3.

STRUKTURNA GRAA ATOMA

Atomi su najsitniji dijelovi materije sa svojstvima karakteristinim za element. Atomi se
sastoje od tri osnovne subatomske estice: protona, neutrona i. elektrona, slika 3.1.

Slika 3.1. ematski prikaz atoma

Model atoma, onakav kakav se i danas prihvata, je model koji je postavio Rutherford jo
1909. godine, a 1913 godine dopunio Bohr. Schrodinger je 1926 godine Bohr-ov model
sferne orbite po kojoj se elektroni kreu oko jezgra zamijenio prostornom ljuskom
elektronskim oblakom kkoji moe da ima vie nivoa. Na slici 3.2. prikazan je razvoj
modela atoma.

Slika 3.2. Razvoj modela atoma kroz istoriju

Sadanji prosti model atoma se sastoji odvrlo malog jezgra od oko 10-14 m u preniku,
koje je opkoljeno relativno fino raspodjeljenim elektronskim oblakom promjenljive gustine,
tako da je prenik atoma reda veliine 10-10 m. Jezgro je nosilac skoro cjelokupne mase
atoma i sadri protone i neutrone. Proton ima masu od 1,673x10-24 g i jedinino
naelektrisanje od +1,602x10-19 C (Coulon). Neutron je malo vee mase nego proton i ima
masu od 1,675x10 -24 g ali nema naelektrisanje. Elektron ima relativno malu masu od
0,109x10 -28 g i jedinino naelektrisanje -1,602x10 -19 C (jednako po naelektrisanju, no
suprotnog znaka od protona). U tabeli 1. su zbirno prikazana ova svojstva subatomskih
estica.
Tabela 3.1. Masa i naelektrisanje subatomskih estica
Elementarna Znak
Relativna
Naelektrisanje
Masa, (g)
estica
estice
masa
estice, (C)
Proton
Neutron
Elektron

p+
n0
e-

1,673x10 -24
1,675x10 -24
0,109x10 -28

1
1
0

+ 1,602x10-19
0
- 1,602x10-19

Relativno
naelektrisanje
+1
0
-1

Jezgro atoma je nosilac mase i s obzirom da ima veoma mali prenik, reda 10-14 m,
veoma je velike gustine. Elektroni, pak imaju vrlo malu masu koja iznosi svega 1/1800
dio mase protona.
Naelektrisani oblak elektrona, prema tome, izgrauje skoro cijelu zapreminu atoma ali
predstavlja vrlo mali dio njegove mase. Elektroni, posebno oni spoljni, odreuju veinu
elektrinih, mehanikih, hemijskih i termikih svojstava atoma. Elektroni osciluju oko
jezgra na raznim energetskim nivoima, odnosno na razliitim udaljenostima, veoma
velikom brzinom, reda 1000 km/s, uz istovremeno obrtanje oko svoje ose.
Do prije dvadesetak godina smatralo se da su najmanje estice koje sainjavaju atome
protoni i neutroni. Ipak, nedavno je otkriveno da postoje mnogo manje estice koje
formiraju naprijed pomenute. Istraivanja koja su vrili fiziari koji se bave fizikom
estica su otkrioli da su protoni i neutroni formirani od subestica koji se nazivaju
kvarkovi i ija je dimenzija priblino 10-18 m. Na slici 3.3 dat je ematski prikaz dimenzija
elementrnih estica od kojih je graen atom.

Slika 3.3. Dimenzije elementarnih estica atoma

Prostor koji zauzima jedan atom odreuje se atomskim prenikom, a to predstavlja
rastojanje izmeu centara dva najblia atoma, to ini relativnu karakteristiku elementa
koja se naziva parametar reetke.
3.1. Atomski brojevi
Broj protona u jezgru se naziva-atomski broj (Z) i on odreuje hemijske osobine
elemenata, a broj neutrona naziva se neutronski broj (N). Broj protona je jednak rednom
broju hemijskog elementa. Broj neutrona se izraunava kao razlika atomske teine
atoma tog elementa A (koja se naziva maseni broj) i broja protona, odnosno N= A-Z.
Odnos broja protona prema broju neutrona pokazuje stabilnost elemenata. Tako, ako je
u nekom elementu odnos N/Z~1, onda se on smatra stabilnim a kod elemenata sa
odnosom N/Z > 1,5 jezgro je nestabilno i element je radioaktivan, odnosno podlijee
samoraspadanju.

Slika 3.4. Atomski brojevi za vodik i ugljik

Atomski broj pokazuje broj protona - pozitivno naelektrisanih estica u jezgru atoma i u
neutralnom atomu atomski broj je takoe jednak broju elektrona u njegovom naelektrisanom
oblaku. Svaki element ima svoj vlastiti karakteristini atomski broj i prema tome atomski broj
odreuje element. Atomski brojevi elemenata, od vodonika, koji ima atomski broj 1, do
posljednjeg, koji ima atomski broj 109, unijeti su iznad simbola atoma datih elemenata u
Periodnom sistemu elemenata (slika 3.5.).

Slika 3.5. Periodni sistem elemenata

3.2. Atomske mase
Razliite vrste atoma nastaju kombinovanjem razliitih brojeva protona, neutrona i
elektrona. Ukupna masa svih estica predstavlja atomsku masu.
Rerlativna atomska masa je broj koji se dobije uporeivanjem sa masom nekog drugog
atoma, odnosno sa dijelom mase atoma koji je uzet za standard. Danas se kao standard
koristi 1/12 mase atoma ugljika C12. Relativna atomska masa pokazuje koliko je puta
masa atoma odreenog elementa vea od 1/12 mase atoma ugljika C12.

3.3. Elektronska struktura atoma

Elektroni se oko jezgra kreu samo u elektronskim ljuskama, a svaka ima odreeni nivo
energije koja varira u skladu sa udaljenosti ljuske od jezgra. to je elektronska ljuska blia
jezgru atoma, njeni elektroni imaju manje energije, a to je udaljenija, njeni elektroni imaju veu
energiju.

Slika 3.6. Elektronske ljuske

Svaka elektronska ljuska ima svoje podljuske orbitale, u okviru kojih se elektroni te ljuske
neprestano kreu. Da bi mogao da promjeni svoj energetski nivo, elektron mora da primi
odreenu spoljanju energiju ili da je emituje.

Slika 3.7. Poveanje energije elektrona sa poveanjem udaljenosti od jezgra atoma

Ako razmatramo orbitalno kretanje vodonikovog elektrona oko njegovog jezgra, samo izvjesne
odreene orbite (elektronski nivoi) su doputeni. Razlog za ogranienje vrijednosti energije
je da se elektroni pokoravaju zakonima kvantne mehanike koja doputa samo odreene
vrijednosti energije, a ne svaku proizvoljnu vrijednost. Prema tome, ako se elektron vodonika
pobudi do vie orbite (energetskog nivoa), energija se apsorbuje u sasvim odreenoj veliini,
slika 3.8. Slino, ako se elektron spusti na niu orbitu (energetski nivo), energija se emituje u
sasvim odreenoj veliini. U toku prelaza na nii energetski nivo elektron vodonika e emitovati
sasvim odreenu veliinu b energije (kvant) u obliku elektromagnetskog zraenja koje se naziva
foton.

Slika 3.8. Prelaz elektrona sa jednog energetskog nivoa na drugi (atomske ljuske)
Atomi se sastoje od glavnih ljuski sa velikim gustinama elektrona odreenih prema zakonima
kvantne mehanike. Postoji sedam glavnih ljuski. Svaka ljuska moe sadrati samo maksimalni
broj elektrona, to je ponovo odreeno zakonima kvantne mehanike. Maksimalni broj elektrona
koji moe sadrati svaka ljuska u atomu odreen je razliitim skupovima etiri kvantna broja
(Paulijev princip) i dat je izrazom 2n2 gdje je n glavni kvantni broj. Prema tome, moe postojati
samo maksimum od 2 elektrona u prvoj glavnoj ljuski, 8 u drugoj, 18 u treoj, 32 u etvrtoj, itd.

Slika 3.9. Atomska struktura natrijuma (Na)

3.4. Kvantni brojevi elektrona atoma
Moderna atomska teorija tvrdi da se kretanje elektrona oko njegovog jezgra i njegova energija
karakterie ne samo jednim glavnim kvantnim brojem ve sa etiri kvantna broja:
1. glavnim kvantnim brojem n,
2. sporednim kvantnim brojem l,
3. magnetskim kvantnim brojem ml i
4. kvantnim brojem elektronskog spina ms.
Glavni kvantni broj n predstavlja pozitivne cijele brojeve od 1 do 7 (n = 1, 2, 3, ... 7) i definie
energetski nivo elektrona. Oznaava se i slovima K, L, M, N, O, P, Q. to je vea vrijednost
glavnog kvatnog broja n, to je ljuska udaljenija od jezgre atoma a elektroni imaju veu
energiju.

Sporedni kvantni broj (sekundarni, orbitalni kvantni broj) oznaava se sa l (l = 0, 1, 2, ... n-1),
a odnosi se na podnivo elektrona i prikazuje moment koliine kretanja elektrona. Moe da se
oznaava i slovima s, p, d, f. Maksimalni broj elektrona u podljuskama moe biti: s = 2, p = 6,
d = 10, f = 14.
Magnetni kvantni broj ml definie nagib ravni oblaka elektrona, a kvantni broj elektronskog
spina ms i definie smjer obrtanja elektrona oko sopstvene ose (- ulijevo, + udesno).

Slika 3.10. Glavni i sekundarni kvantni brojevi

3.5. Izotopi
Hemijski elementi koji se razlikuju po broju neutrona, a imaju isti broj protona nazivaju se
izotopima odreenog hemijskog elementa. Mase izotopa su razliite, ali su im identine hemijke
osobine. Tako na primjer stabilan izotop ugljenika C12 ima 6 protona i 6 neutrona, a radioaktivni
ugljenika C14 ima 6 protona i 8 neutrona, slika 3.11.

Slika 3.11. Izotopi ugljenika C12 i C14

Hemijski elementi sa vie od 90 protona (na primjer uranijum) imaju nestabilne izotope jezgra im
se raspadaju i nastaju atomi drugih elemenata.

3.6. Vrste atomskih veza

Hemijsko vezivanje izmeu atoma nastaje zbog toga to postoji rezultujue smanjenje
potencijalne energije atoma u vezanom stanju, tj. atomi u vezanom stanju su u stabilnijem
energetskom stanju nego kad su nevezani. Hemijske veze se formiraju kretanjem elektrona u
elektronskim ljuskama koje su najblie povrini atoma. Svaki atom tei da svoju ljusku najbliu
povrini popuni maksimalnim brojem elektrona koju ona moe da primi. Da bi to postigli atomi
primaju elektrone drugih atoma ili otputaju svoje vanjske elektrone. Tenja atoma da razmjenjuje
elektrone ini osnovnu pokretaku silu hemijskih veza. Atomske veze mogu biti primarne i
sekundarne. Osnovne primarne atomske veze su jonska veza, kovalentna veza i metalna veza.
3.6.1. Jonske veze
Jonske veze mogu se obrazovati izmeu visoko elektropozitivnih (metalnih) elemenata i
visoko elektronegativnih (nemetalnih) elemenata. U procesu jonizacije elektroni prelaze od
elektropozitivnih atoma na atome elektronegativnih elemenata, proizvodei pozitivno
naelektrisane katjone i negativno naelektrisane anjone. Jonske vezujue sile potiu od
elektrostatike ili Kulonove sile privlaenja suprotno naelektrisanih jona. Jonske veze se
obrazuju izmedju suprotno naelektrisanih jona zbog postojanja rezultujueg smanjenja
potencijalne energije jona poslije vezivanja.
Primjer vrste supstance koja ima veliki stepen jonskog vezivanja je natrijumhlorid (NaCl). U
procesu jonizacije i obrazovanja jonskog para Na+Cl- atom natrijuma odaje svoj spoljni 3s'
elektron koji se prenosi na polupopunjenu 3p orbitalu atoma hlora, stvarajui par Na+ i Cl- jona
(slika 3.12.).

Slika 3.12. Jonska veza para NaCl

U procesu jonizacije atoma natrijuma koji je na poetku imao radijus od 0,192 nm smanji svoju
veliinu do katjona natrijuma sa radijusom od 0,095 nm, a atom hlora koji je na poetku imao
radijus 0,099 nm proiri se u anjon hlora sa radijusom od 0,181 nm. Atom natrijuma se smanji
po veliini kad se obrazuje jon zbog gubitka svog elektrona spoljne ljuske i zbog smanjenja
odnosa elektron-proton. Vee pozitivno naelektrisanje jezgra atoma natrijuma privlai
naelektrisani oblak elektrona blie sebi, prouzrokujui da se veliina atoma smanji u toku
jonizacije. Suprotno, u toku jonizacije, atom hlora se poveava zbog poveanja odnosa
elektron-proton. U toku jonizacije, atomi poveavaju veliinu kad obrazuju katjone i smanjuju
veliinu kad obrazuju anjone, slika 3.13.

Slika 3.13. Promjena veliine atoma usljed nastanka jonske veze

Kad se joni meusobno priblie, oni e privui jedan drugog Kulonovim silama, jezgro jednog
jona e privui naelektrisani oblak elektrona drugog i obrnuto. Kad se joni jo vie meusobno
priblie, mogue je da e njihovi naelektrisani oblaci elektrona meusobno djelovati i nastae
odbojne sile. Kad su privlane sile jednake odbojnim silama, nee postojati rezultujue sile
izmeu jona i oni e ostati na ravnotenom rastojanju, meujonskom rastojanju r.
Rezultujua sila izmedju para suprotno naelektrisanih jona je jednaka zbiru privlanih i
odbojnih sila. Zbir energije povezan sa privlaenjem i odbijanjem jona jednak je
rezultujuoj energiji, koja je minimalna kad su joni pri svom ravnotenom rastojanju r.
Slika 3.14. pokazuje odnos izmeu ove tri energije i ukazuje na minimalnu energiju Emi .
Pri minimalnoj energiji, sila izmeu jona je jednaka nuli.

Slika 3.14. Zavisnost energije od meusobnog rastojanja dva suprotna naelektrisana jona
Jonske veze se obrazuju prelaskom jednog ili vie elektrona od elektropozitivnog atoma
na elektronegativni atom. Joni su zajedno vezani u vrstom kristalu elektrostatikim
(Kulonovim) silama koje su neusmjerene. Veliina jona i elektrina neutralnost su dva
glavna faktora koji odreuju raspored slaganja jona. Jonska veza se odlikuje slabom
elektrinom provodIjivou i veoma malom plastinom deformacijom.
3.6.2. Kovalentna veza
Druga vrsta primarne atomske veze je kovalentna veza. Dok jonska veza ukljuuje
elektropozitivne i elektronegativne atome kovalentna veza nastaje izmeu atoma sa malim
razlikama u elektronegativnosti i koji su blizu jedan drugom u Periodnom sistemu elemenata. U
kovalentnoj vezi atomi najee zajedniki koriste svoje spoljne s i p elektrone sa drugim
atomima, tako da svaki atom dobije elektronsku konfiguraciju plemenitog gasa. U jednostrukoj
kovalentnoj vezi, svaki od dva atoma predaje jedan elektron obrazujui vezu elektronskog

para i energija dva atoma vezanih kovalentnom vezom se smanje (postaju stabilniji) zbog
meudejstva elektrona. Pri kovalentnom vezivanju, jedan atom moe obrazovati viestruke
veze od elektronskih parova sa istim ili razliitim atomima.
Najprostiji sluaj kovalentne veze nastaje u molekulu vodonika u kojem dva atoma vodonika
predaju svoje elektrone obrazujui kovalentnu vezu pomou elektronskog para, kao to je
prikazano na slici 3.15.

Slika 3.15. Kovalentna veza u molekuli vodonika H2 i hlora Cl2

Kovalentne veze pomou elektronskih parova se takoe obrazuju u drugim dvoatomskim
molekulima, kao to su Cl2, F2, O2 i N2. U ovim sluajevima p elektroni se zajedniki koriste
izmeu atoma.
3.6.3. Metalna veza
Trea primarna vrsta atomske veze je metalna veza koja nastaje u vrstim metalima. U
vrstom stanju metala, atomi se slau relativno gusto na sistematian nain ili u kristalnu
strukturu. U ovakvoj strukturi atomi su gusto sloeni tako da njihove spoljne valentne
elektrone privlae jezgra njihovih brojnih susjeda. Valentni elektroni zbog toga nisu
vrsto vezani sa bilo kojim posebnim jezgrom i prema tome rasporeeni su medu
atomima u obliku elektronskog oblaka male gustine ili elektronskog gasa. Zbog toga se
zamilja da se vrsti metali sastoje od pozitivnih jona (atomi bez njihovih valentnih
elektrona) i valentnih elektrona raspodjeljenih u obliku elektronskog oblaka koji zauzima
veliki dio prostora (slika 3.16.).

Slika 3.16. Raspored atoma u kristalu sa oblakom slobodnih elektrona

Valentni elektroni su slabo vezani za pozitivne jone i mogu se lako kretati u metalnom

kristalu i esto se nazivaju slobodni elektroni. Velika toplotna i elektrina provodnost

metala potvruje teoriju da su neki elektroni slobodni da se kreu kroz reetku metalnog
kristala. Veina metala moe se deformisati u znatnom stepenu bez loma, budui da
metalni atomi mogu da klize jedan preko drugog, a da se ne razori potpuno metalno
vezana struktura, slika 3.17.

Slika 3.17 Dobra elektrina i toplotna provodljivost i deformabilnost na primjeru zlata Au

Visoka elektroprovodnost metala moe se objasniti prisustvom slobodnih elektrona koji
se premjetaju u potencijalnom polju reetke. Meutim, poveanjem temperature
pojaa se oscilovanje elektrona ime se remeti pravilna periodinost potencijalnog
polja, to oteava kretanje elektrona, usljed ega nastaje poveanje elektrinog
otpora. Visoka toplotna provodljivost metala objanjava se u prvom redu veoma velikom
pokretljivou slobodnih elektrona ime se izaziva vrlo brzo izravnavanje temperature
metala po cjelokupnoj njegovoj masi.
Hemijsko vezivanje atoma i jona moe obuhvatiti vie nego jednu vrstu primarne veze i moe
takoe obuhvatiti sekundarne dipolne veze. Pri primarnom vezivanju mogu postojati
slijedee kombinacije mjeovitih vrsta veza:
jonsko - kovalentna,
metalno - kovalentna,
metalno - jonska i
jonsko - kovalentno - metalna.

4. KRISTALNA STRUKTURA METALA

Fizika struktura vrstih materijala od tehnikog znaaja zavisi uglavnom od rasporeda
atoma ili molekula koji izgrauju vrsto tijelo i vezivnih sila izmeu njih. Ako su atomi i l i
joni vrstog tijela rasporeeni u raspored koji se ponavlja u tri dimenzije, oni obrazuju
vrsto tijelo za koje se kae da ima kristalnu strukturu i opisuje se kao kristalno vrsto
tijelo. Primjeri kristalinih materijala su metali, legure i nekoliko keramikih materijala.
Raspored atoma u prostoru je pravilan i svaki metal kristalizira u kristalnu strukturu,
koja se karakterie svojim oblikom i veliinom elementarne elije, kao i rasporedom
atoma unutar elije. Elementarna elija je oblika prostorne reetke, i ista se dobija
pomjeranjem take u prostoru u tri razliita pravca za veliinu a0, b0 i c0 koji se nazivaju
parametri reetke (slika 4.1.).

Slika 4.1. Raspored atoma u kristalnoj strukturi

Slaganjem, tj. pomjeranjem atoma samo u jednom pravcu, du jedne linije, dobija se
takasti niz sa parametrom reetke a0 (slika 4.1a.). Ako se pak izvodi dodatno pomjeranje
atoma u nekom drugom pravcu za parametar reetke b0 dobija se kristalografska ravan (slika
4.1b.). Slaganjem atoma u prostoru, to predstavlja normalni oblik slaganja atoma, nastaje
prostorna reetka sa parametrima reetke a0, b0 i c0 (slika 4.1c). U grafikom prikazivanju niza,
ravni i prostornih reetki umjesto atoma ucrtavaju se samo njihovi centri radi bolje preglednosti.
Veliina i oblik osnovne elije mogu se opisati pomou tri vektora a, b i c, koji polaze od
jednog ugla osnovne elije (slika 4.2.). Duine du osa a, b i c i uglovi izmeu osa , i su
konstante reetke osnovne elije.

Slika 4.2. Osnovna elija kristalnog tijela

Odreujui posebne vrijednosti za duine du ose i uglove izmeu osa, mogu se
konstruisati osnovne elije razliitih vrsta. Kristalografi su pokazali da je samo sedam
razliitih vrsta osnovnih elija potrebno radi obrazovanja svih taaka reetke. Ovi
kristalni sistemi su navedeni u tabeli 4.1.
Mnogi
1.
2.
3.
4.

od sedam kristalnih sistema mogu da imaju vie varijanti osnovne elije:

prosta,
prostorno-centrirana,
povrinski-centrirana i
bazino-centrirana.

Tabela 4.1. Klasifikacija prostornih reetki

Kristalni sistem Duina osa i uglovi izmeu osa

Prostorna reetka

Kubni

Tri jednake ose pod pravim

uglovima a=b=c;

Prosta kubna
Prostorno-centnrana kubna
Povrinski-centrirana kubna

Tetragonalni

Tri ose pod pravim uglovima,

dvije jednake a=bc ===900

Prosta tetragonalna Prostornocentrirana tetragonalna

Ortorombski

Tri nejednake ose pod pravim

uglovima; ===900

Prosta ortorombska Prostornocentrirana ortorombska Bazinocentrnana ortorombska Povrinskicentrirana ortorombska

Romboedarski
Heksagonalni
Monoklinski
Triklinski

Tri jednake ose, jednako

nagnute a=b=c; ==900
Dvije jednake ose pod 120 ,
trea osa pod pravim uglom
a=bc; ==900 =120
Tri nejednake ose, jedan par nije
pod pravim uglom abc;
==900
Tri nejednake ose, nejednako
nagnute i nijedna pod pravim
uglom abc; 900

Prosta romboedarska
Prosta heksagonalna
Prosta monoklmska Bazinocentrirana monoklinska
Prosta triklinska

U kubnom sistemu postoje tri vrste osnovnih elija: prosta kubna, prostorno-centrirana
kubna i povrinski-centrirana kubna. U ortorombinom sistemu sve etiri vrste su
zastupljene. U tetragonalnom sistemu postoje samo dvije: prosta i prostorno centrirana.
Izgleda da nedostaje povrinski-centrirana tetragonalna osnovna elija, no ona se moe
konstruisati od etiri prostorno-centrirane tetragonalne elije. Monoklinski sistem ima
proste i bazino-centrirane osnovne elije, a romboedarski, heksagonalni i trikiinski
sistemi imaju samo jednu vrstu proste elije. Brave (A. J. Bravais) je ustanovio da se sa
14 standardnih osnovnih elija mogu predstaviti sve mogue mree reetke. Ove
Braveove reetke su prikazane na slici 4.3.
Veina glavnih metala (oko 90 procenata) kristalizira pri ovravanju u tri gusto sloene
kristalne strukture: prostorno-centriranu kubnu (prost-c-k), povrinski-centriranu kubnu (pov-c-k) i
gusto-sloenu heksagonalnu (g-s-h). Veina metala kristalizira u ovim gusto-sloenim
strukturama zbog toga to se oslobaa energija kad se atomi vie meusobno priblie i veu
vre jedan s drugim. Prema tome, gusto sloene strukture su rasporedi sa manjom energijom
a time i stabilniji. Treba naglasiti izuzetno malu veliinu osnovnih elija kristalnih metala. Ivica
kocke osnovne elije prostorno-centriranog kubnog eljeza, na primjer, na sobnoj temperaturi je
jednaka 0,287x10-9 m ili 0,287 nanometara (nm).

Slika 4.3. Bravais-ove osnovne kristalne reetke

4.1. Prostorno-centrirana kubna (prost-c-k) kristalna struktura
Prvo, razmotrimo osnovnu eliju sa poloajima atoma za prost-c-k kristalnu strukturu
prikazanu na slici 4.4c. U ovoj osnovnoj eliji vrste sfere predstavljaju centre gdje su
atomi smjeteni i jasno pokazuju njihove relativne poloaje. Ako prikaemo atome u ovoj
elije kao tvrde sfere, onda e osnovna elija izgledati kao to je prikazano na slici 4.4a.
Za ovu osnovnu eliju, gdje uoavamo daje centralni atom opkoljen sa osam najbliih
susjeda, kae se da ima koordinacioni broj 8.

Slika 4.4. Prost-c-k osnovne elije: (a) osnovna elija sa tvrdim sferama,
(b) izdvojena osnovna elija i (c) osnovna elija sa poloajima atoma
Prema tome, postoji ukupno 1(u centru) + 8x1/8 (u uglovima) = 2 atoma po eliji. Atomi u
prost-c-k osnovnoj eliji dodiruju jedan drugog du dijagonale, kao to je prikazano na
slici 4.5., tako da se lako moe uspostaviti odnos izmeu duine strane kocke a0 i
atomskog radijusa r.

Slika 4.5. Prost-c-k osnovna elija koja pokazuje zavisnost

izmeu konstante reetke a i atomskog radijusa r
Ako se atomi u prost-c-k-osnovnoj eliji smatraju sferinim, moe se izraunati faktor slaganja
atoma (FSA) iz odnosa zapremine atoma u osnovnoj eliji i zapremine osnovne elije. Za prost-ck osnovnu eliju on iznosi FSA = 0,68.
Tabela 4.2. Metali sa prostorno centriranom kubnom reetkom
Metal
Konstanta reetke a, nm
Atomski radijus r, nm
Hrom
0,289
0,125
eljezo
0,287
0,124
Molibden
0,315
0,136
Kalijum
0,533
0,231
Natrij um
0,429
0,186
Titan
0,330
0,143
Volfram
0,316
0,137
Vanadijum
0.304
0,132
4.2. Povrinski-centrirana kubna (pov-c-k) kristalna struktura
Razmotrimo slijedeu pov-c-k osnovnu eliju sa takama reetke na slici 6a. U ovoj osnovnoj
eliji postoji jedna taka reetke na svakom uglu kocke i jedna u centru svake strane kocke.

Slika 4.6. Pov-c-k osnovne elije: (a) atomska elija sa poloajima atoma,
(b) nova elija sa tvrdim sferama i (c) izdvojena osnovna elija
Model sa tvrdim sferama na slici 4.6b. pokazuje da su atomi u pov-c-k kristalnoj strukturi sloeni
gusto koliko je to mogue. FSA za ovu gusto sloenu strukturu je 0,74, u poredenju sa 0,68 za
prost-c-k strukturu koja nije gusto sloena. Pov-c-k osnovna elija prikazana na slici 4.6c, ima
ekvivalent od etiri atoma po osnovnoj eliji. Osam osmina na uglovima daje jedan atom (8x1/8=
1) i est polovina atoma na stranama kocke daje druga tri atoma, to ini ukupno etiri atoma
po osnovnoj eliji. Atomi u pov-c-k osnovnoj eliji dodiruju jedan drugog du dijagonala strana
kocke, kao to je prikazano na slici 4.7., tako da je mogue izraunati zavisnost izmeu duine
strane kocke i atomskog radijusa.

Slika 4.7. Pov-c-k osnovna elija - zavisnost izmeu

konstante reetke a i atomskog radijusa r
FSA za pov-c-k kristalnu strukturu je 0,74 i vei je nego faktor 0,68 za prost-c-k strukturu. FSA od
0,74 je za najgue mogue slaganje "sferinih atoma". Mnogi metali kao to su aluminijum,
bakar, olovo, nikl i eljezo na povienim temperaturama (912 do 1394 C) kristalizirju u pov-c-k
kristalnoj strukturi. Tabela 4.3. navodi konstante reetke i atomske radijuse za neke odabrane
pov-c-k metale.
Tabela 4.3. Metali sa povrinski centriranom kubnom reetkom
Metal
Konstanta reetke a, nm Atomski radijus r , nm
Aluminijum
0,405
0,143
Bakar
0,361
0,128
Zlato
0,408
0,144
Olovo
0,495
0,175
Nikal
0,352
0,125
Platina
0,393
0,139
Srebro
0,409
0,145
4.3. Poloaji atoma u kubnim osnovnim elijama
Radi blieg odreivanja prostorne reetke uveden je prostorni koordinatni sistem, tako da pojedine
ose lee paralelno sa glavnim pravcima kristala. Tako da bi se dolo do neke take D u prostoru
potrebno je poi iz koordinatnog poetka, oznaenog indeksom (000), (slika 4.8.) i prei u pravcu x
ose a jedinica, u pravcu ose y prei b jedinica i u pravcu ose z prei c jedinica.

Slika 4.8. Koordinate take u prostoru

Simbolino taka u prostoru obiljeava se sa D(x,y,z), odnosno D(a,b,c). Umjesto prostornih
kordinata u metalografiji, se za oznaavanje odreenih kristalografskih ravni uvode, tzv. Milerovi
indeksi. Ako se kristalografska ravan definie sa tri odsjeka na koordinatnim osama x, y, z, ali
ako se umjesto navedenih odsjeaka uzmu reciprone vrijednosti odsjeaka osa, onda se
ove kordinate nazivaju kristalografski Milerovi indeksi.

Pomou Milerovih indeksa mogu se oznaavati:

odreene take u prostoru,
odreeni pravaca u prostoru,
odreene ravni u prostoru i
odreene familije kristalografskih ravni.
Taka u prostoru definisana je Milerovim indeksom, koji se sastoji od tri simbola navedenih u
malim zagradama. Koordinatni poetak definisan je kristalografskim indeksom (000).
Dijagonalno suprotna taka oznaena je indeksom (111). Kod povrinske centrirane kubne
reetke taka koja definie poloaj atoma na bonoj stranici oznaena je dva puta simbolom
1/2, na primjer (1/2 0 1/2), a taka koja definie poloaj centralnog atoma kod zapreminski
centrirane kubne reetke je oznaena tri puta simbolom 1/2, tj. (1/2 1/2 1/2).
Odreivanje Milerovih indeksa za pravce A, B i C prikazano je na slici 4.9. Odreivanje pravca u
prostoru se dobije oduzimanjem koordinata poetne take od koordinata krajnje take. Tako je
za pravac A: (100) (000) = [100], a za pravac B: (111) (000) = [111]. Za odreivanje pravca
C bilo bi: (001) (10) = [- -1 1] = [-1 -2 2] ili [ 1 2 2].

Slika 4.9. Elementarna elija

Ravan u prostoru definisana je Milerovim indeksom koji se sastoji od tri brojna simbola
navedenih u malim zagradama. Pri utvrivanju Milerovih indeksa za ravan postupa se na
sljedei nain:
Odreuju se odsjeci (x, y, z) koje gradi posmatrana ravan na kristalografskim
osama,
Nalaze se njihove reciprone vrijednosti 1/x, 1/y, 1/z,
Dobijeni razlomci se svode na zajedniki imenilac, a brojnici razlomaka
predstavljaju Milerove indekse ravni.
Slika 4.10 pokazuje nain odreivanja nekih kristalografskih ravni kod kubne kristalne
strukture.
Ravan A: x=1, y=1, z=1
1/x=1, 1/y=1,1/z=1
(111)
Ravan B: x=1, y=2, z=
1/x=1, 1/y=1/2,1/z=0
(1 0) x2
(210)
Ravan C: x=, y=1, z=
1/x=0, 1/y=1,1/z=0
(010)
Slika 4.10. Milerovi indeksi za nekoliko ravni kubnih kristala

4.4. Polimorfni preobraaji

Jedan broj metala i nemetalnih elemenata odlikuje se polimorfnim preobraajem,
odnosno pojavom da se neki element javlja u vie strukturnih stanja zavisno od stepena
zagrijanosti. Proces polimorfnog preobraaja je povratan, tako da kod nekog elementa
strukturni preobraaj mora nastati na odredenoj temperaturi, kako pri zagrijavanju tako i
pri hlaenju. Zavisno od brzine polimorfnog preobraaja mogu nastati razlike u
temperaturama preobraaja, to izaziva histerezis preobraaja, a naelno temperature
preobraaja su neto nie pri hlaenju.

Slika 4.11. Polimorfni preobraaji prihagrijavanju i hlaenju eljeza

Polimorfni preobraaj, izmjena tipa reetke, odnosno nastanak nove strukture na
odreenoj tempraturi, odvija se putem stvaranja novih kristala i njihovog daljeg rasta u
anizotropnoj sredini. Sam mehanizam polimorfnog preobraaja moe se smatrati kao
proces koji u uslovima odreene termodinamike postojanosti nove faze, izaziva izmjenu
unutranje energije i obrazovanje klica sa novom kristalografskom reetkom, a izmjena
rasporeda atoma u reetki izvodi se putem odreenih zakonitosti pri kojima se postie
minimum povrinske energije za datu zapreminu. Put koji atomi prelaze u procesu
izmjene reetke je najkrae mogui i ne prelazi rastojanje izmeu dva susjedna atoma,
to objanjava i veliku brzinu polimorfnog preobraaja. Novonastala strukturna faza pri
polimorfnom preobraaju se razlikuje od polazne strukture, kako po obliku tako i po
dimenzijama zrna, a to se blie odreuje brojem centara za kristalizaciju i brzinom rasta
kristala, to zavisi od temperature zagrijavanja ili hlaenja, odnosno broja prisutnih
nerastvorljivih primjesa koje ine centre za kristalizaciju. Rezultat polimorfnog
preobraaja, odnosno prelaza iz jedne u drugu fazu, je skokovita promjena svih svojstava,
npr. fizikih, hemijskih, mehanikih i drugih, to se koristi pri eksperimentalnom
izuavanja procesa polimorfnog preobraaja.
Primjeri nekih najznaajnijih metala sa polimorfnim preobraajem su:
eljezo, , , , faza,
Niki, , faza,
Titan, , faza,
Kobalt, , faza,
Hrom, , , faza.

4.5. Anizotropija
Pojava da se razlikuju brojna svojstva metala, zavisno od pravca ispitivanja naziva se
anizotropija. Anizotropija se javlja kod veeg broja fizikih, mehanikih, optikih,
toplotnih, magnetnih i hemijskih svojstava kao posljedica strukturnog stanja i naina
slaganja atoma u kristalografskim reetkama. Najznaajnije su razlike mehanikih
svojstava zavisno od pravca ispitivanja kao to su: modul elastinosti, svojstva
vrstoe, sposobnost deformacije, udarne ilavosti i dr. Tako na primjer modul
elastinosti kod monokristala eljeza na sobnoj temperaturi ima vrijednost za
kristalografski pravac (100) 1,350x10-5 MPa, a za kristalografski pravac (111) 2,900x10-5
MPa.
Analizom uticajnih parametara na anizotropiju moe se uoiti da:
Popreno, u odnosu na pravac valjanja, mehanika svojstva su nominalno manja.
Nain proizvodnje utie na nivo anizotropije tako da je ona znatno manja kod
elektro elika u odnosu na Simens-Martinov elik.
Kod presovanja se, u odnosu na kovanje, uoava manja anizotropija.
Uticaj teksture je znatan ali je vei uticaj orijentacije nemetalnih ukljuaka,
karbidnih faza, apsorbovanih gasova kao i dislokaciona mrea.

5. OVRAVANJE METALA - KRISTALIZACIJA

Pod kristalizacijom se podrazumijeva prelaz rastopljenog metala u vrsto stanje. Na temperaturi
ovravanja nastaje slaganje atoma u kristalografske reetke, ali treba istai i injenicu da je
struktura tenog metala u blizini take topljenja veoma bliska strukturi vrstog stanja. Osnovna
razlika u kretanju atoma kod vrstog i tenog stanja je u tome to kod vrstog stanja atomi samo
osciluju oko tano utvrenih poloaja u reetki, a kod tenog stanja pored jaih pomenutih
toplotnih oscilovanja nastaje periodino premjetanje grupe atoma iz jednog dijela u drugi dio
reetke. Uopteno, ovravanje metala i legura moe se podijeliti u dva elementarna procesa:
1. obrazovanje stabilnih klica u rastopu (slika 5.1a.),
2. rast klica u kristale i obrazovanje zrnaste strukture (slike 5.1b. i 5.1c).

Slika 5.1. ematski prikaz nekoliko stadijuma pri ovravanju metala

Dva glavna mehanizma putem kojih se stvaraju klice vrstih estica u tenom metalu su
homogeno stvaranje klica i heterogeno stvaranje klica.
Homogeno stvaranje klica u tenom metalu nastaje kad metal sam obezbjeuje atome za
obrazovanje klica. Kad se isti teni metal ohladi ispod svoje ravnotene temperature
ovravanja u dovoljnom stepenu, stvaraju se mnogobrojne homogene klice meusobnim
vezivanjem sporopokretnih atoma. Homogeno stvaranje klica obino zahtjeva znatnu veliinu
pothlaenja. Razlika izmeu teorijske temperature ovravanja ts i stvarne temperature tk na
kojoj poinje proces kristalizacije naziva se stepen podhlaivanja. Stepen podhlaivanja zavisi
od vrste rastopa i brzine hlaenja i iznosi i do 10 - 40 C. Da bi neka klica bila stabilna, tako da
moe rasti u kristal, ona mora postii kritinu veliinu. Nakupina meusobno vezanih atoma
koja je manja od kritine veliine naziva se embrion, a ona koja je vea nego kritina veliina
naziva se klica. Zbog svoje nestabilnosti, embrioni se kontinuirano obrazuju i ponovo
rastvaraju u tenom metalu zbog pokretanja atoma.
Pri homogenom stvaranju klica u istom metalu koji ovrava, moraju se razmotriti dvije
vrste promjena energije:
1. zapreminska (ili masena) slobodna energija osloboena transformacijom tene u
vrstu fazu i
2. povrinska energija koja se zahtjeva za obrazovanje novih povrina vrste faze
ovrslih estica.
Kad se isti teni metal ohladi ispod svoje ravnotene temperature ovravanja,
pokretaka energija za transformaciju tene u vrstu fazu je jednaka razlici
zapreminske (masene) slobodne energije G tene i vrste faze. Prema Gibsu (Gibbs),
promjena slobodne energije, G, jednaka je:
G = H- TS
gdje je H promjena entalpije, T apsolutna temperatura, a S promjena entropije.

Po svojoj prirodi jedan sistem moe se spontano prornjeniti od vieg u nie energetsko
stanje. U sluaju ovravanja istog metala, ako vrste estice koje se obrazuju pri
ovravanju imaju radijus manji od kritinog radijusa rkr, energija sistema e se sniziti
ako se one ponovo rastvore. Ovi mali embrioni mogu zbog toga da se ponovo rastvore
u tenom metalu. Meutim, ako vrste estice imaju radijus vei nego rkr, energija
sistema e se sniavati kad ove estice (klice) rastu u vee estice ili kristale.
Heterogeno stvaranje klica je ono koje nastaje u tenosti na povrinama njene posude,
nerastvorenim neistoama ili drugom materijalu sa strukturom koja sniava kritinu
slobodnu energiju koja se zahtjeva za obrazovanje stabilne klice. Budui da ne nastaje
veliki stepen pothlaenja u toku industrijskih operacija livenja, te da se obino kree
izmedju 0,1 do 10 C, stvaranje klica mora biti heterogeno, a ne homogeno. Budui daje
povrinska energija nia za heterogeno stvaranje klica, ukupna promjena slobodne
energije za obrazovanje stabilne klice bie nia, a kritina veliina klice bie manja.
Prema tome, zahtjeva se dosta manja veliina pothlaenja za obrazovanje stabilne klice
koja nastaje heterogenim stvaranjem klica.
6.1. Rast kristala u tenom metalu i obrazovanje zrnaste strukture
Poslije obrazovanja stabilnih klica u ovravajuem metalu, ove klice rastu u kristale. U
svakom ovravajuem kristalu atomi se rasporeuju u sutini u pravilan raspored, no
orijentacija svakog kristala je razliita. Kad se ovravanje metala potpuno zavri, meusobno
se spajaju razliito orijentisani kristali i obrazuju granice zrna u kojima mijenjaju orijentaciju na
rastojanju od nekoliko atoma. Za ovrsli metal koji sadri mnogo kristala kae se daje
polikristalian. Kristali u ovrslom metalu se nazivaju zrna, a povrine izmeu njih, granice zrna.
Broj mjesta za stvaranje klica koji postoji u ovravajuem metalu e uticati na zrnastu
strukturu proizvedenog ovrslog metala. Ako postoji relativno mali broj mjesta za stvaranje klica
u toku ovravanja, proizvee se grubozrna struktura. Ako postoji mnogo mjesta za stvaranje
klica u toku ovravanja, nastae finozrnsta struktura. Skoro svi tehniki metali i legure se liju
sa finozrnastom strukturom jer je ovo najpoeljniji njen tip sa stanovita vrstoe i ujednaenosti
metalnih proizvoda.
Stvaranje centara za kristalizaciju, nastaje spontano, ali se taj proces znatno ubrzava
dodavanjem stranih tijela (klica) u vidu sitnih kristalnih estica, s obzirom da se time olakava
proces obrazovanja centara za kristalizaciju, to se naziva modifikacija.
Na stvoreni broj centara kristalizacije najvei uticaj ima stepen podhlaivanja, slika 5.2a.
Poveanjem stepena podhlaivanja raste broj centara za kristalizaciju sve do postizanja nekog
stepena podhlaivanja, a zatim taj broj centara se naglo smanjuje. Tako malim stepenom
podhlaivanja nastaje mali broj centara za kristalizaciju, odnosno krupno zrno i obrnuto, velikim
podhlaivanjem, nastaje vei broj centara za kristalizaciju i sitno zrno.
Brzina rasta, linearno poveanje ravni kristala paralelnoj samoj sebi u jedinici vremena, zavisi od
stepena podhlaivanja, ali treba istai da ona u najveoj mjeri zavisi od temperature rastopa.
Najvea brzina rasta kristala, taka B, (slika 5.2b.), iznosi za temperaturu podhlaivanja oko
20 - 30 C. Manjim stepenom podhlaivanja dobija se sitnozrna struktura i obrnuto, veim
stepenom podhlaivanja, ali do take B, krupnozrnasta struktura.
Optimalni uslovi izbora stepena podhlaivanja izvode se na osnovu zajednikog uticaja na
broj centara za kristalizaciju i brzinu rasta kristala (slika 5.2c).

Slika 5.2. Uticaj stepena pothlaivanja na broj centara kristalizacije i brzinu rasta kristala
6.2. Zrnasta struktura industrijskih odlivaka
U industriji, metali i legure se liju u razliite oblike. Ako metal treba dalje da se obraduje poslije
lienja, prvo se proizvode veliki odlivci prostih oblika, a zatirn dalje obrauju u poluzavrne
proizvode. Na primjer, u industriji aluminijuma, esti oblici za dalju obradu su ingoti za tanki lim,
koji imaju pravougle poprene presjeke, i ingoti za istiskivanje, koji imaju krune poprene
presjeke. Za neke primjene, metal se moe liti direktno u svoj zavrni oblik.
Struktura odlivka koja nastaje u realnom procesu ovravanja zavisi od niza tehnolokih
faktora, a ne samo od temperature podhlaivanja i brzine hlaenja. Tako najznaajniji
tehnoloki faktori u obrazovanju strukturne grae odlivka su temperatura podhlaivanja, brzina
hlaenja, pravci odvoenja toplote, postojanje neistopljenih estica (koje predstavljaju postojane
centre za kristalizaciju), kretanje rastopljenog metala i drugo. Poeljna strukturna graa je oblika
poligonalnih sitnozrnih kristala (slika 5.3a.), ali zbog uticaja tehnolokih faktora praktino nastaje
struktura koja se sastoji iz tri zone (slika 5.3b.).

Slika 5.3. ematski prikaz kristalizacije

U prvoj zoni usljed velike brzine hlaenja nastaju sitnozrni poligonalni kristali koji ine koru
odlivka. Oni nemaju svoju orijentisanost, a po svom obliku ine dentrite.
U drugoj zoni nastaju stubiasti kristali koji imaju izduen oblik usmjeren ka sreditu odlivka.
Njihov rast je ometan s obzirom daje oteano odvoenje latentne toplote kroz stvorene kristale
prve zone usljed toga to su oni na povienoj temperaturi. Stepen razvitka stubiastih kristala
zavisan je od brojnih faktora a najznaajniji su: hemijski sastav legure, stepen njegovog
zagrijavanja, dimenzije odlivka, brzine izlivanja, debljine odlivka i vrste odlivka. Zona sa
stubiastim kristalima, s obzirom da oni u svom rastu guraju ispred sebe sve neistoe, je
poveane gustine i bez gasnih mjehurova i pora.

U treoj zoni nastaju poligonalni kristali bez odreene orijentacije, a njihov broj je povean s
obzirom da su centri za kristalizaciju nemetalni ukljuci.
Stepen razvijenosti razliitih zona u odlivku zavisi od sastava, stepena zagrijanosti metala,
veliine i oblika odlivka i brzine livenja. Skoro svi tehniki kristalini materijali su sastavljeni od
mnogo kristala i zbog toga su polikristalini. Meutim, nekoliko njih se sastoje samo od jednog
kristala i zbog toga su monokristali. Pri rastu monokristala, ovravanje se mora vriti oko
samo jedne klice tako da nijedan drugi kristal ne stvara klicu i raste. Da se ovo ostvari,
temperatura meupovrine izmeu vrste i tene faze mora biti malo nia nego taka topljenja
vrste faze, a temperatura tene faze dalje od meupovrine mora porasti. Radi postizanja
ovog temperaturnog gradijenta, latentna toplota ovravanja mora se provesti kroz
ovravajui vrsti kristal. Brzina rasta kristala mora biti mala tako da je temperatura na
meupovrini tena faza - vrsta faza malo ispod temperature topljenja ovravajue vrste
faze.
Monokristali su interesantni zbog svojih mehanikih svojstava budui da ne postoje granice
zrna niti sluajno orjentisana zrna. Takoe njihova primjena u elektronici za proizvodnju
tranzistora i dioda na bazi silicija ima veliku primjenu.
Zavisno od niza tehnolokih faktora u procesu ovravanja nastaju krupna ili sitna zrna.
Krupna zrna nastaju pri malom stepenu podhlaivanja usljed ega se stvara mali broj centara
za kristalizaciju u jedinici vremena kao i kad je vea brzina rasta kristala.
Sitno zrno nastaje pri veem podhlaivanju kada se stvara vei broj centara za kristalizaciju
u jedinici vremena i zapremine i kada je mala brzina rasta kristala. Sitnozrnasta struktura moe
se postii dodavanjem sitnih estica kristalnih jedinjenja koja e pospjeiti proces sreivanja, s
obzirom da predstavljaju centre za kristalizaciju, pa se tako u procesu livenja vri modifikacija
liva.
Treba istai da krupnoa zrna ima znatnog uticaja na svojstva vrstoe zbog ega se tom
problemu mora posvetiti posebna panja tehnolokim i drugim mjerama, kako bi se dobilo to
sitnije zrno.
Metalna zrna nastala u procesu ovravanja imaju svoju orijentaciju i kinetiku rasta nezavisno
od susjednih zrna, tako zavisno od uslova hlaenja mogu nastati istovremeno i krupna i sitna
zrna to nije povoljno.
Za odreivanje veliine metalnih zrna postoji niz metoda:
metoda poreenja veliine zrna sa etalonima (metoda ASTM) i
metoda brojanja zrna:
o obuhvaenih povrinom i
o presjeenih linijom.
Na osnovu preporuka standarda za odreivanje veliine metalnih zrna ista se dijele na
krupna i sitna zrna. Tako prema standardu ASTM krupna zrna su do N4, a sitna zrna
od N5 do N12.
Veliina zrna polikristalnih metala je znaajna budui da veliina povrine granica zrna
ima znaajan uticaj na mnoga svojstva metala, posebno vrstou.