Bazat matematikore dhe lopjike t puns s kompjuterve

4.

63

T paraqitet se cili funksion (F) fito h e t me an t qarkut logjik t

p araqitur n fig . e mposhtme.
Zgjidhje:
1. AB
2. (AB)+C
3. F=(AB)+C+A

MENYRAT E PARAQITJES SE KARAKTEREVE

2.6. Kodet dhe kodimi

Sim bolet t cilat i prdorim n jetn e prditshm e (shkronjat, num rat,
shenjat e piksimit, shenjat m atem atikore dhe t gjitha shenjat e tjera), te
kom pjuteri paraqiten me rendet e njsheve dhe t zerove. R enditja e njsheve
dhe e zerove me an t t cilave paraqiten kto sim bole quhet kod.
Pr kodim prdoren kryesisht bajtet 6-bitsh dhe 8-bitsh. M e kodet 6bitshe m und t paraqesim 26=64 shenja t ndryshme, kurse me kodet 8-bitshe
paraqesim 2S=256 shenja (ose kode t ndryshme).

2.6.1. Kodi BCD

K om pjutert e par kan prpunuar t dhnat t shkruara n sistem in
num erik binar. M von jan shfrytzuar tetradat (grupet prej 4 bitve) pr
prezantim in e num rave t sistem it num erik dekad. N kt m nyr sht ndrtuar
kodi binar-decim al (BCD), me t cilin sht fituar lehtsim n pun dhe n kontrollin e prpunim it t t dhnave, por m pak sht shfrytzuar m em oria kryesore e kom pjuterit. Kodi binar-decim al prbhet nga tetradat, kurse secila tetrad
ka nga 4 vende binare me vlerat e vendit 8 (8=23), 4 (4=22), 2 (2= 2') dhe 1
(1=2). M e nj tetrad paraqesim cilndo shenj nga 0 deri n 9, kurse secila tetrad vlen pr vlern e caktuar t vendit, p.sh. njshe, dhjetshe, qindshe etj.
Funksioni i m bledhjes te kodet binare-decim ale m s miri do t kuptohet nprm es nj shem bulli, n t cilin do t'i m bledhim dy num ra t shprehura n
sistem in dekad, binar dhe si kod binar-decim al.

Bazat e informatiks

64
num ri dekad
36
+
132
168

kodi binar
100100(2)
10000100,9'
10101000(2)

kodi binar-decim al
0011 0110
0001 0011 0010
0 0 0 1 0 1 1 0 1000

G jat m bledhjes n disa tetrada kemi fituar vetm num ra me vler t

m adhsive t num rave dekad deri n vlern 9. M irpo gjat m bledhjes s tetradave m und t paraqiten edhe numra t cilt kan vlern m t m adhe se 9
(vlera prej 10 deri n 15 t sistem it numerik dekad). Pr kt arsye duhet q t
bjm prshtatjen (rregullim in) e vlers s tetrads me sistem in num erik dekad.
Kt e arrijm nse tetrads i shtojm numrin binar 6 (sepse elem enti m i madh
i sistem it heksadecim al sht 15, q paraqet vlern m t m adhe t tetrads,
kurse ai i sistem it num erik dekad 9, prandaj 15-9=6). Tetrada me numrin binar t
barabart me 6 (0110) quhet edhe pseudotetrad dhe paraqet numrin e pashfrytzuar t kom binacioneve t tetradave me rastin e paraqitjes s ndryshoreve t
sistem it num erik dekad.
N vazhdim do t paraqesim nj shembull t mbledhjes duke shfrytzuar
pseudotetradat:
num ri dekad
kodi binar-decim al
0111 0101
1001 0110
10000 1011
+
0110
1 0001
+
0110
1 011 1
pas bashkim it t pjess s fituar 1011! me pjesn tjetr 0001 e cila zbret posht
fitohet:
0001 011 1 0001 = 171(10)
+

75
_96
171

2.6.2. Kodi ECMA

Kodi binar-decim al (BCD) i zgjeruar bazohet n bajte 6-bitshe dhe njri
nga kto kode 6-bitshe sht i njohur me emrin ECM A (shkurtes nga "European C om puter M anufacturing A ssociation"). Prve 6 bitve pr prezantim .
ktij kodi i sht shoqruar edhe nj bit pr kontroll.
N kt kod, bajti ndahet n dy pjes t njjta me nga tre bit n t cilat
mund t prezantohet elem enti m i madh i sistem it oktal t num rave (111=7).
Biti kontrollues ktu nuk sht pjes prbrse e bajtit.

Bazai. matsmaiikore dhe logiike l ouns s kompjuterve

65

Kodi binar decimal n bajtin 6-bitsh duket kshtu:

C

23

kontr. pjesa zonale

22

2'

pjesa mtmerike

M e an t bajtve 6-bitshe mund t prezantojm 26=64 shenja t ndryshme.

Kodet 6-bitshe jan paraqitur me ndrtim in e gjenerats s dyt t
kom pjuterve, por rn tutje jan zhviliuar n bajte 8-bitshe.

2.7. Kodet 8-bitshe

Paraqitja e sim boleve t ciit prdoren n jetn e prditshm e (shkronjave, numrave, etj.) m s shpeshti bhet me an t kodeve 8-bitshe. Kodet m
t njohur 8-bitsh jan ENCDIC dhe ASCII. N koh t fundit prdoret mjaft
edhe kodi 16-bitsh UNICOD.

2.7.1. Kodi EBCDIC

Kodi EBCDIC (Extended Binnary Coded D ecim al Interchange Code)
paraqet kod t zgjeruar binar-decim al. Ky kod shfrytzon 8 bit pr kodim t nj
simboli. N kt kod mund t paraqesim 2X=256 shenja t ndryshme.
Bajti te kodi EBCDIC sht i ndar n dy pjes t njjta si n figurn e
m poshtme:
0
1
2
3
4
5
6
7

23

22

21

23

22

2'

biti koutr.
pjesa z.onale
pjesa numerike
Pr paraqitje t sim boleve numerike dhe t sim boleve t tjera prdoret
pjesa num erike n kornbinim me pjesn zonaie.
Kodimi i shkronjave t m dha prej A deri n I bhet ashtu q n pjesn
zonaie shnohet 1 100, kurse n pjesn numerike pr shkronjn A -> 0001, pr
B -> 0010, pr C -> 001 1 dhe kshtu me radh deri te shkronja I -> 1001.
Kodimi i shkronjave t mdha prej J deri n R bhet me pjesn zonale 1101 dhe
me vlerat n pjesn numerike prej 0001 deri n 1001, kurse kodimi i shkronjave
t m dha prej S deri n Z bhet me pjesn zonale 1110 dhe me vlerat n pjesn
num erike prej 0010 deri n 1001.
Pr shkronjat e vogla prej a deri n i, kodimi bhet ashtu q n pjesn
zonale shnohet 1000, kurse n pjesn num erike pr shkronjn a -> 0001, pr b
-> 0010, pr c
0011 dhe kshtu me radh deri te shkronja /" -> 1001.

Bazat e informatiks

66

Kodimi i ktyre simboleve dhe i simboleve t tjera q prdoren n jetn

e prditshm e sht paraqitur n tabeln e mposhtme:

2.7.2. Kodi ASCII

Kodi ASCII (angl. Am ericun Standard Code fo r Inform ation Interchange) paraqet poashtu kod t zgjeruar binar-decim al. Ky kod n fillim ishte 7bitsh e tashti shfrytzon 8 bit pr kodim t nj simboli, pra edhe n kt kod
m und t paraqesim 28=256 shenja t ndryshme.
Bajti te kodi ASCII sht i ndar n dy pjes t njjta si ne fig. e
mposhtme:
0
23

1
22

2
21

3
2

4
23

52
2

6,
2

7o
2

b in k o n t,
pjesa zonale
p j e s a m m e rik e
Pr paraqitje t simboleve num erike dhe t sim boleve t tjera prdoret

pjesa num erike n kom binim me pjesn zonale.

Bazat mateinatikore cihe looiike t puns s kompiutereve

61

Kodimi i shkronjave t m dha prej A deri n O bhet ashtu q n pjesn

zonale shnohet 0100, kurse n pjesn numerike pr shkionjn A
0001, pi B
-> 0010, pr C -> 0011 dhe kshtu me radh deri te shkronja O -> 1111.
Kodimi i shkronjave t m dha prej P deri n Z bhet me pjesn zonale 0101 dhe
me vlerat n pjesn numerike prej 0000 deri n 1010.
Pr shkronjat e vogla prej a deri n o, kodimi bhet ashtu q n pjesn
zonale shnohet 0110, kurse n pjesn numerike pr shkronjn a -> 0001, pr b
0010, p r c -> 0011 dhe kshtu me radh deri te shkronja i - 1111.
Kodimi n kodin ASCII i ktyre simboleve dhe i disa sim boleve t tjera
q prdoren n jetn e prditshm e sht paraqitur n tabeln e mposhtme:
Pjesa zonale

Pjesa 1
merik

00 10

0000

0011

0100

0101

0110

1000

1001

1010

1011

1110

01

0001

ii

0010

"

JE

0011

-S

0100

0101

0
0

0110

&

0111

1001

1010

1000

1011

+
<

1100
1101

]
A

1110

>

1111

m
n

1
Vi

/4

Tab'ela 2 .7.1. Tabela p r disa nga kodet A SC II^

Kodimi n baz t kodit ASCII m om entalisht sht shum aktual te

kom pjutert personal.

Bazat e intor.

83
Det\>rci pr ushtrim e:

D etyra 1.
T shnohet numri -1 2 ,4 n kodin ASC II dhe n at EBCDIC.
Z g jid hie:
Nga tabela pr kodet ASCII lexojm:

OOldjlOl 00110001 001 l'pOlO 00io|l 100 OOlf'flOO

-

Nga tabela pr kodet EBCDIC lexojm:

01101101

11110001

11110010

.2

01101011

11 110100

D etyra 2.
T shnohet n kodin A SC II dhe n at EBC D IC fjala: Inform atika

A ' r l E U 111

HARDVER!

KOM PJUTERiK

3.1. Karakteristikat e sistemit kompjuterik

t
Sistem i kom pjuterik prbhet nga kto elem ente teknike dhe fizike:
H ardveri k o m p ju te rik (hardware) q prfshin t gjitha pajisjet pr mbledhje, prpunim dhe ruajtje t inform acioneve dhe kom unikim me to;
Softveri kom pjuterik (software), q prfshin program et dhe instruksionet
pr udhheqje me vet sistemin kom pjuterik dhe kryerje t aplikacioneve t
ndryshme;
Bazat e t dhnave ose depot e inform acioneve n mediumin kom pjuterik
(n disk apo n shirit m agnetik), t cilave kom pjuteri mund t u qaset drejtprdrejt, ose n mediumin off-line (mikrofilmi ose letra e shtypur pr prdorim
m anual);
Procedurat, ku prfshihen doracakt ose instruksionet pr prdorim t sistemit dhe t aplikacioneve t tij;
Personeli punues, (operatert kompjuterik, program ert dhe anaiitikt e sistemit).
N vazhdim do t shqyrtohen karakteristikat kryesore teknike t hardverit t sistem it bashkkohor kompjuterik.

3.2. Zhviilimi i tekniks kompjuterike

Lidhja n mes t kom pjuterve dhe inform acioneve shpesh nnkuptohet,
sidomos nga ana e atyre personave, puna e t cilve sht ngusht e lidhur me t
arriturat n lmin e kom unikim it. Inform acioni, n aspekt m t gjer prfshin
t gjitha faktet, t komunikuara, t m suara apo t m bajtura n mend. Teoria e
inform acionit sht shkenc adekuate e cila merret me studimin e prpunim it dhe
ruajtjes s shnimeve. Vet fjala inform atik nnkupton shkencn e cila m erret
me studimin e inform acionit, por pr shkak t lidhjes shum t ngusht me

B a/at e infonmtiks

70
.. ._ ------------------------------------------------------------ = = = = =
kompjutert, , gj.th e nkuptojne Se ajo parnqe. shkencn me ann e S ciles
k o m p ,u tS

prbra s, dhe^ shpenamet e larta t pranimi, t tyre n forme natyrore (joe

^

qrie , informacioneve t bazuar n teknologji mikroelektrontke, apl.bm, ,

cils kursen kohn dhe punn.

3.3. Mnyrat e llogaritjes

M nvrat e llogarities kan qen preokupim i njeriut q nga kohrat m t

c ' l m

"

eX

" x o S t ^ e L p e ra tt,^ '*e br analogj, me nclryshime, adekuate

^

- e
a

n numnmm e shifrave. Sis.em, m i pr-

-rmip hn/ohet n dhiet shifra dhe sipas t gjitha gjasave

kyur dhe t 4 yu ^
jan ato po dhe jo . ,

ttZ

tid e n ti X horxh Bull prpiioi dtsiplinen e algjeRnlit'i n t ciln m arrdhnia

Hardveri kornpjuterik

II

3.4. Historiku i zhvillim it t hardverit kompjuterik

3.4.7.

Pajisjet mekanike q i paraprin zbulimit t kompjuterit

M ekanizm i i par digjital - abakusi, sht zbuluar q n vitin 3000 para

epoks son, ose edhe m hert. Edhe n ditt e sotme prdoret me sukses n
shitoret tregtare t Kins, Japonis, Rusis etj. Ky sht nj mekam zm me
stera, per nga pam ja i ngjashm me num ratorin e zakonshm. Abakusi shrben
pr kryerjen e katr operacioneve elem entare llogaritse: m bledhjes, zbritjes,
shum zim it dhe pjestim it. Prbhet nga 11 shtiza t m elalta n t cilat jan t
vendosura nga shtat sfera. N pr kto shtiza m etalike kalon nj shtyll e drurit e
cila i ndan pes sferat e poshtm e nga dy sfera t siprme.

Fig. 24. A bakusi

Fig. 23. N kt grafik t

Shtizat metalike, n t vrtet jan
vitit 1507 m und t shihet
njm bdhjet vende dhjetore. Pes sfera n
norrinrim i: nhnbuvit
pjesn e poshtm e t shtizs kan vlern 1, kurse dy sferat e eprm e kan vlern
5. Sferat q mbesin n pozitn e poshtme nuk kan vler (zero). Numri i sferave
n Pozitn e eprm e pra paraqet vlern e sakt. P.sh. n shtizn e dyt t ans s
poshtm e n figurn i. sht shifra 8 (3-1 + 1-5=8).
Pas ksaj, deri m 1630 nuk ka pasur ndonj zbulim t rndsishm N
kt vit shkenctari gjerman Vilhelm Shikard (W ilhelm Schickard) dha projektet
Pr makinn me ndihm n e s cils mundeshin t realizohen Ilogaritjet elem entare m atem atikore, por nuk ka dshmi se kjo makin ather sht realizuar deri
m 1960.

iformatik

72

F ie 2 > M okina e pare p r llogaritje e realizuar m 1960 (m ajtasj sipas projekteve t W ilhelm
Schickurd-it (15921635) t pm uiara m e 1330.

N vitin 1642 n Franc, Blez Paskali (Blaise Pascal 1623-1662) n

m oshn 19 vjeare, pr ti ndihm uar baba.t, t c.Hn e kishte tregtar dhe i cUi
kishte kokarje n Uogaritje t siprfaqes s tekstilit pr sh.tje, zbuloi makmen
digjitale e cila kishte mundsi t kryente mbledhje dhe zbritje te numrave, te
ciln e pagzoi me emrin Paskalina. B artja prej nje vendi dhjetor ne tjetn n ne
kt makin sht br n mnyr autom atike, kurse shsfrat jane shenuar me
rrotullim in e 8 numruesve.
tfHurn

Fig. 26. P askalina e njohur e Blez Paskalit

Fig. 27. Blez P askali

N vitin 1672, V ilhelm fon Lajhnic n Gjermani, tridhjet vjet pas zbulimit t Paskalit, konstruktoi makinn digjitale e cila prve m bledhjes dhe
zbritjes kishte m undsi t kryente edhe operacionin e shumzim it dhe pjesetinnt,
si dhe t nxjerr rrnjn katrore t fardo num n.
N vitin 1804 pra 132 vjet m von, Zhakar (Jacquard) prdori l pari
kartelet e perforuara n teknologjm e tekstilit. N baz t vrimave t perforuara
n kartele, m akina zgjedhte ngjyrat t cilat duhej prdorur ne vendet e caktuara
gjat prodhim it t plhurs. Nse kartelet lidheshin n shint t patundem . makina fitonte m undsm q t prodhoj ndonj ornament (vizatim) i cili persentet.
M 1835 arls Behixh (Charles Babbage), m atem aticient nga Kembrixhi, projektoi'm akinn e re. e cila edhepse kur nuk u prfundua, m erret se

Haraveri Kompmterik
sht paraardhse e kom pjuterit bashkkohor. Ky projekt kishte pajisjet pr hyrje
dhe dalje n t cilat jan prdor kartelet e perforuara. Prpos ksaj, Bebixh
parashikoi edhe vendin pr vendosjen e shnim eve - kujtesn (m em orien), si dhe
procesorin. M e makin dhe me kujtes udhheqnin kartelet n t cilat ishin t
vendosura instruksionet t koduara n mnyr num erike dhe t ruajtura ashtu q
t funksionojn n momentin kur i nevojiten pr pun procesorit. Pra kjo makin
i kishte t gjitha pjest e kom pjuterve bashkkohor: kujtesn, njsin kontroiluese, njsin aritm etiko-logjike, njsin hyrse dhe at dalse. K ujtesa kishte
kapacitetin pr ruajtjen e 50000 shifrave. N jsia aritm etike kryente operacionin e
m bledhjes ose at t zbritjes n periodn prej 1 sekonde, kurse pr shum zim in e
num rit 50-shifror me numrin tjetr 50-shifror duheshin prafrsisht 60 sekonda.

Fig. 28. arls Bebixh

(Charles Babbage, 1791-1871)

Fig. 29. M akina analitike e B ebixhit

Hap t rndsishm n zhvillimin e kom pjuterve ka br edhe

shkenctari H olerit (Hollerith) i cili konstruktoi
.
makinn me kartele t perforuara (fig. 25) dhe
me impuise elektrike, me ann e s cils u b
regjistrimi i popullsis n Amerik, m 1891.
Deri ather regjistrimi i popullsis bhej me
an t disa kartuave n t cilat shnoheshin t
gjitha shnim et t cilat ishin karakteristik pr
personin e caktuar, por pr kom unikim in e reJK
zultateve t regjistrim it nevojitej nj pun
shum vjeare, kshtu q ai kom unikohej edhe
Fig. 30. M akina Ilogaritse e
dhjet vjet m von. N punn e regjistrim in
shkenctarit H erm an HoHerith
(1860-1929)
angazhoheshin shum njerz t cilt me vite t
tra bnin klasifikimin e popullsis sipas
moshs, inis dhe elem enteve t tjera karakteristike.

74

EiazaJ e informatiks

3.4.2. Kompjutert e par mekanik analog dhe digjital

N vitin 1915 spanjolli Leoncirdo Tores kombinoi teknikn e kom pjuterit
elektrom ekanik me principet e program im it. Ai e prezantoi makinn e par t
aft q t bie vendime dhe at e ilustroi duke e prdor pr zgjidhjen e problemeve t thjeshta n shah. G jashtm bdhjet vjet pas ksaj, n SHBA Vcinciver
Bush e projektoi kom pjuterin analog t cilin e pagzoi me em rin analizatori diferencial. Ky ishte kom pjuteri i par me aftsi q t zhvilloj ekuacione. Dy vjet
m von n Angli D aglas Hartri u bashkua me A rtur Porterin pr t krijuar nj
kom pjuter analog. Hartri m von u b shkenctari i par i cili e prdori
kom pjuterin gjat zgjidhjes s problem eve n teorin atomike.
Prafrsisht n koh t njjt (1936) n Gjermani Konrad Zuse i pari
ofroi disa ide them elore t llogaritjes autom atike duke futur n prdorim edhe
sistem in e num rave binar dhe pikn e lvizshme dhjetore. Deri m 1941 ai prfundoi kalkulatorin e tij barts Z2 dhe Z3, si dhe zhvilloi
gjuhn algoritm ike PK. paraardhse t gjuhs program uese PL/1 dhe ALGOL.
N vitin 1937 Klod Shanon dhe Xhorxh Shtibic,
duke punuar ndaras n SHBA, arritn t zbulojn qarqe
elektro ndrprerse t cilat punonin sipas ligjeve t
algjebrs s Bulit, gj q rezultoi n prparim in e
dukshm t zhvillimit t teknologjis s kom pjuterve.
Shtat vjet m von sht prezantuar kom pjuteri
HARVARD M A R K I. Ky kom pjuter i par digjital u
Fig. 31. Konracl Zuse
zhvillua bashkarisht nga Hauard Ajken, K ler Lejk,
Fransis Hamilton dhe Benxham in Durfe, duke punuar n laboratorin kom pjuterik
t H a n ardit me prm bajte t IBM-it.

3.4.3. Kompjutert e bazuar n gypa elektronik

Zbulimi i llam bave elektronike nga ana e
Fasadenit, De Forest.it dhe t tjerve n fillim t ktij
shekulli, filloi q t gjej zbatimin edhe tek kom pjutert
n fillim t viteve t dyzeta. N vitin 1945, Xhon Fon
Njum en, i lindur n Hungari, e i cili vepronte dhe punonte
n SHBA, zhvilloi konceptin e program it t ruajtur, n
Fig. 32. I.lam ba
baz t t cilit urdhrat q duhej ti parashtrohen
elektronike
kom pjuterit ruheshin brenda n form numerike. Si
rezultat i ksaj, vendim et logjike mund t kryheshin brenda makins, kurse urdhrat t m odifikoheshin n kom pjuter gjat prpunim it. Ky ishte nj hap shum i

Hardveri kompiuterik

75

rndsishm , i cili kishte shum ndikim nga zbulimi i Bebixhit, para 100 vjetsh
dhe n kt baz u ndrtua ED VAC (Electronic Discrete Vciricible Automcitic
Computer) n Pensilvani dhe ED SA C (Electronic Delay Storage Autom atic Calculator) n Kembrixh.
Kom pjuteri i par plotsisht i eiektronizuar ishte ENIAC, t cilin e projektuan X hon M aushli dhe Presper Ekert. Ky kom pjuter u krye m 1946 dhe
mimi i tij ishte afr 10 milion dollar. Kishte 18000 llamba elektronike dhe
ishte i rnd 30 tonelata.

l'.v . 33. K om pjuteri i p a r elektronik - L M A C

Pas tij pasojn kom pjutert gjithnj m t prsosur. N vitin 1948, IBM
prodhon kom pjuterin POPPA, i cili prmbante bartjen e udhheqjes me kusht,
kurse n vitin 1949 kompjuteri EDSAC i pari arriti shpejtsi t m dha t kujtes
duke u shrbyer me num ra binar. Gjat viteve t pesdhjeta u prodhuan
kom pjutert SSEC, EDVAC, ILLIAC, MANIJAC, WHIRLWIND, M A D M dhe
UNIVAC. T gjith kta kom pjuter ishin me dim ensione shum t m dha dhe
me mime tejet t larta.

3.4.4. Kompjutert e bazuar n transistor dhe n qarqe t integruara

Deri me zbulimin e transistorit dhe aplikimin e tij n teknoiogjin
kom pjuterike, zhvillimi i kom pjuterve ishte relativisht i ngadalshm.

Baza! e informatiks
K om pjutert ishin jo vetm me mim t lart, por edhe krkonin hapsir t
madhe.
N vitin 1948 Xhon Bcirclen, Valter Braten dhe Vilijem Shokelli n laboratoret e B ellit n SHBA realizuan transistorin, i cili pr shkak t dim ensioneve
t tija t vogla, si dhe fuqis s vogi t nevojshm e t furnizimit, m enjher gjeti
aplikim in n t gjitha pajisjet elektronike.
N vitin 1951 n SHBA, n Vestern Elektrik, shkenctart pr t parn
her e realizuan prforcuesin (amplifikatorin) n baz t transistorit.
N vitin 1958 n SHBA, Kom pania Ferajlld, realizoi transistorin e rrcifsht (planar) n t cilin si izolator
sht prd o air dioksidi i silicit.
N vitin 1959, prap n SHBA, Teksas Instruments
dhe Ferajlld realizuan paketet e gjysm pruesve me dy
ose m shum transistor bazs s silicit. Si rezultat, shpenzimet jan zvogluar shum si dhe sht krijuar m undsia e
Fig. 34. T m nsisfutjes s m shum kom ponenteve n nj cop t silicit. N
tm-p.t
vitin 1964, Gordon M ur, shkenctari kryesor i firms Ferajlld, prognozoi se
do vjet do t dyfishohet dendsia e komponenteve.
N vitin 1971, kom pania INTEL n SHBA, prodhuesi m i madh momental i qarqeve t integruara, realizoi m ikroprocesorin e par i cili njherit ishte
edhe njsi qendrore e kom pjuterit (CPU-Centra! Proccesor Unit) ku funksionet
logjike dhe aritm etike zhvilloheshin n t njjtin ip, me dim ensione m t vogla
se gjysm centim etri anash. N vitin 1975 kom pania e njjt reaiizoi kom pjuterin
kom plet n nje pllak t vetme (kartele elektronike). Nj vit m von realizuan
prodhim in e rij kompjuteri tet bitsh i cili prbnte rreth 20.000 transistor n
nj ip t silicit.

3.4.5. Kompjutert e bazuar n teknologji mikroelektronike

M ikroelektronika sht pjes e elektroniks, e ciia m erret me lvizjen e
grim cave shum t vogla me elektrizim negativ n brendi t atom it, t cilat quhen elektrone. Ajo prfshin sjelljet e tyre n gazra, vakuum, prues dhe gjysm prues. Elektronet lvizin n fushn elektrike, duke form uar kshtu rrymn
elektrike. Qarqet elektrike npr t cilat lvizin elektronet prm bajn komponentt t cilt mund t jen aktiv (transistort) apo pasiv (rezistort, kondensatort, induktort).

Bazat e informaiiks

75

Kjo tregon se vetit e prueshm ris jan t kontrolluara dhe ato tregojn kahjen e rryms elektrike. Pr kt arsye transistort kan veti q t punojn si ndrprers elektrik.
Shum ica e transistorve sot n prdorim, prbhen nga ifti i diodave
shpin-n-shpin, pajisja q prbn elektrodat pozitive dhe negative. Efekti i
ndrprersit elektrik arrihet me ardhjen e impulsit elektrik n kontaktin n mes t
diodave. N njrin nga dy tipet m t shpeshta t transistorit, transistorit bipolar,
rezistenca sht e vendosur n baz dhe elektronet t cilt hyjn n em iter barten
deri te kontakti i poiarizuar n mnyr inverze i bazs s kolektorit. Nj transistor i ktili mund t punoj si prforcues i fort, ose si ndrprers i kyur- i
shkyur.
Transistori tjetr i rndsishm njihet me emrin M O SF E T (M etal Oxycle
Silicon Field E ffect Transistor). Ky transistor sht shum racional n harxhim in
e energjis elektrike, sepse rryma elektrike rrjedh vetm si kur sht ndrprersi
i vendosur n pozitn "i kyur". Kjo sht baz edhe e transistorit CM OS (Complem entary M etal Oxyde Silicon), transistorit q do dit e m shum po e gjen
zbatim in n t gjitha pajisjet elektronike.
Transistort paraqesin kom ponentt kryesor n qarqet e integruara, pra
m unden q t forcojn sinjale, ose t kyin - shkyin rrymn elektrike.
Num ri i kom ponentve t cilin mund ta vendosim n nj ip t vetm po
shtohet me progresion gjeom etrik. N vitin 1965, n nj qark t integruar mund
t integroheshin dhjet transistor. N vitin 1980 ipi me 10.000 transistor ishte
dukuri e zakonshme. Kom ponentt tjer: rezistort, kondensatort dhe diodat
poashtu s bashku me transistort kyen n t njjtin ip i cili mund t ket edhe
1.000.000 kom ponent. Pra dendsia e kom ponenteve sht nj lloj mase pr t
treguar fuqin dhe kapacitetin e ipit.
N varsi me num rin e porteve logjike, si dhe t num rit t funksioneve t
cilat mund ti kryejn, qarqet e integruara m tutje klasifikohen n qarqet me:
shkall t ult t integrim it (small scale integration, SSI), me afr 10 komponente
t mesm (M edium scale, M SI) me 64 deri n 1024 kom ponente
t lart (large scale LSI) me 1024 deri n 262.144 kom ponente dhe
shum t lart t integrim it (very large scale VLSI) me m shum se 262.144
kom ponente.

3.5. ANATOMIA E KOMPJUTERIT

Edhe pse kom pjutert do dit e m shum jan duke u prsosur, prej
dits kur Bebixh zbuloi makinn e tij diferenciale, ata ende punojn me elem entet them elore t njjta q ishin t parapara sipas projektit t tij. Kto ishin: pro-

Haidveri komoiuterik

77

Pa zhvillimin e kom pjuterve do t tshte i pam undur zhvilSim tejet i

shpejt i transistorve. M e zvendsimin e gypave elektronike t m dha dhe me
efikasitet tn t vogl, sht hapur rruga kah miniaturizimi i kom pjuterve.
Lidhja e num rit t madh t transistorve dhe e kom ponenteve tjera pasive, gjithm on ka qen e mundur, por sht dashur q t pritet n zhvillim t
m etodave pr prpunim dhe pastrim t silicit deri n shkall t lejueshm e t
pastrtis si dhe t tekniks e cila do t m undsonte q n kristal t silicit t futen
shtresat e papastrtis. Mu kto papastrti formojn kom ponentt. Projekti i
qarkut bartet n shtresa sukcesive me prdorimin e shabllonave (maskave) t cilat s pari vizatohen n prm asa mjaft t mdha, e pastaj zvoglohen shum
her me an t tekniks fotografike. Zhvillimi i fotograiim it dhe i teknikave t
ndryshm e t m iniaturizimit mundsoi edhe realizimin e tr ksaj.
M e kt sht br e m undur q n shtresa t holla ose vafer t kristalit,
zakonisht silicit, t futen disa qarqe t integruara. Kta vafer, me diam etr disa
centim etra, prehen pastaj n copa katrkndshe rne gjatsi t brinjs prafrsisht. 0,5 ctn. Kto jan ipe, prej t cilave secila prm ban nga nj qark t integruar. Mu kto qarqe t integruara jan njsit them elore t teknoiogjis
m ikrokom pjuterike.
Transistori mund t krahasohet me ndrpresin elektrik, i cili mund t jet
i kyur apo i kyur. Nse prdoret n qarqet digjitale, transistori, sjellet si ndrprels eiektrik i cili mund t je t i kyur ose i kyur, ose n term inologjin logjike
t jep gjendjen " 1" dhe gjendjen "0".
Qarkun e integruar mund ta krahasojm me tabeln elektrike kontrolluese n t ciln jan t gjith ndrprersit dhe kom ponentet tjera t qarkut si jan
rezistort dhe kondensatort t m ontuara n mnyr kompakte m jaft mir t
organizuar. Kjo pllak kontrolluese pastaj zvoglohet p.sh n madhsi t nj
pjese t pulls postale, ashtu q secili ndrprers ka trashsi shum t vogl (sa
nj e m ilionta pjes e metrit) kur.se lidhjet n mes tyre jan t punuara n dy apo
ni shum nivele t nj rrjete t futur n shtresn izoluese e cila i mbulon ndrprersit. Pr tabel kontrolluese ende nevojitet prtokzim i dhe furnizim i elektrik, si dhe kanaiet hyrse dhe ato dalse. ,
Transistori prbhet nga tre elemente: baz.a, kolektori dhe emiteri.
Rrym a e dobt e cila hyn n baz dhe del nga emiteri kontrollon rrymn shum
m t fort n mes t kolektont dhe em iterit dhe n kt mnyr forcohet rryma.
Shtresat punohen duke futur papastrti n silicin e pastr. Lioji i papastrtive
sht i ndryshm n secilin nivel. P.sh., fosfori jep elektrone shtes prandaj kjo
shtres sht me ele.ktriz.im negativ (n), kurse p.sh. bori, n t kundrtn, absorbon elektrone dhe prej ktu jep shtres t elektriz.imit poz.itiv (p).

HanJveri kompjuterik

79

grami, i cili e orienton kom pjuterin pr kryerje t detyrs s caktuar; p ajisjet hyrse me ann e t cilave i fusim shnim et n kom pjuter (tastiera, shiriti m agnetik,
disqet m agnetike, disqet optike e tj.); njsia qenclrore e cila i kryen instm ksionet
e ushqyera n kujtes; pajisjet dalse pr prezantim t rezultateve t fituara (gypi
katodik (ekrani, CRT), shtypsi, vizatuesi e tj.). N atyrisht q kom pjutert e sotm
kan edhe shum elem ente t tjera, por n do rast, ato jan t ndrlidhura me
funksionet e lartprm endura. .
Bllok-skem a e kom pjuterit bashkkohor personal sht paraqitur n
figurn e mposhtme:

Fig. 35. B llok-skem a e kom pjitterit perso n a l

Kjo n t vrtet sht bllok-skem a e t gjith llojeve t kom pjuterve

dhe roli i njsive t caktuara t ksaj bllok-skeme sht si n vijim:
Procesori qendror-prbhet nga njsia aritm etiko-logjike, njsia dirigjuese,
dhe m em oria punuese t cilat faktikisht jan pjest m t rndsishm e t
kom pjuterit.
N jsia aritm etiko-logjike,
shrben pr kryerjen
e operacioneve
m atem atikore dhe logjike me t dhna hyrse.
N jsia dirigjuese shrben pr udhheqje me operacione t kompjuterit.
M em oria punuese, sht e bazuar n gjysm m prues dhe shrben pr ruajtje t prkohshm e gjat puns t t dhnave t cilat prpunohen nga njsia
aritm etiko-logjike.
P jest hyrse, shrbejn pr hyrje t t dhnave n kom pjuter.
P jest dalse shrbejn pr prezantim in e t dhnave dalse , gjegjsisht pr
prezantim in e operacioneve t kryera.

80

Bazat e infotmatiks

M em oria e jashtm e, shrben pr ruajtje afatgjate t t dhnave -o s e t programeve operative.

N pjesn e m tejm e t ktij kapitulli do t shqyrtohen bazat hardverike
t kom pjuterit duke analizuar pjest kryesore dhe ndrlidhjen interaktive n mes
tyre. Do t fillohet prej elem enteve q form ojn brthamn e kom pjuterit-pjesve
me an t t ciiave vendoset dhe prpunohet informacioni, si dhe t cilat
m undsojn kom unikim in me kompjuter. N fund do t kthehem i pakz dhe t
shqyrtojm pjest t cilat mbshtesin dhe ndrlidhin kto pjes bazike, duke
krijuar nga pjest e ndara nj sistem punues koherent. Rndsia m e m adhe n
kt kapitull, i sht dhn pjess n t ciln shqyrtohet se si bhet vendosja e
inform acioneve n kom pjuter. N ann tjetr nga ky kapitull do t kuptohet se:
ka ndodh me rastin e aktivizim it t program it?
Ku shkojn t dhnat t cilat futen n kom pjuter?
ka ndodh gjat ruajtjes s t dhnave (ku i vendos ato kom pjuteri
dhe si m und t kthehen ato prap?).
Gjat tr kohs do t prdoren analogjit me njohurit t cilat q m
par dihen, n mnyr q t fitohet prshtypja reaie se ka n t vrtet ndodh
prbrenda n kom pjuter. Pr detale teknike do t bhet fjal n kapitujt e
ardhshm.

3.5.1. Procesori-pjesa qendrore e kompjuterit

N brendin e secilit kom pjuter gjendet pajisja me dim ensione siprfaqsore t prafrta me nj pull postale. Kjo pajisje, quhet njsia qendrore
procesorike (central processing unit), ose shkurt CPU dhe paraqet "trurin" e
kom pjuterit, pjesn e cila lexon dhe ekzekuton instruksionet program ore, kryen
kalkulim et si dhe merr vendime. Aty zhvillohen operacionet aritm etike, logjike dhe kontrolluese. CPU
poashtu realizon ruajtjen dhe rikthimin e informacioneve n disk apo n m jedise tjera memorue.se.
Te kom pjutert personal, CPU njihet me
emrin m ikroprocesor dhe sht i realizuar nga qarku
i integruar. Qarku i integruar (Integrated CircuitIC), sht i ndrtuar si nj kompleks i transistorve
dhe i qarqeve t tjera elektrike t prfshira n nj
Fig 36 Mikroprocesort e
pllakz t vogl t kristalt gjysm pruese t
prodhuesve t ncbyshm
silicit, e cila ndryshe quhet edhe ip (Chip).
Procesori (CPU) si edhe eiem entet e tjera t integruara jan t ndrtuara
n nj kuti t vogl t qeram iks me kmbza m etalike anash. Kto "kmbza"
kan funksionin e ndrlidhjes s ipit t procesorit me tabeln e prbr nga qar-

Hardveri komokaerik
qet me fije t qelqta t vendosura n brendi t kom pjuterit dhe poashtu prcjellin
im pulset elektrike n ip dhe nga ipi. N brendi t kutis s qeram iks sht i
vendosur vet ipi, nj pllakz e silicit me dim ensione prej disa mm2. N kt
siprfaqe t vogl jan t vendosur disa m ilion transistor t ndrlidhur funksionalisht n mes veti.
Lloji i procesorit (CPU) t cilin e prbn kompjuteri e prcakton fuqin e
tij prpunuese-shpejtsin e ekzekutim it t instruksioneve t ndryshm e. N ditt
e sotme, procesort mund t ekzekutojn edhe disa dhjetra milion instruksione
pr sekond (M lPS-m illions o f instructions p e r second). Lloji i procesorit
poashtu picakton repertorin e instruksioneve t cilat kompjuteri i kupton si dhe
cilat program e mund t aktivizohen dhe t punojn n kompjuter.

3.5.2. Mikroprocesort dhe mikrokompjutert

N vitet e zhvillim it t m ikroelektroniks, CPU sht shndrruar n
m ikroprocesor, kom ponentet e s cils gjinden n nj ip t vetm. T gjitha
pjest n ip duhet t kom unikojn njra me tjetrn, e kjo arrihet me an t
pruesve t quajtur bus, q paraqesin nj num r t caktuar t shtigjeve pruese
te cilat form ojn nj sistem komunikues intern, por edhe zgjerohen nprm jet
gjilprave lidhse n tuf t pruesve paralei n mnyr q pajisjet e tjera ti
furnizojn me inform acione t dom osdoshnie pr pun.
M ikrokom pjutert pr dallim nga m ikroprocesort, paraqesin nj sistem
kom plet brenda vetvetes. Prve funksioneve t cilat i kryejn m ikroprocesort,
m ikiokom pjuteri prm ban ipet kontrolluese t cilat sigurojn q sinjalet elektrike t rrjedhin pa pengesa dhe sipas rendit t parapar npr tr qarkun. ipet
e tjera i prm bushin nevojat e kujtess primare dhe funksionet hyrse-dalse.
M ikrokom pjutert zakonisht vendosn n pllak t shtypur (kartele) me dimensione 20x30 cm. M ikrokom pjuteri kom piet n nj ip. sht realizuar n vitin
1976, kur ndrm arrja INTEL arriti q n nj ip t kapacitetit 8 bit, t vendos
20.000 transistor.
M ikroprocesort dhe m ikrokom pjutert vlersohen n baz t num rit t
bitve pr inform acionin e prpunuar n njsi t kohs. P.sh. nj m ikroprocesor
8-bitsh sht i kufizuar me kuantitet t inform acioneve t cilat mund ti prpunoj n vargun e dhn t instruksioneve, e ato jan 256 shenja (num ra ose
shnim e t tjera ekuivalente). Nga ana tjetr, m ikroprocesori 16-bitsh sht
shum m i fuqishm dhe mund t prpunoj prafrsisht 65.000 shenja n njsi
t njjt t kohs, edhepse poashtu krkon edhe dhjet her m shum komponente n ip, afr 100.000.

82

Bazat e mtormaiiks

M ikroprocesort poashtu vlersohen edhe n baz t shpejtsis me an

t s cils m und ta prpunojn inform acionin. Njsit t cilat prdoren pr matje
t shpejtsis s puns s m ikroprocesorit jan pjes t sekonds t nevojshm e
pr t u prpunuar inform acionet elem entare. N ditt e sotme, procesort mund
t ekzekutojn edhe disa dhjetra milion instruksione pr sekond (MIPSm illions of instructions per second). M und t vrejm se, sa m e vogel t jet
distanca t ciln duhet q ta kaloj sinjali, aq m e vogl do t jet edhe koha e
prpunim it t inform acionit. Faktori kryesor ktu sht koha e dom osdoshm e q
ti qasemi inform acionit n kujtes. Kshtu pra, rritja e dendsis s kom ponenteve n ipin e dhn bn edhe rritjen e shpejtsis s puns.
M iniaturizim i i sistem eve sht do dit m shum prezent edhe te
kom pjutert e mdhenj (m ainfram e), pasi q mjaft shum bazohen n num r t
madh t m ikroprocesorve. Si rezultat, sht shtuar kapaciteti dhe sht
zvogluar shpenzimi i energjis elektrike.
Dallimi n mes t m inikom pjuterve dhe m ikrokom pjuterve n koh t
fondit sht br mjaft i paqart, pasi q gjat projektim it t m ikrokom pjuterve
shtohen m jaft shum module, e nga ana tjetr prodhohen pajisje shum t m ira
pr ndrlidhjen e kom pjuterve t t dy kategorive. M und t konstatohet se
m inikom pjuteri sht makin e vogl, por me mundsi t m dha dhe kapacitet t
madh t kujtess si dhe me disa karakteristika speciale.
Sa pr krahasim, m ikrokom pjutert kan kapacitet m t vogl t instaluar dhe pr kt shkak jan mjaft m t lir. N jsia them elore prbhet nga
paketa e pllakave me qarqe t shtypura t cilat prm bajn m ikroprocesorin, disa
ipe t kujtess dhe konektort hyrs-dals. Pajisje periferike (e jashtm e) zakonisht sht tastiera, ekrani si dhe ndonj pajisje speciale (shtypsi, modemi, sintesajzeri digjital i zrit dhe i muziks, ngassit e diskut etj.). Me lidhjen e mikroprocesorve n at mnyr q t mund t kom unikojn njri me tjetrin, fushveprim i i m ikrokom pjuterve mund t zgjerohet deri n pafund.
N ga t gjitha ato q u prmendn m Iart, m und t konstatohet se
m ikroprocesor (ang. M icroprocessor) quhet kom ponenti kryesor brenda
kom pjuterit personal (ang. Personal Com puter, PC) prmes s cils kom andohet
kom plet puna e tij.

3.5.3. Llojet dhe karakteristikat e mikroprocesorve te

kompjutert personal
Kom pjutert personal klasifikohen n baz t m odelit t procesorit
(ipit CPU) t cilin ata e prmbajn. Procesort t cilt prdoren te kom pjutert
personal jan s paku t gjenerats 8088 ose t gjeneratave 80286, 80386,

Hardveri kompiuterik

83

80486, Pentium dhe n koh t fundit Pentium II. Dy shifrat e para t m odelit t
procesorit shpesh nuk prmenden, kshtu q procesori 486 nnkupton llojin e
kom pjuterit IBM (ose IBM kom patibil) me ip 80486 . Procesort t cilt prdoren nga kom pjutert e tipit M acintosh jan t modelit 68000, 68020, 68040 etj.

Fig. 37. M ikroprocesori. a) C P U n pllaken am; b) p rocesort 8088, 80386 dhe 80486; c)
p ro ceso ri P entium ; d) p ro ceso ri P ow er PC.

M ikroprocesori sht qark i integraar, pr prodhim in e t cilit prdoret

num r i madh transistorsh, t vendosur n nj kristal gjysm prues t silicit, i
cili ndryshe quhet edhe ip (Chip). Kshtu p.sh. pr m ikroprocesorin 8086 i cili
sht shfrytzuar te kom pjutert e par personal jan prdorur 29,000 transistor, t vendosur n nj kristal me siprfaqe m t vogi se 1 cm 2, kurse mikroprocesori Pentium II (ose P6) prmban rreth 5,500,000 transistor t vendosur n
306 m m 2 (shih tabeln e dhn m posht).
Viti i prodhim it
1978
1982
1985
1989
1993
1995

M ikroprocesori
8086
80286
80386
80486
Pentium
P6

Numri i iransistorve
29.000
134.000
275.000
1.200.000
3.100.000
5.500.000

Tabela 2. N um ri i transistorve n m ikroprocesor

Fuqia e nj kom pjuteri personal varet drejtprdrejt nga karakteristikat e

m ikroprocesorit. K arakteristikat them elore t cilat e prcaktojn fuqin e mikroprocesorit jan:
m adhsia e num rave me t cilat m ikroprocesori operon njkohsisht - e
shprehur n bit, si dhe
shpejtsia e kryerjes s operacioneve t veanta ose si quhet ndryshe takti i
puns (frekuenca e puns) - e shprehur n m egaherc (MHz).
Kshtu, p.sh. n qoft se thuhet se m ikroprocesori sht 32-bitsh, kjo do
t thot se ai operon direkt me shnime t cilt paraqiten me 32 shifra binare.
M e frekuencn e puns s m ikroprocesorit nnkuptohet shpejtsia e kryerjes s operacioneve elem entare, gj q rezulton n shpejtsin e puns s tij.

Bazat e infonnatiks

84

N seciln kategori t procesorit, shpejtsia punuese matet me periudhn e kohs ciklike pr t cilin kompjuteri sht i projektuar q t funksionoj.
T gjith kom pjutert kan t ndrtuar prbrenda orn (clock) e cila bn
rregullim in e rrjedhjes s inform acionit prej
njrs pjes s kom pjuterit n tjetrn. do impuls i ksaj ore paraqet nj cikl dhe procesori
m und t realizoj m s shumti nj operacion
gjat nj cikii.
Secili procesor sht i projektuar q t
punoj me orn (clock) e cila "troket" n ritm
t veant. Procesort rnund t jen t projektuar pr pun n 200 megaherc (MHz) ose 300
(M Hz), q nnkupton 200 milion ose 300 milFig. 38. P enlium / / procesort
ion cikle n sekond. M irpo, kjo mnyr e
matjes ndryshon me llojin e procesorit, sepse kompjuteri me procesor 486 dhe
shpejtsi 133 M Hz sht in i shpejt se procesori 486 rne shpejtsi 100 MHz,
por n ann tjetr procesori Pentium me shpejtsi 100 M Hz sht m i shpejt se
procesori 486 ine shpejtsi 133 MHz.
N treg gjenden m ikroprocesor t m shum prodhuesve, si dhe m odele
t ndryshm t m ikroprocesorve t nj prodhuesi. Por, m om entalisht n tregun
botror t m ikroprocesorve vrehet dominimi i vetm disa prodhuesve: Intel,
AM D, Cyrix, M otorola, IBM, 'Texas Instruments, NexGen, etj. Rolin udhheqs
n prodhim in e m ikroprocesorve, prej prodhim it t m ikroprocesorit t par 4bitsh (4004) e deri m sot, e ka prodhuesi m i madh i m ikroprocesorve - lntel.
Por, gjithnj e m shum n pllakat am t kom pjuterve personal vendosen
m ikroprocesor t prodhuesit AMD ose edhe t prodhuesve t tjer.

3.6. Shtpiza (njsia) sistemore

Procesori (CPU) sht i vendosur brenda shtpizs s
njohur me emrin shtpiza sistemore ose njsia sistem ore, s
bashku me pajisje dhe me vegla t ndryshm e pr ruajtje t
inform acionit. (Pr kto pjes t tjera do t bhet fjal m
von n kt kapitull).
Shtpiza sistem ore, pra kutia katrkndshe m etalike,
m und t jet pr nga dim ensionet m e gjer se e gjat q zakonisht quhet shtpiz sistemore hejbi (baby case), n t cilin
rast zakonisht vendoset mbi tavolin punuese-nn monitor,
ose m und t jet m e gjat se sa e gjer, n t cilin rast zakonisht vendoset nn tavolin punuese dhe njihet si shtpiz

Fig. 39. Shli>iza

sistemore kull

sistem ore kull (tower case).

Prbrenda shtpizs sistem ore, m ikroprocesori s bashku me memorien
dhe qarqet e tjera ndihm se, sht i vendosur n pilakn them elore t
kom pjuterit. Kjo pllak ndryshe quhet edhe pllaka am (M otherboard), sepse n
t ashtuquajturat sllote q gjenden mbi te, vendosen pllaka t tjera, prmes s
eilave m ikroproeesori komunikon me memorien periferike (disqet, disketat,
shiritin m agnetik, kom pakt-disqet, etj.) dhe njsit periferike t kom pjuterit (ekranin, printerin, mausin, etj.).

Fig. 40. B rendia < \h n :p ii) \ sisnnu n h ty tt (hahv case) dhe kull (iow er case)

3.7. Ruajtja e informacionit

Procesori sht pajisje e cila bn prpunim in e t dhnave dhe prcjelljen e m form acioneve, por pothuajse nuk ka aspak hapsir pr ruajtje t informacionit. Kom pjuteri pr t funksionuar n mnyr normale duhet q t ket
hapsir pr vendosje dhe ruajtje t program eve (instruksioneve t cilat drejtojn
punn e procesorit) dhe t t dhnave. Pra gjithse.si sht e nevojshm e edhe nj
pajisje shtes elektronike q shrben pr deponim t t dhnave.
S hnim . N lmin e kompjuterve, termi e dhn (shnim) paraqet llojin
e inform acionit t cilin duhet prpunuar. T dhnat m und t je n n fo rm t
numrave, apo t informacioneve t cilat fu ten n kompjuter. N se prdoret
ndonj program pr prpunim t tekstit, t dhnat nnkuptojn dokum entin
(letrn, shkresn, poemn, noveln, udhzxmin, doracakun dhe kado tjetr t
ksaj fo rm e) i cili sht kryer ose sht duke u shtypur me tastier (duke u edituar). N se punohet me program e p r prpunim t baz.ave t t dhnave, t
clhnat nnkuptojn shum emra, adresa etj. t cilat shtohen n regjistrin e
ndonj ndrmarrjeje.

Bazat e infonmtiks

86

H apsira n t ciln vendosen t dhnat, zakonisht quhet memoria (kujtesa) dhe ndahet n memorie parsore (primare) dhe memorie dytsore (sekondare). M em oria parsore (prim are) sht e ndrtuar n baz t gjysm pruesve
(ipe t kujtess). Edhepse kapaciteti i tyre sht i kufizuar, inform acionet t cilat i prm bajn mund t shfrytzohen n nj pjes t m iliont t sekonds. Prve
ksaj kan dim ensione t vogla dhe pr kt shkak jan ideale pr konstruktim n
kom pjuter.
Sistem et dytsore (sekondare) t memories prbhen nga disqet magnetike t jashtm e t cilat m und t pranojn sasi shum t m dha t inform acionesh. Sot dom inojn sistem et m agnetike pr ruajtje t t dhnave n kom pjuter,
por gjithnj e m shum jan duke u zhvilluar sistem et optike, ku inform acionet
vendosen dhe lexohen nga disku me an t laserve dhe kapacitetet po sfltohen
edhe disa m ij her. Prve ksaj, sistem et analoge t gjeneruara me z dhe fotografi poashtu m und t shndrrohen n shnim e digjitale dhe si t tilla m und t
vendosen dhe t lexohen nga kujtesa n mnyr optike. Prparsit qendrojn jo
vetm n kapacitet m t madh, por edhe n at q procesi optik pr nga natyra
sht shum m pak i nnshtruar gabimeve eventuale.

3.8. Disqet kompjuterike

N kom pjuter, hapsirat kryesore deponuese jan disqet e fiksuara,
pllakza rrethore me rrath koncentrik, t cilt u prngjajn rrathve t disqeve
fonografike (gram afonike), t vendosura n kuti katrkndshe t plastiks.
Sikurse edhe disqet e gram afonit ose kompakt disqet, n kto disqe inform acioni vendoset ashtu q t mund t shfrytzohet nga pajisjet adekuate pr
kt qllim. Pajisja e cila e v n lvizje diskun e
kom pjuterit quhet ngass i diskut (disk drive). Kjo
pajisje sht m jaft e ngjashm e me gramafonin e
zakonshm apo me CD-playerin. Ngassi i diskut i
ka kom ponentt t cilat m undsojn qasjen n inform acionet n cilindo vend t caktuar t diskut.
Kto pjes t ngassit t diskut quhen k o k a t
Fig. 41. Pozita e koks
le x u e s e /s h k r u e s e (r e a d /w r ite h e a d s ) dhe jan
lexuese/shkruese n hard disk
analoge me gjilprn e gram afonit apo me laser n
CD-player. Sikurse edhe te gramafoni, pllaka rrotulluese e ngassit t diskut
lviz prreth qendrs s vet, kshtu q rrotullon diskun ashtu q pjest e ndryshme t siprfaqes s tij kalojn nn kokat lexuese/shkruese (njsoj sikurse edhe
rrotullim i i diskut t gram afonit nn gjilpr). Shum ica e ngassve t diskut kan
s paku nga dy koka lexuese/shkruese n seciln an.

Hardveri kompiuterik

Prkundr gram afonit apo CD-playerit, prve ekzekutim it t inform acioneve, ngassi i diskut mund t incizoj inform acionet n disk. N term inologjin kom pjuterike, procesi i ekzekutim it t inform acioneve quhet lexim (reciding), ndrsa procesi i incizimit n disk quhet shkruarje (vvriting). Prej ktu
rrjedh edhe emri kokat lexuese/shkruese.
D isqet kom pjuterike mund t ken dy form a kryesore: disketat (floppy
disk) dhe disku i fiksuar (hard disk).

3.8.1. Disku fieksibii (disketa)

N gassi i disketave sht pajisje periferale e cila m undson shfrytzim in
e inform acioneve t vendosura npr disqe fleksib ile ose shkurt disketa. Disk^ta
paraqet nj m jedis magnetik i cili mund t shfrytzohet pr ruajtje afatgjate t
inform acioneve.

iilS
Fig. 42. N gassi i diskeis dhe disketa 3.5 in

D isketa sht nj pllak nga poliesteri e rrumbullakt dhe e lakueshm e (n gjuhn angleze flo pp y) e
m bshtjellur me em ulzion magnetik t trashsis
0.0025 nim n njrn an (disketa single side) ose n t
dy ant (disketa double side). Pllaka m agnetike sht e
vendosur n bazn e cila mund t rrotullohet, kurse
koka m agnetike lexuese/shkruese e vendosur n pajisje
pr lexim /shkrim lviz nga skaji kah qendra e diskut t
rrum bullakt dhe anasjelltas. Kjo mundson q koka
lexuese/shkruese pr koh shum t shkurtr (disa
m ilisekonda) t pozicionohet n t dhnn e dshiruar.
Disketa i ka gjurm t n form t rrathve koncentrik
(pozitat e em ulzionit m agnetik), pr dallim nga disku i
gram afonit ku jan n form t spirales. M ekanika e
cila e udhheq kokn m agnetike prej gjurms n
gjurm quhet disk drajv (disc drive) dhe sht shum

Fig. 43. P rincipi i lexim it

nga koka m agnetike
lexuese/shkruese n disket

Bazai e informaiiks

88
precize.

N t njjtin ngass t diskets mund t ekzekutohen disketat e ndryshme, por me dim ension t njjt.
Disketat q prdoren te kom pjutert personai zakonisht n diam etr
kan dim ensionin 3.5 in, t kapacitetit 720 KB, 1.44 MB ose 2.88 MB. Disketat
q ende mund t hasen n prdorim, por shum rrall, jan edhe ato me diam etr
5.25 in, me kapacitet 360 KB ose 1.2 MB.
j
Dobsi e ngassit t disketave sht ndieshm ria e koks s tyre magnetike n papastrtira. Distanca n mes t koks m agnetike dhe t em ulzionit
% ferom agnetik sht 0.002 mm, kurse diametri i nj kokrre t pluhurit sht rreth
0.006 mm, ose gjurma e gishtit (te duart e pastra) sht rreth 0.004 mm. Pr kt
arsye disketat jan t vendosura n m bshtjellsit e fort t plastiks.
Pr disketa duhet ditur q t prcaktohet se far lloji i tyre punon n
kom pjuter, si prgatiten pr prdorim, si t vendosen ^dhe zhvendosen nga
ngassi i disketave dhe si t prkujdesemi pr ato, pr t cilat veprim e do t
bhet fjal n kapitullin e ardhshm.

3.8.2. Disku i fiksuar - Hard disku

H ard disku (disku i fiksuar) pranon m shurn inform acione dhe rrotullohet m shpejt se disketat (m shum se 20 her m shpejt). Zakonisht sht i
fiksuar prbrenda ngassit t diskut, kshtu q disku dhe ngassi i diskut funksionojn si nj trsi e prbashkt. Hard disku pr nga dim ensionet e jashtm e
nuk sht shum m i madh se disketa, por sht n
gjendje q inform acionet t'i shprndaj n disk m
dendur, kshtu q n siprfaqe t njjt t diskut
mund t vendosin shum m shum t dhna. Shumica e ngassve t hard diskut prm bajn m shum
disqe, t quajtura plater, t cilt jan t vendosur
(paluar) vertikaiisht prbrenda ngassit. Secili nga
Fig. 44. B rendm c h a rd
platert (disqet) ka kokn e vet lexuese/shkruese.
dlsku!
M eqense hard disku nuk zhvendoset, ngassi i hard
diskut (Hard disk drive-HDD) nuk prmban n vete der ose hapje fare prmban ngassi i diskets. Pr kt arsye ngassin e hard diskut nuk mund q ta shohim pr s jashtm i n njsin sistemore, kurse prbrenda saj zakonisht sht i
vendosur n afrsi t ngassit t disqeve fleksibile.

Hardveri komoiutetik

plater.

K om pjutert e sotm personal n t shumtn e rasteve kan nga nj

hard-disk dhe nj ngass t disketave (n disa raste dy). N prgjithsi prdoret
hard disku si depo parsore e t dhnave dhe e program eve - hapsira n t ciln
vendosen t dhnat me t cilat punojm n punt e prditshm e. Ngassit e
disketave shfrytzohen kryesisht pr t fut inform acionet n kom pjuter ose pr
t i drguar ato nga kom pjuteri, duke br transferin e inform acioneve n ose nga
disketat. Shpeshher, disketat prdoren pr:
Instalim in e program eve t reja, duke kopjuar program et nga disketa n hard
disk.

Krijimi i kopjeve plotsuese t program eve ose t t dhnave zakonisht bhet

duke i kopjuar ato nga hard disku n disketa. N term inologjin
kom pjuterike ky lloj kopjimi quhet bekap (backup). Kopjimi bekap prdoret
gjithm on kur kemi t bjm me sh'nime t rndsishm e, p.sh. nse jem i
duke punuar n ndonj punim diplome, punimin origjinal do ta krijojm dhe
ruajm n hard disk, por mir sht q t bhet edhe nj ose m shum kopje
plotsuese n disket, n rast t dm timit fizik t hard diskut.
Kopjet bekap jan shum t dobishm e te program et afariste, me 'rast sht
mir q t sigurohet kopja e t dhnave t afarizm it t ndrm arrjes do dit,
m eqense kto t dhna jan dinam ike dhe ndryshojn gjat dits punuese.
Arkivimin e t dhnave t cilat nuk shfrytzohen rregullisht (dhe pr t cilat
nuk dshirojm q t zn vend n hapsirn e hard diskut), por t cilat nuk
dshirojm q t i humbim.
Transferin (prcjelljen) e t dhnave nga hard disku i njrit kom pjuter n
tjetrin, duke kopjuar prm bajtjen e hard diskut t kom pjuterit t par n disa
disketa dhe pastaj nga disketat n hard diskun e kom pjuterit tjetr.

Fig. 46. H a rd disku. a) procesi i m agnetizim it n'eprmes im pulseve elektrike; b) koka

lexuese/shkntese lexon sektort e m agnetizuar m e t dhna; c) hard disku i jashtm .

3.9. Hapsira e memories punuese elektronike - RAM

N baz t njohurive t cilat u fituan deri tashti, fitohet prshtypja se kur
e aktivizojm ndonj program, procesori m err instruksionet nga disku prnjher
dhe i ekzekuton ato, duke u kthyer n disk do her pas kryerjes s veprim it t
caktuar. N qoft se do t punonte kshtu, kompjuteri do t ishte tepr i ngadalshm, m und t konstatojm i paprdorshm .
M bshtetur n pajisjet e veta, shum ica e procesorve t kom pjuterve
personal mund t ekzekutojn edhe disa qindra m ilion instruksione n sekond. Por pr shkak t pajisjeve mekanike nga t cilat sht i ndrtuar, ngassi i
diskut nuk mund q t drgoj instruksionet e program it as prafrsisht me kt
shpejtsi. Lexim i i inform acioneve nga disku nnkupton rrotuilim in e diskut n
m nyr q t lexohet seksioni i caktuar i tij me njrn nga kokat
lexuese/shkruese dhe pastaj lvizjen e koks m afr ose m larg nga qendra e
diskut deri sa t pozicionohet drejtprsdrejti mbi vendin n t cilin jan t incizuara t dhnat. Te ngassit e hard disqeve ky proces zakonisht zgjat disa
m ikrosekonda (t m iliontat pjes t sekonds).
M eqense procesori m und t ekzekutoj disa m iiion instruksione pr
sekond, kurse ngassi i hard diskut mund t drgoj, prafrsisht disa qindra
m ij instraksione pr sekond, kemi rastin kur njra pajisje (procesori) punon 10
deri n 100 her m shpejt se pajisja tjetr (ngassi i hard diskut). Kjo
m osprshtatje e shpejtsive e bn t pam undur funksionim in e kom pjuterit, sepse
shpejtsia e procesorit do t ishte e krejtsisht e pashfrytzuar derisa do t priste
q ngassi i hard diskut t'ia drgoj instruksionin e ardhshm.
Pr funksionim t efektshm t kom pjuterit sht paraqitur i nevojshm
nj m jedis i inform acioneve q ka mundsi t m bajtjes s hapit me procesorin.
Kjo pjes shtes e memories sht quajtur memorie pum tese ose RAM (Random
A ccess M emory, nga ang. kujtes t cils i qasemi drejtprdrejt). N literaturn
kom pjuterike RAM -i shpesh shkurtim isht quhet memorie e kom pjuterit.

Hardveri kompiuterik

91

RAM -i fizikisht prbhet nga shum qarqe t integruara t ndryshm e

(secili nga kto paraqet prafrsisht nga nj ip t procesorit) t cilt zakonisht
jan t vendosur n pllaka t fijeve t qelqta. Praktikisht, RAM -i, trajtohet si nj
trsi kom pakte e hapsirave pr vendosje t t dhnave. Pr prfytyrim m t
mir, RAM -i mund t krahasohet me bashksin e kutive postale prbrenda
ndrtess s Posts. Secila kuti postale n kt rast do t prm bante nga nj
karakter (shkronj, numr, shenj e piksim it etj.) dhe i gjith koleksioni i kutive
num rohet n mnyr sekuenciale. N literaturn kom pjuterike kutit postale
quhen bajt (bytes) kurse numrat e tyre rendor quhen adresa t m emories (memory adresses).

Fig. 47. ipat e R A M -m em ories m u n d t shtohen n sllotet prkatse

Sikurse edhe ipi i procesorit (CPU), ipet e mem ories vendosin dhe
transm etojn inform acionin n m nyr elektronike. Drgimi i instruksioneve nga
m em oria n CPU n t vrtet paraqet transm etim (bartje) t impulseve elektronike. N kt rast nuk ka pritje pr rrotullim t diskut ose pr zhvendosje t
koks lexuese/shkruese n pozicion t duhur.

3.10. Aktivizimi i programeve kompjuterike

M eqense procesori mund t bart informacionin brenda dhe jasht vetvetes shum shpejt, ai e shfrytzon memorien si hapsir punuese elektronike vend n t cilin bn vendosjen e fardo t dhne punuese n kt m om ent ose
planifikon t punoj me t s shpejti. Kur kom pjuteri p.sh. udhrohet q t prdor ndonj pjes t program it t caktuar, ai s pari krkon program in n hard
disk dhe at e kopjon n memorie. Ky proces quhet aktivizim i program it dhe
paraqet plotsim t memories me program (loading a program ). Kjo shkakton q
n startim t program it procesi i leximit t instruksioneve nga hard disku t jet
m i ngadalshm . Pas plotsim it t memories me program (aktivizim it t programit), procesori m undet q shum shpejt t lexoj instruksionet e caktuara
nga m em oria (RAM ) sa her q ka pr kt nevoj.

F i^ ls .P r o c e s i i

aktivizim it t p rogrm ni, kom pjntenk, progrcuni nga tastiera ose nriu krkohet n
hard disk, e pastaj nga hard disku kopjohet n m em oi te

V endosja (plotsimi) e program it n m emorie (RAM ) nuk paraqet bartje

t program it nga hard disku n memorie, por krijohet nj kopje ekuivalente e
program it nga hard disku n RAM. Programi origjinal mbetet ne disk i gatshem
q t aktivizohet sa her q t kemi nevoj.
*
Program i i par t cilm e aktivizojm (plotsojm e ne RAM ) nga hard
disku giat lshim it t kom pjuterit, sht sistemi operativ. Pra puna e pare te
ciln e bn proceson me kyje t kom pjuterit, sht krkimi dhe plotesirm 1
m em ories me program t sistemit operativ. Ky program mbetet akt.v - ploteson
nj pjes t hapsirs s RAM -it gjat gjith kohzgjatjes se punes se
kom pjuterit. Gjat aktivizim it t program eve aphkative, ato gjithm one ndajne
hapsirn punuese elektronike me sistemin operat.v dhe per te funksiorm ar kane
nevoj q vazhdim isht t kan aktiv sistemin opeiativ.

3.11. Procesi i ruajtjes s t dhnave n kompjuter

Procesori nuk vendos vetm program et n m em one, por edhe te dhna te
tjera. N figurn e mposhtme mund t vrehet se secili karakter i cili futet ne
kom pjuter, duke prfshir ktu edhe hapsirn e zbrazt, e ze nje "kuti posta e
t hapsirs deponuese.
...
M e rastin e shkyjes s kom pjuterit nga tensiom elektnk, paraqitet nje
problem , sepse e tr prm bajtja e memories fshihet prgjithm one (zbrazet). Kjo
do t thot se n qoft se rastsisht shkyet kom pjuteri ose ndrprehet furnizim i i
tij me tension elektrik gjat puns, e tr prm bajtja e dokum ent.t te torm uar
ajat ksaj kohe do t humbet. Kjo poashtu nnkupton se nuk m und te
m bshtetem i n m em orie t kom pjuterit dhe t'i kthehemi puns pr te vazhduar
dokum entin n ndonj d.t tjetr. T dhnat fshihen nga m em ona poashtu edhe
sa her t dalim nga programi i caktuar, sepse n kto raste 1 lehet hapesna e

m em ories procesorit pr t aktivizuar ndonj program tjetr, ose pr t kryer

ndonj detyr tjetr t parashtraar nga shfrytzuesi i kom pjuterit. Kjo sht
analoge me rastin kur p.sh. punohet n nj zyr t pakom pjuterizuar, me 'rast
duhet pastruar tavoiinn punuese nga puna e kaiuar (p.sh. bhet kalkulim i i
m im eve sipas nj fature hyrse) pr t pasur hapsir n tavolin punuese pr
fiilim t puns s re (p.sh. duhet llogaritur t ardhurat e puntorve pr muajin e
kaliiar).
Pr kt arsye sht paraqitur nevoja pr ruajtjen e t dhnave t cilat do
t na nevojiten m von si dhe pr vendosjen e tyre n hapsir t caktuar n t
ciln do t m hen pr nj koh m t gjat. Kjo realizohet rne kopjim in e t
dhnave m om entale nga m em oria n hapsir m t sigurt t quajtur disk.
Procesi i ktill i kopjimit nga memoria n disk quhet ruajtje e t dhnave.
Procesi i ruajtjes s t dhnave nga memoria punuese n disk duhet q t aplikohet sa her q:
sht kryer pitna me dokum entin e caktuar dhe dshirohet q t fillo het puna n projektin tjetr, dhe
dshirohet q t m byllet program i aplikativ aktiv.
Sa pr siguri, pothuaj se t gjith program et autom atikisht parashtrojn
pyetjen nse dshirohet q t bhet ruajtja e prmbajtjes s dokum entit, sa her
q jap im kom andn pr ndrprerje t program it, apo pr m byllje t dokum entit
aktiv. Kom anda pr ruajtje t t dhnave preferohet q t jep et do her kur punohet nj projekt m i rndsishm dhe dshirohet q t ruhet pjesa e caktuar e
tij e punuar deri n at koh. N kt mnyr t dhnat ruhen nga rniet e mundshme t tensionit elektrik, shkyja e rastsishm e e kom pjuterit, apo ndonj gabim
tjetr i shkaktuar gjat prdorim it t kompjuterit.

Fig. 49. T dhncit nga m em oria prpitnolien n C P U dhe g jat puns p ra p kthehen n memorie,
p re j s cils n fu iu l barten n hard disk.

Procesi i ruajtjes s t dhnave, pra nuk i largon t dhnat nga memoria,

por vetm bn krijimin e kopjes s tyre n disk. N kt m nyr edhe pas ruajtjes
mund t vazhdohet me modifikimin e t dhnave origjinale dhe pas kohs s
caktuar, t dhnat. e ktilla t m odifikuara t ruhen n disk mbi ato t
tnparshme. Shpeshtsia e dhnies s komands pr ruajtje varet nga disa faktor, si jan: rndsia e dokum entit apo projektit t cilin e punojm , stabiliteti i
rrjetit elektrik etj.

94

Bazai e intormatiks

S hnim N donjher do t punohet me t dhnci p r t cilcit nuk do t ket nevoj

q t ruhen, sepse nuk do t prdoren m, p.sh. shkresat e shkurtra t cilat pasi
q i shtypim n letr nuk na duhen m ose kur e shfrytzojm nclonj program
p r llogaritje p r t br kalkulime t caktuara t cilat nuk kemi nevoj q ti
ruajm. N kto raste, m und t punojm n program pa i ruajtur fa r e t dhnat
gjat puns. Shum program e ofrojn edhe m undsin e vendosjes (kopjimit) s
t dhnave n mem orie pa e mbyllur program in n rast se dshirohet q t ndrp reh et puna dhe t fillo h et punn e re dhe ato t dhna t shfrytzohen n program in e njjt ose edhe n program tjetr q punon n sistemin operativ t
njjt.
N qoft se t dhnat e eaktuara jan vendosur nj her n disk, ato
mund t kthehen (kopjohen) n memorie sa her dshirohet q t shfrytzohen
prap. Kjo dukuri quhet rikthim i t dhnave (retrieving data). Nga m om enti kur
bhet rikthimi i t dhnave n memorie, ato paraqiten n ekran dhe mund t
m odifikohen sipas dshirs. N princip, t gjitha t dhnat t cilat paraqiten n
ekran gjat shfrytzim it t ndonj programi aplikativ, m om entalisht gjenden n
m em orie, edhe pse nuk do t thot se t gjitha t dhnat e vendosura n m em orie
paraqiten n ekran n t njjtn koh (mund t ket t dhna n m em orie t cilat
nuk shihen fare n ekran).

3.12. Hierarkia e shfrytzimit t informacioneve n kompjuter

Deri m tashti sht br fjal pr tre lloje t ndryshm e t inform acioneve t cilat vendosen n memorie: sistem i operativ, program et aplikative dhe t
dhnat. Si prfundim mund t prm endet se:
M e kyje t kom pjuterit, procesori' (CPU) autom atikisht kopjon programin e sistem it operativ nga disku n memorie.
M e rastin e aktivizim it t program it aplikativ t dshiraar, procesori
(CPU) kopjon at program nga disku n memorie (pran sistem it operativ).
M e rastin e futjes s t dhnave t reja gjat puns n ndonj program
aplikativ, apo me rastin e rikthim it t t dhnave, t dhnat vendosen poashtu n
m em orie, pran program it aplikativ dhe sistemit operativ. T dhnat m besin n
m em orie derisa t jepet kom anda pr mbyllje t fajllit (fshirje t tij nga m emoria)
ose derisa t m byllet program i aplikativ. Sa her q dalim nga program i aplika-

Hardveri kompjutehk

95

tiv, q t dyja, programi aplikativ dhe t dhnat e tij fshihen nga memoria. Sistemi operativ m betet n t njjtin vend deri sa t shkyet kompjuteri.
Pr krahasim, mund t prfytyrojm kto tre tipe t ndryshm e t inform acioneve si nj trsi t shtresave t ndryshm e (p.sh. t m bushura me uj), t
cilat varen njra nga tjetra. Sistemi operativ do t jet shtresa e fundme, e prcjellur nga programi aplikativ dhe ky i prcjeilur nga t dhnat. N qoft se
zbrazet cilado nga shtresat, shtresat e m siprme poashtu zbrazen. P.sh. n qoft
se zbrazet sistemi operativ duke e shkyur ose ristartuar sistem in - m em oria
zbrazet plotsisht. N qoft se zbrazet programi aplikativ nga m em oria, edhe
program i e edhe t dhnat n t cilat sht punuar prbrenda atij program i fshihen nga memoria. N qoft se fshihet vetm shtresa e siprm e - t dhnat me t
cilat punohet, programi aplikativ dhe sistemi operativ m besin t aktivizuara dhe
t gatshm e pr prdorim.

3.13. Ndarja e memories n baz t natyrs s qasjes s informacionit

M em oria (kujtesa) zakonisht ndahet n baz t natyrs s qasjes
(shfrytzim it) s inform acionit n:
'
M em orien me qasje t drejtprdrejt (RAM), e cila sht m jaft fleksibile,
sepse inform acionet n te mund t ndrrohen dhe prap t futen. M irpo,
dobsi e ksaj kujtese sht se inform acionet me shkyjen eventuale t tensionit elektrik, humben prgjithmon.
M em orien e pandryshueshm e (ROM), e cila sht paraprakisht e program uar
dhe prmban inform acionet t cilat vetm mund t lexohen, por jo edhe t
ndryshohen. Kjo sht ideale pr qllime t caktuara, mu pr shkak faktit se
shnim et nuk mund t fshihen. Inform acionet q i prm ban kjo kujtes, pra
jan pjes prbrse e kompjuterit.
M em orien e program ueshm e t prhershm e (PROM), e cila sht nj lloj i
kujtess e cila pr ndryshim nga ajo ROM, m undet edhe t program ohet.
M em orien EPROM, e cila sht edhe e program ueshm e edhe e fshieshme.
N kt kujtes shfrytzuesi mundet n mnyr t caktuar t ndrroj inform acionet n ip sipas dshirs s tij.

3.14. Vetit e memories punuese RAM

Si sht theksuar, RAM -i sht lloj i memories e cila shrben pr t
vendosur prkohsisht program et dhe t dhnat n t. Pr t kuptuar prej nga
rrjedh emri RAM , duhet q t kuptohet se si vendoset inform acioni n memorie.

96

Bazat e informatiks

Procesori m em orien e trajton si nj bashksi t hapsirave deponuese t

num eruara, si prm endm t ngjashme me koleksionin e kutive postale, n t
ciln secila pranon nga nj karakter. Te kom pjutert m t hershm, procesori
(CPU) duhej q t i qasej kutis postale (bajtit) t caktuar sipas renditjes num erike, duke filluar nga e para dhe duke vazhduar kshtu deri sa i sht qasur
asaj e ciia mbante inform acionin e duhur. Kjo m nyr e qasjes quhet qcisje
sekuenc'm le. M e zhvillim in e RAM -it, procesori (CPU), fitoi m undsin q t'i
qaset drejtprdrejt secils celul (kuti postale) sipas nevojs.
D iferenca n mes RAM -it dhe qasjes sekuenciale t m em ories m undet q
p.sh. t krahasohet me diferencn n mes t ekzekutim it t kngs s dshiruar
n disk CD (ose t gram afonit) dhe n audio kaset t kasetofonit. Kshtu p.sh.
nse dshirohet q t dgjohet knga e katrt e incizuar n audio kaset (qasja
sekuenciale), bhet kthimi n fillim t shiritit m agnetik dhe kalohen tri kngt e
para. N ann tjetr, disk t gram afonit apo CD (qasja e drejtprdrejt) mund t
dgjohet drejtprsdrejti knga e katrt.
S hnim
D isq etja n pajisje me qasje t drejtprdrejt. Kshtu, n vend se
t fillo h e t nga pjesa e jashtm e e diskut dhe t lexohet prhrenda, ose t lexohet
nga pjesa e brendshme n kahje t jashtm e t diskut, koka lexuese/shkruese krcen drejtprdrejt n hapsirn n t ciln ndodhen t dhnat e dshiruara.

3.15. Memoria e cila vetm lexohet - ROM

N kom pjutert personal ekziston edhe m emoria dytsore q e plotson
RAM -in. Kjo m em orie sht quajtur RO M (nga ang. R ead Only M em orym em orie e cda vetm lexohet). Prundr e ipeve t RAM -it, ipet e ROM -it
prm bajn softver (instruksione program ore), t cilat jan n m nyr t prhershme t gravuara n instalim et e tyre elektrike. Pr kt arsye, m em oria ROM
shpesh quhet//'r/m rare-m eqense paraqet nj kom binim t hardverit dhe t softverit. Term inologjia n kt rast nuk sht mjaft e drejt, m eqense edhe RAMi e edhe ROM -i m bshteten n qasje t drejtprdrejt. Pr t'u dalluar RAM -i nga
ROM -i, ishte duhur q RAM-i t quhet memoria lexuese/shkruese, q nnkupton
se Prve q nga RAM -i m und t rikthejm (lexojm ) inform acionin, at mundemi edhe ta incizojm (shkruajm) n t. N t kundrtn, n m em orien ROM
(e Clla vetem lexohet) sht e pam undur q t ndrrohet prm bajtja e informacioneve n instalim e t qarqeve elektrike. K arakteristika e cila e veon RAM -in
nga ROM -i sht ndrrueshm ria e RAM -it, vetia q mund t ndrrojm prmbajtjen e tij sipas dshirs.

Hardveri komoiuterik

97

Dallimi tjeti i RAM -it nga ROM-i sht n kohzgjatjen e m em ories s

tyr. RAM -i sht memorie afatshkurtr dhe harron do gj me rastin e shkyjes
s kom pjuterit. N ann tjetr ROM-i sht memorie afatgjat dhe m ban n
mend t gjitha inform acionet q i prm ban deri sa t mos prishet fizikisht.
Te kom pjutert personal ROM-i prdoret pr vendosjen e vetm disa
pjesve t shkurtra t sistem it operativ, t cilat m undsojn aktivizim in e hardverit dhe orientojn procesorin (CPU) pr t locuar dhe aktivizuar pjesn tjetr t
sistem it operativ nga disku. Te kom pjutert M acintosh, pjesa m e m adhe e sistem it operativ sht e vendosur n ROM.
S h n im .
M eqense RO M -i nuk sht i ndryshueshm, shfrytzuesi nuk ka
nevoj q t shqyrtoj at asnjher. ROM -i sht pjes e kom pjuterit p r t
ciln duhet ditur se ekziston, por nuk sht e nevojshm e q t shihet, preket apo
t analizohet m shum.

3.16. Matja e memories dhe e diskut

Si sht prm endur m par, njsia bajt (byte) nnkupton m adhsin e
hapsirs e cila nevojitet q t paraqet nj karakter (shkronj, numr, hapsir t
zbrazt, shenj t piksim it etj.).
F jala bajt prdoret duke mos marr parasysh se a flitet pr hapsir n
memorie, apo n ndonj mjedis tjetr pr deponim. M eqense pr t kom pletuar
nj dokum ent, program pr Ilogaritje, program me baza t t dhnave etj. nevojiten shum bajt, n inform atik prdoren disa shumfisha. pr matje t inform acionit, si jan:
:
~

K ilobajti (shkurtim isht KB ose vetm K) i cili prmban 1024 bajt. sht
marr numri 1024, sepse n inform atik kemi q t bjm me shum fishe t
num rit 2, m eqense edhe baza matem atikore e inform atiks m bshtet n
num ra binar t form uar nga dy shifra 0 dhe 1. Numri 1024 sht fituar nga
num ri 2 i fuqizuar n fuqin e 10 (2 10) dhe sht shumfish i num rit 2 m i
prafrt me numrin 1000, num r q zakonisht quhet kilo n jetn e prditshme. Pr kt arsye njsia kilobajt n inform atik shnohet me shkronjn e
m adhe K, e jo si n m adhsit fizike t tjera ku shumfishi kilo shnohet me
shkronj t vogl k.

M egabajti (shkurtim isht M B ose vetm M) q paraqet 220 bajt ose 1024
KB. N jetn e piditshm e zakonisht merret se 1 MB prmban prafrsisht 1
milion bajt.

98

Bazat e Infoimaiiks

G igabajti (shkurtim isht GB ose vetm G) q paraqet 230 bajt ose 1024 MB.
N jetn e prditshm e zakonisht merret se 1 GB prm ban prafrsisht 1
m iliard bajt.
Kom pjutert e sotm personal prm bajn hapsir standarde t RAM -it
prej 32 M B, 64 MB ose edhe 128 MB. Hard disqet standarde kan mundsi q t
vendosin rreth 2 GB ose edhe m shum. Sa pr prfytyrim , mund t vrejm se
nj faqe standarde e shtypur e formatit A4 prmban rreth 50 rreshta me nga 40
karaktere (shkronja, numra, shenja t piksim it etj.) pra 50-40=2000 B ose
prafrsisht 2 KB inform acion. N ann tjetr 1 MB prmban prafrsisht 500
faqe t ktilla t shtypura (500-2000=1000000 B = 1MB).
H apsira e m em ories dhe e diskut n kom pjuter bn edhe prcaktim in
pr llojet e punve t cilat mud t i kryej ai kompjuter. Sasia e m em ories n
kom pjuter kushtzon cilt program e do t mund t prdoren. Kshtu shum program e t cilt kan prm bajtje grafike krkojn s paku 32 MB memorie. M adhsia e hapsirs s hard diskut sht poashtu e rndsishm e pr shkak se e prcakton se sa program e dhe sa shnime t ndryshm e m und t vendosen n at disk
n t njjtn koh. Zakonisht, nevojitet mjaft hapsir e lir q pa pengesa t
vendosen t gjitha program et dhe t dhnat me t cilat punojm rregullisht.
Pr inform acionin se sa ka hapsir t lir n m em orie apo n disk m und
t kuptohet pasi q t bhet fjal pr sistemin operativ t kom pjuterit.
S h nim .
M emoria e kom pjuterit (RAM -i) m undet q vazhdim isht t shtohet, me instalim in e ipeve t memories shtes.

3.17. Prmbajtja e shtpizs sistemore t kompjuterit personai

Pasi q sht shpjeguar funksioni i procesorit (CPU), ipeve t m em ories
dhe t ngassve t diskut, mund t shpjegohet edhe m nyra e vendosjes dhe e
lidhjes s tyre. N pjesn m t m adhe t kompjuterve, q t tri kto pjes jan
t vendosura prbrenda njsis sistem ore, por kom pjutert mund t ken edhe
ngass t jashtm t diskut.
P jesa qendrore e njsis sistem ore sht pllaka e shtypur me qarqe elektrike e quajtur pllaka am (motherboard) ose ndonjher n literatur haset edhe
emri pllaka sistemore (system board). Pllaka am e kom pjuterit paraqet bazn n
t ciln vendoset procesori (CPU) dhe qarqet elektrike prcjellse.

Hardveri kompjuterik

99

Fig. 50. P llaka am e kom pjuterit (M otherboard)

Pllaka am zakonisht sht e shtrir n pjesn e fundm e t njsis sistemore. Pllaka am prmban edhe disa lloje t tjera t ipeve, t cilt n bashkveprim me procesorin realizojn detyrat e caktuara. Kto ipe bashkvepruese
jan:

ipi i taktit punues (clock chip), i cili shrben si m etronom i kom pjuterit
duke rreguliuar hapin n t cilin ndryshon funksioni i komponentve.
Nj ose m shum ipe t ROM -it me prm bajtje t ndonj pjese t softverit
me sistem operativ.
N disa kom pjuter, ipi me koprocesor m atem atikor i cili asiston procesorin n kryerjen e disa tipeve t operacioneve matematikore.

Fig. 51. ipi i taktit p u n u es (clock), ipi i ROM -it, ipi C M O S dhe sllotet e m em ories m e SIM M
m em orie

N pllakn am t kom pjuterit poashtu prfshihen hapjet dhe kontaktet

(sllotet) pr ipe t memories. N t shumtn e rasteve m em oria sht e ndrtuar
si pllakz e vogl e ashtuquajtur SIMM (shkurtes nga Single In-line M emory
M odules), ku secili prej tyre prfshin tet ose nnt ipe t memories.
Prve pllaks am, njsia sistem ore prfshin edhe ngassit e diskut
(zakonisht nj ose dy ngass t disketave, nj ngass t hard diskut dhe nj
ngass t disqeve CD-ROM ) si dhe furniz.uesin me energji elektrike. Furnizuesi
me energji elektrike e sjell energjin nga kontakti i m urit n pllakn am t
kom pjuterit. Poashtu prm ban ndrprersin e kom pjuterit (O n/O ff) si dhe
vendin n t cilin do t lidhet konektori i furnizim it i cili bn lidhjen e njsis
sistem ore me dalje t furnizim it. Furnizuesi me energji elektrike zakonisht prm-

ban ventilatorin (flladitsm ), 1 cili e bn mbrojtjen e disa ipeve t ndryshm e

nga nxem ja e teprt. N njsin sistem ore poashtu mund te perfshihet edhe
ndonj pajisje tjetr si p.sh. ngassi i shiritit magnetik etj.
K om pjutert poashtu prfshijn edhe disa pllaka elektrom ke shtese, te
cilat quhen pllaka ekspanduese (expansion boards), t cilat vendosen ne hapjet
(sllotet) e posame t pllaks am, n t ashtuquajturat sllote ekspanduese (mund
t prfytyrohen si nj hapsir e parkingut per pllaka elektrom ke). Pllaka e spanduese vendosen n pjesn e fund.ne t njsis sistem ore nen kende te drej e
me vet pllakn am. Qllimi i shum ics s pllakave ekspanduese eshte qe te
m undsoj kom um kim in e procesorit me ndonj pajisje hyrese/dalese (I/O hiput/O utput), si jan monitori, skeneri, nuu, printeri etj.
Prparsia e ndrtim it t ktill, t
pllaks am e cila prm ban t gjitha qarqet
elektronike standarde kom pjuterike dhe nj
num r t slloteve ekspanduese t cilat
m undsojn ndrlidhjen e qarqeve elektronike
shtes sipas nevojs, sht n at se secili sistem mund t ndrtohet sipas dshirs. N kt
m nyr dy kom pjuter inund t duken esencialisht t njjt, por mund t ken t shtuara
Fig. 52. B rendia e shtpiz'es sisle pjes periferale krejtsisht t ndryshme._ Kjo
m ore
m nyr e ndrtim it t kom gjulsnl^ioiL_nD .
. ..
lE E 3 e iT m rT ^
pjese t re pr t ciln paraq.tet nevoja gjate
..punv apo n qoft se n ndrkoh sht zbuluar ndonj pajisje shtese e re.
.... Pllakat ekspanduese t cilajt jan t ndrtuara qe te sherbejne si
ndrm jetsues n mes t CPU-s dhe ndonj pajisjeje jasht njsis sistem ore ne
prfundim t tyre kan portet. Portet paraqesin kontakte te cilat gjenden ne anen
e prapm e t njsis sistemore dhe jan vende n t cilat mund t nderhdhen pajisjet e ndryshm e eksternale, duke i ndriidhur ato me pllake elektrom ke e cila
pastaj bn lidhje me CPU-n. (PUakat ekspanduese t ndrtuara pr kom ponentet
brenda njsis sistem ore, p.sh. pr ngassit e diskut, nuk kan porte).
Pjes e rndsishm e e secils pllak am sht edhe pjesa e quajtur W \
q paraqet nj bashksi t qarqeve elektrom ke t ndrtuara pr bartje te te
dhnave dhe instruksioneve prej njrs pajisje t pllakes ame ne tjetren. Keshtu
nprm jet bus-it barten t dhnat dhe instruksionet n mes CPU-se dhe m em ones
(RAM -it dhe ROM -it), si dhe bhet ndrlidhja e CPU-se dhe e m em ones me
cilndo pllak ekspanduese e cila sht e ndrlidhur n pllakn ame (motherboard),

Hardveri komoiuterik

101

3.18. Periferalet e kompjuterit

Pjest e tjera t sistem it kompjuterik, ato t ciiat jan jasht shtpizs
sistem ore, kryesisht shfrytzohen pr komunikim me procesorin, n drgim t
m struksioneve dhe t dhnave dhe marrje t rezuitateve-inform acioneve. Pajisjet
t cilat shfrytzohen pr kom unikim me procesorin quhen pajisje hyrse (input
devices) dhe pajisje dalse (output devices) ose n literaturn profesionale hasen
me emrin pajisjet I/O (Input/Output).
Pajisjet hyrse jan t gjitha ato pajisje t ciiat m undsojn kom unikimin me kom pjuter-parashtrim in e pyetjeve dhe dhnien e komandave. Pajisjet
dalse japin rezultatet e prpunim it me kompjuter, kthejn prgjigjet, japin inform acione t ndryshme, ose s paku na informojn se nuk kan shnim e pr
pyetjen e caktuar.
S h n im : N literatur shpesh m und t haset n termin pajisje periferike
ose. periferale (peripherals) t ndrlidhura n pajisjet 1/0. Teknikisht termi
periferale nnkupton do gj q slit jaslit procesorit (duke prfshir ktu edhe
p ajisjet l/O).
Pajisjet periferale n kom pjuter lidhen nprm es porteve t cilat gjenden
n ann e prapme t shtpizs sisternore. Pajisjet q mund t lidhen n kom pjuter
zakonisht em rohen me shkurtesat vijuese:
-Konzola- km bim i i tastiers dhe ekranit
CON:
-Porti 'i p a r serik
C O M I: oseA U X :
-Porti i dyt serik
COM2
-Porti i tret serik
COM3
-Porti i katrt serik
COM4
-Porti i par paralel i printerit
L P TI: ose PRN:
-Porti i dyt paralel i printerit
LPT2:
-Porti i tret paralel
LPT3:
-Porti p r testim
NUL:

....

WW

Fig. 53. N pjesn e p rapm e t shtpizs sistem ore gjenden p o rte t n t cilat m u n d t lidhen pajisje t 1/0

^q0

___ _______________ B am t

e infonvatiks

3.19. Pajisjet hyrse

3.19.1. Tastiera
Pajisja m e shpesht hyrse te kom pjutert personal sht tasUera
(keyboard). Tastiera shrben pr futje t drejtprdrejt me duar t t dhenave si
dhe pr kom andim me kom pjuterin. sht shum e ngjashm e me tastiern n
m akinat e shknm it, por ka m shum taste dhe ka ndryshim e t vogla ne
shprndarjen e tyre. Tastet e tastiers mund t ndahen n taste: bazike, num enke,
funksionale, kursorike dhe ndihmse.

................
Fig. 54. Tastiera e kom pjuterit

Tastet bazike n tastier jan ato taste q shrbejn pr futjen e shkronjave, shifrave dhe t shenjave speciale dhe gjenden n pjesen qendrore te
tastiers
Tastet numerike gjenden n ann e djatht t tastiers dhe shfrytzohen
pr futje t numrit t madh t t dhnave numerike, presjes decimale, dhe t operacioneve them elore matematikore. Shprndarja e tyre sht e ngjashm e me
shprndarjen e tasteve n kalkulator t zakonshm.
T a s te t funksionale (t shnuara me simbolet F l, F2, ... F12, Esc, Print
Screen, Scroll Lock, Pau.se, Insert dhe Delete) m undsojn kryerjen e komandave funksionale t definuara me sistemin operativ t kom pjuterit ose sipas
program it aplikativ.
.
Tastet kursorike (Home, End, PageUp, PageDown, tastet me shigjeta,
tasti Tab), jan tastet t cilat shrbejn pr lvizje t kursorit (kursori sht pika
vezulluese e cila tregon pozicionin n t cilin mund t shnohet n ekran).
Tastet ndihmse (nga dy taste Ctrl, A lt dhe Shift) n qofte se shtypen
vetm, nuk kan kurrfar funksioni por shfrytzohen n kom binim me tastet e
tjera.

..
Prve tasteve, n tastier ndodhen edhe disa poa kontrollues te cilat
shfrytzuesit i lajm rojn se a sht ndonj tast funksional i kyur ose i shkyur
(NumLock, CapsLock ose Scroil Lock).

Hardveri kompjuterik

103

N qoft se shkyet tasti N um Lock (poi sinjalizues Num i shkyur),

tastet num erike t grupit t dyt 0 , 1 , 2 , 3 ,..., 9 fitojn funksione t
reja: ln s e r t, D e le te, E n d ,
"Page D o w n etj.
M e shtypje t prnjhershm e n
tastin Shift dhe ndonjrin nga tastet bazik,
j u u j j y j y u u j .
fitohet shkronja e m adhe e shnuar n tast,
kurse te tastet me dy shenja fitohet shenja e
siprm e e shnuar n tast.
M e shtypje n tastin CapsLock kyet
ose shkyet poi sinjalizues Caps . N qoft
se ky po sinjalizues sht i kyur, ather
punohet n regjimin me shkronja t m dha dhe anasjelltas.
_______ N vijim do t shpjegohet funksioni i tasteve tjera:
\Enter J ( y ) shrben pr vrtetim in e komands s parashtruar, ose te programet pr prpunim t tekstit pr t kaluar n kryerresht (paragraf) t ri.
Esc
shrben pr ndrprerje t veprim it t caktuar, apo dalje nga
niveli hierarkik aktiv i programit.
Backspace
bn fshirjen e shenjs e cila gjendet n ann e m ajt t kursorit.
Delete
bn fshirjen e shenjs e cila gjendet n ann e djatht t kursorit,
duke i zhvendosur t gjitha shenjat e tjera pr nj vend m ajtas.
Insert
e bn aktiv regjimin Insert t puns. Ky regjim kur sht aktiv
m undsohet ndrfutja e shkronjave prbrenda tekstit t caktuar.
N qoft se insertimi sht i kyur, ather shenjat ndrfuten n
vendin ku gjendet kursori, kurse shenjat e tjera shtyhen djathtas.
N qoft se insertimi nuk sht aktiv, ather shtypja n ndonj
tast bn mbishkrimin e shenjs s atij tasti mbi shenjn e cila
gjendet n ann e djatht t kursorit.
Tab
ka funksionin e tabulatorit n makinn e shkrimit. Ky tast e bn
zhvendosjen e kursorit pr num r t caktuar (t definuar m
par) t koionave djathtas.
H om e
e zhvendos kursorin n fillim t rreshtit aktiv.
End
e zhvendos kursorin n fund t rreshtit aktiv.
Page Up
e zhvendos kursorin pr nj faqe (ekran) m lart n d k
e ndonj aplikacioni kom pjuterik.
Page Down
e zhvendos kursorin pr nj faqe (e k ran ! m ^
mentin e ndonj aplikacioni kompjuterik.
e zhvendos kursorin pr nj hapsir n j r '
e zhvendos kursorin pr nj rresht

Bazat e informatiks

104
PrintScreenj

N sistem in operativ DOS e drgon prm bajtjen e ekranit n

printer, kurse n sistemin operativ W indows e drgon
prm bajtjen e ekranit n bafer t quajtur klipbord (m em orie
punuese), pr t u kopjuar m von nga klipbordi n ndonj
program aplikativ.
Ctrl|+[Alt|+[Dei| N sistemin operativ DOS e gjeneron resetim in sistem or ose
softverik t kom pjuterit, kurse n sistemin operativ W indows, e
reseton aplikacionin aktiv.

M e shtypjen e tastit t caktuar, mbyllet qarku gjegjs elektronik, i cili

gjeneron sinjalet elektronike, t cilat m tutje prcjellen deri n m ikroprocesor t
tastiers ku bhet shndrrimi n kod t prbr nga sinjalet digjitale, nga mikroprocesori m tutje npr linjat e caktuara drgohet n CPU dhe nga ky n monitor t kom pjuterit n t cilin gjenerohet shenja e tastit t shtypur. Pra nga momenti i shtypjes s tastit me shenj t caktuar kalon nj koh, por ajo sht
shum e shkurtr (disa m ikrosekonda) dhe shfrytzuesi ka prshtypjen se shenja
e tastit autom atikisht gjenerohet n ekran pas shtypjes s saj.

Fig. 55. M e shtypje t ndonj tasti n tastier, m byllet qarkn elektrik gjegjs

3.19.2. Miu
Pjes shum e rndsishm e hyrse e sistem it kom pjuterik sht edhe miu
(mouse). M iu sht pajisje e drejtuar me dor e cila mundson pozicionim in e
drejtprdrejt n fjal apo n objekte t ekranit kom pjuterik. M iu zakonisht
rrshqet npr tavolinn e rrafsht dhe t lm uar punuese, ose npr m bshtetsen e goms (mouse pad), e cila mundson lvizje m t leht se n siprfaqen e
tavolins punuese. M iu punon n koordinata relative.
Disenji klasik i miut zakonisht prbhet prej topthit t goms t vendosur
n pjesn e poshtm e t shtpizs s miut. M e lvizje t miut rrotullohet topthi i
goms dhe shkaktohet frkimi, i cili gjat rrotullim it lviz dhnsit kndor
(cilindrat) prbrenda shtpizs s miut. Ky rrotullim m tutje me an t elektroniks shndrrohet n sinjale elektrike dhe nprmes program eve speciale t

Hardveri kompjuterik

105

quajtur drajver t miut, procesorit i drgohen inform acionet mbi pozicionin e

kursorit n ekran (koordinatat x dhe y).
Lvizja e miut prpara dhe prapa, ose m ajtas-djathtas, shkakton lvizjen
e shigjets n ekran q quhet tregues i miut (mouse pointer). N pjesn e siprm e
t shtpizs s miut gjenden dy ose tri susta pr dhnien e inform acioneve t
tjera ose aktivizim in e nnprogram eve npr aplikacione. Shtypja pulsive e
susts s miut, q pr shkak t tingllimes karakteristike n term inologjin
kom pjuterike quhet shtypje klik (click), shkakton ndonj aksion t miut. Poashtu
edhe shtypja e pandrprer e susts s m iu t), shkakton ndonj aksion t caktuar.
M iu sht pjes prbrse e t gjith llojeve t kom pjuterve t sotm PC apo
M acintosh.

Fig. 56. P rincipi i p uns s m iut

M icrosofti n koh t fundit miut n pjesn e siprm e t shtpizs i ka

shtuar edhe nj topth i cili lehtson m anipulim in me kursor npr ekran t
kom pjuterit. M iu i till sht pagzuar me em rin IntelliM ouse.
M iu n kom pjuter duhet q t instalohet n mnyr hardverike dhe softverike. Instalimi hardverik nnkupton lidhjen e konektorit t miut n portin
gjegjs dhe preferohet q t bhet gjat kohs kur kom pjuteri sht i shkyur.
Instalim i softverik nnkupton instalim in e softverit prcjells me an t cilit n
kom pjuter instalohen drajvert e miut, me rast sustat e miut si dhe topthi marrin funksionet e tyre dhe jan t gatshm pr prdorim.

Fig. 57. M iu m e topth -In leliiM o u se

Fig. 58. M iu m e tracbal!

Bazat e informatiks

106

Ekzistojn edhe shum lloje t pajisjeve t tjera hyrse t cilat mund t

shfrytzohen si alternativ pr miun n kompjuter. Disa prej tyre jan:
- Topthi gjurm ues (trackball), i cili sht pajisje cj paraqet nj topth t
dukshm t vendosur n nj siprfaqe katrkndshe dhe i cili shrben si alternativ pr miun.
- Tabela grafike me laps sensitiv, e cila mundson q n pllakn n
form t tabels t vizatohet me an t lapsit sensitiv dhe vizatimi me an t
softverit prkats, autom atikisht t bartet n ekran t kom pjuterit. Kjo tabel
sht shum e preferuar pr fillestart q dshirojn t projektojn ose vizatojn
me kom pjuter, e t cilt vshtir adaptohen n kushte t reja t puns.

Fig. 59. Tabela grafike m e laps sensitiv p r fe m ijt: 'majla.s l ilhe p c r -projesioniu la'jathtas)

Xhoistiku (Joy stick), sht pajisje hyrse e cila

m undson m anipulim in e kom pjuterit n disa video lojra por
edhe n softverin i cili bn sim ulim in e realitetit t njohur
me em rin realiteti virtual. X'hoistiku i par sht punuar sipas
m odelit t dorzs m anipuluese t pilotve t aeroplanit.
xhoiuiku

3.19.3. Skeneri (Scanner)

Skeneri sht pajisje e cila
m undson prftim in e kopjes s figurs
(fotografis, vizatimit ose faqes me
tekst) n kom pjuter dhe prkthim in e tij
(prshtatjen)
n form t ciln
kom pjuteri m und ta pranoj dhe t manipuloj me t. Nprm es skenerit incizohen fotografit origjinale dhe tekstet, t cilat pastaj nprm es proFig. 61. Skeneri i tipit Logitech

Hardveri kompjuterik

107

gram eve gjegjse softverike kopjohen n m em oriet eksterne t kom pjuterit dhe
prdoren pr prpunim t m tejm ose pr inkuadrim n dokum ente tekstuale
apo t tjera.
Karakteristika kryesore e skenerit sht rezolucioni. Rezolucioni zakonisht paraqitet si numri i pikave t cilat skeneri mund t i kopjoj n siprfaqen
prej nj in n katror. Rezolucioni standard q sot ofrohet te skenert sht rreth
600x600 pika pr in n katror, por skenert m bashkkohor kan rezolucion
edhe m t madh (800x800, 1200x1200 etj.). Ekzistojn vanantet e skenerve
bardh-zi , t cilat pa m arr parasysh origjinalin, kom pjuterit i drgojn fotografi
m onokrom atike dhe skenert me ngjyra, t cilt prodhojn fotografi bardh-zi, t
kom binuar-t prhim t dhe kolor fotografi.
N kom binim me softverin adekuat pr njohje optike t karaktereve OCR
(nga gjuha angleze Optical Cocle Recognizer), skeneri shfrytzohet pr lexim in
e tekstit dhe prkthim in e tij n gjuh t kuptueshm e pr kom pjuterin.

3.19.4. Kamerat (Aparatet fotografike) digjitale

Kamerat dhe aparatet digjitale jan pajisje t cilat krijojn fotografi digjitale t kuptueshm e pr kom pjutert personal. Fotografit digjitale pastaj nga
kom pjuteri lexohen me ndihmn e softverit adekuat dhe ato m und t prpunohen
m tej n kom pjuter, e edhe t shtypen nga
kom pjuteri me an t shtypsit adekuat
4 *
kom pjuterik. Kamerat e sotme m esatare digjitale zakonisht kan objektivin e 37 mm t
pajisur me autofokusim me kalim autom atik
nga regjim i i thjesht n makro regjim t
puns. N ann e prapme t aparatit gjendet
LCD ekrani (Liquid Crystal Display) me
katr taste, me t cilt rregullohet rezolucioni
i fotografim it, nnekspozim i, m biekspozimi
dhe fshihen fotografim et e padshiruara. Rezolucioni q ofrojn aparatet e ktilla sht
m esatarisht 640x480 dpi (dots per inch - pik
pr in n katror), por n aparatet profesionale digjitale ky rezolucion mund t jet
Fig. 62. K am erat digjitale
shum m i madh.
A paratet digjitale kan t ndrtuar
karteln e fla s h RAM memories n t ciln hapsir vendosen slajdet e fotografive, pra paraqet filmin digjital . Kshtu p.sh. n 2 MB fla sh RAM m em orie

10,

Bazat e Mormatiks

mund t vendosen 32 fotografi digjitale t rezolucionit t ult, 16 fotografi digjitale t rezolucionit m esatar ose 4 fotografi digjitale t rezolucionit m t lart
q ofron aparati digjital mesatar. Flesh RAM m em oria m und t zgjerohet me
kartele speciale t 2M B, 4M B, 8 MB e m.shum.
Fotografim i me kamer digjitale n kualitetin m t dobt sht i mir
vetm pr paraqitje n ekran t kompjuterit. Pr shtypje n shtypsit kolor Inkjet, rezolucioni m i vogl i prdorur duhet q t jet ai mesatar.
N drlidhja e aparatit digjital fotografik n kom pjuter bhet n IDE portin
prim ar apo sekondar, si m aster apo si slave, prandaj m und t ndrlidhet n
fardo kompjuteri personal.

3.20. Pajisjet dalse

3.20.1. Kartela elektronike grafike (video kartela)
Fotografia t ciln e prodhon kompjuteri dhe e drgon n monitor, p.sh.
gjat vizatim it t nj grafi, prbhet nga rrjeti i pikave t ndriuara dhe t pa
ndriuara. Kto pika (angl. pixells) jan t shprndara dendur afr njra tjetrs
npr siprfaqen e ekranit (ang. Screen) dhe sa m i madh sht numri i tyre, aq
m e qart sht fotografia e reprodukuar n ekran t m onitorit. Zakonisht fotografia m e pastr krkon mjaft shum vend n kujtes.
Secili kom pjuter n prbrje duhet q t ket nj pjes t posam e e cila
quhet kartele grafike n mnyr q t mund t realizohet komunikimi me ekran.
K artela grafike e prcakton rezolucionin, prandaj edhe kualitetin e fotografis.
Kartelet e para grafike nuk kan pasur mundsin e kontroliit t pavarur
t ndriim it t secils pik, por kan pasur mundsi t kontrollojn vetm fushn
e cila sht prbr nga 9x14 pika pr in n katror. Secili rresht n ekran ka pasur 80 kolona,
kurse kan qen gjithsej 25 rreshta. Me an t
ksaj karteleje, e cila sht quajtur MDA (Monoi l M * l l i B I g .............
chrom e Display A dapter) n mnyr t pavarur
kan m undur t kontrollohen 80x25= 4000 fusha. N seciln nga kto fusha ka m undur t
shnohet nj shenj grafike. M e an t ksaj
Fig. 63. K arteia grafike S3 Trio 64
karteleje ka ekzistuar kontrolli n nivel t nj
fushe, gjegjsisht nj shenje. Pr kt arsye
shpesh kjo grafik sht quajtur edhe grafik e shenjave. Grafika e shenjave
praktikisht mundson vetm punn me vizatime m t thjeshta.

BBilB

* :, w m

Hardven kompjuxerik

109

Pasi q grafika e shenjave nuk ka treguar rezultat n punimin e vizatimeve kualitative, sht punuar kartela grafike me ngjyra ose CGA (Color
G m phics Adapter) pr kom pjutert PC. Kjo kartele mund t punoj me 16 ngjyra
t ndryshm e dhe mund t kontrolloj n mnyr t pavarur 160x100=16000 pika
pr in n katror n ekran. Nga kjo shihet se numri i pikave t cilat kontrollohen
n m nyr t pavarur te kjo kartele sht katr her ni i madh se te kartela e cila
kishte mundsi t kontrollit t pavarur t ndriim it n nivel t fushs. K artela
grafike me ngjyra (CGA) mund t punoj edhe si kartele m onokrom atike apo
njngjyrshe. N at rast rezolucioni i saj sht 320 x 200 = 64000 pika pr in
n katror. Kjo tregon se kualiteti i fotografis te mnyra njngjyrshe e puns
sht m i m ir se i karteles M DA sepse n mnyr t pavarur m und t kontrollohen 16 her m shum pika.
PC kom pjutert me karteie grafike Hercules kishin rezolucionin
720x348 pika pr in n katror. Kualiteti i fotografis n krahasim me kartelen e
m parshm e ishte rreth 75% m i mir, por kjo kartele deri von nuk ka qen e
parapar pr t punuar n ngjyra (kolor).
K artelet grafike q e kan elim inuar kt dobsi e q praktikisht jan
paraqitur paralel me ato Hercules jan ato EGA. Kto kartele punojn me rezolucion t njjt si ato Hercules, por q nga fillimi kan pasur m undsin e puns n
ngjyra.
N vitet e nntdhjeta jan paraqitur kartelet grafike VGA (Video
Graphics Array) si dhe ato SVGA (Super VGA) t cilat kan rezolucion 1024 x
768 pika pr in n katror ose edhe 1024x1280 pika pr in n katror dhe kualiteti i fotografis s tyre sht jashtzakonisht i mir, si n kolor ashtu edhe n
m nyrn njngjyrshe t puns. Kjo kartele ka
edhe m undsin e puns s program eve t projektuara n versione m t vjetra t karteleve
. .

grafike, ose si thuhet, sht kom patibile me

llojet e m parshm e t adapterve grafik. Kartelet
grafike SVGA kan m undsin e em etim it t
Fie. 64. T V kartela elektronike
paletave me 16,777,216 ngjyra.
Sot ekzistojn edhe TV kartelat elektronike t cilat m undsojn q fotografia
televizive nprm es antens s thjesht televizive t bartet n kom pjuter. Kto
kartela elektronike e bjn konvertim in e sinjaleve analoge televizive n sinjale
digjitale t kom pjuterit.

Bazat e Infonnatiks

10

3.20.2. Monitori
Pajisja dalse q m s shumti prdoret sht ekrani, t cilin kom pjuteri
e prdor pr paraqitjen e instruksioneve, parashtrim in e pyetjeve dhe prezantim in
e inform acioneve. Ekrani i kom pjuterit iidhen n karteln grafike t kom pjuterit
dhe sht drejtprdrejt n varsi t saj. Ekranet e kom pjuterve njihen me disa
em ra si p.sh.: monitor, VDT (Video Display Terminal) dhe C RT (Cathode Ray
Tube). Teknologjia e cila m s shumti prdoret n shum icn e kom pjuterve
sht ajo C R T . Te kom pjutert e tipit laptop, si dhe te ata notebook ekrani dhe
tastiera jan t ndrtuara n vet njsin sistemore.

Fig. 65. M onitori J 5 "

Fig. 66. M onitori i rrafsht

Fig. 67. N otebook

M onitori klasik sht shum i ngjashm me aparatin televiziv me gyp

katodik. R ezolucioni i m onitorit sht i prcaktuar me rezolucionin e kartels
grafike. M onitort bashkkohor kan dimensionin n diam etr t ekranit prej 14
in, 15 in, 17 in dhe 21 in. Pajisja standarde deri von ka nnkuptuar monitorin me dim ension 14 in me rezolucion 1024x768 pika pr in n katror, por n
kushtet bashkkohore ky dim ension i monitorve
sht gjithnj e m shum duke u zvendsuar me
dim ensionin
15 i cili ofron rezolucionin
1280x 1024 pika pr in n katror.
Sot ekzistojn edhe m onitort e quajtur
LCD (nga gjuha angleze Liquid Crystal Display ekrani me kristal t lngt), t cilt kryesisht prdoren te kom pjutert e bartshm ose portabl
(Laptop ose Notebook)^
Fig. 68. P C n vend t T V
"" .." Kjo teknoTogji sht zhvilluar edhe te
aparatit n aplikacionin
kom pjutert e zakonshm , kshtu q jan paraqitur
M ovie TV
m onitort pa gyp katodik t ashtuquajturit monitort e rrafsht, t cilt mund t ndrtohen n fardo diam etri, m eqense nuk
jan t varur nga gypi katodik.

TV kartelat elektronike kualitative m undsojn q fotografia televizive e

cila bartet nprm es antens s thjesht televizive n m onitor t jet m jaft
kualitative. Kualiteti i fotografis t konvertuar TV digjitale varet kryekput nga
rezolucioni i kartels elektronike dhe i m onitorit t kompjuterit.
Program i m i njohur i cili mundson editimin e fotografis televizive n
m onitor t kom pjuterit sht ai M ovie TV.

3.20.3. Shtypsi (Printer)

Pothuajse t gjith sistemet kom pjuterike n prbrje kan edhe shtypsin (printer), pajisje pr shtypje n letr t rezultateve t prpunim it dhe t
dokum enteve t krijuar n kompjuter. Sikurse edhe m onitort, printert mund t
jen t form ave dhe t madhsive t ndryshme, t cilt m und t shtypin me
kualitet m t dobt deri te kualiteti m i lart n kolor.
N baz t principit t puns, gjegjsisht mnyrs n t cilri krijojn
shtypjen n ietr, shtypsit m und t ndahen n:
shtyps matricor,
shtyps InkJet
shtyps termik,
shtyps laserik.
?hn,r,*\t mnt.rinnrp shtypjen e realizojn me shtypje m ekanike, nprmes shiritit pr shtypje, me rast npr letr horizontalisht lviz koka e shtypsit e cila i l gjurm t nprm es siilprave (pins) mbi shiritit me ngjyr n letr.
Kualiteti i shtypjes s shfronjave dhe*shenjave tjera ktu varet nga numri i gjilprave. Ekzistojn shtypsit m atricor me 9 gjilpra dhe me 24 gjilpra.
Shtypsit me gjilpra shtypjen e realizojn n letr standarde ose n letr
t vazhduar t perforuar anash. Letra e vazhduar vendoset n m ekanizmin special
t shtypsit q quhet traktor dhe n t cilin vendosen vrimat e perforuara t
letrs, Kjo mundsi e shtypjes sht shum efektive sidomos pr dokum ente
shum t gjata q prm bajn num r t madh shnimesh. Ekziston m undsia q
shtypja t bhet n letr t vazhduar n nj kopje (1+0), n dy kopje (1 + 1) dhe
n tri kopje (1+2) prnjher. M eqense shtypja e ktill sht m jaft e lir pr
nga mim i, shtypsit m atricor prdoren nga shum ndrm arrje afariste dhe
shtetrore.

Bazat e informatlks

112

Fig. 69. P rintert m atricor

Fig. 70. P rinteri InkJet

Fig. 71. Shtypsi L a ser Jet 6L

Shtvp.si Ink. .lp.t shtvnien e realizon me teknik t posam e t lshim it t

ngjyrs n vendin e riuhiirJ siprfaqes s letrs,. Kta shtyps n koh t fundit
jan popullarizuar m jaft shum sepse ofrojn m undsin e shtypjes me ngjyra
n kualitet mjaft t m ir q bhet n rezolucionin 720x720 pika pr in n katror e m shum. Letra q prdoret pr shtypje sht letr standarde pr fotokopjim , por rezultatet shum m t mira arrihen n letr speciale pr shtypje n rezolucionin 720x720.
S'htypp.sit lase.rik dhe ten nik shtvpien e realizojn pa kontakt m ekanik
me Iptrpn j n r rpp lasp.r N vendet e ndriuara nga laseri lshohet ngjyra speciale
n letr, e cila pastaj kalon npr dy cilindra n nj komor (shtpiz) t errt me
tem peratur shum t lart n t ciln bhet pjekja e ngjyrs . Shtypja e ktill
sht shum kualitative dhe zakonisht sht e rezolucionit 600x600 pika pr in
n katror, por ekzistojn edhe shtypsit laserik dhe term ik me rezolucion
shum m t dendur t pikave.

Fig. 72. P rocesi i shtypjes m e shtyps laserik: a) K oka m agnetike e shtypcsit, h) em elim i i laseril
n cilindra t 'shtypjes, c jfo r m im i i gjurm ve laserike npr cilindra, d) letra e shtypur kalon npr
.
dy cilindra n tem peratur shum t lart.

Shtypsit laserik zakonisht prdorin letr t thjesht t fotokopjim it dhe

shtypjen e realizojn me shpejtsi shum t m adhe dhe pa zhurm. Shpejtsia e
shtypjes standarde t shtypsave laserik sht rreth 8 faqe/minut.

Hardven kompjuterik

113

3.20.4. Plotert (Vizatuesit)

Ploteri sht pajisje e cila shtypjen n ietr e reaiizon nprm es pens,
lshim it t ngiyrs n letr ose laserit.dhe prdoret pr shtypje profesionale t
projekteve t ndryshm e arkitektonike apo t tjera inxhinierike t form ateve
shum t mdha.
Plotert me penci bjn lvizjen e
penave n hapa shum t shkurtr
nprmes motorve special t hapit
(n gjuhn angleze step). Lvizja
realizohet n dy drejtim e norm ale
horizontale (x dhe y) dhe vertikale
(rnia e pens mbi letr dhe e
kundrta). Zakonisht ekzistojn m
shum pena n m shum ngjyra (2
deri n IO), kurse vizatim et jan
mjaft kualitative.
Fig. 73. Ink-jet ploteri
Plotert bashkkohor Inkj e t dhe ata laserik punojn n mnyr t ngjashm e me shtypsit, por n format
t shtypjes shum m t madh.

3.21. Pajisjet hyrse/dalse

3.21.1. Kartela elektronike e zrit (Audio kartela)
K artela e par elektronike e zrit sht prodhuar para prafrsisht 10
vjetve n firm n Adlib. Ajo ather kishte mundsi modeste pr prpunim t
zrit. M enjher, vetm pr gjasht muaj m von, sht paraqitur kartela e zrit
Sound Blaster, e cila ishte kom patibile (e prshtatur) me t parn. Kjo kartele
m undsoi incizim in dhe reprodukimin e regjistrim eve 8-bitshe t zrit (sempleve) si dhe kom presimin e regjistrim eve. Kartela Sound Blaster, duke i
falnderuar karakteristikave t saja t mira sht prparuar n Sound B laster 16.
N kt kartel realizohet zri 16-bitsh i kualitetit stereo. A rritjet teknologjike
kan m undsuar q kjo kartel e zrit t mund t njohi edhe t folurit. M e an t
ksaj karteleje me ndihmn e kom pjuterit mund t arrihen rezultate t m ira n
fushn e realizim it t zrit nprm es kom pjuterit. Zhvillimi i teknologjis
mundsoi prodhim in e karteleve t reja t zrit m kualitative 32 bitshe.

Bazat e informatiks

114

Paraqitja e kom pakt disqeve CD-ROM ndikoi m jaft shum n zhvillimin e m undsive pr prpunim in e efekteve t
ndryshm e n kom pjuter, sidomos kur sht n
pyetje zri. N kom pakt disk (CD) ka mundsi
t vendosjes s sasis shum t m adhe t inform acioneve (650 M B). Duke shfrytzuar
softver adekuat ngassi CD-ROM m und t
shfrytzohet si CD plejer, gj q ofron
m undsi t shklqyeshm e pr aplikim. Pr kt
Fig. 74. K artela eiektronike e zrit
qllim jan ndrtuar altoparlant specia! t
njohur si altoparlant aktiv, t cilt reprodukojn z kualitativ m fuqi mjaft t madhe. A ltoparlantt aktiv ndrlidhen n
karteln e zrit ose direkt n ngassin e kompakt disqeve, por zri nga
kom pjuteri reprodukohet n mnyr shum m kualitative nga vet kartela e
___

zrit.

jgf CD Playei
Dicc View Optbns

Heip

TtacK: riacl' 1
j Tota! Flay: 76:23 m s

O O -c'.c'

Track. 0*26 m:s

Fig. 76. A lto p a rla n tt aktiv

Fig. 75. P rogram i q ofrohet n

W indow s '98 si CD P layer

3.21.2. Modemi
Fjala m odem sht shkurtes pr shprehjen
M Odulator-DEM oclulator. Shprehja modulim nnkupton ndryshim in e vetive t sinjalit, ndrsa demodulim i paraqet rikthimin e vetive burim ore t
sinjalit. M odulatori te modemi i kom pjuterit burim or e bn shndrrim in e sinjaleve digjitale q prodhohen nga kom pjuteri (zerot dhe njshat logjik) n
sinjale t zrit me frekuenc t caktuar (telefonike)

Fig. 77. P rocesi handshaking i

shndrrim it t sinjaleve
analoge n digjitale

Hardveri kompjuterik

115

t cilat jan t prshtatshm e pr bartje npr linjat ekzistuese telefonike. T

dhnat drgohen n mnyr serike, bit pr bit. Demodulatori n modemin e
kom pjuterit destinues pranon sinjalet kshtu t m oduluara dhe ato i dem odulon,
d.m.th. sinjalet e pranuara telefonike i kthen n sinjale t kuptueshm e pr
kom pjuterin (sinjale digjitale-zero dhe njsha logjik). Pra modemi, sht pajisje
e cila shrben edhe si pajisje hyrse, por edhe si pajisje dalse, sepse mund t
shfrytzohet edhe pr pranim, e edhe pr drgim t porosive.
M odem i n baz t asaj q u tha m lart mundson q kom pjutert t
kom unikojn njri me tjetrin duke shfrytzuar linjat ekzistuese telefonike.
Shum prej m odem eve kan t ndrtuara edhe m undsit e faksit, gj q
m undson drgim in dhe pranim in e fakseve nprm es kompjuterit.
Param etri kryesor i m odemit sht shpejtsia e bartjes. Shpejtsia e
bartjes s m odem eve m und t jet: 2400 bps (bit pr sekond), 9600 bps, 14400
bps, 28800 bps, ... 64000 bps etj.

Fig. 78. M odcm i intern

Fig. 79. M odem l ekstern dhe intern

Ekzistojn m odem t intern, t cilt instalohen prbrenda shtpizs sistemore n njrin nga sllotet m t shkurtr t pllaks am t kom pjuterit dhe modem et ekstem e , t cilt e kan shtpizn e vet dhe instalohen jasht shtpizs
sistem ore , dhe me kom pjuterin personal komunikon duke e ndrlidhur kabllin n
njrin nga COM portet e lira.

3.22. Mjediset e tjera masovike pr ruajtje t t dhnave

3.22.1. CD-ROM disqet
Zhvillim i i vazhduar i teknologjis mundsoi ndrtim in e mnyrs optike
(laserike) t ruajtjes s inform acionit. N procesin e ruajtjes s inform acionit,
zvendsim shum i shpesht pr disketat, e ndonjher edhe pr hard diskun
jan kom pakt disqet ose si quhen ndryshe CD-ROM disqet (shkurtes nga shpre-

hia n giuhn angleze C cm pac, D i M a d 0 ly Meman.-). Prpars.a e tyre kryesore l h , e m u n L i a e vendosjes S s a .s shum , madhe ,e ,e dhenave ne
hapsir shum t vogl. Kompak, disqe, slandarde kane kapac,te, pre, 650
.

N CD-ROM mund t vendosen edhe video-incizim et, me

P
disqet standarde ka hapsir pr rreth njzet m inuta t video-m ciz.m .t
N sassi (drive) 1 CD-ROM disqeve vendoset ne vendin ku zakomsht
vendosej ngassi i disketave 5.25 n shtpizn e sistem it t kom pjuterit.
N gassit e CD-ROM disqeve kan vetm m undsine e lexim it te te
dhnave nga C D -ja (Read Only M em ory-m em one vetm e l e x u e s h m e ) e jo edhe
t incizim it n to. Ekzistojn edhe aparatet speciale per >nc C D
^
&
zbrazta q quhen C D -Recorder teknologjia e te a le v e ne ditet e sotme ka
m im m jaft t lart.

Fig. 80. CV-ROU i m

Fig. 81. a ROM

ijM n

B*. 82

CD-RO M ngassi zakonisht lidhel n kontrollorin e quajtur IDE (ose

EIDE) o s c ekzistojn edhe m odelet q lidhen n kontrollonn c qnajtur SCSII (rast
m i rrall) N qoft se shfrytzohet hard disku . c.l. I.dhe. ne kontrollorm SCSI,
he n . n jtn linj mtmd t lidhet edhe C D-ROM ngascst. Zgjcdhje
Ihutn m c m.r Sh, n qoft se ekz.s.o.. l.dhja E .D E , linja e dy;e tc Sc ., es

m und t shfrytzohet pr CD. CD-ROM ngass.t otrohen me shptjtesi te bartjes

q ndryshon nga g ic n la .a = ,y ,e . E kz.s.ojn 0

n j^ en me

em nn double speed, quad speed, etj. ose qe shenohen 2X, 4X , 8X , l OX, 1 ,

24X, 32X etj. Shpejtsia m esatare e bartjes nga CD-ROM -et klasik eshte ireth
360 K B Kom unikimi i kompjuterit. me CD-n bhet nprm es program eve t
quajtura drqjver.
.
Kom pakt disku sht i organizuar krejtsisht ndryshe nga hard disku. Incizimi sht n forme te spirales ne
rrezen m t vogl duke u zgjeruar kah rrezja m e madhe.
I shikuar nn m ikroskopin elektronik (me rritje pr 50
her), saktsisht m und t shihen gropzat (pit) ne slPe,_ '
faqe (land). Kto gropza krijojn shiritin, i cili shte 50
her m i holl se flokt e njeriut. Siprfaqja ne te cilen
gjenden gropz... punohe, nga materiale. e udryshme, m .rpo karak.er.sttke te
prbashkt kan rcfleks.onin (fig.83). N mes t dy shtresave te plast.kes se forte

Hardveri kom oiuteiik

gjendet pasqyra e profiluar ashtu q n vendet e caktuara ndrron fazn e valve

t drits, gj q i m undson koks optike q t shndrroj gropzat e siprfaqes
s rrafsht n sinjale digjitale.

s.

f
''A

Fig. 83.

( i
< - 1,7 - *

a) F luksi laserik n siprfaqe t CD-s.

b) G jersia e "g ro p z s slit 0.6 j m , kurse gjersia e flu k s it sht 1.7 fjiit
b) Siprfaqja e C D -s e rritur p r 5000 her.

Fluksi laserik i gjersis 1.7 mikrom etra, i ciii e ndrion siprfaqen e

pasqyrs (fig. 83.a.) em eton burimin t ngjashm me diodn LE (Light Em iting
Diode), nga e cila dallohet n at se kt burim e prodhon drita e vetm nj
gjatsie valore n t njjtn faz (LED prodhon drit nga m shum gjatsi
valore t ndryshm e faza t ndryshme). sht shum e rndsishm e q kto kushte
t jen t plotsuara, sepse errsim i kur t haset n gropz, realizohet pr
shkak t paraqitjes s interferencs negative. Thellsia e gropzs sht sa nj e
katrta e gjatsis valore t rrezes s vals, prandaj faza e vals s reflektuar do
t jet e zhvendosur pr 180 shkall. Kjo gj shkakton dobsim in e ndriim it e
cila vjen deri n foto celul, edhepse fluksi laserik prfshin siprfaqen m t
madhe t gropzs.

Fig. 84. P rocesi i lexunit t t dhnave nga CD-ROM -i. a) F utet C D -R O M -i n ngass; b) T
dhn a t lexohen nga koka optike; c) koka optike gjendet nn g ro p za t" (pits) e diskut; d) laseri
lexon t dhnat nga gropza e ndriuar.

Shpejtsia relative e koks optike n raport me diskun sht gjithm on e

njjt dhe sht 1.3 m/s (pr ngass t disqeve me shpejtsi m t vogl, single
speed). Kjo do t thot se shpejtsia kndore ndrrohet nga 500 deri n 200 rrotullim e n minut.

Bazai e informatiks

118

3.22.2. DVD disku

DVD (D igital Versatile Disc) sht disk optik i zbuluar n fund t vitit
1997. Form ati i ktyre disqeve sht i njjt me formatin e kom pakt disqeve me
ndryshim se kapaciteti i DVD disqeve t par sht 4,7 GB (7 her m i madh se
i kom pakt disqeve standarde). N ann tjetr DVD ngassi m und t b n ----vendosjen dyshtresore t t dhnave dhe disqet DVD mund t jen t dyanshm ,
gj q kapacitetin e zgjeron deri n 17 GB!
Prve hapsirs DVD disku paraqet mjedis ideal pr kom binim t
fotografis dhe t zrit t kualitetit shum t lart dhe sht kom patibil (i
prshtatur) me pajisjet e m parshme n baz t CD-ve. Pra kom pakt disqet do t
lexohen edhe n DVD ngass.
Qllimi kryesor i ndrtim it t pajisjes DVD ka qen distribucioni i
filmit. DVD, duke i falnderuar natyrs digjitale dhe t mnyrs s funksionim it,
ofron mjedis jetgjat dhe t sigurt t kualitetit shum t lart. Film at e prodhuar
n DVD disqe mund t kopjohen pa kufizim t caktuar dhe pa hum bje t
kualitetit, edhepse prodhuesit e tyre kan instaluar shum pengesa pr kopjim t
paautorizuar t DVD disqeve origjinale. Pr kt arsye parashihet q n vitin
2000 DVD do t tejkaloj kompakt disqet pr nga popullariteti.
DVD n t vrtet paraqet hibrid t dy zgjedhjeve n mes t VHS dhe
BETA video kasetave. Kom pania Toshiba ofronte zgjedhjen SD (Super D ensity),
kurse n ann tjetr kom panit Philips dhe Sony ofronin form atin M M CD
(M ultim edia CD). Kshtu n vitin 1995 ato
arritn nj komprom is pr kombinimin e
ktyre dy teknologjive t reja. Filmi tipik, me
shpicat e nevojshm e zgjat rreth 135 minuta.
M e ndihmn e kom presim it t t dhnave t
ktilla, harxhohen rreth 3500 KB pr
sekond, gjat t cilit kanalet stereo
harxhojn edhe 284 KB pr sekond shtes.
Sipas krkesave t industris s film it n nj
disk duhet q t prfshihen s paku katr gjuh, prandaj hapsira pr m cizim t
ktill sht zgjeruar n 4692 KB pr sekond t incizim it t filmit. M eqense
filmi si konstatuam zgjat 135 minuta, ather duke e shum zuar kt num r me
4692 KB fitohet hapsira e nevojshm e pr nj film n disk, e cila sht 4.75 GB.
Pra n nj DVD disk mund t reprodukohet filmi i gjatsis 135 minuta.
Laseri te DVD ngassi shfrytzon dritn me gjatsi m t vogla valore
dhe pr shkak t ksaj sht n gjendje q t lexoj incizim et me t dendura. Mbi

Hardveri kompjuterik

119

shtresn e argjendt e cila prdoret n CD-t e zakonshme sht shtuar edhe

shtresa gjysm -transparente e arit dhe t dhnat mund t vendosen shum dendur
njra afr tjetrs, gjat t cilit rast gjat Ieximit shtresa nga e cila lexohet
zgjedhet me an t ndryshim it t fuqis s laserit, N ann tjetr, m eqense
shfrytzohet teknologjia e lexim it me laser, ather ka m betur edhe prshtatja
(kom patibiliteti) me incizim et ekzistuese n CD-ROM disqe.
Shpejtsia e leximit t DVD-ROM ngassve t disqeve me nj shpejtsi
(single,) sht prafrsisht e barabart me shpejtsin e ngassit t CD-ROM
disqeve me njzet shpejtsi (20X) dhe shpejtsia m esatare e bartjes sht
prafrsisht 3000 KB/s me koh m esatare t krkim it I00 ms.

3.23. Mjediset masovike q pretendojn zvendsimin e

diskets
Prparim i dhe zhvillimi i m ikroelektroniks pati ndikim t madh n
kapacitetin e kujtess apo hapsirs s dedikuar pr ruajtjen e t dhnave n
kom pjuter. Sot n nj disk t fardo Iloji m und t ruhen prm bajtjet e m ijra
librave t ndryshm pa kurrfar ngarkese t teprt.
Disketat me kapacitet I.44 MB jan br shum t vogla pr nga
kapaciteti dhe qendrojn ende vetm pr shkak se standardet shum vshtir
ndrrohen. Pr kt arsye jan paraqitur disa alternativa t tjera t ngassve t
disqeve t cilat pretendojn zvendsim in e disketave t zakonshm e si jan ato
Zip drive, Jazz drive, LS 120 (A: drive) etj. Prej ktyre pajisjeve m i prhapuri
sht ngassi ZIP drive, m eqense edhe sht zbuluar i pari. N ann tjetr LS120 ofron mundsin e iexim it edhe t disketave t kapacitet.it 1.44 MB.
M jediset e reja t cilat pretendojn q t zvendsojn disketn e zakonshme, ofrojn kapacitet shum m t madh, i cili sht zakonisht m shum se
100 M B. M irpo kto mjedise jan shum m t ngadalshm e se ngassit e CDROM disqeve apo ngassit e DVD-disqeve dhe kopjimi i t dhnave me
kapacitet 100 MB zgjat prej 3 min. deri n 15 minuta, varsisht prej pajisjes me
t ciln bhet kopjimi.
Zip ngassit ofrohen si ekstern (t jashtm ) dhe intern (t brendshm ).
Prodhues i tyre kryesor sht firm a lOm ega dhe ngassit intern Zip drive ofrojn
punn n shpejtsi t prafrt me ngassin e CD-ROM -ve 4X. Zip ngassi mund
t bhet edhe ngassi nga i cili aktivizohet sistemi (bootable), q sht prparsi
ndaj ngassve t tjer t ngjashm. Gjat aktivizim it t sistemit, zip-drive intern
autom atikisht m err em rtim in A, kurse disketa e zakonshme bartet n em rtim in
B.

Ngassi Jaz Drive, sht poashtu prodhim i firms IOmega. G jenerata e

dyt e ktyre ngassve ka kapacitetin 2 GB dhe shpejtsi m jaft t m adhe t
bartjes prej 8.7 MB/s.
N gassi intern LS-120 bn bartjen n shpejtsin m aksim ale 150 KB/s, e
cila shpejtsi sht m jaft e vogl n krahasim me Zip drive-in.

3.24. Fazat e zhvillim it t kompjuterve personal-PC

Kom pjutert personal klasifikohen n baz t m odelit t procesorit
(ipit CPU) t cilin ata e prmbajn. Procesort t cilt prdoren te kom pjutert
personal jan s paku t gjenerats 8088 ose t gjeneiatave 80286, 80386,
80486, Pentium dhe n koh t fundit Pentium II. Dy shifrat e para t m odelit t
procesorit shpesh nuk prmenden, kshtu q procesori 486 nnkupton llojin e
kom pjuterit IBM (ose IBM kom patibil) rne ip 80486 . Procesort t cilt prdoren nga kom pjutert e tipit M acintosh jan t m odelit 68000, 68020, 68040 etj.

3.24.1. Kompjutert personal t bazuar n mikroprocesort

IBM PC 8088
Kom pjutert e par personal IBM PC dhe IBM PC XT, t cilt shkurt
njihen si kom pjuter XT, jan prodhuar n vitin 1978, duke i prdorui mikroprocesort 8-bitsh 8088 dhe 16-bitsh 8086, me frekuenca pune prej 4.77 M H z
deri n 8 MHz.

Hardveri kornpjuterik

121

3.24.2. Kompjutert personal t bazuar n mikroprocesort

IBM P C A T 80286 dhe 80386
Prodhim i i kom pjuterve IBM PC AT, ose si quhen shkurt kom pjuterye
AT, fillon n vitin 1982 me shfrytzim in e m ikroprocesorit 16-bitsh 80286 me
frekuenca pune prej 12, 16, 20 dhe 25 MHz.
Kom pjuterve personal AT-286 me m ikroprocesort 80286, pr shkak
t m im it t ult krahasuar me kom pjutert paraardhs, bn nj deprtim t
madh n tregun botror. Por, nevojat pr kom pjuter m t fuqishm u pan
shpejt, dhe si rezultat n vitin 1985 n treg paraqiten kom pjutert AT-386, t
prodhuar n m bshtetje t m ikroprocesorit 32-bitsh 80386, me m odele dhe
frekuenca t ndryshm e pune.
N klasn e m ikroprocesorve 80386 jan prodhuar edhe versione m t
dobta - m ikroprocesort 80386SX, me frekuenca pune prej 20, 25, 33 dhe
4 0 M H z. Kta m ikroprocesor gjithashtu jan 32-bitsh, por me botn e jashtm e
kom unikojn duke m arrur dhe dhn shnime 16-bitshe.
M ikroprocesort me prapashtes SL, jan pasardhs t m ikroprocesorve
me prapashtes SX dhe kryesisht jan prdor te kom pjutert e tipit N outbuk
(Notebook), pr shkak se kan mekanizm pr kom andim in e shpenzim it t energjis elektrike.

Koprocesort pr mikroprocesort 80286 dhe 80386

M eqense te aplikacionet e ndryshme grafike, p.sh. gjat prdorim it t

program eve pr disenj me kompjuter, ose pr llogaritje t m dha aritm etikore,
kom pjutert AT-286 dhe AT-386 jan tejet t ngadalshm , prodhuesit e mikroprocesorve si zgjidhje kan ofruar m ikroprocesor aritm etikor 80287 e 80387,
ose si quhen ndryshe koprocesor, me frekuenca pune prkatse.
N pllakn am t kom pjuterit rregullisht ka vend pr vendosjen e koprocesorit, gj q mund t bhet edhe nga shfrytzuesi i zakonshm. Kshtu,
nse m ikroprocesori gjat puns s kom pjuterit has n Ilogaritje t cilat mund t'i
kryej shum m shpejt koprocesori, llogaritja i prcjellet koprocesorit, derisa
njkohsisht m ikroprocesori mund t punoj dika tjetr, gj q e shpejton
shum punn e kompjuterit.

12 2

Bazat e intomnatiks

3.24.3. Kompjutert personal t bazuar n mikroprocesort

IBM PC 80486
Shum shpejt m undsit e m ikroprocesorve
80386 i tejkaluan krkesat e shfrytzuesve t
kom pjuterve, dhe n vitin 1989 n treg u paraqitn
m ikroprocesort 32-bitsh 80486, me frekuenca pune
duke filluar prej 25 MHz. Edhe te m ikroprocesort
80486 jan prodhuar versione t ndryshm e SX, SL dhe
DX.
Te m ikroprocesort me prapashtesn DX funksionet e m ikroprocesorit aritm etikor jan integruar n
m ikroprocesor gj q nuk sht edhe te mik.roprocesort 80486SX.

Fig. 89. M ikroprocesori i

g jen e m ts 80486

3.24.4. Kompjutert personal t bazuar n mikroprocesort

IBM Pentium dhe Pentium II
M 1993 sht paraqitur m ikroprocesori 64-bitsh i
quajtur PENTIUM me frekuenca pune prej 66 M H z e m
shum, kurse m 1995 procesori
poashtu
64-bitsh
i
pagzuar PENTIUM II q punon n frekuenca pun rreth
300 MHz.

Fig. 90. P rocesori P entium 11

3.25. Arkitektura e mikroprocesorve t kompjuterve personal

Prej m ikroprocesorve 8088 dhe 8086, t cilt jan prdorur n prodhimin e kom pjuterve personal t par, deri m sot, nga prodhuesi i madh i mikroprocesorve Intel n treg jan nxjerr 6 gjenerata t m ikroprocesorve. G jat
ksaj kohe prodhuesi Intel gjithnj i sht prm bajtur principit q gjenerata vijuese t jet kom patibile (e pajtueshm e) me m ikroprocesort e gjeneratave para-

Hardveri kompjuterik

123

prake. Kjo sht br me qllim q softveri i shkruar n kom pjutert me mikroprocesor t gjeneratave paraprake t m und t shfrytzohet drejtprdrejt edhe te
kom pjutert me m ikroprocesor t gjenerats vijuese. M irpo, nga ana tjetr,
krkesa e till paraqet nj kufizim t madh pr prodhuesin e m ikroprocesorve,
sepse arkitektura e m ikroprocesorve t gjeneratave t reja si piknisje duhet ta
ket arkitekturn e m ikroprocesorve ekzistues.
N ga ana tjetr, Intel-i si dhe disa prodhues t tjer, n fillim jan prcaktuar pr t ashtuquajturn arkitektur CISC (Complex Instruction Set Chip) t
m ikroprocesorve, e cila konsiston n prdorimin e nj numri t madh t instruksioneve n hardverin e m ikroprocesorit. Por, sipas teoris s mikroprocesorve shum m e prshtatshm e sht e ashtuquajtura arkitektur RISC
(Reduced Instruction Set Chip), ku n hardverin e m ikroprocesorit prdoret
num r i kufizuar i instruksioneve elem entare t cilat ekzekutohen shum shpejt,
kurse instruksionet e tjera t nevojshm e pastaj realizohen n rrug softverike,

Fig. 91. P jest prhrse t p rocesorit 80386 (m ajtas) dhe t a tij p entium (djathtas)

Pr prshtatjen e shpejtsis s m ikroprocesorit me memorien qendrore

t kom pjuterit, meq m em oria sht m e ngadalshme, prdoret memorie kesh
interne (ang. Internal Cache M emory) e cila gjindet n prbrje t m ikroprocesorit. M eq m adhsia e ksaj memorie sht e kufizuar (te m ikroprocesort 80486
shkon deri n 8 KB, kurse te PENTIUM -i edhe 16 KB), pr pun optim ale t
kom pjuterit, n pllakn am t tij sht parapar hapsir edhe pr mem orie kesh
eksterne (ang. External Cache M emory). Te kom pjutert me m ikroprocesor
80386, m em oria kesh eksterne shkon deri n 128 KB, te pllakat me mikroprocesor 80486 kryesisht sht 256 KB, kurse n pllakn me Pentium - deri n
512 KB. M ikroprocesort e gjenerats m t re jan realizuar me m em orie kesh
m t madhe. Kshtu, m ikroprocesori P6 ka dy m emorie kesh: prim are L1 me
m adhsi 2 her nga 8KB dhe sekundare L2 me 256KB. Te m ikroprocesori DEC
A lpha m em oria kesh eksterne sht 96KB e vendosur brenda procesorit, kurse te
procesort NexGen Nx586 nuk ka memorie kesh sekundare, por ekzsiston kon-

124

Jiaza! e informatikn

p ro ce"o frkat& P& k0mumkim me memorie" '

nuk-gjindet ne mikro-

Gjenerata e gjasht e familjes s m ikroprocesorve 80x86 t Intel-it

esh e quajtur me emrin P6 ose Pentium II, dhe vjen m enjher pas g,enerats s
Pe e e m .kroprocesoreve PENTIUM. Dy kufizim e, e dhe n,e s ipr (kompatV
liteti me mikroprocesoret e gjeneratave paraprake dhe arkitektura CISC)

S kan,e shkaktuar veshtirsi n prodhim in e m ikroprocesorve t ksaj

S

:m

pr kufizim ' " e dyts si ZSMdhje ssl,ts im ponm r ifrimi

D isa prej karaktenstikave kryesore t m ikroprocesort P6 do t anali

zohen n vijim.
'
M ikroprocesori P6 prbhet prej dy pjesve t veanta: pjesa logjike dhe
pjesa e mem ories kesh sekondare.
Per dallim nga m ikroprocesort e gjeneratave paraprake ku ka ekzistuar
ke r prim
Tare
e rLI
dh Pr""are
* mikroP' * P6 Siendet memoria
Kesn
L1 dhe
m em oria kesh sekondare
L2. M em oria kesh prim are sht vendosur
brenda pjess logjike t m ikroprocesorit dhe ka
kapacitet prej 16 KB (keshi i shnim eve 8 KB
,"j
dhe keshi i kodit 8 KB). Edhe pse sht trsi e
)
.
,
veant, m em oria kesh sekondare ka shpejtsi
te m adhe t puns sepse me pjesn logjike t
..p,!
m ikroprocesorit lidhet prm es magjistrals dii * ,* i 1' . ' 1
,
rekte 64-bitshe dhe punon me takt intern t
'''
m ikiopiocesorit (nse p.sh. mikroprocesori puFis- 9 2. M ik m p m c e w r i i>o
non me takt prej 133 M Hz edhe m agjistrala e
D jaihtas. P jesa logjike. M a/tas:
m em ories kesh sekondare ka takt t njjt
Piesa e 'nem s kesh sekondare
pune).

,U!Jen 6 memories kesh sekondare L2, m ikroprocesori P6 e rrit

- Sf-em S Pejtesin &) <I te Pentiumi ka qen e pam undur sepse n frekuenca
r r

m0ria kesh ekS,em e 116 a i "de' Jashte trop rocesom (

p aken ame te kom pjutent), nuk mund t kom unikoj me frekuenc t puns s
ij. Keshtu te Pentiumi me frekuenc pune 60 dhe 66 M Hz, kommikimi me
m em orien kesh eksterne reahzohet prmes magjistrals 64-bitshe, duke e prorur frekuencen e punes s m ikroprocesorit. Por, te Pentium et me frekuenca
pune me te medha, komumkimi me memorie kesh eksterne n frekuencn e
punes se m .kroprocesont kushton shtrenjt ose sht , p am u n d u r.K jo shihet p " h
^
PUnC 100 M H ^ kU Pr komunikim prdoret m a^jistrala me frekuence pune prej 66MHz, kurse te Pentiumi 90 MHz, m ag jistrak e
jashtm e punon me frekuenc 60 MHz. N jkohsisht, te Pentium i kjo m agjistral

Hardveri kompjjte rik

125

prdoret edhe pr qasje t memories qendrore si dhe periferive t tjera, gj q

paraqet nj kufizim piotsues.
M agjistralat q gjenden n pjesn logjike t m ikroproeesorit nuk kan
gjatsi t njjt. Kshtu, pr komunikim me memorien prdoret m agjistral 64bitshe, m agjistrala e adresave sht 32-bitshe, kurse pr shnim et prdoret
m agjistrala 86-bitshe.
Edhe te m ikroprocesort P6 sht prdorur e ashtuquajtura arkitektur
superskalare (Superscalar architecture), me t ciln nnkuptohet ekzekutimi i
njkohshm i disa instruksioneve fqinje (t njpasnjshm e). Kjo arkitektur
sht prdorur edhe te m ikroprocesort Pentium ku sht i m undur ekzekutimi i
njkohshm (paralel) i dy instruksioneve, dhe prandaj thuhet se Pentium i ka
arkitektur superskalare dy-rrugshe (Two-way Superscalar A rchitecture), kurse
te m ikroprocesori P6 njkoh.cisht mund t ekzekutohen tre instruksione fqinje,
gjegjsisht prdoret arkitektura superskalare tre-rrugshe (Threeway Supersaclar
A rchitecture).
Koncepti i arkitekturs superskalare nuk sht koncept origjinal i Intelit
(haset edhe te prodhuesit NexGen dhe AM D), dhe ka m bshtetje n arkitekturn
e m ikroprocesorve RISC.
Te m ikroprocesori P6, pr ekzekutimin e instruksioneve Intel-i
shfrytzon nj m ekanizm q fitohet si hibrid i arkitektuarave RISC dhe CISC, i
ci!i sht quajtur ekzekutim dinamik (Dynamic Execution). Ky m ekanizm sht
prdorur edhe te m ikroprocesort e fundit t ndrtuar n arkitekturn RISC, si q
jan: IB M /M otorola PowerPC 604 dhe PowerPC 620, Sun U ltraSparc, M ips
R 10000, DEC A lpha 21164 dhe Hewlett-Packard PA-8000.
Sa i prket numrit t instruksioneve q kryhen brenda nj cikli t taktit,
pr m ikroprocesort e gjeneratave t ndryshme kemi se: m ikroprocesort 80386
ekzekutojn gjysm instaiksioni pr cikl t taktit, 80486 - nj instruksion, Pentiumi - dy instruksione, kurse m ikroprocesori P6 do t jet n gjendje t
ekzekutoj m shum se dy instruksione pr cikl t taktit. K rahasuar me mikroprocesort e tjer pr prdorim t prgjithshm , m ikroprocesori DEC A lpha
21164 i prodhuar n arkitekturn RISC sht m ikroprocesori m i shpejt, dhe
gjat puns me num ra t tr, ka prafrsisht 1.5 her perform ansa m t m ira se
m ikroprocesori P6.
N fund vlen t theksohet se prkundr shpejtsive gjithnj m t m dha
t m ikroprocesorve, prodhim in e kom pjuterve super t shpejt e prcjell edhe
problem i i prodhim it t pllakave am (M otherboard) me frekuenca pune
adekuate. Kjo prm endet kur dihet se p.sh. pllakat am q prdoren pr mikroprocesort e gjenerats 80486 jan t kufizuara n frekuenca pune prej 33 M Hz,
gj q sht shum kufizuese pr m brritjen e shpejtsive q i ofrojn mik.roprocesort, t cilt punojn edhe n frekuenca prej 120 MHz. Prodhim i i plla-

126

Bam! e informatiks

kave am m t shpejta krkon kom ponente shum precize t cilat kushtojn

shum. Prandaj, pr t siguruar shpejtsi optimale t m ikroprocesorve t gjeneratave t ardhshme sigurisht se do t' i kushtohet rndsi e veant edhe prodhimit t pllakave am m t shpejta.
V arsisht nga m ikroprocesort q prdoren, kom pjutert personal t
ndrtuar me m ikroprocesor t ndryshm, kan edhe shpejtsi t ndryshm e pune.
Shpejtsia e puns lidhet me numrin m esatar t operacioneve elem entare q kryhen nga kom pjutert brenda nj sekonde, i cili njkohsisht mund t m erret edhe
si shpejtsi m esatare e puns s tyre. Kshtu, p.sh. derisa kom pjutert me
procesor Intel 80386DX/25 (me frekuenc pune prej 25 M Hz) brenda nj sekonde m esatarisht m und t kryejn 3.634 operacione, kom pjutert me procesor
Intel PENTIUM 66 pr interval t njjt kohor m esatarisht m und t kryejn edhe
28.994 operacione elem entare.

jir lB U IV

O R G A N IZ IM I I T D H N A V E N K O M P J U T E R
Pr t shfrytzuar kom pjuterin n mnyr efektfve, duhet q t kuptohet
sistemi i organizim it t t dhnave t kom pjuterit. Ky kapitull fillon me fajllat,
depot e program eve dhe t t dhnave n disk apo n ndonj mjedis tjetr pr
ruajtje afatgjat. Do t bhet fjal pr emrtimin e fajllave dhe pr organizim in e
tyre n grupe t quajtura folder ose nndirektoriume. Pjesa e dyt e ktij kapitulli shqyrton vet diskun, hapsirn n t ciln zakonisht vendosen fajllat.
Poashtu shqyrtohet mnyra se si zgjedhet lloji i mir i ngassit t diskets, si
m brohen disketat nga dm tim et eventuale, si prgatiten disketat pr prdorim
dhe si m und t dbojm virust kompjuterik.

4.1. Fajllat
T gjitha t dhnat e diskut jan t vendosura npr fajlla.3 Fajlli
paraqet nj prm bledhje t em rtuar t inform acioneve t ruajtur n disk apo
mjedis tjetr afatgjat. Ekzistojn dy lloje kryesore t fajllave: fa jlla t programor, t cilt prm bajn instruksione pr kom pjuter dhe fa jlla t me t dhna t
cilt prm bajn t gjitha t dhnat t cilat futen me an t program it aplikativ t
caktuar. (Fajllat me t dhna m jaft shpesh quhen dokumente).
Prve fajllave q krijohen gjat program im it t kom pjuterit, t gjith
fajllat e tjer q krijohen gjat puns me kom pjuter do t jen fajlla me t dhna
(data file). do her gjat futjes s t dhnave n program in aplikativ t caktuar,
ofshin ato n form t: tekstit, numrave, figurave ose fardo forme tjetr e t
dhna, gjat ruajtjes s par t tyre krijohet nj fajll i caktuar. M eqense t gjith
fajllat, sipas prkufizim it duhet t ken emrin prkats, me rastin e dhnies s
kom ands pr ruajtje do t paraqitet krkesa nga programi pr t i dhn emrin
fajllit i cili sht aktiv.
S hn im
N disa program e t dhnat ruhen n disk n m nyr automatike. N kt mnyr punojn shum program e me baz.a t t dhnave (database). Gjat ndrtim it t bais s t dhnave, krijohet fa jlli i cili do t i p ranoj t
dhnat. M e fu tje n e t dhnave t caktuara, p.sh. inform acionet p r blersin ose

3 N literaturn n gjuhn shqipe, te disa autor, fa jlla t quhen edhe skedar.

1 2 8 ____________

_____________________ _______________ Bazat e infonnatiks

produktin etj., ky informacion ciutomatikisht ruhet n disk m enjher pas kalim it

n hlersin ose produktin tjetr.

4.1.1. Emrtimi i fajllave

R regullat pr em rtim in e fajllave ndryshojn n varsi nga sistem i operativ i cili prdoret. Kshtu p.sh. n sistemin operativ DOS, emri i fajllit prbhet
nga dy pjes: pjesa parsore e quajtur emri i fajllit, e cila m und t ket deri n
tet karaktere dhe shtesa opcionale (jo e detyrueshme) e quajtur ekstension
(shtes), i cili mund t ket deri n tre karaktere.
Emri i fajllit dhe ekstensioni mund t prfshin: shkronja, num ra dhe
karakteret me shenjat vijuese: ' ~ ! @ # $ % A & ( ) _ - { }'
Zakonisht em rat n DOS formohen nga shkronjat dhe numrat, pr t mos
pasur nevoj q t mbahen n mend shenjat e tjera t prm endura m sipr. Emrat n DOS nuk mund t prfshijn hapsirn e zbrazt.
Emri dhe ekstensioni i fajllit n DOS ndahen (lidhen) me shenjn e piks
(.) n mes tyre. Kshtu p.sh. n qoft se emri i fajllit sht DIPLOM A, kurse ekstensioni (m biem ri) i tij sht TXT, ather emri i plot i fajllit do t sht DIPLO M A .TX T.
Shpesh her nuk do t paraqitet m undsia pr zgjedhjen e ekstensionit t
fajllit sipas dshirs, sepse shum program e aplikative n m nyr autom atike
shtojn ekstensionin n emrin e fajllit. Kshtu p.sh. n qoft se fajlli krijohet n
program in aplikativ pr prpunim t tekstit MS W ord, shfrytzuesi duhet q t
shnoj vetm emrin e fajilit (p.sh. TEM A), kurse vet programi autom atikisht
fajllit ia jep ekstensionin DOC (krijohet fajlli TEM A.DOC).
N W indows rregullat pr em rtim kan qen t njjta si n DOS deri m
1995, kur sht paraqitur versioni W indows 95. N sistemin operativ W indows
q prej ather, rregullat pr emrtim in e fajllave jan t ngjashm e me ato n
kom pjutert e tipit M acintosh.
N kom pjutert M acintosh dhe n sistemin operativ W indows t
kom pjuterve personal, emri i fajllit prmban vetm nj pjes (vetm emrin, pa
ekstension) dhe mund t form ohet nga I32 karakter. Em rat e ktyre fajllave
m und t prfshijn: shkronja, numra, hapsira t zbrazta dhe t gjitha shenjat e
tjera, prpos shenjs dy pika (:).
N dryshim n em rtim in e fajllave t M acintoshit dhe t W indowsit,
sht se te kom pjutert M acintosh fajllat e ruajtur me em r t njjt, por me przierje t ndryshm e t m adhsive t shkronjave (shkronj e madhe-e vogl) jan
em ra t ndryshm t fajllave. Kshtu p.sh. n t njjtn hapsir t diskut ne
m und t ruajm tre fajlla t ndryshm me emrat: DIPLOM A, D iplom a dhe di-

QWMMn3LUs^hDsye_n.Mn}pMsi.

1.29

ploma. N W indows emrtim i i tiii nuk sht i mundshm, sepse fajllat DIPLOM A, D iplom a dhe diplom a do t konsiderohen si identik.
N princip, secili fajll n hapsirn e caktuar t diskut duhet q t ket
em rin unik. N kt mnyr, n qoft se kom andohet q t gjendet fajlli DIPLO M A .TX T dhe i njjti t kopjohet n memorie, kom pjuteri do t di saktsisht
pr cilin fajli sht fjala. Nuk ka nevoj pr prcaktim se cili fajll sht DIPLO M A .TX T.
Ligji mbi emrin unik t fajilit duhet q t parashikohet gjat kopjim it t
fajllave. Kshfu p.sh. n qoft se fajlli i quajtur DIPLOM A.DOC kopjohet nga
disku 1 n diskun 2, kurse n qoft se disku 2 n vete prmban q m par fajllin
me em r DIPLOM A .DO C, do t rrezikohet q versioni i vjetr i fajllit DIPLOM A.DOC n diskun 2 t zvendsohet me version t ri nga disku 1 dhe t
hum bet prgjithm on. V ersionet e reja t sistem eve operative DOS, W indows
dhe M acintosh, kan parashikuar m brojtjen e kopjim it mbi dokum ent t vjetr
duke i parashtruar pyetjen shfrytzuesit pr konfirm im t zvendsim it me fajll
t ri.

4.

1.2. Ruajtja, rikthim i dhe riruajtja e fajiiave

Fajlli i vendosur n disk mundet q t kopjohet n m em orie sa her

dshirohet q t shfrytzohet prap. Veprimi i ktill quhet rikthim (retrieving) i
t dhnave ose hapje (opening) e fajllit.
M e an t ktij veprimi, pra me kopjim t program it prej diskut n
m em orie, gjat rikthim it t t dhnave, kopja origjinale e t dhnave m betet e
paprekur n hapsirn e vet n disk. N qoft se bjm ndryshim e n kopjen e
cila gjendet m om entalisht n memorie, do t kemi aktualisht dy versione t ndryshme: versioni m i vjetr i cili gjendet n disk dhe versioni i ri i vendosur n
hapsirn e memories. Situat e ngjashm e paraqitet edhe kur ruajm nj dokument t ri n disk, por vazhdojm punn n t. Kshtu p.sh. mund t ruajm
shkresn e caktuar edhe pse nuk e kemi prfunduar n trsi. Pas prfundim it t
shkress do t kemi dy versione t ndara dhe t pavarura t t njjts shkres: e
para (m e vjetr) n disk dhe tjetra (aktuale) n memorie. Ktu mund t dallohen dy raste t ndryshme:
Rasti i par, n qoft se preferohet versioni i ri n krahasim me at t
vjetr, duhet q t bhet ruajtja e t dhnave para largimit nga programi aplikativ. N t kundrtn m betet n disponim vetm versioni m i vjetr i dokum entit
(ai q gjendet n disk) dhe t gjitha ndryshim et pas ruajtjes s m parshm e do t
hum bin prgjithm on.

Bazat e informatiks

130

Rasti i dyt, n qoft se vendoset q preferohet versioni i vjetr, mund t

bhet m byllja e dokum entit (largimi i tij nga m emoria) pa ruajtje t tij. M e kt
veprim dokum enti aktiv i cili gjendej n m em orie do t fshihet. Pas ksaj mund
t bhet rikthimi i versionit t vjetr (versionit nga disku) dhe t fillohet ndryshimi apo plotsim i i tij. Kjo mund t paraqitet mjaft praktike nse sht vrejtu r se dokum entit aktiv i sht ndryshuar prm bajtja gabim isht dhe dshirohet
q t fillohet puna n te nga fillimi, ose nga pjesa q ka qen e punuar m ir dhe
ruajtur n disk m par.
Sa her q dshirohet q t ruhet fajlli i cili sht i ruajtur q m par n
disk, shfrytzuesi duhet q t vendos se a do t prdori t njjtin em r t fajllit si
n ruajtjen paraprake ose do t prdori ndonj em r t ri t fajllit. N t njjtn
hapsir t diskut nuk m und q t ruhen dy fajlla me em r t njjt dhe m
prm bajtje t ndryshme. N t vrtet, nse bhet kopjimi i fajllit n pjesn e
diskut ku ekziston fajlli me t njjtin emr, versioni i ri i fajllit do t zvendsoj
(m buloj) versionin e vjetr t tij. Rezultat t njjt kemi edhe me rastin e riruajtjes (ruajtjes s srishm e) s fajllit. P.sh. n qoft se sht duke u llogaritur
suksesi m esatar i studentve me ann e ndonj programi pr llogaritje tabelare.
P rafrsisht n mes t puns gjat procesit, jepet kom anda pr ruajtjen e t
dhnave, pastaj plotsohet me t dhna t tjera dhe prap ruhet. N qoft se ruajtja bhet me t njjtin emr, me t cilin sht br ruajtja e par, versioni i ri do
t m buloj versionin e vjetr n disk. N t shumtn e rasteve, pr kt edhe
paraqitet nevoja. Por, ndonjher dshirohet q fajlli i ruajtur m par n disk t
mos ndryshohet, sepse do t shfrytzohet prsri m von. N kto raste fajllit t
riplotsuar duhet t'i jepet ndonj em r i ri, q ndryshon s paku pr nj karakter
nga ai m i vjetr i ruajtur n disk.
Program et aplikative t reja pr W indows dhe pr M acintosh ofrojn
kom andn pr ruajtje t t dhnave me em r t njjt (Save), pr raajtje mbi
fajllin e vjetr, si dhe kom andn pr raajtje t t dhnave me em r tjetr nga ai
ekzistues (Save A s...) me t ciln ofrohet m undsia e jepjes s em rit tjetr fajllit
t hapur nga ai me t cilin ekziston n disk. Disa program e aplikative gjithm on
nga shfrytzuesi krkojn konfirm im n rastin e ruajtjes s fajllit me em r
ekzistues.

4.1.3. Formatet e fajllit

Program et aplikative kan formn e vet unike pr raajtje t t dhnave,
form at i cili sht i kuptueshm vetm pr at program apo version t program it.
Kshtu p.sh. formati n t cilin programi pr prpunim t tekstit MS W ord e raan
fajllin nuk sht i njjt me formatin n t cilin e bn ruajtjen program i MS

QrganizimUJdhnayeM..hQnMuier

131

W rite. N t njjtn mnyr, nse kemi ruajtur ndonj fajll n program in pr

llogaritje tabelare MS Excel, i njjti fajll nuk do t m und t lexohet n program in
Q uattro Pro i cili sht program me dedikim t ngjashm pr llogaritje tabelare.
N princip, nse dshirohet q t shikohet prm bajtja e fajllit me t
dhna t caktuara, duhet q fajlli t shikohet nga programi n t cilin sht i krijuar. P.sh. nse dshirohet t shikohet fajlli me t dhna i cili sht krijuar n MS
Excel, duhet aktivizuar program in MS Excel, e pastaj nga ky program i aktivizuar t hapet fajlli i dshiruar. Nse tentohet q fajlli t shikohet nga ndonj program tjetr, p.sh. nga program i MS W ord, sipas t gjitha gjasave n ekran do t
paraqiten shum karaktere t pakuptimta.
Kodet speciale t cilat i m undsojn program it aranzhim in dhe form atim in e t dhnave e veojn formatin e fajllit t prdorur n nj program dhe
e pengojn q t prdoret nga programi tjetr joprkats. N kt m nyr p.sh.
secili program pr prpunim t tekstit e ka kodin e vet pr reprezantim in e
shkronjave t pjerrta (italike), t ndrprerjes s faqes etj.
Program et bashkkohore ofrojn edhe kom andat pr im portim dhe eksportim t t dhnave nga form atet e prdorura n program in tjetr. Kshtu p.sh.
program i pr prpunim t tekstit MS W ord mund t im portoj t fajllat e krijuar
n program in W ordPerfect, ashtu q bn prkthim in e t gjitha kodeve t krijuara
n W ordPerfect n kode ekuivalente t MS W ordit.
N DOS, disa program e e prcaktojn formatin e fajllit t prdorur nga
ekstensioni i fajllit dhe e bjn prkthim in e t dhnave n format t
prshtatshm autom atikisht.
N donjher, program i aplikativ n t cilin punohet nuk e ofron
m undsin pr interpretim in e kodeve speciale t krijuara n program in tjetr. N
kt rast, fajlli mund t ruhet n format t prgjithshm , pa asnjrin nga kodet
speciale form atizuese, t cilat jan specifike pr program in e caktuar. Form ati i
prgjithshm i cili zakonisht prdoret sht ai A SC II te kom pjutert personal
dhe formati text only (vetm tekst) te kom pjutert M acm tosh. Form ati ASCII
(shkurtes nga gjuha angleze pr Am erican Standard Code fo r Inform ation Interchange-kodi standard am erikan pr km bim t inform acioneve) paraqet nj
bashksi t kodeve t standardizuara t cilat prdoren pr t prezantuar t gjitha
karakteret t cilat m und t prftohen nga shtypja me tastier t rndomt, si dhe
disa karaktere shtes. M e rastin e ruajtjes s fajllit n form at A SC II ose form at
text only, program i largon t gjitha kodet e veanta, t cilat i prodhon ai program ,
duke ln kshtu vetm tekst t pastr. fardo atribute speciale, si p.sh. nnvizimi ose ndonj shenj speciale p.sh. e formuls s caktuar do t hum bet gjat
procesit t prkthim it. Fajlli i ruajtur n formatin ASC II ose n form atin text
only, m und t hapet nga pothuajse t gjith program et kom pjuterike.

132

Bamt e infonnatiks

4.2. Organizimi i diskut - Foldert (direktoriumet)

N hard diskun e kom pjuterit si dhe n disketa apo disqe tjera zakonisht.
vendosen m ijra fajlla t ndryshm. Pr t mos u vendosur q t gjith fajllat n
po t njjtin vend, ata m und t organizohen n grupe t caktuara. G rupet e ktilla
t organizuara n disk t kom pjuterit n sistemin operativ W indows dhe n at
M acintosh quhen foider, kurse n sistemin operativ DOS quhen direktorium e.
Foldert (direktorium et) m und t param endohen si regjistrator t dokum enteve
n nj arkiv t ndrm arrjes s caktuar, n t ciln secili regjistrator prm ban
dokum ente t caktuara, p.sh. nj regjistrator prmban faturat hyrse t ndrm arrjes, tjetri kalkulim et e mimeve, i treti ekstraktet e banks etj.
G jat organizim it t diskut bhet edhe vendosja se cilt fajlla do t ruhen
n cilin folder (direktorium). Zakonisht t gjith program et aplikative dhe fajllat
e tyre prcjells, vendosen n foldert (direktorium et) e veanta. P.sh. n nj
folder ruhet programi i caktuar pr llogaritje tabelare, n t tjetrin vendoset programi pr prpunim t tekstit kurse n nj folder t tret vendoset p.sh. program i
pr prcjellje t afarizm it t ndrmarrjes. N t shumtn e rasteve, t dhnat e
krijuara nga kto program e vendosen n nnfolder t veant. Kshtu p.sh. n
nj folder vendoset program i MS W ord, kurse n nj nnfolder i cili sht prbrenda atij folderi, vendosen dokum entet e krijuar n MS W ord. Kjo m nyr e
organizim it e lehtson manipulim in me fajlla me t dhna, sepse ato pastaj
shum leht mund t kopjohen n ndonj folder t krijuar n disket sipas
dshirs, kshtu q fitohen kopje rezerve t t dhnave, ose edhe m unden q t
zhvendosen apo t fshihen nga disku, pa i prekur fare fajllat e program it aplikativ
burim or.
N qoft se punohet me lloje t ndryshm e t t dhnave, mund t krijohet
nga nj folder pr secilin lloj. Poashtu mund t krijohet nj folder pr t dhnat
gjat puns, kurse tjetri pr t dhnat nga jeta private.
Procesi i krijim it dhe i prdorim it t folderve ndryshon n sistem e operative t ndryshm e dhe pr t do t bhet fjal n kapitujt e ardhshm . Duhet
cekur se krijimi i folderit t ri, parasheh jepjen e emrit unik pr t. R regullat pr
em rtim t folderve jan t njjta me rregullat pr em rtim t fajllave, pra n
sistem in operativ DOS emri mund t ket deri n tet karaktere dhe ekstensioni
deri n 3 karaktere (ekstensioni te foldert sht opcional dhe shum rrall prdoret), kurse n sistemin operativ MS W indows dhe n M acintosh, emri mund t
ket deri n 132 shenja, duke prfshir ktu edhe hapsirat e zbrazta.
Fajllat n folderin e njjt, duhet q t ken em r unik. N t njjtin disk
mund t kemi dy fajlla me em r plotsisht t njjt, por n dy folder t ndryshm.

Ql33B}i!MlM.cihn^em

133

4.3. Puna dhe veprimet me disketa

M lart sht konstatuar se ekzistojn dy lloje kryesore t disqeve:
disketat dhe hard disku. Hard disku paraqet depon kryesore t t dhnave.
Disketat kryesisht prdoren pr kopjim t t dhnave nga hard disku dhe n t
duke u sjellur si nj lloj porti kalues n mes t kom pjuterit dhe bots s jashtm e.
D isketat mund t ken dy madhsi t mundshme: 5.25 in dhe 3.5 in (1
in=2.54 cm). M adhsia e diskets e cila prdoret varet nga lloji i ngassit t
disketave i cili sht i vendosur n kom pjuter. Ngassit e disketave n
kom pjuter M acintosh prdorin vetm disketa 3.5 insh. Poashtu n
kom pjutert personal t sotm, ngassi i disketave t 5.25 inve nuk sht fare
i instaluar, m eqense sht br i vjetruar. Disa nga kom pjutert personal t
m hershm kan n prbrje dy ngass t disketave, nj pr disketa t dim ensionit 5.25 in dhe tjetrin pr disketa t dim ensionit 3.5 in.
Pjesa e diskut e cila mund t shihet dhe t preket paraqet m bshtjellsen
e jashtm e t diskut. Prbrenda ksaj m bshtjellseje gjendet nj pjes e dobt e
plastiks n t ciln gjenden t dhnat e incizuara n mnyr magnetike. D isqet
kan m bshtjellse pr shkak se jan tejet t ndieshm: grvishtjet e vogla dhe
pikat e derdhura t lngjeve m jaftqjn q t dhnat t shkatrrohen prgjithmon. Poashtu edhe yndyra nga gishtrinjt e shfrytzuesit mjafton q t dm toj
gjurm n m agnetike t prdorur pr t incizuar t dhnat n siprfaqe t tij.
N disqet 5.25 in, m bshtjellsja prm ban nj hapje t zgjatur lexueseshkruese npr t ciln sht e ekspozuar vet siprfaqja e diskut. M e futjen e
diskets n ngass, koka lexuese/shkruese e diskut (pjesa e cila lexon dhe incizon t dhnat) pozicionohet mu mbi kt hapje. Gjat prdorim it t disketave
5.25 in, duhet pasur kujdes q t mos preket pjesa e ekspozuar e diskut.
Disketat 3.5 in, jan t m brojtura me m bshtjells m t fort dhe nuk
mund t preken me gishtrinj apo t grvishten m eqense ato mbeten t mbrojtu ra deri n futjen e tyre n ngass. Gjat futjes s ktyre disketave, m byllsi
m etalik (ose i plastiks) shtyhet anash, duke ekspozuar siprfaqen e diskut ashtu
q kokat lexuese/shkruese t m und t lexojn ose t incizojn inform acionin.
T gjitha Ilojet e disqeve duhet q t mbrohen nga m agnetizimi eventual.
fardo ekspozim i me m agnete mund t prish ose t fshij inform acionin e incizuar n disk. R uajtja e disqeve nga magnetet mund t krkoj m shum kujdes
se sa q m und t realizohet. M agnetet fshehen n shum vende t papritura, duke
prfshir edhe ngjitsit m etalik t letrs, grshrt si dhe pajisjet e ndryshm e q
prdoren n zyre. M eqense spiralja e telefonit m agnetizohet pas do zileje telefonike, mir sht q disqet t mbahen n largsi t caktuar nga aparati telefonik.

134

Bazat e informatiks

Poashtu duhet pasur kujdes q disketat t mos ekspozohen n tem peratur shum t lart, p.sh. t mos vendosen n pllakn kom anduese t autom jetit
ku drejtprdrejt rrezaton dielli.
D isketat duhet q t ruhen nga afrsia e m agneteve edhe pr shkak t
m nyrs n t ciln jan t incizuara inform acionet n siprfaqe t diskut. Kur
kom pjuteri shkruan (incizon) inform acionet n disk, elektriciteti drgohet npr
dredhat e telit t m bshtjellura prreth nj pjese t hekurt prbrenda koks
lexuese/shkruese. N ga prvoja dim se sa her q elektriciteti drgohet npr tel
t m bshtjellur prreth nj pjese t m etalit, pjesa m etalike m agnetizohet. N kt
m nyr koka lexuese/shkruese shndrrohet n magnet t prkohshm . Ky m agnet
pastaj bn m agnetizim in e grim cave t vogla t oksidit t hekurit (me fjal t
tjera krijon korozion) n siprfaqe t diskut. Posi t m agnetizohen, grumbuj t
ndryshm t grim cave renditen n dy konfiguracione: njri konfiguracion
reprezanton njshet (1) kurse konfiguracioni tjetr zerot (0), m eqense
kom pjuteri si e dim t gjitha llojet e inform acioneve i deponon si num ra t
form uar nga zerot dhe njshet. Kshtu derisa njri magnet, koka
lexuese/shkruese e m agnetizuar, prdoret pr incizim t inform acioneve n disk,
secili m agnet tjetr ka kapacitet q t rirendis grimcat e oksidit t hekurit dhe q
pastaj t realizoj incizim in kom pjuterik t t dhnave.
V R E JT JE .
Kur koka lexuese/shkruese lexon ose shkruan n disk, nj dritz
e vogl LCD (Liquid Cryslal Display - tregues i lngt i kristalizuar) n pjesn e
prparm e t ngassi kyet. Disketa nuk duhet q t largohet derisa t mos ndalet
kjo dritz, gj q tregon se procesi i caktuar me disketn ka prfunduar.
N donjher do t paraqitet nevoja q fajllat e diskut t m brohen nga
fshirja e rastsishm e ose nga mbishkrimi n ato. Kjo mund t arrihet me ndryerje
(locking) t diskut apo me m brojtje nga incizimi (write protecting), me 'rast
bhet i pam undur kopjimi i fajllave t ri n disk apo fshirja e fajllave ekzistues
n t .
Procedura e m brojtjes s diskets nga shkrimi n t, varet nga lloji i
cjiskets. Disketat 5.25 in prm bajn nj prerje n kndin e siprm t djatht.
Pr t m brojtur kto disketa, duhet vendosur dika mbi kt prerje si p.sh. letr
vetngjitse.
Disketat 3.5 in kan nj mbylls t vogl n kndin e siprm t djatht.
Pr t m brojtur kto disketa, duhet q t hapet ky mbylls anash ashtu q n
knd t diskets hapet nj dritare e vogl.
D isketat e reja nga prodhuesi zakonisht dalin t paprgatitura pr t
pranuar t dhnat n ato. Para se t shfrytzohen, siprfaqja e diskut duhet q n
nj m nyr t ndahet m tutje, ashtu q t dhnat t vendosen n vende specifike,

Q!3MnM!D.L.LtJlM^

135

leht t locueshm e. N t kundrt, kom pjuterit do t'i nevojitej nj koh shum e

m adhe pr gjetje t fajllave t cilat nevojiten n moment t caktuar. Procesi i
ndarjes s diskut n seksione duke krijuar kode m agnetike n siprfaqe t diskut
quhet form atizim .
S h n im .
Edhe hard disku poashtu duhet q t fo rm atizohet para se q t
prdoret, p o r zakonisht ai me rastin e blerjes s kom pjuterit sht i form atizuar.
P rndryshe preferohet q form atizim in e hard diskut ta bj ndonj shfrytzues
m me prvoj i kompjuterit, meqense vet procesi i form atizim it t hard diskut
sht m i komplikuar.
Gjat form atizim it t diskut, kom pjuteri bn ndarje t diskut n dy
m nyra t ndryshme: vizaton rrath koncentrik q quhen gjurm (tracks) prreth
siprfaqes s diskut dhe vizaton linja t drejta q quhen sektore (sectors) t cilat
e ndajn diskun n mnyr radiale. Pr tu kuptuar m mir, disku m und t param endohet si nj stadium i futbollit. Shikuesit n stadium, ulsen e tyre e identifikojn n baz t sektorit dhe numri t rreshtit. N mnyr t ngjashm e
kom pjuteri identifikon vendin n t cilin jan vendosur fajllat n baz t sektorit
(seksiom t) dhe t gjurms (rreshtit).

H I

< f|i-

|p |- '

Fig. 93. P rocesi i fo rm a tizim it t diskut. a) disku i p aform atizuar; b) seksionel e diskut; c) gjurm t
(tracks) n disk; d) sektort n disk

S h n im .
Procesi i form atizim it t diskets sht m jaft i thjesht, po r
m und t z.gjas nj ose dy minuta. N treg z.akonisht ofrohen edhe disketa t cilat
ja n q m par t form atizuara p r kom pjuter personal.
Duke e shfrytzuar analogjin me stadium in e futbollit, me rastin e vendosjes s t dhnave n disk, nuk m undet q gjithm on t sigurohet numri i nevojshm ulseve (bajtve). N vend t ksaj, duhet q t sigurohen "ulset"
shtes, t cilat quhen klaster ose blloqe (clusters). Klasteri paraqet sasin
m inim ale t hapsirs e cila shfrytzohet pr vendosje t fajllit. N qoft se
m adhsia e klasterit pr sistem in operativ sht 256 bajt, edhe fajlli 1-bajtsh z
hapsirn prej 256 bajtve. N kt rast fajlli nuk m undet q t ndaj hapsirn
me fajlla t tjer t vegjl. M par kemi thn se nj bajt paraqet hapsirn
deponuese t nj karakteri (shkronj, numr, shenj e piksim it, hapsir e

Bazat e informatiks

136

zbrazt etj.) N qoft se fajlli ka madhsi prej 300 bajtve, pra pak m shum se
nj klaster, ai do t z hapsirn prej 512 bajtve (2 klaster) n disk. M adhsia e
klasterit n bajt varet nga sistemi operativ i prdorur, por klasteri gjithm on z
dy ose m shum sektore n gjurmn e caktuar. M e fjal t tjera, kom pjuteri
mban gjurm n n t ciln jan t vendosur fajllat n disk, duke e deponuar numrin e klasterit startues pr secilin fajll. Kt num r t klasterit pastaj e shfrytzon
pr pr t llogaritur dhe korresponduar gjurmn dhe numrin e sektorit.

/ 't " . 9 4 . K l a s l c n . H r i h c i . \ i - i n c r i i s k

4.4. Mirmbajtja e hard diskut

Hard disku nuk sht shum i ndieshm ndaj pluhurit dhe pikave t
lngjeve sikur disketat, m eqense sht i prforcuar brenda kornizs m etalike.
M egjithat edhe pr t duhet pasur mjaft kujdes. Rnia e kom pjuterit n tavolin punuese, ose hedhja e tij n dysheme, do t ket pr pasoj pothuaj t
sigurt humbjen e disa t dhnave, e ndoshta edhe dmtimin e prhershm n
disk. H ard disku m und t jet i ndieshm edhe gjat zhvendosjes s kom pjuterit
prej nj tavoline n tjetrn.
Shumica e hard disqeve rrotullohen me shpejtsi mbi 5400 rrotullim e n
m inut, duke gjeneruar nj forc shum t m adhe n skajet e diskut t rrumbullakt. Gjat rrotullim it t diskut, kokat lexuese/shkruese n hard disk, aktualisht
nuk e prekin fare siprfaqen e diskut. N vend t ksaj ato vendosen mbi ose
prfundi siprfaqes s diskut, n distanc prej disa |im (disa t m iliontat pjes t
m etrit). M e kyjen e kom pjuterit, kokat lexuese/shkruese m bshteten n siprfaqe t diskut, por n pjesn e siprfaqes t rezervuar pr kt qllim, e cila kurr
nuk prdoret pr vendosje t inform acioneve, por vetm pr "parkim" t kokave
lexuese/shkruese.
N qoft se ngassi i hard diskut nuk punon pr ndonj arsye, ose n
qoft se kom pjuteri ka ra n dysheme apo n tavolin punuese, prej nj lartsie t
caktuar, mund t ndodh q kokat lexuese/shkruese t hard diskut t bien n

Q[ganMnLLMdMnavenM

137

siprfaqe tjetr t diskut nga ajo e parapar pr ato dhe ta dm tojn at pa

m undsi t riparimit. Kjo ngjarje sht shum e rrall n hard disqet bashkkohor dhe paraqet prishje t koks s diskut (head crash).
Pr shkak t hapsirs shum t vogl e cila ekziston n mes t siprfaqes s diskut dhe t kokave lexuese/shkruese gjat puns s kom pjuterit, hard
disku sht i prforcuar dhe i m bshtjellur prbrenda kornizs m etalike, i siguruar nga pjest e pluhurit, t m beturinave t duhanit, pikat e lngjeve etj. N
qoft se n siprfaqe t diskut bie fardo pluhuri i m adhsis m t madhe se
hapsira e duhur n mes t kokave lexuese/shkruese dhe siprfaqes s diskut, e
cila sht vetm disa |am, ather ky pluhur sigurisht se do t frenoj rrotullimin
e diskut dhe do t shkaktoj dm tim t prhershm n siprfaqe t diskut.
Hard disku mund t jet posarisht i ndieshm nse ndodhin rnie t
tensionit elektrik, sepse hard disqet jan t ndrtuara q t rrotullohen me shpejtsi t pjesshm e. N qoft se ai pranon tension shum t dobt, do t rrotullohet
m ngadal se q sht e parapar, shpesh her me rezultate shkatrruese.
Pr rast sigurie, rekom andohet q periodikisht t krijohet bekap i t
dhnave nga hard disku npr disketa, sepse n qoft se ndodh ndonj prishje e
ktill e hard diskut, sipas t gjitha gjasave t dhnat nga ai nuk m und t shptohen.
M lart sht prezantuar se t gjith fajllat zjn nga nj hapsir
diskrete t diskut. N t vrtet, fajllat ndonjher jan t vendosur npr segm ente t shprndar n siprfaqe t diskut. Pjesa e par e fajllit ndoshta sht e
ndrfutur n mes t dy fajllave t tjer, p.sh. n ndonj hapsir ku ka qen
ndonj fajlli t cilin m par e kemi fshi. M eqense n kt hapsir t diskut
nuk m und t vendoset i tr fajlli, kom pjuteri krijon nj lidhje (shnim ) pr
pjesn tjetr t diskut n t ciln vendoset pjesa tjetr e fajllit. N qoft se nuk ka
m jaft vend pr pjesn tjetr t fajllit, n hapsirn e lir vijuese, kom pjuteri
krijon lidhjen (shnim in) pr hapsirn e tret t vendosjes dhe kshtu me radh.
Fajllat e vendosur n kt mnyr quhen fajlla t fragm entuar (fajlla t
shprndar).
G jat kohs, hard disku akumulon shum fajlla t ktill t fragm entuar.
Sa her aktivizohet ndonj fajll i fragm entuar, kom pjuteri bn krcim prej nj
pjese t diskut n tjetrn pr t prm bledhur t gjitha pjest e ndryshm e t fajllit
t krkuar. Efikasiteti i kom pjuterit do t prm irsohet m jaft n qoft se periodikisht (koh pas kohe) bhet defragm entim i i diskut. Kjo nnkupton prdorim in e program it special i cili bn riaranzhim in e t dhnave ashtu q t gjitha
pjest e fajllit zn klasterin fqinj t diskut4.

4 Ky p ro c e s m u n d t krahasohet m e rastin kur disa njerz (p.sh. disa shikues n stadium t fu tb o llit)
ndrrojn ulset e tyre ashtu q grupi i shokve t ulen s bashku.

Bazat e informatiks

138

4.5. Virust kompjuterik

Virust kom pjuterik jan program e, zakonisht t krijuar nga program ert m jaft t mir, t cilt n ndonj mnyr ndrprejn ose pengojn
punn norm ale n kom pjuter. V irust punojn duke kopjuar vetveten n fajllat
ekzistues n disk, t quajtur hoste (nikoqir). Nga hosti, ata shpesh her degzohen duke e shum fishuar vetveten n m shum fajlla n disk. D isa lloje t virusve bjn infektim in e pothuaj secilit fajll me t cilin bien n kontakt, disa t
tjera infektojn vetm program et aplikative, disa infektojn fajllat me t dhna
kurse disa nga llojet e virusve futen edhe n vet sistemin 'operativ.
Niveli i shkaktim it t dmit nga virust kom pjuterik dallon shum prej
njrit program n program in tjetr. Ekzistojn virus kom pjuterik t cilt vetm
periodikisht paraqesin figura ose porosi t caktuara. Disa t tjer shkatrrojn
edhe program et e edhe t dhnat. Shkatrrim in e bjn n m nyra dhe shpejtsi
t ndryshme: p.sh. disa virus prhapen npr sistem mjaft shpejt, por nuk
veprojn pr disa dit apo edhe pr disa muaj me radh.
V irust kom pjuterik zakonisht barten nprm jet disqeve, n rastet kur
n kom pjuter fusim diskun apo disketn n t ciln q m par ekziston virusi.
V irust kom pjuterik m und t infektojn sistemin gjat kopjim it t fajllave nga
disku i infektuar, por edhe kur provojm q t fshijm fajlia nga disketa e infektuar. V irust poashtu m und t barten gjat kopjim it t t dhnave me m odem nga
ndonj kom pjuter tjetr, ose kur shfrytzojm t dhnat nga rrjeti kom pjuterik.
N qoft se n kom pjuter prdoren vetm disketa dhe disqe me programe
origjinale dhe t verifikuara, si dhe nuk kom unikohet nprm es m odem it apo
rrjetit kom pjuterik me t dhna t infektuara, nuk do t ket gjas pr paraqitje t
virusve kom pjuterik.

4.5.1. Masat pr mbrojtje nga virust kompjuterik

M eqense virust kom pjuterik kan veti t ktilla shkatrruese, sht
mir q sistemi t m brohet nga ata. Preventiv shum e arsyeshm e sht nse
krijohet bekapi i t dhnave nga hard disku npr disketa, sepse fnund t ndodh
q rastsisht sistemi t infektohet, e me kt rast ndoshta do t humbin t dhnat
dhe program et nga hard disku. N kt m nyr n disketa do t jan program et
dhe t dhnat para infektim it me virus kom pjuterik.
Disketat n t cilat nuk dshirohet q t kopjohet duhet q t mbrohen
nga incizimi n ato (yvrite p rotect), sidomos ato me program e burim ore dhe instaluese. N kt m nyr edhe n qoft se hard disku i kom pjuterit sht i infek-

139
tuar me virus kom pjuterik, largohet m undsia e bartjes s virusit n disket, e
cila sht e m brojtur nga shkrimi n t.
Pr m brojtje nga virust kom pjuterik ekzistojn edhe program et antivirusale. Disa nga kto antivirus program e bjn detektim in dhe elim inim in e virusve kom pjuterik vetm me nj komand. Program et e tjera antivirusale ofrojn m undsin q t jen vazhdim isht aktiv (TSR-Terminate and Stay Resident),
q nnkupton se ato m besin n m em orie gjat gjith puns s kom pjuterit, q n
term inologjin kom pjuterike thuhet se jan rezident n memorie, dhe n m nyr
autom atike gjurm ojn virust n secilin disk q futet n kom pjuter apo edhe n
secilin program q aktivizohet. M irpo kjo mnyr e verifikim it t virusve
ndonjher sht monotone, meqense me aktivizim t secilit program humbet
nj koh e caktuar pr detektim t virusve eventual. Pr kt arsye ofrohet edhe
m undsia q programi antivirusal t mos jet rezident n m em orie dhe detektim i
i virusve t bhet vetm n kom and t shfrytzuesit t kom pjuterit. sht e
arsyeshm e q me program antivirusal t kontrollohet prezenca eventuale e virusve (n gjuhn angleze scan) n seciln disket q futet n kom pjuter, para se
q ajo t prdoret.
N qoft se kom pjuteri fillon t paraqes porosi se hard disku sht i
frenuar, ose n qoft se paraqiten figura t papritura gjat shtypjes me tastier,
ather duhet prdorur program et pr detektim t virusve, por duhet shqyrtuar
edhe m undsit e tjera t cilat kan m undur q t shkaktojn kto pengesa.
Shfrytzuesi i kom pjuterit nuk duhet q gjithm on t fajsoj virust
kom pjuterik pr pengesa t ndryshm e gjat puns n kom pjuter. Shum shpesh
paraqiten problem e pr shkak t: hardverit, t bageve t program it (gabim eve
prbrenda program it), prdorim it t gabueshm si dhe t gabim eve t tjera t
lshuara nga shfrytzuesi.

S h n im
Program i antivirusal ofron m undsin e riparim it t dm eve t
shkaktuara nga virust e njohur deri n ditn e prodhim it t atij program i antivirusal. M eqense vazhdim isht zbuiohen virus t rinj kompjuterik, sht m ir q
program i antivirusal gjithm on t m bulohet me version m t ri q m und t sigurohet.

SO F T V ER I S IS T E M O R
Sistemi operativ i kompjuterit
Sistemi operativ sht program (grup program esh) i cili i bashkon komponentet hardverike t kom pjuterit, mundson q shfrytzuesi t kom um koj me
kom pjuter dhe bn ndrm jetsim in n mes t hardverit dhe aplikactoneve t
shtruara n m nyr t rregullt.
Kom pjutert PC punojn n disa lloje t sistem eve operativ. Sistem et
operative m t njohura jan:
DOS
Windows
UNIX
OS/2
Windows N T etj.
N Kosov m s shumti prdoren sistemi operativ D O S dhe ai Windows, sistem et operative t cilat i prodhon dhe distribuon ndrm arrja am erikane
M icrosoft.
...
K om pjutert e par personal kan punuar n sistemin operativ DOS i cili
prjetoi disa versione, deri n versionin e fundit DOS 6.22. Ky sistem operativ
dita-dits sht duke u zvendsuar me sistemin operativ W indows, e sidomos
prej vitit 1995 kur u paraqit versioni W indows '95. M irpo sistemi operativ DOS
ende do t m bes aktual sepse n te punojn shumica e kom pjuterve me procesor
m t dobt si dhe program et e punuar pr kt sistem operativ nuk kan krkesa
pr kom pjuter shum t fort.
Sistemi operativ W indows sht sistem operativ relativisht i ri i cili sht
prodhuar dhe zhvilluar nga ndrm arrja e njjt M icrosoft, por t cili ofron
m undsi shum m t m dha se ai DOS, e n radh t par punn sim ultane me
disa program e n t njjtn koh, shfrytzim in e t njejtit program pr shtypje
nga t gjitha aplikacionet, shfrytzim in e fonteve (llojeve t shkronjave) t
njjta, shfrytzim in e m em ories s prbashkt (Clipboard), shfrytzim in e procedurave pothuajse t njjta n shumicn e aplikacioneve etj. Prve ksaj sistemi
operativ W indow s m undson formimin e kom pjuterve t barabart n rrjet (i
ashtuquajturi peer-to-peer rrjeti).
Sistemi operativ UNDC sht i punuar pr shum shfrytzues t lidhur n
rrjet, e program et dhe aplikacionet e punuara pr te nuk jan aq shum t
prhapura n bot.

SofiyerLsist&rigr,z:,Sj&emi.ogeffi!jv_DOS_

141

N pikpam je grafike, t puns s m shum shfrytzuesve dhe n

pikpam je m ultiprogram ore, m jaft t prdorur jan edhe sistemi operativ OS/2
(t cilin e zhvillon IBM-i) dhe W indows NT (New Technology, e zhvillon M icrosofti), por kto sisteme operative shfrytzohen shum rrail n Kosov. Shum ica e aplikacioneve kom pjuterike afariste m t rndsishm e prodhohen edhe
pr sistem in operativ DOS, edhe pr at W indows, e shpesh edhe pr ndonj
sistem operativ tjetr. N koh t fundit versionet e aplikacioneve afariste
kom pjuterike pr DOS kan filluar q t mos prodhohen, pr shkak t kufizim eve
t caktuara q i bn ky sistem operativ.
N tregun e sistem eve operative m om entalisht "bjn gar" ndrm arrja
M icrosoft me sistem in operativ Windows '98 dhe ndrm arrja IBM me versionin e
sistem it operativ OS/2 Warp. Ky rivaiitet n mes ktyre dy ndrm arrjeve shkaktoi nj revolucion n zhvillim in e aplikacioneve kom pjuterike e me t edhe n
zhvillim in e pajisjeve (hardverit) sepse secili aplikacion i ri krkon m akin m t
fort pr pun pa pengesa.

5.1. SISTEMI OPERATIV DOS

Sistemi operativ DOS paraqet nj mjedis punues me krkesa t vogla por
q ofron mjaft shum mundsi pr m anipulim pa ndonj grafik t bukur prcjellse. Sikurse edhe sistem et operative tjera, DOS-i shfrytzohet pr dy qllime:
Aktivizim i i program eve aplikative.
M anipulim i dhe organizmi ifa jlia ve n disk.
Pjesa m e madhe e ktij kapitulli i sht kushtuar kom andave pr pun
me disk, t cilat n t vrtet paraqesin kom anda pr m enaxhim in e fajllave.
Puna me fajlla t krijuar qoft n program pr prpunim t tekstit, qoft n program pr llogaritje tabelare ose me ndonj lloj tjetr i t dhnave ose fajllave
program or paraqet pjesn m t rndsishm e t prdorim it t suksesshm t
kom pjuterit. Shfrytzuesi i kom pjuterit duhet q s paku t di se si t lexoj
prm bajtjen e diskut, si t kopjoj fajllat nga njri disk n tjetrin (p.sh. nga hard
disku n disket apo anasjelltas), si t fshij fajllat e panevojshm dhe t kuptoj
se ka ndodh me fajllin e krijuar disa dit m par.

5.1.1. DOS prompti

Puna n DOS paraqet shtypje me tastier t kom andave pran sim bolit
special t quajtur DOS prompt. N t shumtn e rasteve, DOS prom pti duket

142

Bazat e informatiks

C:\>, m irpo ai m und t m odifikohet sipas dshirs, ashtu q n t t paraqitet

p.sh. edhe emri i shfrytzuesit, data etj.
A fr DOS prom ptit aktiv paraqitet nj viz e vogl vezulluese q quhet
kursor. N vendin ku gjendet kursori, shnohet instruksioni i caktuar pr
kom pjuterin. N prgjithsi pr sistemin operativ DOS vlejn kto rregulla:
N ekran paraqitet DOS prompti dhe kursori vezullues pas tij.
Ofrohen dy mundsi pr shtypje n tastier: shtypet ndonj nga komandat e DOS-it, ose n qoft se dshirohet q t aktivizohet ndonj program , shtypet n tastier emri i fajllit kryesor t program it (pr aktivizim in e program it do
t bhet fjal m von n kt kapitull). Nse lshohet ndonj gabim gjat
shtypjes n tastier, m und t prdoret tasti Backspace (4 -) pr tu kthyer prapa
dhe pr t fshi karakterin e shtypur gabimisht. N qoft se dshirohet q t shtypet prsri i tr rreshti, ather shtypet tasti ESC, me 'rast paraqitet nj DOS
prom pt i r i.
Kur t kryhet shtypja, duhet shtypur tastin Enter pr t vrtetuar kom andn dhe pr t ekzekutuar at.
DOS-i kryen t gjitha instruksionet sipas dshirs s shfrytzuesit dhe
shpesh her n ekran paraqet porosi n gjuhn angleze duke lajm ruar pr punn
t ciln sht duke e kryer.
Pas kryerjes s ekzekutim it t komandave, DOS-i paraqet nj DOS
prom pt t ri n ekran.
Shfrytzuesit fillestar t kom pjuterit n fillim t prdorim it t ktij sistemi operativ habiten sepse DOS-i nuk pastron ekranin pas ekzekutim it t urdhrit
t caktuar, por kom andat dhe reaksionet e tyre paraprake m besin n ekran derisa
t mos piotsohet i tr ekrani, ashtu q rreshti m i vjetr fillon q t hum bet n
pjesn e siprm e t ekranit.
Gjat prdorim it t DOS-it, i vetmi rresht i cili sht relevant n at
m om ent sht rreshti i fundit n ekran, rreshti n t cilin paraqitet kursori. do
gj q figuron mbi kt rresht sht vetm m betje e kom andave t kaluara dhe
m nuk sht e prdorshm e.
N qoft se shfrytzuesi shtyp nprm es tastiers ndonj kom and t gabuar ose t pavler, n ekran do t paraqitet porosia "Bad com m and or file name
(kom and apo em r i fajllit i shnuar gabimisht) duke br t ditur se DOS-i at
kom and nuk e kupton fare. Pas ksaj DOS-i m enjher paraqet nj DOS prom pt
t ri duke treguar se sht i gatshm pr t pranuar kom andn tjetr. N t
shum tn e rasteve, DOS prompti na sqaron dy pjes t rndsishm e t inform acionit:
Em rin e ngassit aktiv t diskut. Te kom pjutert personal, ngassit e diskut
prezantohen me shkronja: ngassi i par i diskets sht ngassi A, kurse
ngassi i par i hard diskut sht ngassi C. Sa her q punohet me ndonj

.Softyeri s/s|g?nQ.r .SisteniiogerativDOS..

143

disk t veant n DOS, shkronja e ngassit t diskut sht e shoqruar me

dy pik. Kshtu p.sh. ngassi i par i diskets n DOS shnohet A:, kurse
ngassi i par i hard diskut n DOS shnohet
Einrin e direktorium it aktiv, q nnkupton direktorium in q shfrytzohet
m om entalisht n DOS.
DOS prom pti shfrytzuesit i tregon se cili ngass i diskut dhe cili direktorium sht m om entalisht aktiv.
M e kyje t kom pjuterit, aktivizohet direktorium i kryesor i diskut, i cili
quhet direktorium i rrnj (root directory). Direktorium i rrnj sht gjithm on i
prezantuar me kundrthyes (backslash) e cila sht viz e lakuar n opozit me
thyesn (\). Nse n ekran shihet C:\, n DOS prom pt ose n ndonj kom and t
DOS-it, kjo lexohet "disku C, direktorium i rrnj" ose "direktorium i rrnj n
diskun C".
N qoft se disku sht i organizuar mir, pjesa m e m adhe e fajllave
jan t vendosur n nndirektorium e. Gjat listimit t prm bajtjes s direktoriumit rrnj, n ekran do t shihen vetm disa fajlla dhe nndirektorium e. N
disket shpeshher nuk krijohen direktorium e, m eqense kapaciteti i tyre sht
reiativisht i vogl, prandaj t gjith fajllat vendosen n direktorium in rrnj.
S hnim .
Teknikisht ekziston vetm nj direktorium n hard disk, pra direktoriumi rrnj. Secili nngrup i fa jlia ve n kt direktorium paraqet nndirektorium. N praktik direktorium i rrnj z.akonisht quhet vetm direktorium,
p o r edhe nndirektorium et shpeshher quhen direktoriume.
N direktorium in rrnj t diskut nuk sht mir q t jen t vendosur
shum fajlla. Aty zakonisht duhet t figurojn kto fajlla: fajlli COM M AND .COM , q paraqet fajllin program or kryesor t DOS-it, fajliat AUTOE X EC .BA T dhe CONFIG.SYS, t cilt i nevojiten DOS-it t jen n direktoriumin rrnj gjat startim it t kom pjuterit. T gjith fajllat e tjer sht mir q t
vendosen npr nndirektorium e prkatse pr ato.

Fig. 95. P rocesi i a kiivizim it t kom pjuterit n sistem in operativ D O S

Baza! e informailks

144

Sistemi operativ DOS gjithm on do t nnkuptoj se dshirohet q t

punohet n direktorium in i cili figuron n DOS prompt. M e startim t
kom pjuterit, nse ai punon n DOS, sipas t gjitha gjasave n DOS prom pt do t
figuroj: C:\>. Gjat parashtrim it t kom andave t cilat kan t bjn me fajllat
n disk, DOS-i do t nnkuptoj se kom andat jan t dedikuara pr fajllat n direktorium in rrnj t diskut, prve nse ato parashtrohen n m nyr eksplicite
krejtsisht ndryshe. N qoft se p.sh. DOS-it i parashtrohet kom anda q t kopjo j fajllin D IPLOM A .TXT, pa e specifikuar se ku sht i vendosur ai fajll,
DOS-i do t nnkuptoj se fajlli gjendet n diskun dhe n direktorium in q figuron n DOS prom pt. N qoft se DOS-i nuk e ka gjetur fajllin n direktorium in
aktiv, n ekran do t paraqitet porosia "File not found." (Fajlli nuk sht gjetur).
Pra nuk do t vazhdohet q t krkohet fajlli n ndonj lokacion tjetr t diskut.
Para se t msohen kom andat e DOS-it, duhet t kuptohet se si funksionon tastiera, duke shpjeguar funksionin e disa tasteve n hapsirn e DOS-it.

5.1.2. Versioni i DOS-it

Kom anda e par e DOS-it e cila do ta shqyrtohet sht komanda:
V ER

Kjo komand tregon se n cilin version t DOS-it sht duke punuar

kom pjuteri. T gjith program et e suksesshme, koh pas kohe jan plotsuar dhe
prm irsuar nga krijuesit e tyre. Versionet e program eve identifikohen me num ra
prcjells. Kshtu p.sh. kom pjuteri mund t punoj n versionin DOS 6.22 ose
n versionin DOS 3.3. Num ri n ann e majt t piks dhjetore tregon revizionin
kryesor kurse num rat n ann e djatht t piks dhjetore tregojn revizionet m
t vogla t program it. Sistemi operativ DOS ka psuar ndryshim e dhe prm irsim e perm anente, prm es versioneve t ndryshm e t tij. Aktualisht, versioni
i fundit i sistem it operativ DOS sht ai MS DOS 7.0, por si m t popullarizuar
jan versionet e sistem it operativ MS DOS 6.xx.
.
V ersioni i DOS-it (apo i program eve t tjera) t instaluar n kom pjuter,
sht m ir q t dihet, pr shkak se karakteristikat m t reja program ore m und t
inkuadrohen vetm n versionet jo shum t hershme.
S hnim .
K om andat n kt tekst ja n t paraqitura n regjimin e
shkronjave t mdha, p o r kjo nuk sht fa r e e rndsishme gjat parashtrim it t

Sofiysrisistemor..Sisterni ooemti i/ DQS

tyre ne DOS. Pas sectles kom and sht shnuar shenja [j], e cila sim bolikisht i
tregon shfrytz.uesit se duhet shtypur tastin Enter n tastier.

5.1.3. Ndrrimi i diskut aktiv

N dnim i i diskut aktiv mund t bhet shum leht n qoft se vetm
shnohet emri i diskut n t ciiin dshirohet q t kalohet dhe shtypet tasti Enter
Kshtu p.sh. ne qoft se sht aktiv hard disku C:, dhe dshirohet q t aktivizohet disketa A:, ather mund t shnohet:

Kalimi n disket sht i nevojshm sidomos gjat instalim it t programeve kom pjuterike nga disketat n hard disk. N kto raste zakonisht aktivizohet disketa e par instaluese dhe pastaj shnohet INSTALL ose SETUP, me
rast pas shtypjes s tastit Enter fillon instalimi i program it n hard disk.
'

5.1.4. Komanda pr shfletim (nxjerrje) t prmbajtjes s direktoriumit (DIR)

Prm bajtja e fajilave dhe e nndirektorium eve t direktorium it rrnj apo
t ndonJe nendirektonum i tjetr aktiv mund t shihet nse prdorim komandn:
DIR Q

Pas ksaj komande n ekran do t paraqitet lista e t gjith fajllave dhe

nndirektorium eve ekzistues n direktorium in i cili m om entalisht figuron n
DOS prom pt. N qoft se n moment DOS prompti duket C:\>, pas parashtnm it
te kom andes DIR dhe shtypjes s tastit Enter, n ekran do t paraqitet regjistri e
t gjith fajllave dhe e nndirektorium eve t direktorium it rrnj t hard diskut.
Ne t shum tn e rasteve ky regjistr do t prm baj disa fajlla dhe m shum
direktorium e (nendirektorium e t direktorium it rrnj).
K om anda DIR sht njra nga ato q prdoren m s shumti dhe nga ajo
mund t fitohet prshtypja se si n princip funksionojn kom andat e DOS-it
prandaj do t shpjegohet m gjersisht. N figurn e mposhtme sht paraqitur
nJe regjister i m undshm i fajllave t direktorium it rrnj.

146

Bazat e intormatiks

Volum e in drive C has no label

Volum e Serial N um ber is 1550-0AF2
D irectory of C:\
AUTO EX EC BAK
604
07-17-98
DOS
<DIR>
07-14-98
C ONFIG DOS
585
05-09-98
A UTO EX EC DOS
627
05-09-98
C ONFIG BAK
131
07-16-98
AUTO EX EC BAT
658
07-22-98
TEM P
<DIR>
07-14-98
M EDI95
<DIR>
07-16-98
SCA NDISK LOG
784
08-05-98
N ETLO G TX T
7,125
07-18-98
W INDOW S
<DIR> *
07-14-98
CO M M AND COM 93,880
04-10-98
P R O G R A -l
<DIR>
07-14-98
CONFIG SYS
131
07-22-98
A U TO EX EC BOR
567
07-17-98
SPELLER
<DIR>
07-19-98
AU TO EX EC BAT
634
07-18-98
15 file(s)
1,770,353 bytes
19 dir(s) 1,374,068,736 bytes free

1:35a A U TO EX EC .B A K
3:37a DOS
6 :2 la CONFIG.DOS
6:21 a AUTO EXEC.DOS
1:35a CONFIG.BAK
11:48p A U TO EX EC .B A T
3:44a TEM P
5:03a M EDI95
12:09p SCA NDISK.LOG
6:50a N ETLO G .TX T
3:42a W INDOW S
9:47a COM M AND.COM
3:44a Program Files
11:48p CONFIG.SYS
1:35a AUTO EXEC.BOR
10:23p speller
6:5 la A U TO EX EC .B A T

C:\>

S hnim .
H ard disqet q punojn nn D O S n t shumtn e rasteve do t
prm bajn nndirektorium in e quajtur DOS, i cili prm ban disa kom anda t
D O S-it t cilat prdoren m rrall. Shum prej nndirektorium eve t tjer t direktorium it rrnj prm bajn program et aplikative t caktuara.
N qoft se regjistri rezultues nga kom anda DIR sht shum i gjat dhe
nuk m und t prfshihet n tr ekranin, nj pjes e regjistrit do t hum bet n
pjesn e siprm e t ekranit. N kto raste duhet prdorar disa param etra shtes
n kom and, t cilat do t shpjegohen m von.
N figurn e m siprm e mund t shihen t gjitha pjest e regjistrit t direktorium it t caktuar. Pjesa kryesore paraqet regjistrin e fajllave dhe t nndirektorium eve. N ndirektorium et paraqiten ashtu q pas em rit kan t shnuar
<DIR>, kurse t tjerat jan fajlla (program or apo me t dhna).

147

$SSsM,_sjstemgr^^

D ata dhe koha e regjistrim it t fajllit m und t shrbejn se kur pr krahasim t dy versioneve t ndryshm e t fajllit n dy disqe t ndryshm e, n qoft se
dshirohet t kuptohet se cili version sht i fundit. N rreshtin e fundit gjat
ekzekutim it t kom ands DIR, paraqitet numri i bajtve t lir (bytes free) tregon
pr hapsirn e pashfrytzuar t diskut, q m und t shrbej si tregues se a ka
m jaft vend t lir n disket q t kopjohet ndonj fajll me m adhsi t caktuar,
ose p.sh. t instalohet ndonj program i ri n hard disk.

5.1.5. Parametrat e komandave n DOS

K om andat e DOS-it n t shumtn e rasteve prbhen prej disa pjesve.
G jithm on n fillim shnohet emri i komands. Pas tij zakonisht shnohen nj
ose m shum pjes t tjera shtes, t quajtura param etra, t cilat DOS-it i tregojn se ka dshirohet t arrihet me at komand. P.sh. n qoft se prdoret
kom anda pr kopjim t fajllave (COPY), DOS-it duhet treguar se ka dshirohet
q t kopjohet dhe n cilin vend. N disa raste, si te kom anda DIR, param etrat
jan opcional. Ato prdoren vetm kur dshirohet q kom anda DIR t jep rezultate pakz t ndryshm e apo vetm inform acione specifike sipas dshirs s
shfrytzuesit. P.sh. nse prdorim komandn DIR dhe pastaj shtypim tastin Enter, DOS-i nnkupton se dshirohet q t shihen t gjith fajllat dhe nndirektorium et n diskun dhe direktorium in aktiv. Por, ndonjher dshirohet t shihet
regjistri i fajllave n ndonj disk apo direktorium tjetr. N kt rast DOS-it
mund t'i tregohet pr t krkuar n ndonj pjes t caktuar t diskut apo n disk
tjetr, duke prfshir edhe param etrin pr diskun apo direktorium in n kom andn
DIR. Kshtu p.sh. pr t pa se ka ka n diskun q sht n ngassin A, ather
shnojm :
DIR A: 0

S h n im .
N qoft se D O S-it i urdhrohet q t tregoj se ka ka
n n prm bajtje t ngassit t diskets, kurse n t nuk k a fa re disket, n ekran
do t paraqitet porosia "Not ready reading drive /4. Abort, Retry, Fail?"
("N gassi A nuk sht i gatshm p r lexim. Ndrpreje, Riprovo, Trhiqu?"). N se
sht harruar q t fu te t disketa, ather a jo fu te t dhe shtypet tasti R (Retry). N
qoft se nuk dshirohet qasja n ngass t diskets, p o r ndrprerja e komands,
ather shtypet tasti A (Abort).

Bazat e informatiks

5.1.6. Gjetja e fajllit t veant

N qoft se nuk dshirohet q t shihet regjistri i fajllave n direktoriumin e caktuar, por vetm dshirohet q t dihet se a ekziston nj fajll i caktuar n
at direktorium , ather kom ands DIR i shtohet param etri me em rin e fajllit i
cili krkohet. P.sh. pr t kuptuar se a gjendet fajlii D IPLO M A .TX T n direktorium in aktiv, ather shnohet:
DIR D IPLOM A .TXT

N qoft se DOS-i e gjen fajllin e krkuar, n ekran do t paraqitet regjistri i direktorium it me vetm at fajll. N qoft se fajlli i krkuar nuk sht
gjetur, n ekran paraqitet porosia "File not find" ("Fajlli nuk sht gjetur").
Fajlii i caktuar mund t krkohet poashtu n ndonj disk tjetr. P.sh. pr
t krkuar fajllin DIPLOM A .TXT n ngassin e diskets A, duhet shnuar:
DIR A:D IPLO M A .TX T

Duhet pasur parasysh se nuk ka kurrfar hapsire t zbrazt n mes t

em rit t diskut dhe emrit t fajllit n komand. N rastin e m siprm shikohet se
a ekziston fajlli me em rin D IPLOM A .TXT n diskun e ngassit A.

5.1.7. Xholat
M anipulim i i prnjhershm me grupe t fajllave n DOS realizohet
nprm es dy karaktereve, t ashtuquajturave xhoia. Kto jan shenja ?
(pikpyetje) dhe shenja * (ylli). Quhen xhola sepse te kom andat e DOS-it mund
t zvendsojn nj ose m shum karaktere n em r ose n ekstension t fajllit.
Xholi ? zvendson nj karakter n em r ose n ekstension t fajllit.
Prdoret kur nuk e dim ndonj shkronj n em r t fajllit ose dyshojm pr t.
Kshtu p.sh. nse shnojm:
DIR TE?A

SoftyerLsisterrior..Sisiemi operativ DOS

149

n ekran do t paraqiten t gjith fajllat q kan katr shkronja n em r

ashtu q dy shkronjat e para jan TE, kurse shkronja e fundit sht A. Si rezultat
n ekran mund t paraqiten em rat (nse ekzistojn n direktorium in aktiv) si:
TEM A, TEZA, TELA, TETA, TEKA, TERA, TENA etj.
" '
Xholi ? mund t prdoret edhe m shum her n disa vende t ndryshme t em rit dhe t ekstensionit t fajllit. Kshtu n DOS do t fitohet rezultat i
ngjashm nse shnojrn:
DIR D IPLO M A .TXT

[Tjj

ose
DIR D ?PL?M ?.??T

Xholi
zvendson nj grup karakteresh t fardo gjatsie, prej vendit n t cilin vendoset xholi e n kahje t djatht t emrit ose t ekstensionit.
Kjo shenj (*) shpesh her lexohet ine fjalt "t gjitha" (n gjuhn angleze all).
Prdorim i i xholit * m s miri mund t kuptohet nprm es disa shem bujve t
mposhtm:
DIR RA*.TXT

[j]

S h p jeg im .
N ekran do t paraqiten t gjith fajllat einri i t cilve
fiHon me shkronjat RA dhe kan ekstensionin TX T (p.sh. n qoft se ekzistojn
n direktorium in aktiv mund t paraqiten fajllat RA.TXT, RA M .TX T, RADIO.TXT, RADAR.TXT, RALLY.TXT, RA PO RT.TX T etj.).

DIR L*.T*

Shpjegim.
N ekran do t paraqiten t gjith fajllat emri i t cilve
fillon me shkronjn L dhe ekstensioni i t cilve fillon me shkronjn T (p.sh. n
qoft se ekzistojn n direktorium in aktiv mund t paraqiten fajllat L TX T
L.TX, LETER.TX T, LETER.T, LARA.TRI etj.).

DIR *.EXE

Shpjegim:
N ekran do t paraqiten t gjith fajllat emri i t cilve
sht i fardoshm dhe q kan ekstensionin EX E (p.sh. n qoft se ekzistojn
n direktorium in aktiv m und t paraqiten fajllat W IN.EXE, D.EXE, FREECELL.EX E, SOLITAIR.EXE, W INW ORD.EXE etj.).

Bazat e informatiks

150

DIR DIPLOM A.*

Shpjegim.

N ekran do t paraqiten t gjith fajllat emri i t cilve sht

DIPLO M A dhe kan fardo ekstensioni (p.sh. n qoft se ekzistojn n direktorium in aktiv m und t paraqiten fajllat DIPLOM A .TXT, DIPLOM A .DO C, DIPLO M A .C D R etj.).

Xholat m und t prdoren n seciln komand t D O S-it e cila ka n prbrje edhe param etrin me em r tfajllit.

5.1.8. Njohja e fajllave sipas emrtimit t tyre

X holat n DOS m undsojn punn me disa fajlla pm jher nse atyre u
jan dhn em ra t caktuar t ngjashm ose n qoft se i takojn tipit t
ngjashm t fajllave. Kshtu p.sh. n qoft se shfrytzuesi t gjitha shkresat n
direktorium in e caktuar i emron me shkronja t para t ngjashm e (p.sh. S H K R l,
SHKR2 etj.), ather ato t gjitha m und t shihen n ekran me an t komands:
D IR S H K R *.*

Program et aplikative n m nyr autom atike i japin ekstensionin fajllit

me t dhna t cilin e krijon shfrytzuesi. Kshtu p.sh. n qoft se krijohet nj
shkres n aplikacionin pr prpunim t tekstit MS W ord, fajlli autom atikisht
gjat ruajtjes n disk m err ekstensionin DOC. N qoft se dshirohet q fajllat e
ktill t direktorium it aktiv t shihen n ekran, parashtrohet komanda:
DIR *.DOC

Pra gjat em rtim it t fajllave m ir sht q emri i fajllit t prkujtoj

prm bajtjen e tij, p.sh. n qoft se fajlli ka n prm bajtje t dhnat e nj fature,
emri t filloj me shkronjat FAT (ose FA apo vetm F), ose n qoft se n prmbajtje t fajllit ka ndonj kalkulim t mimeve, ather emri t filloj p.sh. me
shkronjat K A LK etj. Shfrytzuesi m und t krijoj edhe ndonj rregull t caktuar
sipas dshirs s tij pr identifikim dhe dallim t fajllave me t dhna t
ngjashm e.

Tipi i t dhnave t fajllit zakonisht shihet nga ekstensioni i tij i cili n t

shumtn e lasteve jepet autom atikisht nga aplikacioni kompjuterik.

5.1.9. Drejtuesit (Switches)

............. D rejtuesit jan param etra special t komands t cilt shnohen pas vijs s pjerrt t thyess (/). D rejtuesit mund t prm bajn nj ose dy shkronja pas
shenjs s thyess. M e dallim nga param etrat e tjer t kom ands, drejtuesit jan
gjithm on opcional. Kshtu p.sh. kom anda DIR ka disa drejtues t ndryshm t
m undshm t cilt ndrrojn mnyrn e prezantim it t regjistrit t prm bajtjes s
direktonum it n ekran. M e prdorim tn e ndonjrit nga kta drejtues, nuk i tregohet DOS-it se cilat t dhna, apo fajlla ose disqe dshirohet q t shihen (si
veprohet me param etra t tjer), por vetm se si dshirohet q t prezantohen
kto inform acione.
Drejtuesi q prdoret m s shumti n komandn DIR sht /P (P sht
shkurtes pr pauz). Ky tregues prdoret n rastet kur regjistri 1 direktorium it
eshte shum e 1 gjat dhe nuk e z t trin n ekran. Nse parashtrohet komanda:
d ir /p

ather DOS-it i urdhrohet q t ndal (t pauzoj) regjistrin e direktorium it

m enjher si t plotsohet ekrani, n mnyr q t mund t shihet inform acioni
para se t hum bet n pjesn e siprme t ekranit. Gjat ekzekutim it t ksaj komande, pas m bushjes s par t ekranit me t dhna, n fund t tij paraqitet porosia. Press any key to continue" ("Shtype cilindo tast pr t vazhduar"). M e
shtypjen e ndonjrit tast t tastiers, DOS-i prezanton inform acionin e ardhshm
n ekran t plot dhe nse paraqitet nevoja ndalet (pauzon) prap.
D rejtuesi i njjt nuk prdoret n disa komanda t ndryshm e, por n kom andn e caktuar ka nj funksion, kurse n kom andn tjetr, mund t ket funksin tjetr. Kshtu p.sh. drejtuesi /P n ndonj kom and tjetr t DOS-it nuk ka
funksionin e ndaljes (pauzs).
Ekzistojn edhe drejtues t tjer t cilt prdoren pr kom andn DIR.
Kshtu p.sh, drejtuesi /W (shkurtes nga W ide - i gjer), i urdhron DOS-it q t
mos prezantoj n ekran m adhsin, datn dhe kohn pr secilin fajll, por vetm
q t paraqet regjistrin e em rave dhe ekstensioneve t fajllave n pes rreshta t
shpm dar npr ekran.
Drejtuesi /O (Order - renditja) n komandn D IR mundson rregullim in
e renditjes se fajllave n regjistr t prezantuar t direktorium it. Ky drejtues zakom sht shoqrohet edhe me nj shkronj, e cila tregon m nyrn e renditjes n t

Bazate infomatiks

152

ciln dshirohet q t prezantohet regjistri i direktorium it t dshiruar. R enditja

m und t rregullohet me drejtuesit vijues:
/ON, i cili bn renditjen e fa jlla v e sipas em rit (Name - emri);
/OD, i cili bn renditjen e fa jlla ve sipas dats dhe ors, nga m i
vjetri (Date - data);
/OE, i ci'li bn renditjen efa jlla v e sipas sipas ekstensionit (mbiemrit);
/OS, i cili bn renditjen e fa jlla ve sipas madhsis, nga m i vogli
(Siz.e-madhsia);
/OG, i cili bn renditjen ashtu q n fillim paraqiten nndirektorium et e pastaj fajllat.
R enditja e prezantim it n ekran me komandn DIR mund t ndrrohet n
t kundrtn, n qoft se vendoset shenja - (minus) n mes t shkronjs 0 n
drejtues dhe shkronjs e cila tregon mnyrn e renditjes. Kshtu n qoft se
dshirohet prezantim i me renditje t fajllave sipas m adhsis, nga m i madhi
kah m i vogli, prdoret komanda:
DIR /O-S

5.1.10. Kombinimi i parametrave t ndryshm n komand

Param etrat e ndryshm n kom andat e DOS-it mund t kombinohen sipas
dshirs. N vazhdim mund t shihen disa m nyra t kom binim it t param etrave
t ndryshm:
DIR A: /W

Shpjegim:

[ jj

N ekran paraqitet regjistri i fajllave n ngassin A, i shprndar

n 5 kolona.
DIR /P /O N

Shpjegim:

N ekran paraqitet regjistri i fajllave dhe nndirektorium eve i

renditur sipas emrit me ndalje (pauz) t veprim it sa her mbushet ekrani me informacion.
N rastin e kom binim it t param etrave, emri i komands gjithm on
shnohet i pari, e pas tij vijn parametrat.

SofiyM .sM sirsor -

&

:s teM..opera:ivDOS,

153

5.1.11. Direktoriumet dhe shtigjet

Hard disqet prm bajn shum direktorium e ose grupe t fajllave. direktorium i aktiv, m enjher pas aktivizim it t kom pjuterit, sht direktorium i rrnj.
Hard disku mund t param endohet si nj pem (ang. TREE), n t ciln direktoriumi kryesor sht trungu me rrnj, n prbrje t t cilit jan shum deg
(nndirektorium e), disa prej t cilave kan nndeg (nndirektorium e t veta).
DOS-i si dhe disa program e t tjera, strukturn e direktorium eve e
prezantojn me an t diagram eve t cilat quhet pem t direktorium eve (directory tree) ose diagrame t pem ve. N prezantim et e ktilla, direktorium i rrnj
sht paraqitur n pjesn e siprme t diagram it(n krye) ose n kndin e majt
t siprm t tij, me degt (nndirektorium et) t shprndara prej s larti - posht,
ose n kahje t djatht.
Sa her q parashtrohet kom anda n DOS n lidhje me fajlla, DOS-i
nnkupton referencn n fajllat e direktorium it aktiv. N qoft se dshirohet q
veprimi i caktuar t bhet n ndonj direktorium tjetr nga ai aktiv, ekzistojn dy
mundsi t veprimit:
Duhet q n kom and t tregohet lokacioni i direktorium it tjetr.
M und t ndrrohet direktorium i aktiv.
Do t shqyrtojm mundsin e par. Pr t fituar regjistrin e fajllave
p.sh. n disketn e ngassit A, parashtrohej komanda:
D IR A :

N form t ngjashm e mund t m anipulohet edhe me fajlla t ndonj direktorium i apo disku tjetr, por n vend q n kom and t em rohet ngassi i
diskets, prcaktohet lokacioni i direktorium it.
N kt rast, pra nuk shnohet vetm emri i direktorium it n kom and,
por duhet prcaktuar lokacionin e tij nprm es parashtrim it t disa instruksioneve se si t arrihet deri te ai direktorium . Ky kom binim i disa instruksioneve
quhet shteg. Shtegu pra paraqet kom binim in e emrave t nndirektorium eve
npr t cilt duhet kaluar pr t arritur n nndirektorium in e dshiruar . Edhepse instruksionet n kom and mund t jepen duke filluar nga direktorium i aktiv,
mir sht q ato t prpilohen ashtu q t fillohet nga direktorium i rrnj.
Kthim i n direktorium in rrnj pr nj pjes t instruksionit t kom ands m und
t realizohet me prdorimin e kundrthyess (\ - backslash). M hert kemi konstatuar se direktorium i rrnj sht gjithm on i prezantuar me kundrthyes
(backslash) e cila sht viz e lakuar n opozit me thyesn (Y).

154

Bazat e infonnatiks

P.sh. le t supozojm se t gjith fajllat e krijuar me aplikacion pr prpunim t tekstit jan t raajtur n direktorium in e quajtur DOC, i cili sht
nndirektorium i direktorium it rrnj. N kt rast n pjesn e instruksioneve t
kom ands n t ciln dshirohet q t tregohet shtegu, duhet shnuar \DOC. Kjo
pjes e instruksionit nga DOS-i nnkuptohet kshtu: "Kthim n rrnj nga
fardo direktorium i q sht m om entalisht aktiv dhe aktivizim i prkohshm i
direktorium it DOC".
N kt m nyr nse dshirohet q t paraqitet regjistri i fajllave t direktorium it DOC nga cilido direktorium aktiv, mund t shnohet komanda:
DIR \DOC

N kt rast DOS-it i sht treguar shtegu i direktorium eve n t cilin

duhet vepruar me an t komands DIR.
N rastet kur dshirohet qasja n ndonj nndirektorium i cili sht n
prbrje t nndirektorium it tjetr, ather shtohet edhe nj kundrthyes dhe
pastaj shnohet emri i nndirektorium it. Kshtu p.sh. n qoft se nndirektorium i
SH K R ESA T sht nndirektorium i nndirektorium it DOC q sht n direktorium in rrnj, ather shtegu i direktorium eve do t duket \DOC\SH KRESAT.
Kjo nnkupton kthimin n direktorium in rrnj, pastaj kalim in n direktorium in
DOC dhe m n fund n direktorium in SHKRESAT. N kt mnyr veprohet
edhe kur kemi t bjm me m shum nndirektoriume, me rast nndirektorium et n shtegun e direktorium eve ndahen njri nga tjetri me shenjn \ .
N qoft se dshirohet q t paraqitet regjistri i fajllave t nndirektorium it SH K R ESA T i cili sht nndirektorium n direktorium in DOC nga cilido
direktorium aktiv, mund t shnohet komanda:
DIR \D O C\SH K RESA T

Direktorium i i cili n prbrje ka nj ose m shum nndirektorium e,

quhet direktorium prind (parent directory) pr ato nndirektorium e. Kshtu n
rastin e mparshm, direktorium i DOC sht direktorium prnd pr direktorium in
SH KRESAT, kurse direktorium i rrnj sht direktorium prind pr direktoriumin DOC.
'
N rastet kur dshirohet q t referohet n fajllin apo fajllat e locuar n
direktorium in e caktuar, ather n pjesn e instruksionit t kom ands ku shnohet shtegu, vazhdohet edhe me nj shenj \ dhe pastaj shnohet emri i fajllit, pa
kurrfar hapsire t zbrazt gjat shnimit. P.sh. n qoft se dshirohet t
shikohet se a ekziston fajlli DIPLOM A.DOC n direktorium in DOC t direktorium it rrnj, ather parashtrohet komanda:

155

Softyertsistem gr^

DIR \DOC\DIPLOM A.DOC

N qoft se pjesa e dyt e ksaj kom ande (\DOC\DIPLOM A .DO C)

kuptohet si instruksion pr gjetjen e fajllit burim or, ather kryhen veprim et vijuese:
Fillohet nga direktorium i rrnj.
N kt direktorium , krkohet nndirektorium i DOC.
N nndirektorium in DOC krkohet fajlli me emrin DIPLOM A .DO C.
Sa her q kom anda e DOS-it ka param etr me em r t fajllit, m und t
ndrfutet edhe shtegu i direktorium eve si pjes e atij param etri. Kjo paraqet
specifikim i shtegut t em rit t fajllit. N rastin e prm endur m lart shtegu i
em rit pr fajllin DIPLOM A.DOC t vendosur n direktorium in DOC sht
\DOC\DIPLOM A.DOC.
sht rast i shpesht q t harrohet vendi i vendosjes s fajllave n hard
disk n qoft se nuk specifikohet direktoriumi i dshiruar n t cilin duhet q t
vendoset fajlli nga aplikacioni kom pjuterik i aktivizuar, ose n qoft se
parashtrohet gabim isht kom anda pr kopjim n DOS. N qoft se shfrytzuesi e
di q fajllin me em r t caktuar e ka raajtur m par n disk, por nuk i kujtohet
se n cilin direktorium apo nndirektorium e ka vendosur at, mund t prdoret
kom anda
DIR \fajlli /S

N kt mnyr DOS-i kthehet n direktorium in rrnj dhe bn krkim in

e fajllit n fjal npr t gjith nndirektorium et e diskut. Drejtuesi /S DOS-in e
orienton q krkimin ta bj edhe npr nndirektorium e (Subdirectories). N
kt m nyr krkohet secili nndirektorium i diskut aktiv. N qoft se dshirohet
q krkimi t bhet n ndonj ngass tjetr t diskut, para shenjs \ shnohet
emri i ngassit t diskut. Kshtu p.sh. n qoft se krkimi dshirohet q t bhet
n ngassin e diskut A (A:), ather prdoret komanda:
DIR A :\fajlli /S

Bazat e infonmtiks

156

5.1.12. Ndrrimi i direktoriumit aktiv (aktivizimi - CD)

M nyra e dyt pr manipulim me fajlla t direktorium eve tjera sht me
an t ndrrim it t direktorium it aktiv apo aktivizim it t direktorium it tjetr. Kjo
arrihet me prdorim in e kom ands CD (shkurtes nga Change Directory- Ndrrimi i direktorium it). M e an t ksaj komande mund t lvizim prej nj dege (direktorium i) t pem s n degn tjetr. Formati i komands CD sht:
CD shtegu

[j]

p.sh. n qoft se disku prmban direktorium in W ORD, ather n at direktorium mund t kalojm (ta bjm aktiv) me an t komands:
CD \W ORD

Pas ksaj kom ande n DOS prom pt do t bhet ndryshim i i pamjes

kshtu q n qoft se p.sh. aty ka figuruar C:\>, tashti do t figuron C:\W ORD>.
M eqense DOS-i gjithm on nnkupton m anipulim in me fajlla n direktorium in aktiv (direktoriumi i cili figuron n DOS prom pt), n qoft se p.sh. prdoret kom anda DIR, ather do t fitohet regjistri i fajllave t direktorium it
W ORD.
Kthimi prapa n direktorium in rrnj realizohet me kom andn:
CD\

S h nim .
Aktivizim i i direktorium it t caktuar nuk nnkupton eclhe aktivizimin e program it aplikativ i cili sht i vendosur n at direktorium. Kshtu
p.sh. n qoft se n D O S prom pt fig uron C :\LO TUS>, ather nnkuptohet se
sht duke u punuar n ngassin e diskut C, n direktorium in LO TU S - vendin n
t c ilin ja n t vendosura fa jlia t e aplikacionit Lotus. Kjo nuk do t thot se sht
aktivizuar vet aplikacioni LOTUS.
N qoft se dshirojm q t kalojm n ndonj nndirektorium*nga direktorium i prind i tij, ather kalimi bhet direjtprdrejt pa prdorim in e shenjs \ . Kshtu p.sh. nga direktorium i rrnj mund t kalojm n direktorium in
W O RD me an t komands:
CD W ORD

157
Ndrrim i i ktill i direktorium it aktiv mund t bhet vetm nga direktoriumi prind i tij.
Kthimi n direktorium in prind mund t realizohet me an t komands:
CD ..

Kthimi n direktorium in prind t direktorium it prind (dy hapa prapa), reaiizohet me an t komands:
CD ...

5.1.13. Pema e direktoriumeve (Directory tree)

DOS-i dhe shum program e t tjera aplikative, .strukturn e direktoriumeve e prezantojn si pem (ang. TREE). Pem a e direktorium eve t diskut n
DOS m und t prezantohet n qoft se prdoret komanda:
TREE

N qoft se n komand nuk sht prfshir edhe param etri i shtegut (si
n rastin e msiprm ), diagrami rezultues i perns do t startoj nga direktorium i
q paraqitet n DOS prompt. Me fjal t tjera do t shihet diagrami q prfshin
t gjitha nndirektorium et e direktorium it aktiv.
N rastet kur dshirohet prezantimi i strukturs s direktorium eve t tr
diskut edhepse nuk sht aktiv direktorium i rrnj, prdoret komanda:
TREE\

me 'rast paraqitet pem a e direktorium eve duke startuar nga direktorium i

rrnj. N shum disqe straktura e direktorium eve sht shum kom plekse pr t'u
prfshir n nj siprfaqe t ekranit. N qoft se pem a e direktorium eve paraqitet
shum shpejt npr ekran sa q nuk mund q t shihet nga fillim i, m und t
parashtrohet komanda:
TREE I M ORE

158

Bazat e snformaliks

.......... pj esa e kom ands I M ORE quhet degzim (piping). Efekti i saj sht
krijim i 1 nj pauze (ndaljeje) n mom entin kur plotsohet ekrani, e ngjashm e me
drejtuesin /P n kom andn DIR.
N rastet kur dshirohet q t shtypet n letr kopja e diagram it t
pem s, duhet siguruar q shtypsi t jet i kyur dhe pastaj parashtrohet komanda:
TREE > PRN

5.1.14. Krijimi i direktoriumit (MD)

Krijim i i direktorium it t ri (child) nga direktorium i i cili sht aktiv e i
cili quhet edhe direktorium prind (parent directory) m und t realizohet n qoft
se prdoret kom anda M D (shkurtes nga shprehja angleze M ake Directory) n
formatin:
M D direktorium i

[j]

Direktorium i kshtu i krijuar do t jet nndirektorium i direktorium it

aktiv, i cili do t jet direktorium prind pr t.
Kshtu p.sh. n qoft se sht aktiv direktorium i me em rin UTIL n
diskun C: dhe n qoft se jep et komanda:
MD N ORTON

ather pas parashtrim it t komands

'

TREE

n ekran do t paraqitet:
:

C:'------- N O R T O N

M irpo n qoft se jep et kom anda pr kthim prapa n direktorium in

paraprak (CD..) dhe pastaj parashtrohet prap komanda:
TREE

[j|

n ekran do t paraqitet:
C:,

l------- UT| L
1------- N O R T O N

159
D etyra.
L

T shkruhen kom andat e DOS-it pr formimin e pem s s paraqitur

n figurn e mposhtme:
zgjidhje:
M D DOS Q
M D W INDOW S

C:.

CD W INDOW S
DOS

M DSYSTEM

WI NDOWS

CD SYSTEM

I------- S Y S T E M

tz

l _ FONTS

UT I L

IJ

M D FONTS
CD\

M D U T IL

NORTON

CD UTIL
M D N ORTON Q
M D M SAV Q
T shkruhen kom andat e DOS-it pr formim in e pem s s paraqitur
n figurn e mposhtme:
zsiidhje:
MD TEXT
J
CD TEXT
J
MD W ORD
MSAV

-TEXT

WO R D

I______DOC
-WORDPERF
GAMES
-CHESS
- PRINCE

CD W ORD
MD DOC

CD.. Q
MD W O RDPERF
CD\ 3
M DGAM ES
CDGAM ES

[jf

MD CHESS

M D P R IN C E

16 0

Bazat e infonmtlks

5.1.15. Fshirja e direktoriumit (RD)

Direktorium i i caktuar mund t fshihet vetm nga direktorium i paraprak
(prind) i tij n qoft se prdoret kom anda RD (shkurtes nga shprehja angleze
Rem ove D irectory) sipas formatit:
RD nndirektorium i

[j]

Kshtu p.sh. n qoft se me urdhrin TREE fitohet pem a si n fikurn e

mposhtm e:
C:.

1------- UTI L
1------- N O R T O N
ather pr t fshir nndirektorium in NORTON, duhet q t bhet aktiv direktoriumi UTIL dhe nga ai t fshihet direktoriumi NORTON. Pra duhet prdorur
komandat:
CD UTIL

[ jj

RDNORTON

Direktorium i i caktuar mund t fshihet vetm n qoft se sht i zbrazt,

pra nse nuk ka n prm bajtje nndirektorium e apo fajlla.
D e ty r :
T shkruhen kom andat pr fshirjen e pems s paraqitur n figur:
Z siid h ie:
CD\ Q
CDCOREL
CD DRAW

C
------- C O R E L
------- D R A W

RD SAM PLES
CD.. Q
RD DRAW

I------- S A M P L E S
L - P H P A I N T
--------A D O B E

'------- A C R O B A T

[j|

[j|

RD PH PA IN T
CD.. g
RD COREL

-SHOP

CD AD O BE J P
rdshop
[j ]
RD A C ROBAT
C D ..Q
RD ADO BE

$ Qf8risistemgr_;;z.&^

161

5.1.16. Kopjimi i fajllave

Kopjimi i fajilave paraqitet si njra nga detyrat m kryesore gjat
shfrytzim it t kom pjuterit. Pr kopjim t fajllave prdoret kom anda COPY.
Form a them elore e parashtrim it t ksaj komande sht:
COPY prei n

[~j|

Param etri prej referohet n emrin dhe shtegun (lokacionin) e m undshm

t fajllave t cilat kopjohen. Shtegu duhet q t specifikohet vetm n rastet kur
kopjimi nuk bhet nga direktorium i i cili sht aktiv.
Parametri n referohet n emrin dhe shtegun e fajllit t dyfishuar (kopjes) i cili krijohet. Emri i fajllit prfshihet n param etr vetm n qoft se sht i
ndryshm nga emri i fajllit burimor, q do t thot se gjat kopjim it t fajllit
m und t bhet edhe ndrrimi i emrit t kopjes s tij. Shtegu (lokacioni) n
param etr prfshihet vetm n qoft se fajlli i dyfishuar (kopja) do t vendoset
n ndonj direktorium tjetr nga ai i cili sht aktiv. Kjo pjes e kom ands (n)
mund t mos prfshihet fare n kom and n qoft se nga ndonj disk apo direktorium tjetr dshirohet q t kopjohet n direktorium in i cili sht aktiv dhe n
qoft se nuk dshirohet q t ndrrohet emri i fajllit gjat kopjimit.
S h n im .
Sa her prshkruhet form ati i ndonj kom ande t DOS-it, do t
prdoren shkronja t vogla, q nnkupojn param etrin q prfshin em rin e
ngassit t diskut dhe shtegun me em rat e fajilave.
Prdorim i m i shpesht i komands COPY sht kopjimi prej nj disku
apo direktorium i n direktorium in apo diskun tjetr.
Kopjim i prej hard diskut (C:) kur sht aktiv direktorium i nga i cili bhet
kopjimi n disket (A:) mund t bhet me an t komands
COPY fa jlli A: [j]
p.sh. pr t kopjuar fajllin TEK STI.TX T nga direktorium i aktiv i hard
diskut n direktorium in a1<tiv t diskets A:, mund t prdoret komanda:
COPY TEK STI.TX T A:

162

Baza! e informatiks

N ann tjetr kur dshirohet kopjimi i fajllit nga direktorium i aktiv i

diskets (A:) n direktorium in aktiv t hard diskut (C:), mund t prdoret komanda:
COPY A'.fajlli Q
Kom anda COPY m s miri mund t kuptohet nprmes disa shem bujve
vijues:
1.
COPY C:\DOSYFORMAT.COM A:

Shpjegim:
K opjohet fajlli FORM AT.COM nga direktorium i DOS i hard
diskut C: n direktorium in aktiv t diskets A:.

2.
COPY C:\D OS\FORM AT.COM A:\

Shpjegim:
K opjohet fajlli FORM AT.COM nga direktorium i DOS i hard
diskut C: n direktorium in rrnj t diskets A: (A:\).
3.
COPY C:\D OS\FORM AT.COM A:\PROV A

Shpjegim:
Kopjohet fajlli FORM AT.COM nga direktorium i DOS i hard
diskut C: n direktorium in PROVA t diskets A:.
4.
COPY A:\DOC\LIBRI.TX T C:\W ORD\DOC Q
Shpjegim:
K opjohet fajlli LIBRI.TXT nga direktorium i DOC i diskets A:
n direktorium in DOC i cili sht nndirektorium i direktorium it W O RD n hard
diskun C:.
5.
CD \DOS
C O PY FO R M A T .C O M A:
Shpjegim:
K opjohet fajlli FORM AT.COM nga direktorium i aktiv (direktorium i DOS i diskut aktiv) n direktorium in aktiv t diskut A:. N param etrin e

163

Softveii sistemor - Sistemi operntiv DOS

par t kom ands COPY m und t vrejm se nuk sht prfshir shtegu, meqense kopjimi bhet nga direktoriumi aktiv.
6.

COPY A :\TEK ST\D IPLO M A .TX T

Shpjegim:
K opjohet fajlli DIPLOM A .TXT nga direktorium i TEK ST i
diskets A: n direktorium in dhe diskun aktiv. Parametri i dyt n kt rast nuk
sht prfshir, n kom andn COPY, m eqense kopjimi bhet n direktorium in
aktiv.
S h n im .
N t njjtn m nyr si te kom anda DIR, n qoft se dshirohet
q t kopjohet nj grup i. caktuar i fajllave, m und t prdoren xholat. Prdorim i i
xholave sht paraqitur n disa shem huj t mposhtm:
7.
'
COPY *.TXT A:

Shpjegim:
Kopjohen t gjith fajllat q kan ekstensionin TX T (*.TXT)
nga direktorium i aktiv i hard diskut C:(q paraqitet n DOS prompt), n direktorium in aktiv t diskets A:.
8.
COPY A:\W P\*.* C:\W P5

Shpjegim:
Kopjohen t gjith fajllat (*.*) nga direktorium i W P i diskets
(A:) n direktorium in WP5 t hard diskut (C:).
9.
COPY \W P\DOC\*.* A:\DOC

Shpjegim:
Kopjohen t gjith fajllat (*.*) nga direktorium i DOC i cili sht
nndirektorium i direktorium it W P t diskut aktiv n direktorium in DOC t
diskets (A:).
10.
COPY B :\A RJ\PAGA*.DBF A:\RROGA

164

Bazat e informatiks

Shpjegim:
N kt rast kemi t bjm me kopjim prej njrs disket (B:)n
tjetrn (A:) dhe at kryhet kopjimi i t gjith fajllave em rat e t cilve fillojn
me shkronjat PAGA dhe kan ekstension DBF, nga direktorium i ARJ i diskets
B: n direktorium in RROGA t diskets A:.
N qoft se n kom pjuter ekziston vetm nj ngass i diskets dhe n
rastet kur dshirojm q t bjm kopjim t fajllit apo fajllave t caktuar prej nj
diskete n tjetrn, si destinacion m und t shfrytzohet em ri i ngassit B:. DOS-i
do t bj kopjim in e fajllave t caktuar n memorie dhe pastaj do t parashtroj
porosin me krkes pr futje t diskets n ngassin B: dhe pastaj shtypje t
tastit Enter. Pas ksaj porosie n ngass futet disketa destinuese (n t ciln
bhet kopjim i) dhe shtypet tasti Enter. N kt mom ent kom pjuteri ngassin e
diskets e pranon si ngass B:. Hern tjetr gjat referim it n ngassin A:, do t
parashtrohet porosia me krkes q n ngass t futet disketa dhe t shtypet tasti
Enter. N qoft se supozohet se ngassi prmban disketn e futur n t, ather
vetm duhet shtypur tastin Enter, kshtu q kom pjuteri kthehet prapa dhe
ngassin e diskets prap e pranon si ngass A:.
N donjher nevojitet q kopjimi i fajllit t bhet n t njjtin direktorium
t t njjtit disk. Kjo ndodh sepse shpeshher preferohet q fajllave t
rndsishm t u krijohet edhe nj kopje identike pr siguri nga dmtimi eventual,
apo edhe n qoft se dshirohet q njra kopje t ndrroj prm bajtjen, por pa
m odifikim t fajllit burimor. N kto raste kopjes s fajllit (dyfishit) duhet pr t i
dhn em r tjetr t fajllit gjat kopjim it n direktorium in aktiv. Kshtu p.sh. n
qoft se pr fajllin TEM A 1.TX T n direktorium in aktiv dshirohet q t krijohet
edhe nj kopje identike me em rin TEM A2.TXT, ather prdoret komanda:
COPY T E M A 1.TXT TEM A 2.TX T

5.1.17. Fshirja e fajllave

Koh pas kohe paraqitet nevoja pr fshirjen e fajllave t panevojshm
dhe t kahershm nga disku. Preferohet q fajllat e panevojshm t fshihen sa m
par, sepse sa m shum q kalon koha, m vshtir sht q t m bahet n mend
prm bajtja e fajllave dhe nevojshm ria pr mbajtjen e tyre n disk.
Form ati i kom ands pr fshirje nga direktorium i aktiv sht:
DEL fajlli

165
Kshtu p.sh. pr t fshi fajllin TEM A .TX T nga direktorium i aktiv, mund
t shnohet:
DEL TEM A .TX T

F shirja e fajllave nga ndonj direktorium tjetr i cili nuk sht aktiv
m und t bhet n qoft se n param etr para em rit t fajllit shnohet shtegu i
fajllit. Kshtu p.sh. n qoft se dshirohet q t fshihet fajlli D IPLO M A .TX T
nga direktorium i TEM A n disketn A: duhet shnuar:

DEL A:\TEM A \D IPLO M A .TX T

Pr fshirje t nj grupi t fajllave me karakteristika t ngjashm e prdoren xholat. Prdorim i i xholave gjat fshirjes s fajllave m und t kuptohet
nprm es shem bujve t mposhtm:

DEL \W O RD \D O C\*.TX T

Shpjegim:
Fshihen t gjith fajllat me ekstensionin TX T (*.TXT) nga
nndirektorium i DOC i direktorium it W ORD i diskut aktiv.
DEL A:\DOC\*.*
Shpjegim:
A:.

[j|

Fshihen t gjith fajllat (*.*) nga direktorium i DOC i diskets

D E L A :*.*

Shpjegim:
Fshihen t gjith fajllat nga direktoriumi aktiv i diskets A:. N
qoft se sht aktiv direktorium i rrnj, ather fshihen t gjith fajllat q gjenden n direktorium in rrnj, por joi edhe nndirektorium et e tij, e as fajllat q
gjenden n ato nndirektorium e.
S h n im .
Sa her q prdoret komanda D EL p r fsh irje t t gjith
fa jlla ve n direktorium in e caktuar, n ekran D O S-i paraqet porosin n gjuhn
angleze: "All file s in directory will be deleted! A re you sure (Y/N )?" q n
prkthim t lir do t thot: T gjith fa jlla t n direktorium do tfsh ih en ! ,4 je n i

166

Bazat e infoimatiks

t sigurt (P /J)". Pr t konfirm uarfshirjen shtypet shkronja Y (ang. Yes - Po),

kurse nse nuk dshirohet fshirja, shtypet shkronja N (ang. No - Jo).

M eqense me prdorim in e xholave n komand, fshihen m shum fajlla, n qoft se dshirohet q t konfirm ohet fshirja e secilit fajll t veant, prdoret drejtuesi /P. Kshtu p.sh. n qoft se parashtrohet komanda:
DEL *.DOC /P

N ekran paraqitet fajlli i par me ekstension DOC q haset nga DOS-i

n direktorium in aktiv, me pyetje se a dshirohet q t fshihet (p.sh.
"C:\W P\SH KRESA.DOC, Delete (Y/N)?". Pr konfirm im t fshirjes shtypet tasti
Y (ang. Yes-Po), m irpo n qoft se fajlli sht ende i nevojshm , shtypet
shkronja N (ang. No - Jo).
Pr fshirje t fajllave n mnyr krejtsisht t njjt m und t prdoret
kom anda ERASE q ka t njjtin kuptim me at DEL.

5.1.18. Rikthimi i fajliave t fshir gabimisht

N rastin e fshirjes s fajllave, t dhnat nuk largohen fizikisht nga
disku. N vend t ksaj, DOS-i krijon nj gjurm e cila sht shenj se hapsira e
cila ka qen e zn me at fajll sht e gatshme pr prdorim t srishm. Kjo
bhet ashtu q fshihet karakteri i par i em rit t fajllit n tabeln e tij internale t
fajllave dhe t vendvendosjes. Kjo tabel quhet FAT (shkurtes nga gjuha
angleze pr File Allocation Table - Tabeia shprndarse e fajllave). Kjo metod
e fshirjes mundson edhe rikthim in e fajllit t fshir, gjat kohs kur DOS-i
ende nuk e ka shfrytzuar nj pjes apo tr hapsirn e diskut pr ndonj fajll
tjetr.
Rikthim i i fajllave t fshir gabim isht nga direktorium i aktiv, mund t arrihet me prdorim in e komands:
UND ELETE

Rikthim i i fajllit t veant t fshir gabim isht nga direktorium i aktiv,

m und t arrihet me prdorim in e komands:
UND ELETE fajlli

SQftyerisistMBQL:zSjstemLofferaiiv_DOS.

167

N qoft se dshirohet q t kthehen disa fajlla me karakteristik t caktuar, mund t prdoren edhe xholat.
Pas prdorim it t komands UNDELETE, DOS-i n ekran paraqet inform atn se sa fajlla kan specifikacione gjegjse dhe sa nga ato m und t rimbulohen DOS-i do t m und ti kthej vetm fajllat t cilt nuk jan t m bikopjuara.
Pas ksaj n ekran do t paraqitet emri i fajllit t par i cili m und t rikthehet, me
shenjn ? n vendin n t cilin zakonisht paraqitet shkronja e par e em rit me
krkesn pr konfirm im t rikthimit t ktij fajlli. P.sh. n qoft se sht duke u
rikthyer fajili DIPLOM A .TXT, n ekran do t paraqitet 7IPLOM A.TXT s
bashku me m adhsin e fajllit, datn dhe kohn (si te regjistri i direktorium it)
dhe pastaj porosia "Undelete (Y/N)?". N qoft se shtypet shkronja Y (po) pr t
konfirm uar rikthimin, DOS-i do t paraqet krkesn pr plotsim t karakterit t
par t em rit t fajllit. Pas shtypje t shkronjs s par, fajlli sht i rikthyer.
S hnim .
DOS-i do t pranoj pa pengesa fardo shkronje p r
karakter t par t em rit t fa jllit q rikthehet, prandaj at preferohet q ta di
shfrytzuesi i kompjuterit, n qoft s e fa jlli i takon ndonj pjese t program it dhe
nevojitet emri i sakt i tij p r funksionim t atij programi.
5 . 1.19. Ndrrimi i emrit t fajllit
sht konstatuar se secili fajll i cili krijohet n kom pjuter duhet q t
em rohet. N qoft se fajlli krijohet me an t ruajtjes s t dhnave n ndonj
program aplikativ, emri i fajllit jepet me an t komands Save (Ruaje). N qoft
se fajlli krijohet me an t kopjim it t fajllit ekzistues, DOS-i shfrytzon em rin e
fajllit origjinal ose ndonj em r tjetr i cili specifikohet si pjes e vet kom ands
COPY.
N disa raste nevojitet ndrrimi i em rit t fajllit m von. P.sh. rastsisht
m und t gabohet dhe fajllit gjat ruajtjes t'i jepet emri D IPKO M A n vend t
DIPLOM A. Ose p.sh. n qoft se fajlli me em ra t studentve sht em rtuar
STUD.DOC dhe dshirohet q t ndrrohet n STUD98.DOC, pr ta dalluar at
nga fajlli me t dhna t ngjashm e pr vitin e ardhshm.
Emri i fajllit mund t ndrrohet me an t kom ands REN A M E ose
REN. Form ati i prdorim it sht:
REN em rivjetr emriri
Kshtu p.sh. pr t ndrruar emrin e fajllit TEM A .TX T t direktorium it
aktiv n DIPLOM A.DOC, mund t prdoret komanda:

168

Bazat e in io m a tm n

REN TEM A .TX T DIPLOM A.DOC

[j|

N qoft se fajlli sht i locuar n ndonj disk ose direktorium tjetr,

ather duhet q t specifikohet edhe lokacioni (shtegu) si pjes e param etrit emrivjetr. Kshtu p.sh. n qoft se shnohet
REN C:\D OC\STUD.DOC STUD98.DOC

A ther ndrrohet em n i fajllit STUD.DOC i cili gjendet n direktoriumin DOC t diskut C:, n STUD98.DOC. Shtegu nuk duhet q t prfshihet si
pjes e param etrit emriri.

5.1.20. Formatizimi i diskut

D isqet e reja, zakonisht jan t paform atizuara-q do t thot se kan
siprfaqe t zbrazta pa gjurm dhe pa linja t sektoreve t cilat i m undsojn
kom pjuterit q t vendos t dhnat n mnyr t organizuar. Para prdorim it kto
disqe nevojitet q t formatizohen, duke e drejtuar kom pjuterin q t vizatoj
linjat e gjurm ve dhe t sektoreve. N qoft se form atizohet disku i cili prmban t dhna, ato t dhna do t fshihen gjat riform atizim it t diskut.
Farm atizim i i diskets n DOS bhet thjesht duke shnuar komandn:
FO RM A T A:

FORM ATB:

[ jj

ose

Form atizim i i hard diskut (C:) bhet n t njjtn mnyr, por at gjithmone duhet br ndonj shfrytzues me prvoj i kom pjuterit, m eqense gjat
form atizim it humben t gjitha program et dhe t dhnat e hard diskut.
M enjher pas dhnies s komands pr form atizim , DOS-i do t
paraqes n ekran porosin n gjuhn angleze: "Insert new diskette for drive A:
and press ENTER when ready." Q n prkthim t Iir do t thot "Futeni
disketn e re n ngass t diskut A: dhe pastaj shtypni tastin Enter." N kt
m om ent dhet futur disketn, n qoft se nuk sht e futur n ngassin A. Pas
ksaj shtypet tasti Enter pr t filluar procesi i formatizimit.

169
Procesi i form atizim it t diskets zgjat disa minuta. G jat ksaj kohe
DOS-i n ekran paraqet porosin pr punn q sht duke e br. Pas kryerjes s
procesit t form atizim it n ekran paraqitet porosia n gjuhn angleze: "Volume
label (11 characters, EN TER for none)?" q n prkthim t lir ka kuptimin:
"Emrtimi i diskut (11 karaktere, t shtypet Enter nse nuk dshirohet emrtimi)?". N qoft se dshirohet q disku t em rohet me ndonj emr, at duhet
shnuar n kt moment. M und t shfrytzohen deri n 11 karaktere, por pa
hapsira t zbrazta. N fund do t paraqitet porosia "Format another (Y/N)?".
N kt m om ent shtypet shkronja Y (po) nse dshirojm q t form atizojm
edhe ndonj disk tjetr, prndryshe shtypet shkronja N (jo).

5.1.21. Aktivizimi i programeve n DOS

Sistemi operativ DOS kryesisht prdoret pr dy qllim e kryesore:
m irm bajtja e hard diskut dhe aktivizimi i program eve aplikative kom pjuterike.
Sa her q dshirohet q t aktivizohet ndonj program aplikativ, duhet q DOSit ti parashtrohet krkesa pr kt. M e aktivizim in e nj program i n DOS,
ather fillojn q t vlejn rregulla t tjera t cilat i ka prcaktuar program eri i
atij program i dhe nuk m und t aktivizojm ndonj program tjetr pa dalur nga
program i aktiv. M e dalje nga programi, prap bhet kthimi n DOS, prej nga
m und t aktivizohet ndonj program tjetr.
Secili program kom pjuterik mund t aktivizohet n qoft se prdoret
procedura vijuese:
N t shumtn e rasteve, hapi i par n aktivizim in e program it t caktuar
sht aktivizim i (ndrrim i) i direktorium it n t cilin sht i vendosur program i.
Kshtu p.sh. n qoft se dshirohet q t aktivizohet programi CHESS i cili sht
n nndirektorium in CHESS t direktorium it GAM ES n hard disk, ather
m und t shnohet:

CD \GAM ES\CH ESS

Pas aktivizim it t direktorium it n t cilin sht i vendosur program i, duhet gjetur fa jllin kryesor program or, t cilin e ka secili program . Program et n
direktorium et e tyre kan nj num r t madh t fajllave t tipit t ndryshm , disa
prej tyre jan fajlla program or (prm bajn grumbuj instruksionesh), disa jan
fajlla ndihm s, p.sh. program et pr prpunim t tekstit mund t bjn kontrollin e
drejtshkrim it, prandaj prm bajn fajlla me fjal t rregullta drejtshkrim ore, ose
disa program e te t cilt sht e rndsishm e shtypja n letr, prm bajn fajllat e

170

Bazat e informatiks

quajtur drajver t printerit dhe prm bajn t dhna t cilat m undsojn komunikimin e kom pjuterit me lloje t ndryshm e t printerve etj. Fajlli kryesor program or duhet q t aktivizohet n memorie pr tu aktivizuar programi i dshiruar. Fajlli kryesor program or mund t ket vetm tri ekstensione t m undshme:
.EXE. .COM, ose .BAT. (EXE pr fajllat ekzekutues, COM pr fajllat komandues, dhe BAT pr fajllat batch, si nj prm bledhje batch e kom andave). Pr t
gjetur emrin e fajllit program or mund t prdorim njrn nga komandat:
DIR *.BAT
Q
ose
DIR *.EXE
Q
ose
"
DIR *.COM
Q
N ga regjistri i ofruar i fajllave zgjedhet fajlli q ka em r q prkujton n
direktorium in e aktivizuar i cili sipas t gjitha gjasave do t jet fajlli program or.
Kshtu n qoft se pas prdorim it t komands:
DIR *.EXE
Q
paraqitet regjistri vijues i fajllave:
CHESS
C O N TRO L
CLIPBRD
CH A RM A P

EX E
EXE
EXE
EXE

59,392
2,112
17,376
14,752

08-24-96
08-24-96
08-24-96
08-24-96

I laC H E S S .E X E
II a CONTROL.EXE
llaC L IP B R D .E X E
1 IaC H A R M A P.E X E

mund t vrehet se vetm fajlli i par (CHESS.EXE) prkujton n direktorium in

e aktivizuar m par e q figuron n DOS prom pt (C:\GAM ES\CHESS>).
Shnohet emri i fajllit program or (pa ekstension) dhe shtypet tasti Enter.
N rastin e m siprm fajlli program or ishte CHESS.EXE, prandaj duhet shnuar:
CHESS

Prej ktij momenti programi i DOS-it sht i aktivizuar dhe m und t

shfrytzohet nga shfrytzuesi i kompjuterit..

5.1.22. Kontrolli i diskut me CHKDSK

M e an t kom ands CHKDSK (ang. Check disk - kontrolloje diskun)
m und t arrihen dy qllim e t caktuara:

171

^SyM_MsMRQLz^SjMM.WMMvMOS...

M erren inform acione n lidhje me sistemin, duke prfshir ktu

hapsirn e diskut dhe t mem ories. Kjo mund t jet mjaft e dobishm e n qoft
se prdoret ndonj kom pjuter i ri pr t cilin krkohen disa inform acione.
Kjo kom and krkon dhe n qioft se has n to i fikson disa lloje t
problem eve n disk. Kjo kom and sht mir t prdoret gjithm on kur ndodh
ndrprerja e prnjhershm e e furnizim it elektrik gjat puns n ndonj program
aplikativ.
Kjo kom and prdoret thjesht duke shnuar:
CH K D SK 0
M e prdorimin e kom ands CHKDSK, DOS-i i kontrollon hapsirat e
palexueshm e dhe t dhna e zhvendosura n disk. N princip DOS-i funksionon
m jaft mir n qoft se kom pjuteri prdoret n mnyr rregullare. Por n qoft se
program i ndrprehet gabim isht, p.sh. me shkyje t kom pjuterit pa dalur nga
programi aplikativ, ather DOS-i ndoshta nuk mund t vendos nga m em oria t
gjitha n vend t vetin. N kto raste mund t ndodh q disa klaster t humbin,
me rast disa pjes t t dhnave nuk jan t vendosura n asnj fajll t caktuar
n disk.
N qoft se n kom andn CH K D SK prdoret drejtuesi /F, pra:
CH K D SK /F

DOS-i i grupon t gjitha t dhnat e ktilla t hum bura n fajlla t ri.

Kta fajlla pastaj m und t provohet q t editohen ose m mir t fshihen nga
disku. T gjith fajllat e krijuar me kom andn CH K D SK vendosen n direktoriumin rrnj dhe kan em r q fillon me shkronjat FILE dhe ekstensionin .CHK.
T gjith kta fajlla mund t fshihen me an t komands:
DEL \*.CH K

5.1.23. Llojet e memories q i shfrytzon DOS-i

N kom pjutert personal ekzistojn tri lloje kryesore t RAM-it:

M emoria konvencionale (quhet edhe m em oria norm ale) e cila paraqet 640
KB e par t RAM -it n kompjuter. DOS-i m undet vetm n kt pjes t
m em ories t aktivizoj program et dhe t vendos t dhnat.

172

Bazat e informatiks

M em oria e ngritur (high memory) sht pjesa n mes t 640 KB dhe 1 MB

t mem ories. M em oria e ngritur sht kryesisht e rezervuar nga DOS-i pr
m enaxhim in e pajisjeve t ndryshm e hyrse dhe dalse si dhe pr disa funksione t tjera t sistem it operativ.
M em oria e zgjatur (Extended memory) q paraqet hapsirn e m em ories
mbi 1 MB e tutje. P.sh. n qoft se kom pjuteri ka 16MB RAM , ayher n
t jan 640 KB m em orie konvencionale, 384 KB m em orie t ngritur (t
m bledhura kto dy japin 1024 KB, ose saktsisht 1 MB) dhe 15 MB t
m em ories s zgjatur (extended memory). DOS-i vetvetiu nuk m und ti qaset
m em ories s zgjatur, por program et e tjera m t prparuara (duke prfshir
edhe W indowsin) kan kt mundsi. N disa raste kto program e kan nevoj pr asistenc t program it special shtes t quajtur udhheqsi i memories s zgjatur (extended memory manager).

Kapaciteti i secilit lloj t memories n kom pjuter mund t konstatohet

me an t komands:
M EM

Pas ksaj kom ande DOS-i n ekran do t paraqes inform acionin pr sasin e secilit lloj t m em ories n kom pjuter, duke shnuar se sa m em orie sht e
instaluar n sistem, sa sht m om entalisht ajo e shfrytzuar dhe sa prej saj mbetet e pashfrytzuar. N kt regjistr t inform acioneve m em oria e ngritur ndahet
n dy pjes, t quajtura m em oria e ngritur dhe adapteri RAM /ROM .
Ekziston edhe nj lloj i memories i quajtur m em oria e zgjeruar (expanded memory). N krahasim me mem oriet e tjera t prm endura, m em oria e
zgjeruar nuk paraqet ndonj regjion t memories e cila duke shfrytzuar udhheqsin e m em ories s zgjeruar (expanded m em ory manager) do t ishte m nyr e
caktuar pr qasje t mem ories. CPU-t e kom pjuterve t par personal t quajtu r 8088 dhe 80286 kan pasur m undsin q t shfrytzojn vetm nj
m egabajt t mem ories. M em oria e zgjeruar sht ndrtuar pr t tejkaluar kt
barrier nj m egabajtshe. Udhheqsi i mem ories s zgjeruar i zhvendos program et dhe t dhnat n hapsirn e m emories s zgjatur (extended memory) dhe
kshtu bn rezervim in (lirim in) e regjionit prbrenda m egabajtit t par t m em ories si hapsir km byese speciale t regjionit e ashtuquajtur swap. Sa her q
bhet qasja te program et ose t dhnat n pjesn e memories s zgjatur, udhheqsi i m em ories (memory manager) prkohsisht i zhvendos ato n regjionin
swap, hapsirn t ciln DOS-i mund ta shfrytzoj.
M eqense shum program e shfrytzojn qasjen n m em orie shtes,
m em oria e zgjeruar sht br e dom odsdoshme. N ann tjetr ekzistojn disa
program e t cilat mund t shfrytzojn memorien e zhatur vetm n qoft se at e

S o Y m .m !e m L :z S isien ii ooerativ DO S

-------------------- ------- ..................... ...........................-.........

773

trajtojne si memorie t zgjeruar, d.m.th. n qoft se ajo bn zhvendosjen (swap)

perbrenda dhe jasht regjionit t megabajtit t par.

5.1.24. Bekapi i t dhnave

Krijtm i i kopjeve rezerve t t dhnave (backup) paraqitet si nj nga nevojat qe hasen gjate punes me kompjuter, pr shkak t preventivs se ndoshta me
kohe do te ndodhe ndonj prishje e paplanifikuar e sistem it kom pjuterik. N
ras et e tdIa kPJet bekaP t t dhnave mund t jen shum t m irseardhura
K01 nda C 0 P Y sht e prshtatshm e pr kopjimin e sasirave t vogla t
te dhenave. Ne qofte se paraqitet nevoja pr kopjimin e m shum t dhnave se
q.e 1 ze haPesira e diskets, mund t prdoret kom anda M SBA CK U P (n verR A r ^ n P |; h e r s h m e .t ^ 0 ^ 11 kJ komand ishte BACKUP). K om anda MS
? Cn ,vendosJen e te dhnave n format special pr ruajtje. N rast t
neyojes se kopjim it t bekap kopjeve nga disketat n hard disk, ato nuk mund t
me |con,andn C 0 P Y P r duhet q t prdoret kom anda
U K b 9e Paraqitet n ekranin kryesor t komands M SBACKUP.
Form ati i ksaj kom ande sht:
M SBA CK U P

[j]

d is k e r Kom anda M SBA CK U P prve kopjim it t t dhnave nga hard disku n

iskete ben edhe kom pnm im m e tyre gjat ktij procesi, q do t thot se bn
ngushttmm e konsideruar n madhsi duke i larguar hapsirat e zbrazta. Kto
apesira prape kthehen me rastrn e prdorim it t kom ands R ESTO RE Kio s\ e
shpejton procesm e krijim it t bekapit dhe m undson q t vendosen m shum
ena ne ,me pak disketa- Kom anda M SBA CK U P poashtu m undson inkrem entim m (plotesimin) e bekapit, ashtu q m und t kopjohen n bekap vetm
aiHat te cdet kane ndrsyshuar prm bajtjen nga ruajtja e fundit e plot bekap n
2 o S
f 5
Keshtn.P-sh' n q ft se n nj dit kopjohen me bekap t plot
20 rajlla, kurse pas dy ditsh sht ndryshuar prm bajtja e dy prej tyre me inkr

, b a e ' k- "

1^

Sottveri sistemor-Sistemi operativ W indows

5.2. SISTEMIOPERATIV WINDOWS

W indowsi paraqet sistem in operativ i cili punon paralelisht me sistem in
operativ DOS ose n koh t fundit edhe si sistem operativ i veant. Ky sistem
operativ sht sistem grafik i orientuar. N kt kapitull do t prezantohet
m jedisi i W indow sit duke prfshir ktu startim in dhe daljen nga W indowsi, aktivizim in e program eve aplikative n W indows, dhe shfrytzim in e W indow sit
pr operacione t ndryshm e n disk si jan kopjimi dhe fshirja e fajllave.
Poashtu do t shqyrtohen shum karakteristika t prbashkta t t gjith proIT77'MflMHP"*** >-
_
gram eve aplikative t cilat punojn n
W indows e q jan t prbashkta edhe
me vet W indowsin, si jan dritaret,
vffidows98
~
dialogjet dhe menyt.
acfveCDSampler ^
Q nga paraqitja e tij ky sistem
C< v /id ro Ciips |lj
operativ ka prjetuar disa versione prej t
Brovase This CD yjs
cilave versionet deri n vitin 1995 ndryshojn rrnjsisht me versionin W indows
Add:Rfiiov? Soflware
---------------95 dhe ata t m tejshm.
Sistemi operativ W indows krkon
kom pjuter personal t fuqishm , me CPU
Fig. 96. D ialogu p r instalim t sistem it
t shpejt dhe hapsir mjaft t madhe t
operativ W indow s
m em ories. V ersionet e W indowsit 3.xx
(para vitit 1995) krkonin kom pjuter me procesor s paku 80386 dhe hapsir t
mem ories 4 MB e m shum, versioni W indows 95 krkonte kom pjuter me CPU
s paku 80486 dhe m em orie 16 MB e m shum, ndrsa versioni W indows 98
krkon CPU t gjenerats Pentium dhe s paku 32 MB memorie. Pra versionet e
reja t sistem it operativ W indows mund t shfrytzohen n kom pjutert e prodhuar nga viti 1995, kurse n kom pjutert e m hershm mund t instalohen vetm
versionet m t vjetra t W indow sit (W indows 3.0, W indows 3.1 ose W indows
3.1 1).

5.2.1. Prparsit e Windowsit

Sistemi operativ W indows sht zhvilluar nga ndrm arrja M icrosoft dhe
n t prdoret teknika grafike e puns (G U l-G raphical User Interface). M e fjal
t tjera m jedisi i W indow sit sht i organizuar kryesisht prreth figurave dhe
fotografive. Derisa n sistemin operativ DOS duhej q t parashtroheshin ko-

S s tk e ]ig s (s m o rs -S !s ^

175

m anda t caktuara, n YVindovvs vetm duhet shtypur klik

mbi figur n ekran ose duhet zgjedhur pozicionin e caktuar n ndonj meny pr t realizuar veprim in e caktuar. Prparsia e mnyrs
s ktill t puns sht n at q sht shum
m e afrt me shfrytzuesit e rinj si dhe krkon
m pak pr t m bajtur n mend. N qoft se
ndonjher harrohet se si t veprohet n momentin e caktuar, ather lirisht mund t bhen
disa prova npr ekran, duke shikuar se far
t'ig. 97. Shenja m brojtse e sistem it
opcione ofrohen n menyt e ndryshme dhe
operativ W indow s
ciiat ikona jan t ofruara.
Prparsi tjetr e shfrytzim it t W indowsit sht se pothuaj t gjith
program et q punojn n kt sistem operativ kan pam je dhe funksione t
ngjashm e. T gjitha program et aplikative t W indowsit kan disa entitete t
ngjashm e si: ikonat (figurat q prezantojn fajllat me t dhna, program et ose
grupet e program eve), katrkndshat e dialogut (kornizat t cilat tregojn inform acione dhe/ose parashtrojn pyetje) dhe dritaret (kornizat katrkndshe n
t cilat paraqiten program et dhe t dhnat). T gjitha program et e W indow sit
poashtu prm bajn sistem e t ngjashm e t menyve dhe s paku nga disa kom anda t njjta n to. P.sh. pr dalje nga fardo programi i W indow sit, duhet
zgjedhur opcionin Exit (dalja) nga menyja e quajtur File. Pas zotrim it t nj
programi n W indows sht shum leht q t zotrohet edhe tjetri m eqense
program et e W indow sit kan shum veti t prbashkta.
Sistemi operativ W indows poashtu ofron aktivizim in e prnjhershm t
m shum program eve. Kshtu p.sh. derisa punohet n program m pr prpunim
t tekstit, m undet q paralelisht t hapet edhe programi pr llogaritje tabelare,
pr t kryer ndonj Ilogari t caktuar e cila nevojitet pr tekstin q radhitet.
W indowsi poashtu prfshin edhe nj program t ashtuquajtur K lipbord (Clipboard) i cili m undson kopjimin apo zhvendosjen e t dhnave nga nj program
n tJe tn n - Kjo do t thot se llogaritjet e bra n program in pr llogaritje tabelare
si dhe diagram et rrjedhse nga kto llogaritje mund t kopjohen drejtprdrejt n
program in pr prpunim t tekstit pa pasur nevoj pr ndonj kom and speciale
pr im portim ose eksportim, gj q nevojitet n DOS.
W indowsi prve q m undson punn me dy e m shum program e
prnjher, ofron edhe m undsin e puns sim ultane (t prnjhershm e) t disa
program eve. Kshtu p.sh. n qoft se ndonj program bn ndonj prpunim me
kohzgjatje m t madhe, mund t fillohet prpunimi dhe pastaj t kyet ndonj
program tjetr. Puna e filluar n programin e par do t vazhdoj pa ndrprerje

176

Bazat e informatiks

derisa n ndrkoh punohet n program in tjetr. Kjo m nyr e puns sim ultane
n dy ose m shum program e quhet multitasking.

5.2.2. Startimi i Windowsit

K om pjutert personal me CPU t tipit Pentium e m t ri, zakonisht
kan t instaluar sistem in operativ W indows 95 ose ndonj version t m odifikuar
t tij (p.sh. W indows 98). Gjat startim it t ktyre kom pjuterve gjithm on kalojn disa m om ente pr t'u aktivizuar program et, prandaj duhet pritur derisa t
paraqitet siprfaqja e ekranit me disa ikona n t dhe me nj shirit n t cilin n
njrin skaj dallohet susta ekranike me mbishkrimin START. Kjo siprfaqe e ekranit quhet desktop i Windowsit. N
Wefcom to V /m do w s'{(!
desktop t W indow sit zakonisht n
fillim paraqitet nj dialog dritare
O W S98
m irseardhse n t ciln ofrohet
VVelcome
m enyja pr zgjedhjen e disa opcion| Reghffei Nuvv
W in d o w
|
CnnnRct
tn
tha
Internel
53 , vvnere your vnp jle r d e s k tq i i-e e ts ihe
eve t m undshm e pr pun: Register
In ternet!
Oiscover Windaws98
now, Connect to the Internet,
Maintaln Your Computer
S it ba ck and r*la> a s yo u ta k e a L-rie f 5cur o
th e options 3-?ilahle on th fs screen
D iskover Windows 98 dhe M aintain
If you w ant lo explpre an o p 1 m ,ju s i cl-Ck it.
your com puter (fig. 98).
O pcionet
e
ofruara
__ I
E1 ?how this scieen each time Window
m undsojn regjistrim in legal e
Fig. 98. D ialog dritcuja q ofrohet m e starshfrytzuesit t W indowsit, Lidhjen
tim in e W indow sit 98
me Internetin, T dhna pr sistem in operativ W indows 98 dhe
m irm bajtjen e kom pjuterit. N qoft se shfrytzuesi nuk do t ndrlidhet menjher n Internet, ather zakonisht kjo dialog dritare tejkalohet ashtu q n
sustn me shenjn X shtypet nj her klik me an t miut.
Pasi q sht m byllur dialog dritarja e par pr m irseardhje, ekrani i
kom pjuterit do t plotsohet me desktop t W indow sit (fig. 100.)
N kom pjutert personal me CPU t tipit 80286, 80386 ose 80486 n
qoft se sht i instaluar W indowsi (i versionit 3.x), ather pr ta startuar at n
DOS prom pt duhet shnuar komandn:
W IN

Pas disa m om entesh n ekran do t paraqiten disa dritare me ikona dhe

n pjesn e siprm e shiriti me mbishkrimin PROGRAM M ANAGER. M eqense

shum funksione t versionit W indows 98 jan t ngjashm e me funksionet

krysore t versioneve m t hershme t W indowsit (versionet 3.x), n kt libr
nuk do t shqyrtohen versionet W indows 3.x.

5.2.3. Dritaret e Windowsit

Sistemi operativ W indows e mori emrin sipas prm bajtjes s tij: kornizave drejtkndshe t quajtura dritare (ang. w indows), t cilat paraqiten n do
m om ent gjat puns n kt mjedis. do gj q ndodh n m jedisin W indows
realizohet prbrenda dritares s caktuar.
N mjedisin e W indow sit ekzistojn dy lloje t dritareve: dritaret e
aplikacionit q jan dritaret n t ciiat jan t vendosura program et dhe dritaret e
dokum enteve q jan dritaret t cilat
paraqiten prbrenda dritares s

s , ,< g
.P f
^
aplikacionit. Ato prm bajn t
dhna specifike pr programin e
caktuar. Kshtu p.sh. n qoft se
aktivizohet programi aplikativ pr
prpunim t tekstit MS W ord, n
ekran do t paraqitet dritarja e
aplikacionit MS W ord. Pas ksaj, sa
her q hapet ose krijohet ndonj
dokum ent, ai paraqitet n dritaren e
vet t veant t dokum entit prbrenda ksaj dritareje kryesore
Fig. 99. Dritcirja e a plikacionit (e ja sh tm e ) dhe
(dritares s aplikacionit). Dritaret e
dritarja e dokum entit n aplikacionin M S W ord
dokum entit gjithm on jan prbrenda dritares s apiikacionit dhe nuk mund t ekzistojn pa t. N qoft se
m byllet dritarja e aplikacionit, fardo dritare e dokum entit q m par gjendej
n t do t mbyllet poashtu.
S hnirn.
N term inologjin q prdoret n sistemin operativ Windows
program et zakonisht quhen aplikacione, kurse me dokum ente nnkuptojm t
gjitha bashksit e t dhnave, qojshin ato me prm bajtje t tekstit, figurave,
numrave, fotografive apo me fardo prm bajtje tjetr. Terrni "clokument" sht
prandaj ekuivalent me termin "fajll", me dallim q dokum enti nuk ka gjithsesi
em r dhe nuk do t thot se duhet t ruhet n disk. Kshtu n qoft se shfrytzohet nj program p r vizatim, secili vizatim q realizohet n t do t je t dokument. N t njjtn m nyr n qoft se prdoret program i p r prpunim t tekstit,
secili tekst i prpiluar n t do t paraqet nj dokum ent t veant.

Bazat e intormaiiks

178

W indowsi dhe t gjitha aplikacionet e W indow sit lejojn aranzhim in e

desktopit elektronik (siprfaqes punuese) sipas dshirs s shfrytzuesit. M und
t punohet n nj dritare ose n disa dritare prnjher. Dritaret m und t zhvendosen, t ngushtohen, t zgjerohen, t aranzhohen nga njra an n tjetrn, t
m bulojn njra tjetrn e kshtu me radh. Pra desktopi elektronik mund t jet i
rregulluar me renditje t caktuar apo edhe fare jo i rregulluar, por n kto raste
m jaft vshtir gjenden aplikacionet e dshiruara.

5.2.4. Desktopi elektronik

M e rastin e startim it t W indowsit, zakonisht ekrani rnbulohet nga desktopi i W indow sit i cili paraqet siprfaqen punuese t W indowsit. N pjesn e
poshtm e t Desktopit sht i vendosur
shiriti i kom andave i quajtur taskbar
n t cilin jan t treguara em rat e
aplikacioneve t startuara, folderve
dhe dokum enteve t hapura ose t
njsive t ndryshme t sistemit
kom pjuterik. Shiriti i komandavetaskbar mund t zhvendoset n
ndonj pjes t skajshm e tjetr t ekranit, p.sh. n pjesn e siprme, t
m ajt ose n at t dj'atht. N njrin
skaj t ktij shiriti gjendet susta ekraFig. 100. D esktopi i W indow sit
nike START e cila shrben pr startimin e aplikacioneve, hapjen e fajllave, konfigurimin e kom ponenteve hardverike dhe softverike, gjetjen e fajllave, shfrytzim in e udhzim eve, startim in e
program eve nga linja kom anduese si dhe pr shkyjen e W indow sit. N skajin e
djatht t taskbarit jan zakonisht ikonat e ors, altoparlantit dhe program eve t
tjera rezidente. Desktopi me sustn START paraqet qendrn kontrolluese t
W indow sit: vendin prej.nga startohen (aktivizohen) program et tjera. Kjo siprfaqe nuk paraqet vetm pam jen n startim t W indowsit, por edhe pam jen para
daljes nga W indowsi.
Desktopi pra m betet i hapur gjat tr kohs s puns n sistem in operativ W indows, edhe n qoft se sht i m buluar trsisht nga ndonj aplikacion
tjetr. Pas m bylljes s dritars s aplikacionit, do t paraqitet prap desktopi nga
prapavia.

SRvMsiMsmSLz^

............... ..................................................

179

Pam ja e desktopit nuk sht gjithm on e njjt sepse kjo varet nga shfrytzuesi, i
cili instalon program et e caktuara dhe n siprfaqe t desktopit zakonisht shihen
ikonat e aplikacioneve t cilat shfrutzuesi i prdor m shpesh. Ikonat zakonisht
prdoren pr aktivizim in e program eve aplikative. M irpo ekzistojn edhe disa
ikona t cilat n vete prm bajn ndonj grup program or. Nj ikon e till sht
p.sh. ajo e quajtur M y com puter (Kom pjuteri im).

/!l':

'

am a
n
X

N desktop t sistem it operativ

W
indows
zakonisht do t figurojn
.......
s paku ikonat vijuese: M y computer,
1
J
a
4
3H Floppy (A:|
|C.)
980108 0925
Prinleis
Recycle bin dhe N etw ork N aberhood
My
kurse n W indows 98 jan shtuar
C o m p u te r
(41
ii!3
L ll
Corrtiol Panal
Dial-Up
Scheduled
edhe ikonat: Internet Explorer, OnNetiMOiHng
Tasks
Select an item to
description.
line Services dhe Connect to the
Internet.
Secila ikon prbrenda grups
program ore
paraqet
nga
nj

I 8 I I F 1?"':B s i l l l M i l
aplikacion t veant, mirpo disa
Fig. 101. P n n b a jtja e ikons M y com puter
prej tyre paraqesin edhe grup t posam program or. Kshtu p.sh. ikona My com puter prmban ikonn Control Panel
e cila sht grup program ore n vete.
m

>

V.1
;

UndQ. ;iji|0 8 ^ e

'E

5.2.5. Puna n Windows

T gjitha dritaret e W indow sit jan shum elastike, ato m und t: zgjerohen, ngushtohen, shtyhen, trhiqen dhe t riaranzhohen siaps dshirs. M e hapje
t par t dritares, shfrytzoesi m pak preokupohet me t se m tr ekranin, ose
n rastet e dritareve t dokum enteve, m pak se dritarja e aplikacionit prkatse.
N qoft se dshirohet m shum hapsir pr pun, dritarja mund t zgjerohet
deri n plotsim t tr ekranit, e cila gj arrihet edhe n qoft se shtypet susta
ekranike pr zm adhim maksimal (M oxim ize), q paraqet sustn e m esme nga tri
sustat ekranike n kndin e djatht t siprm t dritares s aplikacionit ose t
dritares s dokum entit. Edhe n kt mom ent kur dritarja e aplikacionit bhet
m aksim ale, aplikacionet e tjera t W indowsit n t cilat sht punuar m besin t
hapura, por n at mom ent nuk jan t dukshme. T gjitha aplikacionet e hapura
n m om ent m und t shihen n shiritin e poshtm horizontal n ekran q paraqet
shiritin e punve dhe detyrave.

180

Bazat

infonnatiks

G jat maksimizirriit t dritares s dokum entit dhe t aplikacionit, susta

ekranike e maksimizimit (susta ekranike e mesme nga tri sustat n kndin e
siprm t djatht), shndrrohet n sust t restaurim it (rikthim it), e cila n ikon
ka t paraqitura figurativisht dy dritare n kaskad njra ndaj tjetrs. Shtypja klik
n kt sust e restauron dritarn n m adhsin e saj t mparshme, m adhsin t
ciln e kishte para maksimizimit.
M aksim izimi dhe restaurimi i dritares mund t arrihet edhe n qoft se
shtypet dy her klik n shiritin e emrtimit. n pjesn m t siprm e t ekranit, i
cili zakonisht prmban emrin e aplikacionit dhe t dokum entit aktiv.
Pr ta m inim izuar dritaren (prkohsisht zvoglohet n ikon), duhet
shtypur klik sustn pr minim izim e cila sht e para nga. tri sustat ekranike n
kndin e djatht t siprm t aplikacionit dhe t dokum entit. Pas m inim izim it t
dritares, ajo hum bet nga ekrani dhe zvendsohet me ikon n shiritin e punve
ose t detyrave q gjendet horizontalisht n pjesn m t poshtm e t ekranit. N
kt mnyr nuk bhet m byllja e aplikacionit, por vetm ai iargohet nga qendra e
vm endjes, me m undsin q t bhet kthimi n t m von. M e fjal t tjera n
rastin e m inim izim it t dritares, bhet ngushtimi i saj n ekran por m betet n
m em orie. Restaurim i i dritars s m inim izuar nga shiriti i punve dhe i detyrave
bhet me shtypje klik n ikonn prkatse.

5.2.6. Zhvendosja, ndrrimi i madhsis dhe mbylija e dritareve

D ritarja mund t zhvendoset, n qoft se nuk sht e m aksim izuar, me
an t zvarritjes s shirirtit pr emrtim me an t miut. Zvarritja me an t miut
realizohet kur duke e trhequr miun, vazhdim isht m bajm t shtypur sustn e tij
vepraese, deri n vendm ku dshirojm q t vendosim dritaren n ekran.
Ndrrim i i m adhsis s dritares mund t bhet n qoft se me an t
m iut trhiqet njri nga brinjt e kornizs s dritares. Fillohet ashtu q bhet
lvizje e ngadalshm e e m iut npr brinjn n t ciln bhet ndrrim i dhe n mom entin kur treguesi i m iut shndrrohet n shigjet t dyanshm e, shtypet susta e
veprim it t miut (susta e majt) dhe bhet trheqja (zvarritja), deri n m adhsin
e dshiruar, me rast lshohet susta e veprimit. N rastet kur dshirohet q t
ndrrohen edhe gjatsia e edhe gjersia e dritares, zvarritet me an t m iut njri
nga kndet e dritares. Pr ndrrim t m adhsis s dritares nga tastiera, duhet
hapur m enyja e kontrollit (Alt+F e pastaj shtypet tasti me shigjet m ajtas <)
dhe zgjedhet me shigjet pozicioni Size. Pastaj prdoren tastet me shigjeta pr t
ndrruar m adhsin e ndonjrs brinj t dritares dhe shtypet tasti Enter,

181

1.
2.
3.
4.
5.

Ekzistojn pes m nyra t ndryshm e pr mbyilje t dritares:

Shtypet me klik n sustn e fu n d it nga tri sustat ekranike t kndit t eprm
t djatht, n t ciin sht e shnuar shenja X.
D ritarja aktive e dokum entit m und t m byliet n qoft se shtypen s bashku
tastet Ctrl+F4. (Kjo vlen vetm p r dritare t dokumentit).
H apet menyja e kontrollit t Windowsit dhe zgjedhet pozocioni Close.
H apet m enyja File dhe zgjedhet pozocioni Close. (Kjo vlen vetm p r dritare t dokumentit).
H apet menyja File dhe zgjedhet poz.icioni Exit. (Kjo vlen vetm p r dritaret
e aplikacionit dhe bn mbylljen e dritares s aplikacionit).

M byllja e dritares, pra nnkupton fshirjen e prm bajtjes s saj nga

m emoria. N rastin e dritareve t dokum enteve, ky veprim nnkupton vetm
fshirjen e t dhnave nga memoria. N rastet e dritareve t aplikacionit, ky
veprim nnkupton daljen nga programi.

5.2.7. Purta me meny n Windows

Shum operacione n W indows realizohen vetm me shtypje klik, klik t
dyfisht ose me zvarritje npr ekran me an t miut. Por ekzistojn disa veprime
t cilat krkojn punn' me meny, duke e kom anduar kom pjuterin pr t kryer
veprim in e caktuar me an t zgjedhjes (selektim it) t opcioneve t ofruara nga
regjistri i menys.
N
W indows
dhe
n
...................
.
.
.
.
*
aplikacionet e W indowsit ekzistojn tre
__
...f ' 'V J'
L
lloje kryesore t menyve: shiritet e
^ ___
menyve, m enyt rnse dhe m enyt kas
:
kadike. D isa apiikacione kan edhe
m enyt m om entale, t cilat mbesin t
. '\ B ' . - - rr j
hapura vetm gjat kohs kur sht e
shtypur susta e veprimit t miut. Ekzistojn edhe m enyt e objekteve., t cilat
,
....................
paraqiten sa her bhet orientimi n
Fig. 102. M enyt n W indows
ndonj objekt n ekran dhe pastaj shtypet susta e djatht e miut.
N shum raste, zgjedhja e opcionit t caktuar n nj meny, bn evokimin e m enys tjetr me num r shtes t opcioneve t ndryshme. Kto opcione,
afr em rin kan zakonisht edhe shenjn e nj trekndshi me ngjyr t zez( > ).

182

Bazat e informaiiks

N disa raste, ndoshta do t nevojiten q t zgjedhen opcionet nga tre ose katr
m eny t ndryshm e para se t kryhet veprimi i dshiraar.
Si shembull m und t merret m enyja File, e cila t gjith aplikacionet e
W indow sit ka disa opcione t ngjashm e n menyn rnse q kan t bjn me
m enaxhim in e fajllave n disk, duke prfshir opcionet pr krijim in e fajllave t
rinj dhepr hapjen e fajllave ekzistues.
Shum prej opcioneve n menyn File
krijojn menyt kaskadike t cilat prmbajn disa opcione m t detalizuara. N
rastet kur duhet zgjedhur opcionet nga m
shum meny pr t realizuar ndonj komand, parashtrim i i plot i komands
paraqitet n disa variante t ndryshme.
Fig. 104.a. P ozita e p ro g ra m it W indow s
P.sh. n rast se dshirohet q t jepet koE xplorer n m enyn P rogram s
m anda pr dalje nga programi ather kjo
kom and mund t paraqitet kshtu: File,
Exit ose ndonjher kshtu: FilelExit.
Ktu nnkuptohet q s pari aktivizohet
m enyja File, e pastaj zgjedhet opcioni
Exit.
Pr t zgjedhur opcionin e dshiruar nga shiriti i menyve, mundet q t:
Shtypet klik opcioni me an t
miut. P.sh. pr t zgjedhur opcionin File,
pra pr t hapur menyn File, vetm duhet
shtypur klik n fjaln File .
Fig. 104.b. P am ja e ekranit t p ro g ra m it
M bahet i shtypur tasti Alt dhe
W indow s E xplorer
shtypet shkronja e nnvizuar n emrin e
opcionit. Kshtu p.sh. pr t zgjedhur opcionin File, shtypen s bashku tastet
Alt+F. Poashtu m und t shtypet tasti FIO, i cili aktivizon shiritin e m enyve dhe
pastaj me an t tasteve me shigjeta m ajtas-djathtas, Ivizet deri te opcioni i
dshiruar dhe shtypet tasti Enter, ose vetm shtypet shkronja e nnvizuar e emrit
t opcionit (p.sh. n qoft se emri i opcionit n shiritin e menyve sht Format,
shtypet shkronja o m eqense ajo sht e nnvizuar).
N menyn kaskadike t hapur, zgjedhja mund t bhet n tri m nyra t
ndryshme:
1. M e shtypje klik n opcion me an t mausit.

hQlh'{L.Ml.Dj.Qf"" Sisfemi opBfBiiv Windov>/

183

2.

M e lvizje t tasteve me shigjeta lart apo posht deri n opcion dhe me shtypje t tastit Enter.
3. M e shtypje t tastit me shkronj t nnvizuar nga emri i opcionit.
Pr mbyllje t menys, duhet shtypur kudo jasht menys ose t shtypet
tasti Esc.

5.2.8. Startimi i programeve aplikative

QHimi kryesor i W indowsit sht q t shrbej si piatform pr softverin aplikativ, si vend nga i cili startohen program et specifike me qllim t
caktuar pr: baza t t dhnave, Ilogaritje t kryqzuara, program e pr prpunim t tekstit etj. Hapi i par gjat
aktivizim it t program it aplikativ sht
gjetja dhe n qoft se sht e nevojshm e hapja e grupit program or t tij.
N kt rast duhet shikuar siprfaqen e
Desktopit t W indow sit nse ekziston
ikona program ore m e em r t prograas 'r-_ , ---- __ mit i cili dshirohet q t aktivizohet.
1 .1 m
Fig. 105. Startuni i a plikacionit nga m enyja e
M e vrejtjen e ksaj ikone, duhet
susts S T A R T
shtypur me klik t difisht n t. Prndryshe, n qoft se n shiritin e
punve dhe detyrave n fund t ekranit, vrehet programi apo grupi program or i mimmizuar, n form t ikons,
ather vetm duhet shtypur nj her klik n at ikon. me rast autom atikisht
aktivizohet programi nga prapavia e Desktopit, meqense ai ka qen m par i
hapur.
N qoft se n Desktop t W m dowsit nuk shihet ikona program ore e
piogiam it i cili dshirohet q t aktivizohet, ather duhet aktivizuar menyn n
sustn STA R T dhe pozicionin Programs, n t cilin do t ofrohen t gjith programet e W indow sit t cilt m und t aktivizohen. Nga m enyja kaskadike Programs, zgjedhim opcionin me em rin e program it q dshirohet q t aktivizohet
dhe n nnm enyn e tij, zgjedhim ikonn program ore dhe shtypim klik n t me
an t miut.
Aplikacioni mund t aktivizohet poashtu nga ndonj program shrbyes, e
n prm bajtje t vet sistem it operativ W indows ofrohet programi Windows Explorer (n versionet e m hershme t W indowsit ky program shrbyes quhej File
M anager). Programi W indows Explorer shrben pr shikimin e prm bajtjes s
folderve n disqet e kom pjuterit dhe pr kryerjen e t gjitha veprim eve t ndry-

184

Bazat & informatiks

shme me fajlla, folder apo me programe

n W indows. Exploreri aktivizohet prej
m enys Start, Program s, W indows Exifl
piorer. Emri dhe ikona e program it do t
shihen n fund t regjistrit t menys s
susts ekranike START. (Fig. !05.a.)
D ritarja e program it W indows
Explorer sht e ndar n dy korniza. N
kornizn e majt sht e paraqitur pema
SSslsg
e folderve, ndrsa n kornizn e djatht
paraqitet prm bajtja e folderit t zgjedFig. 106. A ktivizim i i folderit t a plikacionit
hur n kornizn e majt (folderit aktiv).
q startohet n kornizn e m ajt t Window s Explorerit
Pam ja e ekranit t program it W indows
Explorer sht e treguar n fig. 105.b.
N dritaren e majt, zgjedhet folderi i aplikacionit i cili dshirohet t
aktivizohet dhe me kt rast n dritaren e djatht paraqiten nnfoldert dhe fajllat
e ktij aplikacioni. P.sh. n qoft se
83
dshirohet q t aktivizohet programi
aplikativ i cili gjendet n Folderin
Thumbs i paraqitur si i parafundit n
regjistrin e pems n kornizn e majt
t figurs 106, ather e bjm aktiv
kt folder si n fig. 107.
Si
shihet n
figurn
e
msiprm e, me aktivizim in e folderit
me emrin Thum bs i cili gjendet n
kornizn e majt, n kornizn e djatht
Fig. 107. Startim i i a p likacionit m e aktivizimin e ja jllit p ro g ra m o r n kornizn e
sht ndrruar regjistri i folderve dhe
djatht t W indow s Explorerit
fajllave me rast sht paraqitur regjistri i folderit Thumbs. Nga ky regjistr
i paraqitur n kornizn e djatht,
zgjedhet fajlli program or me ikonn
prcjelise q prkujton aplikacionin, i
cili n kt rast e ka emrin poashtu
Thum bs, si n fig. 107.
Pas ksaj programi aktivizohet
me shtypjen e tastit Enter n tastier
apo me klik t dyfisht me an t miut.
Startim i i aplikacionit kompjuterik n Wind0WS m un d t bhet edhe

Startlim,programitngadokum
entl

q sht p u n u a r n at aplikacion

S .Q & ve rLsjstsm r^

185

rne aktivizim in dhe shtypjen me klik t dyfisht n ndonj fajll 1 cili sht punuar
n at aplikacion, sepse n W indows ekzistojn ndrlidhje t krijuara n mes t
llojit t fajllit dhe t aplikacionit i cili bn prpunimin e tij. N kt rast s pari
do t startohet aplikacioni kom pjuterik me dritaren prcjellse t aplikacionit e
pastaj edhe fajlli me dritaren e dokumentit. Startimi i aplikacionit n kt m nyr
m s shpeshti bhet me an t procedurs Start, Docum ents me t cilin rast
ofrohet m enyja me regjistrin e 15 dokum enteve t fundit n t cilt sht punuar.
N kt rast zgjedhet dokum enti i caktuar dhe shtypet tasti Enter n tastier, ose
shtypet me klik t dyfisht n lkonn
me emrin e dokum entit t dshiruar
of: s p?ogram,
(fig. 108).
I ieiouire ar-c V/mdoiv? wiff open it ,(cf you
Startim i i program it n sispen W
.......... .......... ................ ......................... ^
temin operativ W indows mund t
bhet edhe nga menyja e susts Start

|
'
- . ?
n qoft se zgjedhet opcioni Run dhe
Fig. 109. Startim i i p ro g ra m it m e an t
n kornizn e ofruar t tekstit shkrup rocedurs Start, Rttn.
het kom anda pr startim in e programit n m nyr t ngjashm e si n sistemin operativ DOS, pra shnohet
shtegu i fajllit si dhe fajlli kryesor i
program it dhe pastaj shtypet susta
ekranike OK (fig. 109).
Startimi i program eve me
kt procedur zakonisht bhet n
rastet kur startohen program et instaluese softverike, pr ndonj pajisje
hardverike q ndrlidhet n sistemin
kompjuterik.
Nuk sht e dom osdoshm e q
programi t sht i program uar pr
W indows pr t u aktivizuar n kt sistem operativ. N sistemin operativ
W indows mund t aktivizohen edhe
program et rregullare t DOS-it. Pr t
aktivizuar aplikacionin e DOS-it nga
sistemi operativ W indows, ekzistojn
dy mundsi:
Shtypja me klik t dyfisht n
ikonn e cila paraqet program in kryesor

nga m enyja kaskadike P rogram s e m enys s

susts Start

Fig. 111. D ukja e ekranit M S D O S P ro m p t m e

dritare

186

Bazat e informatiks

t aplikacionit t DOS-it, pra n mnyr t njjt si pr aplikacionet e W indowsit.

Aktivizohet s pari ikona MS DOS Prom pt nga m enyja e susts START
dhe pastaj fitohet ekrani i DOS-it dhe prshtypja se sht duke u punuar n sistemin operativ DOS. Pas ksaj vazhdon procedura e puns si n sistemin operativ DOS.
M e hapje t dritares MS DOS Pompt, do t paraqiten edhe kornizat e
dritares MS DOS Prompt. N qoft se shfrytzuesi dshiron paraqitjen e ekranit
t MS DOS Prom ptit pa dritare, njjt si n sistemin operativ DOS mund t
shtypen tastet Alt+Enter. Pr kthim n regjimin me dritare, prap shtypen tastet
Alt+Enter.
Kthimi prapa n sistemin operativ W indows nga MS DOS Prom pti mund
t realizohet n qoft se prdoret komanda:
EXIT

5.2.9. Aktivizimi i prnjhershm i disa aplikacioneve

N j ndr prparsit e sistemit operativ W indows shtajo se n t mund
t aktivizohen disa aplikacione t ndryshm e prnjher. N t vrtet, puna n
sistem in operativ W indows shpesh imponon hapjen e m shum aplikacioneve
pr t realizuar qllimin e caktuar.
Pa marr parasysh
se sa
aplikacione jan t hapura prnjher,
vetm njri nga kto aplikacione sht
aktiv n moment. Ky program quhet
ciplikacioni
parsor
(foreground
application),
m eqense
vazhdim isht
qendron n pjesn e siprm e t ekranit t
W indow sit, m bi aplikacionet e tjera t
hapura. N qoft
se dritarja e
aplikacionit nuk sht e maksimizuar,
Fig. 112. A ktivizim i i p m jh e rsh m i disa
apiikacioneve n W indows
ather do t m und t shihen edhe pjes
t dritareve t tjera n prapavi t saj (fig.
112). A plikacioni parsor sht ai i cili edhe m s shumti e ngarkon CPU-n.
A plikacionet e tjera t hapura quhen aplikacione t prapavis, q do t thot se
ato vazhdojn q t jen t gatshme pr prdorim n fardo momenti q i
nevojiten shfrytzuesit, por aktiviteti dhe puna evetuale e tyre sht shum e

Softveri sistemor - Sistemi operativ Wmdows

187

ngadalshm e, m eqense angazhojn vetm nj pjes relativisht t vogl t

kapacitetit t CPU-s.
N sistemin operativ W indow ekzistojn disa m etoda pr kalim in prej
nj program i aplikativ n tjetrin:
N qoft se ndonj pjes e dritares s aplikacionit t program it tjetr
sht e dukshm e n ekran, shtypet klik n t me an t miut.
N qoft se aplikacioni i dshiruar sht m inim izuar n ikon dhe duket
n shiritin e punve dhe t detyrave t Desktopit t W indow sit, ather shtypet
klik n t me an t miut.
D uke e m bajtur t shtypur tastin Alt n tastier, shtypet tasti Tab pr
kalim prej nj aplikacioni n tjetrin. Duke shetitur n mnyr ciklike npr
program e, W indowsi paraqet nj korniz me t gjitha ikonat program ore t
aplikacioneve t hapura. M e t arritur te aplikacioni i dshiruar, lshohen q t
dy tastet. Kombinimi i tasteve Alt+Esc, funksionon n mnyr t njjt, por
autom atikisht kalon n dritare t aplikacionit me madhsi t plot, e jo si m par
vetm n madhsi t ikons.
V rejtje.
Nuk duhet hapur shum program e prnjher, sepse sistem i
kom pjuterik m undet q shum t ngadalsohet. Sa m shum program e ja n t
hapura, aq m shum koh i duhet kom pjuterit pr zhvendosje n m emorie ose
nga mem oria dhe m p a k prkushtim m und t ket secili program nga CPU-ja.

5.2.10. Klipbordi
Sistemi operativ W indows ofron nj veori t quajtur me emrin klipbord
(clipboard) e cila m undson
kopjim in ose shkputjen (cut) dhe
ngjitjen (paste) t t dhnave nga
nj vend n tjetrin. Klipbordi
m und t prdoret pr:
Zhvendosje dhe kopjim t t
dhnave n ndonj lokacion
tjetr prm brenda t t njjtit
fajll me t dhna. Ekziston
m undsia e kopjim it t p.sh.
paragrafit
(hapsirs
prej
kryerreshtit n kryerreshtin
Fig. 113. A ktivizim i i P rogram it C lipboard V iewer
tjetr) prej faqes s dyt n

188

Bazat e inforinatiks

at t katrt t dokum entit, ose pr zhvendosjen e disa numrave prej nj

pjese t dokum entit t program it pr ilogaritje t kryqzuara n pjesn tjetr
t t njjtit dokument.
Zhvendosje dhe kopjim t t dhnave n ndonj fajll tjetr t t dhnave
prbrenda aplikacionit t njjt, duke kopjuar ndonj pjes (p.sh. ndonj
fjali) nga nj dokum ent n tjetrin.
Zhvendosje dhe kopjim t t dhnave n ndonj fajll me t dhna t
aplikacionit tjetr. P.sh. mund t kopjohet ndonj diagram nga programi pr
Ilogaritje tabelare n programin pr
prpunim t tekstit, ose ekziston edhe
q Z h v e n d o s je dhe ko p jim t t dh n a v e n ndo n j fa jl m i
m undsia e kopjim it t fotografis nga
e t dhna t a p lik a c io riit tje t r. P.sh. m und t k o p jo h e t J
ndonj diagram nga p ro g ra m i pr llo g a ritje ta b e la re n p
ndonj program grafik, n ndonj
rogram in pr p rp u n im t t e k s tit ose e k z is to n edhe m un
d s ia e k o p jim it t fo to g ra fis nga n d onj p rogram g ra fik
program pr thyerje t tekstit, n t cilin
, n ndonj program pr th y e rje t te k s tit, n t c ilin p.sh
. s h t duke u br p rg a titja e nj iib ri
p.sh. sht duke u br prgatitja e nj
libri.
Inform atat t cilat vendosen n
klipbord mund t shihen n programin
hU
if
Clipboard Vievver i cili aktivizohet me
Fig. 114. Prm bajtja e K lipbordit
Start, Programs, Accessories, Sytem Toois,
C lipboard Viewer.
T dhnat mund t kopjohen ose t zhvendosen nga klipbordi vetm n
ndonj fajll ose mjedis q u prshtatet atyre, pra n t cilin ai lloj i infom acionit
ka kuptim. P.sh. nuk mund t bartet fotografia e caktuar n ndonj aplikacion i
cili asnjher nuk prdor fotografit. M irpo program et aplikative t W indowsit
vazhdim isht jan duke u prshtatur, kshtu q kjo nuk paraqet ndonj barier
serioze e cila do t vazhdoj edhe m tutje gjat puns n W indows.

5.2.11. Veimi (selektimi) i t dhnave pr Klipbord

Hapi
i par
gjat
kopjim it
(Copy)
dhe
zhvendosjes (Cut) s t dhnave
n
K lipbord
sht
veimi
(selektim i) i t dhnave me t
cilat
dshirohet
q
t
m anipulohet. N pjesn m t
m adhe t aplikacioneve t
W indow sit t dhnat m und t
selektohen duke e trhequr
zvarr miun mbi to.

" J iH J i

'

*i - illJ iV ! .I

TiT

Aktivizimi i prnjhershm i disa aplikacioneve

a marre parasysh se sa 3p'ikadDns \an$ te hapjra perrihere, veien

njeri nga ketn aplikacions eshte akt v r * Tiomsni .Ky prcgrarri quhst
aplit-iciom parssor(loregrcunj application). meQenesevazhdnnisht q^-ndron
ne pjesen e sipefTie te ehranittewir>o?wsit. ,nib''apiikacioneretjfra re
hapua Ne rjofte sedntarjae api'kacioni-nukesite e maksimizuar. atehere
cfo te murnlte smher edhe pjese te dntarevs t* tjora ne prapavi le saj (fig *)
Aplikaciom paresor eshie ai i cili eche me se shumti e ngarVon CFU-ne
Apiikacionei ege-a:e hapuraquhenaplikacio^ete prapavise, qe do te tnote
se ato vazhcojne Qe tejene tegatshme perperclcnmne faredo momenti qei
nevoiiten shfrytezuesit, pcr sMi^teti dhe pura evetuale e tyie eshte shume e
ngadalshme. meqenese- angazhojne veteni nje P'ese relativistit te vogelte
kapacnenti CPU-se

Fig. 115. Selektim i i t dhnave m e zvarritje t m iut

SoftvenMstenigi-;:L ^

189

N disa aplikacione t tjera t dhnat selektohen duke shtypur klik n

ndonj skaj t grum bullit t t
dhnave t cilat dshirohet q t
"- "
selektohen dhe pastaj duke u
m bajtur i shtypur tasti Shift
derisa t shtypet klik n skajin
tjetr.
Pr t selektuar disa t
dhna t veanta nga ekrani,
fe ketc program a
nut nS obiekt.
selektohet njra nga t dhnat
me shtypje kiik t miut n t
dhe pastaj m bahet i shtypur tasti
Fig. / 16. Selektim i i t'e dhnave m e shtypje klik n to
Ctrl gjat shtypjes klik n t
tjerat.

N qoft se dshirohet
selektimi i t dhnave me an t
tastiers, mund t prdoren
ndonjra nga kto mundsi:
Sluft+ H om e bn selektimin
e t dhnave nga pika ku
gjendet kursori gjer n
fillim t rreshtit.
Shift+ E nd bn selektim in e
t dhnave nga pika ku
Fig. 117. Selektim i i t dhnave m e klik dttke e
m bajtur t shtypur tastin Ctrl
gjendet kursori gjer n
fund t rreshtit.

Fig. 118. Selektim i nga tastiera m e tastet Shift+ H om e dhe Shift + F nd

Shift+ nj nga tastet me shigjeta bn selektim in nga pozita e kursorit kah

kahja e shigjets s prdorur. N qoft se p.sh. duke u m bajtur i shtupur tasti

190

Bazai e infonnatiks

Shift shtypet tasti me shigjet prpjet

tri her, ather do t selektohen tre
rreshtat e m siprm nga vendi i nisjes s
selektim it.
Shift+ Ctrl+H om e
bn
selektim in e t dhnave nga pika ku
gjendet kursori gjer n fillim t
dokum entit.
Shift+ C trl+ End bn selektimin
e t dhnave nga pika ku gjendet kursori
gjer n fund t dokum entit.

n < n r * i b

i* # q . *

Fig. 119. Selektim i nga tastiera m e tastet

Shift+ shigjeta p rpjet (tri her)

5.2.12. Zhvendosja ose kopjimi i t dhnave nprmes

klipbordit
Zhvendosja ose kopjimi i t dhnave nprm es klipbordit prfshin katr
hapa:
D uhet veuar (selektuar) t dhnat t cilat dshirohen q t zhvendosen ose
t kopjohen.
Pas ksaj kopjohen (copy) ose
zhvendosen (cut) ato t dhna n
K lipbord,
duke
shfrytzuar
procedurn Edit, Copy ose Edit,
Cut. Pr t realizuar kt, hapet
m enyja Edit, e cila sht
prezente n pothuaj t gjith
aplikacionet e W indow sit si dhe
n vet W indows, duke shtypur
S s '
klik n fjaln Edit t shiritit t
Fig. 120. M enyja E dit m e opcionet Cut,
m enyve dhe pastaj zgjedhet
Copy, Paste
opcioni C ut os Copy. Opcioni
Copy prdoret n rastet kur dshirohet q burimi i t dhnave t m betet n
vendin e njjt ku edhe sht, kurse ai Cut, n rastet kur dshirohet q vendi
burim or i t dhnave t selektuara t fshihet. N q t dy rastet, t dhnat do
t kopjohen n Klipbord pr tu bashkangjitur m von n ndonj vend
tjetr.

S aftvensjsteniw .:z.SMi]jL.QiM!;aijv..Windows

191

Hapi i ardhshm sht zhvendosja e kursorit n lokacionin e dshiruar,

qoft n fajllin e njjt ose n ndonj fajll tjetr, ose edhe n ndonj aplikacion
tjetr.
N fund, t dhnat
procedurn E dit, Paste.

bashkangjiten

nga

klipbordi

duke

prdorur

O peracionet e kopjim it (Copy), zhvendosjes (Cut) dhe bashkangjitjes

(Paste), m und t aktivizohen edhe me
shtypjen e susts s djatht t miut mbi
t dhnat e selektuara (veuara).
S hnim .
Gjat bashkangjitjes s
t dhnave nga Klipbordi, ato nuk do t
fsh ih en nga ai. Ato vetm kopjohen n
vendin destinues t caktuar. kado q
vendoset n Klipborcl m betet aty derisa
n m nyr t ngjashme n t vendoset
dika tjetr, ose derisa t m byllet sistemi
Fig. 121. Aktiviz.imi i opcioneve Cut, Copy,
operativ
Windows.
Kjo nnkupton
Paste m e shtypjen e susts s djatht t m iut
m undsin e bashkangjitjes s t
m hi t dhnat e seiektuara
dhnave t njjta n dias lokacione t
ndryshme. P.sh. shenja m brojtse dhe emri i ndrm arrjes n t ciln punon
shfrytzuesi m und t kopjohet n K lipbord dhe nga ai t bashkangjitet, n secilin
dokum ent i cili prgatitet n ndonj aplikacion t sistem it operativ Windows.

5.2.13. Shkurtesat nga tastiera

Program et aplikative t
sistem it
operativ
W indows
m undsojn
parashtrim in
e
kom andave
duke
shfrytzuar
kom binacionet
e
tasteve
t
tastiers q quhen shkurtesa nga
tastiera.
Pr
t
prcaktuar
shkurtesat pr kom andat pr
zhvendosje (cut), pr kopjim
(copy) dhe pr bashkangjitje
(paste) duhet hapur menyn Edit
(duke shtypur klik n fjaln Edit
t shiritit t menyve, ose me
Alt+E) n t ciln mund t shihen

Fig. 122. Shkurtesat p r opcionet n m enyn E d it m u n d

t shihen n ann e dja th t t em rit t o p cionit

192

Bazat, e infornnatiks

* cilat shkunesa a enden ne regj.s.er ne .e djatht .e emri, l opciom . H nrenyvL

K arat.eri A prdoret pr t prezantiurr tastin Ctrl, keshtn qe p.sh. AC do te thote
q d u k e e l a j . u r ,/s h t y p u r .as.in C.rl duhe. shtypur tasttn C. Shkur.esa^per

Edit Copy sht zakonisht Ctrl+C (nnkupton q duke e m bajtur te shtypur

tastin Ctrl duhet shtypur tastin C) ose C trM n s . Shkurtesa pr Edit, Cut eshte=ose
Ctrl+X ose Shift+Del. Shkurtesa pr Edit, Paste sht ose C trl+ V ose ^ f t + ns.
Pr aplikacionet e DOS-it t aktivizuara n sistemm operativ W indows,
kopjimi i t dhnave n klipbord t W m dow sit bhet n nje procedure tjeter.
Ktu nuk m undet t bhet zhvendosja e drejtprdrejt e te dhenave nga
aplikacioni
i DOS-it
n
g 'ii.ia
klipbord t W indowsit. N
qoft se aplikacioni sht i
aktivizuar me ekran t plot ,
at duhet kthyer n dritare
duke shtypur tastet Alt+Enter.
Pastaj
nga
m enyja
kontrolluese
e
W indow sit
zgjedhet Edit dhe nga m enyja
Edit zgjedhet pozicioni Mark.
Pas ksaj bhet veimi i t
dhnave me an t miut ose
Fi%. 123. Veiini i t dhnave n ap h ka cio n et e D O S-it
duke e m bajtur t shtypur
me ekzekntinun e m enys kontrolhie.se dhe pozicioneve
tastin Shift, shtypet njri nga
tastet me shigjet pr t
.
veuar t dhnat t cilat duhet kopjuar n klipbord. N fund, prape hapet m enyja
kontrolluese dhe zgjedhet Edit dhe pastaj Copy, pr kopjim te te dhenave ne
Klipbord. Pas ksaj prdoret procedura e zakonshme pei kalim ne ap 1 aci
W indow sit dhe bashkangjitje t t dhnave (Paste).

5.2.14. Veprimet me fajlla n Windows Explorer

Kopjim i, fshirja, zhvendosja dhe veprimet e tjera me fajlla, foldere apo
me program e n sistem in operativ W m dows m s m in mund te kryhen duke e
shfrytzuar program in ndihm s Windows Explorer (ne versionet e m ehershm e te
W indow sit ky program quhej File manager).
Exploreri aktivizohet nga shiriti i kom andave prej menyse Start Proorams Windows Explorer. Em n dhe ikona e program it do te sh.hen ne fund te
regjistrit t ofruar t menys. Aktivizimi i W indows E xplorent m und te behet

ahiriti i m enyve (M enu bar). pasta

... ',1'mir f i n i c D 3)J )) )) )3 B W
shiriti i menyve (M enu bar), pastaj
n n t j a n t p re zz in tu a ra d is a i k o n n

t cilat paraqesm shkurtesa pr

veprim et e ndryshrne (Cut, Copy,
Paste etj.) dhe nn t gjendet dialogu
me emrin A dress n t cilin qendron
emri i ngassit aktiv t diskut. Edhe
n
sistem in
operativ
W indows
Fig. 124. Pozita e p ro g ra m it W indow s E xplorer
ngassi i diskets em rtohet A ose B,
(E xptore) p a s klikut m e p ulln e djatht t m iut
ndrsa hard disku em rtohet me emn sustn Start
riti C dhe particionet eventuale t tij
n baz t alfabetit anglez sipas radhs tne shkronjat D, E, F etj. M jediset e tjera
pr ruajtje t inform acionit, si p.sh. ngassi i CD-ROM disqeve emrtqihet me
shkronjn e par t lir, p.sh. D ose E. Pr t shfrytzuar prm bajtjen e ndonj
disku tjetr, duhet q n dialogun Adre.ss t shtypet me kiik t dyfisht mbi
folderin me em r t diskut (p.sh. C:\) dhe t zgjedhet disku i dshiruar nga regjistri i ofruar.
Pr dallim nga aplikacionet tjera t W indowsit, dritarja kryesore e program it W indows Explorer sht e
uii:,..:.iji ^ iiniiiiw|iiii......
ndar n dy seksione, t quajtura
korniza. N kornizn e majt sht
. . . . . . . . ; .h
_
e paraqitur pem a e folderve, prandaj edhe quhet korniza e pems.
Korniza e pem s paraqet nj
prezantim grafik t strukturs s
shprndarjes s folderve n diskun
aktiv. N krye t pem s s
folderve sht foideri i cili
w a jjj j E>pki*a - i
prezanton folderin rrnj. Zakonisht
Fig. 125. Palnja e ekranit t p rogram it
pem a e folderve prfshin vetm
W indows E xplorer
folderin rrnj dhe nnfoldert e tij
dhe nuk prezanton edhe ndonj nivei t nnfolderve. Pr prezantim t nnfolderve t nnfolderit t caktuar (n qoft se ekzistojn) duhet shtypur me klik
t dyfisht n ikonn e atij folderi, ose duhet selektuar at me klik t miut apo

193

Softveri sistemor - Sistemi operativ Windows

edhe me shtypje t susts s djatht t mausit n sustn Start t shiritit t komandave t Desktopit, n t cilin zgjedhet pozicioni Explore (Fig. 124).
Programi W indows Explorer prfshin dritaren kryesore, e cila tregon
prm bajtjen e diskut t caktuar. Mbi
dritaren kryesore gjendet shiriti i
em rtim it (Title bar), nn t sht
shiriti i menyve (M enu bar), pastaj
nn t jan t prezantuara disa ikona
t cilat paraqesin shkurtesa pr
veprim et e ndryshm e (Cut, Copy,
Paste etj.) dhe nn t gjendet dialogu
me em rin Adress n t cilin qendron
emri i ngassit aktiv t diskut. Edhe
n
sistem in
operativ
W indows
Fig. 124. Pozita e p ro g rm n it W indow s E xplorer
ngassi i diskets em rtohet A ose B,
(E xplore) p a s klikut m e p ulln e djatht t m iut
ndrsa hard disku em rtohet me emn sustn Start
rin C dhe particionet eventuale t tij
n baz t alfabetit anglez sipas radhs me shkronjat D, E, F etj. M jediset e tjera
pr ruajtje t inform acionit, si p.sh. ngassi i CD-ROM disqeve emrtq>het me
shkronjn e par t lir, p.sh. D ose E. Pr t shfrytzuar prm bajtjen e ndonj
disku tjetr, duhet q n dialogun Adress t shtypet me kiik t dyfisht mbi
folderin me em r t diskut (p.sh. C:\) dhe t zgjedhet disku i dshiruar nga regjistri i ofruar.
Pr dallim nga aplikacionet tjera t W indowsit, dritarja kryesore e program it W indows Explorer sht e
ndar n dy seksione, t quajtura
korniza. N kornizn e majt sht
e paraqitur pem a e folderve, prandaj edhe quhet korniza e pems.
Korniza e pem s paraqet nj
prezantim grafik t strukturs s
shprndarjes s folderve n diskun
aktiv. N krye t pem s s
folderve sht folderi i cili
Ji \ >
r c i..
prezanton folderin rrnj. Zakonisht
Fig. 125. Pahija e ekranii t p rogram it
pem a e folderve prfshin vetm
Win do ws Exp lorer
folderin rrnj dhe nnfoldert e tij
dhe nuk prezanton edhe ndonj nivel t nnfolderve. Pr prezantim t nnfolderve t nnfolderit t caktuar (n qoft se ekzistojn) duhet shtypur me klik
t dyfisht n ikonn e atij folderi, ose duhet selektuar at me klik t miut apo
ji po wi

194

B aiat e informatiks

duke shfrytzuar tastet me shigjet n tastier. Pastaj shtypet shenja + . P r t

prezantuar t gjitha nivelet e nnfolderve t folderit t caktuar, selektohet
folderi dhe shtypet tasti
n tastier. Pr t prezantuar t gjith nivelt n tre
diskun aktiv, m bahet 1 shtypur tasti Ctrl dhe shtypet shenja * . Pr t fshehur te
gjitha nivelet e folderit t caktuar, duhet shtypur me klik t dyfisht n lkonen
prcjellse t folderit ose duhet selektuar folderin dhe pastaj duhet shtypur
shenjn

.
.
N drsa n kornizn e djatht paraqitet prm bajtja e folderit t zgjedhur
n kornizn e m ajt (folderit aktiv) dhe quhet kornizu e fo ld erit ose kornizci e
fajllcive.
.
..
.
'
Pr t selektuar folderin tjetr, duhet shtypur klik n em nn e atij folden
n kornizn e pems. M e ndrrimin e folderit aktiv, prm bajtja e kornizs s
fajllave m enjher do t ndrrohet vetvetiu dhe do t paraqet prm bajtjen e
folderit t ri aktiv. Sa her t selektohet ndonj folder, emri i tij veohet me
ngjyr tjetr dhe ikona e folderit shndrrohet n ikon t folderit t hapur (ikonat
e t gjith folderve tjer do t jen t m byllura). Shtegu i folderit poashtu
paraqitet n kornizn e dialogut Adress.
.......................
Pr lvizje nga korniza n korniz tjetr mund t prdoret miu si m jet m
i shpejt apo edhe tastiera. Nga korniza n kornizn tjetr kalohet me an t tastit
Tab kurse npr folder apo fajlla t kornizs mund t lvizet me an t tasteve
me shigjet apo me an t tasteve PgUp dhe PgDn. Tasti Hom e bn zhvendosjen
n fillim t pems ose t regjistrit dhe tasti End bn zhvendosjen ne fund te
pem s ose t regjistrit.
. . . .
Puna e par gjat m anipulim it me fajlla apo me folder (kopjim it, zhvendosjes, riem rtim it apo fshirjes) sht selektimi (veimi) i emrit t tij nga regjistri i fajllave apo folderve prbrenda kornizs s fajllave. Ekzistojn disa m nyra
pr selektim in e fajllit gjegjsisht folderit:
Pr t selektuar nj fajll ose folder t caktuar, duhet shtypur klik me an
t miut n emrin e tij ose duhet aktivizuar at me an t tastit me shigjet.
Pr t selektuar (veuar) m shum fajlla apo folder, duhet veuar me
klik t m iut emrin e t parit dhe pastaj duke e m bajtur t shtypur tastin Ctrl duhet
q t shtypet klik n t tjert.
N qoft se fajllat apo foldert t cilt selektohen jan t vazhdueshm ,
veohet fajlli apo folderi i par (m i larti) dhe duke e m bajtur t shtypur tastin
Shift veohet me klik fajlli apo folderi i fundit (m i ulti). Selektimi i ngjashm
mund t bhet edhe prej s poshti-lart.
Pr t deselektuar fajllin apo folderin ose grupin e selektuar t fajllave
apo folderve, duhet shtypur klik me an t miut diku n ekran, pa e m bajtur te
shtypur tastin Ctrl ose Shift.

Softveri sistemor - Sistemi operafiv WinrinwK

195

N qoft se fajlli (folderi) ose grupi i fajllave (folderve) jan selektuar,

mund t prdoren disa m etoda pr kopjim dhe zhvendosje t tyre:
Zhvendosja ose kopjimi i fajllave apo folderve nprm es klipbordit
M und t zvarritet nj nga ikonat e fajllit apo folderit deri n ikonn q
paraqet destinacionin, ose
1-iiT-11ii
m und t prdoret komanda
send to duke prdorur menyt
ose shkurtesat e kom andave
n meny.
i:
Zhvendosja ose kopjim i i
fa jlla ve apo folderve nprmes
klipbordit prfshin katr etapa:
BambsrgPl
i2
3Bsn(c- E(j
D uhet
veuar
(selektuar)
fajllin (folderin) apo fajllat
(foldert) t cilt dshirohen
q t zhvendosen ose t
Fij>. 126. K o p jim i i n j fa jlli n ga n n fo ld e ri F o n ts i
kopjohen n kornizn e
fo ld e r it W indow s t h a r d d isk u t n k lip b o r d m e Edit,
C opy
fajllave
t
W indows
Explorerit.

Pas ksaj kopjohen (copy) ose zhvendosen (cut) ata fajlla n Klipbord, duke
shfrytzuar procedurn Edit, Copy ose Edit, Cut. Pr t realizuar k t.h ap e t
m enyja Edit, duke shtypur klik n fjaln Edit t shiritit t menyve dhe pastaj
zgjedhet opcioni Cut ose Copy. Opcioni Copy prdoret n rastet kur
dshirohet q fajllat (foldert) burim or t mbeten n vendin e njjt ku edhe
jan, kurse ai Cut, n rastet kur dshirohet q fajllat (foldert) burim or t
selektuar t fshihen nga vendi i
tyre. N q t dy rastet, t
dhnat do t kopjohen n
K lipbord pr t u bashkangjitur
m von n ndonj vend tjetr.
Hapi
i
ardhshm
sht
zhvendosja dhe selektimi i
lokacionit t dshiruar, qoft n
folderin e njjt ose n ndonj
folder tjetr, ose edhe n ndonj
disk tjetr.
~ fi

N
fund,
t
dhnat
Fig. 127. K opjim i i fa jllit nga U ipburdi n
bashkangjiten nga klipbordi
disketn A ine Edit, P aste
duke prdorur procedurn Edit,
Paste.

Bazat e inforrmtiks

196

Operacionet e kopjim it (Copy), zhvendosjes (Cut) dhe bashkangjitjes

(Paste), m und t aktivizohen
edhe me shtypjen e susts s
djatht t m iut rnbi fajllat apo
foldert e selektuar (veuar).4

mi. ju Mg 'iij ....................................... . ^

:
*
if''"

!i

S hnim .
Gjat
bashkangjtjes s fa jlla ve apo folderve
nga Klipbordi, ato nuk do
fsh ih en nga ai. Ato vetn
kopjohen n vendin destinues
Fig. 128. A ktivizim i i opcioneve C u t, C o p y , P a ste , S e n d
caktuar. kado q vendoset n<?
10 m e shtypjen e susts s djatht t m iut m bi fo ld e r t
a p o fa jlla t e selektuar
K lipbord m betet aty derisa n
m nyr t ngjashme n t
vendoset dika tjetr, ose derisa t m byllet sistemi operativ Windows. Kjo
nnkupton m undsin e bashkangjitjes s fo lderve dhe fa jlla ve n disa
lokacione t ndryshme.
Shfrytzuesit me m shum prvoj gjat m anipulim it me fajlla dhe
folder, zakonisht prdorin teknikn e zvarritjes, si m t shpejt, por e cila pr
fillestart mund t jet jo e tavorshm e, m eqense shum leht pa dshirn e tyre
mund t ndrrojn strukturn e folderve n shprndarje t pem s dhe kshtu t
bjn t pam undur ekzekutimin e shum program eve apo aplikacioneve
kom pjuterike.
Pr t kopjuar fajllin (folderin) apo fajilat (foldert) nga hard disku n
disket, duhet vetm q t zvarritet n jn nga em rat e fajiiave (folderve) t selektuar gjer n ikonn q prezanton em rin e ngassit t diskets dhe n te t
lshohet susta e miut. Pr t zhvendosur fajliin apo fajllat n disket, shtypet tasti
Shift dhe mbahet i shtypur gjersa t kryhet zvarritja.
P r t kopjuar ose zhvendos fajllin (folderin) apo fajllat (foidert) nga
disketa n hard disk mund t prdoret kjo procedur:
N pem n e folderve n kornizn e majt t W indows Explorent,
selektohet folderi i diskets (A ose B) nga i cili kryhet kopjimi ose zhvendosja e
fajllave.
N dritaren e fajllave t diskets (A ose B) selektohen fajllat apo foldert
q kopjohen.
Pr t kryer kopjunin duhet vetm q t zvarritet njri nga fajllat e
selektuar nga korniza e fajllave n ikonn e ngassit t hard diskut C. P r t i
zhvendosur fajllat, duhet m bajtur t shtypur tastin Shift gjat zvarritjes.

197

S^MLs!MMB9Ls^SistMM^MS}LW !D<tows.

Pr t kopjuar apo zhvendos fajllin apo fajllat nga nj folder i hard

diskut n tjetrin m und t prdoret kjo procedur:
N pemn e folderve n ann e majt t dritares s W indows Explorerit,
selektohet n hard disk folderi nga i cili dshirohet q t kryhet kopjim i ose
zhvendosja.
N kornizn e fajllave selektohen ikonat t cilat prmbajn fajllin
(folderin) apo fajliat (foldert) q kopjohen ose zhvendosen.
Pr t zhvendosur fajllin (folderin) apo fajllat (foldert), vetm zvarritet
ikona e njrit nga fajllat (foldert) e selektuar nga korniza e fajllave n folderin e
pems q paraqet destinacionin. Pr t kopjuar fajllin apo fajllat, duhet m bajtur
t shtypur tastin Ctrl gjat zvarritjes s miut.
N t dy rastet n rast se parashtrohet pyetja n gjuhn angleze n ekran
se a dshirohet q t kryhet kopjimi apo zhvendosja e fajllave apo folderve t
selektuar, duhet prgjigjur Yes (po).
S hnim .
N qoft se zvarritja prdoret p r m anipulim t fa jlla ve
apo t fold erve n t njjtin disk, ather do t bhet zhvendosje e fa jlla ve apo
folderve, kurse gjat m anipulim it n disqe t ndryshme do t bhet kopjim i
fa jlla ve apo folderve.
Kopjim i dhe zhvendosja e fajllave apo folderve n disa vende destinuese t caktuara mund t realizohet
_
o
" T
edhe ashtu q pas selektim it t fajllave
araaM Q .
mm
E | "J""'
.
apo folderve t dshiruar n kornizn
e fajllave prdoret procedura File,
'
Send To.

j|

M e an t procedurs File,
Send To... m und t bhet vetm zhvendosja ose kopjimi n disket apo rt
folderin M y docum ents. Poashtu n
kt m nyr mund t krijohet shkurtesa
e fajllit pr siprfaqe t Desktopit
(Send To Desktop as Shortcut), ashtu
q fajllin
m und ta aktivizojm
drejtprdrejt nga Desktopi.
Fshirja e fajllit apo folderit (s
bashku me prm bajtje) mund t realizohet n qoft se s pari selektohet

Z. :
r

lE :
-y y i' :
5

'<

: ^

^ &

w.~

Fig. 129. K opjim i i fa jlla v e (folderve) me.

F ile, S e n d To
Conlirm File Deletc

1;" ' 50*.....;l

Fig. 130. D ialog dritarja p r konfirm im t

fshirjes s fajliit

198_

Bazat e fnformatiks

fajlli apo folderi i cili fshihet dhe pastaj shtypet tasti Del n tastier ose prdoret
procedura File, Delete. W indowsi do t paraqet nj dialog dritare pr konfirm im
t fshirjes s fajllit apo folderit si n fig.130.
Konfirmim i i fshirjes bhet me shtypjen e susts s ofruar Yes (po). N
qoft se shtypet susta ekranike No (jo), fshirja e fajllit apo folderit nuk do t
bhet.
F shirja e m shum fajllave

A -e J cu cure you .vaitf b s e n d -.hece 12 items io fhe RecyrTe 5

apo folderve (s bashku me prmbajtje) m und t realizohet
n
m nyr t ngjashm e n qoft se s
Fig. 131. D ialog dritarja p r konfirm im t fsh irje s
pari selektohen fajllat apo foldert
s m shum fa jlla v e
t cilt fshihen dhe pastaj shtypet
tasti Del n tastier ose prdoret
procedura File, Delete. W indowsi
Conlirm I ili* DcU'te
13
s pari do t paraqet nj dialog
Ths hle UnintH' 15 a program
dritare pr konfirm im t fshirjes
if jrhcyj remove fi, you w l no ongef be abefoftn this ofograr-i or
r!onjmn:s Aie jsOij s.rfe ycii
it !0 he RftCycte
s shum fisht t fajllave apo
folderve si n fig. 131.
Gjat fshirjes s fajllave
IKB
n ekran do t paraqitet grafikisht
Fig. 132. D ialog dritarja p r konfirm im t fsh irje s s
inform acioni pr fshirjen e secilit
fajllit p rogram or
fajll t veant.
N qoft se pr fshirje sht selektuar ndonj fajll program or (i cili
ekzekuton program in e caktuar) n ekran do t paraqitet dialog diitarja e posam e me porosin pr konfirm im
...
t fshirjes, m eqense fajlli sht
program or (fig. 132).
Rikthim i i fajllave apo
TMPfil'
//IND0WS''.TEMP 8/30/98 3U PM
TMPFI.. //INDQWS\TEMP 8/30/38 3 34 PM
TMF Fi*
C:\WIND0WS\TEMF 8/30/98 334 PM
folderve t fshir gabim isht n
R e cy cle Bin
CAWINDOWS'TEMP S/30/98 33
4PM TMPFr
C.\WINDOWS\TEMP 3/30/33 33
4PM TMPFile
sistem in
operativ
W indows
TMPFJe
C:\WIND0WS\TEMP 8/30/98 3 34 PM
TMPFils
C.\WINDQWS\TE.MP 8/30/98 3.34 PM
Total Sije: 2,620bftes
TMPFie
bhet m thjesht se n DOS,
C:\WIND0W5\TEMP 9/30/98 3 34 PM
TMP File
C:\WIND0WS\TEMP a/30/98 3 34 PM
mso8223.TMP
TMPFIe
C\WINDOWS\TMP
8/30/38
3
34
PM
vt
7
1
D
'
.TMP
m eqnse fajllat apo foldert n
mio 73fil.TMP
TMP Fjle
C:\WIN00WS\TEMP 8/30/98 334PM
-DF39A2.TMP
W indow s nuk fshihen menjher, por prkohsisht vendosn n program in Recycle Bin
Fig. 133. R egjistri ifa jlla v e q m u n d t rikthehen nga
(shporta recikluese), i cili zaR ecycle Bin
konisht figuron n Desktop t
W indow sit. Recycle Bin i ruan fajllat dhe foldert e fshira derisa t m bushet, ose
derisa shfrytzuesi t i fshij (zbraz) ato edhe nga Recycle Bin.

SoftverisisteniOi-z__SMS!^

99

Rikthim i i fajllave apo folderve t fshir mund t bhet n qoft se aktivizohet program i Recycle Bin me an t shtypjes me klik t dyfisht n sustn e
majt t m iut mbi ikonn Recycle Bin n kornizn e pem s (t majt) t W indows Explorerit ose n Desktop. Programi q startohet do t tregoj regjistrin e
em rave t fajllave dhe t folderve t cilt mund t kthehen me shnim et mbi
datn e fshirjes s tyre, llojin e fajllit
dhe m adhsin e tyre n bajt
(fig.133.).
Fajilat apo foldert e selektuar m und t rikthehen nga Recycle
Bin me procedurn File, Restore.
Zbrazja e fajilave dhe e
folderve nga Recycie Bin realizohet
me procedurn File, Empty Recycle
..lyxt- .^
P''i" .
Bin. Pas zbrazjes s prm bajtjes s
Fig. 134. Gjetja e fa jlta v e n E xplorer m e
program it Recycle Bin, m nuk
Tools, F in d , F iles o r F olders
ekziston m undsia e rikthimit t
fajllave t cilit m par ishin n
tri' y.rw fipni'.'
prm bajtje t tij.
NdrteSU-:4cn | D.V5 ; -*jvoncodf
Ndrrim i i emrit t fajllit
7
m und t bhet n qoft se selektohet
me shtypje klik t miut fajlli t cilit
s
dshirohet q t i ndrrohet emri dhe
pastaj n W indow s Explorer prdoret
procedura File, Rename. Emri i fajllit
Fig. 135. D ialog (hiiarja inr tr ciln nutiul l
do t fitoj prapavij drejtkndshe
gjejm fa jllin e dshiruar n disk.
t m byllt dhe shfrytzuesi duhet q
nga tastiera t shnoj emrin e ri. E njjta gj arrihet n qoft se n em r t fajllit
shtypim nj klik dhe pastaj edhe nj klik (jo klik i dyfisht), n t cilin rast emri
fiton prapavijn e mbyllt.
Pr gjetjen e fajllit apo folderit t caktuar n disk m und t prdoret procedura Tools, Find, Files or Folders (fig. 134.)
E njjta gje m und t arrihet n qoft se nga susta ekranike Start n
shiritin kom andues prdorim procedurn Start, Find, Files or Folders.

200

Bazat e inform atiks

N kt rast n ekran ofrohet

dialog dritarja si n fig. 135,, n t
ciln shnohet emri i fajllit q krkohet, me 'ra st n pozicionin Look in
shnohet disku apo shtegu n t cilin
krkohet fajlli apo folderi i dshiruar.
Pr gjetjen e fajllave t tipit t caktuar,
ose me ndonj karakteristik t prbashkt m und t prdoren xholat (? dhe
*). P.sh. n qoft se dshirohet q t
prezantohen t gjith fajllat me ekstenFif>. 136. D ia lo u d rita rja p r x je tje n e fajH ave p a s ekz.ekusionin DBF n hard disk (C), ather
tiniit t k o m a n d s p r ,tje lje n e fajU ave m e e k ste n sio n in
n dialogun Nam ed shnohet *.DBF
D B F (* .D B F ) n d isk u n C
dhe shtypet susta ekranike Find Now.
N regjistrin e fajllave q ofrohen, afr em rit t fajllit sht i shnuar edhe shtegu i fajllit m t dhna pr madhsi t fajllit, tip t fajllit dhe dat t regjistrim it t fajllit.
Fajlli kshtu i gjetur mund t aktivizohet edhe drejtprdrejt nga ky regjist r i ofruar me shtypje me klik t dyfisht t miut, ashtu q autom atikisht aktivizon aplikacionin prcjells i ciii m undson editimin e tij.

5.2.15. Veprimet me disk n Windows Explorer

Veprim et e ndryshm e me disk si jan formatizim i, kopjimi i pnnbajtjes
s diskets n disket tjetr, defragmentimi etj. n W indows Explorer bhen
ashtu q n kornizn e pems s
folderve (t majt) aktivizohet
1
.
. .
ikona e aplikacionit My Com r
v~~'-r tr~-r *
puter, e cila zakonisht gjendet n

pem mbi ikonn e diskets (A)

. __
dhe t hard diskut (C) dhe pas
ksaj n kornizn e fajllave (t

djatht) zgjedhet ikona e diskut q

;
form atizohet (p.sh. A). Pas ksaj
Pr fardo veprimi me disk aktivizohet m enyja File n shiritin e
2K

...... - - - m enyve
137. M enyja F ile n W indow s E xplorer e pr, .

Form atizim i

disqeve nga

ftu a r n e a ikona M y C om puter

'

SQftverj g s te m g r ~ M ste n }l QQeatw.M!n^pws.,

201

W indows Exploreri bhet ashtu q n

Form at - 3 H Floppji fA J
kornizn e pem s s folderve (t majt)
Casaiiy
aktivizohet ikona e aplikacionit M y Comp u ter dhe pas ksaj n kornizn e fajllave
(t djatht) zgjedhet ikona e diskut q form atizohet (p.sh. A). Pas ksaj prdoret procedura File, Format (fig. 137).
Pas ksaj n ekran paraqitet dialogu
pr form atizim t diskets si n fig. 138.
N qoft se dshirohet vetm fshirja
e fajllave ekzistues n disket pr t kopjuar
dika tjetr, ather zgjedhet opcioni Quick
Fig. 138. Dicrfog dritarja p r fo r m a (shpejt), i cili shum shpejt bn fshirjen e
lizim t diskets
t dhnave nga disku. Prndryshe pr form atizim t diskets sht mir q
gjithm on t zgjedhet opcioni Full
me t cilin bhet formatizimi i
vrtet i diskets.
N qoft se dshirohet q
n disket vetm t kopjohen fajliat
sistemor, t cilt nevojiten pr startim t kom pjuterit nga disketa n
rast t dm tim it eventual t fajllave
sistm or n hard disk, ather
zgjedhet opcioni Copy system file s
/(". /.-IV K o p j i n u I p rm bajljes srm bajtjes s
only.
diskets nga W indows E xplorer
Formatizimi i hard diskut
nuk mund t bhet drejtprdrejt
SSk f ------- 0 i s k
1
nga W indows Exploreri.
C o p jp fm m :
C o p jito :
Kopjim i i prm bjtjes s
trsishm e t diskets n disketn
e re t tipit t njjt mund t bhet
I
me prdorim in e procedurs s
ngjashm e me at pr form atizim
pra n kornizn e pem s s
Oi
folderve (t m ajt) aktivizohet
Fig. 140. D ialogu q ofrohet g jat kopjim it t
ikona e aplikacionit M y Com puter
prm bajtjes s diskets n d isket tjetr
dhe pas ksaj n kornizn e
fajllave (t djatht) zgjedhet ikona e diskets (A). Pas ksaj prdoret procedura
File, C o p yd isk... (fig. 140).

202

Bazat e informatiks

Pas ksaj n ekran paraqitet dialogu pr kopjim nga disketa burim ore
(Copy from:) n disketn destinuese (Copy to:) si n fig. 141.
Pasi q t vendoset disketa burim ore n ngass t diskets, shtypet susta
ekranike Stcirt n dialogun e ofruar, me rast fillon kopjimi i prm bajtjes s
diskets n bafer (memorie) t kom pjuterit dhe pas prfundim it t kopjim it n
bafer ofrohet dialogu:
Pasi q t futet disketa destinuese (e re) n ngass t diskets, shtypet
susta ekranike OK n dialogun e ofruar.
1'

.........
* 1 "
'
"
r ___

s .

h g . 142. D u d o g u qc lajm eron p ei Jutje

t diskets burim ore

Pas kryerjes s kopjim it n disketn

l

r
i
,

destinuese ofrohet m undsia pr t br

edhe ndonj kopje n ndonj disket tjetr,
m eqenese perm bajtja e diskets nga baferi i
,

r , ,

kom pjuterit nuk fshihet, por vetem kopjohet n disketn destinuese. N kt mnyr
m und t bjm kopjim in e prm bajtjes s diskets n m shum disketa t tjera.
M irm bajtja e diskut nga programi W indows Explorer bhet ashtu q n
kornizn e pem s s folderve (t majt) aktivizohet ikona e aplikacionit M y Computer
.
dhe pas ksaj n kornizn e fajllave (t djatht)
zgjedhet ikona e diskut q dshirohet q t
m irm bahet (p.sh. C). Pas ksaj prdoret pro
'
cedura File, Properties. N ekran paraqitet
dialogu properties si n fig. 142.
N regjimin q fitohet kur sht aktive
susta ekranike General, mund t shihen t
dhnat e prgjithshm e pr diskun: emrtimi i
diskut, Iloji, hapsira e shfrytzuar, hapsira e
^
. .....
pashfrytzuar, kapaciteti i trsishm dhe
^ H 7 !4t. D i a l o g ^ j t ^
paraqitja grafike e siparfaqes s diskut n t
ciln hapsira e shfrytzuar dhe ajo e pashfrytzuar jan t paraqitura me ngjyra t ndryshme. N kt regjim t diialogut
properties ofrohet edhe opcioni D isk Cleanup... i cili mundson lirimin e siprfaqes s diskut nga fajllat e panevojshm (fajllat e prkohshm , fajllat q nuk
prdoren, program et q nuk prdoren etj.).
N qoft se hard disku sht duke punuar m ngadal se zakonisht,
ather duhet zgjedhur sustn Setings t dialogut Cleanup, me t cilin rast fitohet
dialogu gjegjs.

203

Softyerijijstemg,z..Sist&Wl..QElMk..WtjSQWS..

N kt rast W indowsi vetvetiu do t

largoj t gjith fajllat dhe program et t cilt nuk
jan prdorur pr nj koh t gjat, prandaj n
ekran do t paraqitet edhe nj her dialogu pr
konfirm im t ktij opcioni si n fig.144.

Aisyoh.i#9youwari

1 :^ -1

'I?

- ...J

Fig. I 4 x D ialogu p r r ktm jirm im

shtypjen e susts C leanup

5.2.16. Ndihma gjat puns n Windows

Sistemi operativ W indows ofron prdorim in shum t leht t sistem it t
ndihm s (Help) ose t ekraneve inform ative si dhe disa program e-vegla t cilat
m undsojn udhzimin e shpejt dhe t shkurtr pr veprim t duhur n momentin e caktuar. N qoft se programi aplikativ sht i aktivizuar, sistemi i
ndihm s (Help system) bn sigurim in e inform acioneve t nevojshm e pr at
program specifik. N qoft se nuk
sht i aktivizuar ndonj program
aplikativ, apo sht i aktivizuar
program i ndihms W indows Explorer, ather nga desktopi ofrohet ndihm a pr vet sistem in operativ W indows.
Ekzistojn disa m nyra
pr t aktivizuar sistem in e
ndihm s s W indowsit:
H apet m enyja Help n shiritin
e m enyve me klik t miut n
..
Fig. 145. A ktivizim i i ndihm s nga shiriti i m enyve
t ose m shtypje t tasteve
Alt+H n tastier.
M nyra tjetr e aktivizim it t ndihms gjat puns n ndonj program
aplikativ, sht ajo q n momentin e caktuar kur dshirohet q t paraqitet
ndihm a n ekran, shtypet tasti F l n tastier, i cili zakonisht gjendet n

204

Bazai e infonm tiks

kndin e majt t siprm t tastiers, afr tastit Esc. Kshtu p.sh. n qoft se
sht i aktivizuar programi pr prpunim t tekstit WordPad, me shtypjen e
tastit F1 n ekran paraqitet
rxriMmtmmm
1.
ndihm a si n fig. 146.
1'.'. ........
h i*
tfjrfc
r.
:'|picos
N program et e reja t
.jrei'l'?
j ior
3
W indow sit ndihm a ofrohet edhe
'Windows%
me an t disa program eve
3 to Molp
ndihm se me em rat W izard ose
Use::fehe Heip syjtm to li
Formsttmg Text
^ Pnritmg
A ssistant, t cilt aktivizohen me
Creatirg Connections with Other Docur
shtypjen e susts q prmban
Connect to the Web to get
software updates,
ikonn me shenjn ? .
Troubleshoot your system.
Opcionet e m enys Help
varen nga aplikacioni kom pjuterik
i aktivizuar. Opcioni i par sht
i i .Jd;
gjithm on Contents (prm bajtja), i
Fig.
146.
N
dihm
a g jat p u n s n program in e cakcili prezantoin nj regjistr me
tuar ( W ordPad)
prm bajtje n ekran pr at program. Opcioni i fundit sht zakonisht About ose About x, ku x paraqet ernrin e
program it i cili sht m om entalisht aktiv. N W indows Explorer me opcionin
About W indows fitohet korniza me inform acione pr W indow sin, pr m em orien
e instaluar n kom pjuter si dhe resurset e sistem it (procesori dhe m em oria s
bashku).
...
x|
Aboul Windows
O pcionet e tjera n menyn
* {j 1 1
- 1
Help ndryshojn nga njri program
V'Vldo^rtSS
;
n tjetrin.
MECKXXJFT " 1
1
11 t
VlMM>WS
Tasti
F1
zakonisht
m undson ndihm n n kontekstThi^- p'oduct iv hcenced lo:
sensitiv, q do t thot informacionet n ekran pr operacionin
.'
Physica! mernoiy av,a!lab: to V-/ir:dows. 32,250 KB
momental q shfrytzohet. N qoft
Sy'em fesou*ces:
81 % Free
se p.sh. hapet nj meny dhe zgjedhet nj nga opcionet n t, me
______
shtypjen e tastit F1 do t ofrohen
Fig. 147. K orniza m e inform acione q fito h e t me
inform acione ndihm se pr at opopcionin Help, A bout
cion.
N t gjith ekranet e
ndihm s gjat puns fjalt ose figurat t nnvizuara quhen fja l kye (keywords)
dhe zakonisht jan t paraqitura me kolor n kontrast, p.sh. t gjelbr.
E kzistojn dy lloje t fjalve kye:

205

S o f t v e r is is t a in o r - S is ^

Tem at (Topics), t cilat n ikonat prcjellse kan nga nj iibr t mbyilur, i

cili me aktivizim hapet. Lndt n prm bajtje t tyre kan ekrane shtes pr
ndihm gjat puns n subjektin specifik.
Term at (Terms), t cilat n
ikon kan shenjn ? dhe t
MH*)lp
y ' Bakcilt aktivizojn dialog driC.i'nse'is
! gMr-'h j
2i 33 G3!
^
...
taret me definicione pr tjalit
W t o d o w s ^8
^ fc : nifv
'.
. rr
e nnvizuara.
Usintj windows Accessoriss
W e ! c o m e t o H c lp
^ Prrtrw
Aktivizimi i ndihm s gjat

:o learh more
^ Mnaing HsrcJwate and Sof(ware
aboirt iwind3ws 98'r..

L.onnectmgtoNe1
works
-1:i .11
: .: ur questions
puns n program in W indows

U:.ino Accessibiiity Features

:
jettiriQ ilarted Sook' Onfine Version
of
.'i ''.."
the O
fiTTtng...........
Strinedversion
book.
Explorer me an t procedurs
^ T c 1 hooting
4

h to get
- ';l ' 1
:-
Help,
Help Topics ose me
Troubleshoot y
our ystem.
shtypjen e tastit F1 jep dialogun si
n fig. 148.
j
M enyja
Help
Topics
Microsoft ''orD ration. All
nahts reserved.
prmban disa opcione t ndryFie. 14H. P rm hajtja e m enys H elp Topics
shm e pr ndihm gjat puns t
cilat jan t ndara n tem a prcjellse, t prezantuara me ikon n form t librit dhe n seciln prej tyre sht
e shtjelluar tem a specifike n gjuhn angleze, e ndar n term e t prezantuara me
ikon n form t shenjs ?, n t
cilat prshkruhen veprim et dhe aksionet t cilat duhet pr ti ndrmarr pr realizimin e punve t
ndryshm e.
Sa her q treguesi i miut
lviz npr ndonjrn nga fjalt
kye, ai shndrrohet nga shigjeta n
dor.
Aktivizimi i ndihms pr
veprim in e caktuar bhet duke aktivizuar temn (Topic) e caktuar
Fig. 149. A ktivizuni i ndihm s g jat p u n s p r
veprum n e caktuar n W indo\vs
ashtu q n ikonn prcjellse n
form t librit t m byllur shtypet
me klik t miut, me rast libri hapet dhe pastaj prbrenda tem s gjendet term i i
cili shpjegon veprimin e dshiruar.
N qoft se dshirohet q t fitohet ndihm a pr veprim in n m om entin e
caktuar kur dihet emri i kom ands, ather prdoret regjimi i puns q fitohet me
shtypjen e susts Index dhe n dialogun e ofruar shnohet em ri i kom ands apo
veprim it pr t cilin dshirohet t prezantohet ndihma. N qoft se dihet emri i
t

206

Bazat e srformaiiks

fjales kye, ather ajo shum leht mund t gjendet me opciom n q fitohet n
qoft se shtypet susta ekranike Search dhe n dialogun e ofuar shnohet fjala
kye (keyword) e dshiruar.
Help sht nj program i vogl n vete. Ai aktivizohet n dritare t vet t
aplikacionit dhe m und t m inim izohet si t gjitha aplikacionet e tjera n Windows. sht shum i preferuar n rastet kur shfrytzohet ndonj aplikacion i ri n
kom pjuter pr t cilin nuk sht e siguruar literatura prcjeilse.
M enyja Help poashtu prmban nj opcion shum praktik pr shfrytzuesit e rinj, t quajtur W indows Tutorial. Ky opcion mundson nj sheti interaktive
npr W indows, n t cilin fitohet rasti q t ushtrohet aftsia e prdorim it t
m iut dhe t m anipulohet me dritare.

5.2.17. Mbyllja e Windowsit

W indowsi si sistem operativ n t cilin mund t prdoren disa
aplikacione dhe procese njkohsisht krkon procedurn e rregullt pr shkyje t
kom pjuterit. Ktu pr dallim nga DOS-i nuk mjafton q vetm t shkyet ose t
resetohet (ristartohet) kom pjuteri.
Pr t siguruar perform anset m aksimale, sistemi operativ W indows
shfrytzon teknikat e posam e t optimizim it dhe t qasjes me vones t periferaleve
t
ngadalshm e,
me
shfrytzim maksimal t memories RAM. Kjo d.t.th. se t
dhnat e dedikuara pr incizim
n disk nuk regjistrohen menjher, por kur program et e
caktuara vlersojn se sht
m om enti i duhur. N kt
m nyr disa pun t ngadalshm e
kryhen ather kur kompjuteri
nuk sht i zn me intensitet t
plot, kurse shfrytzuesi pret pr
plotsim t krkesave t tij.
F'8 I5' Mby,li a e W m dow sit m e S tu n , S h u t
A plikacionet

ndry-

shme te W m dowsit, m bajn t hapura disa fajlla t prkohshm ndihm s pr

vendosje t t dhnave. M e dalje rregullare nga aplikacionet t gjith fajllat
m byllen, kurse fajllat e prkohshm fshihen nga disku.

Softverl sisiemor

207

Sistemi operativWindow_

Pr kt shkak shkyja e kom pjuterit n sistemin operativ W indow s duhet t bhet n mnyr rregullare, duke shtypur n sustn Start t shiritit komandues pozicionin Shut Down.
G jat mbylljes s W indowsit do t paraqiten vrejtjet operacionet e pakryera t shtypjes. N kt rast duhet pritur q t kryhet shtypja ose t hiqet dor
nga ajo.N qoft se ka qen aktiv ndonj
____________________________
aplikacion i sistemit operativ DOS prbrenda W indowsit, ather ai duhet q t
wh*tjju.rtthaMmputio<fa->
mbyllet para daljes nga W indowsi. Prn>
dryshe n ekran do t paraqitet nj dia......
log dritare e cila informon se aplikacioni
...
1 DOS-it sht ende aktiv.
N dialogun e prftuar si n fig.
151. ofrohen disa m ny ra pr dalje nga
W ind0Wsi'

Fig. 151. D ialogu q ofrohet g jat m bylljes

s e sistem it operativ W indows

Shut Down, bn prgatitjen pr shkyje t kom pjuterit. sht veprimi i cili

gjithsesi duhet q t bhet n fu n d t pu ns m e kom pjuter.
Restart, bn ristartim in e kom pjuterit, gjegjsisht m bylljen e sistem it operativ W indows dhe aktivizim in e srishm t tij.
Restart. in M S-D O S mode, bn kalimin nga mjedisi grafik n modin DOS, i
cili sht shum i ngjashm me versionet e m hershme t DOS-it.
Pas zgjedhjes s opcionit Shut Down dhe shtypjes s susts Yes (po)
bhet m byllja e t gjith program eve dhe zbrazja e baferve t diskut. Gjithka
shnohet n disk, mbyllen fajllat e hapur dhe kryhen prgatitjet e tjera pr prfundim t puns. Gjat ksaj kohe n ekran qendron porosia pr pritje derisa t
kryhet m byllja; Please wait while your com puter shuts down. K om pjuteri nuk
duhet q t shkyet pa u paraqitur porosia n ekran:

I ts now safe to turn o ff you r computer.

5.3. Sistemi operativ OS/2

OS/2 (Operating System /2) paraqet sistem operativ t firm s IBM pr
kom pjuter personal i cili m undson realizim in e shum funksioneve t njjta t
cilat prkrahen edhe n sistem in operativ W indows. Edhe pse ky sistem operativ
sht zhvilluar nga firm a m e njohur pr prodhim in e hardverit kom pjuterik,
sht krijuar nj num r relaitivisht i vogl i program eve aplikative pr OS/2 (si-

208

Bazat e inforrrmtiks

pas krkim eve t tregut rreth gjasht her m shum aplikacione jan t krijuara
pr sistem in operativ W indows).
Problemi tjetr sht te m asoviteti i prdorim it t aplikacioneve ekzistuese. Pr OS/2 shum ica e aplikacioneve
jan vegla zhvilluese, t cilat jan m inj-L ?
r& T
m m '
r
"
*%*
teresante pr program ert profesional, deri
.............
: . .... .
sa pr shfrytzim masovik t rrethit m t
gjer t shfrytzuesve m intersante jan
- l ' i a i - l - l - l ; ! . t,
,M
- a
' .
paketet e gatshm e softverike pr prpunim
t t dhnave.
Para disa vitesh, penges e
m m S r a
m m m --
rndsishm e pr prdorim m masovik t
J
B H H
.... n
OS/2 kan qen edhe krkesat hardverike
Fig. 152. Pam ja e sistem it operativ
q nnkuptonin: procesor s paku PC AT
OS/2 Warp
80486, m s paku 8 MB RAM -m em orie
dhe hard disk me m shum se 100 MB, q
pr at koh ishte konfiguracion q krkonte investim t konsiderueshm n
para.
pas

Prparsit e sistem it operativ OS/2 ndaj sistem eve t tjera operative siekspertve t IBM -s jan:
m undsit m t mdha t puns me aplikacione,
rezistenca m e madhe n rnie t sistemit,
m jedis m kualitativ p r multitasking (pun me shum programe).