6

PEDAGOGIJA, 1/11

rasprave i lanci

Pregledni nauni rad

PEDAGOGIJA
LXVI, 1, 2011.
UDK:
37.064.1/.3, 316.472.42

Dr Emina HEBIB
Filozofski fakultet
Beograd

SARADNIKI ODNOSI U KOLI 1

Rezime: U radu se razmatra pitanje potrebe i mogunosti razvijanja saradnikih i
partnerskih odnosa izmeu lanova kolskog kolektiva i izmeu kole i pojedinaca i institucija u
lokalnom i irem drutvenom okruenju. Saradnja izmeu lanova kolskog kolektiva i izmeu
kole i okruenja je preduslov, ali i pokazatelj kvaliteta kolskog rada izraenog u uenikim
postignuima. Pretpostavke uspostavljanja i razvijanja saradnikih odnosa u koli i izmeu
kole i okruenja, pored strune osposobljenosti potencijalnih saradnika, odnose se na odgovarajuu unutranju strukturu i organizaciju kolske institucije, kao i na podravajua zakonska i
programska reenja kolskog rada. Kao najvii kvalitativni oblik saradnikih odnosa, u koli se
moe razvijati partnerstvo izmeu lanova kolskog kolektiva. Specifina znaenja partnerskog
odnosa izmeu uenika i nastavnika s jedne strane i nastavnika i pedagoga s druge strane objanjena su u radu pomou analize sadraja pojmova ravnopravnost odnosa i autoritet znanja i
sposobnosti koji se esto navode kao osnovne odlike partnerskog odnosa, kao i na primeru pedagoko-instruktivnog rada koji ini osnovu saradnje pedagoga sa nastavnicima.
Kljune rei: kola, komunikacija, saradnja, saradniki odnosi, partnerski odnos.

Uvod
Za uspeno funkcionisanje kolske institucije neophodna je komunikacija i saradnja izmeu lanova kolskog kolektiva i izmeu kole i pojedinaca i institucija u
njenom lokalnom i irem drutvenom okruenju. Komunikacija se moe posmatrati
kao preduslov postojanja i funkcionisanja bilo koje drutvene grupe i institucije, kao
medij putem kojeg se ostvaruju grupne aktivnosti, ali i kao rezultat uspenog grupnog i
institucionalnog delovanja. U poslednje vreme i u naoj sredini sve su aktuelnije ras1

Rad je nastao u okviru projekta Instituta za pedagogiju i andragogiju (Filozofski fakultet, Beograd)
Modeli procenjivanja i strategije unapreivanja kvaliteta obrazovanja (br. 179060), koji finansira
Ministarstvo nauke i tehnologije Republike Srbije.

PEDAGOGIJA, 1/11

prave o potrebi i mogunostima razvijanja prakse kolskog rada na principima efikasne

komunikacije i saradnje izmeu svih uesnika tog procesa. Moglo bi se rei da je
opteprihvaen stav zasnovan na brojnim teorijskim i empirijskim nalazima da postoji
povezanost izmeu kvaliteta komunikacije i saradnje u koli i kvaliteta kolskog rada
izraenog u nivou ostvarenosti predvienih ishoda vaspitanja i obrazovanja. U uslovima ostvarivanja procesa decentralizacije vaspitno-obrazovne delatnosti koji se, izmeu
ostaloga, utemeljuje i na jednom od kljunih demokratskih principa pravu na participaciju, vano je analizirati pitanja na koje se sve naine i iz kojih razloga trebaju obezbeivati uslovi za razvoj saradnje unutar kole i izmeu kole i okruenja. U tekstu koji
sledi, pored objanjenja znaaja i efekata komunikacije i saradnje izmeu lanova kolskog kolektiva i izmeu kole i okruenja, navode se i objanjavaju specifina znaenja
saradnikih i partnerskih odnosa izmeu uenika i nastavnika i nastavnika i strunih
saradnika u koli.
Komunikacija i saradnja izmeu lanova kolskog kolektiva
kolu kao institucionalni kontekst individualnog delovanja, kao i bilo koju
drugu drutvenu instituciju, moemo posmatrati kao zajednicu pojedinaca osoba koje
u njoj zauzimaju odreeni poloaj i ostvaruju odreenu ulogu. Uenici i nastavnici, kao
i pojedinci drugaijih poloaja i uloga, uz odgovarajue organizacione uslove i normativnu osnovu, u koli realizuju akcije kojima omoguavaju ostvarivanje funkcije kole.
Pored uenika i nastavnika, socijalni sistem kole ine i pojedinci koji, iako nisu u nastavni proces direktno ukljueni, svojim delovanjem i ponaanjem utiu na njegove rezultate, kao i institucije, drutvene grupe i organizacije iz lokalnog i ireg okruenja
kole koje imaju svoje kanale uticaja na kolski rad (Hebib, 2009). Meutim, bez obzira na kompleksnu socijalnu strukturu kole, za razmatranje pitanja pretpostavki uspenog kolskog rada i funkcionisanja kolske institucije, posebno je vano zadrati se na
analizi komunikacije i saradnje izmeu lanova kolskog kolektiva (u koje ubrajamo
pre svega uenike i nastavnike, ali i strune saradnike, upravu kole i administrativno
osoblje, kao i tehniko osoblje).
Jednako kao to su ve odavno opteprihvaena razvijena saznanja o vanosti
kvalitetne komunikacije u nastavi, tako se u strunoj sociolokoj i psiholokoj literaturi
esto istie da je neophodno da komunikacija unutar jedne grupe ili institucije tee u
svim pravcima, da se odvija i u horizontalnoj i u vertikalnoj ravni, da ima odlike decentralizovane komunikacije. Komunikacija meu lanovima grupe ili institucije ne
obavlja se samo da bi se izvrili zadaci i organizovao rad u grupi ve i kao izraz socijalno-emocionalnih potreba lanova grupe.
Ukoliko komunikaciju meu lanovima kolskog kolektiva ne odlikuje brojnost komunikacionih kanala moe se desiti da se u odnosima izmeu nastavnika i uenika, nastavnika i strunih saradnika, nastavnika i uprave kole, kao i u drugim vrstama
relacija u koli, ostane samo na slubenom kontaktu bez stvarne komunikacije i saradnje. Deava se, tako, da oni koji su upravo svojim poloajem i ulogama usmereni jedni
na druge deluju i funkcioniu odvojeno ime se dovodi u pitanje ostvarivanje funkcije
kole, tj. ostvarivanje predvienih rezultata vaspitno-obrazovnog rada.
Poto poloaj pojedinca unutar jedne formalne grupe i institucije, pored aktivnog delovanja odreuju i oblici i priroda emocionalnih odnosa sa drugima, tj. priroda
socijalnih interakcija, moglo bi se zakljuiti da su meuljudski odnosi zasnovani na ko8

PEDAGOGIJA, 1/11

munikaciji i saradnji na nivou manjih ili veih formalnih grupa i na nivou itave institucije pretpostavka uspenosti individualnog delovanja.
Vanost komunikacije i saradnje u kolskoj instituciji objasniemo na primeru
ostvarivanja uloge nastavnika u koli.
Ostvarivanje nastavnike uloge u kolskoj instituciji podrazumeva usklaivanje individualnog delovanja sa delovanjem ostalih lanova kolskog kolektiva, to
znai da je individualni aktivizam regulisan institucionalnim normama i potrebom saradnikog rada u kolektivnom kontekstu. Jedna od vanih paradigmi modernog doba je
ona o saradnji kao artikulaciji i integraciji principa akcije, planiranja, kulture, razvoja,
organizacije i istraivanja... Saradnja podrazumeva i razvija: moralnu podrku, poveanu efikasnost, unapreivanje efektivnosti, redukovanje upravljanja odozgo, vremensku sinhronizaciju, kapacitet za refleksiju, organizacionu odgovornost, mogunost za
uenje (Hargreaves, 1995).
Nastavnik, na neki nain, ima i profesionalnu obavezu da uspostavlja odnose
(po mogunosti saradnike) sa ostalim uesnicima kolskog rada i ivota. Da bi mogao
adekvatno da odgovori na oekivanja drugih lanova kolskog kolektiva o tome ta i
kako treba da radi, kao i na njihove potrebe, on ih mora najpre prepoznati. Komunikacija unutar kolektiva je put razmene i meusobnih oekivanja i saoptavanja potreba i
izdvaja se kao jedan od glavnih preduslova obavljanja nastavnike uloge.
Poto nastavnik najvei deo vremena u koli provodi sa uenicima, mogue je
zakljuiti da je za njegov rad i razvoj najvaniji kvalitet komunikacije sa uenicima.
Neophodno je, meutim, uoiti da je, s jedne strane, komunikacija nastavnika sa uenicima esto samo rezultat ili refleksija opte emocionalno-socijalne atmosfere u instituciji; s druge strane, ak i kada se u nepovoljnim institucionalnim uslovima, izmeu
nastavnika i uenika razvija kvalitetna komunikacija, na njegov rad bitno e uticati i
kvalitet komunikacije i odnosa sa drugim lanovima kolskog kolektiva.
U razmatranju potrebe usklaivanja individualnog delovanja nastavnika sa delovanjem ostalih lanova kolskog kolektiva i razvijanja saradnikih odnosa u institucionalnom kontekstu mogue je izdvojiti i pitanje: da li usklaivanje individualnog delovanja i ponaanja sa delovanjem i ponaanjem drugih moe da vodi konformizmu?
Konformizam koji se odnosi na prihvatanje ponaanja grupe ili veine od strane pojedinca zato to grupa takvo ponaanje zahteva ili oekuje, zbog svoje velike socijalne i
psiholoke vrednosti postoji u svim grupama i jedan je od pokazatelja da skup ranije
meusobno nepovezanih osoba prerasta u nov socijalni i psiholoki kvalitet u grupu,
tj. u kolektiv. 2 (Havelka, 1980; Rot, 1988). Meu brojnim faktorima koji mogu, u veoj ili manjoj meri, podsticati konformizam nastavnika posebno su znaajni tzv. situacioni (kruta, hijerarhizovana socijalna struktura kolske institucije u kojoj su odnosi
kole prema spoljanjim autoritetima esto zasnovani na podsticanju i nagraivanju poslunosti) i personalni faktori.
Iako su odnosi poslunosti autoritetu esto karakteristika kole koja predstavlja
institucionalni sistem autoriteta, ak i u uslovima podsticanja konformizma postoje
realne mogunosti za autentino individualno delovanje u koli. Jedan od puteva je saradnja sa kolegama i drugim lanovima kolskog kolektiva. Umesto odnosa zasnovanih
na moi, treba graditi saradnike odnose zasnovane na kompetenciji pojedinca.

Havelka, N. (1980): Psiholoke osnove grupnog rada, Nauna knjiga, Beograd; Rot. N. (1988): Psihologija grupa, ZUNS, Beograd.

PEDAGOGIJA, 1/11

Saradniki odnosi podrazumevaju podelu poslova koja se mora temeljiti na

individualnim kompetencijama i afinitetima. U uslovima uvaavanja individualnih
kompetencija i odgovornosti svih pojedinaca da unutar odreene podele poslova prue
doprinos funkcionisanju sistema, moe se govoriti o partnerskim odnosima i timskom
radu u nastavi i vaspitno-obrazovnom procesu. Tim se razlikuje od uobiajene grupe
ljudi koji meusobno sarauju. Grupa ljudi je obino situacijski povezana; pojedinci u
njoj slobodno rasporeuju svoje ciljeve i izbore; sprovode nezavisne ideje i akcije i
obino deklariu formalnog i neformalnog vou. Model timskog rada definie se kao
interaktivni proces koji omoguava da ljudi sa razliitim stepenom strunosti proizvedu kreativna reenja za zajedniki definisane probleme. Takvo reenje je bolje i uspenije od reenja koje bi neki lan tima samostalno pruio (Polucci-Whitcomb & Nevin,
1986, prema: Pavlovski i Pavlovi Breneselovi, 2000). Funkcionisanje tima odlikuje:
jasna vizija cilja i usmerenost na zadatak; meuzavisnost i empatija meu lanovima
tima; podela odgovornosti i uloga; procedura i pravila koja definiu nain rada; mehanizam donoenja zajednikih odluka (konsenzus); razreavanje internih tenzija i konflikata (Pavlovski i Pavlovi Breneselovi, 2000).
Saradniki odnosi, a posebno timski rad sa kolegama, znaajni su za rad nastavnika iz jo jednog razloga. Osobe koje sarauju ili zauzimaju odreeni poloaj ili
ulogu u timu stupaju u prisnije odnose sa drugim lanovima tima, a zadovoljstvo
sobom i sopstvenim profesionalnim izborom, koje e naravno biti izraenije u uslovima kvalitetnih interpersonalnih odnosa i saznanja da sopstvenim delovanjem doprinosimo efikasnosti tima i kolektiva kojemu pripadamo, predstavlja bitan element razvoja
pojedinca.
Iz dosadanjeg izlaganja proizlazi da je najvii stepen saradnje koji se u kolskoj instituciji moe ostvariti partnerski odnos izmeu lanova kolskog kolektiva.
Polazei od ideje da je vaspitanje i obrazovanje proces koji se realizuje u interakciji (sa
fizikom sredinom, odraslima i vrnjacima) partnerski odnos moemo odrediti kao
odnos izmeu dve ili vie osoba koji proistie iz zajednikih interesa, usmeren je ka zajednikim ciljevima, a bazira se na razmeni i pozitivnoj meuzavisnosti (Pavlovi
Breneselovi i Pavlovski, 2000). Nalazi istraivanja pokazuju da je u uslovima realizacije timskog rada u koli koji se utemeljuje na ideji partnerstva i distributivnog rukovoenja mogue jasnije sagledavati uslove u kojima se odvija kolski rad i odreivati
prioritetne ciljeve delovanja (Butt & Lance, 2005, prema: Wilson & Bedford, 2008).
Ako se saradnja i partnerski odnos izmeu lanova kolskog kolektiva posmatraju kao pretpostavke i pokazatelji uspenog kolskog rada, namee se pitanje zato se
o njima jo uvek govori kao o poeljnim odlikama, a ne kao o odlikama dosadanje i
postojee kolske prakse. Razlozi su brojni i mogli bismo ih traiti u rasponu od irih,
nepovoljnih drutveno-kulturalnih okolnosti, do personalnih inilaca. Sasvim je sigurno da biti saradnik ili partner nije niti lako niti jednostavno, jer zahteva odreeno personalno i interpersonalno ponaanje, uz stalna preispitivanja i povremene promene na
oba plana ponaanja. A svaki pojedinac nema u jednakoj meri razvijene i izgraene
dispozicije za interpersonalno reagovanje.
Raditi saradniki ili partnerski ne znai ne dolaziti u sukobe sa kolegama.
Naprotiv, sukobi ili konflikti, ali oni funkcionalni i konstruktivni koji vode promeni,
mogu uticati na kohezivnost kolektiva. Takoe mogu predstavljati i nain stalne samoevaluacije. Razmena znanja, iskustava, stavova i uverenja koja se ostvaruje u stalnoj
komunikaciji omoguava pojedincu da se menja, napreduje na profesionalnom i linom
planu.
10

PEDAGOGIJA, 1/11

Ostvarivanje profesionalne uloge u koli (nastavnike ili iz ugla nekog drugog

strunog profila) specifino je jer dokazuje da je razvoj autentinosti i individualnosti
mogu u uslovima uspostavljanja i negovanja kvalitetnih meuljudskih, kolegijalnih
odnosa. Kada je pojedinac deo zajednice koja ui, u kojoj se svako smatra odgovornim
za vlastiti razvoj i razvoj svojih kolega, moe se govoriti o tzv. interaktivnom profesionalizmu (Fullan & Hargreaves, 1991, prema: Stoll i Fink, 2000).
Tofler (Toffler, 1990) je razradio metaforu pokretnog mozaika umesto monolitne unutranje strukture institucije (Hargreaves, 1995), odreujui njegovu funkciju
na slian nain kao to i Senge odreuje funkciju i prirodu organizacije koja ui
(Senge, 2001). Organizacija koja ui je struktura u kojoj pojedinci kontinuirano razvijaju svoje sposobnosti i razliite vrste ekspertize, ispoljavaju i isprobavaju razliite
vrste voenja, konfrontiraju neodgovarajue organizacione modele i zajedno pronalaze
bolja reenja (Hargreaves, 1995). To su organizacije u kojima: ljudi stalno razvijaju
svoje sposobnosti za kreiranje poeljnih rezultata; u kojima se neguju novi i ekspanzivni oblici razmiljanja; u kojima se slobodno definiu individualne i kolektivne aspiracije; u kojima se stalno ui kako uiti zajedno. Drugim reima, to su organizacije koje
stalno unapreuju naine kreiranja svog razvoja i budunosti (Senge, 2001). Koncepcija uee organizacije polazi od razumevanja uenja kao procesa razvoja sposobnosti
kroz iskustvo steeno zajednikim radom. Poto se uenje javlja u realnom ivotnom
kontekstu, uenje tokom rada je proces smenjivanja usvajanja vetina, njihove praktine primene i refleksije o ostvarenim rezultatima. Pored individualnog strunog usavravanja, u ueim organizacijama od izuzetnog znaaja su sistemsko miljenje, graenje zajednike vizije, timski rad i uenje (Senge, 2001).
Konceptu organizacije koja ui srodan je pojam kolaborativna kola koju
odlikuje uverenje meu zaposlenima da je poduavanje najefikasnije u okruenju koje
karakterie kolegijalnost i da kvalitet kolskog obrazovanja u velikoj meri zavisi od odlika svakodnevnog rada i ivota u koli (Smith & Scott, 1990).
kolu kao ueu organizaciju ili kolaborativnu instituciju treba da odlikuju: interakcija sa konstantno promenljivim okruenjem i koordinacija sa brojnim drugim
drutvenim sistemima u okruenju; suoavanje sa promenama u okruenju kao izvorom potrebe za samomenjanjem i samotransformacijom; kreativno i konstruktivno preispitivanje svrhe i funkcije, kao i naina delovanja institucije razvijanjem kapaciteta za
samokorekciju, samodirekciju, samoupravljanje, samoorganizaciju i samobnavljanje
(Banathy, 1991).
Komunikacija i saradnja izmeu kole i lokalnog i ireg drutvenog okruenja
Za razvijanje kole kao organizacije koja ui, izmeu ostalog, vano je
kakvi se odnosi uspostavljaju i neguju izmeu kole i njenog okruenja. Da bi se razvijali saradniki odnosi izmeu kole i njenog okruenja, potrebno je obezbediti protok
informacija u svim pravcima i konsultativni proces u kreiranju i realizaciji kolskog
programa. Razmena informacija i miljenja je prvi korak u razvijanju saradnikih odnosa. Saradnja izmeu kole i njenog okruenja u punom i pravom znaenju te rei,
pored meusobne informisanosti, morala bi podrazumevati i: kooperativno delovanje
kole i drugih drutvenih institucija koje ostvaruju vaspitno-obrazovnu funkciju, radi
komplementarnosti delovanja i razmene dobara; koordinaciju aktivnosti svih uesnika
procesa odluivanja i nosilaca nadlenosti i vlasnitva u vaspitno-obrazovnoj delatnoPEDAGOGIJA, 1/11

11

sti; integraciju kole u zajednicu, ime ona postaje komponenta sistema uenja i ljudskog razvoja na irem drutvenom planu (Banathy, 1991).
Potrebno je, meutim, naglasiti da su odnosi izmeu pojedinih lanova kolskog kolektiva i grupa koje oni formiraju uvek refleksija stanja na irem drutvenom
planu i da se u praksi esto deava da je nerazvijenost saradnikih odnosa unutar kolskog kolektiva praena nerazvijenou saradnje izmeu kole i njenog okruenja.
Naime, teko je zamisliti da e se u uslovima demokratskih drutvenih odnosa
u koli negovati i razvijati hijerarhizovani odnosi zasnovani na autoritetu moi, a ne na
saradnji, kao to je veoma teko u nedovoljno demokratskom i liberalnom okruenju
podsticati saradnike odnose u institucionalnom kontekstu. U razmatranju ovog pitanja
potrebno je istai dve napomene.
Najpre, valja istai da je ovo pitanje u vezi sa osnovnom funkcijom kole kao
institucije koja je dvostruka: zadovoljavanje individualnih i drutvenih potreba i zahteva. Uenici, zbog kojih kola i postoji, i nastavnici, kao osnovni realizatori svih kolskih aktivnosti, deo su lokalne i ire drutvene sredine. Ukoliko se kola eli razvijati
kao kontekstualni okvir individualnog razvoja (profesionalnog i linog razvoja nastavnika i, pre svega, podsticanja uenikih potencijala), moraju se u koncipiranju njenog
delovanja uvaavati uticaji kojima su lanovi kolskog kolektiva izloeni van kole,
sva iskustva koja oni stiu van kole. U suprotnom kola postaje mesto gubljenja identiteta ili otuenja od vlastitog kulturnog identiteta, mesto depersonalizacije i dehumanizacije, a ne sticanja identiteta. kola moe postati prepreka personalizaciji ukoliko ne
rei konflikt izmeu zahteva koje zajednica pred nju postavlja radi ouvanja vlastitoga
kulturnog kontinuiteta i potrebe pojedinca za varijabilnim i ekspanzivnim uenjem. 3
Potom, treba imati u vidu da je ovo pitanje u vezi sa problemom odnosa kola
drutvo. Odnosi jednosmerne, hijerarhizovane komunikacije esto su odlika ne samo
odnosa izmeu lanova kolskog kolektiva ve i odnosa izmeu kole i njenog okruenja. Od kole i nastavnika oekuje se da ispunjavaju propis, zadatak, normu, drutvena
oekivanja, interese U takvim uslovima nastavnici su izloeni uticajima monijih na
lestvici hijerarhije, ali imaju mogunost da koriste svoj deo moi i to prema onima koji
su na niim poloajima od njih samih. Ispoljavanje moi prema uenicima koji zauzimaju nii poloaj na lestvici institucionalne hijerarhije, meutim, ne bismo mogli oceniti povoljnom okolnou za rad i razvoj nastavnika, ak i ako uvaimo mogue individualne razlike meu samim nastavnicima u proceni dobiti od nje.
Iz prethodno reenog moglo bi se zakljuiti da nije dovoljno samo oekivati i
zahtevati od zaposlenih u koli i angaovanih u nastavnom i kolskom radu da uspostavljaju i razvijaju saradnike odnose, ve je potrebno razmotriti i obezbediti pretpostavke za razvoj saradnje i partnerstva unutar kole i izmeu kole i okruenja (Hebib i
Radulovi, 2000). Naime, uprkos opteprihvaenom stavu da je potrebno pripremiti nastavnike i druge zaposlene u koli za razumevanje i sprovoenje procesa ukljuivanja
porodice i lokalne zajednice u kolski rad, za ostvarivanje i razvijanje saradnje izmeu
kole, porodice i zajednice potrebne su promene u strukturi i organizaciji institucije,
kao i unutar kolskog i drutvenog sistema (Epstein & Sanders, 2006). Uspena saradnja izmeu kole i okruenja zavisi, naime, od komunikacije, koordinacije aktivnosti i
implikacija koje spoljanja kontrola nad kolskim radom ima na organizaciju i realizaciju kolskih aktivnosti (Jones, 2009).
3

Spaji, V. (1989): Dimenzije antropolokih perspektiva obrazovanja. U J. G. Ogbu, Pedagoka antropologija (519), kolske novine, Zagreb.
12
PEDAGOGIJA, 1/11

U razmatranju i obezbeivanju pretpostavki za uspostavljanje i razvijanje saradnje izmeu kole i pojedinaca i institucija u lokalnom i irem drutvenom okruenju
korisno je imati na umu razloge koji ukazuju na potrebu za saradnikim odnosima.
Potreba za razvijanjem saradnikih odnosa izmeu kole i pojedinaca i institucija iz lokalnog i ireg drutvenog okruenja proizlazi iz sledea tri razloga.
Prvo, okruenje kole u kojem ive i rade uenici i nastavnici predstavlja izvor
znaajnih vaspitnih i drugih uticaja kojima su oni izloeni. Te uticaje bi trebalo uzimati
u obzir prilikom koncipiranja i realizacije kolskog rada.
Drugo, saradnja kole sa pojedincima i institucijama iz lokalnog okruenja
pretpostavka je uspenog ostvarivanja kolskog rada. Naime, pojedine nastavne i vannastavne aktivnosti realizuju se izvan kolskog prostora i uz pomo i podrku pojedinaca i institucija iz lokalne sredine. Pojedinci i institucije iz lokalnog kolskog okruenja
mogu predstavljati izvor materijalne, tehnike i strune podrke u realizaciji nastavnog
i kolskog rada.
Tree, vaspitno-obrazovni i kolski rad ne bi trebalo da bude odgovornost
samo zaposlenih u koli ve i svih pojedinaca, grupa i institucija zainteresovanih za tu
delatnost. Odgovornost za proces i rezultate kolskog rada, meutim, uvek mora biti
praena pravom uestvovanja u donoenju odluka o svim elementima kolskog rada i
funkcionisanja kolske institucije (Hebib, 2009).
Navedene razloge za uspostavljanje i razvijanje saradnikih odnosa izmeu
kole i okruenja moemo razumevati i kao potencijalne koristi od uea u saradnji za
sve koji neposredno uestvuju u kolskom radu, kao i za ostale koji su u isti indirektno
ukljueni. Jednostavnije reeno, saradnja kole i okruenja predstavlja jedan od sigurnih puteva razvoja kole kao institucije, ali i razvoja zajednice u kojoj kola deluje.
Partnerstvo kole i okruenja predstavlja dobit i za kolu i za zajednicu, jer prua mogunost da se ostvare rezultati koji se ne mogu postii izolovanim delovanjem (Amey
& Eddy, 2010).
Specifina znaenja saradnikih i partnerskih odnosa
U prethodnim delovima teksta naglaena je vanost razvijanja saradnikih i
partnerskih odnosa u koli i izmeu kole i okruenja. U nastavku teksta elimo se podrobnije zadrati na objanjenju znaaja i znaenja partnerskog odnosa kao najvieg i
kvalitativno najvrednijeg oblika saradnje. Naime, smatramo da termini saradnja i partnerstvo (tj. saradniki i partnerski odnosi) nisu sinonimi. Specifinost njihovog znaenja objasniemo na primerima odlika saradnje i partnerstva izmeu nastavnika i uenika, s jedne strane, i nastavnika i strunih saradnika, s druge strane.
Navedena specifinost najpotpunije se moe objasniti preko zadravanja na
konkretnom znaenju ravnopravnosti i autoriteta znanja i sposobnosti koji se esto u
strunim radovima navode kao neke od kljunih odlika partnerskog odnosa.
Ravnopravnost kao osnovna odlika partnerskog odnosa ima sasvim razliito
konkretno znaenje kada govorimo o odnosu uenika i nastavnika, odnosno kada
imamo na umu odnos nastavnika i strunih saradnika. U prvom sluaju eli se istai da
su uenici i nastavnici ravnopravni u pogledu imanja prava, ali se ne smeju zaboraviti
razlike u broju i sadraju prava, kao i prateih odgovornosti koje ove dve kategorije
imaju. Uspostavljanje i razvijanje saradnikih odnosa izmeu uenika i nastavnika
podrazumeva, tako, uvaavanje prava uenika od strane nastavnika i preuzimanje odgovornosti za kvalitet nastavnog rada i od strane nastavnika, ali i od strane uenika. S
PEDAGOGIJA, 1/11

13

druge strane, s obzirom na kvalifikacije neophodne za obavljanje posla nastavnika i

strunog saradnika i pratei status ta dva struna profila u koli, ravnopravnost nastavnika i strunih saradnika mogla bi se razumeti kao jednakopravnost u pogledu broja i
sloenosti prava i odgovornosti. Specifinost ta dva struna profila navodi na razlike u
sadraju pojedinih prava i odgovornosti (povezanih sa domenima rada u koli, tj.
strunom nadlenou).
Autoritet znanja i sposobnosti, tj. kompetentnost kao jedna od vanih odlika
partnerskog odnosa povezana je sa komplementarnou razliitih uloga u koli. Osnovna svrha i cilj nastavnog i vaspitno-obrazovnog rada je razvoj uenikih kompetencija.
Taj proces u velikoj meri je rezultat profesionalnog delovanja nastavnika koji raspolae
znanjima, sposobnostima i vetinama za njegovo organizovanje i realizaciju. Nastavnici i struni saradnici se, meutim, ne razlikuju u nivou razvijenih znanja i sposobnosti,
ve u vrsti i sadraju konkretnih kompetencija kojima raspolau to je razlog za zajedniko delovanje radi potpunijeg doprinosa kvalitetu kolskog rada. Profesionalci u
koli razliitog znanja i iskustva moraju koristiti svaku priliku za promociju modela
pozitivnog meuuticaja i interprofesionalne kolaboracije (Mostert, 1996).
U cilju jasnijeg objanjenja moguih razlika izmeu pojmova saradnja i partnerski odnos u nastavku dajemo osvrt na funkciju i sadraj tzv. pedagoko-instruktivnog rada kao posebnog podruja rada kolskog pedagoga.
U skladu sa definisanim ciljem delovanja pedagoga u koli, u programskim dokumentima, kao zasebna oblast njegovog rada izdvaja se pedagoko-instruktivna delatnost (Program rada strunih saradnika u srednjoj koli, 1993; Program rada kolskog
pedagoga u osnovnoj koli, 1994). Mogu se, dodue, uoiti razliite formulacije koje se
koriste u programskim dokumentima i metodikim prirunicima za oznaavanje te
grupe aktivnosti kolskog pedagoga (npr.: saradnja sa nastavnicima na unapreivanju
vaspitno-obrazovnog rada; unapreivanje obrazovno-vaspitnog rada i instruktivni pedagoko-psiholoki rad sa nastavnicima i sl.) (pogledati: Mui; 2008; Trnavac, 1996),
ali se, bez izuzetka, pedagoko-instruktivni rad navodi kao osnova ostvarivanja saradnje izmeu nastavnika i pedagoga.
Kada govorimo o pedagoko-instruktivnom radu mislimo na podruje rada pedagoga ija je osnovna svrha pedagoko, tj. struno, instruiranje nastavnika kako bi oni
kvalitetnije obavljali svoj posao. Zajedniki rad pedagoga i nastavnika moe i treba da
se deava u situacijama kada se manifestuju odreene tekoe u nastavnom i kolskom
radu, posebno ukoliko se one reflektuju na rezultate u uenikom radu i razvoju i predstavljaju prepreku u ostvarivanju planiranih ciljeva i ishoda nastave, odnosno uenikih
postignua. Uloga pedagoga tada moe biti instruktivna, pa ak i korektivna.
Instruktivno i korektivno delovanje pedagoga sigurno predstavlja oblik ili
formu zajednikog rada sa nastavnicima to znai da se moe razumeti kao jedan od
naina ispoljavanja saradnikih odnosa izmeu ova dva profila. U postojeoj kolskoj
praksi (koja je, ne smemo zaboraviti, rezultat ili refleksija razvijenih i putem strunih
izvora dostupnih teorijskih saznanja, kao i razvijene koncepcije strune slube u koli
definisane zvaninim programskim dokumentima) dominira takvo razumevanje znaenja sintagme pedagog struni saradnik i procesa i pojma saradnja izmeu pedagoga
i drugih lanova kolskog kolektiva (Hebib, 1996). Meutim, saradnju pedagoga i nastavnika ne treba svoditi samo na instruktivno i korektivno delovanje u sluaju kada se
pojave problemi i tekoe u nastavnom i kolskom radu.
Saradnju izmeu nastavnika i pedagoga moemo razumevati i kao zajedniko
delovanje na ostvarivanju zajednikog cilja. Takav oblik ili forma zajednikog rada na14

PEDAGOGIJA, 1/11

stavnika i pedagoga podrazumeva npr. zajedniko pokretanje akcija usmerenih ka unapreivanju kolske prakse koje je zasnovano na jasno odreenoj podeli poslova uz uvaavanje specifinosti pojedinog strunog profila, individualnih kompetencija i, zato da
ne, afiniteta. U takvim uslovima saradnja nastavnika i pedagoga potencijalno dobija
kvalitativno novu i drugaiju dimenziju i pribliava se pravom znaenju i manifestaciji
partnerstva u koli.
Moramo, meutim, istai da je teko oekivati da partnerski odnosi izmeu nastavnika i pedagoga postanu slika stanja u naim kolama dok se ne razviju i ne usvoje
drugaije koncipirani programski dokumenti za rad strunih saradnika u koli (koji bi
trebalo kao polaznu osnovu da sadre ideju o saradnji pre svega kao o partnerstvu, a ne
bilo kojoj formi zajednikog rada). Pored te kljune pretpostavke, vano je u koli
obezbediti uslove (vremenske, prostorne, materijalno-tehnike) za zajedniko delovanje nastavnika i pedagoga, a putem formalnog obrazovanja i strunog usavravanja ova
dva profila obezbeivati razvoj kompetencija za partnersko delovanje.
Zakljuak
Paralelno sa sve veim brojem strunih radova u kojima se objanjava povezanost izmeu kvaliteta komunikacije i saradnje u koli i kvaliteta kolskog rada izraenog u nivou ostvarenosti uenikih postignua, sve su brojnije i aktuelnije rasprave o
potrebi i mogunostima razvijanja prakse kolskog rada na principima efikasne komunikacije i saradnje izmeu svih uesnika tog procesa.
Dok se komunikacija moe posmatrati kao preduslov postojanja i funkcionisanja bilo koje drutvene institucije, kao medij putem kojeg se ostvaruju institucionalne
aktivnosti, saradnja unutar institucije moe se posmatrati i kao rezultat institucionalnog
delovanja i jedan od naina razvoja institucije, ali i svih pojedinaca koji u njoj deluju.
Zbog funkcije i prirode vaspitno-obrazovnog procesa izuzetno je vano kakvi
se odnosi uspostavljaju izmeu lanova kolskog kolektiva. Potrebno je uspostavljati i
razvijati saradnike odnose kako u nastavnom radu, tako i u celini kolskog rada, a po
mogunosti raditi i na razvijanju partnerskih odnosa u koli. Pri tome, treba imati na
umu da partnerske odnose treba razumeti kao najvii kvalitativni oblik saradnje i da
osnovne odlike partnerskih odnosa imaju svoja specifina znaenja kada se posmatraju
u kontekstu razliitih relacija (npr. odnosa uenika i nastavnika i odnosa nastavnika i
strunih saradnika). Saradnike odnose treba razvijati i izmeu kole i okruenja radi
obezbeivanja potrebnih preduslova za uspenu realizaciju kolskog rada, ali i radi raspodele odgovornosti za rezultate kolskog rada i obezbeivanja prava na participaciju u
kolskom radu.
Brojni su razlozi zato su jo uvek saradniki i partnerski odnosi pre poeljno,
a manje realno stanje u naim kolama. Pored odreenih prepreka koje se nalaze u obelejima ireg drutvenog i kulturnog konteksta, neodgovarajuih reenja na planu organizacije i naina funkcionisanja kolskog sistema i strukture i sadraja kole kao institucije, jedan od moguih izvora potekoa lei i na individualnom planu, tj. planu
spremnosti i osposobljenosti potencijalnih saradnika i partnera za takav vid delovanja i
ponaanja.
Neosporno je, meutim, da se kolska praksa kod nas postepeno razvija u pravcu opte demokratizacije vaspitno-obrazovne delatnosti i obezbeivanja potrebnog
nivoa kvaliteta vaspitno-obrazovnog rada. Kao sastavni deo tog dugotrajnog i komPEDAGOGIJA, 1/11

15

pleksnog procesa u naoj koli e se, sasvim izvesno u sve veoj meri, javljati pozitivni
efekti saradnikog rada, a verovatno i prve manifestacije partnerstva.
Literatura:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.

Amey, M. J., Eddy, P. L. & Campbell, P. L. (2010): Crossing Boundaries Creating Community
College Partnership to Promote Educational Transition, Community College Review, vol. 37, no.
4, p. 322.
Banathy, B. H. (1991): Systems Design of Education (A Journey to Create the Future), Englewood Cliffs, New Jersey..
Epstein, J. L. & Sanders, M. G. (2006): Prospects for Change: Preparing Educators for School,
Family and Community Partnership, Peabody Journal of Education, vol. 81, no. 2, p. 81120.
Hargreaves, A. (1995): Beyond Collaboration: Critical Teacher Development in the Postmodern
Age. In J. Smyth (ed.): Critical Discourses on Teacher Development (149179), Cassell, London
Hebib, E. i Radulovi, L. (2000): Mogunosti ostvarivanja saradnje nastavnika i strunih saradnika, Nastava i vaspitanje, br. 3, 326339.
Hebib, E. (1996): Uloga pedagoga u vrednovanju rada nastavnika, Beograd: Institut za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta.
Hebib, E. (2009): kola kao sistem, Institut za pedagogiju i andragogiju Filozofskog fakulteta,
Beograd.
Jones, J. (2009): The Development of Leadership Capacity Through Collaboration in Small
Schools, School Leadership and Management, vol. 29, no. 2, p. 129156.
Juri, V. (2008): Metodika rada kolskog pedagoga, kolska knjiga, Zagreb.
Mostert, M. P. (1996): Interprofessional Collaboration in Schools: Benefits and Barriers in
Practice, Preventing School Failure, vol. 40, no. 3, p. 2336.
Pavlovi Breneselovi, D. i Pavlovski, T. (2000): Partnerski odnos u vaspitanju, Centar za interaktivnu pedagogiju, Beograd.
Pavlovski, T. i Pavlovi Breneselovi, D. (2000): Timski rad u vaspitnoj praksi, Centar za interaktivnu pedagogiju, Beograd.
Program rada kolskog pedagoga u osnovnoj koli, Prosvetni glasnik, Slubeni glasnik
Republike Srbije, br. 1/1994.
Program rada strunih saradnika u srednjoj koli, Prosvetni glasnik, Slubeni glasnik
Republike Srbije, br. 1/1993.
Senge, P. M. (2003): Peta disciplina (principi i praksa uee organizacije), Mozaik knjiga,
Zagreb.
Smith, S. C. & Scott, J. J. (1990): The Collaborative School: A Work Environment for Effective
Instructions, Educational Resources Information Center, Oregon.
Stoll, L. i Fink, D. (2000): Mijenjajmo nae kole (Kako unaprijediti djelotvornost i kvalitet
kola), Educa, Zagreb.
Trnavac, N. (1996): Pedagog u koli, prilog metodici rada kolskog pedagoga, Uiteljski fakultet, Beograd.
Wilson, E. & Bedford, D. (2008): New Partnership for Learning: Teachers and Teaching
Assistants Working Together in Schools The Way Forward, Journal of Education for Teaching, vol. 34, no.2, p. 137150.

***
COOPERATIVE RELATIONS IN SCHOOLS
Summary: This paper discusses the needs and opportunities for developing collaborative and partnership relations between school staff members and between schools and individuals and institutions at the local and wider community. Cooperation among the school staff and
between school and the environment is a prerequisite, but an indicator of the quality of school
work is expressed in the students' achievements. Assumptions of establishing and developing the
cooperative relations in the school and between schools and the environment, in addition to pro16

PEDAGOGIJA, 1/11

fessional qualifications of potential candidates, refer to the appropriate internal structure and
organization of academic institutions, as well as supportive legislation and software solutions of
school work. As the highest quality form of associations, the school can develop a partnership
between school staff members. The specific meaning of a partnership between students and
teachers, on the one hand, and teachers and educators, on the other hand, the authors explained
by analyzing the contents of concepts gender relations and the authority of knowledge and skills
that are often cited as the main characteristics of a partnership, as well as example of the pedagogical and instructional work, which forms the basis of cooperation between educators and
teachers.
Key words: school, communication, cooperation, cooperative relations, partnership.
***
SOTRUDNI^ESKIE OTNO{ENI} V {KOLE
: V statxe obsu`daets] vopros o neobhodimosti i vozmo`nosti razviti]
sotrudni~estva i partnerstva me`du ~lenami [kolxnogo kollektiva, me`du [kolami i
otdelxnwmi licami i me`du u~re`deni]mi na mestnom i bolee [irokom urovne. Sotrudni~estvo me`du ~lenami [kolxnogo kollektiva i me`du [koloj i okru`ay\ej sredoj
]vl]ets] ne tolxko neobhodimwm usloviem, a i pokazatelem, vwra`ennom v dosti`eni]h
u~a\ihs], ka~estva rabotw [kolw. Predpolo`eni] o sozdanii i razvitii sotrudni~eskih
otno[enij v [kole i me`du [koloj i okru`ay\ej sredoj otnos]ts] kak 1. k trebovaniy
professionalxnoj kvalifikacii potencialxnwh kandidatov, tak i k 2. sootvetstvuy\ej
vnutrennej organizacii [kolw kak u~re`deni] i 3. a tak`e k sootvetstvuy\im zakonodatelxnwm aktam i programmnwm re[eni]m dl] [kolxnoj rabotw. Partnerstvo me`du ~lenami kollektiva [kolw predstavl]et soboj naivws[ij urovenx razviti] ka~estva sotrudni~estva. Specifi~eska] va`nostx sotrudni~estva me`du u~a\imis] i prepodavatel]mi s
odnoj storonw, i prepodavatel]mi i pedagogami, s drugoj, v nasto]\ej rabote ob]sn]ets] s
pomo\xy analiza soder`ani] pon]tij: ravnopravie otno[enij i avtoritet znanij i
navwkov, kotorwe ~asto upominayts] v ka~estve osnovnwh harakteristik sotrudni~estva, a
tak`e pedagogi~eskoj i instruktivnoj rabotw, kotora] le`it v osnove sotrudni~estva
me`du pedagogami i prepodavatel]mi.

Kly~evwe slova: [kola, kommunikaci], sotrudni~estvo, sotrudni~eskie otno[eni], partnerskie otno[eni].

PEDAGOGIJA, 1/11

17