Udhezues Biologji 7-8-9 PDF

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9
Libr msuesi
Fatmira Zenelaj
Diana Bajrami
Biologji dhe
edukim shndetsor
7-8-9
pr tekstin
Botime shkollore Albas

Botues:
Latif AJRULLAI
Rita PETRO
Redaktore letrare:
Vasilika DinI
Arti grafik:
Eva KUKALESHI
Albas, Tiran 2008

T gjitha t drejtat jan t rezervuara
Shtpia Botuese Albas

N Tiran: Rr. Budi, Pall. Clasic Construction, zyra nr. 2
Tel/Fax: ++ 355 4 2379184
e-mail: albas_tr@yahoo.com
N Tetov: Rr.Ilindenit, nr.105
Tel: 044 344047
e-mail: albas_te@yahoo.com
N Prishtin: Rr.Eqrem abej, nr.47
Tel: 038 5457139
e-mail: albas_pr@yahoo.com
HYRJE
FORMIMI BIOLOGJIK I NXNSVE

Formimi biologjik i nxnsve merr nj rndsi t madhe e t veant (jo vetm prgatitja
teorike, por edhe ajo e lidhur me jetn e prditshme), pr faktin se, gjithnj e m shum kemi
nj evoluim t pandalshm t koncepteve biologjike dhe t arritjeve t mdha t ksaj fushe
n praktikn e prditshme.
Shekulli i njzet, me t drejt, u quajt shekulli i biologjis. N kt shekull disiplinat
biologjike morn nj hov shum t madh dhe, si rezultat, edhe arritjet e tyre ishin shum t
larta.
Formimi biologjik n shkolln ton sht konceptuar si renditje e koncepteve sipas nj
rendi t caktuar logjik, t shtrir q nga cikli i ult (klasat 3, 4 dhe 5) n lndn dituri natyre
e deri n vitin e fundit t shkolls s mesme, n lndn e biologjis.
Kto koncepte jan trajtuar n mnyr prgjithsuese sipas parimit koncentrik dhe atij t
integrimit (ndrlndor dhe brenda lnds).
Ky trajtim prgjithsues mbi bazn e koncepteve t biologjis moderne on edhe n
kompaktsin e informacionit dhe n rritjen e mundsis q formimi biologjik t jet i plot
dhe bashkkohor.
Ja disa nga vlerat e domosdoshmris s formimit biologjik t nxnsve:
Njohjen e nxnsve me parimet dhe ligjet baz t shkencs s biologjis;
Prdorimin e modeleve t gjalla si burim informacioni pr t dhn zgjidhje efikase n jet;
Nxit fantazin e nxnsve;
Njohje m t mir t bots s gjall dhe t mjedisit ku jetojn, si dhe kujdes m t madh pr to;
Njohje m t mir t vetvetes;
Kuptim m t drejt t lidhjeve q ekzistojn n natyr dhe gjetjen e rrugve t reja pr shfrytzimin
e drejt dhe t balancuar t natyrs;
Na bn m human.

Bazat e formimit biologjik - konceptet biologjike

far jan konceptet?
Konceptet jan kategori q prdoren pr t grupuar objektet, ngjarjet dhe karakteristikat
n baz t vetive t tyre t prbashkta. Ato jan elemente q ndihmojn t thjeshtojn dhe
t prmbledhin informacionin. N nj bot pa koncepte, do objekt do t shihej si unik dhe
ne nuk do t kishim mundsi t bnim prgjithsime.
Konceptet, prgjithsisht, mund t ndahen n kto kategori:
Koncepte t thjeshta, q prfaqsojn nj element t caktuar t njohurive, p.sh.: krcelli
si organ i bims.
Koncepte t prbra, kto n vetvete prmbledhin nj trsi elementesh, si p.sh.:
krcelli, pjest prbrse t tij, llojet e krcejve, funksioni i krcellit.
Koncepte t prgjithshme, ktu futen koncepte q n vetvete prmbledhin ligjsit e
natyrs, si: shkmbimi i lndve, ndrtimi qelizor i gjallesave, qeliza si njsi themelore e
jets, shumimi dhe zhvillimi individual i gjallesave, lloji, prshtatshmria, mjedisi, biosfera,
biocenoza etj.
Nj aspekt i rndsishm n formimin e koncepteve sht prcaktimi i tipareve ky ose
i karakteristikave t konceptit. Kto prbjn drejtimet q prcaktojn elementet e konceptit
ose, ndryshe, dimensionet q e bjn at t ndryshoj nga nj koncept tjetr.
T analizojm s bashku formimin e nj koncepti biologjik pr t njohur m mir procesin
n formimin e konceptit p.sh., bim jan disa tipare parsore q t ndihmojn n formimin
dhe dallimin nga objektet e tjera natyrore. Ndr to prmendim se bima sht gjalles q
lind, rritet dhe thahet, q sht e prbr nga gjethe t gjelbra t vendosura n mnyra t
ndryshme n nj krcell, nga rrnjt e futura n tok me prmasa e forma t ndryshme,
Lnda e biologjis, q trajtohet n shkoll, formohet nga nj trsi konceptesh, t cilat

msuesi duhet ti njoh shum mir dhe t parafytyroj qart rolin e tyre n formimin biologjik
t nxnsve t tij. Ai duhet t njoh rrugt e formimit dhe t zhvillimit t koncepteve dhe t
zbuloj pikat ku ato ndrthuren me njra tjetrn ose ku kalojn te njra tjetra.
Q t formohet nj koncept i drejt, duhet t realizohet, para s gjithash, nj perceptim i
drejt nga ana e nxnsve i objekteve dhe i dukurive biologjike.
Q konceptet e formuara t jen sa m t qndrueshme, n procesin e formimit t tyre nj
rol t madh luan edhe prdorimi nga ana e msuesit e skemave, modeleve dhe e tabelave
prmbledhse.
Nuk duhet harruar asnjher prsritja e vazhdueshme dhe sistematike e koncepteve,
si dhe lidhja logjike e funksionale e njohurive dhe vet zbatimi praktik i koncepteve t
formuara.
Shum i rndsishm pr formimin biologjik t nxnsve sht prdorimi nga msuesi
i metodave t ndryshme praktike, si: vrojtimi, eksperimenti, ekskursioni ose duke prdorur
vet objektet e gjalla apo t koleksionuara q m par.
N saktsin e perceptimit t objekteve e t dukurive duhet theksuar se edhe zhvillimi i
ushtrimeve dhe i situatave problemore luan rol shum t rndsishm.
Nj stad m i lart n formimin e koncepteve sht q nxnsi t arrij t prfytyroj
qart dhe n trsi t gjith kompleksin e njohurive q formojn konceptin. Kt proces
duhet ta drejtoj msuesi me an t pyetjeve, q krkojn nga ana e nxnsit prgjigje
analizuese dhe sintetizuese.
Ndihmes t madhe n procesin e formimit t koncepteve jep edhe prdorimi i teknikave
t skicimit apo t vizatimit, bazuar n vrojtimin e drejtprdrejt apo n kujtesn vizuale, t
objekteve t ndryshme, t skemave dhe dukurive t bots s gjall.
Pr t prgatitur nj nxns me nj formim t plot biologjik duhet q zhvillimi i koncepteve
biologjike t realizohet gradualisht e n mnyr sistematike.
sht mir q, n rrugn e bukur dhe t vshtir q msuesi do t ndjek pr formimin
e koncepteve biologjike te nxnsit e tij, t mos harroj asnjher q konceptet nuk duhen
dhn t gatshme, por ato duhet t dalin si prfundim logjik i prvetsimit t dijeve.
Pr shembull, koncepti i shkmbimit t lndve krijohet si koncept i prgjithshm vetm
kur nxnsi e ka prvetsuar mir shkmbimin e lndve te bimt, kafsht dhe n fund te
njeriu.
Si mund t bhet analiza e nj koncepti?

N lndn e biologjis krkohet q nxnsit t kuptojn p.sh., konceptet, si: qeliz, bim,
kafsh, lnd etj. N kuadrin e msimdhnies mnyra e trajtimit t koncepteve krkon nj
raport t drejt mes tyre. Q nj koncept t prvetsohet, n ndihm t msuesit po japim
mnyrn e trajtimit efikas t tij.
Emrtimi i konceptit: p.sh.: Gjethja sht nj emrtim q i referohet nj koncepti t
thjesht n botanik.
Prkufizimi i konceptit, pr shembull: Gjethja sht organi i bims, me an t t cilit bima
kryen procesin e fotosintezs dhe t frymmarrjes.
Karakteristikat e konceptit, pr shembull: Gjethe t thjeshta, gjethe t prbra etj..
Shembuj t ktij koncepti, p.sh.: gjethe te pisha, misri, ... etj.
Shkallzimi i konceptit, pr shembull, pr konceptin gjethe, msuesi tregon koncepte t
bashkrenditura, si gjethe halore ose mishtore, ... etj.
Kur msuesi trajton nj koncept, mund t prdor renditjen sipas etapave, e cila jep n
vetvete dy alternativa:
Msuesi mund t filloj msimin me prshkrimin e konceptit t pasuar nga nj analiz faktesh dhe
nj mori ilustrimesh e shembujsh. N kt mnyr, ai ndihmon nxnsit t fitojn njohuri t plota pr
at koncept.
q e mbajn dhe e ushqejn, nga lulet me ngjyra t larmishme q elin e lidhin fruta etj.
Karakteristikat e tjera, si: prmasat e format e gjetheve, format e ngjyrat e gjetheve, vendosja
n tok apo n uj nuk prbjn karakteristika thelbsore pr formimin e konceptit bim.
Msuesi mund t filloj aktivitetin, duke dhn fakte e shembuj pr konceptin q do t trajtoj dhe, m
pas, u jep nxnsve mundsin ta zbatojn, duke i hapur kshtu rrug prvetsimit t tij.
N t dy rastet sht e nevojshme analiza e konceptit, p.sh.: n qoft se jeni duke trajtuar konceptin
rrnj, do t ishte me vler t ndrtohej nj skic e prmbajtjes pr t ilustruar karakteristikat e konceptit
n fjal dhe lidhjen e tij me pjesn tjetr t lnds s zhvilluar m par.
Pr shembull:
rrnja
krcelli
shrben
xhufkore
misri
boshtore
fasulja
format
gjethet
pjest
lulet
ndrtimi
fruta
funksioni
farat
Parimet baz n renditjen e koncepteve n nj or msimi

N procesin e msimdhnies, q nxnsi t ket sukses, sht e rndsishme q
msuesi t zbatoj parimet e renditjes s koncepteve. Kto parime jan:
1. Fillohet nga m e thjeshta. Kjo do t thot q niveli i nxnsve duhet konsideruar
i ult, prandaj duhet q elementet e msimdhnies t ndrtohen n mnyr t till q
nxnsit t kuptojn lehtsisht. Gjat ksaj faze kshillohet prdorimi i shembujve dhe i
analogjive.
2. Vazhdohet me konkreten. Gjat ksaj faze msuesi duhet t vr n dispozicion t
nxnsit figura, modele, fakte t kundrta, q ilustrojn msimin, synimin apo konceptin q
po trajtohet.
3. Nga konkretja te kompleksja. N kt faz msuesi prdor procedurn pr t kaluar
lehtsisht nga konkretja te kompleksja. Nxnsi gjat ksaj faze duhet t aftsohet n
zbatimin e informacionit t paraqitur.
4. Nga kompleksja tek abstraktja. S fundi mbi bazn e krijuar, msuesi synon t
zhvilloj te nxnsit fantazin, aftsin analizuese, sintetizuese dhe prgjithsuese, aftsit
parashikuese dhe abstraguese, n mnyr q ata t kalojn lehtsisht nga konkretja drejt
abstraktes.
Elementet e planifikimit t ors s msimit. Model

1. Lnda
2. Tema e msimit
3. Objektivat specifik, motivimi.
Prcaktojm me saktsi se far do t msohet e krijohet (njohuri, aftsi dhe qndrime)
n kt tem msimore.
4. Prmbajtja e tems s msimit
Skicimi i prmbajtjes.
5. Materialet dhe mjetet msimore
Sigurojini kto para fillimit t msimit. Sigurohuni q aparaturat funksionojn dhe q dini
ti prdorni.
1. Tema e msimit. N msimet e lnds s biologjis temat msimore q trajtohen

brenda caqeve t nj ore msimi kan lidhje me njra-tjetrn dhe mund t thuhet q prbjn
pjes t nj teme t gjer, prandaj msuesi, me pak fjal, t qarta dhe prkufizuese, mund t
bj nj hyrje, pr t theksuar temn e msimit t dhn si pjes t nj teme t madhe. Pr
shembull: Sot do t studiojm Sistemet tretse te kafsht dhe njeriu, si pjes e nj teme t
gjer, q sht Qeliza dhe sistemet qelizore.
2. Objektivat q do t arrihen. Duke zotruar mir materialin e tems dhe qllimin

pr t cilin sht planifikuar, si dhe nivelin e klass, madje, edhe t nxnsve t veant,
msuesi kalon n prcaktimin dhe n formulimin e sakt dhe logjik t objektivave, t cilat
duhet t jen formuluar mir, t jen t arritshm, t mundshm pr tu realizuar dhe t
zbulojn qart se far pritet t msoj nxnsi nga msimi q zhvillohet. Objektivat nuk
duhet t jen t shumt; do or msimi duhet t ket 1-3 objektiva. Zakonisht, objektivat
renditen n mnyr hierarkike, sipas ecuris q ka materiali q studiohet, por nganjher
ndonj mund t formulohet edhe n formn e nj modeli t pavarur. Gjat procesit msimor,
msuesi duhet t ndjek ecurin e prvetsimit t objektivave dhe t mos kaloj tek objektivi
pasardhs pa qen i bindur se sht prvetsuar i mparshmi.
3. Prmbajtja e tems. Prmbajtja e tems nnkupton paraqitjen skematike t materialit

msimor q duhet t prvetsohet brenda ors s msimit, sigurisht, duke u prqendruar n
shtjet kryesore. Ajo duhet t jet e sakt dhe pa as m t voglin gabim shkencor, t lidhet
me t shkuarn dhe t prgatis t ardhmen. Paraqitja duhet t bhet duke ndjekur skemn,
sipas s cils sht parashikuar t parashtrohet materiali. Sidoqoft, duhet menduar dhe
paraqitur paraprakisht n plan renditja m e prshtatshme dhe m logjike e pjesve t
veanta, q formojn trsin e msimit.
4. Procedurat e msimdhnies. Pr do or msimi, n procedurat e njohura msimore

rekomandohet t vendoset, s pari, skema pr msim, ku renditen t gjitha veprimtarit
q planifikohen t zhvillohen pr t udhhequr me sukses nxnsit drejt arritjes s secilit
objektiv t parashikuar. N t paraqiten prmbajtja dhe sasia e informacionit e parashikuar
pr ta transmetuar nxnsve brenda ors s msimit dhe, m tej, msuesi duhet t bj
kujdes (nisur dhe nga prvoja personale e msuesve me njfar stazhi) n zgjedhjen e
metods ose t metodave t msimdhnies. Vendimi q merret pr zgjedhjen e procedurave
6. Procedura msimore prmbledh:

- Listn e veprimtarive me t cilat do t arrihen objektivat.

- Listn e pyetjeve kryesore q do t drejtohen.

- Listn e ushtrimeve q do t kryhen.

- Prfshirjen e veprimtarive hyrse, si ura lidhse dhe motivuese.

- Prfshirjen e veprimtarive kulmore, zhvilluese, prmbledhse dhe prmbyllse.

- Prfshirjen e veprimtarive vlersuese.
7. Materialet dhe mjetet msimore.

- Eksperimentet, demonstrimet, pajisjet q do t prdoren.

- Problemat dhe ushtrimet (t zgjidhura q m par).
8. Koha.
Parashikoni:
- Koh t mjaftueshme pr do veprimtari.
- Minuta t mjaftueshme pr hyrje dhe mbyllje t msimit.
- Kohn pr t nxn nga ana e nxnsve.
- Kohn pr ritheksimin e elementeve m t rndsishme.
9. Detyrat.
10. Shnime t veanta:

- Puna me nxns t veant.

- Detyrat e klass dhe t shtpis.
11. Vlersimi
12. Modele t tjera
Rishikimi dhe ridimensionimi i planit msimor ditor nga prvojat reale t ors s
msimit.
t msimdhnies lidhet, s pari, m nxnsin, me vet msuesin, me nivelin e prgjithshm

t klass dhe me trsin e objektivave dhe t aktiviteteve t mundshme n klas. Kshtu,
ndryshe vepron n zgjedhjen e nj aktiviteti lidhur me njohjen e bots bimore apo shtazore nj
msues n Tiran, q ka pran objekte t prshtatshme, si sht: Kopshti Botanik, Kopshti
Zoologjik apo Muzeu i Shkencave Natyrore, dhe ndryshe nj msues i nj rrethi tjetr, q pr
nga mungesa objektive, do t prdor herbariume apo koleksione t paraprgatitura pr t
zhvilluar nj aktivitet praktik njohs.
Fillimisht, u kushtohet kujdes veprimtarive hyrse. Mbasi futet n klas, msuesi trheq
vmendjen e nxnsve pr vendosjen e qetsis, pr qndrimin drejt dhe n vendet e tyre.
Msimi duhet t filloj pasi t jen ulur nxnsit n vendet e tyre dhe, kur sht vendosur
qetsia dhe t jen siguruar kushtet normale pr pun. Prsritja e msimit t kaluar ose,
m mir, kontrollimi i prvetsimit t tij mund t filloj edhe me detyrat e shtpis, q
referojn prmbajtjen e tij dhe, m pas, me an t pyetjeve t prgatitura me kujdes. Gjat
ksaj veprimtarie duhen aktivizuar sa m shum nxns. Veprimtarit hyrse duhet t zn
vendin e duhur, sepse u paraprijn veprimtarive njohse, q do t pasojn dhe, n shum
raste, sigurojn vazhdimsin ose lidhjen me njohurit e fituara m par. N disa raste,
veprimtarit hyrse mund t trheqin vmendjen dhe interesin e nxnsve, kur ndrtohen
n formn e ushtrimeve prsritse e prmbledhse. Rndsi ka q veprimtarit hyrse,
sido q t realizohen, duhet t trheqin vmendjen e nxnsve dhe prqendrimin e tyre n
msimin e ri q do t zhvillohet.
N planifikimin e ors s msimit, msuesi duhet tu lr vendin e duhur veprimtarive
zhvilluese. Kjo nnkupton drejtimin q duhet ti jepet zgjidhjes s pavarur t pyetjeve jasht
tekstit dhe q synojn zgjerimin e njohurive, komentimit t figurave etj. N msimet e lnds
s biologjis duhet tu kushtohet kujdes demonstrimit t objekteve ose eksperimenteve
afatgjata, prandaj msuesi duhet ti siguroj ato e ti kontrolloj pr ecurin normale t
msimit.
do or msimi mbaron me nj mbyllje, q duhet t prfaqsoj edhe momentin kulmor
t saj. N msimet e lnds s biologjis rekomandohet q pr kt qllim m mir t vihen
n pun nxnsit, sesa vet msuesi t bj nj prsritje t asaj q sht msuar.
Kur msimi i zhvilluar sht vazhdim i nj teme t gjer, mund tu krkohet nxnsve, me
an t pyetjeve ose vrojtimit t nj figure apo objekti, t gjejn lidhjen ndrmjet asaj q kan
msuar m par dhe asaj q kan marr me msimin e dhn. Por me gjith rekomandimet,
przgjedhja e ktyre veprimtarive sht trsisht opsionale dhe e lir t realizohet sipas
krkesave reale t nxnsve dhe t msuesit, si dhe bazuar n temn msimore.
N procedurn e planit msimor, msuesi duhet t bj edhe parashikimin pr kohn
q duhet t zr do veprimtari e planifikuar. Koha duhet t parashikohet e mjaftueshme
pr seciln prej tyre. Sido q hyrja dhe mbyllja mund t duken dytsore, edhe atyre u duhet
ln koha e duhur. Gjithsesi, kohn m t madhe duhet ta zr t nxnit. Jo rrall, sidomos
msuesve fillestar, u mbetet koh nga veprimtarit e planifikuara. N t tilla raste, msuesi
duhet t aktivizoj nxnsit pr t rifreskuar, me an t pyetjeve apo vrojtimit t objekteve,
elementet m t vshtira t msimit.
Struktura e msimit sipas filozofis t t menduarit kritik
Evokimi
Evokimi sht faza e diskutimit para dhnies s prmbajtjes.

- Msuesi tregon apo identifikon temn e msimit.

- Pyet nxnsit far din rreth saj (tems).

- Krkon t dij prej nxnsve far presin nga ajo, dshirojn apo kan nevoj t
msojn rreth saj (idet radhiten n tabel).
Realizimi i kuptimit
Kjo sht pjesa m e rndsishme e msimit.
N kt faz marrin kuptim njohurit e reja, ndodh t nxnit e kuptimshm dhe t
vetdijshm pas kryerjes s fazs s par, fazs s evokimit. Nxnsit krkojn informacion
relativ n lidhje me parashikimet e bra.
Nga prvoja
N fund t ors s do modeli ka nj pjes pr shnime t msuesit nga puna e nxnsve
gjat prdorimit t teknikave e modeleve, reagimet e tyre si dhe nga prvoja e zbatimit t
ktyre teknikave n klasa.
T mos harrojm se: Modelet msimore nuk jan ditar msimi, pasi ditari sht mjet
personal i msuesit.
Ato kan pr qllim t strukturojn msuesit, nga pikpamja metodike, q t jen t aft
t msojn si t ndrtojn punn, pr kultivimin te nxnsit t shprehive dhe aftsive pr
vetveprim, pasi t nxnit n bashkpunim ndodh kur nxnsit punojn s bashku, disa her
n ifte, disa her n grupe t vogla, pr tiu drejtuar nj problemi t prbashkt.
Ky sht m i rndsishm n nxitjen e shpirtit krijues, se sa zgjidhja apo produkti
prfundimtar i problemit t prbashkt.
Jan identifikuar disa hapa n funksion t shpirtit krijues, si:

Nxitja

Zbulimi

Planifikimi

Veprimtaria

Rishikimi
Nxitja - sht nj lloj prmbajtje, mbi t ciln punohet, e cila nnkupton faktin, asgj nuk vjen
nga asgjja. Pra, ekziston nj impuls krijimi i gatshm pr tu zgjuar. Ai vjen nga prirja pr t qen
kureshtar, pr t vrar mendjen dhe pr t br pyetjet: Pse, Kur, far, Ku, Kush, Si?
Detyra jon sht t zgjojm impulsin krijues brenda fmijs (lnda e biologjis ka shum
hapsira pr kt).
B
B
Zbulimi - sht proces, ku msuesi duhet t lejoj potencialin krijues t nxnsve pa u

nisur nga ideja e par apo zgjidhja e par q shfaq nxnsi, por t marr parasysh alternativa
t tjera prpara se t marr vendime.
Planifikimi - sht proces, ku analizohen ndryshimet e fardo fushe krijuese, ku

prfshihen tri pjes, t cilat shpesh przihen me njra tjetrn, si:

a- prkufizimi i nj problemi apo detyre;

b- mbledhja e informacionit, fakte dhe vzhgime;

c- t menduarit, si proces aktiv, q prmirsohet duke ua thn t tjerve

ose duke e mbajtur shnim.
Veprimtaria - sht proces, q fillon me nj ide ose me nj grup idesh, q sht e

rndsishme pr nxnsin, pse jo dhe jetike. Detyra e msuesit, sht ta nxis pr
Reflektimi
Kjo sht faz prmbyllse e strukturs ERR. N kt faz, pas rishikimit t tr
informacionit, konsolidohen njohurit dhe ndodh t nxnit afatgjat (q i shrben nxnsit
dhe pas mbarimit t shkolls dhe q mund ta prdor n prputhje me nevojat e tij).
N kt faz msuesi:

Pyet nxnsin, se far msuan.

I nxit t bjn pyetje me kundrprgjigje.
N pritje t prgjigjeve t tyre i pyet Pse mendoni kshtu?
far tjetr mendoni se mund t msoni?
far nuk keni msuar apo dshironi t msoni?
far sht e rndsishme? Pse mendoni kshtu?
domosdoshmrin e ideve, si mund t bjm me kt ide?; ku na on ajo?; si mund ta

vm n zbatim?, t gjitha kto ndihmojn t prqendrohemi n rezultatin e ideve.
B
B
Rishikimi - sht proces q na ndihmon t reflektojm mbi prpjekjet tona dhe

njkohsisht na nxit t jemi m aktiv n vlersimin e njohurive dhe ideve t dhna.
Rekomandime pr t msuar nxnsit, si t punojn n grup.
1- Shpjegojuni nxnsve, pse sht i rndsishm bashkpunimi n grup, si n klas
por edhe n jet.
2- Shpjegojuni, se ciln nga aftsit duhet t prdorin n nj or t caktuar
msimore.
3- Nxnsve u trhiqet vmendja pr mnyrn se si duhet ti prdorin aftsit e tyre
dhe njkohsisht t mendojn, se cila aftsi e tyre ndihmon n mbarvajtjen e mir
t puns n grup.
4- Nxnsve u krijohet m shum mundsi pr t prdorur aftsit e tyre, n mnyr
q ata ta ndjejn veten m t lirt dhe aktiv gjat gjith kohs s puns n grup.
5- sht e rndsishme q pr t gjitha kto q prmendm m lart nxnsit duhen
vzhguar, dgjuar dhe pr aftsit e tyre mund t mbahen edhe shnime.
Rolet e luajtura nga nxnsit
Brenda secilit grup, rolet q luajn nxnsit mund t jen me:
a- Orientim nga detyra.
b- Orientim pr ruajtjen e grupit.
c- T dyja s bashku.
Meq nxnsit, duhet t zotrojn mir mnyrat e sjelljes q lidhen me kto role n klas,
msuesi duhet t jet i kujdesshm n prcaktimin e roleve t puns s nxnsve n grup.
Pra, t ndaj rolet e antarve t grupit:
1- Kontrollori - Siguron t kuptuarit nga ana e t gjith antarve t grupit, pr punn
q do t bjn.
2- Kryetari i grupit - Krkon informacionet e nevojshme nga antart e grupit si dhe
nga msuesi.
3- Mbajtsi i kohs - E mban grupin t fokusuar n detyrn e dhn dhe siguron q
puna t kryhet brenda kufijve t caktuar kohor.
4- Dgjuesi aktiv - Prsrit ose riformulon ato q jan thn nga t tjert.
5- Prmbledhsi - Mbledh s bashku t gjitha prfundimet e arritura nga grupi, n
mnyr q ato t ken nj mirkuptim si grup.
6- Menaxhuesi i materialeve - Shprndan dhe mbledh materialet q i duhen grupit.
7- Shkruesi dhe lexuesi - I lexon grupit t gjitha materialet me shkrim.
Mund t kt dhe role shtes, si raportues, apo ideator, t cilat mund t prdoren
sipas situats apo tems msimore.
Raportuesi - Raporton para t tjerve prfundimet e grupit.
Ideatori - Detyra e t cilit sht t propozoj nj alternativ tjetr pr zgjidhjen q ka
dhn grupi e kshtu me radh.
Metodat e msimdhnies, karakteri i tyre aktiv n rritjen e forcs argumentuese,
krijuese dhe reflektuese t nxnsve me nivele t ndryshme n lndt shkencore.
10
Pra lista e atributeve t qndrimeve shkencore dhe termat qe kemi prdorur, krijojn
nj kuadr qasjeje me standardet e prmbajtjes pr lndt e shkencave natyrore q na
jan ofruar, t cilat mbshteten mbi objektiva t qarta, t realizueshme, duke grshetuar n
mnyr t vazhdueshme, t katr proceset e prmendura m lart (kureshtjen, aktivitetin,
arsyetimin, informimin dhe prkushtimin), pra ka nj lidhje reciproke midis njohuris dhe
procesit.
T dy kontribuojn te njri-tjetri dhe duhen par si t njjt dhe si rrjedhim t konsiderohen
njlloj t rndsishm pr procesin msimor.
Mjeti m i mir pr t realizuar lidhjen reciproke midis njohurive dhe procesit si dhe
kombinimit t tyre jan metodat e t nxnit n bashkpunim, t zbatueshme n ort e punve
praktike apo laboratorike, modeli i t cilave prbhet nga tri terma: eksplorimi, shpjegimi
dhe zgjerimi. Elemente shum t rndsishme n realizimin e ktyre tri fazave jan dhe
koha, kmbngulja e vazhdueshme e sigurimi i nj atmosfere t qet dhe mbshtetse.
Eksplorimi:
Faz msimore n t ciln nxnsi njihet me dukuri interesante dhe t uditshme, si
dhe me sfidn e drejtprdrejt ose t nnkuptuar pr t krkuar dhe zbuluar m shum. Pra
t gjejn nj shpjegim, t bjn nj krahasim, t thon nj parashikim e kshtu me radh.
Pra n kt faz nuk shpjegohet koncepti por krijohen kushtet pr t nxitur kureshtje dhe
dshirn e tyre pr t zbuluar. Pikrisht ktu, n kt faz gjejn hapsira: krkimi dhe
marrja e informacionit si dhe komunikimi, duke bre t mundur realizimin e standardeve
t prmbajtjes n tri nivele: i ult, i mesm dhe i lart.
Shpjegimi:
Faz q vjen pasi nxnsit t ken eksploruar dhe t ken br vzhgimet e tyre.
Synimi sht q t arrihet nj pohim, nj lloj pohimi i konceptit nga nxnsi duke vepruar
prmes dialogut, duke i ndihmuar pr ta prdorur informacionin pr t prmbledhur gjetjet e
tyre dhe pr t ndrtuar nj koncept t drejt. (P.sh., prdorimi i njohurive n mjedisin e
prditshm.)
Zgjerimi:
Faz ku nxnsit lidhin at q zbuluan me njohurit e tyre t mparshme, zbatojn
mendimet e veta si n shtje m t gjera. Kjo faz u vjen n ndihm nxnsve pr t
riorganizuar njohurit e mparshme dhe pr t qen n gjendje t prfshijn dhe t
zbatojn njohurit e reja, sipas mnyrs me t ciln ata e shohin botn. (p.sh., ndrtimi
dhe funksionimi i trupit t njeriut, vlen dhe pr at t gjallesave).
N t gjith modelin e prmendur, e rndsishme sht t evidentojm, se si objektivat
11
Shkencat natyrore jan nj bot ku do nxns prpiqet pr ta kuptuar q n mosh t

vogl. Ideja sht q msimdhnia e shkencave natyrore n prgjithsi dhe e biologjis n
veanti, t veproj n harmoni me t nxnit zbulues t fmijs, pasi ushqen te ky i fundit
qndrime q karakterizohen nga:
- Kureshtja (dshira pr t ditur) dhe aktiviteti (gatishmria pr t br gjra, me
qllim q t gjej prgjigje).
- Arsyetimi (aftsia pr t prdorur logjikn dhe rregullat e provs n krkim t
njohurive).
- Informimi (t pasurit e nj fondi informacioni mbi botn, mbi bazn e t cilit t
mendosh).
- Prkushtimi (t vendos idet dhe bindjet n mnyr q, si rezultat i t msuarit t
ri, nxnsi fillon t rikonstruktoj mnyrn se si mendon pr botn).
e ors msimore realizohen dhe bhen t matshm. N kt mnyr ne kemi realizuar

dhe zbatuar standardet e prmbajtjes si domosdoshmri n punn ton, por njkohsisht
kemi hapsira dhe pr realizimin e standardeve t arritjes dhe pr nxitjen e nxnsve t
talentuar.
Modelet msimore kan pr qllim t ndihmojn msuesit nga pikpamja metodike
q t jen t aft t msojn si t ndrtojn punn pr kultivimin te nxnsit t shprehive
dhe aftsive pr vetveprim, pasi t nxnit n bashkpunim ndodh kur nxnsit punojn
s bashku, disa her n ifte, disa her n grupe t vogla, pr tiu drejtuar nj problemi t
prbashkt.
Analiza e prgjigjeve t nxnsve

Gjat tri etapave t para msuesi n mnyr t natyrshme bn nj analiz t veprimtaris
s lir t nxnsit, pr kt msuesi duhet t jet i prgatitur me informacion t mir
diagnostikues pr t qen i aft t prcaktoj nevojat orientuese t nxnsve.
Si t prcaktojm strukturn e njohurive t formuara mir, pjesrisht apo keq, pr
t vlersuar nxnsin n nj pun praktike apo laboratorike.
a- Nxnsit me njohuri e veprimtari shum t pakta rreth nj koncepti apo mungesa t
shumta fjalori lndor, me mangsi n pjesmarrjen praktike n orn msimore dhe ku
shfaqen mangsi n prvojn e tyre vetjake pr realizimin e nj veprimtarie praktike,
do t fokusohen n grupin e vlersimit t nivelit t ult.
b- Nxnsit q kan pak m shum informacion rreth problemit, por jo t mjaftueshm,
do t jen m aktiv, do t prmendin shembuj apo karakteristika plotsuese dhe
prcaktuese pr nj koncept apo shprehi do t vlersohen me not mesatare.
c- Nxnsit q kan shum informacion rreth nj koncepti apo me shprehi t formuara
pr t vetvepruar n situata t veprimtarive praktike e eksperimentale, zakonisht
ofrojn dhe sugjerojn informacion gjat ors msimore apo veprimtarive praktike,
jan aktiv dhe udhheqs t pavarur apo organizues t grupit dhe prgjigjet e tyre
mund t marrin formn e analogjive, t prkufizimeve, lidhjeve dhe ndrlidhjeve t
koncepteve, krahasimit dhe t prkufizimit, jan nxns t cilt hyjn n grupin e
nxnsve t vlersimit t lart.
Duhet pasur parasysh q prgjigjet e nxnsve mund t variojn n tri etapat, kshtu q
vlersimi nuk duhet t kufizohet vetm n nj etap, por n t tria etapat si dhe n detyrn
prfundimtare q nxnsi zhvillon n shtpi.
Materialet dhe mjetet msimore. N msimet e biologjis, nj rol t rndsishm n

procesin e t nxnit, zn mjetet konkretizuese. Ato jan dhe do t mbeten burimi kryesor
i njohurive pr objektet dhe dukurit e natyrs. Kto mjete kan funksione t larmishme,
si p.sh.: informimi, motivimi, konkretizimi, demonstrimi, ilustrimi, plotsimi i t dhnave,
shpjegimi i prmbajtjeve msimore, nxitja e aftsive t t menduarit kritik dhe krijues, zhvillimi
dhe prsosja e aftsive, racionalizimi i kohs, bashkveprimi nxns - msues etj. Ato duhet
t sigurohen dhe t zgjidhen n sasin dhe cilsin e duhur. N planin msimor ditor, ato
planifikohen pr do tem, vetm se msuesi duhet t njoh mir metodikn e demonstrimit
dhe t aktivizimit t nxnsve nprmjet tyre. Q kto mjete t jen sa m funksionale n
orn e msimit, duhet t plotsojn disa krkesa metodike, shkencore, psikologjike, estetike,
teknike dhe ekonomike.
Ato duhet t jen t perceptueshme nga nxnsit, ti prshtaten lnds dhe objektivave lndor.
Duhet t pasqyrojn sakt ann shkencore t dukurive q trajtohen.
Mjetet q mund t prgatit vet msuesi duhet t jen estetike, t punuara me kujdes dhe sa m
afr natyrores.
12
Pr prdorimin e mjeteve msimore ka disa rregulla metodike:

Kur mjeti ose objekti ka prmasa t mdha, ather ai i tregohet klass njhersh.
Kur objektet jan t vogla dhe nuk ka mundsi t perceptohen n t njjtn koh nga
t gjith nxnsit, ather shprndahen materiale t siguruara m par mundsisht n do
bank (n kt rast nxnsit jo vetm e shohin, por edhe mund ta prekin).
Kur objekti sht i vogl, por i vetm, ai u tregohet nxnsve bank m bank.
Kshillohet, q nxnsit her pas here, t pyeten nse e kan vrejtur mir objektin
apo mjetin, me qllim q msuesi t korrigjoj shpejt t metat e konstatuara.
Kontrolli i vazhdueshm i mjeteve didaktike krijon mundsin q msuesi t mos
prdor mjete t vjetruara, t grisura, t konsumuara dhe pr pasoj pa vler pr msimin.
Koleksionet dhe albumet

Nxnsit zakonisht bjn albume me fotografi bimsh dhe kafshsh. Msuesi ndihmon
q nxnsit ti vendosin kto fotografi sipas kritereve. N fillim ata i vendosin sipas ngjyrs
dhe madhsis. M pas, duke i njohur m mir, ata mund ti vendosin n mnyra t tjera.
Kshtu ndodh edhe me koleksionet. Ato mund t jen:
Koleksion fluturash ose insektesh.
Koleksion kafshsh me guask.
Koleksion bimsh t thara t plota ose t pjesve t veanta
(fruta, fara, gjethe, lvore, zhardhok).
Koleksion me fara bimsh t egra ose t kultivuara.
Koleksione myshqesh, likenesh, krpudhash.
Rezultatet e tyre, nxnsit mund ti ruajn prmes pikturave ose diagrameve.
Pr kapjen e fluturave dhe insekteve shrbejn rrjetat, t cilat mund t bhen me cop
ose nap t zakonshme. Pr t formuar koleksionin e duhur insektet ngulen me gjilpra dhe
u vendosen etiketa me shnimet prkatse (emri, data dhe vendi ku jan gjetur).
Mjetet m t prdorshme didaktike jan:

Mjetet pamore natyrore
Objektet natyrore t gjalla ose jo t gjalla:
(vazo lulesh, akuariumet, terrariumet, akuaterrariumet).
Koleksionet (e bimve t plota, luleve, gjetheve, farave, frutave, lvoreve,
zhardhokve, myshqeve, likeneve, krpudhave etj.).
Koleksionet e insekteve, guaskave t butakve, iriqve t detit, yjeve t detit,
guasks s breshks etj.
Skeletet e kafshve t cilat sht m mir t prgatiten nga specialist ose n
mnyr industriale.
Mjetet artificiale
Maketet (materiale plastike ose prej gipsi). Me ato nxnsi parafytyron sisteme t
ndryshme biologjike (qarkullimi i gjakut, sistemi nervor, sistemi trets, sistemi urinar, sistemi
i frymmarrjes, sistemi muskulor).
Modelet (kopje t vrteta t gjallesave bimore dhe shtazore ose t pjesve t veanta
t tyre). Ato mund t ndrtohen prej letre, gipsi, kartoni, druri, plastike etj.
Fotografit (prdoren n rastet kur duam t paraqesim nj objekt apo dukuri nga larg
ose nga afr. Ato mund t sigurohen nga vet nxnsit ose msuesi).
13
Nuk rekomandohet prdorimi i mjeteve t grisura, t dmtuara, t ngjyrosura, t thyera etj.

Materialet me t cilat prgatiten mjetet konkretizuese duhet t jen t forta dhe t ken prmasa
harmonike.
Mjetet duhet t jen sa m t thjeshta dhe sidomos t mos paraqesin rrezik pr nxnsit gjat
puns pr dmtime fizike ose infeksione, pr alergji ose ngacmim t syve dhe t lkurs.
Vizatimet (prdoren pr t paraqitur dukuri, procese apo objekte t ndryshme. Ato duhet
t bhen nga nxnsit, por edhe nga msuesit).
Skemat (shrbejn pr t br nj konkretizim t thjesht t nj dukurie apo objekti).
Tabelat (kryesisht paraqesin marrdhniet mes objekteve dhe dukurive, flors dhe
fauns, ndrtimit t trupit t gjallesave, njeriut etj.
Mjetet audiovizive (pamore-dgjimore)
Filmat (Me ann e tyre nxnsit vn n prdorim shqisat e t parit dhe t t dgjuarit.
Tematika duhet ti prmbahet programit msimor, nuk duhet t jet shum e gjat dhe mund
t shfaqet n laborator ose n salla t posame).
Emisionet msimore n televizion (kto duhet t organizohen me porosi nga shkolla ose
departamenti i biologjis).
Mjetet verbale, tekstet
Tekstet msimore (t detyruara), libri i msuesit, fletoret e puns, revistat, atlaset,
mund t prdoren n shkoll pr t mbshtetur punn krkimore t nxnsve. Kto burime
duhet t diskutohen dhe vlersohen nga stafi si nj pjes e planit t tyre pr shkencn.
Ai duhet t jet i rndsishm pr t przgjedhur burimet e dyta, t cilat ndihmojn pr
t mbshtetur nxnsit n punt e tyre shkencore, si dhe n kryerjen e vizatimeve apo
krijimeve t ndryshme.
Detyrat e shtpis
Ato zn vend n planin msimor ditor. Mund t jepen nga ato q prmban teksti msimor,
por mund t formulohen edhe pr veprimtari t pavarur n shtpi, si: plotsim tabelash,
eksperimente afatgjata, pun krkimore, ese etj.
Formati i modelit t ditarit prmban dhjet elemente

Tema: Titulli i tems msimore
1. Niveli i vshtirsis: kjo krkes e ditarit tregon nivelin e vshtirsis q ka prgatitja
e veprimtaris msimore dhe shkalln e pjesmarrjes s nxnsve n kto veprimtari
praktike. Niveli i vshtirsis gjithmon sht i parashikueshm midis kufijve nga 1-4.
2. Koha e nevojshme e llogaritur n minuta pr t zhvilluar gjith veprimtarin
msimore.
3. Synimi: paraqet n mnyr t prgjithshme at q parashikon t arrij msuesi
nprmjet veprimtaris msimore.
4. T drejtat e njeriut: Edukimi me t drejtat e njeriut prmes tematiks dhe problematiks
s tekstit msimor.
5. Objektivat: Objektivat paraqesin synimet specifike q do t realizohen n nj or
msimore hap pas hapi dhe aftsit q do t fitojn nxnsit n do veprimtari t ksaj ore
msimore.
6. Materialet: Listohen mjetet e nevojshme q do t prdoren n veprimtarin
msimore.
7. Metodat: Metodat dhe teknikat e msimdhnies q do t prdoren nga msuesi n
bashkveprim me nxnsin pr paraqitjen dhe zhvillimin e veprimtarive msimore pr t
arritur objektivat dhe synimet.
8. Prgatitja: Listimi i gjrave q duhet t bj msuesi para fillimit t ors msimore.
9. Zhvillimi: Zhvillimi pasqyron n mnyr t detajuar t gjitha veprimtarit q do t
organizohen pr t arritur objektivat e prcaktuara.
Sqarim
14
Niveli i vshtirsis: Sipas shkalls s vshtirsis, veprimtarit msimore jan ndar

n katr nivele (nga niveli 1-4), t cilat tregojn pjesmarrjen e nxnsve n veprimtarit
praktike dhe shkalln e vshtirsis q duhet pr prgatitjen e saj.
t cilat krijojn klimn e nevojshme t bashkpunimit dhe komunikimin e msuesit me

nxnsin dhe t nxnsve me njri-tjetrin.
Niveli i dyt: N kt nivel zhvillohen veprimtari t thjeshta, t modeluara m par
nga msuesi, t cilat nxitin interesin e nxnsve pr t rritur aftsit komunikuese dhe t
punuarit n grup.
Niveli i tret: N kt veprimtari zhvillohen veprimtari t gjata t modeluara m par
nga msuesi t cilat synojn t nxisin te nxnsit t menduarit dhe t vzhguarit pr t

hyr n thellsi t problemit. Pjesmarrja e nxnsve n diskutime apo n punn me grupe
sht e nivelit t lart.
Niveli i katrt: N kt nivel zhvillohen veprimtari m t gjata. Ato krkojn nivel t
lart n punn me grupe, n komunikim, n prqendrim si dhe bashkpunimin me t gjith

pjesmarrsit. Kto veprimtari krkojn prgatitje m t gjat si dhe prqendrim m t gjer
dhe m t thell n problemin q trajtohet.
Vlersimi
Prmes vlersimit msuesi duhet t prcaktoj nivelin n t cilin nxnsi ka arritur objektivat
e planifikuar. Pr kt, zbatohet vlersimi n do veprimtari msimore edukative. Vlersimi
nxjerr n pah dy an t msimdhnies: nevojat dhe aftsit e nxnsve; njkohsisht, ai
sht sinjal pr msuesin n lidhje me planifikimin e veprimtarive n klas.
Msuesi duhet t bj prpjekje q ta prdor vlersimin n dobi t prvetsimit sa m t
mir t programit msimor. Nga ai krkohet, gjithashtu, njohje e teoris, e sistemeve dhe e
praktikave t matjes dhe zotrim i kompetencs s vlersimit. Matja, n vetvete, prfaqson
procesin e krahasimit t nj vlere t njohur me nj t panjohur, ndrsa vlersimi prcakton
vlerat mbi bazn e informacionit t grumbulluar nga procesi i matjeve. Element kryesor i
vlersimit sht gjykimi sipas kritereve, q duhet t jen t prcaktuara qart nga msuesi
qysh m par. Cilsia e vlersimit n do rast duket nga fakti se sa nxnsi i ka plotsuar
kriteret e caktuara.
Vlersimi bart n vetvete emocione, brishtsi, prgjegjsi, por nganjher edhe
subjektivizm. Ai jep knaqsi e nxitje, por ka dhe ngarkesa paknaqsie, prandaj nga
msuesi krkohen: ndrgjegjsim dhe prpikri. Meqense vlersimi sht nj moment i
rndsishm dhe delikat, mendojm q at ta trajtojm pak m hollsisht.
Vlersimi n lndn e biologjis

Vlersimi sht pjes prbrse e msimit, prandaj si i till ai krkon:
Objektiva t qarta msimore

Motivimin e nxnsve

Njohjen e prvojs
dhe t aftsive t nxnsve

Msuesi bn kujdes t prcaktoj qart se far

duhet msuar nga nxnsit. Ky prcaktim tregon
at q do t vlersohet.
Si pjes e procesit t msimdhnies, e cila
forcon besimin e nxnsve, msuesi ka pr detyr
t inkurajoj nxnsit t prballojn vshtirsit.
Msuesi t ndrgjegjsohet se puna e tij ndrtohet
n njohjen e prvojs dhe t aftsive t nxnsve.
15
Niveli i par: N kt nivel zhvillohen veprimtari t thjeshta, t shkurtra, akullthyese,
Krkesa t qarta ndaj nxnsve

si dhe prdorimin e metodave dhe
teknikave msimore efikase.
Pr arritjen e suksesit msuesi duhet t planifikoj

detyra, veprimtari, teknika dhe strategji t
prshtatshme pr t msuarit.
Gjithashtu pr t realizuar nj vlersim t suksesshm msuesi t ket t qarta problemet

si m posht:

Si msojn nxnsit.
Sa t suksesshm jan ata n t msuarit.
Sa efikase jan detyrat e caktuara dhe teknikat e prdorura pr t ndihmuar nxnsit.
Objektivi baz i do vlersimi sht, q t prcaktoj shkalln n t ciln nxnsi arrin
objektivat e parashikuara dhe ndikimin q ka msimdhnia dhe detyrat e shtpis pr at.
Etapat e vlersimit
Vlersimi realizohet gjat tri etapave:
Kontrolli. Ka t bj me prfundimin e t msuarit. Ai shprehet n forma t ndryshme dhe
realizohet n do ast msimor. Gjat kontrollit realizohet: din (far u arrit) dhe far nuk
din nxnsit (far nuk u arrit).
Matja. Ajo q u kontrollua duhet t matet. Nxnsi ka nevoj t dij rezultatin e kontrollit.
Kt matje e bn msuesi. Ajo shprehet me pik, me prqindje ose me nj evidenc t
thjesht, e formuluar me shprehje, shenja dalluese etj., e krahasuar me nj standard t
bazuar n kritere.
Vlersimi. Nnkupton vendosjen e nj vlere gjykimi sasiore ose cilsore, bazuar n
matjen. Kjo bhet nga msuesi me not ose me shprehje.
Nse kontrolli bhet gjat gjith ors s msimit, matja e cila shpesh sht e pandar
nga vlersimi, bhet n etapa t caktuara t tij. Jo do kontroll shoqrohet me matje.
Kategorit e vlersimit.
Vlersimet q bn msuesi n klas,
mund ti klasifikojm n katr kategori:
Formues
Diagnostikues
Prmbledhs
Motivues
Vlersimi formues
Vlersimi formues synon t theksoj at se far ka arritur nxnsi gjat procesit t
formimit t njohurive dhe mbi kt baz bhet planifikimi i mtejshm.
Vlersimi formues sht nj nga elementet m t rndsishme t do msimi, sepse
sht nj aktivitet q i lejon msuesit t vlersoj sipas standardeve t kontrollit dhe t bj
ndryshime n orn e msimit sipas ktij informacioni.
N realitet, vlersimi formues, sht nj proces i vazhdueshm, q duhet t realizohet
gjat gjith ors s msimit. Vlersimi formues mund t organizohet n forma t ndryshme.
Kjo varet nga specifika e tems. Ai mund t organizohet her me nxns t veant, her
me grupe t vogla nxnsish, her me pyetje prgjigje, her me detyra me shkrim etj.
Prdorimi i vlersimit formues e ndihmon msuesin q t siguroj se nxnsit nuk kalojn
n temat dhe objektivat e reja m par se t ken prvetsuar aftsin q bjn t mundur
arritjen e detyrs s mvonshme.
B
16
Vlersimi diagnostikues bhet kryesisht pr aspekte t prvetsimit t njohurive nga

nxnsit, pr t gjykuar pr at q ata kan msuar dhe pr at q nuk kan msuar.
Vlersimi diagnostikues ka rndsi pr faktin se ai:
Jep informacion pr efektshmrin e t msuarit pasi nxnsit ta ken studiuar temn.
Informacioni mund t prdoret pr t prcaktuar mnyrn e veprimit n etapn e dyt t
B
B
Vlersimi prmbledhs bhet n fund t nj numri temash, njsish, detyrash e kapitujsh

ose n fund t nj periudhe t caktuar kohe, p.sh., n fund t nj semestri apo n fund t
vitit. Ai dallon se far kan arritur t prvetsojn ose t bjn nxnsit.
Vlersimi formues dhe ai diagnostikues paraprgatitin at prmbledhs. Ky bhet n
prputhje me objektivat msimore. Forma m e prhapur e tij sht testimi. N t prmbahen
krkesa ose pyetje t llojeve t ndryshme t formuluara nga msuesi.
Msuesi i kujdesshm parashikon disa vlersime prmbledhse gjat vitit.
Vlersimi motivues ka pr qllim t nxis interesin dhe dshirn e nxnsve pr t
vazhduar m tej. Nse prcaktohen objektiva t sakt e t qart pr nj njsi msimore ose
dhe m gjer, nxnsi sheh vet arritjet e tij. Kjo prbn nj knaqsi dhe nxitje t dshirs
s tij pr m shum prparim. Nga kto arritje nxnsit mund t vetknaqen, por edhe mund
t knaqin t tjert. Q t arrihen kto objektiva n vlersim dhe q nxnsit t mobilizohen
dhe t ndjejn knaqsin e arritjes s tyre, ato duhet t jen pak mbi mundsit mesatare
t nxnsve.
Vlersimi bazohet n:

thon, shkruajn dhe bjn nxnsit.

Nga kjo prcaktohen edhe format kryesore t vlersimit.
Pr vlersimin e njohurive, aftsive dhe sjelljes s nxnsve ka nj sr teknikash.

Gjasht teknikat e vlersimit jan: 1. Vlersimi me shkrim.
2. Vlersimi me goj.
3. Vlersimi me an t dgjimit.
4. Vlersimi praktik.

5. Vlersimi me ann e pyetsorve t nxnsve.
6. Vlersimi i projekteve, punve krkimore

dhe i punve n terren.
N kt material trajtohet nj nga teknikat e vlersimit me shkrim, at me an t testeve.
far sht testimi?
Testimi sht ecuria e kryerjes s matjeve sipas nj synimi ose objektivi t caktuar.
Testimi pasohet nga vlersimi. Ajo q u mat, duhet t vlersohet. Pra testimi dhe vlersimi
jan dy koncepte dhe ecuri t ndryshme, por t pandara nga njra-tjetra.
Llojet e pyetjeve n teste.
N kt material do t paraqiten disa nga pyetjet q mund t prdoren n testet
prmbledhse. Mjaft mir nj pjes e tyre mund t prdoren edhe n teste formuese e
diagnostikuese.
Pyetjet jan dy llojesh: t mbyllura dhe t hapura.
T mbyllura (ose objektive) jan ato pyetje pr t cilat mund t jepet vetm nj prgjigje.
T hapura (ose subjektive ) jan ato pyetje q krkojn prgjigje origjinale. Nxns t
ndryshm mund t veprojn n mnyra t ndryshme pr dhnien e prgjigjes. N t tilla raste
prgjigjet e nxnsve mund t jen nga dy fjali deri n disa faqe, p.sh.: n lndt shoqrore.
N rastin e par nxnsi nuk ka mundsi t mbaj qndrimin e tij personal, sepse prgjigjja
sht e vetme. N t dytin ai sht i lir t zgjedh e t zgjidh, pra ti prgjigjet pyetjes duke
shprehur jo vetm njohurit, por dhe qndrimet, gjykimet e ndjenjat e tij.
Shembuj t pyetjeve t mbyllura (objektive), t cilat mund t prdoren n vlersimin e
koncepteve n lndn e biologjis me an t testeve.
17
t msuarit, mbi bazn e gjykimit se far ka msuar dhe far nuk ka msuar nxnsi.
Ka pr qllim t gjej pse nuk sht arritur prvetsimi i ndonj koncepti.
Pr t br vlersimin diagnostikues, mund t prdoren me sukses pyetjet e mbyllura
(objektive, t cilat do t sqarohen m posht se far jan).
1. E vrtet, e gabuar ( Po ose Jo)

N pohimet e mposhtme shnoni Po ose Jo.
Po
Po
Po
Po
- Jo Fotosinteza sht nj proces q kryhet nga bimt.

- Jo Gjat fotosintezs lirohet energji.
- Jo Gjat fotosintezs thithet dyoksid karboni.
- Jo Fotosinteza ndodh n mitokondri.
a) V G
b) V G
c) V G
d) V G
Pjalmimi i vezs s nj bime nga pjalmi i bims tjetr quhet vetpjalmim.

Gjat mejozs formohen qeliza haploide.
Efekti i gjenit t fsheht (recesiv) duket n organizmat heterozigot.
Qelizat riprodhuese quhen gameta.
Kto pyetje prdoren n mnyr t kufizuar, sepse mundsia e gjetjes s prgjigjes s

sakt, kur nxnsi nuk sht i sigurt pr t, sht 50 %.
2. Pyetje me zgjedhje t shumfisht (ose alternative).
Jepet nj pyetje a pohim i paplot dhe disa prgjigje, ku njra sht e sakt dhe t tjerat
detyrimisht t gabuara.
P. sh.: Gjeni prgjigjen e sakt:
Kromozomet e qelizave bija:
a. Q lindin nga mitoza jan t njjta me ato t nns;
b. Q lindin nga mitoza jan t ndryshme nga ato t nns;
c. Q lindin nga mejoza jan t ndryshme nga ato t nns;
d. Q lindin nga mejoza jan t ngjashme nga ato t nns.
3. Pyetje objektive me iftim.
Teknika e iftimit konsiston n hartimin e dy listave, ku nxnsve u krkohet t bjn
lidhjen midis elementeve t lists A me t lists B. Kshillohet q njra nga listat
(zakonisht e djathta) t prmbaj m shum elemente nga lista tjetr. Krijimi i listave
sigurisht ka krkes radhitjen e atyre elementeve, t cilat kan lidhje t ndrsjell.
P.sh.: Gjeni prkatsin:
1. Pjes e qelizs q rregullon hyrjen dhe daljen e lndve nga brthama.
2. Pjes e qelizs q rregullon hyrjen dhe daljen e lndve prmes saj.
3. Gjallesa q nuk kan membran brthamore.

4. Pjes e qelizs q kontrollon gjith veprimtarin e saj.

5. Njsia themelore e gjall e t gjitha gjallesave.
6. Pjes e qelizs q shrben pr kapjen e energjis diellore.

a) kloroplastet.
b) brthama.
c) qeliza.
d) membrana
brthamore.
e) bakteriet.
f) membrana
qelizore.
Prgjigje: 1 (d), 2 (f), 3 (e), 4 (b), 5 (c), 6 (a)

4. Me plotsim t prgjigjes.
N pyetje t tilla duhet t plotsohet prgjigja, pasi ajo nuk sht e plot.
P.sh.:
1. Kafsht q ushqehen me bim, quhen(barngrnse).
2. Cipa q vesh gjith siprfaqen e trupit ton quhet.( lkur).
3. Lndt ushqyese dhe ujin bima i merr me an t(rrnjve). etj.
5. Me prgjigje t shkurtr.
N ndryshim nga plotsimi i prgjigjes, nxnsi duhet ti jap prgjigjen e sakt pyetjes:
P. sh.:
1. far jan organelat?
2. N cilin sistem organesh futet zemra? etj.
18
Prparsit jan:
Shpenzohet m pak koh pr prgjigje.
Ka mundsi q me kto pyetje t
kontrollohet nj sasi e madhe lnde.
Lejojn pikzim e korrigjim t leht.
Testet me pyetje me zgjedhje t
shumfisht mund t hartohen pr nj
nivel t nxnsve.
Mangsit jan:
Krijon mundsi pr t hartuar teste t dobta.
Krkohet prej nxnsve vetm nj akt
i thjesht miratimi dhe jo arsyetime e
shpjegime, gj e cila mund t ndikoj pr
ata gjat studimit q t ken prqendrim m
t lart n faktet krahasuar me kuptimin e
thell t materialit.
Ka mundsi q nxnsi t godas n
shenj me hamendje dhe jo duke prdorur
njohurit, duke pasqyruar kshtu nj rezultat
m t lart se njohurit reale t nxnsve.
Disa udhzime pr vlersimin

sht e domosdoshme q msuesi t mos prdor vetm nj form vlersimi, por larmi
formash. Ato duhet tu krijojn nxnsve mundsi t vlersohen n at mnyr q sht e
prshtatshme pr do individ. Ky sht tipar i shkolls demokratike. Kshtu, p. sh.: Nj nxns
prgjigjet m mir me goj, nj tjetr me shkrim, njri i shpreh bukur dhe me emocion mendimet
n nj pyetje t hapur, nj tjetr jo, dhe e ka m t leht n pyetjet e mbyllura etj.
Vlersimet e prfundimeve t nxnsve t trajtohen me kompetenc e jo si mesatare
aritmetike e notave t vlersimit formues.
T kihet parasysh q prparimi i nxnsit dhe nj gjykim prmbledhs n prfundim
t periudhs, bazuar n objektiva, prbn vlersimin prfundimtar. Vonesat e dhnies s
prfundimeve t vlersimit dhe analiza e tyre nga msuesi, e ulin shum vlern e korrigjimit
t gabimeve.
Shnimet t jen t thjeshta, por t pasura. sht e domosdoshme q prve regjistrit
t klass, msuesi t mbaj shnime t tjera pr punn e do nxnsi. Ato ndihmojn n
njohjen dhe n vlersimin e puns s do nxnsi, n diagnostikimin dhe n riparimin e
vshtirsive dhe lehtsojn vlersimet prmbledhse.
Integrimi i biologjis me t drejtat e fmijve,

edukimin mjedisor dhe edukimin shndetsor
Kuptimi i dijes s integruar
Prmbajtja e konceptit integrim sintetizon kooperimin e disiplinave t ndryshme q kontribuojn
n zgjidhjen e nj problemi t prbashkt. Ka disa mnyra integrimi t disiplinave t ndryshme,
sipas problemit konkret q bhet objekt i prbashkt studimi pr tu zgjidhur prej tyre.
Integrimi i disiplinave t afrta
I till sht ai pr shembull midis dy disiplinave (fizik kimi, kimi biologji etj) duke
formuar nj zon t prbashkt n t ciln zbatohen koncepte dhe metoda t secils prej
disiplinave.
19
Kujdes
Para testimit duhet br nj model, i cili tu tregohet nxnsve se si do t bhet testimi.
Caktohen m par qllimet e testimit pr t kaluar m pas n zhvillimin e tij.
Vlersimi mund t jet individual ose n grup.
N rastet kur testet hartohen me pyetje t llojeve t ndryshme, ato grupohen sipas llojit t tyre,
p.sh., pyetjet me zgjedhje t shumfisht bashk, ato me iftim bashk e kshtu me radh.
sht mir q pyetjet n test t renditen sipas shkalls s vshtirsis s tyre.
Numri i pyetjeve n test varet nga ajo ka duhet testuar (nj msim, nj kapitull apo nj
koncept.)
Prparsit dhe mangsit e testeve me zgjedhje t shumfisht.
Pr shembull, n t gjitha standardet e shkencave natyrore gjejm trajtimin e problemit t

komunikimit pothuaj me t njjtat krkesa, si: nxnsit t prdorin nj fjalor t prshtatshm,
duke prfshir terminologjin e duhur shkencore dhe teknologjike n formimin e koncepteve,
gjat eksperimenteve si dhe gjat vzhgimeve q ata do t realizojn.
Apo pr krkimin dhe marrjen e informacionit, si: nxnsit t grumbullojn t dhna
sasiore dhe cilsore, nprmjet hulumtimit, me qllim q t regjistrojn dhe t prezantojn
rezultatet, duke prdorur diagrame, grafik, tabela, skica e vizatime t ndryshme.
Integrimi i problemeve
Bhet fjal pr at grup problemesh t cilat nuk mund t prfshihen n nj disiplin t
vetme pr shkak t natyrs specifike t tyre apo t dimensioneve q kan. Pr shtjellimin,
studimin dhe zgjidhjen e tyre duhen zotruar e zbatuar njhersh koncepte e metoda nga
disa fusha dhe disiplina. Pr shembull: problemet e edukimit mjedisor, edukimit shndetsor,
edukimit global etj.
Integrimi n metod
Zbatohet n t gjitha rastet kur metodat e nj disipline mund t zbatohen edhe n krkime
n fusha t tjera.
Kurrikula e re e biologjis e koncepton msimin e biologjis t zhvillohet n mnyr t
till, q ta shoh nxnsin n qendr t procesit msimor dhe ti lejoj atij t drejta t plota
pr pjesmarrje me prvojat jetsore q ai zotron.
Integrimi i koncepteve
sht karakteristik pr situata n t cilat modelet dhe konceptet e nj disipline zbatohen
si plotsim n studimin e nj disipline tjetr ose i zvendson modelet dhe konceptet
ekzistuese.
Pr shembull, n lndn e biologjis jan shum t rndsishme njohurit nga lnda e
kimis pr shpjegimin e prbrjes kimike t qelizs, proceset biokimike q ndodhin n qeliz,
kimia e frymshkmbimit, ndrtimi dhe vetit e acideve nukleike, proceset e trashgimis s
tipareve te gjallesat etj.
Cilat jan karakteristikat e veprimtarive msimore integruese?
Msimi i integruar, ashtu si dhe krkimi shkencor, ka si objekt ato probleme konkrete praktike, ku shkalla e
kompleksitetit t t cilave prcakton numrin, tipin dhe nivelin e integrimit t dijeve nga disiplinat natyrore.
Msimi i integruar synon t pajis dhe t aftsoj nxnsit me kompetenca shumdisiplinore pa ln mnjan
edhe specializimin. Nga do disiplin apo deg t saj, zgjidhen dhe synohet t prvetsohen nj bashksi
konceptesh t konsoliduara, t strukturuara sipas nj skeme logjike me vlera t mdha formuese dhe aplikative.
Grshetimi i aspekteve fizike, kimike, biologjike etj. n trajtimin dhe zgjidhjen e nj problemi e mson dhe e
aftson nxnsin pr nj zgjidhje m shkencore dhe m t plot, afr t vrtets objektive.
Nxnsi kupton, ndjek dhe prfiton nga zhvillimet e sotme tepr t shpejta t shkencave aplikative, pr t
cilat mjetet e komunikimit masiv japin nj informacion t bollshm. Kjo do t rris s teprmi interesimin dhe
angazhimin e nxnsve pr t kuptuar prmbajtjen e msimit, pr ta zotruar e prdorur at n zgjidhjen e
mjaft pyetjeve e t fshehtave, q at e rrethojn.
Veprimtaria e integruar msimore krkon pun t frytshme kolegjiale, ku do pjestar luan nj rol aktiv.
Fryma e kolektivitetit, bashkrendimi i forcave, energjive mbi bazn e debatit shkencor, edukon te nxnsit
respektin pr veten dhe t tjert dhe e bind at se zgjidhja m e pranueshme, m optimale q i jepet
problemit sht rezultat i dijeve t thella e t shumanshme, t cilat nuk mund t jen pron e nj njeriu apo
t nj grupi t vogl njerzish.
Nxnsi e ndien konkretisht dhe n vijimsi se edhe pse zgjidhja kolegjiale e problemit t caktuar qndron
shum m lart se zgjidhja e tij vetjake, ajo ende nuk sht absolute, e prhershme, prfundimtare, por mbetet
e pjesshme, sepse sht e lidhur me teori t caktuara me nivel t dhn, teknik vrojtimi, matjeje, njehsuese,
me aftsi t caktuara analizuese, prgjithsuese dhe operuese, t cilat jan n zhvillim t pandrprer.
N krkimin dhe arritjen e zgjidhjeve sa m t plota, sa m bindse dhe shkencore, rritet dhe shkalla e
grshetimit dhe e ndikimeve t ndrsjella t aspektit shkencor me at emocional, estetik, social dhe human.
20
Shembuj integrimi n lndn e biologjis

Nj nga veorit n modelin e ri t kurrikuls s biologjis sht se, prve zbatimit
t programit sipas parimit linear dhe spiral, sht edhe respektimi i parimit t integrimit
ndrlndor dhe brenda lnds
N kurrikuln e re t biologjis n mnyr t prmbledhur jan trajtuar lidhjet dhe
bashkpunimi i biologjis me lndt e tjera si m posht.
Bashkpunimi i biologjis me lndt e tjera
Shkencat e natyrs
Msimi i biologjis, gjat prshkrimit t dukurive, merr parasysh ligjet dhe metodat e
fiziks, t kimis dhe matematiks. Bashkveprimi i njohurive t ktyre lndve krijon pr
nxnsit kushtin paraprak pr ndrtimin e nj imazhi racional t bots dhe t bazuar n
shkencat natyrore.
Shkencat shoqrore dhe humane
N kuadr t projekteve t ndryshme, krijohet mundsia e nj bashkpunimi t mir
ndrmjet biologjis dhe lndve shoqrore, veanrisht n fushat e edukimit seksual,
t t ushqyerit t shndetshm, edukimi pr HIV/AIDS, parandalimin e drogs, duhanit,
alkoolit, t edukimi mjedisor, etj. Prve ksaj, msimi i biologjis transmeton njohuri, t
cilat prdoren edhe n lndn e gjeografis gjat trajtimit t aspekteve natyrore, ekonomike
apo shoqrore.
Fusha e artit
Pasuria e magjishme e formave t natyrs sht nj burim i rndsishm pr shpalosjen
e fantazis dhe t krijimit edhe n fushn e artit, duke dhn kshtu nj ndihmes me vler
n formimin estetik t nxnsve prmes muziks, pikturs, veprimtarive artistike etj.
N kt mnyr biologjia realizon formimin shkencor dhe zhvillimin e personalitetit t
nxnsve si m posht:
Rruga drejt fitimit t njohurive empirike
N msimet e biologjis nxnsit njihen me rrugn e prftimit empirik t njohurive dhe n
baz t rregullave t njohura mund t bjn parashikime. Procesi msimor i orientuar drejt
veprimit, kontribuon n prftimin e aftsive dhe qndrimeve, t cilat jan t prbashkta
pr t gjitha lndt e shkencave natyrore. Nxnsit, n baz t planifikimit dhe kryerjes
s eksperimenteve, msojn t vzhgojn dhe t prshkruajn qart, t paraqesin dhe t
interpretojn sakt.
Aftsia pr abstraksion dhe t menduarin logjik
N orn e msimit t biologjis nxnsit merren gjithnj e m shum me shtje q
prmbajn krkesa q krkojn zbatim, t cilat krkojn si kusht paraprak t menduarit e
prgjithshm dhe logjik duke prdorur njohurit baz t ktyre shkencave. Pr shembull,
puna q bhet me paraqitjen e niveleve t ndryshme t organizimit t s gjalls (organela,
qeliza, inde, organe, organizma, popullime, bashksi jete, sisteme ekologjike dhe biosfera)
nxisin t menduarin abstrakt dhe krijojn t menduarin logjik.
Aftsia e gjykimit
Msimi i biologjis transmeton njohuri orientuese, t cilat u mundsojn nxnsve
pjesmarrjen n komunikim dhe n procese vendimmarrse, t cilat u prkasin shtjeve
biologjike, shndetsore e mjedisore.
21
Si prfundim, themi se edukimi nprmjet msimit t integruar, sht nj koncept i

orientuar nga e ardhmja, i cili mbshtetet n iden se msimi duhet t prqendrohet n
njohurit, aftsit, vlerat dhe qndrimet, t cilat u nevojiten nxnsve pr tu orientuar
natyrshm n nj bot komplekse, t ndrvarur dhe n ndryshim t shpejt.
Imazhi i njeriut
N mnyr t veant lnda e biologjis sht shum e rndsishme pr imazhin e
njeriut. Nxnsit njihen me bazat e organizimit t do qenieje; kjo on n gatishmrin pr t
pranuar veten dhe pr t kontribuar n mnyr aktive n ruajtjen e shndetit personal, por
edhe n respektin ndaj t tjerve dhe t t gjitha qenieve t tjera t gjalla.
Kontakti i drejtprdrejt me natyrn
Kontakti i drejtprdrejt me bukurin dhe shumllojshmrin e natyrs si dhe njohja e
bots s kafshve e bimve n natyr sht shum me vler pr nxnsit. Kjo gj prforcon
jo vetm kontaktin emocional me botn e kafshve dhe t bimve, por jep edhe shtytje
pr nj organizim racional t kohs s lir dhe nxit e forcon lidhjen me vendlindjen dhe
vendbanimin.
Prgjegjshmria pr brezat e ardhshm
Nga veprimtaria pr t njohur qeniet e gjalla dhe proceset jetsore n kompleksitetin
e tyre dhe varsin e ndrsjell, rritet gatishmria pr t qen largpams n mbrojtjen e
vazhdueshme t burimeve natyrore duke rritur prgjegjsin pr brezat q do t vin.
Kurrikula e re e biologjis, vlersohet si baz n zhvillimin intelektual, emocional e social
t nxnsit. Ajo i aftson nxnsit t zhvillojn me frytshmri kuriozitetin, krkimin, krijimin,
mendimin e pavarur e kritik duke zbuluar prvojat, ndjenjat dhe idet e tyre dhe t t tjerve,
duke i dhn kuptim t menduarit, nprmjet t folurit me goj, vzhgimeve, dhe veprimeve
praktike pr mbrojtjen e natyrs dhe t shndetit. E gjith kjo fal edhe integrimit t biologjis
me fushat q prmendm m lart.
Le t analizojm disa nga kto realizime.
Edukimi i fmijve n shkoll me t drejtat e tyre, tashm gjen zbatim edhe n lndn
e biologjis.
t drejtat e njeriut prcaktojn rregulla dhe norma, t cilat garantojn sigurin personale
t individit, si dhe standarde t pranueshme jetese. Pjesa m e madhe e vendeve n bot i
kan pranuar t drejtat e njeriut prmes OKB-s.
N nj shoqri demokratike sht i rndsishm respektimi i t drejtave t njeriut. Por nj
respekt i till nuk vjen vetvetiu, ai duhet t msohet dhe t praktikohet.
Duke shqyrtuar me kujdes Deklaratn Universale t t Drejtave t Njeriut, Konventn
e OKB-s mbi t Drejtat e Fmijs, mund t evidentohen disa drejtime pr integrimin e
edukimit t t drejtave t njeriut dhe nprmjet shkencave t natyrs dhe konkretisht t
biologjis, edukimit shndetsor, edukimit mjedisor dhe t edukimit global.
1. Biologjia si lnd shkollore, si dhe plotsimi i s drejts pr arsimim, pr edukim
si dhe pr zhvillim t personalitet si nj nga krkesat themelore t dokumenteve
t msiprme.
2. Metodat e studimit dhe t vlersimit, q nxnsi prvetson gjat studimit t
biologjis formalisht t prshtatshme dhe t zbatueshme edhe n fushn e t
drejtave.
3. Zhvillimi i vazhdueshm i biologjis, integrimi i vazhdueshm i problemeve t
shndetit dhe mjedisit me kt lnd krijon mundsit e realizimit t s drejts pr
jet shpirtrore m t mir.
4. Biologjia si lnd msimore n shkolln 9-vjeare, krkesat e programit dhe
lidhja e tyre me t drejtat.
5. Forma t organizimit dhe t zhvillimit t ors s msimit, modele msimi.
Prgjithsisht, pranohet se nprmjet arsimit dhe edukimit, qeniet njerzore do t jen
n gjendje t prmirsojn veten e tyre, duke rritur nivelin e dinjitetit social n marrdhniet
me njerzit e tjer. Prandaj t drejtn pr t studiuar, pr tu arsimuar e mbrojn shumica e
normave pr t drejtat e njeriut. (Neni 26 i Deklarats, neni 28, 29 i Konvents).
Ndrkoh, n prputhje me Konventn e t Drejtave t Fmijve apo n Deklaratn
Universale t t Drejtave t Njeriut, Karta Evropiane e Arsimit (neni i 10 i saj) ndaj prmbajtjes
s edukimit, pretendon q tu jepet rol m i madh atyre koncepteve, q bjn t mundur
22
Lnda e biologjis synon t prshkruaj dhe t shpjegoj organizmat e gjall dhe

organizimin e natyrs n kndvshtrimin shkencor. Ajo synon, gjithashtu, q dijen dhe
prvojat individuale ti bj t dobishme pr rritjen e respektit t nxnsve pr natyrn dhe
njeriun dhe prfshirjen e tyre n veprime pr mbrojtjen e vlerave natyrore si dhe aftsimin e
tyre pr nj jet t shndetshme.
Konventa pr t Drejtat e Fmijs, miratuar nga Asambleja e Prgjithshme e Kombeve
t Bashkuara m 20 nntor 1989 riafirmon faktin se fmijt kan nevoj pr nj mbrojtje dhe
pr nj vmendje t veant, pr shkak t prekshmris s tyre dhe thekson n mnyr t
veant, prgjegjshmrin kryesore q ka familja ndaj atij q ka nevoj pr mbrojtje. Ajo,
gjithashtu, riafirmon domosdoshmrin e nj mbrojtje juridike dhe jo juridike t fmijs para
dhe pas lindjes, rndsin e respektimit t vlerave kulturore t komunitetit t fmijs dhe
rolin jetsor t bashkpunimit ndrkombtar, pr ti kthyer t drejtat e fmijs n realitet.
Vet objekti i lnds s biologjis t integruar me edukatn shndetsore, edukimin
mjedisor, edukimin pr t drejtat e fmijve dhe at global, q zhvillohen n arsimin 9-vjear n
shkollat tona, krijon mjaft mundsi pr t integruar shum nene t ksaj konvente n kurrikuln
zyrtare dhe n veprimtari kroskurrikulare, pr shembull: nevojat fizike t trupit (ndrmjet t
tjerave njeriu ka nevoj pr ajr, pr uj, pr ushqim dhe pr lodhje); prkujdesje dhe mbrojtje
(prve nevojave q ka njeriu pr veshje, pr banes, pr mundsi pr t ruajtur higjienn, ai
ka nevoj dhe pr shrbim shndetsor dhe mjeksor); nj mjedis i pastr pr t jetuar (kjo
nnkupton domosdoshmrin pr ajrin q thithim, pr ujin q pim dhe lajm, si dhe ushqimi
q ham q nuk duhet t prmbajn baktere dhe mikrobe t rrezikshme pr shndetin, si dhe
vendi i puns apo i msimit duhet t jet i pastr, q t mos dmtoj shndetin).
N nenin 33 t Konvents pr t Drejtat e Fmijs vihet theksi n at q, fmija ka t
drejt t mbrohet kundr prdorimit t narkotikve dhe t lndve psikotrope si dhe kundr
prdorimit dhe prhapjes s ktyre lndve, ndrsa n nenin 34 theksi vihet n faktin q
shteti duhet t mbroj fmijn kundr prdhunimit dhe kundr shfrytzimit seksual, prfshir
edhe prostitucionin dhe pjesmarrjen n do prodhim pornografik. Pikrisht kto nene mund
t integrohen me mjaft lehtsi n lndn e edukimit shndetsor.
Biologjia ka nj fush t gjer t integrimit me problemet e msiprme.
N ndryshim nga programi ekzistues, n kurrikuln e re propozohet, njohurit dhe aftsit
shndetsore dhe mjedisore jepen t integruara me ato biologjike dhe jo m si lnd m vete,
e gjith kjo pr t shmangur edhe mbingarkesn q sht vrejtur n kurrikuln ekzistuese.
Me an t studimit rreth ndrtimit dhe funksioneve t trupit t njeriut, nxnsit mund t
ndjekin n mnyr konseguente rregullat e nevojshme pr nj jet t shndetshme. Ato
integrohen n tema msimi ku trajtohen probleme shkencore, si dhe n kapituj t veant.
Kto probleme do ti trajtojm m hollsisht m posht.
N fushn e edukimit shndetsor, n mnyr t veant pr problemet e msiprme,
rndsi i kushtohet prfshirjes s nxnsve n marrjen e vendimeve; ata ushtrohen t sjellin
argumente pr vendimet e marra, t marrin vendime t studiuara mir, t zgjidhin situata
t vshtira prmes vendimeve t duhura, si dhe t vlersojn vendimet e marra nga t
tjert. N kt mnyr nxnsi fiton besim dhe respekt pr vetveten dhe bn zgjedhje t
shndetshme pr jetn e tij, pavarsisht nga presionet e bashkmoshatarve pr t marr
drog, duhan, apo pr t pasur eksperienca t parakohshme seksuale.
Gjithashtu, nxnsit ushtrohen n dhnien e opinioneve, me qllim q ata t shprehin
at q mendojn.
23
prballimin, nga ana e nxnsit, t prgjegjsive n t ardhmen si njeri e si qytetar. Prandaj

krkohet q nxnsi t aftsohet qysh n fillim me teknikat e krkimit, t cilat do t lehtsojn
kryerjen e detyrave t veta.
N plotsimin e ktyre krkesave, biologjia, edukimi shndetsor dhe ai mjedisor (jo t
vetme) si lnd shkollore, luajn nj rol t rndsishm.
N fushn e edukimit shndetsor nxnsit ndihmohen t identifikojn ndjenjat, interesat

me qllim prsosja e vetvetes, me t ciln kuptojm mundsin e zhvillimit t interesave
dhe t talentit n fusha t ndryshme. Nevoja pr qllimin e jets sht, gjithashtu nj nga
shtjet baz, q kemi mundsi t trajtojm. Edhe n nj shoqri, ku ekzistojn kushte
jetese t mira dhe siguri, njerzit vazhdojn t pyesin se cili sht kuptimi i jets. Punojm
me nxnsit t kuptojn se ne kemi nevoj t besojm n nj ide, q udhheq qenien ton.
Kshtu punohet q nxnsit t prcaktojn qllimet dhe hapat pr arritjen e tyre, t njohin
ndryshimet, q ndodhin n planet dhe qllimet e jets, si dhe t kmbngulin pr realizimin
e qllimeve.
Studimi i racave n lndn e biologjis bn t mundur realizimin e lidhjes me luftn kundr
diskriminimit, pavarsisht se kta njerz kan nj ekonomi dhe zhvillim t ndryshm, duke
vn theksin n at, se racat e ndryshme jan qenie njerzore, q duhet t ken t drejta t
barabarta. Ktu mund t realizohet edhe lidhja me lndn e historis dhe t gjeografis.
Nprmjet lnds s biologjis, nxnsit do t ken mundsi t shqyrtojn dhe t
diskutojn shtje mjedisore t rndsishme pr komunitetin e tyre, sepse kurrikula e re
i krijon mundsi msuesit q materialin biologjik ta przgjedh m mir n kushtet q t
jep mjedisi gjeografik, zona, rrethi, stina, klima etj. Ata do t zhvillojn njohurit, aftsit,
qndrimet e nevojshme mjedisore pr t marr n t tashmen dhe t ardhmen vendime t
rndsishme e t prgjegjshme pr ruajtjen dhe mbrojtjen e mjedisit.
N kurrikuln e biologjis jan planifikuar t trajtohen njohuri dhe aftsi pr edukimin
mjedisor t nxnsve. Programi ndrtohet rreth tems s prgjegjsis pr veten, si individuale
dhe ajo qytetare. Prgjegjsia pr veten dhe t tjert sht nj komponent i rndsishm n
krijimin e ndjenjs s bashksis. Programi planifikon msime dhe veprimtari t ndrtuara
pr t ndihmuar nxnsit t kuptojn, se ata jan pjes e rndsishme e bashksis dhe
se sjellja e prgjegjshme nnkupton prkujdesjen pr veten si dhe rolin e rndsishm n
shndrrimin e bots son n nj vend m t shndetshm pr t jetuar.
Nxnsve u bhet e qart, se asnj qenie njerzore nuk mund t qndroj e shkputur
nga mjedisi, pasi secili prej nesh sht pjes prbrse e natyrs. Ne t gjith varemi nga
mjedisi dhe mjedisi varet nga ne. Mbijetesa jon dhe mbijetesa e brezave t ardhshm
varet te nj bot e shndetshme. Secili prej nesh duhet t filloj t pranoj prgjegjsin
personale n lidhje me mbrojtjen dhe ku sht e nevojshme, prmirsimin e mjedisit.
Programi nxit diskutimet mbi zhvillimin e fmijve, duke theksuar vlerat prgjithsisht t
pranueshme, si: prcaktimin e piksynimeve, marrjen e vendimeve dhe krijimin e programeve
pr ruajtjen e mjedisit.
Meqense programi mbshtetet mbi vlera, informacione dhe veprimtari, sht shum e
rndsishme, q msuesi krahas metodave tradicionale pr dhnien e njohurive, t aplikoj
edhe metoda, t cilat nxnsit t integrojn njohurit me jetn e prditshme. N kt mnyr
do t ndikojm n ndryshimin e sjelljes s nxnsve pr nj qndrim pozitiv ndaj mjedisit.
P.sh. nxnsi mund t njoh mjaft mir efektet e dmshme t hedhjes s mbeturinave n
tok, e megjithat ai hedh n rrug amakzin, q sht duke prtypur.
Roli i msuesit n edukimin mjedisor shpesh sht i ndryshm, sepse ndryshimi i
sjelljes sht objekti prfundimtar i edukimit mjedisor. Pr vet rolin, q msuesit kan n
transmetimin e njohurive, si dhe kohqndrimin e gjat q nxnsit kalojn me ta, ata mund
t jen shembuj t rndsishm n situata t ndryshme. Ka rndsi q msuesit t prdorin
metoda sa m efektive dhe sfiduese pr nxnsit. Shpjegimi dhe leximet japin informacion,
ndrsa programet audiovizive mund t rrisin kuptimin dhe motivimin e nxnsve pr t msuar
akoma m shum. Metodat e tjera aktive t msimdhnies dhe msimnxnies prfshijn
demonstrimet, diskutimet n grupe, praktikat, t cilat kombinohen t gjitha s bashku n t
msuarit me projekte. T msuarit me projekte sht shum i vlefshm, sepse angazhon
nxnsit drejtprdrejt n procesin e eksperimentimit dhe krijimit t aftsive individuale. Sa
m t angazhuar t jen nxnsit n procesin e msimit, aq m shum informacion dhe
aftsi ruajn ata n mendjen e tyre.
24
Biologji dhe
edukim shndetsor
25
HYRJE
Biologjia n klasn e shtat zhvillohet n 35 jav msimore me nga dy or n jav, gjithsej me
70 or gjat vitit shkollor n t cilat prfshihen ort e teoris, t ushtrimeve, punve t laboratorit
dhe ort n dispozicion pr msuesin.
N dispozicion t msuesit lihen 15% t orve (10 or) pr t organizuar ekskursionet,
vlersimin e nxnsve ose pr qllime t tjera t vlersuara t nevojshme pr mbarvajtjen e
procesit msimor.
Lnda e biologjis n klasn e shtat synon t prshkruaj e t shpjegoj strukturn dhe
funksionin e qelizs si njsia baz e ndrtimit dhe e funksionit t organizmave t gjall. Ajo gjithashtu
synon t shpjegoj organizimin e qelizave n inde, organe dhe sisteme organesh, krahasimin
e proceseve q ato kryejn n trupin e njeriut, i cili prqendrohet n sistemet m t mdha t
organeve t mbrojtjes, mbshtetjes e lvizjes, t frymkmbimit, qarkullimit, ushqimit, riprodhimit,
jashtqitjes dhe sistemit nervor e hormonal. Duke prdorur modele, nxnsit do t msojn se ku
ndodhen organet e brendshme m kryesore dhe do t zbulojn funksionin dhe ndrveprimin e tyre
brenda sistemeve specifike. Duke studiuar strukturn e organeve, nxnsit do t msojn se t
gjitha indet e organizmit jan t prbra nga qeliza t llojeve t ndryshme. Nxnsit do t zhvillojn
aftsit e tyre shndetsore, duke diskutuar pr faktort q ndihmojn n nj shndet t mir.
Prmes programit t edukimit shndetsor n kt nivel shkollimi, nxnsit jo vetm msojn t
parandalojn smundjet, por dhe t mojn shndetin e t pranojn nj jet harmonike si nj vler.
Ata edukohen q t jen t aft t marrin vendime t drejta n lidhje me shndetin e tyre dhe t
menaxhojn nj stil jetsor t shndetshm.
Pr t ndihumar msuesin n realizimin sa m mir t synimeve t ksaj lnde kemi br
prpjekje q t zbrthejm metodikisht shtjet q ne mendojm se jan t nevojshme e t
domosdoshme.
Kshtu pr zbrthimin e ktij teksti kemi realizuar pr t gjith krert rubrikat:
Interpretime metodike t shtjeve kryesore.
shtjet m t rndsishme.
Aktivitete.
Lidhja me jetn e prditshme.
Modele testesh t zgjidhura. Pikzimin e tyre dhe konvertimin e pikve n not.
Analiza e ktyre rubrikave sht organizuar duke marr disa krer s bashku, kur ata
jan t shkurtr, p.sh.: Test pr vlersimin e njohurive dhe aftsive (Gjaku dhe qarkullimi i tij,
frymshkmbimi).
Modele msimi.
Modele t orve t prsritjes.
Modele t punve praktike t planifikuara.
Trajtime teorike n ndihm t msuesit pr shtje t edukimit shndetsor.
Pr problemet e edukimit shndetsor jan dhn modele veprimtarish.
Etj.
26
27
28
29
30
Kreu 1. Mbi zbulimin e qelizs. Interpretime metodike t shtjeve kryesore

Prdorni mikroskopin pr t ekzaminuar qelizn bimore dhe shtazore.
Skiconi strukturn qelizore t brthams, citoplazms dhe te bimt murin qelizor.
Vzhgoni dhe prshkruani ndryshimet n ndrtimin e qelizs bimore dhe shtazore.
Prshkruani pozicionin e brthams qelizore. Shpjegoni funksionin e saj.
Prcaktoni citoplazmn, brthamn dhe membrann qelizore dhe funksionet q ato

kan.
Vzhgoni prgatesn e nj qelize shtazore dhe skiconi qelizat.
Identifikoni organelat e qelizave me an t vzhgimit.
Prdorni lenten zmadhuese n rastet e nevojshme.
shtjet m t rndsishme:

Qeliza sht njsia m e vogl ndrtuese dhe funksionale e gjallesave.
Qeliza ka karakeristikat baz t jets: ajo lind, ushqehet, merr frym, rritet, sht e
ndjeshme ndaj ngacmimeve, riprodhohet dhe m pas vdes.
Qelizat kan forma dhe madhsi t ndryshme.
Brthama sht quajtur nga shkenctart qendra e kontrollit t qelizs, sepse ajo ka
materialin gjenetik (ADN n kromozome) q realizon tejimin e tipareve nga qeliza
nn te qelizat bija.
Gjallesat q jan t prbra vetm nga nj qeliz quhen njqelizore, si: bakteret,
protozoart (ameba, parameci), euglena e blert, shum alga dhe disa krpudha
(majat). T gjitha proceset jetsore, si: t ushqyerit, lvizjen, shumimin etj., i kryen
kjo qeliz.
Gjallesat q e kan trupin t ndrtuar nga shum qeliza quhen gjallesa shumqelizore,
si: bimt, kafsht dhe njeriu.
Qelizat organizohen n inde, organe, sisteme organesh dhe n organizmin si nj i

tr.
Aktivitete:

Nxnsit t familjarizohen n prdorimin e mikroskopit me drit.
T prgatisin dhe t vzhgojn nj qeliz bimore dhe nj qeliz shtazore.
Qeliza bimore ka: murin qelizor, citoplazmn, brthamn, vakuolat dhe kloroplastet.
Ndrsa qeliza shtazore ka: citoplazmn dhe brthamn.
Pr t dy rastet tregoni rolin e membrans qelizore.
31
Pjesa 1 . Ndrtimi i organizmit t njeriut
Test pr vlersimin e njohurive dhe aftsive (Mbi zbulimin e qelizs)

1. Organizmat njqelizor formohen nga: (1 pik)

a) nj qeliz e vetme

b) shum qeliza q kryejn t njjtin funksion

c) vetm nj brtham

d) shum brthama
2. Qeliza sht: (1
pik)

a) nj ind

b) njsia m e vogl e nj organizmi

c) nj organ

d) nj sistem
3. Strukturat baz pr qelizn bimore dhe shtazore

jan:
(1 pik)

a) brthama, citoplazma e membrana

b) kloroplastet dhe vakuolat

c) indi kockor e muskulor

d) muri qelizor dhe vakuolat
4. Qeliza bimore ndryshon nga qeliza

shtazore sepse ka: (1 pik)

a) kromozom

b) mur qelizor

c) brtham

d) citoplazm
5. Cila nga qelizat e mposhtme ka mur qelizor:

(1 pik)
a)
qeliza nervore
b) qeliza e gjethes
c) qeliza e muskujve
d) qeliza dhjamore
6. Qelizat e elefantit jan m t mdha se

ato t miut:
(1 pik)
a) e vrtet

b) e gabuar
7. Plotsoni
fjalit:
(10 pik)
- Qeliza, njsia m e vogl e gjallesave, q ka karakteristikat baz t jets, prbhet nga citoplazma,
_____________ e ______________ .
- Brthama sht qendra e kontrollit t qelizs dhe prmban ___________ .
- Kromozomet prmbajn instruksione pr ___________ e tipareve te gjallesat.
- Membrana brthamore rrethon brthamn dhe ____________ ___________ q t hyjn e dalin nga
brthama.
- Citoplazma sht nj mas si xhel q mbush qelizn dhe prmban ___________ t tjera qelizore.
- Muri qelizor rrethon membrann qelizore dhe i jep qelizs _________ dhe __________ .
- Kloroplastet prmbajn _________ (lnd me ngjyr t gjelbr) q thith energjin diellore me an t
cilit qeliza bimore gatuan ushqimin.
Prgjigje: brthama, membrana, kromozomet, lejon lndt, struktura, formn, mbrojtjen.
8. N fjalit e mposhtme, n alternativat e shnuara, nnvizoni t saktn. (8 pik)
Indet jan grup qelizor, q kan prejardhje dhe kryejn t njjtin/ndryshm funksion. Indi muskulor/
epitelial mbulon siprfaqen e trupit, si dhe t organeve t brendshme. Indet q punojn s bashku formojn
organe/sisteme organesh. Indi muskulor prbhet nga qeliza fije/t sheshta. Zemra sht e ndrtuar
nga nj muskul, i cili ka vetit e indit muskulor t lmuar/vijzuar. Indi nervor prbhet nga qeliza q kapin/
tejojn ngacmimet.
Prgjigje: njjtin, epitelial, organe, fije, lmuar, vijzuar, kapin, tejojn.
8. N pohimet e mposhtme, pr ato q jan t sakta vendosni V, ndrsa pr ato q nuk jan t sakta
vendosni G. (6 pik)
T gjitha qeniet e gjalla prbhen nga qeliza. (V)
sht e leht t dallosh qelizat bimore nga ato shtazore, pasi qelizat shtazore jan gjithnj m t mdha. (G)
Uji prbn pothuaj 90% t vllimit t qelizs. (V)
T gjitha qelizat jan t rrethuara nga muri qelizor. (G)
Brthama sht qendra e kontrollit t qelizs. (V)
Kloroplastet jan gjetur n qelizat bimore dhe jo n ato shtazore.(V)
Nj grup qelizash q jan t ngjashme nga forma e funksioni formojn inde. (V)
Kromozomet ndodhen vetm n qelizat shtazore. (G)
Numri i kromozomeve pr do lloj organizmi sht fiks dhe karakteristik pr t. (V)
32
Notat
4
Pikt 0-8
5
8-12
6
7
8
9
10
13-16 17-20 21-24 25-28 29-32
Pjesa 2 . Proceset jetsore te njeriu

Interpretime metodike t shtjeve kryesore
Prshkruani strukturn dhe funksionimin e sistemeve dhe aparateve t: mbrojtjes,
mbshtetjes, lvizjes, qarkullimit t gjakut, frymshkmbimit, tretjes, jashtqitjes, riprodhimit
dhe sistemit nervor dhe hormonal.
Skiconi dhe krijoni makete t ndryshme mbi sistemet dhe funksionimin e tyre.
Diskutoni pr ndrveprimin e ktyre organeve.
Diskutoni dhe analizoni faktort q ojn n nj shndet t mir.
Diskutoni pr smundjet seksualisht t transmetueshme, rndsin e higjiens dhe t
marrdhnieve seksuale t mbrojtura.
Nnvizoni stadet e zhvillimit menstrual (hormonet) dhe diskutoni pr kujdesin q duhet treguar.
Diskutoni pr efektet negative t duhanit dhe t alkoolit n funksionimin normal t trupit t njeriut.
Provoni makinn tymuese.
Prdorni modele dhe burime dytsore pr t treguar ndrtimin dhe funksionimin e organeve
t ndryshme (truri, zemra, mushkrit, mlia, stomaku, veshkat, zorrt).
Skiconi aparate t ndryshme t organizmit dhe funksionimin e tyre.
Diskutoni pr rregullat e nj t ushqyeri t shndetshm.
Diskutoni veanrisht pr tri lndt ushqyese t dors s par (karbohidratet, lyrat,
proteinat).
Diskutoni pr higjienn e gojs dhe rndsin e saj.
Vlersoni prmes projekteve t ndryshme higjienn personale dhe at t mjedisit.
Test pr vlersimin e njohurive dhe aftsive

Kreu 2. Lkura, skeleti dhe muskujt
Gjeni prgjigjen e sakt:
1. Indet jan: (1pik)
a) t prbra nga qeliza me funksione t ndryshme
b) grup qelizash t ngjashme nga forma dhe funksioni
c) prezente vetm n disa organe
d) t prbra nga qeliza me forma t ndryshme
3. Funksionet e lkurs jan: (1 pik)

a) rezerv e kriprave t kaliumit dhe fosforit
b) formohet vitamina D
c) baz e fort mbshtetjeje pr tr organizmin
d) formohen rruazat e kuqe t gjakut.
2. Lkura q mbulon trupin ton sht nj:

(1pik)
a) organ q formohet nga inde t ndryshme
b) ind epitelial
c) nj organ i aparatit lvizs
d) ind i formuar vetm nga qeliza t vdekura.
4. Muskujt q t punojn kan nevoj pr

energji, t ciln e sigurojn nga lndt
ushqyese (kryesori sht sheqeri). Nga
djegia e tij n prani t oksigjenit formohen:
(1 pik)

a) energji

b) dyoksid karboni

c) lnd t panevojshme

d) t gjitha s bashku
33
Testi ka 30 pik dhe duhet t zhvillohet pr 45 minuta. Vlersimi i tij n pik dhe konvertimi n not do t bhet
n kt mnyr:

Arsyetojm: me 25% t pikve t fituara, nxnsi merr notn 4.

Nga 32 pik 8 pik (q jan 25% t 32 pikve) = 24 pik

24 pik : 6 (ktu prfshihen 6 notat 5,6,7,8,9,10) = 4 pik secila. Pra pr t kaluar nga 4 te 5 duhen

edhe 4 pik, e kshtu me radh. M pas bhet konvertimi i pikve n not (shih tabeln)
5. Kur ne bjm udhtime t gjata, vrapojm apo bjm fizkultur, ndjejm dhimbje n muskujt tan.
Pse? (2 pik)
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................
Prgjigje:
Kur muskuli vazhdon t jet aktiv, sasia e oksigjenit paksohet. (1 pik).
N fijet muskulore grumbullohen lnd t dmshme, si acidi laktik, t cilt shkaktojn dhimbje. (1 pik)
6. Lidhni grmat q tregojn terma shkencore me numrat q tregojn funksionet prkatse t tyre:

(5 pik)

a. ligamente
1. shtresa e dyt e lkurs

b. derma
2. pjes e indit lidhs q lidhet me kockn

c. tendina
3. lidh muskulin me kockn

d. muskuj skeletor
4. prodhon lyra q lubrifikon lkurn

e. gjndr lyre

5. ndihmojn n lvizjen e muskujve
Prgjigje: a (2), b (1), c (3), d (5), e (4)
7. Shihni me kujdes figurn e kafks s njeriut dhe

3
prcaktoni se cilat kocka e prbjn at: (5 pik)
1.____________________ . (1 pik)
2. ____________________ . (1 pik)
3. ____________________ . (1 pik)
4. ____________________ . (1 pik)

5. ____________________ . (1 pik)
8. Shihni me kujdes ndrtimin e lkurs dhe

gjeni: ent e gjakut, gjndrn e djerss,
gjndrn e lyrs, dermn dhe truptha
fundor nervor. (5 pik)
( ) en gjaku (1 pik)
3
( ) gjndra t djerss (1 pik)
( ) gjndra t lyrs (1 pik)
( ) truptha fundor nervor (1 pik)
( ) derma (1 pik)
5
4
6
7
9. Shihni figurn e kafazit t kraharorit dhe gjeni
se far tregojn numrat 1, 2, 3. (3 pik)

1............................ (1 pik)
2. ............................(1 pik)
3...............................(1 pik)
Prgjigje:
3. pykore (1 pik)
1. ballore (1 pik)
2. murore (1 pik)
4. zverkore (1 pik)
5. tmthore (1 pik)
Prgjigje:
(3) derma (1 pik)
(5 ) en gjaku (1 pik)
(7) gjndra t djerss (1 pik)
(4) gjndra t lyrs (1 pik)
(8) truptha fundor nervor (1 pik)
1
Prgjigje:
1. kularthi (klavikula) (1 pik)
2. drrasa e kraharorit (1 pik)
3. brinjt (1 pik)
3
Testi ka 24 pik dhe duhet t zhvillohet pr 45 minuta. Vlersimi i tij n pik dhe konvertimi n not do t bhet
n kt mnyr:
Arsyetojm: me 25% t pikve t fituara, nxnsi merr notn 4. Nga 24 pik 6 pik (q jan 25% t 24 pikve) = 18 pik
18 pik : 6 (ktu prfshihen 6 notat 5, 6, 7, 8, 9, 10) = 3 pik secila. Pra pr t kaluar nga 4 te 5 duhen edhe 3
pik, e kshtu me radh. M pas bhet konvertimi i pikve n not (shih tabeln),
Notat
4
Pikt 0-6
34
5
7-9
6
7
8
9
10
10-12 13-15 16-18 19-21 22-24
Kompleksiteti i qarkullimit t gjakut te kafsht e zhvilluara dhe te njeriu i referohet
strukturave t qarkullimit n sisteme t mbyllura.
Prshkruaj strukturat dhe organizimin e indeve n sistemet e mbylluara t qarkullimit t
gjakut te njeriu.
Prshkruaj se zemra sht organi kryesor i qarkullimit t gjakut q ka formn e nj koni
muskulor. Gjaku kalon nga veshi n barkushe, nga barkushja n ent e gjakut.
Thekso ent e sistemit t qarkullimit t gjakut te njeriu. Vizato dhe trego funksionet
e arterieve, venave dhe kapilarve. Trego pozicionet dhe ekzistencn e arteriolave dhe
venulave. N sistemin e qarkullimit t gjakut, trego rolin e indit muskulor dhe t (kllapave)
valvulave n indet e zemrs.
Thekso ekzistencn e rrethit t madh dhe t vogl t qarkullimit t gjakut: Rrethi i madh
i qarkullimit t gjakut fillon nga barkushja e majt, ku gjaku shtyhet n aort, e cila on gjak
n organet e brendshme. Rrethi i vogl i qarkullimit t gjakut fillon me arterien mushkrore
q del nga barkushja e djatht dhe prfundon n mushkri. Aty gjaku lirohet nga dyoksidi
i karbonit dhe pasurohet me oksigjen. Ky gjak kthehet n veshoren e majt, pr t vazhduar
rrugn n qarkullimin e madh t gjakut.
Vizato strukturn e zemrs dhe rrugt kryesore t qarkullimit t gjakut nprmjet t dy
sistemeve.
Aktivitete:
Prdor modele ose tabela pr t shpjeguar ndrtimin e zemrs, arterieve, arteriolave,
venave, venulave dhe kapilarve.
Provo me nxnsit ndryshimin e pulsit si rezultat i nj veprimtarie fizike.
Jepu nxnsve detyr n shtpi t realizojn nj vizatim t thjesht mbi rndsin e
dhurimit t gjakut.
Lidhja me jetn e prditshme:
Njohuri mbi efektet e pirjes s duhanit, ushtrimeve dhe diets n shndetin e sistemit t
qarkullimit t gjakut. Rndsia e dhurimit t gjakut.
Kreu 4. Frymshkmbimi
Thekso ndrtimin dhe funksionet baz t aparatit t frymshkmbimit te njeriu, si: hunda,
fyti (faringu), gurmazi (laringu), skrfyelli (trakea), bronket, bronkiolat dhe mushkria.
Prshkruaj mekanizmin e ajrosjes s mushkrive dhe transportin e gazeve n gjak:

- roli i muskujve midis brinjve dhe diafragms n ajrosjen e mushkrive;

- ndryshimi i presionit n kafazin e kraharorit;

- kmbimi i gazeve n alveola;

- roli i hemoglobins n transportin e oksigjenit;

- tretja e dyoksidit t karbonit n plazm.
Aktivitete:
Prdor modele ose tabela pr t treguar ndrtimin dhe funksionin e aparatit t
frymshkmbimit.
Demonstro mekanizmin e frymmarrjes duke prdorur mjete artificiale. Mund t prdorsh
makinn tymuese t duhanit, pr t treguar mbetjen e nikotins n pambuk.
Probleme me frymmarrjen; analizo shembujt pr: bronkitin, astmn, tuberkulozin,
smdjet mikrobiale t fytit, problemet me alergjin etj.
Thekso rndsin e higjiens pr shndetin e rrugve t frymmarrjes.
35
Kreu 3. Gjaku dhe qarkullimi i tij

Gjaku dhe qarkullimi i tij. Frymshkmbimi
Gjeni prgjigjet e sakta:
1. Plazma: (1 pik)
a) prbhet nga uji q prmban edhe lnd ushqimore
b) sht me ngjyr t kuqe
c) prban vetm uj
d) sht pjes e ngurt e gjakut.
3. Prcakto
funksionet e gjakut. (3 pik)

1. ________________________
2. ________________________
3. ________________________
2. Rruazat e kuqe t gjakut (eritrocitet): (1pik)

a) jan qeliza me brtham
b) jan qeliza pa brtham
c) mbrojn organizmin nga t gjitha mikrobet
d) n 1 mm3 ndodhen 4000-5000
Prgjigje:
1. Transportues
2. Mbrojts
3. Shprndars i nxehtsis
4. Gjat frymmarrjes: (1 pik)

a) Diafragma dhe muskujt midis brinjve lshohen dhe vllimi i kraharorit zvoglohet
b) Diafragma lshohet dhe muskujt tkurren dhe vllimi i kraharorit zvoglohet
c) Diafragma tkurret dhe muskujt lshohen dhe vllimi i kraharorit zvoglohet
d) Diafragma dhe muskujt midis brinjve tkurren dhe vllimi i kraharorit zmadhohet.
vendosni G. (8 pik)
Limfa luan rol t rndsishm n sistemin mbrojts t organizmit. (V)
Venat jan en npr t cilat gjaku qarkullon nga zemra pr n organet. (G)
Qarkullimi i madh i gjakut fillon nga barkushja e majt, ku gjaku shtyhet n aort, e cila on gjak n organet
e brendshme. (V)
Limfa sht nj lng q ka t njjtn prbrje si gjaku, por ka m pak proteina. (G)
Veshoret e zemrs i kan muret e holla. (V)
Rruazat e kuqe t gjakut formohen n mli. (G)
Rruazat e bardha t gjakut fomohen n palcn e kuqe t kockave.(V)
Tkurrja e zemrs quhet sistola. (V)
6. Shkruaj nj ese q tregon kujdesin q duhet treguar
pr zemrn (10 pik). Prgjigje:
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
___________________________________________
Vlersimi:
- Saktsia shkencore (6 pik)
- Prdorimi i fjalive t shkurtra dhe t qarta. (1pik)
- Shkrimi i qart. (1 pik)
- Mungesa e gabimeve ortografike. (1 pik)
- Prdorimi i hapsirs s vn n dispozicion.

(1pik)
7. Nj litr gjak prmban rreth 160 g. hemoglobin. 1 g. hemoglobin transporton 1,4 cm3 oksigjen. Dim se
n trupin e njeriut ka rreth 5 litra gjak. Gjeni sasin e oksigjenit q transporton hemoglobina. Qarkoni prgjigjen
e sakt. (6 pik)
Zgjidhja e ushtrimit:
a) 11 200 cm3
1.Gjejm sa g. hemoglobin ka n 5 litra gjak:
b) 1120 cm3
5 litra gjak x 160 g. hemoglobin = 800 g hemoglobin.
c) 112 cm3
2. Gjejm sa oksigjen transportojn 800 g hemoglobin:
d) 11,2 cm3
Vlersimi me not i ktij testi bhet si n rastet e msiprme.
36
Tema:

Objektvat:
Rndsia e dhurimit t gjakut (tema mund t realizohet e integruar

nprmjet t disa lndve).
N fund t ors msimore, nxnsit t jen t aft;
N lndn e biologjis:
t njohin vendin ku dhurohet gjaku dhe mjetet q e realizojn at;
t listojn grupet e gjakut q ekzistojn te njerzit;
t prshkruajn transfuzionin e gjakut si nj arritje e madhe e mjeksis;
t evidentojn njerzit q nuk mund t japin gjak.
N lndn e leximit:
t parashikojn vazhdimin e tregimit Dhurimi i gjakut;
t lexojn me kuptim duke respektuar intonacionin;
t shpjegojn kuptimin e fjalve t reja;
t rindrtojn tregimin duke ndjekur rrjedhn llogjike t ngjarjeve duke e
rindrtuar me fjalt e tyre.
N lndn e edukats shoqrore:
t ndrgjegjsohen se dhurimi i gjakut sht nj detyr qytetare;
t jen t gatshm pr t ndihmuar e njerzit q kan nevoj pr gjak;
t argumentojn vlerat humane q ka dhurimi i gjakut;
t njihen me konventn e t drejtave t njeriut.
N artet dhe sport:
t dramatizojn pjes t tregimit;
t shprehin me vizatim mesazhin e pjess;
t marrin pjes n konceptimin e nj posteri pr ndrgjegjsimin e njerzve
pr dhurimin e gjakut.
t kndojn kng pr dashurin ndaj jets edhe n gjuh t huaj;
t diskutojn pr rndsin e sporteve n shndetin e njeriut.
Fjal ky:
Shprehit q zhvillohen:

Mjetet e nevojshme:

Teknikat q do t prdoren:

dhurimi i gjakut, transfusion, bank dhurimi, shoqat dhuruesish.

t menduarit, t argumentuarit, t shkruarit, zgjidhja e
problemeve, puna e pavarur, puna n grup, ndrveprimi.
teksti i nxnsit, mjete vizatimi, veshje pr dramatizim,
postera apo tabela t tjera me pamje nga mjediset
e dhurimit t gjakut, konventn e t drejtave t njeriut,
brainstorming, INSERT, rrjeti i disktimeve, loj me role,
pun n grupe, ese argumentuese.
Zhvillimi i msimit
Veprimtari hyrse, brainstorming, muesi shkruan n drasn e zez shprehjen:

DHURIMI I GJAKUT

Pasi kemi shkruar gjith prgjigjet e nxnsve, hapim tekstin pr t lexuar, komentuar dhe
diskutuar tregimin me figura Dhurimi i Gjakut duke shnuar n drrasn e zez shprehjet,
proceset si dhe kuptimin e tyre sipas njohjeve t nxnsve, duke u bazuar n tabeln e
tekniks INSERT.
37
Model msimi
Pyeten nxnsit: A sht detyr qytetare apo njerzore dhurimi i gjakut? Po ose Jo, Pse?
M pas msuesi u ngarkon grupeve nga nj detyr, t cilat jan t ndara sipas llojeve
t inteligjencave (inteligjencat e shumfishta), ku t realizoj objektivat e ors s msimit
me teknikat e lojs me role (dram), krijimin e nj posteri (arte), evidentimi i neneve pr
shndetin e njeriut (konventa e t drejtave t njeriut), t zgjedhin kngn q i kndon jets
(muzik), t shprehin me vizatim mesazhin e jets, t krijojn grupin q do t meret me
ndrgjegjsimin pr Dhurimin e Gjakut (edukat qytetare). Gjithashtu mund t hartojn
nj ese argumentuese, duke nxjerr mesazhin e pjess Duhet pak dshir dhe pak koh
dhe shpton nj jet njeriu, e cila i ndihmon nxnsit t sistemojn njohurit e marra,
argumentojn rreth ksaj shtje etj.
N fund t veprimtaris msuesi i njeh nxnsit me objektivat e ksaj teme dhe
njkohsisht bn dhe vlersime.
Pr t kuptuar efektivitetin e ors msimore, secili nga ne duhet ta analizoj metodn q
do t zgjedh pr t zbatuar etapat msimore, veprimtarin e nxnsit dhe veprimtarin e
msuesit.
Etapat msimore jan: hyrja e msimit, objektivat, metodat dhe efektiviteti i prdorimit t
tyre, shprehit e t menduarit, lidhja me msimdhnien ndrvepruese, rolet e msuesit dhe
t nxnsit, pyetjet, shpenzimi i kohs s msimit dhe reflektimi.
Siaps etapave prcaktohen dhe veprimtaria e msuesit dhe e nxnsit.
Kreu 5. T ushqyerit e shndetshm dhe ushqimet

(M posht jepet nj informacion m i zgjeruar, sepse vitet e fundit, pasi sht hartuar
teksti, ka ndryshuar koncepti i piramids s t ushqyerit )
Pr nj t ushqyer t ekuilibruar sht e rndsishme q, pr do dit t marrim nga
pak ushqim nga do grup. Prsa i prket sasis, pr nj zgjedhje t shndetshme mund t
orientohemi nga piramida e t ushqyerit. N bazn e piramids jan vendosur ushqimet q
duhen preferuar dhe gjithmon e m lart ato m pak t kshillueshme.
Deri n fillim t viteve 2005 udhzimet pr nj t ushqyer t shndetshm orientoheshin
nga piramida e t ushqyerit e publikuar nga Departamenti i Agrikulturs i SHBA, e vendosur
q n vitin 1992 (shihni figurn A).
N baz t ksaj piramide prezantoheshin ushqimet q vinin nga cerealet (drithrat),
pastaj frutat dhe perimet, mishi, peshku dhe qumshti dhe n fund prdorimi i kujdesshm
i sheqereve, lyrave dhe mblsirave. N prill t vitit 2005, Departamenti i Agrikulturs i
SHBA aprovoi nj piramid t re ushqyese e propozuar disa vjet m par nga dy dietologt
amerikan, Willets dhe Stampfer (shihni figurn B).
Ndryshimet midis dy piramidave jan t dallueshme, mbi t gjitha prsa u prket vendosjeve
t disa grupeve t ushqimeve. N bazn e piramids s re mbi t gjitha vendoset aktiviteti
fizik, q prforcon mendimin se konsumi ditor duhet t jet n prputhje me aktivitetin fizik
t invidividit.
Gjithashtu ndryshime ka n grupin e cerealeve dhe t nnprodukteve t tyre. Kshtu n
piramidn e re, orizin, makaronat, bukn e bardh, patatet, picat e mblsirat vendosen n
maj t piramids, duke u konsideruar ushqime q duhen prdorur n sasi m t vogl, ndrsa
m par prve mblsirave ato zinin bazn e piramids. N krahasim me piramidn e vjetr,
n pozicione t njjta, pra n bazn e piramids mbahen vetm cerealet integrale (drithrat
integrale, p.sh.: buka e zez dhe nnproduktet q prodhohen nga kto drithra) dhe shtohen
lyrat vegjetale t rafinuara (vajrat bimore). N piramidn e re nuk ka asnj ndryshim pr perimet
dhe frutat, ndrsa duhet patjetr t preferohen bizelet, peshku, pula dhe vezt n vend t mishit
t kuq q sht vendosur n maj t piramids, me lyrat me origjin shtazore p.sh., gjalpin.
38
Lyra dhe
sheqer
Ushqime me origjin
shtazore, bishtajore dhe fruta
t thata: t rndsishme pr
proteina, kalium, hekur dhe
zink.
Perime dhe fruta: t
pasura me vitamina, kripra
minerale dhe fibra.
Cereale dhe nnproduktet

e tyre, si burim i rndsishm
i energjis, vitaminave dhe
kriprave minerale.
Piramida e vjetr ushqimore
Mish i kuq
dhe gjalp.
Oriz, buk, patate,

makarona dhe mblsira.
Qumsht,
djath.
Peshk, pul dhe vez.
Bishtajore dhe
fruta t thata.
Perime.
Fruta.
Ushqime
integrale.
Vaj vegjetal.
Ushtrime fizike.
Piramida e re ushqimore
39
Si prfundim, n qoft se piramida e vjetr jepte mesazhin evitoni lyrat shtazore dhe
vajrat dhe preferoni karbohidratet piramida e re lshon mesazhin po pr vajin vegjetal dhe
ceralet integrale dhe jo karbohidrateve, mishit t kuq dhe gjalpit
Modele msimi
Or prsritjeje
Tema:
psojn ushqimet n goj, stomak dhe zorr?
Objektivat: Nxnsi n fund t ors s msimit t jet i aft t prshkruaj:
1. prpunimin mekanik dhe kimik t ushqimit n goj;
2. prpunimin mekanik dhe kimik t ushqimit n stomak;
3. funksionin trets dhe prthiths t lndve ushqimore t zorrs s holl;
4. funksionin e zorrs s trash.
Fjal ky: prtypje, amilaza, glltitje, lngu i stomakut, prthithje.
Struktura e msimit:

E
R
R
Brainstorming 10
Ditar dypjessh 25
Kllaster 10
Shprehit e t menduarit: T nxitim te nxnsit t menduarit:

1. Analitik
2. Sintetik
3. Vlersues
4. Gjykues
Zhvillimi i msimit:
1. Evokimi (Braistorming)

2. Realizimi i kuptimit
(Ditari dypjessh)

Flett e puns:
Goja
Zorra
e holl
Msuesi ka prgatitur flet pune pr secilin grup. Fleta

sht e ndar n dy pjes me nj vij vertikale. N ann
e majt shnohet nj nivel i aparatit trets (goj, stomak,
zorr e holl, zorr e trash), kurse n ann e djatht
nxnsit e do grupi duhet t renditin funksionet prkatse
t tyre. do grup orientohet t lexoj me vmendje
paragrafin prkats n msimin e ri dhe m pas, t

plotsoj me kujdes ann e djatht t ditarit dy pjessh.
psojn
ushqimet n
goj?
psojn
ushqimet
n zorrn e
holl?
3. Reflektimi (Kllaster)

40
Nxnsit ndahen n grupe (4-6 nxns) dhe u jepet detyr

t rendisin t gjitha proceset q ndodhin gjat kalimit t
ushqimit n aparatin trets. Pas diskutimit t grupeve,
hartohet lista me informacionin e plot dhe t sakt.
Stomaku
Zorra
e trash
psojn
ushqimet n
stomak?
psojn
ushqimet
n zorrn e
trash?
N fund, me pjesmarrjen e t gjitha grupeve, plotsohet

kllasteri i plot dhe i sakt n drrasn e zez.
Ushqejeni trupin tuaj n mnyr t shndetshme

Nj tabak letre ose tabel me shkums, poster ose fotografi atletsh,
vajzash dhe djemsh, si dhe foto t makinave t shpejta, kopje t
flets s puns List e furnizimit me ushqim dhe Piramida e ushqimit,
lapsa/stilolapsa.
35-40 minuta (pjesa e par); 35-40 minuta (pjesa e dyt)
Identifikimi i ushqimeve t shndetshme
Plani i veprimtaris:
N kt msim sht prfshir edhe piramida e ushqimit e cila nxjerr n pah balancn
e duhur n konsumin e ushqimeve. Qllimi i piramids sht q t demonstroj se thelbi
i ushqyerjes s shndetshme sht: aktiviteti fizik, konsumimi i ushqimeve me prqindje
t ult t karbohidrateve dhe t lyrave, q jan: drithrat integrale, lyrat bimore, perimet
dhe frutat. Burimet e proteinave, q jan t gjitha me prmbajtje t lart lyre, si bulmetrat,
mishi dhe vezt, duhet t prbjn vetm 25% t diets son (bhet fjal pr bulmetrat e
skremuar, pra q i sht hequr lyra, mishi i peshkut dhe i puls, pra mishi i bardh).
Ndrsa lyrat shtazore (gjalpi e dhjami) dhe mblsirat duhet t konsumohen vetm n
sasi t vogla pasi ato kontribojn kryesisht vetm n shtimin e kalorive.
U rekomadoni nxnsve q t gjejn fotografi atletsh t famshm, vajza dhe djem, si
dhe makinash shpejtsie. T grumbullojn materiale nga gazetat dhe reviztat sportive n
lidhje me zakonet e t ngrnit t sportistve t njohur. Kt mund tua jepni paraprakisht si
detyr nxnsve tuaj.
Duke prdorur fletn e puns, i krkoni nxnsve t prgatisin nj list me prmbajtjen e
nj ushqimi q ata kan ngrn koht e fundit, pr ta prdorur m pas n hapin e 10-t.
Hapat:
Pjesa e par
1. Krkojuni nxnsve q t prmendin emra makinash q ata plqejn. Shkruajini
prgjigjet e tyre n nj tabak letre ose n tabel dhe pyetini ata nse i plqejn kto makina
(prgjigjet e tyre duhet t prfshijn: se ato jan t bukura, ecin mir dhe me shpjetsi).
2. Pyetini se pr far kan nevoj kto makina q t funksionojn? (prgjigjet duhet t
prfshijn: karburant, vaj, uj, alkool frenash, filtra etj.).
3. Pyetini nse makinat mund t funksionojn pa vajin (prgjigjja duhet t jet jo, nj
makin nuk mund t funksionoj si duhet dhe pr nj koh t gjat, pa u vajuar).
4. Pyetini nxnsit se lidhje shohin ndrmjet nj trupi t shndetshm dhe nj makine
t mirmbajtur (prgjigjet duhet t konvertojn n nevojn q ka trupi pr ushqim dhe uj
si dhe nevojn e makins pr karburant, vaj, uj etj. Duke u ushqyer si duhet, trupi i njeriut
funksionon si duhet; nse ushqyesit e nevojshm mungojn, ather trupi dobsohet derisa
pushon s jetuari).
5. Sqarojini nxnsit se ashtu sikurse pr makinat duhen ndjekur disa rregulla t
mirmbajtjes, edhe pr nj trup t shndetshm ekszistojn disa udhzime pr ta mbajtur at
n form. Pyetini pr udhzimet, q ata njohin, n lidhje me nevojat ushqyese t organizmit.
Shkruajini prgjigjet e tyre n tabel dhe komentojini s bashku. Miratoni informacionin e
sakt si 8 gota uj n dit pak lyr shtazore shum fruta dhe perime. Qartsoni ndonj
keqkuptim n lidhje me ndjekjen e dietave t shndetshme duke thn se qllimi i ktij
aktiviteti sht q t msojn se cilat ushqime duhen ngrn q t jemi t shndetshm.
6. Jepni shembuj t ushqimeve, q konsumojn atlet t njohur pr t mbajtur trupin n
form t mir.
7. Shprndani kopjet e piramids s re dhe shpjegoni se far prfaqson ajo dhe me
qllim sht prgatitur. Shpjegojini atyre se disa njerz, duke mos ditur se do t thot
diet e shndetshme, dmtojn shndetin e tyre. Diet e shndetshme do t thot:
T hash m shum ushqime, si: buka e zez, perimet, frutat dhe lyra bimore t
cilat jan me prmbajtje t ult lyre dhe sigurojn energji.
41
Tema:
Mjetet:

Koha:
Qllimi:
T hash m pak ushqime me prmbajtje t lart proteinash, t cilat jan me

shum lyr (shtazore). Ushqimi tradicional shqiptar sht shum proteinik.
8. Vini re t gjasht grupet e piramids, duke filluar nga baza dhe duke vn theksin n
sasin e ushqimit q duhet konsumuar nga secili grup.
9. Vini re sesa e vogl sht maja e piramids. Sqaroni se lyrat shtazore, mblsirat
dhe buka e bardh, picat, makaronat etj., kan shum kalori dhe pak vitamina. Ato duhet t
prbjn nj sasi shum t vogl n konsumin ditor t njeriut.
10. Shprndajuni t gjith nxnsve kopje t flets s puns Lista e furnizimit me
ushqim. U thoni atyre q, duke prdorur fletn e puns, t mbajn shnim do ushqim q
do t han n 24 ort n vazhdim. Tregojuni nxnsve sesi t mbajn shnim ushqimin e
tyre, duke u dhn si shembull nj ushqim q ju keni prgatitur pr veten tuaj. U thoni, se n
lidhje me kt ushtrim, do t diskutoni n orn tjetr t msimit.
Pjesa e dyt
1. Diskutoni me klasn shnimet e mbajtura prej tyre pr ushqimin e konsumuar n 24
or. Prezantoni pyetjet e mposhtme:
A mungon ndonj gj n diet?
A ka ushqim t t njjtit grup me shumic?
Sa m shum ushqim me prmbajtje t lart lyrash shtazore dhe karbohidratesh
(mblsira, buk e bardh, patate, makarona, oriz) ka n krahasim me at me
prmbajtje t ult lyrash.
2. Pasi t keni rishikuar flett e puns, rishikoni udhzimet themelore pr ushqim t
shndetshm.
Hani do dit buk, drithra, makarona, oriz (t gjitha integrale, d.m.th t zeza
si thuhet n gjuhn e prditshme ose q jan t prgatitura me drithra q nuk i
jan hequr cipat, pra himet) 4-6 racione dhe 1-3 racione bishtajore (bizele, fasule,
thjerza etj).
Hani do dit vajra bimor t rafinuar 2 -4 racione.
Hani do dit, t paktn 3-6 racione perime (patatja nuk sht perime) dhe 2-4
racione fruta.
Hani do dit vez, mish t bardh (pul dhe peshk) 1-2 racione.
Hani do dit bulmet (qumsht dhe kos t skremuar, pra pa lyr ) 1-2 racione.
3. Prfundoni aktivitetin me shtjet pr diskutim.
shtje pr diskutim
1. Cili sht mendimi juaj n lidhje me kto udhzime? A mendoni se kto udhzime do
tju ndihmojn?
2. far roli luajn aktivitetet fizike (sporti, ushtrimet, vallzimi, pun fizike), n prcaktimin
e sasis s ushqimit q duhet t konsumoj nj person pr t qen i shndetshm?
3. Cila sht gjja m e rndsishme q duhet pasur parasysh n dietn tuaj? (prgjigjet:
shmangia e lyrave shtazore, sheqerit, drithrave jo integrale, patates, mishit t kuq dhe
konsumimi i sa m shum ushqimeve me fibra, si: perime, fruta, drithrat integrale dhe vajit
bimor).
4. Disa sportist, q duken se jan n form t mir por nuk ndjekin nj diet t
prshtatshme. Nxnsit mund t sjellin ndonj shembull. (Por ju mund ti ndihmoni duke
prmendur rastin e prdorimit nga ata t steroidve).
List e furnizimit me ushqim

Mbani shnim do gj q do t hani n 24 ort n vazhdim. Shkruani emrtimin e ushqimit
n kolonn e par dhe vendosni shenjn X n kolonn q prshkruan ushqimin. P.sh. nse
do t hani pr drek pul t pjekur me patate t skuqura, buk t bardh, sallat jeshile dhe
42
Racionet e ushqimit t konsumuar prej secilit grup

Ushqimi q kam
ngrn
Drithra
Perime
Fruta
Bulmet
Lyr e sheqer
Pul e pjekur
Patate t skuqura
Buk
Mish
Sallat jeshile
Limonat
Totali
Kreu 6. Jashtqitja dhe ekuilibri i organizmit

shtje t rndsishme
- Bj nj hyrje shum t thjesht pr t sqaruar sht ekskretimi. Si ndikon ai te njerzit
pr domosdoshmrin e mbajtjes konstante t temperaturs s trupit, balancn e lngjeve
dhe t lndve kimike n organizm.
- Thekso se ruajtja e nj mjedisi t brendshm t qndrueshm n organizm quhet
homeostaz.
Rregullimi i temperaturs te njerzit
- Kujto rolin e lkurs n ruajtjen e temperaturs s trupit nprmjet t procesit t
djersitjes, kur njeriu ndodhet n kushte t nj temperature t lart. Kujto pozicionin e
gjndrave t djerss n lkur, prbrsit e djerss, nevojat e njeriut pas ushtrimeve pr t
mbajtur balancn e ujit dhe t kriprave n trup. Gjithashtu kur njeriu ndodhet n kushte t
nj temperature t ftoht t mjedisit, referoju tkurrjes s enve t gjakut, q rrisin shpejtsin
metabolike dhe rritjen e shpejtsis metabolike t trurit.
Balanca e lngjeve dhe lndve kimike n organizm
Thekso ndrtimin dhe funksionet baz t aparatit t ekskretimit te njeriu, si: veshkat,
uretert, fshikza e urins dhe uretra.
Roli i veshkave n ekskretimin e ujit, mbetjeve dhe helmeve nga gjaku dhe riciklimi i
subastanca t vlefshme me: filtrim, rithithje dhe sekretim. Pikrisht n kt mnyr ruhet
balanca e lngjeve dhe e lndve kimike n organizm.
Prshkruaj rrugn e urins nga veshka te uretra.
Thekso se nefroni sht njsia funksionale e veshks.
Shpjego formimin e urins.
Pr sistemin urinar t smur, trajto:
- Infeksionet e rrugve urinare, pamjaftueshmrin e veshkave, dializn dhe transplantin
e veshkave.
43
limonat, mbani shnim sipas shembullit t mposhtm: nj Xpr bukn, mishin, perimet,
vajin, patatet e skuqura dhe sheqerin pr limonatn.
Pasi nxnsit t ken prfunduar tabeln, llogarisin numrin e X-eve pr do kolon dhe
e shnojn n fund t tabels.

T ushqyerit dhe ushqimet. jashtqitja dhe ekuilibri i organizmit
1. Tretja kimike sht: (1pik)

a) kalimi i ushqimit npr gypin e gjat t tretjes

b) kalimi i substancave ushqimore nga gypi i tretjes n gjak

c) shndrrimi i molekulave komplekse n molekula t thjeshta t tretshme

d) coptimi dhe glltitja e ushqimit.
2. N figur sht treguar aparati

i tretjes te njeriu. Gjeni organet si:
zorrt e holla, gjndrat e pshtyms,
kaprcellin, trmishzn, stomakun
dhe mlin. P.sh. (nr 2) goja. (6 pik)
3
4
Prgjigje:
(1) gjndrat e pshtyms. (1 pik)
(3) kaprcelli...................... (1 pik)
(5) trmishza.................... (1 pik)
(6) mlia............................ (1 pik)
(7) zorrt e holla................ (1 pik)
(4) stomaku ....................... (1 pik)
5
(
(
(
(
(
) ................................ (1 pik)
) ................................. (1 pik)
) ................................. (1 pik)
) ................................. (1 pik)
) ................................. (1 pik)
3. Shihni figurn dhe gjeni organet

n numrat: 1, 2, 3, 4, 5. 5 pik)
1.................................................................
2. ...............................................................
3. ...............................................................
4. ...............................................................
5. ...............................................................
7
8
9
10
1
Prgjigje:
1. mlia. (1 pik)
2. tmbli
(1 pik)
3. gypi i tmblit (1pik)
4. trmishza (1 pik)
5. zorra dymbdhjetgishtore. (1 pik)
4
5
4. Perimet jan shum t rndsishme pr dietn ton ushqimore.

Cila nga pohimet e mposhtme nuk sht e sakt? Qarkojeni at. (1 pik)

a) perimet na sigurojn vitaminat A dhe C;

b) perimet jan nj burim i mir i fibrave;

c) perimet jan burimi i vetm i kaliumit;

d) perimet mund t ndihmojn kundr smundjeve.
5. Pr do grup ushqimesh, gjeni se cilat luajn rol: ndrtues, energjetik dhe rregullues n organizmin
ton: (5 pik)

farat e thata t bishtajoreve (fasule, bizele etj) ............................... (1 pik)

frutat e perimet ................................................................................. (1 pik)

qumshti dhe nnproduktet e tij ...................................................... (1 pik)

mishi, peshqit dhe vezt ....................................................................(1 pik)

drithrat e sheqeri ................................................................................(1 pik)
Prgjigje:

44
farat e thata t bishtajoreve (fasule, bizele etj) ...(energjetike)...... (1 pik)

frutat e perimet .............(rregulluese)......................................... (1 pik)
qumshti dhe nnproduktet e tij .....(ndrtuese).......................... (1 pik)
mishi, peshqit dhe vezt ................(ndrtuese)............................ (1 pik)
drithrat e sheqeri ............... ...(energjetike)....................................(1 pik)
Kreu 7.
Riprodhimi te njeriu dhe edukata seksuale

Sistemi i riprodhimit te njeriu sht i organizuar si m posht:
Organe seksuale femrore q formojn qeliza seksuale (vez), organe seksuale
mashkullore q prodhojn qeliza seksuale (spermatozoid).
Sistemi i organeve seksuale t t dyja gjinive prbhet prej gypave, npr t cilt
mbarten qelizat seksuale.
Gjndra pr sekretimin e hormoneve q kontrollojn t gjith procesin.
Sistemi riprodhues te femra
Identifiko dhe vizato pjest kryesore t sistemit riprodhues te femra.
Prshkruaj funksionin e secils pjes t ktyre organeve.
Thekso pranin e 23 kromozomeve n qelizn vez.
Roli i hormoneve estrogjen dhe progesteron te femra.
Cikli menstrual duke prfshir rolin e hormoneve estrogjen dhe progesteron.
Ndryshimet gjat pubertetit te femra.
Nnvizo procesin e pllenimit dhe bashkimin e qelizave seksuale femrore dhe
mashkullore te gypi i Fallopit.
Aktivitete:
Me tabela ose modele prshkruhet ndrtimi dhe funksioni i do pjese t sistemit
riprodhues te femra dhe zhvillimi i embrionit. Diskutohet me nj specialist pr rndsin,
llojet dhe mnyrn e prdorimit t kontraceptivve.
Thekso shkaqet e shterpsis nga rregullimet, si: bllokimi i gypave t Fallopit,
mosfunksionimi i gjndrave endokrine (mangsi n hormone). Informacion pr korrigjimin e
ktyre problemeve.
Thekso metodat kontraceptive pr planifikimin familjar dhe shmangien e SST (smundje
seksualisht t trashgueshme).
Prshkruaj parimet biologjike q realizojn riprodhimin in vitro.
Thekso rndsin e t ushqyerit t fmijs me gji.
Sistemi riprodhues te mashkulli
Identifiko dhe vizato pjest kryesore t sistemit riprodhues te mashkulli.
Prshkruaj funksionin e secils pjes t ktyre organeve.
Thekso pranin e 23 kromozomeve n qelizn seksuale mashkullore, spermatozoid.
Roli i hormonit testosteron te mashkulli.
Ndryshimet gjat pubertetit te mashkulli.
45
vendosni G. (6 pik)
Molekulat e proteinave nuk kalojn n urinn e par.(V)
N analizn e urins t nj njeriu me veshka t shndetshme sht normale t shfaqen rruazat e bardha
t gjakut. (G)
N do veshk gjendet korja dhe palca e saj. (V)

Roli kryesor i veshkave sht filtrimi i gjakut, riprthithja e lndve t filtruara dhe sekretimi. (V)
N analizn e urins t nj njeriu me veshka t shndetshme sht normale t shfaqen proteinat. (G)
Ekskretimi realizohet jo vetm nga veshkat, por edhe nga lkura, mushkrit, zorrt dhe mlia. (V)
Aktivitete:
Me tabela ose modele prshkruhet ndrtimi dhe funksioni i do pjese t sistemit riprodhues
te mashkulli. Diskutim me nj specialist pr rndsin, llojet dhe mnyrn e prdorimit t
kontraceptivve.
Thekso shkaqet e rregullimeve te meshkujt, si: sasia e pakt e sperms, lvizshmria e
ult e sperms, mosfunksionimi i gjndrave endokrine (mangsi n hormone). Informacion
pr korrigjimin e ktyre problemeve.
Thekso metodat kontraceptive pr planifikimin familjar dhe shmangien e SST (smundje
seksualisht t trashgueshme).
Edukata seksuale
Bisedo me nxnsit pr: ndryshimet n moshn e pubertetit, abuzimin seksual,
kontraceptivt, SST. Rekomandohet q kto tema t zhvillohen, si: biseda, veprimtari, lojra,
etj. N materialin q vijon, pr kto tema ka veprimtari q rekomandohen t zhvillohen me
nxnsit, si dhe materiale n ndihm t msuesit.
N ndihm t msuesit
Zhvillimi seksual gjat ciklit t jets
Seksualiteti te fmijt deri n moshn tre vje
Fmijt jan qenie seksuale q para lindjes. Rreth moshs 2 vjeare fmijt e din
gjinin e tyre. Ata jan t ndrgjegjshm pr ndryshimin e organeve t tyre dhe mnyrn se
si urinojn djemt dhe vajzat.
Seksualiteti te fmijt e moshave tre deri n shtat vje
Kjo grupmosh sht kureshtare pr do gj n botn e tyre, edhe pr seksualitetin fillojn
t jen m social, ata luajn shtpirash, doktorash, duke treguar organet seksuale t t
tjerve dhe duke treguar t tyret.
Seksualiteti te fmijt e moshs para-adoleshente (moshat 8-12 vje)
Puberteti, koha kur trupi maturohet fillon midis moshave 10-12 vje pr shumicn e
fmijve. Fillon ndryshimi fizik dhe psikologjik i vajzave dhe i djemve.
Kta fmij nuk kan prvoj seksuale, por bjn shum pyetje. Prvojat homoseksuale
jan t zakonshme n kt mosh, por kjo sjellje zakonisht nuk ka lidhje me orientimin
seksual t fmijs. Mund t praktikojn dhe sjellje seksuale.
Seksualiteti tek adoleshentt (moshat 13-19)
Sapo fmijt arrijn pubertetin, interesi i tyre pr seksin rritet dhe vazhdon gjat gjith
adoleshencs. Nuk ka asnj mnyr pr t parashikuar se si do t sillet nj adoleshent
seksualisht. Nj grup, shumica e adoleshentve eksplorojn marrdhnie me njri-tjetrin,
bien n dashuri dhe kryejn marrdhnie seksuale prpara moshs 20 vjeare. Statistikat
tregojn se shum vajza adoleshente ngelin shtatzna dhe shum prej tyre abortojn.
46
Riprodhimi te njeriu dhe edukata seksuale

1. Kur dy gameta t dy sekseve t
ndryshme bashkohen, japin: (1 pik)

a) nj spore

b) nj vez

c) nj zigot

d) nj klon
2. Gametat mashkullore: (1 pik)

a) jan me dyfishin e kromozomeve t
qelizave t zakonshme t trupit

b) prodhohen n farort (testikujt)

c) prodhohen n prostat

d) prodhohen n gjndrat seminale.
3. Pas pllenimit numri i kromozomeve

t zigots sht: (1 pik)

a) i njjt me t spermatozoideve

b) sa gjysma e spermatozoideve

c) i njjt me t vezs

d) sa dyfishi i spermatozoideve
4. Sa arrin prafrsisht numri i qelizave vez

q piqen n vezoret e nj gruaje gjat gjith
jets s saj?
(1pik)

a) midis 100 e 200

b) midis 400 e 500

c) midis 800 e 1000

d) nuk mund t llogaritet
5. Gjat zhvillimit embrional: (1 pik)

a) placenta formohet kur embrioni sht katr javsh

b) ndarja e par e zigots ndodh menjher pas formimit

c) gruaja sht shtatzn kur grumbulli me qeliza i formuar nga ndarja e zigots zbret nga

gypi i Fallopit dhe vendoset n mitr 7-10 dit pas pllenimit.

d) seksin e fetusit mund ta dallojm pas 5 muajsh.
vendosni G. (10 pik)
1. Gjat pubertetit organizmi i vajzave dhe djemve pson shum ndryshime. (V)
2. Menstruacionet jan rrjedhja e mitrs nj her n muaj. (V)
3. Pllenimi ndodh n mitr. (G)
4. Metoda m e efektshme pr kontrollin e lindjeve sht prdorimi i pilulave. (G)

5. Kondomet sigurojn nj mbrojtje t mir nga shtatznia. (V)
6. N qoft se nj djal laget n gjum, kjo do t thot se dika nuk shkon mir. (G)

7. Kur femra sht me menstruacione nuk mbetet shtatzn. (G)

8. Nj femr nuk mbetet shtatzn kur kryen marrdhnie seksuale pr her t par. (G)

9. Po u infektove nga HIV-i, je infektuar pr jet. (V)
10. HIV-i mund t merret duke pir nga e njjta got, ku ka pir edhe nj njeri me SIDA. (G)
6. Shih figurn q tregon aparatin e riprodhimit
te femra dhe gjej: (4 pik)
1. Organi ku formohen vezt.
2. Vendi nga ku hyn sperma.
3. Vendi n t cilin ndodh pllenimi.
4. Organ i formuar nga inde muskulore ku zhvillohet fetusi.
7. Shih figurn q tregon aparatin e riprodhimit
te mashkulli dhe gjej: (5 pik)
1. Ku prodhohen gametat mashkullore.
2. Struktura ku grumbullohen spermatozoidet para ejakulacionit.
3. Gjndra q prodhon lngun q prmban spermatozoide.
4. Uretra

5. Gjndra ku grumbullohet urina.
Prgjigje:
1 (B),
2 (D),
3 (A),
4 (D).
Prgjigje:
1 (E),
2 (D),
3 (A),
4 (C),
5 (B)
Testi ka 24 pik dhe zhvillohet pr 45 minuta.

Pikzimi dhe konvertimi me not bhet sipas shembujve q jan dhn m par.
47
Kreu 8.
Sistemi nervor dhe hormonal

Prgjigjet ndaj stimujve
1. Organizmat e gjalla ndjejn dhe prgjigjen ndaj ndryshimeve t caktuara t mjedisit,
duke u prgjigjur n mnyra t ndryshme.
2. Bimt dhe kafsht prgjigjen n mnyr komplekse, p.sh., duke u rritur e lvizur.
3. Prgjigjja sht nj form mbrojtjeje q e lejon organizmin t mbijetoj.
4. Disa struktura t sjelljes jan:

a) sistemi kimik ose hormonal;

b) sistemi nervor dhe ai i shqisave;

c) sistemi muskulor e skeletor;

d) sistemi imunitar, p.sh., Prgjigjja ndaj infeksioneve virale.
M posht do t analizojm si prgjigjet njeriu ndaj stimujve t ndryshm.
Sistemi nervor te njeriu
Thekso ndarjen e sistemit nervor n: sistemin nervor qendror (SNQ), sistemin nervor
periferik (SNP) dhe sistemin nervor vegjetativ (SNV).
Njsia baz ndrtimore dhe funksionale e sistemit nervor sht qeliza nervore,
neuroni.
Prshkruaj ndrtimin e neuronit. Si do qeliz, neuroni ka membran, citoplazm
dhe brtham, prbhet nga dentrite, akson, mielin.
Neuronet kan si funksion ti transmetojn impulsin nervor nj qelize tjetr nervore
ose ndonj organi (muskul, gjndr etj).
Neuronet kan forma dhe madhsi t ndryshme.
Thekso funksionet e:
Neuroneve ndjesore, q kapin ngacmimet nga mjedisi i jashtm apo nga organet e
brendshme dhe i transmetojn ato n drejtim t trurit apo palcs s kurrizit.
Neuroneve lvizore, q transmetojn impulset nga qendra (truri, palca e kurrizit)
drejt periferis.
Neuroneve t ndrmjetme, q lidhin midis tyre grupe t ndryshme qelizash nervore
dhe q gjenden n tru dhe n palcn e kurrizit.
Organet e shqisave prmbajn qeliza receptore, t specializuara pr t kapur nxitje
t caktuara, si: shijen, t nuhaturit, t parit, t dgjuarit etj.
Truri shrben si qendr interpretimi pr informacionin e marr.
Njohuri pr pes qendrat e ndjeshmris dhe t organeve prkatse.
Njohja me pjest kryesore t syrit dhe veshit dhe prshkrimi i shkurtr i funksioneve
t tyre.
Masat korrigjuese t miopis dhe t hipermetropis, si dhe t difekteve n t
dgjuarit.
Sistemi nevor qendror prbhet nga truri dhe palca kurrizore.
Njohja me pjest dhe funksionet e pjesve t trurit, si: truri i madh, truri i ndrmjetm,
(hipotalamusi dhe talamusi), truri i vogl.
Prshkrimi i ndrtimit dhe i funksionit t palcs s kurrizit.
Njohja e sistemit nervor periferik i prbr nga shum nerva, t cilt tejojn
informacionet nervore nga SNQ drejt organeve t ndryshme ose anasjellas. Ai ndahet
n sistemin nervor somatik dhe vegjetativ.
Aktivitete:

48
Prdorni tabela ose makete pr t identifikuar ndrtimin e trurit,

prerjen trthore t palcs s kurrizit.
Sistemi endokrin
Prcakto se ky sistem prbhet nga nj sr gjndrash me sekrecion t brendshm,
si: hipofiza, tiroidja, paratiroidja, pankreasi, mbiveshkorja, testikuli te mashkulli dhe
vezorja te femra.
Prshkruaj funksionet e secils gjndr.
Kto qendra prodhojn lnd q quhen hormone q jan molekula t ndryshme q
mbartin informacione t caktuara.
Sistemi endokrin ose hormonal ndrhyn n funksione q nuk prgjigjen n mnyr
t menjhershme, kjo sepse hormonet transportohen me an t gjakut dhe e bjn t
njohur informacionin e tyre vetm n ato qeliza t trupit q njohin n mnyr specifike
nj hormon t caktuar.

Sistemi nervor dhe hormonal
1. Nervat: (1 pik)

a) formohen nga grupimi i aksoneve t shum neuroneve

b) formohen nga grupimi i dentriteve t shum neuroneve

c) formohen nga grupimi i trupave qelizor t shum neuroneve

d) ndodhen vetm n sistemin nervor vegjetativ.
2. Qeliza nervore sht e formuar nga: (1pik)

a) qeliza pa brtham

b) trupi qelizor, dentritet dhe aksoni

c) nj rrjet nervor q prhapet n organizm

d) trupi qelizor pa brtham, dentritet dhe aksoni
3. Gjndrat endokrine: (1pik)

a) prodhojn enzima t rndsishme pr tretjen

b) jan me sekrecion t brendshm

c) prodhojn hormone q hidhen drejtprdrejt n gjak

d) jan t formuara nga neurone t lidhura n nyje.
4. Sistemi nervor dhe endokrin:
(1pik)

a) koordinojn funksionimin e organeve dhe prgjigjen ndaj stimujve

b) reagojn n mnyr t kundrt

c) hyjn n veprim vetm ather, kur aktivizohen nga stimujt e jashtm

d) nuk mund t funksionojn n mnyr t njkohshme.
Gjeni prgjigjen e gabuar
5. Sistemi simpatik: (1pik)

a) bn pjes n sistemin nervor vegjetativ

b) vepron t kundrtn e sistemit parasimpatik

c) z fill n tru dhe prfundon n t gjitha organet e brendshme

d) nse stimulohet prshpejton rrahjet e zemrs.
49

Identifiko smundjet e sistemit nervor te njeriu: epilepsia, poliomieliti, skleroza, meningjiti,
hemorragjia cerebrale. Thekso, se abuzimi me drogn, duhanin, kafen dmtojn sistemin
nervor.
6. Gjat nj situate urgjence, adrenalina: (1pik)

a) prodhohet menjher nga tiroidja

b) bn q zemra t rrah m shpejt
c) rrit frymmarrjen
d) rrit presionin e gjakut
7. Korja e trurit: (1pik)

a) sht vendi i veprimtaris s ndrgjegjshme

b) kontrollon funksionet mendore, si: t arsyetuarit, gjuhn, t msuarit, kujtesn etj.
c) karakterizohet nga prania e rrudhave q rrisin siprfaqen
d) prmban vetm zonn q shrben pr lvizjet e trupit.
vendosni G. (10 pik)
1. Neuronet ndijore tejojn nxitjet nga SNQ n muskuj. (G)
2. Nj pjes e sistemit nervor q formohet nga nerva ndijor dhe lvizs quhet sistem nervor qendror. (G)
3. SNQ prbhet nga truri dhe palca kurrizore. (V)
4. Gjuha prmban receptor t shjes. (V)

5. Pika e takimit ndrmjet nj neuroni dhe muskujve quhet sinaps. (G)
6. Pika e takimit ndrmjet dy neuroneve quhet sinaps. (V)

7. Sistemi nervor prbhet nga SNQ, SNP dhe SNV. (V)

8. Palca e kurrizit prbhet vetm nga lnda e prhimt. (G)

9. Palca e kurrizit sht prgjegjse pr disa veprime t shpejta q realizohen pa pjesmarrjen e trurit. (V)
10. Harku reflektor sh rruga q kryen impulsi nervor nga periferia n palcn e kurrizit dhe anasjellas. (V)
9. Cili sht ndryshimi midis sistemit nervor dhe atij endokrin? Shpjegojeni. (4 pik)
Prgjigje: Sistemi hormonal prodhon lnd kimike t quajtura hormone, q jan molekula t cilat mbartin
nj informacion t caktuar. Kto hormone prodhohen si rezultat i mesazheve q nervat drgojn nga truri n
gjndrat endokrine t sistemit endokrin. Pasi prodhohen, transportohen me an t gjakut dhe shprndahen
n t gjith organizmin. Por kjo nuk do t thot se kudo ku ato arrijn, e bjn t njohur mesazhin e tyre,
por vetm kur qelizat e njohin kt hormon n mnyr specifike. Ndrsa sistemi nervor sht i prbr nga
shum qeliza nervore (neuronet), q kan aftsin q n prgjigje t nj ngacmuesi t nxitet dhe kt nxitje
ta tejoj nga nj pik n nj tjetr. Pra sistemi nervor sht i aft ti prgjigjet n mnyr t menjhershme
do ngacmuesi.
10. N qoft se ju shkelni nj gozhd pa dashje, si do t reagonte sistemi juaj nervor? Cilat sisteme
t tjera organesh do t sinjalizoheshin? Shpjegojeni. (4 pik)
Prgjigje: Receptort e lkurs kapin ngacmimin dhe nprmjet sistemit nervor drgojn mesazhe
bioelektrike n tru. Menjher truri nprmjet nervave transmeton sinjale elektrike n sistemin muskulor.
Sinjalet shkaktojn tkurrjen e muskujve dhe ju me siguri reagoni duke trhequr kmbn.
Testi ka 24 pik dhe zhvillohet pr 45 minuta.
Pikzimi dhe konvertimi me not bhet sipas shembujve q jan dhn m par.
50
Shqisat dhe perceptimi i bots
Tema:
Shqisat dhe perceptimi i bots
Koha: 45 minuta
Objektivat: N fund t ors s msimit nxnsit t jen t aft:

t emrtojn organet kryesore t shqisave;

t prshkruajn pjest prbrse t shqisave dhe funksionet e tyre;

t vlersojn rolin e tyre n bashkpunimin me mjedisin q na rrethon;
Fjalt ky: Organi i t parit

Organi i t dgjuarit

Organi i t nuhaturit

Organi i t shijuarit

Organi i t prekurit
Struktura e msimit:
Mjetet:

E
R
R
Kllaster 10
DRTA 30
Ese
5
CD (nse keni mundsi), makete t organeve t shqisave, atlas,

tabel, teksti i biologjis
Zhvillimi i msimit
Evokimi: (teknika e prdorur-Kllaster)
Ndahet klasa n grupe sipas numrit t nxnsve n klas dhe krkon prej tyre t krijojn
nj kllaster me temn organet e shqisave. Koha n dispozicion 5 minuta.
syt

vesht
organet e shqisave
hunda

gjuha
lkura
Pas pes minutash nxnsve iu krkohet t lexojn punn e grupit. N t njjtn koh
msuesi ka krijuar n drrasn e zez kllasterin e prgjithshm, ku ai vendos mendimet q
dalin nga puna e grupeve. M pas diskutohen s bashku.
Realizimi i kuptimit (25 min.):
(teknika e prdorur DRTA veprimtari e t menduarit dhe t lexuarit t drejtuar)
N vijim msuesi u shpjegon procedurn, e cila do t zhvillohet si m posht:
Hapet teksti n temn msimiore Shqisat dhe perceptimi i bots, f. 127 dhe u thuhet
nxnsve q t lexojn me pjes t ndara sipas shqisave q po studiojn dhe pas do
pjese do t evidentohen karakteristikat e shqisave, pra sipas leximit t drejtuar DRTA, duke
realizuar kshtu realizimin e kuptimit ose e thn ndryshe dhnien e njohurive t reja sipas
ksaj teknike.
51
Model msimi:
N drrasn e zez realizojm tabeln demonstruese si m posht:
Lloji i shqiss
Ndrtimi
Funksioni
Syri
1. .......................
2. ....................... etj.
Pasqyron formn, largsin,

madhsin, ngjyrat,
shumllojshmrin
e objekteve dhe t dukurive.
Veshi
1. .......................
2. ....................... etj.
Kap nga mjedisi rrethues

zrat, tingujt, zhurmat dhe
n formn e impulseve
nervore i drgon ato n tru
pr ti aanlizuar.
Hunda
1. .......................
2. ....................... etj.
Bn dallimin e aromave t
lndve me prqendrime t
ndryshme.
Gjuha
1. .......................
2. ....................... etj.
Lkura
1. .......................
2. ....................... etj.
Bn vlersimin e shijeve t
ndryshme t udhqimeve q
fusim n goj.
Kap ngacmimet e natyrave t

ndryshme q shkaktohen nga i
nxehti, i ftohti, prekja etj.
N t njjtn koh t gjitha sa u shkruajtn, shoqrohen me shpjegime t mtejshme,

gjat t cilave prdoren pr demonstrim makete.
Reflektimi (10 min.) (Teknika e prdorur-ESE)
U krkohet grupeve q pr 5 min. t shkruajn pr nj nga organet e shqisave duke
vlersuar tiparet m t rndsishme t tyre, sipas gjykimit t tyre,
Detyr
Nxnsve u jepen detyra nga teksti ose sipas zgjedhjes s msuesit.
Prparsit
Nxnsit jan t motivuar dhe marrin pjes gjallrisht n msim.
Sugjerim
Msuesit q prdorin strukturn e MKLSH s n procesin msimor n kt or mund t
ndryshojn teknikat e sugjeruara me teknika t tjera.
Nga prvoja
Kjo sht nj or shum e rndsishme dhe prmbajtja e njohurive t marra nuk sht e
panjohur nga ana e nxnsve dhe kjo favorizon do msues q duke prdorur teknika t tilla
nxnsit do t jen m t prqendruar dhe m aktiv.
52
Kreu 9-10. Njeriu dhe shndeti. Drogat dhe shndeti

Hyrje
N kurrikuln e re t biologjis, konceptet shndetsore jepen t integruara me ato
biologjike dhe jo si lnd m vete.
N kt kurrikul, njohurit pr shndetin jan pjes e rndsishme. Me an t studimit
rreth ndrtimit dhe funksioneve t trupit t njeriut, nxnsit mund t ndjekin n mnyr
konseguente rregullat e nevojshme pr nj jet t shndetshme.
Zhvillimi me efikasitet i temave t edukimit shndetsor krkon nga msuesi q ai duhet
t ket parasysh disa veori q kan zhvillimi i ktyre temave n ndryshim me zhvillimin e
temave q trajtojn probleme shkencore t biologjis.
Materialet e edukimit shndetsor jan mbshtetur mbi kto koncepte.
Si msojn m mir nxnsit
Nxnsit n kto tema:
1. duhet t ndiejn ngrohtsin e mjedisit t msimit;
2. msojn kur ndjejn njfar prgjegjsie pr msimet q duhet t marrin;
3. msojn kur ndjejn nevoj pr t msuar;
4. msojn m mir duke vepruar;
5. msojn duke zgjidhur probleme reale, probleme q u takojn ti zgjidhin;
6. msojn m mir kur materialet lidhen me prvojn e tyre;
7. msojn m mir n nj atmosfer t lirshme;
8. reagojn m mir ndaj nj sr metodash, veanrisht ndaj atyre q u ngjallin
interesimin, u prekin ndjenjat dhe u nxisin t menduarit;
9. paraplqejn nj program q ka n qendr vet nxnsin, po q ai t jet i till q t
ket prdorim praktik.
Rndsia e t pyeturit
Kur u jep msim nxnsve, bj pyetje sa her q ta shikosh t arsyeshme, sepse:
ngjall interesim dhe kureshtje;
prqendron vmendjen e nxnsve n at q je duke shpjeguar;
nxit diskutime;
kanalizon dhe drejton t menduarit e nxnsve;
prcakton se n shkall e kan kuptuar materialin;
provon t menduarit e nxnsve;
ndihmon q skemn e veprimit ta kesh t prbashkt me t gjith nxnsit n klas;
u jep mundsi nxnsve t shfaqin njohurit dhe prvojat e tyre;
ndihmon mjaft q nxnsit ta ndjejn veten t aktivizuar.
Pyetjet mund t jen n disa forma:
Frontale
- kur pyet t gjith klasn;
T drejtuara
- kur pyet nj nxns;
Stafet
- kur pyet nj nxns dhe kur ai nuk e di prgjigjen, vazhdon me

tjetrin me t njjtn pyetje;
E anasjell
- kur t kan br nj pyetje, ti ia drejton nj nxnsi tjetr.
53
Pjesa 3. Si mund t kujdesem pr shndetin tim?
Kur bn pyetje, ki parasysh kto shkall:

1. Lr nj koh t mjaftueshme pr prgjigjen.
2. Reago ndaj prgjigjeve (Po, argument i mir; Kjo ka rndsi, Faleminderit!).
3. Mba kontakt me sy me nxnsin q sht duke folur.
4. Krko m shum informacion kur prgjigjja nuk sht plotsisht e sakt.
5. Prsrit prgjigjet e sakta q ti dgjojn t gjith nxnsit.
6. Ki kujdes q pyetjet ti formulosh thjesht, brenda tems, t jen nxitse q t vn

n lvizje t menduarit, dhe jo pyetje provokuese.
Kushtoji vmendje stilit t zhvillimit t msimit
Pr t qen sa m i efekshm n punn me nxnsit, duhet t mbash mend disa gjra
dhe duhet ti bsh vetes disa pyetje.
1. T jesh ai q je.
2. A tregon interesim dhe dshir pr t trajtuar kto tema?
3. Mos vall ke gjeste q prishin pun n parashtrimin e argumenteve t tua?
4. A ndikon gjuha jote e gjesteve (komportimi fizik dhe mimika) te nxnsit n
masn q ata ta ndiejn veten t lirshm?
5. A ndihmon sensi yt i humorit n dhnien e mesazhit tnd?
6. A e ka ritmin e duhur puna jote?
7. A sht i natyrshm stili yt?
8. A e prdor me efikasitet kontaktin me vshtrim?
9. A e ke zrin trheqs dhe t pasur n tonalitet?
10. A bn pyetje q u interesojn t gjith nxnsve?
MOS HARRO:
Kur komunikon apo ndrvepron me nj nxns apo me nj grup nxnsish, pr sa i
prket ndikimit tek ata, jan t rndsishme tri aspekte:

Gjuha e gjesteve .............. 55%

Toni i zrit ....................... 38%

Fjalt konkrete .................. 7%
Model msimi:
Parashikimet
Tema:

Parashikimet
Nxnsit do t:
Sqarojn objektivat e veta pr shndetin dhe edukimin shndetsor.
Kuptojn objektivat e nxnsve t tjer pr edukimin shndetsor.
Motivimi

Nxnsit vijn n kt kapitull me hipoteza, parashikime dhe shqetsime.

Por jo gjithka q ata parashikojn se do t msojn nga ky kapitull sht
n prputhje me programin e kapitullit. Pr ty si msues, do t ishte e
dobishme q nevojat e nxnsve ti njihje qysh n fillim pr ta patur t qart
se far duhet zhvilluar ose nuk duhet zhvilluar n kt kapitull, dhe po t
ishte e nevojshme, edhe pr t br ndreqjet e duhura. Nj gj e till
respekton nevojat e nxnsve, nxit bashkpunimin dhe prkushtimin
dhe bn t mundur arritjen e sigurt t qllimit.
Materialet dhe burimet e nevojshme:
Tabak t mdhenj letre, lapustila.
Zhvillimi:
U thuaj nxnsve se pr ty sht e rndsishme t dish se far shpreson dhe pret secili
nxns se do t msoj nga ky kapitull.
54
Model msimi: Edukimi shndetsor. Pse nxnsit kan nevoj pr t?

Tema:
Edukimi shndetsor: Pse nxnsit kan nevoj pr t?
Objektivat: Nxnsit do t:

Diskutojn pikpamjet q kan pr edukimin shndetsor.

Shqyrtojn arsyet pse nxnsit, duke studiuar edukimin shndetsor,

do t jen prgjegjs pr shndetin e tyre.

Motivimi: Shndeti i mir sht themeli i nj jete t plot, produktive dhe t lumtur.

Tema e shndetit nuk kufizohet me zyrn e mjekut ose me njeriun e smur.
Mjetet:
Tabel pr t shkruar, pllakati iluzioni optik, shkums.
Zhvillimi:
Filloje veprimtarin duke thn se ky program mund t ndryshoj mnyrn e t menduarit
t nxnsve pr shndetin dhe edukimin shndetsor. Krkoju t gjith nxnsve t diskutojn
sesi e shikojn ata edukimin shndetsor dhe sht ai sipas mendimit t tyre.
Pastaj udhheq diskutimin n lidhje me faktin se pse ata besojn se edukimi shndetsor
sht i rndsishm pr brezin e ri. Prgjigjet e tyre mund ti shkruash n drrasn e zez.
N qoft se nxnsit ln pa thn se edukimi shndetsor i nxit ata t ndiejn nj
prgjegjsi m t madhe pr jetn dhe shndetin e tyre, thuaje ti.
Pyeti nxnsit se ku, sipas mendimit t tyre, konsiston nj mnyr jetese e shndetshme.
Cili sht prkufizimi i tyre pr shndetin? Zhvillo nj diskutim t shkurtr.
M pas jep prkufizimet e shndetit si jan shkruar m posht (kto mund ti kesh t
shkruara ose n tabeln e klass dhe t mbuluara m par ose n nj flet t fotokopjuar,
t ciln ua shprndan nxnsve).
Shndeti: sht funksionimi optimal i organizmit, i lir nga smundja dhe anomalit.
Shndeti: sht gjendje e nj organizmi n lidhje me funksionimin, smundjen dhe
anomalit n fardo kohe t dhn.
Shndeti: n kuptim t prgjithshm sht do gjendje funksionimi optimal, sht
mirqenie ose prparim.
Shndeti: sht mirqenie e plot fizike, mendore dhe shoqrore, jo thjesht munges
smundjeje.
Shndeti: sht nj gjendje ndrvarsie dhe mirqenie e individit q prfshin aspektet
mendore, fizike, emocionale, shoqrore, individuale dhe shpirtrore.
55
Krkoju nxnsve t formojn grupe t vogla me 5-7 vet. Pasi t ken formuar grupet,
krkoju tu prgjigjen pyetjeve t mposhtme:
far shpreson t arrish nga ky kapitull?
pyetje ose shqetsime ke n lidhje me msimdhnien n fushn e edukimit
shndetsor?
Mendon se ka tema t veanta q mund t diskutohen n kt kapitull?
Jepi do grupi nj flet t madhe letre. Krkoju t shnojn jo m shum se pes prgjigje
pr do pyetje. Thuaju se do t ken 15 minuta koh pr tu menduar pr t dhn prgjigjet.
Kur t ken mbaruar, krkoju q letrat ti varin n mur (t mbshtjella rulo n mnyr q
grupet e tjera t mos i shohin punt e tyre derisa t vij koha pr ti diskutuar).
Kur t gjitha grupet t jen gati, krkoji folsit t do grupi t referoj prgjigjet, s pari
pr pyetjen 1. Pasi t jen dhn kto, prsrit procedurn pr pyetjet 2 dhe 3. Kur t gjith
ti ken dhn mendimet e tyre, jep edhe ti t tuat, veanrisht n lidhje me parashikimet e
nxnsve dhe me temat e veanta. Kjo do t jap mundsin tu sqarosh atyre objektivat e
tu. Kshtu vepro edhe me grupet e tjera.
Thuaji klass se far temash do t trajtosh n kt kapitull, cilat parashikime mendon se
mund t plotsohen dhe cilat jo.
Ndaji nxnsit n grupe t vogla pr t br diskutimin n lidhje me prkufizimin m t

plot. Organizo m pas nj diskutim t shkurtr.
Ndoshta n fund dshiron t japsh shkurt prkufizimin tnd pr shndetin duke thn se
shndeti sht baza e jets son. Tema e shndetit nuk duhet t kufizohet me zyrn e mjekut ose
me nj person t smur. Shndeti prfshin t mirn dhe t keqen. Thekso se shume probleme
t shndetit jan universale. Kt mund ta bsh duke prekur shkurt problemet e shndetit n
vendet shum t zhvilluara, ku kanceri, SIDA apo smundjet e zemrs vazhdojn t ekzistojn,
pavarsisht se kto vende kan nj armat mjeksore dhe shkencore relativisht t prparuar.
Kjo ka pr qllim tu theksoj nxnsve nj pik shum t rndsishme, e cila duhet theksuar
dhe mbajtur mir parasysh gjat zhvillimit t t gjitha temave t edukimit shndetsor.
Shpesh ne nuk mund ti ndryshojm kushtet tona,
por mund t ndryshojm t menduarit ton.
Tregoju nxnsve pllakatin me iluzionin optik. Pyeti ata se far shikojn. Shfaq iden se
do pjesmarrs mund t shikoj dika tjetr nga shoku i tij. Gjithashtu mund t theksosh se
do person mund ta shikoj iluzionin ndryshe kur ai e vshtron at nga afr, m shpesh ose
nga knde t ndryshme. Problemi sht se ajo q shohim ne mbshtetet n prceptimin dhe
interpretimin ton vetjak. Gjithashtu, ka m shum se nj mnyr pr t par do situat.
N fund thekso nevojn pr tu brumosur me botkuptimin pozitiv. Sikurse nj iluzion optik
mund t na pengoj t shikojm nj figur aq t qart sa do t donim, po ashtu nj numr
pengesash pr t gzuar shndet t mir mund t bj q t na duket se ne vet e kemi pak
n dor cilsin e jets son. Po tu msojm nxnsve se para s gjithash at a e kan vet
n dor t zgjedhin, dhe po tu tregojm mnyrat pr nj jet t shndetshme pavarsisht nga
pengesat e shumta, ne do ti ndihmonim ata t prmirsonin cilsin e jets s tyre.
56
Tema:

Metodat dhe stilet e msimdhnies s edukimit shndetsor:

piramida e t msuarit
Prdorimi i nj larmie metodash ndihmon jo vetm n krijimin e nj mjedisi msimor m

interesant, por edhe u prgjigjet nevojave t ndryshme msimore t nxnsve.
Msuesi ka prgjegjsi t krijoj n klas nj atmosfer t pranueshme pr nj t msuar
sa m t mir. Piramida e t msuarit sugjeron shum stile t ndryshme t msimdhnies.
Prania e nj larmie metodash e bn msimdhnien m krijuese dhe u mundson nxnsve
ta vn veten n prov n nj mori rrugsh t ndryshme. Por ky fakt rrit edhe nivelin e t
kuptuarit dhe t prvetsuarit, pasi shum prej metodave t piramids bjn q aftsit e
grupit t prforcohen dhe t ngren m lart ndrveprimin midis nxnsve.
Shnim: Numri n kllapa tregon prqindjen e prafrt q mund t mbaj mend nxnsi.
Prqindja e t prvetsuarit sht mbshtetur sa n metodn e mimdhnies, aq edhe n
nivelin e interesimit t nxnsit dhe n aftsit e msuesit.
Leksioni (5% prvetsim): Leksioni sht nj paraqitje e strukturuar dhe e organizuar e

informacionit mbi nj tem t caktuar q jep msuesi. Leksioni sht nj mnyr e shpejt e
dhnies s informacionit t prshtatshm.
Megjithse leksionet jan mjaft t dobishme, prpsri kan edhe t meta. Ato mund t
jen t mrzitshme, sidomos kur zgjaten shum dhe kur nuk i trheqin nxnsit n mnyr
aktive. Leksionet i vn nxnsit n pozitn e t dgjuarit pasiv. Ato duhen kombinuar me
metoda t tjera.
Leximi (10% prvetsim): Leximi individual ose n grup sht pa dyshim nj metod e
nevojshme t msuari, po sikurse ndodh edhe me metodn e leksionit, leximi n vetvete nuk
ofron msim t integruar. Kombinimi i t lexuarit me metoda t tjera msimi i pajis nxnsit
me rrug m t efektshme t msuari.
Mjetet audiovizive (20% prvetsim): Videokasetat, CD dhe filmat ofrojn prforcime

t ideve t paraqitura nga msuesi. Prpara se t shfaqen n klas, materialet audiovizive
duhen parapar me kujdes nga msuesi. T kombinuara me diksutime t mpasme, ato
mund t ngren ndjeshm nivelin e njohurive t nxnsve.
Demonstrimi (30% prvetsim): Q t arrij t msoj dika, nxnsit i duhet t mbshtetet

n shqisat e tij pr ta uar informacionin n tru. Prgjithsisht nxnsit jan t prirur q nj nga
shqisat ta prdorin m shum se t tjerat. Disa nxns msojn m mir me an t t dgjuarit,
ka t tjer q msojn m mir duke lexuar ose duke par figura; por ka edhe t tjer q msojn
m mir me an t t prekurit. Duke prdorur demonstrimet, msuesit mund t ndihmojn q
nxnsit t msojn n t gjitha stilet e t msuarit. Demonstrimet qndrojn n t gjitha tipat
e mjeteve demonstrative. Fletpalosjet, diapozitivat, pllakatet, flett e puns, CD, jan disa nga
mjetet q u vijn n ndihm nxnsve pr t par dhe dgjuar ato q thot msuesi.
Diskutimi n grup (50% prvetsim): Diskutimet jan shkmbime mendimesh t zhvilluara

me goj si ndrmjet nxnsve, ashtu edhe midis tyre tyre dhe msuesve t tyre. Ato u japin
mundsin tu bjn t njohura t tjerve idet dhe pikpamjet e tyre pr nj shtje t caktuar.
Diskutimet jan mjaft t dobishme, pasi u krijojn nxnsve mundsin t vn n prdorim
aftsit e tyre t t menduarit, t zgjerohen rreth ideve q kan si dhe t dgjojn mendime t
ndryshme nga shokt e klass. Diskutimet zgjerojn dhe thellojn dijet e nxnsve dhe u japin
ktyre mundsi t zbatojn ato ka kan msuar. Disktimet n grupe, qoft n grupe t mdha
apo t vogla, mund t prdoren gjat gjith zhvillimit t kapitullit.
57
Material ndihms pr msuesin
Stuhia e mendimeve sht nj teknik mjaft e njohur, e cila nxit rrjedhn e lir t mendimeve
rreth nj shtjeje t caktuar, pra sht renditja e ideve pa br diskutime pr to. Klass i
jepet nj tem dhe nxnsit ftohen t shprehin reagimet e menjhershme pr t. Reagimet
renditen n drrasn e zez ose n nj tabak letre. Rregullat pr kt teknik jan:
Pranohen t gjitha idet dhe shkruhen n drrasn e zez.
Asnjrit nuk i lejohet t shprehet pozitivisht dhe negativisht pr iden e tjetrit.
Nxnsit ftohen t shprehin t gjitha idet q u lindin, pavarsisht se mund t
mos jen t sigurt pr to.
Seanca mbyllet kur msuesi e sheh se shteron dukshm dhnia e ideve.
Stuhia e mendimeve si teknik ka shum prparsi. Ajo prdoret pr shum qllime dhe n
faza t ndryshme t ors s msimit. Ajo mund t prdoret pr ti ndihmuar nxnsit t mendojn
n mnyr krijuese, pr t zhvilluar imagjinatn dhe ndjenjat rreth nj problemi a teme. Gjithashtu
mund t prdoret si nj veprimtari nxemje. Stuhia e mendimeve inkurajon secilin t marr pjes,
pasi rregullat e mbrojn nxnsin nga kritikat, tallja, t qeshurit. sht teknik demokratike,
sepse n thelb i njeh kujtdo t drejtn t flas dhe ndrkoh vlerson ndihmesn e secilit.
Nprmjet praktiks vetjake (70% prvetsim): Loja me role sht nj bised, e shkurtr, e
thjesht pr tu organizuar dhe elastike. Ajo zhvillon te nxnsit rrjedhshmrin, nxit ndrveprimin
n klas duke i ln hapsir nisms dhe imagjinats s nxnsit. Loja me role ngre n nj
shkall t lart motivimin. Nxnsit marrin nj rol dhe e luajn at n nj situat t veant, pra
roli sht marr nga nj mjedis i caktuar dhe u krkohet nxnsve t jen krijues. Veprimtaria
sht e kndshme pr nxnsit. Loja me role ngre m lart besimin e nxnsit pr veten.
Loja me role ka n qendr nxnsin. Ata prdorin njohurit q zotrojn, prdorin
strukturat e reja n mnyr t lir dhe i prdorin kto struktura n
kontekste t reja.
Kjo metod i strvit nxnsit t prdorin gjuhn e folur, t
komunikojn lirshm dhe t prdorin fjalorin jozyrtar. Ajo bazohet
n situata jetsore dhe reale. Loja me role e ndihmon nxnsin
e druajtur, i jep atij mundsi t shfaq aftsit e tij dhe i shton
besimin n vetvete. Meqense loja me role sht mjaft
zbavitse pr fmijt, bn q ajo t mbahet mend m shum.
Leksioni 5% Loja me role nuk ka spektator, sepse ajo nuk sht nj
shfaqje. Loja me role nuk ka tension. T nxnt sht
m i frytshm n nj atmosfer pa tension. Prdorimi i
lojs me role zhvillon te nxnsit aftsit shoqrore.
Leximi 10%
Nxnsit e ndjejn se loja me role sht interesante
dhe nxitse.
Mjetet audiovizive 20%
Duke msuar t tjert (90% prvetsim):

Nxnsi q ia prcjell nxnsve t tjer
nj informacion t caktuar mban pr vete
Demonstrimi 30%
90% t materialit. T jesh msimdhns
bashkmoshatar prbn jo vetm nj mnyr
pr t msuar t tjert, por edhe nj nga
Diskutimi n grup 50%
mjetet m t efektshme pr t prqendruar
vmendjen e nxnsve dhe pr t
ndryshuar sjelljet e tyre. N metodat pr
t msuar t tjert mund t futet edhe
Nprmjet praktiks vetiake 70%
stuhia e mendimeve, diskutimet shok
me shok dhe lodrat. do metod
krijuese q u mundson nxnsve
Duke msuar t tjert /
tia msojn materialin njri-tjetrit
Nevoj urgjente pr t msuar 90%
rrit prvetsimin prej tyre.
58
Shndeti dhe sjellja
Tema:
Shndeti dhe sjellja
Koha:
15 minuta
Objektivat: N fund t veprimtaris nxnsit duhet:

T kuptojn lidhjen midis shndetit dhe sjelljes.

T klasifikojn sjelljet n shum t rrezikshme, disi t rrezikshme, dhe

t parrezikshme.
Mjetet e puns:
teksti i biologjis 7-t dhe fletorja e shnimeve.
Procedura:
Hapi i par
Udhzoni nxnsit, q t dgjojn me vmendje pyetjet e mposhtme. U thoni atyre se,
n qoft se edhe vetm njrs nga pyetjet ata me mend do ti prgjigjeshin me Po, ather
ata duhet t ngrihen n kmb. sht mir q dhe ju n nj moment t caktuar t ngriheni
n kmb, pr t treguar se do njeri n jetn e prditshme bn veprime q rrezikojn
shndetin. Me siguri q nj numr i madh nxnsish, n mos t gjith, do t ngrihen n
kmb. N kt rast theksohet lidhja q ekziston midis shndetit dhe sjelljes s do njeriu.
1. A ndodh shpesh q t mos hani mngjes?

2. A jeni m shum se 7-10 kg mbi peshn e rekomanduar?
3. A pini duhan?
4. A keni udhtuar ndonjher me makin pa prdorur rripin e sigurimit?
5. A pini alkool (birr apo ver) t paktn nj her n jav?
6. A keni udhtuar ndonjher me makin, drejtuesi i s cils kishte pir alkool?
7. A hani ushqime t llojit hamburger, m shum se dy her n jav?
8. A hani ushqime, si p.sh.: patatina, biskota, karamele ose akullore, m shum
se katr her n jav?
9. A keni mbajtur ndonjher arm?
PO
PO
PO
PO
PO
PO
PO
PO
JO
JO
JO
JO
JO
JO
JO
JO
PO
JO
Hapi i dyt
Pasi nxnsit tu prgjigjen pyetjeve i udhzoni ata ti klasifikojn sipas tabels m posht
dhe m pas msimi vazhdon me diskutimin e pyetjeve, t cilat jan n fund t msimit, n
faqen 135 t tekstit.
Sjellje Shum t rrezikshme Sjellje Disi t rrezikshme Sjellje T parrezikshme

P.sh., Pyetjet me numr:
Model msimi: Rreziqet e shndetit nga abuzimi me drog

Tema:
Rreziqet e shndetit nga abuzimi me drog
Koha:
45 minuta
Qllimi:
Paraqitja e fakteve mbi rreziqet e prdorimit t drogs pr shndetin.
Objektivat: N fund t veprimtaris nxnsit duhet:

T kuptojn dmtimet e shndetit nga prdorimi i drogs.
M par se t zhvillohet kjo veprimtari, m posht po japim nj material ndihms pr msuesit.
Mjetet:
materiali ndihms pr msuesin: Mite apo fakte, tabel, shkums dhe kuti.
Plani i veprimtaris: Shumfishoni materialin ndihms pr msuesin Mite apo

fakte dhe pritini thniet n rripa. Palosini rripat dhe vendosini n kuti.
Hapi i par
Pyetini nxnsit pr substancat, q ata din, t cilat njerzit i fusin n trupin e tyre.
Prgjigjja duhet t jet: drog, alkool, duhan, ilae etj.
59
Model msimi:
Vini n dukje se disa substanca, si vitaminat dhe ilaet, kan efekt pozitiv mbi shndetin kur
ato prdoren ashtu si thot mjeku. Ndrsa mund t jen t dmshme nse abuzohet me to.
Shpjegoni se kjo veprimtari do t vlersoj njohurit e nxnsve mbi drogn dhe efektet
e saj te shndeti.
Hapi i dyt
Ndajeni klasn n skuadra (krkoni q nxnsit t emrtojn skuadrat e tyre), t cilat do
t konkurrojn pr t par se kush ka m shum njohuri mbi drogn. Skuadrat marrin nj
pik pr do prgjigje t sakt.
Secili nxns i skuadrave do t marr me radh nga kutia thnie mbi prdorimin e drogs.
Disa nga thniet jan t vrteta disa jo.
Pasi t ken lexuar thnien me z, nxnsit e skuadrs konsultohen me njri-tjetrin pr
t dhn prgjigjen m t mir. Prgjigjja duhet t jepet brenda kohs s caktuar. Nse
prgjigjja sht e sakt, skuadrs i jepet nj pik.
Kur skuadrat nuk e din prgjigjen e sakt, u jepni atyre informacionin shtes nga materiali
ndihms pr msuesin.
Kshtu vazhdohet me t gjith nxnsit e skuadrs tjetr. Vazhdoni derisa t gjith
antart e skuadrave t ken trhequr nga nj thnie. Mbani veprimtarin n lvizje; mos
lejoni shum koh pr prgjigjet (30-60 sekonda). Nxitni diskutimet pr seciln thnie.
Prfundoni veprimtarin me shtjet pr diskutim.
shtje pr diskutim
1. Pr far drogash ose substancash flasin shokt tuaj?
2. far mitesh t tjera keni dgjuar? Cilave prej tyre i besojn ende shokt tuaj?
3. Cilat fakte ju uditn? Cilat mite?
4. Cilat mite jan m t dmshme? Pse?
5. Si mund ti ndihmoni shokt tuaj q nuk kan informacionin e duhur pr llojet e drogave
dhe prdorimin e tyre?
Material ndihms pr msuesit
Mite dhe fakte
1. Alkooli sht nj substanc q krijon varsi, nuk sht drog.

2. Shumica e adoleshentve prdorin m shum alkoolin sesa marihuann.
3. Ti japsh makins, pasi t kesh prdorur marihuan, sht m pak e rrezikshme sesa kur ke pir alkool.
4. Kafja, aji dhe shum pije freskuese prmbajn drog.
5. Shum rrall mund t ndodh q nj adoleshent t jet alkoolist.
6. Pirja e cigares mund t krijoj varsi.
7. Shum t rritur q jan t varur nga droga t rrezikshme, mendojn se pirja e marihuans ishte hapi i
par q i oi n nj varsi t till.
8. Alkoolizmi sht smundje.
9. Drogat i ndihmojn njerzit pr t prballuar problemet dhe hallet e tyre.
10. Lndt kimike, t lngta ose t gazta, nuk t dmtojn megjithse t rriturit i quajn ato problematike.
11. Nj kafe dhe nj dush i ftoht, ta nxjerrin pijen.
12. Alkooli ndikon te disa njerz m shum sesa te disa t tjer.
13. Dy drogat q shkaktojn numrin m t madh t vdekjeve jan kokaina dhe heroina.
14. Pirja e duhanit dmton gruan shtatzn, por jo foshnjn e saj.
15. Disa dmtime t shndetit t njeriut mund t prmirsohen ose zhduken kur njerzit e ndrpresin duhanin.
16. Marihuana prdoret legalisht pr t trajtuar dhimbjet e mdha te njerzit me kancer.
17. Po t pish vetm birr, parandalohen problemet me alkoolin.
18. Alkoolizmi sht tendenc e trashgueshme.
19. T pish rrall cigare, nuk t dmton.
20. Marihuana nuk t dmton.
21. Alkooli kthehet n problem vetm nse e ke prdorur pr vite t tra.
22. Drogat si alkooli, marihuana dhe heroina, nuk do t prbnin problem pr adoleshentt nse ata nuk
do t ishin t varur prej tyre.
60
Prgjigjet pr seciln nga pohimet e msiprme:

1. Mit
Alkooli sht drog ashtu si do lloj substance q ndikon te truri

ose trupi i njeriut.
2. Fakt
Alkooli sht substanca q prdoret m shum nga adoleshentt.

Prqindja e adoleshentve q prdorin alkoolin sht shum e

lart. Shum e provojn at pr her t par para moshs 13 vje.
3. Mit
Ashtu si alkooli, marihuana n koordinimin e lvizjeve, ngadalson

reflekset dhe ndikon n perceptimin e njeriut (mnyrn si i shohim

dhe interpretojm gjrat). Kto ndryshime shtojn mundsin e

ndonj aksidenti.
4. Fakt
Kafja, aji dhe shum pije freskuese prmbajn kafein, q sht

stimulante. Kafeina krijon varsi prej saj; kur e ndrpret at, dhimbja

e koks sht shenj e zakonshme.
5. Mit
Aspak! Shum adoleshent prdorin alkool (birr, ver etj) do

jav dhe shum prej tyre kan varsi nga pijet alkoolike.
6. Fakt
Shum njerz kan varsi nga nikotina, m shum se nga do substanc

tjetr. Pirja e cigares sht nj zakon shum i vshtir pr tu hequr,

por ndrprerja e duhanit sht shum e rndsishme pr shndetin.
7. Fakt
Si ata q jan t varur, edhe studiuesit e problemit t drogave, e

shohin marihuann si nj drog q hap rrugn drejt prdorimit t

drogave t tjera.
8. Fakt
Alkoolizmi sht smundje si diabeti, epilepsia ose smundje t

tjera. Mund t kurohet dhe pr kt duhet q prdoruesit

t eliminojn konsumin e do lloj alkooli.
9. Mit
Drogat i ndihmojn njerzit ti harrojn problemet e tyre ose t

reduktojn dhimbjen e shkaktuar nga problemet. Sidoqoft

problemet nuk ikin; shpesh ato keqsohen.
10. Mit
T prdorsh lnd kimike, si: benzina, llak floksh, lngje pastrues,

ngjitsa t lngshm ose diluent, mund t jet e rrezikshme.

Ndryshe nga shumica e drogave, kto lnd mund t shkaktojn

dmtim t prhershm t organeve, si: mlia, truri ose nervat.
11. Mit
Vetm koha ta nxjerr alkoolin. Mlis i nevojitet nj or pr t

prpunuar disa miligram alkool puro.
12. Fakt
Alkooli te njeriu ndikon si rezultat i disa faktorve: pesha e trupit,

sasia e alkoolit t konsumuar, prania n trup e drogave t tjera,

gjendja e prgjithshme shndetsore e individit dhe nse ka ngrn

apo jo.
13. Mit
Prdorimi i duhanit sht shkaku kryesor i vdekjeve t

parandalueshme ndrsa alkooli sht shkaktari i dyt i vdekjeve

nga prdorimi i drogave.
14. Mit
Nse grat shtatzna pijn duhan, fmija mund t lind para kohe

dhe me pesh t vogl.
15. Fakt
Nse nuk jan shkaktuar dmtime t prhershme t zemrs dhe

mushkrive, kur personi e ndrpret cigaren, trupi i tij mund t shrohet.
16. Mit
Prdorimi legal i marihuans nuk lejohet.
17. Mit
Si te birra, vera, edhe n pijet e tjera alkoolike ndodhet alkooli etilik,

i cili dmton rnd shndetin.
18. Fakt
Fmijt e alkoolistve kan m shum mundsi t bhen alkoolist

sesa fmijt e prindrve jo alkoolist. Disa teori thon se tek

alkoolistt ekzistojn prbrs t till kimik q mund t

transmetohen nga nj brez n tjetrin.
61
Mite dhe fakte mbi drogat dhe prdorimin e tyre.

(Shnim: Fjala mite ka kuptimin se thnia nuk sht e sakt.)
19. Mit

20. Mit

21. Mit

22. Mit

Sapo njerzit fillojn t pijn cigare, atyre u krijohen njolla t verdha

n dhmb, er e keqe nga goja dhe vshtirsi n frymmarrje, gj
q mund t ndikoj negativisht n aktivitetin e tyre fizik. Varsia
nga nikotina arrihet shum shpejt. Ata q pijn duhan kan rrezik
m t madh pr t pasur kancer n mushkri dhe smundje t tjera
t mushkrive, kancer t gjuhs dhe fytit si dhe smundje t zemrs.
Megjithse krkimet vazhdojn, shum ekspert besojn se
prdorimi i marihuans pr nj koh t gjat sht i rrezikshm dhe
mund t oj n ulje t memorjes, dmtim t koordinimit, gjykim t
dobt, dmtim t sistemit riprodhues dhe irritim t fytit dhe mushkrive.
Kur dikush pi nj got alkool, ai menjher ngadalson kohn
e reagimit, ndikon n ekuilibrin dhe ul reflekset. Kjo do t

thot q nj atlet, krcimtar, muzikant ose shofer mund t humbas
aftsit e zakonshme, gj q sjell pasoja n cilsin e puns q
ata kryejn.
Drogat e ndrpresin rritjen dhe zhvillimin normal t adoleshentve.
Ato u shkaktojn atyre probleme me shkolln dhe n marrdhniet,
shpesh her ojn n shtatzni t padshiruar ose SST/HIV,
sepse prdorimi i tyre nxit sjellje t rrezikshme.
Model msimi 10-3: Edukim shndetsor. Dmet nga duhani

Tema:
Dhjet gjra q i bj me qejf n vend q t pi duhan.
Koha:
20 minuta
Objektivat:
N fund t ksaj veprimtarie nxnsit duhet:

T kuptojn rndsin e marrjes me aktivitete pr t shmangur

fitimin e veseve.
Forma pune:
Veprimtari, diskutim.
Mjetet e nevojshme: Letr dhe lapsa
Vendi:
Klasa
B
B
Procedura
Hapi i par
Udhzohen nxnsit q n letrn format t heqin nj viz nga lart posht n mes t
letrs, duke e ndar at n dy gjysma. Krkojuni nxnsve q n ann e majt t letrs t
shkruajn dhjet gjra q do t kishin dshir ti bnin n vend q t pinin duhan. Duhen
nxitur q ata t mendojn n mnyr sa m krijuese q t munden. Disa mund ta ken t
vshtir t mendojn dhjet gjra. Sugjero disa prej tyre q mendon se njerzit kan dshir
ti bjn, si pr shembull: t luajn me top, t dgjojn muzik, t vizatojn, t shohin nj film,
t bisedojn me nje shok apo shoqe, t lexojn nj libr, t shetisin etj.
Hapi i dyt
Pas plotsimit t lists krkoju nxnsve t ndajn pjesn e djatht t letrs n pes
kolona. N krye t secils kolon, t shnohet me simbolet e mposhtme:
N kolonn e par: ( P), Para
N kolonn e dyt: (Rr), Rrezik
N kolonn e tret: ( I), Individ ose person
N kolonn e katrt: (5), pes vitet e fundit
N kolonn e pest:( !), veprimtarit e preferuara q jan n list.
N kolonn e par (P) secili t shnoj me nj V zrin ose zrat q duan para (lek)
pr ti realizuar.
N kolonn e dyt (Rr) t shnojn zrin ose zrat t cilt mund t implikojn rrezik
62
Hapi i tret
Ndaji pjesmarrsit n grupe prej katr vetsh dhe caktoji do personi 2-3 minuta koh
q t flas pr listn e vet. Krkoju ti krahasojn me njri-tjetrin gjrat q plqejn si dhe
simbolet e ndryshme q kan shnuar pr to.
Potenciali
Ky aktivitet krkon si fillim, q secili nxns t punoj n mnyr individuale, por m par
msuesi duhet t qartsoj mir qllimin e aktivitetit pr preferencat q mund t shpreh
secili nxns.
Diskutimi m pas mund t prqendrohet ndrmjet ifteve t nxnsve pr seciln kolon
q ata kan dshir.
Variacioni
N qoft se ju mendoni se hapi i dyt paraqet vshtirsi pr tu realizuar nga nxnsit
tuaj, ju mund t realizoni n kohn e planifikuar pr kt veprimtari hapin e par dhe t tret
(duke iu krkuar nxnsve q t diskutojn vetm listn e gjrave q ata kan dshir t
bjn, pa e klasifikuar at n pes kolona.
Model msimi: Edukim shndetsor. Problemet e drogs, duhanit, alkoolit

Tema:
Duke ndjekur turmn
Koha:
10 minuta
Objektivat:
N fund t ktij aktiviteti nxnsit duhet:

T kuptojn se sa i madh sht presioni i bashkmoshatarve.

T ilustrojn efektin e ndikimit t bashkmoshatarve mbi nj njeri

q ballafaqohet me nj vendim.
Forma pune:
Loj, diskutim
Materialet e nevojshme: copa t vogla letre n t cilat jan shkruar fjalt Ha dhe Mos ha

Nj tas me karamele.
Procedura
Hapi i par
Klasa formon nje rreth ku n mes vendoset tasi me karamele.
do nxnsi i jepet nga nj cop letr (disa nga letrat lexojn Ha, disa Mos ha).
Udhzoji nxnsit se objekti i veprimtaris sht q ata q kan letrat Ha tu bjn
presion atyre q kan letrat Mos ha q t han karamele.
B
B
Hapi i dyt
M pas diskutoni me nxnsit rreth presionit t bashkmoshatarve mbi shoku shokun
(n mnyr t veant pr t pir duhan).
Potenciali
Duke patur parasysh se presioni i bashkmoshatarve sht mjaft i dukshm, sidomos
n kto grupmosha, veprimtaria krijon mundsi pr ta evidentuar si problem dhe sado pak
kjo do t ndikoj pr mir te nxnsit.
63
t mundshm. Ky rrezik mund t jet personal, shoqror ose mendor.

N kolonn e tret (I) t shnojn ndonj z q i prcaktojn ata si individ,
domethn si njerz origjinal.
N kolonn e katrt (5) t shnojn zrin ose zrat q mendojn se gjat pes
vjetve nuk do ti ken m n list.
N kolonn e pest t shnojn veprimtarit e preferuara q aktualisht jan n
list.
Variacioni
Me mjaft kujdes msuesi drejton diskutimin e nxnsve n at mnyr q nxnsit t
sjellin prvoja nga jeta e tyre t presionit t bashkmoshatarve apo m t rriturve pr t
pir duhan apo dika tjetr.
Vend t rndsishm n edukimin shndetsor z dhe edukata seksuale q zhvillohet
e integruar me konceptet mbi riprodhimin e njeriut. M posht n ndihm t msuesit po
trajtojm disa veprimtari q do ta lehtsojn punn e msuesit.
Msim mbi kontracepsionin

Gjat ktij msimi, mbani parasysh sugjerimet dhe udhzimet e mposhtme:
1. Tema e kontraceptivve sht delikate pr shum njerz. Ti msosh nxnsit
rreth prdorimit t kontraceptivve, mund t sjell shum diskutime e debate. Disa kan
bindjen se nxnsit nuk duhet t kryejn seks dhe kan frik se dhnia e informacionit mbi
kontraceptivt, do ti inkurajoj ata pr t eksperimentuar seksualisht. Por nuk ka prova se
njohja e t rinjve me kt lloj informacioni i nxit ata t kryejn marrdhnie seksuale.
Nse pr arsye t ndryshme, nuk jeni n gjendje pr t udhhequr kt veprimtari mbi
kontraceptivt, mund t ftoni nj mjeke ose nj punonjse t planifikimit familjar. Sigurohuni
q personi q do t ftoni, t ket punuar m par me adoleshent t grupmoshs s
nxnsve tuaj. Shpjegojini t ftuarit tuaj se qllimi i ktij aktiviteti sht informimi i nxnsve
pr seksin dhe pr prdorimin e kontraceptivve n mnyr q t ulin rrezikun e shtatznis
s padshiruar, SST dhe infeksionit HIV.
2. Mos hamendsoni se ndonj nga nxnsit tuaj kryen seks ose asnj nga nxnsit nuk
kryen. Bni t qart se prderisa shumica e njerzve, gjat jets s tyre, kryejn marrdhnie
seksuale, sht e rndsishme q t merret informacion mbi kontraceptivt.
3. Paraqisni gjithmon moskryerjen e seksit si metodn m efektive dhe m t
prshtatshme pr t rinjt. Theksoni se kur adoleshentt zgjedhin t kryejn seks, ata kan
prgjegjsi pr veten, partnert e tyre dhe fmijt e ardhshm.
4. Mbani parasysh ndryshimet n kultur dhe fe. Kur t flisni pr marrjen e vendimeve
mbi kontraceptivt, rikujtojini nxnsit se iftet gjithmon duhet t marrin parasysh bindjet e
tyre personale, famijlare dhe fetare.
5. Prdorni vetn e tret. Pr shembull thoni Nse nj ift shkon n qendrn e planifikimit
familjar...., ose Kur dy njerz vendosin t kryejn seks. Shmangni fjalit e forms: Nse ti
vendos t......, ose Kur ti shkon n nj qendr planifikimi familjar.......
6. Mbajini mendimet tuaja lidhur me mbajtjen e kontraceptivve jasht diskutimit. Jepni
informacion faktik rreth metodave t ndryshme dhe vazhdoni t prforconi konceptin se ata
q vendosin t kryejn seks, duhet t sillen n mnyr t prgjegjshme dhe t prdorin
kontraceptiv.
7. Mos u tregoni atyre prvojn vetiake n prdorimin e kontraceptivve. Mund t prdorni
shprehje si Shum femra/ifte/meshkuj q e prdorin at metod mendojn se...... ose
Nj nga problemet q kam dgjuar pr t sht...... nuk sht mir q tua tregosh prvojn
vetiake nxnsve.
64
Tema: Arsyet dhe justifikimet e njerzve pr t mos e prdorur kondomin

Msuesi sqaron:
Partneri ose partnerja juaj mund t mos i plqej t prdor kondom. Por, pr t qen t
mbrojtur nga HIV/SST ose nga nj shtatzni e padshiruar, ju duhet t kmbngulni dhe pr
ta br kt duhet t dini si ti prgjigjeni justifikimeve dhe argumenteve t partnerit.
Si? Pr do arsye kundr prdorimit t kondomit, zgjidhni arsyen m t mir nga minilistat treshe.
Argumenti
Prgjigjet
1. Ti mendon se un kam ndonj smundje.
a) Un nuk dua q ndonjri prej nesh t marr HIV-in.

b) Ti e di q shum njerz me HIV skan asnj simptom
n fillim.
c) Ne ndoshta nuk kemi asnj smundje, po m mir ti
dalim t keqes prpara.
2. Kondomt sbjn.
a) Bjn, po ti prdorim si duhet.

b) Provoji pr ca dit dhe do ta shohsh.
c) Jan mjeti m i sigurt mbrojts.
3. Ulin knaqsin.
a) Sdo t jet dhe aq keq pasi t jemi msuar.

b) Prkundrazi mund ta kthejm n loj.
c) Mund ta vem s bashku.
4. Se ndjej veten mir.
a) Do t msohemi shum shpejt me to.

b) Po ne i provojm njher.
c) Un ndjehem m mir, nse jam i (e) sigurt.
5. Po un prdor kontraceptiv nga goja.
a) Kontraceptivt nga goja nuk na mbrojn nga smundjet.

b) Ato smund t na mbrojn nga HIV-i.
c) M vjen keq, pa kondom ska seks.
6. M vjen turp ti blej.
a) Gjithmon hera e par sht e vshtir.

b) Do ti blej un.
c) Askush nuk ka vdekur nga turpi.
7. Nuk kam me vete.
a) Mir, sot nuk ka seks.

b) M vjen keq, pa kondom nuk ka seks.
c) Nuk dua q ndonjri nga ne t rrezikoj t marr AIDS-in.
8. Kushtojn.
a) M vjen keq, por shndeti yn vlen m shum.

b) Mund t paguajm t dy.
c) Pa zgjidhur kt, ska seks.
65
Veprimtari

Tema: Fakte mbi SST (smundje seksualisht t transmetueshme): E vrtet apo jo?
1. Nj person dallohet gjithmon nse ka apo jo nj SST?
Jo e vrtet
Njerzit mund t ken dhe kan SST pa patur ndonj shenj. Femrat shpesh nuk kan
shenja n rast SST-je, sepse organet e tyre t riprodhimit jan t brendshme, por meshkujt
e infektuar, me disa smundje si klamidia, mund t mos ken shenja. Njerzit e infektuar me
HIV, virusin q shkakton SIDA-n, prgjithsisht nuk kan shenja pr nj far kohe, deri n
shum vite pas infektimit.
2. T gjitha SST-t, prve HIV-it, mund t shrohen nprmjet trajtimit t duhur
mjeksor.
Jo e vrtet
Herpesi, nj SST e shkaktuar nga nj virus, aktualisht nuk mund t shrohet.
3. Prezervativt jan mbrojtsit m efektiv kundr prhapjes s SST-ve.

Jo e vrtet
Moskryerja e marrdhnieve seksuale sht mnyra m e mir pr t parandaluar
prhapjen e SST-ve. Prezervativt q prdoren me spermicid, jan m t mirt pas ksaj,
por vetm mos kryerja sht 100% efektive.
4. Prdorimi i prezervativve prej lateksi ndihmon pr parandalimin e prhapjes s
SST-ve.
E vrtet
Prezervativt prej lateksi mund t ndihmojn n parandalimin e prhapjes s SST-ve,
por duhet t prdoren si duhet. Prezervativt nuk jan 100% efektiv, sepse mund t ahen
ose t dalin gjat aktit seksual.
5. Mikrogjallesat q shkaktojn SST mund t hyjn n trup nprmjet vagins s
femrs ose penisit t mashkullit.
Jo e vrtet
Bakteret dhe viruset q shkaktojn SST mund t hyjn n trup nprmjet do membrane
mukoze, duke prfshir vaginn, penisin, anusin (vrimn e pasdaljes s mbeturinave), gojn
e n disa raste edhe syt. Gjithashtu, kur injektohet gjak, nga bashkprdorimi i gjilprave
pr drog, HIV-i mund t hyj n trup.
6. SST nuk mund t ngjiten nga kapja pr dore, bisedat, shtitjet apo krcimi me
nj partner/e.
E vrtet
SSt-t prhapen vetm nprmjet kontaktit t afrt seksual.
7. SST-t prbjn nj problem t ri mjeksor.
Jo e vrtet
SST-t kan ekzistuar qkur njerzit filluan t shkruajn historin. Dshmi t dmeve t
shkaktuara nga SST-t jan fiksuar n shkrimet e vjetra, n art dhe n mbetjet e skeleteve.
Shkruesit e Dhjats s Vjetr, shkrimet e egjiptianve n papirus dhe mjeku i famshm grek
Hipokrati, kan prmendur shenja t smundjeve dhe vuajtjeve, t cilat ne sot e dim se
jan shkaktuar nga SST-t. Kurat pr shrimin e shumics s SST-ve nuk u gjetn deri n
vitet 1900 dhe disa ende nuk mund t kurohen edhe sot.
8. SST-t mund t shkaktojn probleme t mdha shndetsore dhe disa mund t
ojn dhe n vdekje.
E vrtet
Infeksioni HIV, i cili mund t prhapet nprmjet kontaktit seksual, aktualisht sht
vdekjeprurs. Herpesi gjenital mund t shkaktoj kancerin e qafs s mitrs te femrat dhe
mund t dmtoj foshnjat e lindura prej grave t infektuara. Disa SST, si gonorreja dhe
klamidia mund t shkaktojn smundje inflamatore t pelvisit. Po nuk u mjekua, kjo smundje
mund t oj n shterpsi, smundje zemre dhe vdekje.
66
10. Nuk ka gj t keqe ta shtysh testimin dhe trajtimin pr SST pasi mendoni se jeni
infektuar.
Jo e vrtet
Pasi SST infekton personin, fi llon edhe dmtimi i shndetit. Nse dikush pret pr jav ose
muaj para se t bj analizat dhe t kurohet, shndeti i tij/saj mund t dmtohet prgjithmon,
edhe pasi t fi lloj trajtimi. Prve ksaj, personi mund ta prhap smundjen te partnert
e vet seksual.
11. Nj femr q prdor kontraceptiv nga goja, duhet t kmbngul q partneri i
saj t prdor prezervativ pr tu mbrojtur nga SST-t.
E vrtet
Kontraceptivt (gojor) oral nuk t mbrojn nga SST-t, kshtu q prezervativi sht i
domosdoshm pr mbrojtje.
12. Ekziston mundsia q disa SST t ngjiten nga puthjet.
E vrtet
Ndodh rrall, por sht e mundur q sifi lizi t transmetohet nprmjet puthjeve, nse
personi i infektuar ka plag t vogla n ose rreth gojs. Gjithashtu, virusi i herpesit mund t
prhapet nprmjet puthjeve, nse personi ka purra.
13. Njerzit zakonisht e kuptojn brenda 2-5 ditsh nse jan t infektuar me SST.
Jo e vrtet
Shum njerz nuk kan asnjher shenja dhe disa t tjer mund t mos ken shenja pr
jav ose pr vite t tra pasi t jen infektuar. Infeksioni HIV mund t mos tregoj shenja pr
vite me radh, por personi i infektuar mund t infektoj partnert e tij/saj gjat ksaj kohe.
14. Gjja m e rndsishme q duhet br nse dyshoni se jeni infektuar me nj
SST sht t informoni partnerin/en tuaj seksual.
Jo e vrtet
Gjja m e rndsishme q duhet br sht t krkohet trajtim mjeksor i menjhershm.
Shenjat e nj SST-je mund t mos shfaqen kurr ose mund t zhduken pas nj kohe t
shkurtr, por infeksioni vazhdon brenda trupit t personit. Ajo/ai mund t psoj dmtime
fi zike serioze dhe mund t vazhdoj t infektoj t tjer. Pasi fi llon trajtimi mjeksor, vet
personi ose mjeku mund t informoj partnert seksual. Ndrkoh sht e rndsishme q
personi i infektuar t mos kryej kontakte seksuale.
Fjalorth
Mitra: ndryshe quhet edhe uterus. sht nj organ femror, n formn e dardhs, rreth
centimetra e gjat dhe centimetra e gjr, n t cilin zhvillohet fetusi (embrioni, bebja).
Tubi i Fallopit: tub muskulor, gati 5 centimetra i gjat, q lidh mitrn me vezoren. Ktu bhet
ngjizja.
Testikuli: sht organ mashkullor, n t cilin prodhohen spermatozoidet. do mashkull ka dy
testikuj, njri zakonisht rri pak m posht se tjetri.
Spermatozoidi: qeliza seksuale mashkullore.
Sperma: lngu q prmban spermotozoid dhe sekrecione t tjera.
Veza: qeliza seksuale femrore.
Ngjizje: bashkimi i vezs me spermatozoidin, nga i cili del zigota, e cila pasi zhvillohet jep fetusin.
Ejakulacioni: derdhja e sperms nga penisi gjat eksitimit seksual.
Penisi: quhet organi mashkullor, me an t t cilit nxirret sperma dhe urina.
Vagina: sht cm e gjat. Vagina lidh vrimn vaginale me mitrn. Gjat marrdhnieve
seksuale penisi hyn n vagin dhe q ktej del bebi gjat lindjes. Jan dy dalje t buzve
vaginale, t cilat ndodhen n pjesn e jashtme t vagins.
Testosteroni: hormon seksual q gjendet m me shumic te meshkujt se sa te femrat.
Estrogjeni: hormon seksual q gjendet m me shumic te femrat se sa te meshkujt.
7
9. Vetm ata q kryejn marrdhnie seksuale mund t marrin SST. Jo e vrtet

T porsalindurit mund t marrin SST, si p.sh.: herpes, gonorre dhe infeksionin HIV, gjat
shtatznis ose gjat procesit t lindjes.
Biologji dhe
edukim shndetsor
68
HYRJE
Biologjia n klasn e tet zhvillohet n 35 jav msimore me nga dy or n jav, gjithsej me
70 or gjat vitit shkollor, n t cilat prfshihen ort e teoris, t ushtrimeve, punve t laboratorit
dhe ort n dispozicion pr msuesin.
N dispozicion t msuesit lihen 15% t orve (10 or) pr t organizuar ekskursionet,
procesit msimor.
Lnda e biologjis n klasn e tet synon t prshkruaj dhe t shpjegoj strukturn e
funksionin e organizmave t gjall, si dhe ndrveprimet brenda tyre dhe mjedisit. Ajo synon,
gjithashtu, q dijen dhe prvojat vetjake ti bj t dobishme pr rritjen e respektit t nxnsve pr
natyrn e njeriun, pr prfshirjen e tyre n veprime pr mbrojtjen e vlerave t bots q na rrethon,
si dhe aftsimin e tyre pr nj jet t shndetshme.
Programi i ksaj klase do t realizoj prdorimin e koncepteve shkencore n situata t jets
s prditshme, duke mundsuar q nxnsit t prftojn sjellje pr t br zgjedhje pr nj jet t
shndetshme, n mnyr t veant lidhur me rimarrjen e problemeve pr parandalimin e SSTve, HIV-in, SIDA-n dhe hepatitin B.
Pr t ndihmuar msuesin n realizimin sa m mir t synimeve t ksaj lnde kemi br
prpjekje q t zbrthejm metodikisht shtjet q ne mendojm se jan t nevojshme e t
domosdoshme.
Kshtu pr zbrthimin e ktij teksti kemi realizuar pr t gjith krert rubrikat:
Interpretime metodike t shtjeve kryesore.
shtjet m t rndsishme.
Aktivitete.
Lidhja me jetn e prditshme.
Modele testesh t zgjidhura. Pikzimin e tyre dhe konvertimin e pikve n not.
Modele msimi.
Trajtime teorike n ndihm t msuesit pr shtje t edukimit shndetsor.
Pr problemet e edukimit shndetsor jan dhn jo vetm modele veprimtarish, por
edhe metodologjia e realizimit sa m t mir t ktyre veprimtarive.
Etj.
69
70
71
72
73
Pjesa 1. Klasifikimi i gjallesave

Kreu 1. Klasifikimi i gjallesave
Prdorni sistemet e klasifikimit pr t studiuar shumllojshmrin e gjallesave.
Identifikoni lloje t ndryshme gjallesash.
Dalloni gjallesat nga jogjallesat.
Njihni ngjashmrit dhe ndryshimet midis bimve dhe kafshve n baz t
karakteristikave t gjallesave.
Bni koleksione me lule t thara n klas.
Model msimi: Veprimtari praktike

Metoda pr klasifikimin e objekteve
Klasifikimi i objekteve
Mendojeni veten n nj dyqan dhe keni pr detyr q shum kopsa ti vendosni sipas
nj rregulli n kuti t ndryshme. Kopsat kan disa tipare: me ngjyra dhe dimensione t
ndryshme, nuk jan t gjitha t rrumbullakta, t prbra nga materiale t ndryshme, t
cilat kan vrima q shrbejn pr tu qepur. Si mund ti grupojm? Kjo varet nga tiparet e
zgjedhjes q do t prdorni ju pr grupim.
1. N fillim mund t merrni si tipar ngjyrn. Kshtu prftohen grupe kopsash n varsi
t ngjyrave q kopsat kan.
2. Mund t merrni si tipar numrin e vrimave q ndodhen n pjesn e prparme t
kopss. Kshtu kopsat mund t grupohen n tri grupe: p.sh.: pa vrima n pjesn e
prparme, me dy vrima dhe me katr vrima.
3. Mund t merrni si tipar madhsin, duke i ndar n t vogla dhe t mdha. N kt
rast nuk sht e leht t vlersosh se nj kops sht e madhe apo e vogl, sepse ka
nga ato q jan me madhsi mesatare. Kshtu tipari i madhsis nuk na jep mundsi
pr t br nj grupim t mir.
Pra keni br grupimin e kopsave n baz t ngjyrs, vrimave dhe t madhsis.
Por ju mund t bni edhe nj klasifikim tjetr n baz t forms, materialit nga i cili jan
br kopsat.

Klasifikim do t thot grupim mbi bazn e tipareve t ngjashme.
N jetn e prditshme, kur vendosim librat n nj bibliotek sipas nj rregulli t caktuar
mund t prdorim kritere t ndryshme t sistemimit: ngjyrn e librave, lartsin e tyre ose
sipas problematiks q ato trajtojn. N qoft se qllimi sht pr t krijuar nj bibliotek t
bukur, zgjedhim ngjyrn dhe lartsin. N qoft se duhet t gjejm nj libr shpejt, ather
duhen grupuar sipas problematiks.

Kshtu, tipari q zgjedhim varet nga qllimi.
74
Tema:
Klasifikimi i gjallesave n pes mbretri
Objektivat:
N fund t ors s msimit nxnsit t jen t aft:

T prshkruajn kriteret q prdoren pr klasifikimin e gjallesave

n pes mbretri.

T diskutojn pr pes mbretrit e gjallesave.
Forma pune:
Mjetet e nevojshme: flet pune
Procedura
Hapi i par
N fillim msuesi ju kujton nxnsve karakteristikat kryesore q dallojn gjallesat (njerzit,
bimt dhe kafsht) nga ato jo t gjalla. Gjallesat lindin, ushqehen, rriten, riprodhohen dhe
m pas vdesin. Gjithashtu msuesi saktson se t gjitha gjallesat prbhen nga qelizat
(elemente shum t vegjl, q shihen vetm me an t mikroskopit).
M pas msuesi vazhdon t theksoj se gjallesat n natyr jan n numr shum t
madh dhe shum t ndryshm midis tyre. Biologt kt numr t madh gjallesash e kan
ndar n pes grupe t mdha t quajtura mbretri.
Kriteret baz pr ndarjen e gjallesave n pes mbretri jan:
Tipi dhe numri i qelizave nga t cilat ato prbhen;
Mnyra se si ato ushqehen.
Pes mbretrit q klasifikojn gjallesat nga m t thjeshtat deri te m t ndrlikuarat
jan: mbretria e monerve, e protistve, e krpudhave, e bimve dhe e kafshve.
M pas msuesi paraqet karakteristikat e secils mbretri.

- Mbretria e monerve prmbledh gjallesa njqelizore, baktere dhe alga blu t
gjelbra. Disa baktere jan shum t rndsishme pr jetn ton, sepse ushqehen me
mbetjet e gjallesave t vdekura, si: bim dhe kafsh. N nj grusht dhe t pasur me
humus mund t gjenden me dhjetra-miliarda baktere. Gjithashtu, bakteret q jetojn
n lkurn dhe n zorrt tona jan m t shumta n numr sesa qelizat q jetojn n
trupin ton. Disa prej tyre jan t dobishme e disa jan prgjegjse pr smundje t
ndryshme.
- Mbretria e protistve prbhet nga gjallesa gjithashtu nj qelizore, si algat e gjelbra
mikroskopike q ngjajn me bimt sepse kan klorofil. Gjithashtu n kt mbretri
bjn pjes edhe gjallesa t tjera, t cilat nuk kan klorofil dhe e sigurojn ushqimin
nga mjedisi rrethues. Kto jan: ameba dhe parameci.
- Mbretria e krpudhave prbhet nga gjallesa nj dhe shumqelizore, t cilat nuk
kan klorofil dhe ushqehen duke mbledhur ushqim n mjedisin ku ato jetojn.
- Mbretria e bimve prbhet nga gjallesa shumqelizore, t cilat e prodhojn vet
ushqimin e nevojshm, sepse ato kan klorofil.
- Mbretria e kafshve prbhet nga gjallesa shumqelizore. Kto gjallesa nuk e
prodhojn vet ushqimin dhe ushqehen me substanca t prodhuara nga bimt apo
me kafsh t tjera.
Hapi i dyt
Msuesi shprndan fletn e puns dhe i fton nxnsit ta plotsojn at.
Vlersimi
Msuesi vlerson nxnsit n baz t puns q ata realizojn me flett e puns.
75
Model msimi: Klasifikimi i gjallesave n pes mbretri
Klasifikimi i gjallesave
Shihni figurn dhe plotsoni etiketat.
MBRETRIA E ................................
MBRETRIA E ................................
MBRETRIA E ................................
MBRETRIA E ................................
MBRETRIA E ................................
76
N figurn e fundit mungon nj gjalles e rndsishme. Kush sht?

Pr seciln mbretri emrto gjallesat prfaqsuese.
1. N sistemin e klasifikimit t gjallesave njsia

baz sht: (1 pik)

a) popullata

b) lloji

c) bashksia ekologjike

d) familja.
2. Emrtimi i gjalless me dy emra tregon:

(1 pik)

a) tipin dhe klasn

b) klasn dhe gjinin

c) familjen dhe rendin

d) gjinin dhe llojin
3. Krahasoni balenn, peshkun ton, salmonin dhe miun. Bjn pjes n t njjtn klas, sepse: (1 pik)

a) balena dhe peshku ton, kan luspa

b) balena, peshku ton dhe salmoni, kan form t ngjashme

c) balena, peshku ton dhe salmoni, sepse jetojn n uj

d) balena dhe miu sepse jan gjallpjells (lindin klysh) dhe i ushqejn me qumsht.
4. I prkasin mbretris s kafshve:
(prgjigje t sakta ka m shum se nj). (2pik)
a) organizmat shumqelizore jetrushyese
b) organizmat shumqelizore vetushqyese
c) ameba, parameci dhe organizmat pakurrizor
d) organizmat kurrizor dhe pakurrizor.
5. Qelizat prokariote jan: (1 pik)

a) me brtham
b) pa brtham
c) me brtham, citoplazm
dhe membran qelizore
5. Nnvizoni termat e sakt. (13 pik)

N mbretrin e Monerve gjallesat jan njqelizore/shumqelizore me qeliza prokariote/eukariote.
Ndrsa n mbretrin e Krpudhave bjn pjes gjallesa njqelizore/shumqelizore, vetushyqese/
jetrushqyese. N mbretrin e Protistve gjallesat jan njqelizore/shumqelizore dhe prokariote/
eukariote.
Mbretria e Bimve ka gjallesa njqelizore/shumqelizore dhe vetushqyese/jetrushqyese. Ndrsa n
mbretrin e Kafshve gjallesat jan:
njqelizore/shumqelizore, vetushqyese/jetrushqyese dhe prokariote/eukariote.
Prgjigje. Termat e sakt jan: 1. njqelizore, prokariote 2. njqelizore/shumqelizore, jetrushqyese

3. njqelizore/shumqelizore, eukariote 4. shumqelizore dhe vetushyqese,

5. shumqelizore, jetrushqyese dhe eukariote.
6. Nnvizoni termat e gabuar. (5 pik)
a) Studimi i mbetjeve fosile t gjallesave, tashm t zhdukura, tregon se shum forma kan evoluar prej
ktyre formave t sotme/strgjyshore.
b) Deri n mesin e viteve 1800, shumica e shkenctarve e mendonte llojin t ndryshueshm/
pandryshueshm.
c) T gjitha ato qeliza q kan nj brtham t vrtet dhe t ndar mir nga citoplazma prbjn tipin
e qelizave eukariote/prokariote.
d) Gjallesat q e prgatisin vet ushqimin (prodhojn lnd ushqyese organike, nprmjet procesit t
fotosintezs) quhen jetrushqyese/vetushqyese.
e) Sistemi me pes mbretri i klasifikon gjallesat: monert, protistt/ prokariott/ krpudhat/ bimt/
kafsht.
Prgjigje: termat e gabuar jan:

a) t sotme, b) pandryshueshm, c) prokariote,

d) jetrushqyese, e) prokariott.
77

Klasifikimi i gjallesave
Vlersimi i testit me pik dhe konvertimi i tyre n not.

Testi ka 24 pik dhe duhet t zhvillohet pr 45 minuta. Vlersimi i tij n pik dhe konvertimi n not do t
bhet n kt mnyr:
Arsyetojm: me 25% t pikve t fituara, nxnsi merr notn 4. Nga 24 pik 6 pik (q jan 25% t 24
pikve) = 18 pik
18 pik : 6 (ktu prfshihen 6 notat 5, 6, 7, 8, 9, 10) = 3 pik secila.
Pra pr t kaluar nga 4 te 5 duhen edhe 3 pik, e kshtu me radh. M pas bhet konvertimi i pikve n
not (shih tabeln).
Notat
4
5
6
7
8
9
10
Pikt 0-6
7-9
10-12 13-15 16-18 19-21 22-24
Pjesa 2. Shumllojshmria e bots s gjall

Shpjegoni dallimet midis organizmave vetushqyese dhe jetrushqyese.
Skiconi kt dallim.
Vzhgoni bakteret n rrnjt e bimve bishtajore.
Vendosni gjallesat n mbretrit e duhura (baktere, krpudha, fieri, parameci, njeriu).
Vendosni gjallesat n grupet prkatse (yll deti, midhje, gaforre, kandil deti ).
Vzhgoni jetn n nj pik uji.
Vzhgoni zhvillimin e mykut t buks dhe skicojeni at.
Bni nj relacion mbi vzhgimet tuaja.
Plotsoni nj sked vzhgimi me kto elemente: objektivat, hipoteza, mjetet e
nevojshme, procedura dhe prfundimet.
Vzhgoni likenet.
Bni nj tabel me shembuj t klasifikimit t bimve.
Vzhgoni faktet dhe fenomenet duke prdorur instrumente t ndryshme.
Bni nj tabel me shembuj t klasifikimit t kafshve pakurrizore.
Bni nj tabel me shembuj t klasifikimit t kafshve kurrizore.
Trajtime metodike: Shumllojshmrin e bots s gjall
Do t trajtojm shtjet thelbsore pr shum nga msimet q trajtohen n kto linja.
Hyrje
Lloje t ndryshme gjallesash klasifikohen n pes mbretri: Monera, Protista,
Krpudha, Bim dhe Kafsh.
Organizmat shumqelizor eukariot e kan prejardhjen nga monert prokaroit.
Mikrogjallesat mund t jen t dobishme dhe t dmshme, prandaj gjat puns me
ato duhet pasur kujdes.
N t gjitha veprimtarit ku punohet me mikrogjallesa duhet t merren masa
mbrojtse.
Kreu 2. Viruset dhe monert

2.1 Viruset
Identifiko problemin e prkufizimit e gjall apo jo e gjall.
Informo pr lloje t ndryshme t formave t viruseve.
Struktura baz e nj virusi.
Riprodhimi i viruseve bhet vetm brenda nj qelize t gjall dhe me t drejt quhen
parazit t detyrueshm.
78
Aktivitete:
Msuesi mund t diskutoj me nxnsit e tij pr nj infeksion viral, p.sh., pr SID-n:
Natyrn e virusit
Mnyrn e transmetimit t tij
Efektet e tij
Kontrollin dhe mbrojtjen.
2.2 Monert - Bakteret

Struktura baz e baktereve: muri qelizor, membrana qelizore, citoplazma, materiali
gjenetik, bishti (flagjeli), kapsula.
Tre tipa kryesore t formave: sferike, shkopi dhe spiraleje.
Riprodhimi: aseksual, me ndarje m dysh.
Ndarja: dyfishimi i ADN, ndarja e qelizs n dy qeliza bija me t njjtin material
gjenetik si qeliza nn.
Formimi i sporeve ndodh kur bakteri sht n kushte t pafavorshme jete. N kto
kushte ai humbet shum uj dhe materiali i tyre jetsor dendsohet dhe formohet nj
trups i vogl me mur t trash q quhet spor. Kur kushtet jan t favorshme sporet
thithin uj, shkatrrojn murin e tyre dhe riprodhohen me ndarje.
T ushqyerit: a. jetrushqyese (heterotrofe) parazite e saprofite dhe b. vetushqyese
(autotrofe) fotosintetike, kimiosintetike.
Faktort q ndikojn n rritje: temperatura, oksigjeni, prqendrimi i lndve n
mjedisin prreth tyre, presioni etj.
Mikrogjallesa t dobishme dhe t dmshme. Q t kuptohet nga nxnsit duhet t
sqarohet termi patogjen.
Thekso rolin e antibiotikve pr t luftuar bakteret. Thekso rezistencn e baktereve
ndaj antibiotikve si dhe konkurrencn midis shtameve t baktereve t ndjeshme e
rezistente ndaj antibiotikve.
Thekso rndsin e baktereve: jep nj shembull pr rolin e dmshm dhe dy shembuj pr
rolin e dobishm t baktereve. Thekso mundsin e abuzimit me antibiotik n mjeksi.
Kreu 3. Protistt dhe krpudhat

3.1 Protistt
Bjn pjes gjallesa: eukariote, njqelizore e shumqelizore, vetushqyese e jetrushqyese.
Protist me trajt shtazore (jetrushqyes): protozoart (prfaqsues: ameba,
parameci dhe plasmodi parazit).
Protist me trajt bimore (vetushqyes): algat njqelizore dhe shumqelizore.
Alga njqelizore: Euglena e blert, diatomet.
Alga shumqelizore: algat e kuqe, t blerta, t murrme.
79

Prshkruaj shkurtimisht rndsin mjeksore t viruseve t njerzve, bimve dhe
kafshve. Prqendrohu te dy shembuj t dmshm e nj t dobishm, p.sh., viruse q
shkaktojn smundje te njeriu: virusi q shkakton t ftohurit (Rinovirus), SID-n (HIV-i),
gripin; te bimt: mozaiku i duhanit etj; te kafsht: virusi i shpendve etj. Ndrsa i dobishm
sht bakterofagu, i cili ka veti q t vras bakteret.

Thekso format parazitare t amebave q shkaktojn dizenterin ameboide te njeriu si
dhe protozoarin plasmod, q me an t femrs s mushkonjs anofeles deprton n trupin
e njeriut dhe shkakton smundjen e malaries. Smundje e rnd, me temperatur t lart,
q shkakton edhe vdekjen.
Veprimtari praktike: Vzhgimi i protistve njqelizor
Mjetet e nevojshme:

Qllimi i puns:

Pr do grup nxnsish duhen: mikroskop, xham objektivi

pr mikroskop, xham mbulues, lupa, bar i that, kavanoz
dhe pipet.
t vzhgojn dhe t msojn pamjen e jashtme dhe lvizjen
e gjallesave njqelizore.
Prgatitja e kulturs s njqelizorve: merret pak bar i that, grihet n copa t vogla
rreth pes centimetra t gjata dhe futen n nj kavanoz. M pas ai mbushet me uj deri n
gjysmn e tij dhe vendoset n nj vend t qet.
Pas dy ditsh, po n at kavanoz futet nj lug uj i marr nga ndonj pellg i ndenjur. Duhet
patur kujdes q uji nga pellgu i ndenjur t merret s bashku me pak llum ose me disa barishte
t kalbzuara, me qllim q t merren sa m shum gjallesa njqelizore. M pas kavanozi
vendoset n nj vend tjetr t ndriuar mir, por q nuk rrihet shum nga rrezet e diellit.
Pas dy ditsh nga kavanozi merret me pipet nj pik uj dhe pasi vendoset n xhamin
e objektivit, vzhgohet me mikroskop. N qoft se n pikn e ujit nuk shihen gjallesa
njqelizore, do t thot se n pellgun e ndenjur ku u mor uji nuk ka pasur gjallesa, prandaj
n kavanoz futet pak uj i marr nga ndonj pellg tjetr.
Pas nj jave n ujin e kavanozit gjallesat njqelizore t ndryshme do t shumohen shum.
Midis tyre m t dallueshm jan paramect.
N qoft se duam q n kulturn e prgatitur t kemi m shum euglena t blerta, ather
duhet t lihet n nj vend q rrihet nga rrezet e diellit. N rast t kundrt, po t lihet kavanozi
n errsir, n t nuk do t duket asnj euglen e blert.
N kt mnyr kultura e gjallesave njqelizore sht gati pr vzhgim. Pra, kuptohet se
prgatitjen e kulturs s gjallesave njqelizore msuesi duhet ta filloj t paktn dhjet dit
m par se t zhvilloj kt veprimtari me nxnsit e tij.
Vzhgimi i gjallesave njqelizore mund t bhet n tri mnyra:
Vzhgimi me sy t lir i gjallesave njqelizore

Me pipet merret uj nga kavanozi dhe hidhet nj pik e tij mbi xhamin e objektivit. Duhet
pasur kujdes q uji t merret nga shtresa e siprme e kavanozit, sepse aty prqendrohen
m tepr gjallesat njqelizore.
Po t shihet me kujdes, n drit t qart afr dritares, ku bien rrezet e diellit, n pikn e
ujit do t vrehen disa thrrmijza t bardha. Duke prqendruar vmendjen disa aste mbi
ato, do t vrehen se kto thrrmijza lvizin sa n njrn an n tjetrn. Kta jan gjallesa
njqelizore dhe kryesisht paramec.
Vzhgimi me lup i gjallesave njqelizore

Me pipet merret uj nga shtresa e siprme e kavanozit dhe me t mbushet deri n
gjysm nj provz e vogl.
Po t shihet me lup zmadhuese, n shtresn e siprfaqes t ujit t provzs do t
shihen gjallesa njqelizore t ndryshme e sidomos paramec. N kt rast duhet pasur
kujdes q gjat vzhgimit provza t drejtohet nga burimi i drits ose nga dritarja.
80
1.
2.
3.
4.
Paramect n ujin e provzs.

Pjesa e siprme e provzs e zmadhuar me lup.
Pamja e paramecve t vzhguar me objektivin e vogl.
Parameci i zmadhuar.
81
Vzhgimi n mikroskop i gjallesave njqelizore

Para s gjithash prgatitet mikroskopi pr pun. Pr kt qllim ai nxirret nga kutia e tij
dhe vendoset n nj vend t ndriuar afr dritares. M pas fshihen me kujdes, me leck t
pastr okulari, objektivi dhe pasqyra.
Me pipet merret uj nga shtresa e siprme e kavanozit, hidhet nj pik n xhamin e
objektivit dhe mbulohet kjo pik me xhamin mbulues. M pas xhami vendoset n tryezn e
mikroskopit. N fillim vzhgohet me objektivin e vogl, i cili, si dihet, nuk e zmadhon shum
objektin.
Me zmadhimin e vogl shihen m mir gjallesat njqelizore q jan m t mdha, si:
p.sh.: parameci, ndrsa euglenat e blerta duken si pika t vogla me ngjyr t blert. Duke
vzhguar n mikroskop, vihet re se paramect lvizin m shpejt n fushn e pamjes. N
lvizje e sipr mund t dallohet vetm forma e tyre, si e sholls s kpucs.
Pr t ndrprer lvizjen e paramecve, veprohet n kt mnyr: me pipet hidhet
n xhamin e objektivit nj pik uj nga shtresa e siprme e kavanozit, m pas mbi kt
pik vihen disa fije pambuku dhe mbulohen me xhamin mbulues. Paramect gjat lvizjeve
ngecin midis fijeve t pambukut, kshtu q krijohet mundsia pr ti par m mir.
N qoft se do t shihet parameci me objektivin e madh t mikroskopit, ather n trupin
e tij do t dallohen pothuaj t gjitha pjest, si: brthama e vogl, brthama e madhe, qerpikt,
vakuolat e tretjes, vakuolat e jashtqitjes, gojza.
Ndrsa tek euglena e blert me zmadhimin e madh dallohet forma e trupit si e gjethes,
trupthat e blert dhe ndonjher mund t vihet re edhe syri i kuq.
3.2 Krpudhat
Bjn pjes: gjallesa eukariote, nj dhe shumqelizore, jetrushqyese.
Forma saprofite dhe parazite.
Krpudhat jetojn edhe n bashkshoqri me algat, duke formuar likenet. Kjo
bashkjetes quhet simbioz.
Thekso se njihen rreth 100 000 lloje krpudhash.
Nuk kan rrnj, krcell dhe gjethe.
Krpudha shumqelizore: krpudhat me kapele dhe nj pjes e vogl e myqeve.
Krpudha njqelizore: majat (tharmzat), shumica e myqeve.
Riprodhimi joseksual me spore q prodhohen n qeska t quajtura sporangje, me
coptim t hifeve dhe me bulzim.
Riprodhimi seksual dy hife bashkohen, pjesa e fryr q formohet quhet zigospor
q prmban vezn. Zigospori zhvillohet pr t dhn hife t reja.

Thekso rndsin ekologjike dhe ekonomike t krpudhave. Si saprofite, krpudhat
ushqehen me lndt organike t gjallesave t vdekura, kshtu ato realizojn qarkullimin e
lndve n natyr. Nga myqet prodhohet penicilina e antibiotik t tjer. Thekso rndsin e
majave n procesin e fermentimit, si ajo e birrs, buks etj., si dhe prdorimin e krpudhave
t ngrnshme me kapele pr ushqim.
Thekso rndsin e krpudhave: jep nj shembull pr rolin e dmshm (smundja nga
myqet te njeriu, bimt dhe kafsht) dhe dy shembuj pr rolin e dobishm t tyre.

Monera, Protista, Krpudha
1. Bakteret bjn pjes n mbretrin e: (1 pik)

a) Krpudhave

b) Kafshve

c) Monerve

d) Protistve
2. Ndryshimi thelbsor midis organizmave

njqelizor eukariot me ato shumqelizor
eukariot sht struktura e brthams. (1 pik)

a) e vrtet

b) e gabuar
3. Protozoart bjn pjes n mbretrin e: (1 pik)

a) Bimve

b) Kafshve

c) Monerve

d) Protistve
4. Gjallesat klasifikohen n mbretrit: (1 pik)

a) Bim, Kafsh, Baktere, Prozoar

b) Monera, Protista, Krpudha, Bim, Kafsh

c) Krpudha, Alga, Kafsh, Bim

d) Monera, Krpudha, Bim, Kafsh, Alga
5. Qelizat m t vjetra n Tok jan: (1 pik)

a) qelizat me brtham

b) protozoart

c) prokariott

d) qelizat aerobe
6. Qelizat prokariote jan m pak komplekse se

qelizat eukariote. (1 pik)

a) e vrtet

b) e gabuar
82
Prgjigje:

hife, jetrushqyese, njqelizore, shumqelizore, prokariote, t varur,

t dmshme, prodhues, ameba, parameci.
8. N fjalit e mposhtme vendosni fjalt e duhura q jan n fund t ushtrimit. (6 pik)

1. Shkenca q merret me zbulimin dhe studimin e mikrogjallesave quhet ................... .
2. Algat blu- t gjelbra bjn pjes n mbretrin .................................... .
3. Algat shumqelizore bjn pjes n mbretrin .................................... .
4. Lloji prfshin grupe gjallesash t ngjashme t afta pr tu ........................ midis tyre dhe pr t dhn
................................... .
5. Viruset shfaqin veti t s gjalls vetm nse jetojn n brendsi t .......................
(5)qelizave t gjalla/(4)pasardhs pjellor/(2) Monera/(1) mikrobiologji/ (3)Protista/ (4)kryqzuar.
9. Shihni figurn n f. 34 t tekstit dhe gjeni:
bakteret n form t rrumbullakt, shkopi dhe presje; si dhe algat dhe protozoart. (6 pik)
10. N vendet bosh shkruaj fjalt q mungojn. (4 pik)
Krpudhat jetojn n bashkshoqri t ngusht me algat, duke formuar ......................
Kjo mnyr jetese quhet ...................... . Krpudhat mund t jetojn n mnyr ................................. .
Ato prdorin lndt e kafshve dhe t bimve .........................
duke i shprbr ato n form humusi, i cili kalon n tok.
Prgjigje: likenet, simbioz, saprofite, t vdekura,
Vlersimi i testit me pik dhe konvertimi i tyre n not
Testi ka 32 pik dhe duhet t zhvillohet pr 45 minuta. Vlersimi i tij do t bhet n kt mnyr:
pikve) = 24 pik
24 pik : 6 (ktu prfshihen notat 5, 6, 7, 8, 9, 10) = 4 pik.
Pra pr t kaluar nga 4 te 5 duhen edhe 4 pik, e kshtu me radh.
M pas bhet konvertimi i pikve n not (shih tabeln).
Notat
4
Pikt 0-8
5
8-12
6
7
8
9
10
13-16 17-20 21-24 25-28 29-32
83
7. N fjalit e mposhtme n alternativat e shnuara, nnvizoni t saktn. (10 pik)

Krpudhat nuk kan rrnj t vrteta, por kan hife/krcell. N mbretrin e krpudhave ka gjallesa
vetushqyese/jetrushqyese. Mbretria e protistve prfshin gjallesa njqelizore/prokariote/
shumqelizore. Mbretria e monerve prfshin gjallesa shumqelizore/prokariote. Viruset jan njsi
biologjike, t afta t bjn jet t varur/t pavarur. Viruset jan t dmshme/dobishme. Algat jan
hallka e par e zinxhirit ushqimor t detit, pra jan konsumator/prodhues. Te protozoart bjn pjes
ameba/parameci/euglena.
Kreu 4. Mbretria e bimve
Thekso n mbretrin e bimve bjn pjes: gjallesa eukariote, shumqelizore,
vetushqyese.
T afta t kryejn procesin e fotosintezs.
Bimt joenzore kan rrnj n form rizoide, trupin talor, pa gypa prcjells e gjethe
t vogla n nj krcell t shkurtr. Ndryshe quhen dhe bim me rrnj, krcell dhe
gjethe jo t vrteta, kjo pr shkak t mungess s gypave prcjells.
Bimt joenzore, briofitet, prfaqsohen nga myshqet dhe hepatikt.
Shumimi i briofiteve bhet me spore, q brenda tyre mbajn gametn femrore dhe
mashkullore. Bashkimi i tyre bhet vetm n prani t ujit.
Nga ky bashkim formohet zigota, nga e cila zhvillohet embrioni, i cili zhvillohet dhe
jep bimn e re.
Thekso se bimt enzore kan gypa prcjells, rrnj, krcell (barishtor, drunor dhe
shkurror), si dhe gjethe n forma t ndryshme.
Thekso se n bimt enzore pa lule e far (grupi i pteridofiteve: fieret, kputjet etj.),
shumimi sht me spore dhe n mnyr seksuale.
N grupin e bimve m t zhvilluara shfaqet lulja, fryti dhe fara.
Bimt me far prfaqsohen nga farzhveshurat (halort, si: pishat, bredhat, qiparisat)
dhe nga bimt farveshur q prfaqsohen nga: dythelbort dhe njthelbort.

Thekso rndsin ekologjike dhe ekonomike t bimve. Thekso rndsin e bimve pr
jetn n tok. Ato jan baza e piramids ushqimore dhe nj nga hallkat e rndsishme t
ekosistemit.
Aktivitete:
Bashkpuno me nxnsit t sjellin shembuj t prdorimit t bimve nga njeriu, si p.sh.:
bimt si ushqim (drithrat, perimet etj.), bimt mjeksore, bimt zbukuruese, bimt n
industri etj.
Model msimi: Karakteristikat e prgjithshme t bimve

Objektivat:
N fund t ors msimore, nxnsi duhet t jet i aft:
Niveli minimal
T prshkruaj strukturn ndrtimore t nj bime me lule.
Niveli mesm
T listoj funksionet e do organi bimor.
Niveli i lart
T bj dallimin midis proceseve: fotosintez, frymmarrje, fotorespirimi.
Struktura e msimit:
PNP Parashikimi:
Ndrtimi i njohurive:
Msimi i prqendruar mbi argumente
Prforcimi:
Hulumtim i prbashkt
Parashikimi:
Parashikim nga termat
(Prmbledhje e strukturuar)
Msuesi shkruan n tabel fjalt: rrnj, krcell, gjethe, lule, frut, far.
84
shkruara n tabel.
Nxnsit do t prgjigjen se kto fjal prfaqsojn organet e nj bime me lule, (pr t
cilat ata kan njohuri).
Ather msuesja u krkon nxnsve t vzhgojn bimn me lule q kan prpara dhe
t diskutojn me shokt mbi karakteristikat e do organi q formojn strukturn e bims me
lule ku ata munden ta shohin me sy t lir.
Pasi u l kohn e mjaftueshme, pr 4-5 minuta msuesja krkon nga prfaqsuesit e
grupit t japin ezultatin e puns s tyre vzhguese.
Prgjigjet e tyre msuesja i shkruan n tabel dhe arrijn n prfundimin:
do struktur e nj bime me lule sht e prbr nga rrnja, krcelli, gjethet, lulja, fruti
dhe fara, pavarsisht nga madhsia dhe forma e saj.
N t njjtn koh msuesja e demonstron thnien duke trhequr vmendjen e nxnsve
mbi modelin e nj bime me lule ose t maketit t saj.
Nrtimi i njohurive: Msimi i prqendruar mbi argumentet
(Prpunimi i prmbajtjes)
Pas ksaj etape kalohet natyrshm n ndrtimin e njohurive. U drejtohemi nxnsve q
mbi bazn e njohurive q ata kan mbi strukturn e nj bime me lule t:
rradhisin disa nga funksionet q kryen rrnja, krcelli, gjethet, lulja, fruti dhe fara.
Ngren hipoteza mbi rndsin e do organi vegjetativ (rrnja, krcelli, gjethet) si:
- A do t ushqehej bima nse i mungon rrnja? Pse?
- Procesi i frymmarrjes, do t realizohej nse bims i heqim gjethet? Pse?
- A ka ndonj proces tjetr q realizohet nga bima si ai i fotosintezs dhe i
frymmarrjes?
Mund t ket dhe hipoteza t tjera t cilat msuesja i shkruan n tabel.
Msuesja u krkon nxnsve t jen t vmendshm mbi njohurit e reja n lidhje me
procesin e:
a- Fotosintezs klorofiliane.
b- Frymmarrjes qelizore.
c- Fotorespirimit.
Karakteristik e bimve t gjelbra, vendimtare pr jetn e tyre.
Pasi marrin informacionin shkencor msuesja nxit nxnsit tu japin prgjigje hipotezave
t ngritura duke i argumentuar.
Argumentimi, prgjigjet:
Rrnja
- mban t ngulur n tok bimn dhe thith ujin dhe kriprat minerale.
Krcelli
- mban gjethet dhe vendos lidhjen e tyre me rrnjt.
Gjethet
- prgatisin lndn ushqimore pr bimn.
Lulja
- organi i riprodhimit, ku formohet fruti q mban farn.
Fara
- ruan dhe ushqen embrionin.
85
Ndan klasn n grupe dhe m pas u krkon nxnsve se far prfaqsojn termat e
Argumentimi i hipotezave t ngritura:

- Bima nuk do t ushqehej nse do ti mungonin rrnjt pasi bima nuk do t mund t
thithte nga toka ujin dhe kriprat minerale.
- Procesi i frymmarrjes do t realizohej dhe pa prezencn e gjetheve por m i ngadalt
pasi bima merr frym me gjith organizmin e saj.
- Fotorespirimi sht proces q kryhet nga bima n raste t veanta klimaterike dhe
sht i ngjashm me frymmarrjen.
Prforcimi: Hulumtim i prbashkt
(Konsolidimi i t nxnit )
Msuesi u krkon nxnsve t hapin librin e biologjis dhe edukimit shndetsor 8 n
faqen 36-37, pr t lexuar dhe reflektuar mbi pyetjet e drejtuara nga rubrika Tensioni mbi
veten (rubrikn I, II).
Pr t pasur nj t menduar sa m kritik duhet t konsultohen e t bashkpunojn me
shokun e banks pr 4-5 minuta. Pr rubrikn e dyt duhet ti plotsojn fjalit me laps q t
ken mundsi t bjn korrigjimet e duhura gjat debatit t prbashkt.
Pas mbarimit t kohs msuesi u thot nxnsve t japin prgjigjet duke imponuar dhe
nxitur nxnsit q kan qen t heshtur gjat gjith ors s msimit pr t kuptuar se ata nuk
e kan braktisur n mnyr t heshtur orn msimore. Kur diskutimeve nga ana e nxnsve
i ka ardhur fundi msuesi prmbledh diskutimet dhe parashtron me z t lart versionet e
drejta pr karakteristikat e prgjithshme t bimve.
Pas ktij hapi msuesja u drejton nxnsve e nxit debatin me nj pyetje t hapur
formuese.
Pyetja: - Pse bimt i quajn, magazina natyrore dhe burimi i par i ushqimit pr t gjith
qeniet e gjalla?

Jepen detyrat

Vlersojm
Sugjerim
N kt or msimore mund t prdoren metoda t ndryshme, por lehtsia e
qndrueshmris s koncepteve rritet nse kjo or zhvillohet n nj mjedis natyror.

Mbretria e bimve
Gjej prgjigjen e sakt:
1. Myshqet dallohen nga fieret se: (1 pik)

a) riprodhohen me spore dhe n mnyr seksuale

b) kan klorofil

c) nuk kan gypa prcjells

d) nuk kan lule dhe far.
3. Nj kokrr fasule sht: (1 pik)

a) nj far

b) nj spore

c) nj fryt

d) nj bim
86
2. N grupin e bimve me gypa prcjells nuk

bjn pjes: (1 pik)

a) fieret

b) myshqet

c) kputjet

d) likopodet
4. Bimt farzhveshura dhe farveshura
riprodhohen me: (1 pik)

a) spore

b) ndarje

c) far
5. Cili pohim sht i vrtet V dhe cili i gabuar G: (5 pik)

a. Bimt farveshura riprodhohen me spore. (G)

b. Bimt halore kan lule, fruta dhe fara q mund t shihen. (G)

c. Bimt farzhveshura riprodhohen me fara q ndodhen n fryt. (G)

d. Te bimt farzhveshura kemi dy lloje boesh: mashkullore dhe femrore. (V)

e. Bimt farveshura ndahen n: njthelbore dhe dythelbore. (V)

a. Myshqet jan bim me lule. (G)

b. Myshqet kan rrnj, krcell dhe gjethe. (G)

c. Myshqet jetojn n mjedise me lagshtir. (V)

d. Fieret jan bim q shumohen me far. (G)

e. Myshqet kan gypa prcjells. (G)

f. Fieret kan lule. (G)

g. Fieret kan gypa prcjells. (V)
7. Plotso fjalit me fjalt q ndodhen n fund t ushtrimit. (5 pik)

Bimt jan gjallesa .................................... .

Bimt dallohen nga kafsht dhe njerzit sepse kan ................................ .

Kloroplastet prmbajn nj lnd me ngjyr t .................................... .

Bimt jan gjallesa q bjn procesin e ................................................. .

Bimt ashtu si njeriu dhe kafsht ushqehen, marrin frym, rriten, ............................, etj..
kloroplaste/fotosintezs/shumqelizore/riprodhohen/blert.
8. Pishat dhe bredhat jan bim me gjelbrim t prhershm, sepse:
(prgjigje t sakta ka m shum se nj) (2 pik)

a) gjat dimrit gjethet nuk bjn fotosintez

b) gjethet n form gjilpre kan nj siprfaqe shum t vogl

c) gjethet n form gjilpre thithin nj sasi m t madhe uji se ato t gjerat

d) gjat avullimit, humbja e ujit sht shum e pakt.
9. Shkruaj n hapsirat bosh fjalt q mungojn. (5 pik)
Pr t realizuar procesin e fotosintezs, gjethet kan nevoj pr energjin e diellit, q kapet nga .........
....................... q ndodhet n kloroplaste. Nga atmosfera gjethet thithin ........................ e karbonit. Uji dhe
lndt minerale (lndt e paprpunuara) merren nga toka nprmjet .......................... dhe nprmjet krcellit
drgohen n gjethe. Produkte t fotosintezs jan .......................... q del n atmosfer nga gojzat dhe .......
.................... , q i tretur n uj, formon lndn e prpunuar, e cila m pas shkon n t gjitha pjest e bims.
Prgjigje:klorofili/dyoksidin/rrnjve/oksigjeni/sheqeri, glukoza.
10. Vendos termat e duhur q ndodhen n fund t ushtrimit dhe q korrespondojn me prkufizimet
e mposhtme.(4 pik)

a. Procesi, nprmjet t cilit bimt ushqehen ............................. .

b. Lnd t afta q t kapin energjin diellore ............................... .

c. Lnd q nprmjet krcellit ngjiten drejt gjetheve ................................. .

d. Lnd n t cilat sht i tretur sheqeri .................................. .
c. lnd e paprpunuar/ a. fotosintez/ b. klorofil/ d. lnd e prpunuar.
Testi ka 32 pik dhe duhet t zhvillohet pr 45 minuta. Vlersimi i tij do t bhet n kt mnyr:
pikve) = 24 pik. 24 pik : 6 (ktu prfshihen notat 5, 6, 7, 8, 9, 10) = 4 pik.
not (shih tabeln). Notat
4
5
6
7
8
9
10
Pikt 0-8
8-12 13-16 17-20 21-24 25-28 29-32
87
Kreu 5 . Mbretria e kafshve
Thekso se n mbretrin e kafshve bjn pjes: organizma shumqelizore dhe eukariote.
Prshkruaj pse kafsht jan gjallesa jetrushyese.
Shpjego pse aftsia e kafshve pr t lvizur sht shum e rndsishme pr
mbijetesn e tyre.
Thekso se kafsht kan forma, dimensione dhe sjellje t ndryshme. Kjo ka br, q
ato t fitojn prshtatshmri pr t jetuar n t gjitha mjediset.
Trego se kafsht jetojn n uj, tok, ajr dhe n nntok.
Trupi i tyre ka simetri rrezore dhe dyansore.
Shpjego ndarjen e kafshve n dy grupe t mdha: kurrizort dhe jokurrizort.
Trego ndryshimin thelbsor midis ktyre dy grupeve.
Procest jetsore q kryejn kafsht jan: t ushqyerit, frymshkmbimi, jashtqitja,
qarkullimi i lndve, koordinimi, riprodhimi dhe lvizja.

Thekso rndsin ekologjike dhe ekonomike t kafshve. Thekso rndsin e kafshve
pr jetn n tok. Ato jan pjes e piramids ushqimore dhe jan hallkat e konsumatorve
t rendeve t ndryshme t ekosistemit.
Aktivitete:
Bashkpuno me nxnsit t sjellin shembuj t prdorimit t kafshve nga njeriu.

Pakurrizort
1. Cila nga gjallesat e mposhtme nuk sht pakurrizor?

(1 pik)

a) sfungjert

b) celenteratt

c) lkurgjmbort

d) kurrizort
3. Cikli i jets s nj fluture realizohet nprmjet
nj metamorfoze. Fjalt n fund t ushtrimit
vendosi n vendet bosh sipas radhs s zhvillimit.
(4 pik)

A______________
B______________

C______________
D______________
Larva/ veza/ flutura/ pupa
Prgjigje:A. veza, B. larva, C. pupa, D. flutura.
2. Kafsht jan: (ka m shum se nj prgjigje

t sakt) (2 pik)

a) organizma prokariote njqelizore

b) organizma eukariote shumqelizore

c) organizma jetrushqyese

d) organizma vetushqyese
4. N cilat klasa t kmbnyjtuarve bjn pjes
kafsht e mposhtme?(8 pik)
1. Miza e dheut ____________
2. Merimanga ____________
3. Akrepi
____________
4. Aragosta
____________
5. Karkaleci
____________
6. Gaforrja
____________
7. Kpusha
____________
8. Miza
____________
Prgjigje:1.klasa e insekteve, 2.klasa e merimangave
(Araknide), 3. klasa e merimangave, 4. klasa e gaforreve
(Krustace),5. klasa e insekteve,6. klasa e gaforreve 7.
klasa e merimangave, 8. klasa e insekteve

1. Sfungjert dhe celenteratt jan kurrizor. (G)
2. Celenteratt jan kafsh primitive me shum pore. (G)
88
6. Gjeni prgjigjen e sakt, n lidhje me butakt: (ka m shum se nj prgjigje) (3pik)

a) Kan trup t but pa ndonj ndarje.

b) Kan zemr e en gjaku.

c) Nuk kan t zhvilluar sistemin nervor.

d) Ndahen n dykapakor, gastropod dhe cefalopod.
Testi ka 24 pik dhe duhet t zhvillohet pr 45 minuta. Vlersimi i tij n pik dhe konvertimi n not do t
bhet n kt mnyr:
pikve) = 18 pik. 18 pik : 6 (ktu prfshihen 6 notat 5, 6, 7, 8, 9, 10) = 3 pik secila.
not (shih tabeln).
Notat
4
5
6
7
8
9
10
Pikt 0-6
7-9
10-12 13-15 16-18 19-21 22-24
Model msimi: Pakurrizort (prsritje)

Objektivat:
N fund t ors s msimit nxnsit t jen t aft:

T prshkruajn kafsht pakurrizore dhe klasifikimin e tyre;.

T diskutojn pr karakteristikat kryesore t pakurrizorve.
Forma pune:
Mjetet e nevojshme: flet pune
Procedura
Hapi i par
Msuesi fillon me argumentin se pakurrizort klasifikohen n: sfungjer, celenterat,
krimba, molusqe, lkurgjmbor dhe kmbnyjtuar.
- Sfungjert, jetojn t ngulur n det apo n ujra t mbla. Trupi i tyre ka formn e nj traste me
parete me vrima t vogla, t quajtura pore. Pikrisht nga kto pore hyn uji me gjallesa mikroskopike.
- Edhe celenteratt jetojn n uj dhe ne njohim koralet dhe meduzn. Koralet kan
skelet t brendshm dhe jetojn t mbrthyer mbi fundin e detit, ndrsa meduzat e kan
trupin t but, transparent, me tentakula pr t kapur kafsh t vogla pr ushqim.
- Krimbat e rrumbullakt kan trup t gjat, por n kt grup ka edhe krimba shum t
vegjl, shumica jan parazit. Ndrsa n grupin e krimbave unazor, prfshihen ato t shiut
dhe mijra forma t tjera detare, t ujrave t mbla dhe t tokave t lagura. Nj pjes e
ktyre krimbave, shushunjat bjn jet parazitare t prkohshme.
- Molusqet ose butakt quhen kshtu sepse kan trup t but. sht grup shum i
vjetr i kafshve q jan shfaqur para 600 milion vjetsh dhe arritn prparim t madh
evolutiv, duke banuar n t gjitha mjediset: detet (q nga pjest bregdetare deri te thellsit
e mdha), tok dhe n ujrat e ngrohta. Karakteristikat kryesore jan: kmba muskulore, q
prdoret pr lvizje dhe prania e mantelit, q mbshtjell siprfaqen e kafshs. N kt grup
bjn pjes: oktapodt, kalamart, krmijt, midhjet etj.
- Kmbnyjtuarit prbhen nga 1 milion kafsh, q kan nj shumllojshmri dhe
89
3. Polipi dhe medusa jan dy forma t organizimit t celenteratve. (V)

4. Kafsht i kan t vendosura organet n simetri rrezore dhe dyansore. (V)

5. Qarkullimi i gjakut te kafsht realizohet me sisteme t hapura dhe t mbyllura. (V)
6. Planaria dhe tenia bjn pjes n grupin e krimbave t rrumbullakt. (G)
ndryshueshmri t madhe. Por ato i bashkon nj tipar i prbashkt, kmbt e nyjtuara. N

kt grup bjn pjes: gaforret, akrepat, merimangat, kpushat, kandrrat etj.
- Lkurgjmbort jan kafsh jovertebrore, t cilt jetojn t gjith n det, si: iriqi i detit, yjet
e detit, zambakt e detit etj. Ylli i detit ka tentakula t vogla, me an t t cilave lviz lirisht.
B
B
B
B
Hapi i dyt
U bjm nxnsve pyetjen:
- A prdorni ju n familjet tuaja ndonj pakurrizor pr ushqim? Cilin?
Hapi i tret
Udhzojm nxnsit t plotsojn fletn e puns.
Lidhja me lndt e tjera
Edukimi shndetsor (me t ushqyerit): tradita lokale n prdorimin e pakurrizorve pr ushqim.
Vlersimi
Msuesi vlerson nxnsit n baz t asaj q ata realizojn me flett e puns.
Pakurrizort
Plotsoni vendet bosh me fjalt: kmbnyjtuar, celenterat, lkurgjmbor, molusqe, sfungjer, krimba.
Cilat nga kafsht e figurs jetojn n uj? Cilat mbi tok? Plotsoni tabeln.
Kafsh ujore
90
Kafsh toksore
Objektivat: N fund t ors msimore, nxnsi duhet t jet i aft:

Niveli minimal T prshkruaj:
a) llojet e prfaqsuesve t pakurrizorve,
b) disa nga tiparet e sfungjerve dhe celenteratve.
Niveli i mesm:
a) T radhis karakteristikat e prgjithshme t pakurrizorve, sfungjerve dhe
celenteratve.
b) T veoj ndryshimet midis sfungjerve dhe celenteratve nprmjet
krahasimit.
Niveli i lart:
a) T prshkruaj dhe t krahasoj ndryshimet midis shumimit seksual dhe
joseksual (bulzim, rigjenerim).
b) T argumentoj, pse ndodh ky shumim te kto kafsh.
Struktura e ors msimore: T msuarit global
B
B
B
Hapi i par: Rikujtojm dhe nj her karakteristikat e prgjithshme t kafshve.

a) Ndrtimi shumqelizor, kan qeliza eukariote,
b) Jan jetrushqyese, lvizin, ushqehen, marrin frym, riprodhohen, realizojn
jashtqitjen, qarkullojn lndt dhe koordinojn proceset.
c) Format, dimensionet dhe sjelljet, prshtatja e jets n tok, n ajr e
nntok.
d) Ndahen n pakurrizor dhe kurrizor. T part nuk kan shtyll kurrizore,
ndrsa kurrizort kan.
Hapi i dyt: Hapim tekstin dhe pasi vzhgojm figurn 1, f. 60, komentojm konceptin e saj.
Hapi i tret: Dhnia e njohurive t reja, t skematizuara dhe t komentuara, e shoqruar

me figurat e tekstit, f. 60-61.
1. Pakurrizort. Pa shtyll kurrizore jan 21% e kafshve.
Klasifikohen n: - Sfungjer

- Celenterat

- Krimba

- Butak

- Lkurgjembor

- Kmbnyjtuar
Sfungjert:
o jan si nj thes me pore e vrima
o kan forma t ndryshme trupore
o kan nj zgavr
o kan dy shtresa qelizore
o kan aftsi riprtritse
o riprodhohen n mnyre joseksuale (bulzim),
seksuale (hermafrodit)
o jetojn n shkmbinjt e ujrave t thella.
Celenteratt (knidart) :
o jan kafsh detare por nj pjes e vogl jetojn n ujra t mbla;
o trupi i tyre sht n form qeseje e hapur me tentakula;
o kan inde t vrteta;
o kan qeliza nervore t lidhura si rrjete;
o kan dy shtresa, mes t cilave ndodhet nj shtres xhelatinoze;
o kan nj xjel djegs;
o riprodhimi sht seksual dhe joseksual;
o format jan meduza dhe polipi;
91
Model msimi: Pakurrizort, sfungjert dhe celenteratt
Hapi i katrt: Rikujtojm, krahasojm:

o ndrtimin

o format

o t ushqyerin

o riprodhimin

o lvizjen.
Japim detyra.
Vlersojm.
Tema: Krimbat
Niveli minimal - T prshkruaj disa nga karakteristikat e prgjithshme t krimbave (trupi
i but, form e zgjatur, simetri dyansore, organe t thjeshta t vendosura ndrmjet lkurs
dhe gypit trets).
Niveli i mesm - T radhis prfaqsuesit e tipit t krimbave (t shtypur, t rrumbullakt
dhe unazor).
Niveli i lart - T argumentoj, pse krimbat parazitar nuk kan organe t qarkullimit t
gjakut dhe t frymmarrjes dhe pse krimbat unazor jan m t zhvilluar.
Hapi i par: Rikujtojm njohurit e marra pr karakteristikat e kafshve.

Lvizin

Kan sjellje t ndryshme

Vetushqehen

Jan shumqelizore dhe eukariote

Jan t organizuara n inde, organe, sisteme, aparate

Ndahen n pakurrizor dhe kurrizor.

B
B
a) t ushqyerit
b) frymshkmbimi
c) jashtqitja
d) qarkullimi i lndve
e) koordinimi S.N.
f) riprodhimi
g) lvizja
Hapi i dyt: Duke u mbshtetur n kto t shohim:

Tiparet e prgjithshme t tipit t sfungjerve dhe celenteratve.
Hapi i tret:
Klass s ndar n grupe t vogla me rreth 2-3 veta i krkohet t lexojn msimin n fq.
62-63 dhe duke u mbshtetur n karakteristikat e kafshve ti radhisin ato pr prfaqsuesit
e:
a) krimbave t shtypur
b) krimbave t rrumbullakt
c) unazor
92
Hapi i pest: Krahasojm dhe bjm dallimin, pse krimbat unazor jan m t zhvilluar?
Ndryshimet prcaktohen nga:
- forma;
- zhvillimi i organizmit;
- mnyra e jetess (po ose jo parazitar)
Argumentoni:
- Pse para se te ham duhet t lajm duart?
- Pse frutat dhe perimet duhet ti lajm mir para se ti ham?
- A duhet ti mbrojm krimbat e shiut dhe pse?
Japim detyra.
Vlersojm.
Tema: Kmbnyjtuarit
Niveli minimal
- T prshkruaj tiparet e prgjithshme t grupit t kmbnyjtuarve.
Niveli i mesm
- T thot tiparet dalluese t kmbnyjtuarve.
- T radhis tiparet e prgjithshme t kmbnyjtuarve.
93
Hapi i katrt: Diskutojm s bashku dhe shkruajm n drras:

Karakteristikat e prgjithshme :
- shumqelizort dhe eukariott jan t organizuar n inde dhe organe;
- jan jetrushqyes (parazitar, joparazitar);
- trupi i tyre sht i but;
- forma e tyre (e shtypur, e rrumbullakt dhe unazore);
- me tri shtresa (e jashtme, e brendshme dhe e ndrmjetme);
- simetri dyansore.
Proceset jetsore
- skan organe dhe e thithin O2 dhe ushqimin t gatshm.
- t ushqyerit - jan parazit.
- frymmarrja nga organet.
- lvizja, t kapur me ventuza e grepa.
- riprodhimi, kan organet e vezve t cilat kan nj cikl t kalimit nga kafsha tek
njeriu. Shih figurn.
Krimbat e rrumbullakt:
- forma e trupit cilindrike;
- kan muskuj;
- aparati trets me dy vrima (nj pr tu ushqyer dhe tjetra ku del ushqimi);
- parazitar (ushqehen me O2 t gatshm);
- Prfaqsues jan askaridet, oksiuret etj.;
Krimbat unazor
- forma cilindrike me unaza e segmente t ngjashme;
- t ushqyerit, tubi trets q prshkon gjith trupin;
- riprodhimi seksual;
- lvizja bhet nga sistemi muskulor;
- aparati i qarkullimit t gjakut sht i mbyllur dhe nuk kan zemr.
Niveli i lart
- T krahasoj ndryshimin midis sistemeve t grupit t kmbnyjtuarve.
Hapi i par:
Rikujtojm njohurit e marra.
Grupi i kafshve.
Sfungjert - nuk kan sistem t vrtet nervor, por kan vetm qeliza t lira nervore;
Celenteratt - sistem nervor t thjesht, rrjet me qeliza nervore;
Butakt - sistem nervor.
Hapi i dyt:
Dhnia e njohurive t reja
Prezantojm tiparet e prgjithshme t kmbnyjtuarve duke shkruar n drras tre emra:
- blet
- merimang
- gaforre.
U krkojm nxnsve t thon disa nga tiparet e prgjithshme t tyre.
Karakteristikat e prgjithshme:
Struktura ndrtimore prbhet nga koka, kraharori, barku, skeleti i jashtm;
Sistemi i organeve- Sistemi nervor, aparati trets-goja, zorra. Prfaqsohen nga klasa e
gaforreve dhe e merimangs.
Klasa e gaforreve :
- Prfaqsohet nga gaforret, karkalecat e detit. Jan kafsh ujore.
- Trupi prbhet nga koka, kraharori dhe barku.
Klasa e merimangave :
- Prfaqsohet nga merimangat, akrepat, kpushat etj. Jan kafsh toksore.
- Frymmarrja me trake, kanale e zgjatime.
Hapi i tret:
Rikujtojm njohurit e marra duke pyetur.
- Cilat ishin karakteristikat e prgjithshme t kmbnyjtuarve?
- Cilat jan klasat prfaqsuese t tyre?
- S.N. dhe t ushqyerit n funksion t evoluimit dhe mjedisit ku jetojm.
Japim detyra.
Vlersojm.
Tema: Ne msuam s bashku (prsritje)

Koha: 45
Objektivat:

N fund t ors msimore, nxnsi duhet t jet i aft:
Niveli minimal
- T prshkruaj mbretrin e kafshve nprmjet formave t saj, gjallesa eukariote,
shumqelizore dhe jetrushqyese.
- T thot disa nga prfaqsuesit e tipit t pakurrizorve.
Niveli i mesm
- T rendis karakteristikat kryesore t kafshve.
- Ndryshimin midis pakurrizorve dhe kurrizorve.
94
Hapi i par:
- Ndarja e klass n grupe (5).
- Ndarja e ushtrimeve sipas niveleve (ndarja me grupe t tilla bhet edhe pr tu
testuar nxnsit dhe q bashkpunimi t jet efektiv).
Hapi i dyt: Njohja e nxnsve me temn dhe dhnia e pyetjeve me an t fishave (20)
Fisha I
Niveli minimal
- Cilat jan disa nga tiparet e
mbretris s kafshve?
- Prmendni disa nga tipat e
kafshve q bjn pjes n grupin
e kafshve pakurrizore.
B
B
Fisha II
Niveli mesatar
- Rendisni karakteristikat kryesore
t grupit t kafshve.
- Veoni ndryshimet midis dy
grupeve t mbretris s kafshve
(pakurrizore dhe kurrizore).
- Thoni cilt jan tipat e kafshve
q bjn pjes n grupin e
jorruazorve, duke renditur tiparet
pr secilin.
Fisha III
Niveli i lart
- Evidento ndryshimet midis
prfaqsuesve dhe shkaktart e
ndryshm.
Hapi i tret:
Dgjohen prgjigjet e nxnsve (10).
Hapi i katrt:
Diskutojm dhe evidentojm veprimet tona pr kt or.
Vlersojm: T gjith nxnsit sipas prgjigjes, vetangazhimit.
Tema: Ekskursion - T vzhgojm e grumbullojm kandrra

Objektivat: N fund t ors msimore nxnsi duhet:
Niveli minimal dhe niveli mesatar
- T vzhgoj shumllojshmri kandrrash n mjedisin e tyre.
- T mbaj shnime mbi vendin, orn dhe llojin e kandrrs q ai gjen.
- T grumbulloj kandrra t ndryshme me mnyra t ndryshme, pa e dmtuar pamjen e tyre.
Niveli i lart
- Ti prgjigjet hipotezave q ngre mbi pamjen e jashtme dhe ndrtimin e trupit t kandrrave,
duke u mbshtetur mbi njohurit e marra.
- T klasifikoj kandrrat n mnyr t thjesht.
Vendi: Oborret e shtpis, shkolls, parqet
Mjetet: Lente zmadhuese, napa, buk peshku, gjilpre me kok, kuti plastike etj.
Zhvillimi i ekskursionit do t bhet n tri faza:
95
- T rendis karakteristikat e prfaqsuesve t grupit t pakurrizorve, si: krimbat,

butakt, kmbnyjtuarit, si merimanga, gaforrja, insektet, etj.
Niveli i lart
- T argumentoj se nga varen ndryshimet q shfaqen nga klasa n klas n S.N.Q.GJ.F.
Faza e par
- Krkimi me dor i kafshve.
- Ruajtja e kandrrave.
- --------------
Faza e dyt
Mbajtja e t dhnave dhe vzhgimeve.
Nxnsit shkruajn:

- orn

- vendin ku e gjetn

- pozicioni i diellit

- lloji i kafshs

- lvizja
vzhgojn:

- ndrtimin e trupit

- kokn, syt, gojn

- trupin, gjymtyrt.
Faza e tret.
Vendosja e kandrrave n nj buk
peshku sipas tipit t prbashkt:
- vendi ku u gjetn

- klasifikohen

- prpunohen t dhnat

- krijim koleksioni.
Puna
bhet
n
grup
dhe
individualisht.
Nxnsit i lihet m shum koh se
koha e planifikuar pr kt detyr
dhe n fund vlersohet.

(Grupi A)
(Karakteristikat dhe funksionet e kafshve dhe Pakurrizort)

1- Shpjego fjalorin: (12 pik)
Kafsh ...............................................................................................................................
Jetrushqyese...................................................................................................................
Simetri rrezore....................................................................................................................
Pakurrizor........................................................................................................................
Koordinim ........................................................................................................................
2- Plotso fjalt q mungojn: (6 pik)
Kafsht lvizin pr _____________, ________________, __________________.
Riprodhimi joseksual te kafsht realizohet me ______________, ______________ dhe
__________ _
Midhja sht nj _____________, sepse ka guaskn me _______________________.
3- Rendit karakteristikat e tipit t butakve dhe klasat prfaqsuese t tij. (8 pik)
4- Shkruaj pes veori t tipit t lkurgjemborve. (5 pik)
1. ......................................................................................................................................
2. .......................................................................................................................................
3. .......................................................................................................................................
4. .......................................................................................................................................
5. .......................................................................................................................................
5- Shkruaj pes veori t tipit t krimbave. (5 pik)
1. ......................................................................................................................................
2. .......................................................................................................................................
3. .......................................................................................................................................
4. .......................................................................................................................................
5. .......................................................................................................................................
6- t veant dhe t prbashkt ka nj sfungjer me nj gaforre deti? (6 pik)

a - T veanta
b- T prbashkta
7- Si riprodhohet kandrra? (5 pik)
Vlersimi me pik
Notat
4
dhe i konvertuar me not. Pikt 0-13
96
5
14-19
6
7
8
9
10
20-25 26-31 32-37 38-42 43-47
1- Shpjego fjalorin: (12 pik)

Shumqelizor......................................................................................................................
Simetri dyansore..............................................................................................................
Trake..................................................................................................................................
Kurrizor............................................................................................................................
Kordon nervor....................................................................................................................
2- Plotso fjalt q mungojn: (6 pik)
Te kafsht qarkullimi i gjakut sht i _____________ dhe ______________________.
Riprodhimi seksual te kafsht realizohet me ______________, _____________ dhe
___________ _
Aftsia pr t lvizur varet nga ________________ dhe ________________________.
3- Rendit karakteristikat e tipit t kmbnyjtuarve dhe klasat prfaqsuese t tij.
(8 pik)
4- Shkruaj pes veori t tipit t celenteratve. (5 pik)
1. ......................................................................................................................................
2. .......................................................................................................................................
3. .......................................................................................................................................
4. .......................................................................................................................................
5. ......................................................................................................................................
5- Shkruaj pes veori t klass s kandrrave. (5 pik)
1. ....................................................................................................................................
2. ...................................................................................................................................
3. ...................................................................................................................................
4. ...................................................................................................................................
5. ...................................................................................................................................
6- t veant dhe t prbashkt ka nj krimb i rrumbullakt me nj krimb unazor?

(6 pik)
a - T veanta
b - T prbashkta
7- Si riprodhohen lkurgjembort? (5 pik)
Vlersimi me pik dhe i konvertuar me not.
Notat
4
Pikt 0-13
5
14-19
6
7
8
9
10
20-25 26-31 32-37 38-42 43-47
97
(Grupi B)
OBJEKTIVA KAPITULLI
Kreu: Tipi i kurrizorve
Objektivat e prgjithshme t kapitullit:
N fund t kapitullit nxnsi duhet t jet i aft:
Niveli minimal

- T prshkruaj disa nga tiparet e:

a) Kurrizorve.

b) Klass s peshqve, amfibve, zvarranikve, shpendve dhe gjitarve.

- T njoh disa nga prfaqsuesit e grupimeve t tipit t kurrizorve (vertebror).

- T grumbulloj informacion.
Niveli mesatar

- T radhis tiparet e:

a) kurrizorve

b) klasave t peshqve, amfibve, zvarranikve, shpendve, gjitarve.

- T krahasoj tiparet midis klasave.

- T identifikoj ndryshimet.

- T thot pse ndryshojn grupimet midis tyre.

- T grumbulloj materiale shtes nga interneti.

- T aftsohet n vzhgimin dhe interpretimin e figurave.

Niveli i lart

- T argumentoj pse-n e evoluimit t kafshve dhe aparateve t tyre.

- T zbatoj njohurit e marra n jetn e prditshme pr ruajtjen e bots s kafshve.
Tema: Kurrizort, karakteristikat e prgjithshme

Objektivat: N fund t msimit nxnsi duhet t jet i aft:
Niveli minimal
- T prshkruaj karakteristikat e prgjithshme t kurrizorve duke dhn edhe
shembuj.
Niveli mesatar
- T radhis karakteristikat jetsore t kurrizorve.
- T identifikoj aparatet dhe sistemet q i prgjigjen proceseve jetsore.
Niveli i lart
- T argumentoj ndryshimet midis kurrizorve dhe pakurrizorve duke krahasuar:
aparatin e frymmarrjes, aparatin e t ushqyerit, sistemin e lvizjes, koordinimit,
riprodhimit, rritjen dhe zhvillimin.
Hapi i par: Pun n grupe t vogla

Japim disa emra kafshsh dhe u krkojm nxnsve t gjejn tiparet e prbashkta dhe
tiparet dalluese: peshku, flutura, lepuri, gjarpri, bretkosa.
98
Hapi i tret: Krahasojm tiparet e kurrizorve dhe pakurrizorve. Veojm faktin qe

kurrizort jan:
a. m t evoluar;
b. me madhsi trupore m t madhe;
c. kujdesen nj pjes pr t vegjlit;
d. kan skelet t brendshm;
e. kan temperatur trupore t ftoht, t ngroht.
Hapi i katrt : Rikujtojm njohurit e marra.

a. jan kurrizort?
b. Cilat ishin karakteristikat kryesore t kurrizorve?
c. Cilat jan tiparet q tregojn evoluimin?
Vlersojm.
Tema: Klasat e peshqve

Objektivat: N fund t ors msimore nxnsi duhet t jet i aft:
Niveli minimal
- T prshkruaj disa nga tiparet dalluese t kafshve q futen n klasn e peshqve.
- T radhis disa lloje peshqish dhe vendbanimet e tyre.
Niveli mesatar
- T grupoj llojet e peshqve sipas skeletit.
- T evidentoj karakteristikat kryesore t peshqve, si: simetri dyansore, form bishtore,
frymmarrje me velza etj.
- T tregoj si riprodhohen peshqit, si ushqehen, si reflektojn.
Niveli i lart
- T jap shembuj mbi peshqit dhe habitatet e tyre, duke evidentuar ndikimin e ambientit
n tiparet e tyre.
- T argumentoj pse peshqit kan nj qarkullim gjaku dhe kan gjak t ftoht.
Struktura e ors msimore: E R R
E
R
R
kllaster
di, dua t di, msova
rrjeti i diskutimit
99
Hapi i dyt: Japim njohurit e reja duke u mbshtetur edhe mbi njohurit e nxnsve.
- Pak histori mbi botn e kurrizorve.
- Karakteristikat e prgjithshme t tyre.
a. kurrizi-shtylla kurrizore vertebra;
b. kan skelet t brendshm kockor - sistem kockor;
c. kan muskuj- sistem muskujsh;
d. kan sistem nervor - gradualisht t zhvilluar;
e. sistemi kockor dhe sistemi muskulor ndihmojn t realizojn lvizjen, ndrsa
sistemi nervor rregullon dhe koordinon lvizjen;
f. aparati i frymmarrjes - velza mushkri;
g. aparati i t ushqyerit - goj - organe tretje;
h. aparati i qarkullimit t gjakut i mbyllur n en - zemra - en gjaku;
i. aparati i ekskretimit veshkat;
j. lkura- mbules trupore - me luspa, e lagsht, me qime etj.;
k. Aparati i riprodhimit seksual - riprodhim i jashtm, i brendshm, sekse t ndara.
Evokimi- Kllaster (Pema e mendimeve) (5)

Vendosim n mes t tabels fjaln peshq.
GOJ
RRUMBULLAK
PESHQ
KRCOR
KOCKOR
U drejtohemi nxnsve duke i nxitur ata t thon ju sjell n mendje ky emr.

M pas shtojm koncepte, t cilat na ndihmojn pr t grupuar dhe nxjerr m n pah ato
koncepte q duam t fokusojm mbi karakteristikat e prgjithshme t klass s peshqve dhe
njkohsisht masim sasin e njohurive q nxnsit kan mbi klasn e peshqve (konceptet
q shtojm jan: gojrrumbullak, krcor, kockor).
Realizimi i kuptimit (10) Di, dua t di, msova
Kjo teknik mbshtetet mbi njohurit e dhna n drras.
Klass i thuhet t hap librat dhe t lexohet msimi n faqen 79 dhe n fletore apo n
flet format do nxns t evidentoj me shokun e banks (grupe t vogla):
- karakteristikat e prgjithshme t peshqve,
- shumllojshmrin e peshqve.
Ato q din:
- I tham n kllaster, frymmarrja me velza, trupi me dhe pa luspa, shumzohen me
vez, etj.
Ato q msuam:
- Qarkullimi i gjakut: i mbyllur, me en dhe zemr me dy dhoma, gjaku qarkullon
vetm n nj rreth t qarkullimit t tij, skeleti kockor me hala, goj e rrumbullakt
e pa nofulla etj.
Sipas prejardhjes dhe evoluimit ndahen n:
a- Gojrrumbullakt- prfaqsuesit;
b- peshqit krcor- prfaqsuesit;
c- peshqit kockor- prfaqsuesit.
Reflektimi: Rrjeti i diskutimit
Pse peshqit jan kafsh me gjak t ftoht?
Pse kan nj rreth t qarkullimit t gjakut?
Nga se varet shumllojshmria e peshqve?
Vlersojm sipas njohurive, aktivizimit, detyrave t dhna.
100
Objektivat: N fund t ors msimore- nxnsi duhet t jet i aft:

Niveli minimal: T tregoj mbi:
- karakteristikat e amfibve;
- disa shumllojshmri t amfibve.
Niveli mesatar:
- t identifikoj karakteristikat e prgjithshme t amfibve;
- t krahasoj tiparet e peshqve me amfibt.
Niveli i lart:
T gjykoj mbi shkaqet q ndikojn n:
- tiparet e prgjithshme t amfibve;
- t shumllojshmris s amfibve dhe vendbanimeve t tyre.
Hapi i par: Prforcimi i njohurive t marra n temn msimore Peshqit. Tiparet e

prgjithshme, ndrtimi i trupit, mbulesa, skeleti, organet jetsore, t ushqyerit, aparati i tretjes,
frymmarrja-velzat, qarkullimi i gjakut-zemra, ent e gjakut, sistemi nervor-truri etj.
Trheqim vmendjen e nxnsve mbi nj tabel, likuid apo kafsh t gjall t klass s
amfibve q do t prdoren pr orn msimore.
Hapi i dyt: Dhnia e njohurive t reja.

U krkojm nxnsve, t ndar n grupe t vogla, t radhisin tiparet e pamjes s jashtme
t amfibve. Shkruajm njohurit q prcjellin nxnsit pr kafsht amfib.
Evidentojm tiparet e prgjithshme t tyre: kurrizore, me gjymtyr, forma e ngjyra t
ndryshme.
Vzhgojm:
- qarkullimin e gjakut;
- frymmarrja - rrug frymore - mushkrit, lkurn me jarg;
- te ushqyerit - ......- aparati m i zhvilluar;
- sistemi nervor -truri-... nervat;
- organet e shqisave-syt, hunda, vesht;
- riprodhimi - seksual- pllenimi i jashtm;
- zhvillimi i larvave-me metamorfoz;
- shumllojshmria - amfib pa kmb, amfib me bisht, amfib me katr gjymtyr pa bisht.
Hapi i tret: Nxjerrim prfundime

Teknika e diskutimit:
Mendohuni pr 2 dhe prshkruani karakteristikat e veanta t klass s amfibve:
- kan mushkri;
- zemra e ndrtuar n tri pjes, (dy vesh dhe nj barkushe);
- kan dy rrath, qarkullim gjaku (rrethi i madh dhe rrethi i vogl);
- sistemi nervor: truri dhe nervat;
- organe shqisash, shumohen;
- zhvillohen e jetojn n uj;
- metamorfoz e plot e larvs;
- temperaturn e trupit e kan t paqndrueshme (t ftoht);
- prfaqsohen nga amfibt pa bisht, ka nga ata q kan edhe gjndra helmi mbrojtse.
Vlersojm, japim detyra.
101
Tema: Amfibt
Tema: Zvarranikt
Objektivat: N fund t ors msimore-praktike nxnsi duhet t jet i aft:
Niveli minimal:
- t prshkruaj karakteristikat e prgjithshme t zvarranikve.
- t radhis disa prfaqsues t ksaj klase.
Niveli mesatar:
- t listoj karakteristikat e zvarranikve (pamjen, strukturn, shumllojshmrin, etj.);
- t krahasoj nga pamja e jashtme lloje t ndryshme zvarraniksh.
Niveli i lart:
T krahasoj ndryshimet e :
- skeleteve t amfibve dhe zvarranikve;
- frymmarrjes;
- sistemit nervor;
- t argumentoj ndryshimin.
Hapi i par: Rifreskojm njohurit e marra n temn Amfibt

- Cilt quajm amfib?
- Cilat jan tiparet e veanta t ksaj klase?
- dini pr shumllojshmrin dhe a kan ndryshime midis tyre?
- Cilat jan ndryshimet midis klass s peshqve dhe amfibve?
Hapi i dyt: Dhnia e njohurive t reja.

- Pun me grupe t vogla Zvarranikt.
- Kujtojm njohurit q kemi mbi zvarranikt dhe llojet qe ju mund t njihni, koha (10).
- Njohurit e nxnsve i dgjojm duke shkruar n drrasn e zez karakteristikat e
prgjithshme t zvarranikve.
- Vendbanimi
- Pamja e jashtme
- Skeleti kockor
- Skeleti muskulor
- Aparatet e proceseve jetsore, si: aparati ushqimor, i frymmarrjes, qarkullimi i gjakut,
jashtqitjes, riprodhimi, sistemi nervor dhe shqisat, shumllojshmria, gjarprinj, hardhuca,
breshka, krokodil.
B
B
Hapi i tret:
amfibt.
jan veorit e klass s zvarranikve duke i krahasuar me peshqit,
Hapi i katrt : Pun e pavarur - Prforcimi

Tabela e koncepteve
Emri
Mbulesa
Lvizja
Peshqit
Amfibt
Zvarranikt
me luspa
me jarg
............
me pend
gjymtyr
zvarritje
Temperatura e trupit
e ftoht
e ftoht
e ftoht
Qarkullimi i gjakut
1 qarkullim
2 rrath
2 rrath
Riprodhimi seksual
me vez
me vez
me vez
Pse n grupin e zvarranikve gjejm shumllojshmri?

- ndikon mnyra e jetess;
- prshtatur pr t gjetur ushqim, mbrojtje.
Vlersojm nxnsit, japim detyra.
102

t prshkruaj tiparet e prgjithshme t kurrizorve;
t riprodhoj tiparet e veanta t do klase t kurrizorve;
t dalloj veorit pr do klas;
t lidh njohurit e fituara me prvojat;
t kategorizoj kafsht kurrizore n baz t karakteristikave.
Konceptet kryesore: kurrizor, kord kurrizore, skelet i brendshm, qarkullim gjaku i
mbyllur, sekse t ndara, pllenim i jashtm dhe i brendshm, vezpjells, vezgjallpjells,
gjallpjells, klasa e Peshqve, Amfibve, Zvarranikve, Shpendve, Gjitarve.
STRUKTURA E MSIMIT
Fazat e strukturs
Parashikimi:
Prmbledhje e
strukturuar
Ndrtimi i njohurive:
Prpunimi i prmbajtjes
Prforcimi:
Konsolidimi i t nxnit
Metodat msimore
Prmbledhje e strukturuar
Msimi i prqendruar mbi
argumentet
Ndrrim vendesh
Veprimtarit e nxnsve
Marrje dhe dhnie mendimesh
paraprake mbi informacionin
Nxnsit argumentojn njohurit e
marra n kapitullin kurrizort duke
nxn n bashkpunim (pun n
grupe).
Bashkpunim midis
vetinterpretime.
nxnsve,
Parashikimi: Prmbledhje e strukturuar

Msuesja e fillon msimin duke shkruar n tabel fjaln Kurrizort. M pas ajo nxit
nxnsit t radhisin s bashku tiparet e prgjithshme t grupit t kurrizorve, pr t cilat ata
kan studiuar n kapitullin msimor me t njjtin titull.
Kurrizort:
- N fillim t jets s tyre kan kord kurrizore,
- M pas skelet i brendshm;
- Qarkullim gjaku i mbyllur;
- Sistemi nervor, prfaqsuar nga truri, palca kurrizore e nervore;
- Sekse t ndara;
- Pllenimi sht i jashtm ose\ i brendshm, sipas klasave;
- Sipas mnyrs s riprodhimit ndahen n vezpjells, vezgjallpjells, gjallpjells;
- Prfaqsohen nga klasa e Peshqve, Amfibve, Zvarranikve, Shpendve dhe e Gjitarve.
Pr t prfshir n kt veprimtari gjith klasn msuesja nxit duke pyetur:
- Cilat jan tiparet?
- Kush e thot m mir ?
- Kush e prkufizon m sakt?
Situata duhet menaxhuar duke trhequr vmendjen edhe t nxnsve m pak aktiv e
t pa vendosur.
Nj teknik e till fillon t aktivizoj nxnsit si nj nxemje paraprake pr fazn tjetr t
msimit.
103
Tema: Kurrizort (prsritje)
Ndrtimi i njohurive: Msimi i prqendruar mbi argumentin.

N tabeln ku sht shkruar fjala kurrizort msuesja evidenton konceptet,
Kurrizort

Kl. e Peshqve Kl. e Amfibve Kl. e Zvarranikve Kl. e Shpendve Kl. e gjitarve
dhe u drejtohet nxnsve: mendohuni pr disa minuta dhe formuloni nj prmbledhje t
shkurtr mbi prfaqsuesit e klasave t tipit t kurrizorve.
Koha e prgjigjeve t nxnsve duhet t jet e kontrolluar, pasi i duhet ln sa m
shum koh fazs s prforcimit.
Prforcimi: Ndrrim vendesh
Klass s ndar n pes grupe, msuesja u jep nga nj fish. do grup duhet ti prgjigjet
pyetjeve t shkruara n t.
Fisha e par:
- tiparet dhe shumllojshmria e klass s peshqve. - Si ti mbrojm ata nga zhdukja?
Fisha e dyt:
- tiparet dhe shumllojshmria e klass s amfibve. - Si ti mbrojm ata nga zhdukja?
Fisha e tret:
- tiparet dhe shumllojshmria e klass s zvarranikve. - Si ti mbrojm ata nga zhdukja?
Fisha e katrt:
- tiparet dhe shumllojshmria e klass s shpendve. - Si ti mbrojm ata nga zhdukja?
Fisha e pest:
- tiparet dhe shumllojshmria e klass s gjitarve. - Si ti mbrojm ata nga zhdukja?
Pasi lihen pr disa minuta, prgjigjet e shkruara n nj flet qarkullojn dhe lexohen
grup pas grupi. Pr do prgjigje t lexuar nga grupet e tjera, secilit grup i lejohet t shtoj
sugjerimet e veta n fletn e prgjigjeve q i vjen nga nj grup tjetr. Msuesja ndjek dhe
kujdeset q kjo teknik t ket sa m shum efektivitet.
Pas kohs s prcaktuar, do prfaqsues grupi lexon prgjigjet e tij, si dhe sugjerimet e
grupeve t tjera, duke argumentuar pranimin ose mospranimin e sugjerimeve.
Detyr: Detyr grupi ose individuale.
Hulumtoni dhe mbani shnim llojet e kafshve t zons apo qytetit tuaj q jan n
zhdukje.
- A mbrohen me ligj nga shteti? N se jo, cila sht detyra juaj si qytetar pr mbrojtjen e
tyre? Bni nj draft-projekt.
Vlersimi:
Hapsirat pr t vlersuar nxnsit n kt or msimore
jan t shumta. Me kt or msimore sipas sasis dhe cilsis
s prgjigjeve msuesit i sht vlersuar puna e br gjat
orve t ktij kapitulli pr qndrueshmrin e koncepteve dhe
shprehive t nxna, t cilat reflektohen n qndrimet e tyre n
lidhje me informacionin e ofruar.
Vlersimi i nxnsve bhet gjat gjith etaps msimore
t ciln msuesi e evidenton duke iu drejtuar nxnsit, si:
mir, m mir duhej ta thoshe, formuloje, tregoje, pasqyroje...
etj, shum mir, ke punuar sistematikisht, ke grumbulluar
informacion shtes, ke lexuar, hulumtuar, eksperimentuar... etj.
Njkohsisht bn dallime dhe pr punn n grup.
104
Nga prvoja
Ora e prsritjes sht nj or e cila i l
msuesit hapsira t prdorimit t shum
metodave dhe teknikave.
N lndn e Biologjis dhe Edukimit
Shndetsor ora e prsritjes mund t
paraprihet dhe nga materiale filmike, vizive
apo informative t grumbulluara m par.
Ajo sht shum produktive n realizimin
e objektivave kur grshetohet n mnyr
cilsore puna e msuesit me punn n grup t
nxnsve, mbshtetur n materialet didaktike
t prdorura n kt or msimore.
Studimi i gjallesave n mnyr krahasuese

ndihmon t kuptuarit e evolucionit t tyre
Duke studiuar gjallesat n mnyr krahasuese nga njqelizort deri te gjitart, ne
mendojm tju ndihmojm jo vetm n evidentimin e koncepteve baz t grup-gjallesave t
ndryshme, ngjashmrit dhe ndryshimet q ato kan, por edhe pr prejardhjen e tyre. Kjo
do t ndihmoj n punn tuaj me nxnsit edhe n kuptimin e evolucionit t gjallesave nga
m t thjeshtat deri te m t zhvilluarat.
Konceptet filogjenetike, pa dyshim jan ndr m t vshtirat n lndn e biologjis.
Pikrisht pr kt n tekstin e biologjis t klass s tet, n studimin e gjallesave vmendja
prqendrohet n dhnien e njohurive shkencore mbi ndrtimin e brendshm, t jashtm dhe
t funksioneve t organeve t tyre. Kshtu nxnsit krijojn nj tablo t qart mbi botn e
gjall n trsi dhe mbi zhvillimin gradual q pson ajo gjat zhvillimit historik.
Ndrtimi i gjallesave n trsi dhe i organeve t ndryshme n veanti n tekstin biologjia
tet nuk studiohet i veuar, por i lidhur ngusht me funksionet q ato kryejn. Dhe me t
vrtet a mund t studiohet nj gjalles menjher si nj e tr, pa analizuar nj nga nj
pjest e ndryshme t saj? Pr shembull, studimi i kafshve fillon me pamjen e jashtme,
vazhdon me ndjeshmrin, me lvizjen, pas ksaj kalohet n ndrtimin e organeve dhe
t funksioneve t tyre dhe n fund n prgjithsimin e dijeve t veanta morfologjike e
fiziologjike, t cilat i japin nxnsit iden e nj organizmi t tr.
Gjat ktij studimi, duhet t theksohet mir se organet e brendshme kan lidhje reciproke
ndrmjet tyre si pjes t veanta t nj t tre. Gjithashtu, duhet t vihet n dukje se e
gjith veprimtaria e organeve, duke filluar q nga funksioni i organeve t frymmarrjes, t
ushqyerit, e gjer tek eliminimi i mbeturinave nga trupi, drejtohen nga sistemi nervor. N kt
mnyr nxnsit, gjat ktij kursi, fillojn gjithnj e m shum t kuptojn trsin e do
organizmi dhe rolin e sistemit nervor.
Nj shtje tjetr me rndsi q duhet pasur parasysh sht edhe fakti se gjallesat,
gjat studimit t tyre, nuk duhen marr t veuara e t pavarura, por t lidhura ngusht me
mjedisin q i rrethon.
M posht po trajtojm disa nga konceptet baz n grupe t caktuara gjallesash.
Njqelizort
Duke studiuar kt grup gjallesash, nxnsit formojn konceptin se gjallesat njqelizore
prbjn etapn fillestare t zhvillimit t gjallesave shumqelizore.
Ameba prfaqson nj gjalles t thjesht, si nga ndrtimi, funksioni jetsor, edhe nga
mnyra e shumimit. Ajo ka nj ndrtim t thjesht, gj q duket n mungesn e nj mbulese
t fort e pr pasoj edhe t nj forme t pacaktuar t trupit. Gjithashtu tek ameba vihet re
mungesa e organeve t prhershme q nevojiten pr t lvizur dhe pr t marr ushqimin.
Pikrisht pr kt, ajo lviz duke u zvarritur me ndihmn e zgjatimeve q merr trupi i saj dhe bn
nj jet normale n kushtet e mjedisit uj. Kshtu, dalngadal duke u njohur me ndrtimin e
trupit dhe funksionet jetsore t gjalless nuk sht e vshtir t formohet te nxnsit koncepti
se ajo, megjithse ka nj ndrtim shum t thjesht dhe sht e prbr vetm nga nj qeliz,
kryen t gjitha funksionet jetsore q karakterizojn gjallesat e thjeshta.
N klasn e kamxhikorve vmendja prqendrohet n studimin e Euglens, sidomos
n funksionin jetsor m t rndsishm t saj, n mnyrn e t ushqyerit. N drit ajo
105
Materiale n ndihm t msuesit
ushqehet si bim, pra prgatit vet lndt ushqimore, ndrsa n errsir ushqehet si kafsh.
N kt mnyr euglena paraqitet si nj ur kalimi, q lidh botn bimore me at shtazore.
Ky sht nj prfundim shum i rndsishm, q tregon se bimt dhe kafsht kan nj
prejardhje t prbashkt.
Pr ta br m t leht kalimin nga studimi i gjallesave njqelizore n ato shumqelizore,
vmendja e nxnsve prqendrohet n mnyrn e shumimit me an t ndarjes s
vazhdueshme, ku pas ktij procesi do individ vazhdon t jetoj, t zhvillohet dhe t rindahet.
Duke vn n dukje, gjithashtu, se pas ndarjes s par, shpesh individt nuk largohen, por
vazhdojn t qndrojn aty duke u grumbulluar n qindra e mijra organizma njqelizor
n nj vend t vetm. N kt mnyr formohen t ashtuquajturat koloni. N kt rast, si
shembull prmenden algat njqelizore, q bjn jet n koloni. N kt koloni, individt q
bashkohen bjn ndarje pune ndrmjet tyre.
Studimi i paramecit prqendrohet n ndrtimin m t ndrlikuar t trupit t tij, p.sh.: n formn
e qndrueshme t trupit, n membrann me qerpik t shumt q ndihmojn pr lvizje etj.
N studimin e njqelizorve rndsi ka t theksohet lidhja q ekziston midis ndrtimit
t trupit t njqelizorve dhe mjedisit ku ata jetojn. Pra, vakuolat, qepallat dredhse dhe
veorit e shumimit tregojn se kto gjallesa jan banor t ujit.
N prfundim t studimit t veorive t njqelizorve theksohet se t gjitha kto gjallesa
t thjeshta, t cilat paraqesin edhe veorit tipike t do klase, jan formuar si rezultat i nj
evolucioni t gjat, pra kan lindur n kohra t ndryshme.
Sfungjert
Sfungjert jan gjallesat e para shumqelizore, q kan rrjedhur nga njqelizort. N
kt tip vmendja e nxnsve duhet t prqendrohet n ndrtimin e trupit n dy shtresa,
n shtresn e jashtme, me qeliza pak a shum t shtypura, dhe n shtresn e brendshme,
me qeliza t pajisura me nga nj kamxhik. Gjithashtu, duhet t theksohet se te sfungjert
disa qeliza jan specializuar pr t kryer funksione t caktuara, pra ndrmjet tyre sht br
ndarja e puns. Megjithat, te kto gjallesa nuk ekzistojn inde dhe organe, domethn
ndrtimi i trupit sht shum i thjesht edhe pse ato jan gjallesa shumqelizore.
Celenteratt
Te celenteratt, prve dy shtresave q i pam te sfungjert, gjejm pr her t par
qelizat lkurore-muskulore dhe qelizat nervore. Pr kt arsye, kto gjallesa kan mundsi
t lvizin dhe tu prgjigjen me lehtsi ngacmimeve t jashtme.
Vmendje i duhet kushtuar edhe mnyrs s tretjes t ushqimit. Te celenteratt, ushqimi
vetm sa coptohet n zgavrn tretse, ndrsa tretja prfundimtare e tij bhet n brendsi
t qelizave tretse t shtress s brendshme, t cilat kapin grimcat ushqimore nprmjet
pseudopodeve, ashtu sikurse edhe ameba. Ky sht nj shembull me rndsi pr t arritur
n prfundimin se celenteratt ngjajn me gjallesat njqelizore.
Gjithashtu rndsi pr t treguar prejardhjen e celenteratve paraqet edhe studimi i
shumimit t tyre. Celenteratt shumohen n mnyr joseksuale, me an t bulave, dhe
me shumim seksual. Shumimi seksual realizohet me an t vezs: kshtu, nga nj qeliz
e vetme, q sht veza e pllenuar, me an t ndarjes s njpasnjshme krijohet nj kafsh
shumqelizore. Pra, n kt rast nxirret prfundimi me rndsi t madhe se gjallesat
shumqelizore e kan prejardhjen e tyre t prbashkt nga ato njqelizore.
Krimbat
Studimi i krimbave fillon me tipin e krimbave t shtypur, vazhdon me at t rrumbullakt
dhe prfundon me tipin e krimbave unazor, gj q pasqyron m mir ndrlikimin e trupit,
pra zhvillimin e tyre.
106
Butakt
N studimin e tipit t butakve, n fillim theksi vihet se ata e kan prejardhjen nga
disa krimba unazor. Kt e vrteton ndrtimi i trupit dhe forma krimbore e disa butakve
primitiv t sotm t detit, t cilt, deri n nj far shkalle, nga pamja e jashtme dhe renditja
e organeve na kujtojn krimbat.
Afrsia e krimbave me butakt duket edhe n ndrtimin e sistemit nervor, i cili ashtu, si te
krimbat, sht i prbr nga ganglione nervore. Ktu vlen t prmendim sidomos ganglionet
e koks q n t dy kto grupe kafshsh jan t vendosura mbi pjesn e prparme t
aparatit trets.
Por te butakt jan t zhvilluara disa organe t reja, n baz t t cilave ata dallohen nga
t gjitha grupet e kafshve t msuara deri tani.
Kto organe jan: shputa (kmba), e cila sht nj organ i specializuar pr lvizje;

manteli, n t cilin jan prqendruar organet q kryejn funksione

t veanta dhe guaska, e cila mbron trupin nga dmtimet e jashtme.
N dhnien e njohurive mbi ndrtimin e brendshm t butakve sht e nevojshme t vihet
n dukje ndrlikimi i trupit t tyre n krahasim me at t krimbave. N kt drejtim vmendja
duhet t prqendrohet n organet e frymmarrjes, q prfaqsohen nga velzat n t gjith
butakt q jetojn n mjedise ujore dhe nga mushkrit te butakt q jetojn n tok.
Gjithashtu te butakt n nj shkall t lart zhvillimi paraqitet edhe aparati trets, ktu pr
her t par shfaqet mlia e zez.
Ndrsa gjat shpjegimit t aparatit t qarkullimit nxnsit njihen pr her t par me
zemrn. Vmendje t veant n kt rast i duhet kushtuar forms s hapur t qarkullimit t
gjakut, gj q ndryshon n krahasim me krimbat, t cilt kan qarkullim t mbyllur.
Pra, nga ky kndvshtrim, studimi i tipit t butakve bn q nxnsit t kuptojn se ata
qndrojn n nj nivel m t lart zhvillimi n krahasim me krimbat unazor.
107
Vmendja n studimin e ktyre kafshve duhet prqendruar sidomos n ndrtimin e

trupit n tri shtresa. Kjo sht e rndsishme t nnvizohet, pasi krimbat n krahasim me
celenteratt, prbjn nj grup kafshsh m t evoluar. Ve ksaj, funksionet jetsore n
kto kafsh nuk kryhen prej qelizave t veanta, sikurse ndodh te hidra, por nga organe
t veanta. Pra, te krimbat nxnsit njihen pr her t par me organet, si p.sh.: me ato t
tretjes, t jashtqitjes, shumimit dhe me sistemin nervor.
Proceset jetsore t krimbave studiohen n lidhje t ngusht me ndrtimin e organeve
dhe mjedisit ku ata jetojn. N kt mnyr del edhe prshtatshmria e tyre ndaj kushteve
n t cilat jetojn. Pr shembull, te tenia e cila jeton n aparatin trets t njeriut n mnyr
parazitare, ajo nuk ka aparat trets apo organe t qarkullimit, por ka grepa dhe ventuza t cilat
kapen n zorrt e organizmit n t cilin jeton. Kjo mnyr jetese, gjat shum brezave, solli te
kjo gjalles zhdukjen e organeve t tretjes. N kt rast sht e nevojshme t vihet n dukje
se rruga e evolucionit sht shum e ndrlikuar, zakonisht gjallesat evoluojn duke u zhvilluar,
por ndodh, q pr tju prshtatur m mir kushteve t mjedisit, evoluojn duke u thjeshtuar.
Ndrsa n studimin e krimbave unazor, sht e rndsishme t theksohet se ata jan
grupi m i evoluar sepse kan:

tub trets q prshkon t gjith trupin;

aparat qarkullimi me nj zemr primitive;

sistem nervor me ganglione n do segment;

sistem jashtqitjeje;

sistem muskulor.
M pas nxnsve u theksohet se i gjith ky ndryshim dhe zhvillim te krimbat unazor ka
ardhur si rezultat i jets s lir n kushtet e mjedisit t jashtm, pasi pr shembull krimbi i
toks (shiut), pr t krkuar ushqimin dhe pr tu mbrojtur, duhet t lviz.
Kmbnyjtuarit
Tipi i kmbnyjtuarve prfshin m tepr se nj milion lloj kafshsh, prandaj mund t
konsiderohet si tipi m i madh i bots shtazore. Kafsht e ktij tipi jan t shumllojshme nga
forma, ndrtimi dhe mnyra e jetess. N lidhje me prejardhjen e kmbnyjtuarve nxnsit
duhet t ken parasysh:

ata e kan prejardhjen nga krimbat unazor;

trupin e kan t ndar n pjes t vendosura njra pas tjetrs;

sistemi nervor sht i tipit t ganglioneve;

organi i tretjes te kmbnyjtuarit ka dy vrima: vrimn e gojs n pjesn e prparme

t trupit dhe at t pasdaljes n pjesn e prapme t trupit.
Kto veori t prbashkta q i gjejm te krimbat unazor dhe te kmbnyjtuarit,
tregojn se kta t fundit jan nj grup gjallesash, q t part e tyre jan ndar nga krimbat
unazor t detit q n kohrat m t lashta.
Por, pr t vn n dukje zhvillimin e kmbnyjtuarve, msuesi duhet t ndalet m
shum n tiparet dalluese t tyre, si: p.sh.: te mbulesa e jashtme e trupit, e cila n kto
gjallesa sht e fort; te ndarja e trupit jo n segmente, por n tri pjes kryesore: (kok,
kraharor dhe bark). Secila nga kto tri pjes ka nj funksion t veant, pasi n to grupohen
organet e ndryshme.
Kmbt jan t nyjtuara, nuk shrbejn pr lvizje, por pr kapjen dhe thrrmimin
e ushqimit. Shumica e organeve ndijore jan t prqendruara n kok (syt, antenat,
kmbt).
Zhvillimi i skeletit dhe i kmbve t nyjtuara, krahas veorive t tjera, ndihmoi n
evolucionin e mtejshm t kmbnyjtuarve primitiv, t cilt u zhvilluan n dy drejtime:
- N organizmat q marrin frym me velza, p.sh.: gaforret.
- N organizmat q marrin frym me trake. T tilla jan format e ndryshme toksore, si:
kandrrat, merimangat etj.
N studimin e klass s gaforreve vmendja duhet t prqendrohet n kto shtje:

n kmbt e nyjtuara, n kt rast vmendje e veant u kushtohet kmbve

t kraharorit;

n mbulesn e fort q vesh gjith trupin;

n ndarjen e trupit n dy pjes: n kokkraharorin dhe barkun;

n organet e ndjeshmris q jan antenat dhe syt.
Gjat studimit t organeve t tretjes duhet prqendruar vmendja te stomaku i ndrlikuar,
i prbr nga dy pjes; te zemra dhe qarkullimi i hapur i gjakut; si dhe i velzave q shrbejn
pr frymmarrje.
Ndrsa n klasn e merimangave studimi duhet t bhet gjithmon duke e krahasuar
merimangn me gaforren. Pikrisht nga ky krahasim vihen re ndryshimet t cilat i gjejm n
barkun e pasegmentuar, n mungesn e antenave, n pranin e grepave helmues, n syt
e thjesht, n kmbt e kraharorit, n trupin e mbuluar me push dhe n gjndrat e plhurs.
Ndrsa frymmarrja realizohet me an t trakeve dhe t mushkrive.
Shumllojshmria e madhe n klasn e kandrrave shpjegohet me:
mnyrat e prshtatjes s tyre ndaj kushteve t mjedisit ku jetojn;
mnyrat e ndrlikuara t zhvillimit;
n ndarjen e trupit n tri pjes: kok, kraharor, bark, antenave t prbra nga nj
numr i madh segmentesh, kmbve dhe flatrave t mashkullit;
zhvillimin e organeve t ndjeshmris q jan antenat dhe syt;
aparati i tretjes sht i ndrlikuar dhe gypi trets ndahet n: zorrn e prparme, t
mesme dhe t prapme;
frymmarrja realizohet me nj numr t madh trakesh, q lejojn shprndarjen e
oksigjenit n do skaj t trupit;
108
Lkurgjembort
Duke studiuar kt tip nxnsit msojn se kemi t bjm me nj grup kafshsh me
ndrtim dhe form jetese t veant. N kt mnyr studimi i ktij tipi zgjeron njohurit e
tyre lidhur me shumllojshmrin e bots shtazore.
N studimin e lkurgjemborve, msuesi vmendjen duhet ta prqendroj n simetrin
rrezore t trupit t tyre, duke e krahasuar kt me simetrin dyansore t krimbave unazor. N
kt rast duhet t vihet n dukje dhe t demonstrohet konkretisht simetria e dyanshme e larvs
s lkurgjemborve, me qllim q nxnsit t arrijn vet n prfundimin e origjins s tyre.
Prsa i prket ndrtimit t organeve, mnyrs s t ushqyerit dhe shumimit, msuesi
duhet t tregoj kujdes n shpjegimin e tyre, pasi kto jan dika e veant q nxnsit nuk
e kan hasur m par. Kshtu, p.sh.: duhet vn n dukje se skeleti i lkurgjemborve
sht i fort-glqeror, n skelet zhvillohen edhe gjembat. Skeleti, n kundrshtim me kafsht
e tjera jokurrizore, (te t cilat skeleti zhvillohet nga shtresa e jashtme e trupit), zhvillohet nga
shtresa e mesme. N kt mnyr lkurgjembort ndryshojn nga kafsht jokurrizore dhe
n kt drejtim ngjasojn me kurrizort.
Kurrizort (kordatt)
Grupi i madh i kurrizorve prfshin kafsh q ndryshojn ndrmjet tyre pr nga mnyra e
jetess, madhsia, forma dhe ndrtimi i trupit. Prfaqsuesit e ktij tipi jan t prhapur kudo
n natyr: n uj, n tok dhe n ajr. Pikrisht pr kt mnyr jetese, kurrizort ndryshojn
mjaft ndrmjet tyre. Megjithat, ata karakterizohen nga disa veori t prbashkta, t cilat
msuesi duhet tua bj t njohur nxnsve. Kto veori jan:
n brendsi t trupit kan t paktn n fazat e para t zhvillimit nj organ t formuar
nga nj kordon krcor, korda kurrizore (prandaj kurrizort quhen edhe kordat), q n
kurrizort m t zhvilluar zvendsohet nga shtylla kurrizore;
sistemi nervor sht n form tubi, i prbr nga truri, palca e kurrizit dhe fijet nervore
q dalin prej tyre. Sistemi nervor ndodhet mbi kordn;
n pjesn e prparme t aparatit trets (n faring) ndodhen t arat velzore, t
cilat vrehen te kurrizort e thjesht si dhe te peshqit. Tek amfibt, t arat velzore
zhduken gjat kohs s ndryshimeve q psojn ata, ndrsa n kurrizort e tjer
duken vetm gjat zhvillimit embrional.
Msuesi duke ua br t njohura nxnsve kto tipare, u v n dukje atyre se n tipat e
msuar m par, asnjri prej tyre nuk kishte kord. Te kurrizort, pra, korda sht dika e
re, e cila i jep fortsi trupit. Po kshtu velzat, ndonse ekzistonin edhe n kafsh t tjera,
asnjher nuk i gjetm n faring.
109
zemra dhe qarkullimi i gjakut sht i hapur.

studimi i sistemit nervor te kandrrat prbn nj moment t veant, pasi, nprmjet
krahasimit t sistemit nervor me ganglione t kandrrave me at t krimbave unazor,
arrihet n prfundimin se kandrrat kan rrjedhur prej krimbave unazor.
N studimin e prfaqsuesve t rendeve t ndryshme vmendja duhet t prqendrohet
sidomos n aparatin e gojs dhe n shumimin e zhvillimin e kandrrave. Kshtu, duhet t
theksohet se, nn ndikimin e mjedisit t jashtm dhe mnyrs s t ushqyerit aparati i gojs
ka psuar ndryshime. Pra kemi lloje t ndryshme t ktij aparati n kandrra t ndryshme, si:
brejts, thiths, shpues-thiths, lpirs etj.
Ndrsa n shumimin dhe zhvillimin e kandrrave vihen re ndryshimet q pasojn n kto
kandrra gjat fazave t ndryshme duke prfunduar n at q te nj pjes prej tyre, si
sht p.sh.: miza, zhvillimi bhet me ndryshim jo t plot, ndrsa te flutura zhvillimi bhet
me ndryshim t plot. N kt mnyr, nxnsit shohin se si n nj faz t caktuar t
zhvillimit, kandrrat ngjasojn pothuaj me nj krimb unazor, fakt ky q dshmon pr origjinn
e kandrrave nga krimbat unazor.
Qelizat nervore deri tani i kemi ndeshur t grumbulluara n ganglione si te krimbat

unazor, te butakt dhe te kmbnyjtuarit. Kurse te kurrizort qelizat nervore grupohen
dhe formojn nj organ n form tubi.
Pas njohjes me kto tipare msuesi mund t prmend amfioksin nj kafsh primitive q jeton
n detet e Mesdheut, i cili brenda trupit ka nj kordon krcor primitiv, n form gypi dhe t arat
velzore. Kto tipare i qndrojn gjat gjith jets. Kshtu msuesi duhet t ndalet n kto tipare
q e bjn amfioksin t jet si nj ur kalimi ndrmjet kafshve pakurrizore dhe atyre kurrizore.
Kordoni m pas shndrrohet n shtylln kurrizore t kafshve kurrizore.
N gjallesat kurrizore bjn pjes: peshqit, amfibt, zvarranikt, shpendt dhe gjitart.
Klasa e peshqve
Njohja me peshqit, kafsht e para kurrizore, prbn nj ast t rndsishm, pasi
prvetsimi i ndrgjegjshm i ndrlikimit t peshqve dhe i proceseve jetsore t tyre bn q
t kuptohen drejt ndrtimi dhe proceset jetsore t t gjith kurrizorve t tjer.
Studimi i proceseve jetsore t peshqve thellon edhe m tepr konceptin mbi shkmbimin
e lnds, mbi mjedisin e jetess, mbi lidhjet e kafshs me mjedisin e jashtm dhe mbi
przgjedhjen natyrore dhe at artificiale. T gjitha kto koncepte, prvetsohen dhe m mir
nga nxnsit n qoft se msimi shoqrohet me vzhgime dhe eksperimente mbi peshqit e
gjall n akuarium, n tabela dhe me mjete t tjera q ka msuesi n dispozicion.
Gjat vzhgimit t peshqve vmendja duhet t prqendrohet n tiparet m t rndsishme,
si: n formn boshtore t trupit, n trupin e mbuluar me luspa, n pendt ift dhe tek, n vijn
ansore, q sht organ tipik i peshqve dhe u shrben atyre pr tu orientuar n uj. Gjat
shpjegimit t pendve ift vmendja duhet t trhiqet n faktin se kto pend n grupet m
t larta t kurrizorve shndrrohen n gjymtyr t prparme dhe n gjymtyr t prapme.
Prsa u prket muskujve, skeletit dhe ndrtimit t brendshm, vihet n dukje roli i skeletit
si nj mbshtetje e fort pr trupin, n t cilin fiksohen muskujt dhe mbrohen organet e
brendshme. Gjithashtu, vihet n dukje se skeleti sht i brendshm dhe jo i jashtm si ai i
kmbnyjtuarve. N studimin e shtylls kurrizore i kushtohet kujdes tubit q ndodhet n
mes t trupit t kurrizorve, n t cilin kalon korda.
Gjat studimit t kafshve pakurrizore nxnsit jan njohur me proceset kryesore jetike:
tretjen e ushqimit, frymmarrjen, qarkullimin e gjakut dhe jashtqitjen. Ndrsa njohja m me
hollsi me ndrtimin e brendshm t peshqve lejon q kto koncepte t thellohen edhe m
tepr dhe t formohet nj ide m e gjr mbi shkmbimin e lndve.
Prandaj, gjat prshkrimit t do organi, duhet pasur parasysh q t dal edhe funksioni
jetik q luan ai, p.sh.: si bhet tretja, si thithet ushqimi n muret e zorrve, si shkon n gjak
dhe si shprndahet ai n t gjith trupin etj.
N studimin e frymmarrjes vmendja e nxnsve prqendrohet n hapjen e mbylljen
e gojs dhe n kapakt velzor njkohsisht. sht e rndsishme q, gjat shpjegimit
t ndrtimit t velzave, t dal edhe mnyra e shkmbimit t gazeve. Kjo lejon q t
prvetsohet nj hallk e rndsishme e shkmbimit t lnds dhe t kuptohet edhe m
mir prshtatja e peshkut n mjedisin uj.
Gjat studimit t qarkullimit t gjakut, nxnsit vn re se zemra sht e ndar n dy
pjes, me qllim q, kur t kalohet n klasat e tjera t kurrizorve, t bhet krahasimi i
zemrs dhe t nxirret evolucioni i sistemeve t qarkullimit t gjakut.
Gjat studimit t sistemit nervor, i kushtohet rndsi faktit se ai prbhet nga truri, palca
dhe nervat. Truri i peshkut studiohet me hollsi, d.m.th. n t pes pjest e tij. Msuesi n
kt rast u v n dukje nxnsve se kt ndarje e gjejm n t gjith kurrizort e tjer q
studiohen m von.
Edhe shumimi dhe zhvillimi i peshqve meriton vmendje t veant. Pjelloria e madhe e
peshqve si nj prshtatshmri pr t siguruar vazhdimsin e llojit dhe ndarja q ndodh n vezn
e pllenuar tregon origjinn e peshqve prej kafshve njqelizore dhe unitetin e bots s gjall.
110
Klasa e zvarranikve (Reptilt)

Zvarranikt prfaqsojn kafsht e para q jetojn n tok.
Msuesi, duke u folur nxnsve pr kafsht q bjn pjes n kt klas duhet tu
theksoj atyre zhvillimin e madh q kishin ato, sidomos n epokn e largt gjeologjike (n
mesozoik), t cilt n kt koh, zun vendin e par kudo dhe u prhapn si n tok, ashtu
edhe n uj dhe ajr. Njohja me zvarranikt e lasht sht shum e rndsishme jo vetm
111
Klasa e amfibve (ujtoksort)

Nga t gjith kurrizort, amfibt jan kurrizort e par t cilt u jan prshtatur, ndonse
jo t gjith, jets n tok. Pr kt arsye kto kafsh zn nj vend t veant n historin
e zhvillimit t kafshve kurrizore.
N tekstin e biologjis t klass s tet si prfaqsuese e klass s amfibve merret
bretkosa e pellgjeve. Msuesi, pr t nxjerr n pah ndrlikimin e trupit t tyre n krahasim
me kafsht paraardhse, duhet tu bj t njohur nxnsve kushtet n t cilat kan jetuar
strgjyshrit e tyre dhe ndikimin q patn ato kushte n ndrlikimin e trupit.
Si dihet amfibt e kan origjinn e tyre nga peshqit e vjetr, t cilt kan jetuar n uj.
Ktu nxnsve duhet tu bhet e qart se kalimi i peshqve t vjetr nga uji n tok erdhi si
rezultat i ndryshimeve klimaterike: klima u b e that dhe kjo shkaktoi tharjen e pellgjeve. N
kto kushte nga brezi n brez jetuan dhe u zhvilluan ata individ te t cilt u prkryen m
mir gjymtyrt, mushkrit, zemra etj. N kt mnyr nxnsit njihen kshtu me veprimin e
przgjedhjes natyrore. Por, atyre duhet tu theksohet se pas klims s that filloi nj periudh
mjaft e lagt e cila bri q amfibt e porsakrijuar t mos shkputnin lidhjet me ujin. Duke i
njohur nxnsit me kto kushte nuk sht e vshtir t bhen disa krahasime dhe t nxirren
disa prfundime se paraardhsit e amfibve, peshqit e vjetr, tanim t zhdukur, merrnin frym
me mushkri dhe zvarriteshin me kmb n tok. Zhvillimi i embrionit t bretkoss dhe larva
e saj jan t ngjashm me at t peshqve. Embrioni shumqelizor i amfibve e ka origjinn e
vet nga nj qeliz e vetme. Larva e bretkoss i ngjet n fillim m shum nj peshku, merr frym
me velza dhe anash trupit ndodhet vija ansore. Me kalimin e kohs larva pson ndryshime,
zhvillohen mushkrit, zhduket vija ansore, shfaqen gjymtyrt, zhduket bishti.

Amfibt kan shtyll kurrizore sikurse peshqit dhe t gjith kurrizort e tjer.
Por msuesi, krahas ktyre tipareve, duhet ti njoh nxnsit edhe me ato karakteristika t
cilat vn n dukje ndrlikimin e trupit t amfibve. Kjo realizohet mir duke br krahasimin
midis organeve t trupit t bretkoss me at t peshqve. Nxnsit nga ky krahasim vn n
dukje ndryshimin e forms s trupit, dallojn syt e pajisur me dy kapak, dallojn vrimat e
hunds dhe gojn e madhe etj., dhe me ndihmn e msuesit ata msojn se t gjitha kto
ndryshime jan t lidhura me mnyrn e jetess n tok.
M pas duke vzhguar gjymtyrt, shohin cipn notuese midis gishtrinjve t kmbve t prapme.
N kt mnyr nxnsit binden se kmbt e pasme luajn rol t rndsishm gjat notimit.
Gjat studimit t organeve t brendshme vihet n dukje se mshikza e notimit q u
kthye n mushkri nuk ka arritur zhvillim t plot; pikrisht pr kt bretkosa merr frym
edhe me lkur. Lkura prvetson vetm oksigjenin e tretur n uj, prandaj ajo duhet t
qndroj gjithmon e lagur. Kjo sht nj veori q tregon se amfibt nuk i kan shkputur
lidhjet krejtsisht me ujin.
N kt rast msuesi duhet t theksoj se shfaqja e mushkrive solli si rezultat zhvillimin
e qarkullimit t vogl t gjakut dhe zemra e bretkoss ndahet n tri pjes; pra solln nj
ndrlikim m t madh t qarkullimit t gjakut n trsi.
N studimin e sistemit nervor duhet t dal qart zhvillimi m i madh i trurit t prparm
n krahasim me at peshqve, ndrsa truri i vogl prkundrazi sht m pak i zhvilluar.
Kjo ndodh mbasi lvizjet e bretkoss, t cilat prcaktohen nga truri i vogl, jan m t
ngadalshme n krahasim me ato t peshqve.
Si prfundim mund t themi se amfibt japin nj material t pasur nprmjet t cilit
nxnsit binden mbi ndrlikimin gradual t bots shtazore.
pr prcaktimin e origjins s tyre, por edhe pse nga kto, u zhvilluan dy grupe t tjera
vertebrorsh, shpendt dhe gjitart.
Zhvillimin e zvarranikve nga amfibt, msuesi duhet ta lidh me ndryshimin e kushteve
t mjedisit. Kshtu klima nga e nxeht dhe e lagt, q ishte n kohn q jetonin amfibt, u
ndryshua dhe u b e that dhe e nxeht. N kto kushte jetesa e amfibve u b e vshtir,
prandaj ata filluan t psojn disa ndryshime.
Mbi lkur u krijua nj shtres e brirt me luspa, gj q e mbron at nga avullimi i teprt
dhe nga thatsia.
Veza te zvarranikt sht m e madhe se tek amfibt, kshtu ajo prmban mjaft lnd
ushqimore. Gjithashtu te veza u formua nj lvozhg e fort. Kto veori t vezs u dhan
mundsi zvarranikve t zhvilloheshin n tok.
M pas msuesi kalon n studimin e pamjes s jashtme dhe t ndrtimit t brendshm
t zvarranikve.
Kur studiohet pamja e jashtme, vmendja e nxnsve prqendrohet n formn e trupit,
n lkurn me luspa brinore, n pozicionin ansor t kmbve, q ka rndsi sidomos n
mbrojtjen e ekuilibrit t kafshs, si dhe n rolin e bishtit, gjat lvizjeve t shpejta.
Gjat studimit t organeve t brendshme, msuesi ndalet sidomos n ato organe, t
cilat kan psuar ndryshime. Kshtu p.sh. duhet t vihet n dukje zhvillimi i mushkrive q
ka ardhur si rezultat i shfaqjes s lkurs s that. N kt mnyr u prballuan m mir
nevojat e trupit t hardhucs pr oksigjen.
Zemra, gjithashtu, pson ndryshime, n barkushen e saj t vetme shfaqet nj perde jo e
plot; n sistemin nervor zhvillohet, sidomos truri i prparm dhe truri i vogl.
Edhe shumimi i zvarranikve qndron n nj shkall m t lart n krahasim me peshqit dhe
amfibt, pasi kta t fundit shumohen n uj, ndrsa zvarranikt n tok. Kjo realizohet pasi
veza, si tham sht e madhe, e mbrojtur me lvozhg dhe prmban shum lnd ushqimore.
T gjitha kto tipare i bjn zvarranikt q ti prshtaten m mir kushteve t mjedisit.
Klasa e shpendve
Studimi i shpendve ndihmon mjaft n kuptimin e drejt t zhvillimit t bots shtazore, pasi
te shpendt shfaqen disa veori t cilat vn n dukje zhvillimin m t lart t trupit t tyre.
N studimin e klass s zvarranikve pam se shpendt e kishin origjinn nga kto kafsh,
prandaj gjat studimit t pllumbit, msuesi duhet t vr n pah tiparet e prbashkta t
ktyre dy grupeve.
N radh t par ngjashmria duket gjat zhvillimit embrional.
Veza e shpendve ngjan shum me at t zvarranikve, gjithashtu gjat zhvillimit
embrional duken t arat velzore. Pra, gjat zhvillimit embrional t pllumbit prsriten n
mnyr t shkurtr dhe t shpejt tiparet e paraardhsve t tij.
Skeleti i pllumbit ka t njjtin plan ndrtimi dhe ngjashmri n pjes t veanta me
skeletin e bretkoss dhe t hardhucs.
N pjesn e zhveshur t kmbs s pllumbit duken luspat, n goj duket sqepi, t cilat s
bashku me puplat kan shum ngjashmri me zhvillimin e luspave brinore t zvarranikve.
T dy grupet, si shpendt, ashtu edhe gjitart, lkurn e kan pa gjndra.
Por, krahas ktyre, vmendja e nxnsve duhet t prqendrohet edhe n ato veori t trupit
t pllumbit q flasin pr nj zhvillim dhe prshtatshmri m t lart ndaj kushteve t mjedisit.
Forma e trupit, eshtrat e mbushura me ajr, skeleti i koks m i vogl, formimi i sqepit
n vend t dhmbve, brinjt e zhvilluara dhe karena, jan veori q i bjn shpendt ti
prshtaten jetess n ajr.
Kur msuesi shpjegon organet e brendshme duhet t prqendrohet sidomos n kto shtje:
N organet e tretjes vihet re mungesa e dhmbve, shfaqja e gushs, ndarja e
stomakut n dy pjes dhe zorra relativisht jo e gjat.
112
Klasa e gjitarve
Kafsht q bjn pjes n klasn e gjitarve kan nj organizim t trupit mjaft t ndrlikuar.
Kjo u siguroi ktyre kafshve nj shumllojshmri dhe prhapje mjaft t madhe, duke i dhn
shkas lindjes s rendeve t ndryshme q nga gjitart e thjesht q pjellin vez, e deri te rendi
i majmunve, ku bn pjes edhe vet njeriu, q sht qenia m e lart.
Gjitart e kan origjinn nga zvarranikt e lasht. N nj koh shum t largt, kur klima
u ftoh dhe zvarranikt nuk iu prshtatn dot kushteve t reja, lindn shpendt dhe gjitart,
kafsh kto me temperatur t qndrueshme.
Origjina e gjitarve nga zvarranikt duket si gjat zhvillimit embrional t tyre, ashtu edhe
n kafshn e rritur.
Velzat, korda, bishti dhe shumimi me an t vezve te disa gjitar t thjesht, vrtetojn
kt origjin. Gjithashtu qimet e gjitarve, q jan t ngjashme pr nga origjina me luspat e
zvarranikve, si dhe disa veori t organeve t brendshme, na kujtojn prsri zvarranikt.
Por, msuesi, gjat shpjegimit t tipareve t gjitarve, duhet t ndalet, sidomos, n ato
veori q kan vn n dukje eprsin e ktyre kafshve ndaj zvarranikve. N kt drejtim
meritojn vmendje zhvillimi i vezs n brendsi t organeve femrore, zhvillimi i placents
dhe t ushqyerit e t vegjlve me qumsht. T gjitha kto flasin pr nj zhvillim m t madh
t embrionit. Gjithashtu vlen t theksohet se kmbt e vendosura n pjesn e poshtme
t trungut, ndihmojn trupin t ngrihet lart toks. Sistemi nervor mjaft i zhvilluar, sidomos
korja e hemisferave trunore, dhe organet e shqisave (t nuhaturit dhe t dgjuarit), bjn
q kto kafsh t ken nj sjellje mjaft t ndrlikuar dhe t formohen m leht reflekset e
pakushtzuara dhe ato t kushtzuarat.
Pr evolucionin e gjitarve dhe krijimin e grupeve t reja t rndsishme jan tregues
edhe ndryshimet q psuan dhmbt, ndarja e tyre n dhmb prers, qezr (e qenit) dhe
dhmball.
Kto jan disa veori q nxnsit duhet t prvetsojn duke msuar klasn e
gjitarve.
113
N organet e frymmarrjes shpendt shfaqin disa veori q nuk i kan kurrizort e

tjer. Te kto organe zhvillohet organi i zrit si dhe trastat ajrore. T dyja kto organe
jan zhvilluar pr shkak t jets n ajr dhe kan rndsi t madhe pr evolucionin
dhe jetn e shpendve.
N organet e qarkullimit t gjakut zemra sht e ndar n katr dhomza, gj q nuk
lejon przierjen e gjakut t papastr me at t pastr.
Sistemi nervor dhe organet e shqisave jan mjaft t zhvilluara te shpendt; zhvillim
m t madh marrin sidomos truri i prparm dhe truri i vogl. Pr kt arsye, shpendt
jan t afta pr kryerjen e disa veprimeve t ndrlikuara, si sht kujdesi pr
pasardhsit, qndrimi mbi vez, shtegtimi etj. Por, n kt rast msuesi duhet tu vr
n dukje nxnsve se sado t ndrlikuara q jan veprimet e shpendve ato bazohen
kryesisht n reflekset e lindura dhe n instinktet e tyre.
Pr shkak t fluturimit, te shpendt sht zhvilluar shum shqisa e t parit, q sht
shum e rndsishme pr orientimin e tyre n hapsir. Shqisa e t nuhaturit nuk ka
rndsi t madhe, pr kt arsye ky organ sht pak i zhvilluar.
Pjesa 3. Edukim shndetsor

Edukimi mbi hiv / sid-n
Hyrje
Nevoja pr edukimin e t rinjve mbi SID-n po fiton nj miratim t prgjithshm q vjen
duke u shtuar. Studimet tregojn se edukimi mbi seksin dhe SID-n ka aftsin t sjell si
rezultat vonimin e fillimit t marrdhnieve seksuale e njherazi edhe prdorimin e praktikave
m t sigurta seksuale tek ata nxns, q tashm kan filluar marrdhnie t tilla. Ky material
sht hartuar pr tu ardhur n ndihm msuesve pr t hartuar programe edukative mbi
HIV-in, SID-n dhe SST (smundjet seksualisht t transmetueshme), q prfshijn nxnsit
e moshs nga 12 deri n 16 vje. Materiali q paraqitet mbshtetet n metodat e aktivizimit
t nxnsve, metoda q praktika i ka vrtetuar si veanrisht t efektshme pr edukimin e
nxnsve me aftsit e duhura t sjelljes.
Konteksti i prshtatshm pr edukimin mbi HIV/ SIDA dhe SST
Idet dhe veprimtarit q paraqiten n kt material prqendrohen veanrisht n
veprimtarit q lidhen me SID-n. Mirpo SIDA nuk mund t shihet e shkputur nga nj
gam e gjer problemesh, si jan: alkooli dhe drogat e tjera, prostitucioni i moshave t
vogla, shtatznit n moshat e adoleshencs, kushtet e nj jetese n varfri, dhuna dhe
papunsia. N t vrtet shum nga aftsit dhe qndrimet q u duhen t rinjve pr t
parandaluar infektimin nga SIDA dhe SST jan n vetvete aftsi jetike, pasi ato jan t
domosdoshme pr t prballuar me efektivitet nj sr problemesh t tjera, me t cilat ata
do t ndeshen gjat rritjes.
N veanti programi edukativ q trajton SST, HIV-in dhe SID-n shtron si krkes, q
nxnsit t ken nj kuptim t qart pr zhvillimin e tyre fizik, seksual dhe emocional gjat
adoleshencs, n mnyr q t jen t aft t fitojn edhe nj kuptim t qart pr aspektin
seksual te vetja e tyre dhe te t tjert. sht e rndsishme t mos harrojm se rruga
kryesore e tejimit t HIV/SIDA jan marrdhniet seksuale, ku rreziku i infektimit bhet
edhe m i madh nga prania e SST. Nxnsit duhet t marrin njohurit kryesore lidhur me
menstruacionet, marrdhniet seksuale, mbetjen shtatzn dhe kontracepsionin (shmangien
e shtatznis).
Dhnia e msimeve t edukimit mbi HIV/SIDA dhe SST bhet shum m dobiprurse kur
ky edukim shihet si komponent i edukats shndetsore, i edukats seksuale, i lnds s
biologjis apo dhe i lnds s sociologjis.
Tipi i programit pr edukimin mbi HIV/SIDA dhe SST
Shum programe q trajtojn parandalimin e SID-s dhe SST prqendrohen vetm n
t dhnat biomjeksore, n ato q kan t bjn me virusin q shkakton SID-n, sistemin
imunitar, shenjat dhe simptomat e SID-s dhe me trajtimin mjeksor prkats. Tashm dihet
mir se nuk sht e mjaftueshme q vetm ti bindim t rinjt q t edukohen me sjellje
pozitive, t shndetshme, pr t parandaluar infektimin nga HIV/SIDA dhe SST. Ata kan
nevoj si pr ti motivuar veprimet e tyre, ashtu edhe pr t qen n gjendje q njohurit e
fituara ti kthejn n praktik.
Infeksioni nga HIV-i dhe nga smundjet SST ndodh n rrethana t veanta, t mbarsura
me rrezik: kur nj vajze i imponohet kryerja e aktit seksual nga miku i saj ose nga nj
mashkull m i madh n mosh, kur nj shiring q prmban drog i jepet nj shoku etj.
N kto rrethana, pr t ruajtur shndetin e tyre, t rinjt duhet patjetr t din dhe t ken
zotsint thon jo, t din se far alternativash t propozojn si dhe t vlersojn
114
Njohurit
Informacioni i dobishm pr ti ndihmuar nxnsit q t vendosin se cilat sjellje jan t
prgjegjshme dhe n dobi t shndetit jan:

Zhvillimi fizik dhe seksual i adoleshentve.

Dallimi midis HIV-it dhe SID-s.

Rrugt n t cilat tejohen HIV dhe SST.

Rrugt n t cilat nuk tejohen HIV dhe SST.

Mjetet e mbrojtjes nga HIV / SST.

Si t sillemi me nj njeri t smur me SIDA.
Zhvillimi i aftsive
Aftsit q lidhen me sjelljet mbrojtse ndaj HIV/ AIDS dhe SST jan:
Marrja e vendimit.
Vendosmria pr ti br ball trysnive t bashkmoshatarve pr t prdorur drog
ose pr t kryer marrdhnie seksuale.
Aftsit komunikuese q mundsojn nj siguri m t madhe n marrdhniet
seksuale.
Aftsit praktike pr prdorimin me efektivitet t prezervativve.
Kto aftsi fitohen nprmjet msimeve ushtrimore simulative ose nprmjet luajtjes s
roleve t ndryshme (inskenimeve) t situatave t cilat, n jetn reale, do ti krcnonin t
rinjt me rrezikun e infektimit nga HIV/ SIDA dhe SST.
Qndrimet
Qndrimet rrjedhin nga bindjet, ndjenjat dhe nga vlersimet. Edukimi mbi HIV/ SID-n
dhe SST duhet t nxit:
Qndrimet pozitive kundrejt vonimit (shtyrjes) t kryerjes s marrdhnieve
seksuale.
Prgjegjshmrin vetjake pr kryerjen e marrdhnieve seksuale.
Prdorimin e prezervativve.
Kaprcimin e paragjykimeve t ndryshme.
Qndrimet kundr marrdhnieve seksuale me partner t shumt apo marrdhnie
seksuale t dhunshme dhe jo normale.
Ndjenjn jo vetm pr t mos u kthyer kraht njerzve seropozitiv (t infektuar nga
HIV-i) ose t smur nga AIDS, por prkundrazi, pr tu treguar t durueshm dhe
dashamirs me ata.
Mbshtetjet nxitse
Edhe nj njeri i mirinformuar dhe me aftsi ka nevoj si pr t ndrmarr veprime
t parrezikshme, ashtu edhe pr tju prmbajtur ksaj praktike. Nj kuptim realist nga
ana e nxnsit pr rrezikun t cilit ai i ekspozon vetvetes si dhe dobit e prdorimit t
shprehive parandaluese jan t lidhura ngusht me nxitjen. Prforcimi dhe mbshtetja q
115
rreziqet e mundshme. N qoft se nxnsit gjat msimit do t msojn vetm t dhnat

mbi sistemin imunitar, ata do t jen t paprgatitur pr t prballuar situatat reale me t
cilat mund t ndeshen. Mos t harrojm se qllimi i edukimit pr SID-n dhe SST sht q
nxnsit t fitojn sjellje t cilat parandalojn tejimin e HIV/ SID-s dhe SST, dhe jo thjesht
dhnia e sa m shum njohurive rreth ksaj smundjeje.
Prandaj programi q ne zhvillojm synon shtimin e njohurive, zhvillimin e aftsive, nxitjen
e qndrimeve pozitive dhe t prgjegjshme t nxnsve.
bashkmoshatart u japin shokve t tyre n praktikimin e veprimtarive t dobishme pr

shndetin ka rndsi vendimtare, pr arsye se normat q vendosin ata ndrmjet tyre jan
nxitse t fuqishme pr sjelljet e t rinjve. Pr shkak se bashkmoshatart e njohin m
mir mnyrn e t folurit dhe kulturn e njritjetrit, programet q i kushtojn vmendje
udhheqsve t bashkmoshatarve jan mjaft t frytshme. Por objektivat e programit
mund t motivohen dhe t prforcohen edhe nga prindrit dhe antart e tjer t familjes,
ndaj edhe kta duhen inkurajuar pr t luajtur rolin e tyre n edukimin seksual t fmijs.
Duke patur parsysh se elsi i parandalimit t HIV/ SID- s dhe SST jan sjelljet
(shprehit) e prgjegjshme, objektivat q do t parashtrojm m posht konsiderohen si
krkesa minimale pr cilindo program q ka t bj me to.
Objektivat:
N fund t realizimit t programit nxnsit do t ken fituar kto aftsi:
1) T bjn dallimin midis HIV/ SID-s dhe SST.
2) T prcaktojn se me cilat rrug mund t tejohet HIV/ SIDA dhe SST.
3) T prcaktojn se me cilat rrug nuk mund t tejohet HIV/ SIDA dhe SST.
4) T renditin metodat e parandalimit t HIV/ SID-s dhe SST n baz t efektshmris
s tyre.
5) T prvetsojn arsyet pse duhen vonuar n koh marrdhniet seksuale.
6) Tu prgjigjen n mnyr t prer trysnive pr marrdhnie seksuale.
7) T diskutojn rreth arsyeve dhe metodave se pse dhe si duhen vonuar n koh
marrdhniet seksuale.
8) T diskutojn rreth arsyeve dhe metodave se pse dhe si duhen kryer marrdhniet seksuale
me mjete mbrojtse n rastet kur nuk jan n gjendje t shmangin kryerjen e tyre.
9) Tu prgjigjen n mnyr t prer trysnive pr t kryer marrdhnie seksuale pa
mjete mbrojtse.
10) T prcaktojn se n mnyr mund t shprehin dashamirsi dhe solidaritet ndaj
njerzve seropozitiv ose t smur me SID.
Njsit e programit
Programi q paraqitet n kt material prbhet nga katr njsi, ku pr seciln propozohen
nj numr veprimtarish pr tu zhvilluar brenda klass (q shoqrohen me udhzues pr
msuesit pr seciln prej tyre). Njsit jan hartuar n prshtatje me nivele t ndryshme
njohurish, qndrimesh, aftsish dhe stadesh t zhvillimit t nxitjeve.
B
B
Njsia 1 Njohurit baz mbi HIV/ SID-n dhe SST

N kt njsi theksi vihet m shum mbi: jan HIV/ SIDA dhe SST, tejimi i tyre, mbrojtja
prej tyre. N kt njsi trajtohen objektivat 1 4.
Njsia 2 Sjelljet e prgjegjshme: vonimi i marrdhnieve seksuale
Nxnsit, veanrisht n moshat e hershme duhet t nxiten t mos kryejn marrdhnie
seksuale. Shtyrja e tyre pr deri n nj mosh m t rritur zakonisht jep si prfundim marrjen
e vendimeve m t pjekura n lidhje me kontracepsionin dhe me mjetet e tjera t mbrojtjes
seksuale. Nxnsit duhet ti ken t qarta arsyet pse duhet ti vonojn marrdhniet
seksuale, si dhe t msojn sesi ti bjn ball trysnive pr kryerjen e aktit seksual pa mjete
mbrojtse. Aftsit q lidhen me nj mnyr t qart dhe t prer komunikimi duhet t
msohen nprmjet inskenimeve t situatave jetsore me t cilat mund t ndeshen t rinjt.
Ata gjithashtu mund t msojn se dashuria mund t shprehet edhe me mnyra t tjera,
prve atyre seksuale. N kt njsi trajtohen objektivat 5, 6, 7.
116
Njsia 4- Kujdesi dhe mbshtetja e njerzve t smur nga HIV/ SIDA

Shum t rinj do t bien n kontakt me njerz seropotiv dhe t smur me SID, t cilt
ka t ngjar t jen edhe brenda familjeve apo dhe t lagjes s tyre. sht e nevojshme q
ktyre t rinjve tu msohet t jen t durueshm me ta, t jen dashamirs dhe t gjejn
mnyrat e duhura pr t qen krah tyre. Kjo njsi mbulon objektivin e10-t.
Pr do njsi propozohet t kryhen nj numr veprimtarish me nxnsit. M posht po
japim sipas objektivave informacione pr msuesit dhe veprimtari pr nxnsit.
Ka nj sr shtjesh lidhur me infektimin nga HIV-i dhe SIDA pr t cilat nxnsit mund
t bjn pyetje nga m t ndryshmet. M posht po japim disa nga pyetjet q zakonisht
bhen m shpesh. Msuesi duhet t ket kujdes q para se t zhvilloj msime mbi SIDn duhet t prgatitet pr tu dhn prgjigje ktyre pyetjeve. Prgjigjet e ktyre pyetjeve
gjenden n msimet q trajtojn SID-n, por m posht po japim n mnyr t prmbledhur
disa nga pyetjet m pikante si dhe prgjigjet e tyre.
SIDA. Un mbrohem... Po ti?

1. far sht SIDA?
SIDA sht forma m e rnd e infeksionit HIV, q,
duke dmtuar sistemin imunitar t organizmit, e ekspozon
at ndaj infeksioneve t rnda me natyr bakteriale, virale,
parazitare, mykotike si dhe ndaj formave t kancerit.
2. far jan SST?
SST jan smundje q transmetohen me rrug
seksuale. Ato prhapen kur kryhet kontakt seksual
me dik q sht i infektuar. T tilla jan: sifilizi,
gonorea, klamidia, herpesi vaginal.
3. Nga se shkaktohen SIDA dhe SST?
Ato shkaktohen nga viruse apo mikrobe. SIDA
shkaktohet nga HIV-i, nj virus i cili shkatrron
sistemin imunitar.
4. Kush mund t preket nga HIV/SIDA apo SST?
T gjith mund t prekemi nga HIV/SIDA apo
nga SST, t rinj, t vjetr, t pasur apo t varfr, t

mdhenj apo t vegjl.
5. Prse SIDA dhe SST jan kaq t rrezikshm
pr jetn?
Sepse nuk sht gjetur ende mjekimi pr kurimin
e tyre. Nuk ka vaksin pr t parandaluar SIDA-n.
SIDA t on drejt vdekjes.
6. Prse duhet t bj kujdes?
Mund t prekemi nga SST nse kemi sjellje
seksuale me rrezik. N qoft se kemi SST mund t
infektojm t tjert.
7. Si mund ta msoj nse jam seropozitiv?
Nj prov gjaku mund t tregoj nse jemi pozitiv.
Zakonisht simptomat nuk shfaqen pr vite t tra.
8. far duhet t bj?
sht e leht t mbrosh veten tnde nga SIDA dhe SST.
117
Njsia 3 Sjelljet e prgjegjshme: marrdhniet seksuale me mjete mbrojtse

N kohn q nxnsit marrin msimet pr SID-n q prfshin ky program, ka mundsi
q disa prej tyre, mbase tashm kan hyr n rrugn e kryerjes s marrdhnieve seksuale.
T tjert kan nevoj t din se si mund t mbrojn veten n t ardhmen, kur edhe ata do
t hyjn n kto marrdhnie. Prdorimi i prezervativve n do kryerje t aktit seksual
sht nj mnyr mjaft e efektshme pr t shmangur infektimin nga HIV/ SID-n dhe SST.
Tu japsh nxnsve njohuri pr kontracepsionin dhe prezervativt nuk do t thot aspak se
i nxit pr t kryer aktin seksual; t rinjt i marrin t dhnat pr prezervativt nprmjet nj
larmie burimesh (nga miqt, media, reklamat etj.), kshtu q dhnia e ktyre njohurive sht
e nevojshme q ata t fitojn aftsit e duhura pr ti prdorur prezervativt si duhet. N
kt njsi mbulohen objektivat 8 dhe 9.
Njsive 2 dhe 3, t cilat trajtojn sjelljet e prgjithshme, duhet tu kushtohet afro 50% e
t gjith kohs msimore brenda klass q mund t parashikohet pr t gjith programin
mbi HIV/SID-n dhe SST. Kjo krkes shtrohet pr arsye se t dyja kto njsi shtjellojn
kryesisht zhvillimin e aftsive dhe se ky proces krkon m shum koh msimore, se sa
msimi i fakteve.
Thirrje pr solidaritet
Njerzit me virusin e HIV-it e SIDA-s dhe familjet e tyre kan nevoj pr mbshtetje. Le ti
japim fund diskriminimit t personave t prekur me HIV/SIDA.
Si mund t infektohesh nga HIV-i (virusi q shkakton SIDA-n)?
1. Prmes marrdhnieve seksuale
SIDA sht nj smundje seksualisht e transmetueshme (SST).
Shum njerz jan infektuar me HIV pasi kan kryer marrdhnie seksuale t
pambrojtura (pa prezervativ).
dokush mund t preket nga HIV nse kryen seks t pasigurt (pa prezervativ).
2. Prmes gjakut t infektuar
Kur shiringa sht e pasterilizuar.
Kur mjetet pr shpimin e veshve, vizatimin e tatuazheve, furat e dhmbve,
makinat e rrojs jan t pasterilizuara.
3. Prmes nns s infektuar te foshnja q lind
Nnat e infektuara, n 1/3 e rasteve, lindin fmij t infektuar.
Shumica e foshnjave t infektuara vdesin brenda pak viteve.
Si nuk transmetohet SIDA?
HIV-i nuk merret prmes ajrit, ushqimit apo ujit, sikurse ndodh rndom me smundjet e
tjera. Virusi HIV nuk mund t jetoj jasht trupit ton dhe ai duhet t hyj n t, n mnyr
t drejtprdrejt. Krkimet e deritanishme rezultojn se tri mnyrat e msiprme jan rrugt
e vetme t infektimit.
HIV-i nuk transmetohet nga prqafimet, dhnia e dors, kontakti i zakonshm i prditshm,
prdorimi i pishinave, i banjs, fjetja n t njjtt araf, prdorimi i prbashkt i enve t
kuzhins, ushqimit, pickimet e mushkonjave apo t insekteve t tjera, kolla, teshtitja.
1. Provoni njohurit dhe aftsit tuaja pr HIV/SIDA
Pr seciln prej thnieve t mposhtme vendosni V n qoft se sht e vrtet

dhe G n qoft se sht e gabuar.
Njsia 1 e programit - Njohurit baz mbi HIV/ SID-n
1. Meshkujt mund tia transmetojn HIV-in t tjerve me an t sperms. V

2. Ju mund ta merrni HIV-in duke u ulur n ndenjsen e banjs ku ka qen i ulur nj person me SID. G
3. Ju mund ta merrni HIV-in duke pir nga e njjta got ose nga e njjta ezm ku ka pir edhe nj njeri me
SID. G
4. HIV-i gjendet n sperm, n lngjet vaginore dhe n gjak.
V
5. Nj njeri mund ta marr HIV-in duke prdorur gjilpra droge q i kan prdorur t tjert.
V
6. Njerzit seropozitiv zakonisht jan t dobt dhe me pamje t smur. G
7. Po u infektove nga HIV-i, je infektuar pr jet. V
8. Disa njerz jan infektuar nga HIV-i duke u lar n t njnjtin vend ku sht lar dhe nj i prekur nga
SIDA. G
9. Ju mund ta merrni HIV-in nga pickimi i nj mushkonje. G
10. Nj njeri i smur nga SIDA mund ta prhap virusin edhe duke kollitur ose pshtyr. G
11. Grat mund tua ngjisin HIV-in t tjerve me an t lngjeve vaginore.
V
12. Nuk ka asnj mnyr pr t zbuluar nse jeni apo nuk jeni i infektuar nga HIV-i. G
13. Ju mund t infektoheni nga HIV-i duke kryer marrdhnie seksuale me nj njeri q ka prdorur t njjtn
gjilpr droge q ka prdorur edhe nj tjetr.
V
14. Seropozitivt jo doemos kan pamjen e njeriut t smur. V
118
2. Sjellje t prgjegjshme. Vonimi i marrdhnieve seksuale
1. Vonimi i marrdhnieve seksuale dhe mosprdorimi i gjilprave t drogs jan

mnyra shum t mira q adoleshentt t shmangin marrjen e HIV-it.
2. Nj mnyr pr t mos u infektuar nga HIV-i sht shmangia e kontaktit seksual.
3. Nuk ka asnj mnyr, nga e cila njeriu mund t ruhet nga infektimi i HIV/ SID-s.
4. Moskryerja e marrdhnieve seksuale sht rruga m e efektshme pr t shmangur
infektimin nga HIV-i.
5. Njerzit e vendosur i arrijn qllimet e tyre duke iu imponuar t tjerve.
6. Nj njeri pasiv zakonisht u dorzohet t tjerve.
7. N qoft se nj njeri prpiqet t t bind t bsh dika q ti nuk do q ta bsh, ti
ose duhet t kundrshtosh, ose t bisedosh pr zgjidhje m t sigurta, ose ta vonosh
marrjen e vendimit.
8. N qoft se qndron gjithmon me nj partner, ti nuk infektohesh nga HIV-i.
V
V
G
V
V
V
V
Njsia 3- Sjellje t prgjegjshme: marrdhniet seksuale me mjete mbrojtse
1. Ju nuk mund t infektoheni nga HIV-i n qoft se kryeni marrdhnie seksuale nj

her apo dy her pa prezervativ.
2. Prezervativt sigurojn mbrojtje t plot nga HIV-i.
3. Prezervativt q prdoren si duhet dhe sa her q kryhet kontakti seksual sigurojn
mbrojte nga HIV-i, AIDS-i dhe shmangin shtatznin.
4. Nj prezervativ mund t riprdoret prsri dhe t jet i sigurt.
5. Ka rndsi q prezervativt t ruhen n nj vend t ngroht dhe me lagshti.
G
G
V
G
G
119
15. Ju mund t shroheni nga SIDA n qoft se i merrni rregullisht ilaet q ju ka dhn mjeku. G
16. Duke br tatuazhe, shpim veshi ose hunde, ju nuk mund t infektoheni nga HIV-i duke prdorur
gjilpra t prdorura nga t tjert.
G
17. Njerzit me SIDA vdesin nga smundje serioze.
V
18. Grat preken me vshtirsi nga SIDA.
G
19. HIV-i mund t kaloj nga nna te fmija i palindur ose te fmija i porsalindur. V
20. HIV-i mund t ngjitet edhe duke veshur rrobat e nj njeriu me AIDS. G
21. Kryerja e marrdhnieve seksuale gjat menstruacioneve e shton rrezikun e marrjes s HIV-it. V
22. Ju mund ta merrni HIV-in duke u prer ndrsa ruheni me briskun e prdorur nga nj seropozitiv. V
23. Koha, q kur njeriu e merr HIV-in deri sa smuret nga SIDA, mund t jet m e pakta 6 muaj dhe m e
shumta 10 vjet e m shum.
V
24. Nj njeri me AIDS zakonisht vdes pas 6 muajve deri n 2 vjet.
V
25. Nj njeri sht i aft t infektoj t tjert vetm kur sht i smur me SID. G
26. Tashm ekziston nj vaksin, e cila sht e aft ti mbroj njerzit nga infeksioni i HIV-it.
G
27. N qoft se nj njeri sht i smur nga SST, rreziqet e tij pr tu prekur nga HIV-i jan m t mdha. V
28. SIDA shkaktohet nga HIV-i. V
29. Jan njoftuar raste kur HIV-i sht prhapur edhe nga t puthurat. G
30. Gjat veprimtarive t prditshme HIV-i nuk mund t prhapet nga nj njeri te tjetri. V
31. Ka prova t sigurta sipas t cilave disa insekte mund t prhapin HIV-in. G
32. HIV-i mund t ngjitet nga kontakte t tilla, si: prqafimet, puthjet, shtrngimet e duarve. G
33. Nj njeri mund ta prhap HIV-in edhe kur ai nuk ka asnj shenj ose simptom t SID-s. V
34. Sa m shum partner t ket nj njeri, aq m t shumta jan mundsit e infektimit t tij nga HIV-i. V
35. do seropozitiv, pavarsisht nse i ka apo jo simptomat e SID-s, mund tua ngjit HIV-in t tjerve. V
36. Nj njeri mund ta mbaj HIV-in n trupin e tij pr vite pa u smurur nga SIDA. V
37. Njeriu mund t dallohet nga pamja e jashtme nse sht apo jo sepozitiv. G
38. Nj test negativ pr pranin e HIV-it do t thot se n gjak nuk ka antitrupa. V
39. Ju mund ta merrni HIV-in nga ndenjset e banjove. G
40. Ata q jan t martuar nuk mund t preken nga HIV-i. G
Njsia 4- Kujdesi dhe mbshtetja e njerzve t smur nga HIV/ SIDA
1. Njeriu mund ta marr HIV-in duke ngrn ushqime nga nj seropozitiv.

2. Nj njeri i smur nga AIDS, i cili djersin, vjell apo ka diarre, ka nevoj pr lngje suplementare.
3. Njerzit me AIDS duhet t rrin gjat gjith kohs n spital, jo n shtpi.
4. Njerzit me AIDS duhen inkurajuar t bjn gjithka q munden pr veten e tyre.
5. Nuk jan vrtetuar raste t infektimit nga HIV-i kur nj njeri ka jetuar bashk me nj seropozitiv
ose me AIDS.
6. Kur nj seropozitiv nuk lejohet t vazhdoj shkolln, kemi t bjm me nj rast diskriminimi.
G
V
G
V
V
V
Model msimi: Sida - Smundje seksualisht e transmetueshme

Tema:
SIDA-Smundje seksualisht e transmetueshme.
Koha: 45min.
Objektivat : N fund t ors s msimit nxnsit t jen t aft:

t njohin kuptimin e termave HIV dhe SIDA;

t prshkruajn si merret dhe nuk merret virusi HIV;

t listojn pasojat q sjell pr organizmin SIDA;

t vlersojn domosdoshmrin e marrjes s informacionit
Fjal ky: SIDA, Seropozitiv, Virusi HIV

Mjetet:
teksti msimor, flet pune t prgatitura pr t gjith nxnsit ose pr sasin

e grupeve t formuara. Tabela, CD, flet t mdha letre etj.
Zhvillimi i msimit
B
B
Hapi i par
Pyeten nxnsit se far informacioni kan rreth SIDA-s dhe virusit HIV
Krkohet m tepr informacion duke br pyetjet e mposhtme
far kuptimi kan termat HIV dhe SIDA?
Si transmetohet virusi?
Si mund ta zbulojm q jemi t prekur prej tij?
A mund t parandalohet marrja e tij?
Prgjigjet e seleksionuara nga msuesi shkruhen n drrasn e zez.
Hapi i dyt
Jepen njohurit e reja duke u mbshtetur n njohurit e nxnsve dhe duke u plotsuar
me informacion t ri, sipas katr shtjeve n t cilat sht e mbshtetur tema msimore ose
mund t prdoret teknika INSERT, ku nxnsit i krkohet q gjat leximit t tems msimore
t vendos shenja +, ?, -, , n do shtje q prfshihet n temn msimore.
Disa t dhna mbi SIDA-n.
Si merret HIV-i?
Si nuk merret HIV-i ?
Disa pyetje rreth virusit HIV.
Shenjat e mposhtme nnkuptojn:
() kontrolloni at q po lexoni, a e dini apo mendoni se e dini.
(+ ) q nj pjes e informacionit q lexoni sht i ri pr ju.
(-) nj ose disa nga informacionet q ju dini sht i ndryshm nga ajo q dini ose mendoni se dini.
(? ) informacioni q keni sht i paqart pr ju ose ka dika q ju duhet t dini m
shum rreth ktij informacioni.
120
Hapi i tret
(Nj mnyr)
I ndajm nxnsit n dy grupe t mdha. Pjesmarrsit e grupit t par u drejtojn pyetje
rreth tems s re pjesmarrsve t grupit tjetr, t cilt jan t detyruar ti prgjigjen pr 15
sekonda do pyetjeje t br. Ai q pyet mund dhe ta rrzoj prgjigjen deri sa t marr
prgjigjen, q i duket e sakt. N fund msuesi diskuton rastet, ku ka m shum se nj
prgjigje dhe duhet t formuloj nj prgjigje t prbashkt.
(Mnyra e dyt)
I njohim nxnsit me pes fazat e ndrgjegjsimit pr shmangien e marrjes s smundjes.
Shmangia.
Krkesat pr t jetuar n nj mjedis pa rreziqe.
Kuptimi se SIDA sht nj realitet.
Interes pr tu informuar.
Interes dhe ndjenj ndaj t tjerve.
Hapi i katrt
Rishikimi i prvetsimit t njohurive t marra, sipas testimit t librit ose sipas nj flete
vlersimi, q msuesi mund ta prgatis standard pr shum tema msimore.
Bn vlersimin e nxnsve.
Flet pune vlersimi standard nr. __
Tema:
____________________________________
Klasa:
____________________________________
Emri:
____________________________________
Cila ishte tema pr t ciln diskutuam?
Cilat objektiva realizuam n kt or msimore?
far msuat nga kjo tem msimore?
Si do t mund ta praktikoni, at far msuat n jetn tuaj t prditshme?
Cilat nga metodat q prdorm ju plqyen m shum dhe ju bn t ndiheni i
prfshir n orn e msimit?
shtje pr diskutim
Msuesit mund ti ndihmojn shum nxnsit n formimin pozitiv pr veten.
Nj nga mnyrat dhe mundsit m t mundshme pr marrjen e HIV-it n kt mosh t
nxnsve sht nprmjet drogs intravenoze.
Si mund t diskutojm me nj njeri q ka frik nga kontakti me nj t smur me SIDA q
jeton n t njjtn banes, klas apo lagje.
Pr kt mund t shfrytzojm dhe ort edukative apo ato me zgjedhje.
Model msimi: Sida - Faji i askujt, problemi i gjithkujt

Tema:
Objektivat:

SIDA - Faji i askujt, problemi i gjithkujt

N fund t ors s msimit nxnsit duhet t jen t aft:
t shprehin mendimet e veta pr temn e msimit
SIDA - faji i askujt, problemi i gjithkujt;
t identifikojn elementet e domosdoshme pr prmirsimin
e jets s njerzve t prekur nga SIDA;
121
M pas evidentojm, se cilin informacion nxnsit e njihnin m mir dhe cili sht i ri pr ta.

Fjal ky:
Mjetet:
t radhisin praktikat q zbusin problemet ekonomike dhe sociale

t t prekurve;
t kuptojn thelbin e diskriminimit dhe t pasojave q mbart ky
diskriminim pr t smurin me SIDA;
t shfaqin mbshtetjen ndaj njerzve q diskriminohen dhe ti
shohin gjrat n nj perspektiv t re.
diskriminim, mbshtetje, i smur me SIDA, shprehi qytetare.
tabak i madh letre, lapsa me ngjyra, drras e zez dhe shkums.
Zhvillimi i msimit
Hapi i par (10)

Pjesmarrsve u krkohet t japin ide rreth qndrimeve ndaj t smurve me SIDA
nprmjet metods brainstorming.
SIDA
Shkruhen idet n tabel ose n tabakun e letrs pr t krijuar ide mbi informacionin q
kan nxnsit mbi SIDN.
Pjesmarrsit testohen nprmjet disa pyetjeve t prgatitura m par pr lirshmrin e
komunikimit pr:
1. problemet seksuale me nxnsit dhe kolegt;
2. sjelljet e tyre me nxns ose koleg, t cilt jan t prekur nga virusi HIV dhe t
smur me SIDA.
Hapi i dyt (15)

Pjesmarrsve t ndar n 5 grupe u jepet nga nj fish me nj nga pyetjet m posht:
1. Jepni shembuj diskriminimi ndaj t prekurve nga HIV/SIDA.

2. Cilat jan katr mnyrat pr ti shprehur dhembshuri nj njeriu t prekur nga
SIDA?
3. mund t bj nj njeri pr ti dhn prkrahje nj njeriu me SIDA, q ka
probleme me shndetin?
4. Jepni tri mnyra se si t ruani veten kur jeni duke u kujdesur pr nj njeri t
smur me SIDA.
5. Prmendni disa mnyra sesi mund ti japsh mbshtetje morale e materiale nj
njeriu t smur nga SIDA.
U krkohet nxnsve t zgjedhin nj prfaqsues grupi dhe prgjigjet e tyre ti shkruajn
n drrasn e zez.
B
B
Hapi i tret (10)

Prfaqsuesit e grupit lexojn me radh prgjigjet e tyre.
Lejohen sugjerime apo shtesa nga pjesmarrsit e grupeve t tjera.
Hapi katrt (10)

Bjm nj prmbledhje pr t gjitha etapat msimore q ndoqm pr kt tem msimore
dhe nxjerrim prfundime.
U sugjerojm nxnsve q t bjn projekte pr ndrgjegjshmin e shoqris, familjarve
122
Duke u nisur nga rezultatet e zhvillimit t ksaj ore msimore t veant, arrijm n
prfundimin mbi domosdoshmrin e prdorimit t teknikave t ndryshme msimore, n
t ciln ndrthuren nj sr faktorsh: fizik, psikologjik, pedagogjik dhe social. N kto or
msimore t ktij karakteri sht e rndsishme t harmonizohen: njohurit, teknikat dhe
qndrimet.
Veprimtari - Klasifikimi i sjelljeve q rrezikojn pr HIV-in

Tema:
Materialet:

Koha:
Qllimi:

Klasifikimi i sjelljeve q rrezikojn pr HIV-in

Materiali ndihms pr msuesin Prgjigje pr renditjen e
sjelljeve q rrezikojn pr HIV, tabak letre ose tabela e zez
dhe shkums, ngjits, pjes letre.
30 minuta.
T identifikohen sjelljet seksuale q transmetojn HIV-in dhe ato
q nuk e transmetojn at.
Plani i veprimtaris:
Prgatisni katr tabela ku t shkruhet Rrezik i sigurt, Ndoshta rrezik, Ndoshta
ska rrezik dhe Nuk ka fare rrezik. Vendosini tabelat n mur radhazi.
Kopjoni n rripa letre t 17 sjelljet e materialit ndihms pr msuesin, pr ti prdorur
n hapin 2.
Duhet t dini se kur puthjet t futen n kategorin Ndoshta ska rrezik, mund t
dalin pyetje. Prgatituni tu jepni prgjigje shqetsimeve t nxnsve, duke shpjeguar
se puthjet, t cilat realizohen thell n goj, e cila ka gjak, si rezultat i mishrave t
dhmbve t smura apo t plagve ose arjeve, nuk jan t sigurta. Shpjegoni se
asnj rast i HIV-it nuk sht zbuluar si pasoj e puthjeve, por shkenctart nuk thon
se sht krejtsisht e pamundur.
Duhet ditur se prezervativt prej lateksi ndihmojn n parandalimin dhe prhapjen
e infeksionit HIV. Krkuesit shkencor kan studiuar ifte ku njri nga partnert
ishte i infektuar dhe tjetri jo. iftet prdornin, vazhdimisht dhe n mnyr korrekte,
prezervativ me spermicide dhe partneri i shndosh nuk u infektua me HIV.
Hapat:
1. Shpjegoni se kjo veprimtari do t identifikoj se cilat sjellje rrezikojn pr HIV dhe
cilat jo. Pr t testuar njohurit mbi sjellje t rrezikshme, ata do ti rendisin sjelljet sipas
shkalls s rrezikshmris, nga Rrezik i sigurt n Nuk ka fare rrezik. Tregojuni
tabelat n mur.
2. Formoni grupe me dy nxns dhe nqoftse keni m shum se 34 nxns formoni
grupe me nga tre nxns. Shprndajuni nxnsve rripat e letrs.
3. U thoni nxnsve t diskutojn pr at q sht shkruar n letr dhe m pas njri
nga nxnsit e do grupi t afrohet pran tabelave, me radh. Pasi ta lexojn at q
sht shkruar n letrn e tyre me z, duhet ta ngjisin at nn nj nga kategorit.
4. Pasi t jen ngjitur t gjitha pjest e letrs, pyesni nxnsin pse e zgjodhi at
kategori. Pyesni nxnsit nse jan dakord. Duke prdorur materialin ndihms pr
123
si dhe t komunitetit ku ata jetojn, pr pasojat q sjell mungesa e informimit dhe kujdesi q
duhet treguar pr veten dhe bartsit e virusit HIV e t smurt me SIDA.
msuesin, korrigjoni ndonj informacion t gabuar dhe sigurohuni q pjest e letrs t

vendosen n kategorin e duhur.
5. Rikujtojini nxnsve se sjelljet q rrezikojn m shum infeksionin HIV jan
kryerja e marrdhnieve seksuale pa prdorur prezervativ si dhe bashkprdorimi i
gjilprave.
6. Prfundoni veprimtarin me shtjet pr diskutim.
shtje pr diskutim:
1. Si ndiheni kur shikoni tabelat? A ju shqetson fakti se disa sjellje prbjn rrezik t
sigurt ose jan ndoshta t rrezikshme?
2. Msuat ndonj informacion t ri? Cili ishte ai? Keni pyetje pr ndonj sjellje q ne
nuk e trajtuam sot?
3. Po tia shpjegonit kt informacion nj shoku/shoqeje, far do ti thoni si fillim?

Prgjigje pr klasifikimin e sjelljeve q rrezikojn pr HIV
Sjellja
Rrezik i
sigurt
Ndoshta
rrezik
Ndoshta Nuk ka fare

ska rrezik
rrezik
Moskryerja e marrdhnieve seksuale.

Prdorimi i prbashkt i gjilprave pr prdorim droge.
Bashkprdorimi i gjilprave pr vath, tatuazhe etj.
Marrdhnie seksuale pa prdorur prezervativ.
Puthje.
Transfuzion gjaku.
Dhurim gjaku.
Prdorimi i telefonave publik.
Dhnia e dors nj personi me SIDA.
Prqafimi i nj personi me SIDA.
Kollitja afr jush e nj personi me SIDA.
T kesh n klas nj person me SIDA.
T lindsh nga nj nn me SIDA.
T pickohesh nga mushkonja.
Bashkprdorimi i nj fure dhmbsh apo brisku.

Marrdhnie seksuale me prezervativ.
Larje n pishin.
124
X
X
X
Miri dhe Agroni jan shok t ngusht, por jetojn n qytete t ndryshme. Shpesh i bjn
vizita njri-tjetrit. N njrn nga vizitat Miri e pyet Agronin se si mund t parandalohet SIDA.
Agroni ka br disa msime pr SID-n n shkoll, po shum pak gjra mban mend nga
ato q ka msuar. Megjithat, ai i thot shokut gjithka q di pr parandalimin. Nj pjes e
atyre q thot nuk jan t vrteta. Thniet e tilla shnojini me G(Gabim), thniet e vrteta
shnojini me V (Vrtet).
a) HIV-i gjendet n disa lngje t trupit, kryesisht n spermn e mashkullit, n
sekrecionet vaginore dhe n gjak. Prandaj mos kryej kurr marrdhnie seksuale
pa prezervativ dhe mos prdor gjilpra ose mjete t tjera t mprehta q mund t
prmbajn gjakun e nj tjetri. V (Vrtet)
b) Hap syt nga mushkonjat dhe nga pickimi i insekteve t tjera, se ato e prhapin HIV-in.
G(Gabim)
c) E vetmja mnyr e sigurt pr tu mbrojtur sht t vonosh marrdhniet seksuale
deri sa ta kuptosh mir se duhet prdorur prezervativi. V (Vrtet)
d) Analiza e gjakut pr pranin e HIV-it sht e vetmja mnyr q tregon nse je i
infektuar prej tij apo jo. V (Vrtet)
f) sht fare e leht t dallosh se kush sht i infektuar nga HIV-i dhe kush jo, kshtu
q nuk ke pse t shqetsohesh t prdorsh prezervativ pr t shmangur infeksionin.
G(Gabim)
Miri dhe Vera kan vendosur t kryejn marrdhnie seksuale. M par q t dy kan
kryer marrdhnie seksuale pa prdorur prezervativ dhe jan t sigurt se asnj prej
partnerve t mparshm nuk ka pasur ndonj smundje. Shno me V thniet q jan t
vrteta (t sakta) dhe G (gabuar) thnat q nuk jan t sakta.
a) N qoft se kryejn marrdhnie seksuale nuk ka asgj t keqe, sepse HIV-i nuk
mund t ngjitet nse njeriu nuk sht me SIDA. G(Gabim)
b) N qoft se kryejn marrdhnie seksuale, Miri duhet t ver prezervativ n do
kontakt seksual. V (Vrtet)
c) Duhet t din nse partneri i mparshm ka qen seropozitiv apo jo.
V
(Vrtet)
d) Do t ishin m t sigurt po ta shtynin kryerjen e marrdhnieve seksuale deri sa t
bnin t dy analizat e duhura. V (Vrtet)
Arsyet pr tu thn jo marrdhnieve seksuale
Msuesi sqaron si m posht:
sht mir t mos kryeni marrdhnie seksuale deri sa:

T jesh m i prgjegjshm.

T jesh m i pjekur.

T kesh nj lidhje t sigurt me nj njeri.

T jesh i martuar.
Pse?
Ka shum arsye t forta pr t refuzuar nj krkes pr marrdhnie seksuale, t cilat
po i rreshtojm m posht:
1. Frik nga shtatznia
Nse nuk kryen marrdhnie seksuale je 100% i sigurt.
125
Pyetje q kan t bjn me situata jetsore
2. Frik nga SST dhe HIV-i, t cilat mund t merren gjat nj raporti seksual.
3. Dshirat dhe besimi i prindrve.
Ata nuk dshirojn q ju t kryeni marrdhnie seksuale kaq t rinj.
4. Frik nga dhuna.
Ekziston gjithmon mundsia e dhuns.
5. Miqsia.
Kshtu i jepni koh vetes dhe partnerit t krijoni miqsi n fillim.
6. Ju ose partneri mund t jeni t pir.
Alkooli ju bn t merrni vendime t pamenduara.
7. Nuk jeni gati.
Tepr t rinj ose thjesht nuk jeni gati.
8. Vetm me njeriun e duhur
Ndjeni nevojn tju duan.
9. Jo para martess.
Nuk mund ti besoni partnerit.
M pas zhvilloni me nxnsit nj diskutim, duke iu krkuar nxnsve:
Zgjidhni katr nga arsyet e msiprme pr t cilat ju mendoni se t rinjt refuzojn m
shpesh t kryejn marrdhnie seksuale.
Arsye dhe justifikime
Msuesi sqaron se:
Pr do arsye pr t thn jo, dikush ka gjetur nj justifikim pr tju bindur q t thoni
po . Ky msim do ti msoj nxnsit se si mund tu prgjigjen ktyre justifikimeve.
Si?
Lexoni secilin nga justifikimet.
Pasi t keni lexuar rubrikn Prgjigje t mundshme pr justifikimet, zgjidhni prgjigjen
q i prshtatet m mir secils nga situatat e mposhtme.
1. Frik nga shtatznia.

Justifikimi (J): Smund t ngelesh shtatzn q hern e par.

Prgjigje (P):
2. Frik nga SST.

J. Vrtet mendon se mund t kem ndonj smundje?

P:
3. Besimi i prindrve.

J: Lri tani kto, se nuk je m fmij.

P:.
4. Frik nga dhuna.

J: Un e di q ty t plqen, po thjesht ke frik.

P:
5. Miqsia.

J: Po ne jemi m tepr se shok, un t dua.

P:..
6. Alkooli

J: Hajde, ktheje nj got se t sjell n qejf.

J:
126
Prgjigje t mundshme pr justifikimet

A.
B.
C.
D.
E.
F.
G.
H.
I.
J.
K.
L.
M.
N.
Mund t marrsh smundje ose t mbetesh shtatzn q hern e par.

Kjo nuk sht loj. Un nuk dua t mbetem shtatzn apo t marr nj smundje.
Ndoshta nuk jemi gati.
Nuk m plqen ta bj tani.
Nuk dua t bj seks kaq i ri, m von ndoshta.
Po ne mund t puthemi ose thjesht t prkdhelemi.
Nuk sht e vrtet q t gjith e bjn.
Nuk e di, por megjithat nuk dua t rrezikoj.
Nuk m plqen q dikush m detyron pr dika, prandaj po iki m mir.
Se di, por do ta marr vesh.
E ndjej veten mjaft mir edhe pa br seks.
Edhe un, por preferoj t pres.
Skam nevoj t pi, thjesht nuk dua t bj seks.
Un i besoj vetes dhe un nuk e dshiroj seksin.
A t refuzoj apo jo? Pse?

Msuesi sqaron.
Shpesh vendimet pr t kryer marrdhnie seksuale merren pa u menduar mir dhe
ndonjher edhe nn ndikimin e alkoolit, presionit, drogs, ndrkoh q ato duhen peshuar
mir. Nse nj vendim t till e merrni kur jeni t qet e aspak t ndikuar, ka shum t ngjar
q sjellja juaj e mvonshme tju mbroj prej SIDA-s apo shtatznia.
Si?
Lexoni historin e mposhtme. Nga lista e arsyeve pr t pranuar marrdhniet seksuale
zgjidhni ato q mund tu prshtaten personazheve. Vlersoni me nj pik arsyet e forta dhe
0 ato t dobtat. Diskutoni zgjedhjen tuaj me shokt e klass.
Nga lista e arsyeve pr t thn jo zgjidhni tre q jan t rndsishme pr Vinin dhe
shnoni V dhe tre t tjera q vlejn pr Zann dhe shnoni Z.
Historia e Zans dhe e Vinit
Vini sht 7 vje dhe ndihmon xhaxhan n dyqanin e tij. Prindrit e tij jan puntor t thjesht
dhe besojn e respektojn vlerat tradicionale.
Ata mendojn se t rinjt nuk duhet t kryejn marrdhnie seksuale para martess.
7
7. Besimi fetar.
J: Askush sdo ta marr vesh.
P:....................
8. Nuk jam gati.
J: Un jam i eksituar. Ti duhet t bsh dika.
P:.............
9. Vetm me njeriun e duhur.
J: Sdo ta gjesh m nj rast si ky.
P:..................................
10. Jo para martess.
J: T gjith po e bjn.
P:..............
Vini sht tepr i turpshm, por do ti plqente ta provonte seksin, pasi disa nga shokt i kan thn
se sht shum i kndshm.
Zana sht vje, por duket dhe sillet sikur t ishte e madhe.
Motra e saj mbeti shtatzn kur ishte 5 vje dhe prindrit e saj u shqetsuan shum.
Ajo ska shum q e njeh Vinin e sapo ka msuar n shkoll pr AIDS-in dhe natyrisht q nuk do t marr
HIV-in. Megjithat ka frik se mund t humb t dashurin e saj, nse nuk pranon t bj seks me t.
1. Arsyet pr t thn PO
2. Arsyet pr t thn JO
Ti provojn dashurin e tyre njri tjetrit.

Frik se mos prishet lidhja e tyre.
Kurioziteti pr seksin.
Besimi se t gjith bjn seks.
Sepse e ndjejn si dika t drejt.
Pr t pasur sukses n shoqri.
Sepse nuk kan frik nga shtatznia apo SST.
Sepse q t dy jan dakord dhe e ndjejn veten mir.
Parat dhe dhuratat.
Frik se mos e dashura apo i dashuri t le.
Sepse partneri t bind q sdo t ket asnj problem.
Frik nga shtatznia.

Frik nga SST.
Dshirat dhe besimet e prindrve.
Frik nga kanceri (n qafn e mitrs).
Miqsia.
Ka forma t tjera pr t shprehur dashurin.
Besimi fetar.
Nuk jam gati.
Nuk sht njeriu i duhur.
Do t pres deri sa t martohem.
Msuesi pyet:
. Sa nga arsyet pr t thn po i keni vlersuar si t forta (pra, i keni shnuar me )?
Sa jan t dobta? mendon klasa pr zgjedhjen tuaj?
. A ndryshojn arsyet e Zans pr t thn jo me ato t Vinit? Nse po, pse?
. Cilat mendoni ju, se jan arsyet m t rndsishme pr t refuzuar nj raport seksual
pr Zann dhe Vinin?
. Cilat do t ishin arsye t forta q tju bnin t ndrprisni seksin, nse ju tashm kryeni
marrdhnie seksuale.
A jam kmbnguls
Msuesi sqaron nxnsit se:
Ju jeni kmbnguls nse luftoni pr t drejtat tuaja, por kujdes pa shkelur t drejtat e t
tjerve. Nse ju arrini kt, ju mund:
A. T thoni jo pa u ndjer fajtor.
B. T kundrshtoni pa u nevrikosur.
C. T krkoni ndihm, kur keni nevoj.
Si rezultat, ju vet do t ndjeheni mir dhe do t arrini t keni nj lidhje apo miqsi akoma
m t sinqert, n qoft se do t njihni kto tipa sjelljesh:
Njeriu pasiv
Nuk mbron dot t drejtat e veta.
Ve t tjert prpara vetes n dm t tij.
U lshon pe t tjerve.
Sbn z nse dikush e bezdis.
Krkon shum her falje.
8
Respekton veten dhe t tjert.

Dgjon, por edhe flet.
Shpreh si ndjenjat pozitive edhe ato negative.
Ka vetbesim, por nuk prpiqet t aj me brryla.
Mbron t drejtat e veta pa i shprfillur t tjert.
Kur arsyeton thot Si mendoj un.
Njeriu agresiv
Nuk i vlerson t tjert.
Ve veten n plan t par, n dm t t tjerve.
U imponohet t tjerve.
Debaton ashpr.
Arrin at q do n dm t t tjerve.
Kush sht kmbnguls
Mbasi msuesi ka sqaruar me nxnsit ndryshimin midis tre tipave t njerzve: pasivit,
kmbngulsit dhe agresivit, sht e rndsishme, q nprmjet situatave reale t diskutohet
me nxnsit nse ata mund t bjn dallimin e ktyre tre tipave t njerzve.
Zhvillimi i veprimtaris
Mbasi nxnsit lexojn dy minitregimet e mposhtme, msuesi krkon q nxnsit t:
. Prcaktojn tipin e do personazhi (pasiv, kmbnguls, agresiv).
2. Shpjegojn nga u nisn n prcaktimin e tipave: nga far than; mnyra si fl asin apo
thjesht nga ilustrimet.
Mini - tregimi 1.
Suzana njihet me Ilirin prej nj muaji. Meq prindrit e saj nuk jan n shtpi, ajo e fton shokun
e saj n shtpi.
Disa her ai prpiqet ti shpjegoj Suzans ndjenjat e tij, por ajo e ndrpret. M n fund
kokulur e me gjysm zri, ai mund t thot:
E di q do t mendosh se sjam n vete, por
Suzana e ndrpret prsri, i afrohet e me dorn n mes i ulrin:
Je i mendur dhe budalla.
Mir, po vij thot Iliri kokvarur.
Sjellja e Ilirit sht ...........................................................
Pse?
far tha? ........................................................................................
Sjellja e Suzans sht ..................................................
Pse?
far tha? .........................................................................................
Si e tha? ...........................................................................................
9
Njeriu kmbnguls
Krcnimet dhe dhuna

Vajzat duhen ndrgjegjsuar pr situatat q jan krcnuese dhe pr njerzit q mund
t provokojn situata t tilla.
sht e rndsishme q nxnsit t njohin mnyrat sesi mund ti evitojn kto situata.
Zhvillimi i veprimtaris
. Nxnsit lexojn historin e mposhtme.
. Organizohet diskutimi rreth pyetjeve n rubrikn Msuesi pyet.
Historia e Sandrs
Sandra e pranoi ftesn e Ladit pr t br nj shtitje.
Pasi ecn ca, Ladi filloi t flirtonte dhe t fliste pr seksin.
Sandra u gjend e paprgatitur pr kt bised dhe e turpruar, ajo heshte. Kjo gj i plqeu
Ladit, pasi e mori si shenj pranimi.
Kur arritn te nj shtpi e braktisur, ai e futi Sandrn brenda dhe filloi ta prekte. Prreth nuk
kishte asnj njeri dhe Sandra u tremb.
Ajo prsriste jo, jo, por Ladi e shtriu Sandrn n tok dhe megjithse ajo luftoi nuk e mundi
dot forcn e burrit.
Pasi mbaroi aktin, Ladi iku duke e ln Sandrn me lott e saj.
Msuesi pyet:
. A mendoni se Sandra mund ta kishte parashikuar at ka ndodhi? Cilat ishin shenjat?
2. E turpruar, Sandra heshti kur Ladi fl iste pr seksin. N fakt duhet t kishte br?
. Po tani far duhet t bj ajo? Ta mbaj sekret? Nse po, mund t ndodh?
T shkoj t bisedoj me Ladin apo ti tregoj nj personi q ka besimin e saj?
. Thoni, far mund t bni q t parandaloni krcnimet dhe dhunn:
a) Kur nj person ju sugjeron t bni seks e ju nuk doni.

b) Kur dikush prdor forcn fi zike pr tju detyruar.
5. far mendoni pr Ladin? Jan meshkujt e tjer si ai? Si duhet t ishte sjell ai?
Si mendoni, pse e bri?
Nxnsit lihen q t shprehin mendimin e tyre lirshm, msuesi duhet t jet i kujdesshm,
q t mos jet imponues me mendimet e tij.
Prfundime:
T msosh t rinjt pr HIV/AIDS-in sht nj sfi d profesionale e personale.
N momentin kur nuk ka nj kur shrimi, informimi dhe edukimi sht shum i
rndsishm.
Nxnsit kan nevoj pr informim t qart rreth sjelljeve q rrezikojn infektimin me HIV.
Prderisa shumica e adoleshentve eksperimentojn me disa lloj sjelljesh t rrezikshme
pr shndetin, si: pirja e duhanit, alkoolit, prdorimi i drogave t ndryshme, prdorimi i
formave t ndryshme t dhuns fi zike etj. Msuesit mund ti ndihmojn ata, t kuptojn, se
cilat sjellje jan t shndetshme pr t shmangur apo pr t eliminuar sjelljet me risk.
Infeksioni HIV/SIDA nuk sht vetm nj problem i madh mjeksor, por shihet si nj
problem i madh social, ku nj vend t rndsishm luajn mnyrat e sjelljes.
Informimi dhe edukimi i nxnsve mund t realizohet nga msuesit, q japin lndt e
shkencave biologjike e sociale dhe nga msuesit e lndve t tjera n ort edukative, madje
sht e domosdoshme q tema t tilla t planifi kohen e t gjejn zbatim n planet e puns
ekstrakurrikulare gjat gjith vitit n shkoll.
0
Biologji dhe
edukim shndetsor
131
HYRJE
Biologjia n klasn e nnt do t zhvillohet n 35 jav msimore me nga dy or n jav,
gjithsej me 70 or gjat vitit shkollor n t cilat prfshihen ort e teoris, t ushtrimeve, punve
t laboratorit dhe ort n dispozicion pr msuesin.
N dispozicion t msuesit lihen 15 % t orve (10 or) pr t organizuar ekskursionet,
procesit msimor.
Lnda e biologjis n klasn e nnt synon t prshkruaj veorit e s gjalls, t shpjegoj
strukturn dhe funksionin e qelizs si njsia baz e ndrtimit dhe e funksionit t organizmave
t gjall. Ajo gjithashtu synon t shpjegoj organizimin e qelizave n inde, organe dhe sisteme
organesh, krahasimin e proceseve q ato kryejn te bimt, kafsht dhe njeriu si dhe me
problemet e trashgimis s tipareve te kto gjallesa. Synon gjithashtu t zhvillojn njohurit
pr sjelljen e kafshve si nj seri veprimesh gjat t cilave kafsha paraqet gjendjen emocionale,
nevojat fiziologjike ose shpreh nevojn pr t komunikuar me individt e tjer t t njjtit lloj
apo t llojeve t tjera. Ajo synon prfshirjen e nxnsve n veprime pr mbrojtjen e vlerave t
bots q na rrethon, si dhe aftsimin e tyre pr nj jet t shndetshme, duke marr njohuri
dhe fituar aftsi pr problemet e stresit.

Pr t ndihmuar msuesin n realizimin sa m mir t synimeve t ksaj lnde kemi
br prpjekje q t zbrthejm metodikisht disa nga shtjet q ne mendojm se jan t
nevojshme e t domosdoshme. Kshtu pr zbrthimin e ktij teksti kemi realizuar:
Zgjidhjen e ushtrimeve t do teme msimi dhe t ushtrimeve n fund t krerve:
N brendsi t qelizs, Qelizat dhe sistemet qelizore, Gjenetika dhe Gjenetika e
njeriut.
Ushtrime shtes dhe t zgjidhura n kreun Gjenetika.
Modele msimi.
Trajtime teorike n ndihm t msuesit pr shtje si te kreu Gjenetika, mitoza,
mejoza.
Udhzime se si prgatitet Raporti pr veprimtarin praktike etj.
Biologji dhe Edukim shndetsor - Klasa e 9-t

35 jav x 2 or = 70 or
Teori = 45 or Teori
Pun praktike dhe veprimtari = 8 or
Ushtrime = 5 or
Prsritje = 4 or
Testim = 2 or
T lira = 6 or
132
133
134
135
136
137
Kreu 1. Veorit e s gjalls

Tema: Jemi t gjith organizma t gjall
Niveli minimal:
- T tregoj disa lloje prfaqsuesish t s gjalls.
Niveli i mesm:
- T radhis tiparet e prbashkta dhe t veanta t:
a- strukturs ndrtimore t prfaqsueseve t gjallesave
b- proceseve jetsore t gjallesave
Niveli i larte:
- T argumentoj, pse midis gjallesave nj e shumqelizore-bimore dhe shtazore
ka ndryshime t dukshme.
E
kllaster, pema e koncepteve
Struktura e ors msimore E R R
R
Diagrami i Venit
R
rrjeti i diskutimit
Evokim - Kllaster
Shkruajm n drrasn e zez shprehjen Organizma t gjall.
Organizma t gjalla
njqelizor
shumqelizor
bim
kafsh
U krkojm nxnsve t thon karakteristikat e do prfaqsuesi: (njqelizor,

shumqelizor, bim kafsh)
Realizimi i kuptimit: Diagram i Venit.
njqelizor
shumqelizor
kafsh
bim
U krkojm nxnsve t thon karakteristikat e prbashkta q bashkon grupet e
gjallesave: (njqelizorve, shumqelizorve, kafshve).
Reflektimi - Rrjeti i diskutimit
PO
JO
- A hyjn bakteret, diatomet, krpudhat, dushku e njeriu tek e gjalla? Pse?
- A ndryshojn kto gjallesa nga njra tjetra? Pse?
Vlersojm.
138
Objektivat:
N fund t ors msimore nxnsi duhet t jet i aft:
Niveli minimal; -T prshkruaj objektin e biologjis si shkenc me vlera njohse e praktike.
- T radhis disa nga disiplinat e tjera t biologjis.
Niveli mesatar - T thot disa nga sukseset q jan arritur n kto fusha, si rezultat i
zhvillimit t biologjis moderne.
Niveli i lart - T argumentoj, pse shum organizata qeveritare dhe jo qeveritare jan
kundr organizmave t modifikuara gjenetikisht.
E
R
R
Brainstorming
INSERT
Kubimi
Evokim - Brainstorming
Shkruajm n drrasn e zez shprehjen: sht biologjia?
Nxnsit mund t punojn n mnyr individuale ose n grup, pasi teknika e prdorur
(stuhi mendimesh) sht nj teknik q u krkon nxnsve t tregojn gjithka q din rreth
biologjis, njohuri t cilat i kan marr pjes-pjes n klasa t ndryshme, nga klasa e 3-8-n.
sht biologjia?
Pasi ka hedhur t gjitha idet e nxnsve n drrasn e zez msuesi nxit nxnsit
t shtojn idet e tyre ose ndihmon me shtim informacioni pr ti paraprir pjess tjetr t
strukturs msimore.
Realizimi i kuptimit INSERT
U thuhet nxnsve t hapin librat n faqen prkatse t tems dhe udhzohen q gjat
leximit t tems msimore biologjia shkenca e jets t vendosin shenjat si m posht:
shenj q pohon at q din ose mendojn se din nxnsit.
+ shenj q tregon se materiali i lexuar n tekst sht i ri pr nxnsin.
shenj q tregon se informacioni q lexohet nga nxnsi sht i ndryshm nga

ai q nxnsi di apo ka informacion.

? shenj pr informacionin e paqart nga ana e nxnsit apo q ky i fundit krkon
m shum rreth informacionit q po lexon n libr.
139
Biologjia - Shkenca e jets
Pas leximit grupohen informacionet q nxnsit mendojn se:

a- din mbi temn e dhn.

b- sht i ri.

c- sht i ndryshm nga ai q jan t informuar.

d- Pr nj koncept apo dukuri duan t ken m shum informacion.
Reflektimi - Kubimi
N kt faz kontrollojm t kuptuarit dhe qndrueshmrin e njohurive t marra nga
nxnsit.
Analizo: - Prse lindi nevoja q biologjia t ndahej n shum disiplina t tjera biologjike?
Zbato: - far t mirash solln zbatimet praktike t biologjis n bujqsi e blegtori?
Argumento: - Pse shkenca e biologjis sht vn m shum se kurr sot n qendr t
studimeve bashkkohore?
Japim detyra mbshtetur edhe n libr.
Vlersojm.
Proceset jetsore, karakteristik e gjallesave

Niveli minimal:
- T prshkruaj proceset jetsore t s gjalls.
Niveli i mesm:
- T radhis karakteristikat e s gjalls.

- T krahasoj t gjalln me jo t gjalln dhe t gjej se far

kan t prbashkt.
Niveli i lart:
- T argumentoj pse proceset e metabolizmit, vetrregullimit,

aftsis pr tiu prgjigjur ngacmimeve jan karakteristik e s gjalls.
E
R
R
Rrjeti i diskutimit
Msim i prqendruar mbi argument
Kubizimi
Evokim - Rrjeti i diskutimit

Ndajm klasn n grupe n prshtatje me numrin e nxnsve.
do grupi i krkohet t bj nj list me gjithka q gjendet n klas duke prshir dhe ata vet.
Ti grupojn ato sipas karakteristikave t prbashkta q kan dhe mbi bazn e tyre t
nxjerrin prfundime, si:
1- Tavolin, murr, tabel e zez... etj. - jo e gjall sepse...
2- Nxns, lule... etj. - e gjall sepse...
Gjat ksaj kohe shkruhen n drrasn e zez prgjigjet e przgjedhura t nxnsve.
E gjall
Nxnsit
Msuesja
Lulet
...etj.
Jo e gjall
Llojet e
objekteve n
klas
Bankat
Tabela e zez
Neont
...etj.
Lidhen me shkums kutit dhe u krkohet nxnsve se ku u mbshtetn pr kto prfundime:

Realizimi i kuptimit: Msim i prqendruar mbi argument.
Pas prgjigjeve t nxnsve shkruajm n tabel:
E gjalla lind, merr frym, ushqehet, lviz, riprodhohet, rritet, zhvillohet dhe vdes.
Gjat ktij cikli tek e gjalla dallohen procese jetsore q e specifikojn at, si:
1. Organizmi. - I ndrtuar nga shum organe q bashkveprojn pr t realizuar nj
funksion t caktuar.
140
Reflektimi: kubizmi
Arsyetoni: - Pse nj makin megjithse ushqehet, lviz, nuk klasifikohet e gjall?
Zbatoni. Zgjidhni nj gjalles dhe prshkruani si i realizon ajo proceset pr t cilat folm
n msim.
Japim detyra.
Vlersojm.
Prbrsit organik t s gjalls

Niveli minimal - T prshkruaj:
a) nga se sht e ndrtuar e gjalla?
b) prbrsit joorganik dhe organik t saj dhe acidet nukleike.
Niveli i mesm
- T prshkruaj rolin biologjik t proteinave, sheqernave, lyrave dhe acideve nukleike.
Niveli i lart:
T argumentoj: - A mund t kishim gjallesa pa acide nukleike?
Struktura e ors msimore PNP
P
N
P

Dgjim, mendim t drejtuar
Hulumtim i prbashkt
Parashikimi: Parashikim nga termat

Para fillimit t msimit klasa ndahet n grupe t vogla 2-3 antar.
Zgjidhen termat apo fjalt ky pr t cilat do t flitet n orn e msimit t cilat i shkruajm
n drrasn e zez.

- Qeliza - molekula - atome

- proteina sheqerna lyra ; uj kripra minerale vitamina

- kromozome ADN
U drejtohemi grupeve t nxnsve me pyetjet se:
- far dini mbi termat e shkruar?
- A ka ndonj lidhje midis ktyre termave dhe cila sht ajo?
I lm pr 5 dhe m pas dgjojm prgjigjet e tyre, t cilat i shkruajm n drras.
Ndrtimi njohurive: Dgjim-mendim i drejtuar
N kt faz msuesi drejton vmendjen e tyre n drrasn e zez ku ka shkruar
prgjigjet e nxnsve, pr ti njohur ata me temn e re, e cila ndrtohet mbi njohuri t marra
nga lndt e tjera, si: fizika, kimia dhe biologjia.
- Molekulat jan n baz t jets.
Atome
Molekula
Qeliza
141
2. Vetrregullimi - Aftsia pr t vetrregulluar veprimtarit e tyre jetsore, si: t ushqyerit etj.

3. Prbrja kimike - Organizmat e gjall jan t ndrtuar nga: qeliza molekula atome
t prbra nga lnda organike dhe jo organike.
4. Metabolizmi - Merr lnd ushqimore + O2 - nxjerr - energji+ lnd t panevojshme + CO2
5. Aftsia e organizmit pr ta shndrruar e prdorur energjin:
Energjia diellore shndrrohet n energji kimike nga bimt, shndrrohet n energji t
dobishme biologjike nga kafsht.
6. Aftsia pr tiu prgjigjur ngacmimeve reagon ndaj sinjaleve t mjedisit ku jeton,
orientohet, bashkpunon.
- Prbrsit joorganik:
Uji - Kripra minerale, si: P, Na, Ca, Mg, K etj. Rndsia e tyre n jetn e qelizs.
- Prbrsit organik:
sheqernat, lyrat, proteinat dhe shumllojshmria e funksionit t tyre n qeliz.
- Acidet nukleike: ADN-ja dhe ARN-ja dhe rndsia e tyre pr t gjalln.
do gjalles i ka t prcaktuara sasin e lndve organike dhe joorganike (fig, f. 12).
Pasi nxnsit marrin njohurit e reja n temn msimore kalojn n etapn tjetr t msimit.
Prforcimi: Hulumtim i prbashkt.
N kt faz msuesi prgatit pyetjet, t cilat mund t jen interpretuese me nj ose me
m shum prgjigje, si:
- Atomet, molekulat i gjejm te qelizat, qelizat i gjejm tek atomet dhe molekulat ? Pse?
- Cilt jan prbrsit organik dhe jo organik t s gjalls?
- sht ADN-ja dhe ARN- ja?
- Cili sht roli i tyre n qeliz?
Vlersojm.
Kur vlersojm gjithmon duhet t kemi parasysh elementet si m posht:
Pak
Mesatarisht
Shum
Sa i gatshm sht nxnsi t marr pjes?

A arrin nxnsi te nj pyetje e menduar mir?
A mundet nxnsi t argumentoj pyetjen
me prova nga teksti?
Metodat e studimit n biologji

Niveli minimal: 1. T tregoj sht shkenca she shkenctari.
2. T prshkruaj metodn shkencore t studimit n biologji.
Niveli i mesm: T radhis dhe komentoj do faz t metods eksperimentale.
Niveli i lart: T argumentoj pse jan t domosdoshme t gjitha fazat prbrse
t eksperimentit?
Pse midis gjallesave bimore dhe shtazore ka ndryshime t dukshme?
Struktura e ors msimore: Msimdhnia me n qendr nxnsin.
Hapi i par: Debat

U krkohet nxnsve t ndar n grupe t demonstrojn veprimet e bra pr eksperimentin
e kryer n shtpi nj jav m par.
Eksperimenti: Vazot e mllags (shih librin f. 14).
Pasi prshkruajn mnyrn e brjes s eksperimentit, nxnsve u krkohet t tregojn
se veprime t tjera kan br pr t arritur n prfundimin e eksperimentit.
Gjat ksaj faze nxnsit prballen me bindjet dhe prvojat e tyre dhe me argumente t
kundrta.
Hapi i dyt: krkim- hulumtim i prbashkt

Msuesja shkruan n drrasn e zez t gjitha etapat q grupet kan zbatuar gjat
eksperimentit:
I krahason dhe i evidenton etapat e prbashkta dhe i bn ato objekt diskutimi, pr t
kaluar n temn e re, t ciln e shkruan n kt moment n drrasn e zez.
hipoteza
Metodat e studimit n biologji metoda eksperimentale
vzhgimi

prfundimi
142
Hapi i katrt: testoni veten.

Kontrollojm njohurit duke evidentuar dhe etapat msimore.
Arsyetojm mbi shkencn dhe shkenctarin.
Zbatojm etapat e msuara pr nj eksperiment me an t nj detyre t thjesht.
Vlersojm.
Japim detyra.
1. Qeliza e par n mikroskopin elektronik

Zgjidhja e ushtrimeve n kreun N brendsi t qelizs
T kuptuarit e koncepteve
1. far jan organelat?
Prgjigje: Organelat jan struktura q ndodhen n brendsi t qelizave bimore e
shtazore. Ato shihen vetm me mikroskopin elektronik. Secila nga kto struktura
ka nj form t caktuar dhe kryen nj funksion t caktuar. N t gjitha llojet e
qelizave t organizmave t ndryshme, secila organela ka t njjtn form dhe
kryen t njjtin funksion.
2. Vizatoni nj qeliz, q i ka t gjitha organelat, q shihen me mikroskopin me drit dhe
me mikroskopin elektronik.
Prgjigje: Vizatimi i mundshm q mund t bjn nxnsit duhet t prmbaj
kto elemente: qeliza e par me mikroskopin me drit ka membrann qelizore,
brthamn dhe citoplazmn. Ndrsa qeliza e par me mikroskop elektronik duhet t
prmbaj edhe organelat: mitokondrit, ribozomet, rrjetin endoplazmatik, aparatin
e Golxhit, lisozomet. N qoft se nxnsit vendosin t vizatojn nj qeliz bimore,
ather ata duhet t paraqesin n qelizn e tyre edhe murin qelizor, kloroplastet
(me klorofilin me ngjyr t gjelbr) dhe vakuolat.
3. Parashikoni, se far ndodh n nj qeliz, n qoft se mitokondrit pushojn s punuari.
Prgjigje: Qelizs do ti mungoj energjia pr t kryer veprimtarin e saj normale,
kshtu qeliza mund t vdes. Sepse n mitokondri ndodh procesi i frymmarrjes
qelizore, gjat t cilit ndodh bashkimi i lndve me oksigjenin q ndodhet n qeliz
duke liruar dyoksid karboni, uj dhe nj sasi t madhe energjie.
Arsyetoni
4. Qelizat q ndodhen n stomak lirojn enzima q ndihmojn tretjen. Kto enzima jan molekula
proteinash. Shpjegoni, pse shum pjes t aparatit t Golxhit jan gjetur n qelizat e stomakut?
Prgjigje: Sepse aparati i Golxhit sht impianti i paketimit, n t cilin proteinat
para se t shprndahen paketohen n ambalazhe q quhen qeska dhe m pas
transportohen n siprfaqe t qelizs, nga ku dalin jasht.
Sfida e nj vizatimi
5. Ju keni msuar se organelat ndodhen brenda n qeliz. Kur ju vizatoni nj qeliz t
specializuar, a do ti prmbaj vizatimi juaj disa nga kto organela? Pr shembull.
Prgjigje: fardo qelize t specializuar q t vizatojn nxnsit, si p.sh., qeliz muskulore,
epiteliale, nervore etj., duhet pa tjetr q t ket t gjitha organelat e qelizs.
143
Hapi i tret Pyet srish.

Pasi kemi ballafaquar dhe arritur n prfundim t etapave q ndiqen n metodn
eksperimentale, u krkojm nxnsve nse ata mendojn se veprojn dhe shkenctart
kshtu? Pse ?
E kthejm n nj rrjet diskutimesh me pyete-prgjigje.
- sht shkenca e biologjis?
- Cila sht puna e nj shkenctari?
- A sht e nevojshme q shkenctari t njihet me rezultatet e shkencave t tjera, pse?
- A ishit ju pr pak koh shkenctar t vegjl? Kur ? Pse?
2. Qeliza n mjedisin e saj

1. Prshkruani me fjalt tuaja procesin e difuzionit.
Prgjigje: Difuzioni ose shprhapja sht dukuri fizike gjat t cilit lvizja e
molekulave apo e pjeszave bhet nga nj zon me prqendrim m t lart n nj
zon me prqendrim m t ult.
2. Prshkruani se far do t thot material i prshkueshm, i paprshkueshm dhe
material me prshkueshmri przgjedhse.
Prgjigje: Material i prshkueshm do t thot se, nprmjet tij mund t kaloj
do lnd. Material i paprshkueshm do t thot se, nprmjet tij nuk mund
t kaloj asnj lnd. Materiali me prshkueshmri przgjedhse ose gjysm i
prshkueshm do t thot se disa lnd i lejon t kalojn dhe disa t tjera jo.
3. far tipi membranash kan qelizat dhe pse?
Prgjigje: Qelizat kan membrana gjysm t prshkueshme, sepse ajo lejon disa
lnd t hyjn e t dalin dhe t paprshkueshme nga disa lnd t tjera.
4. Pse poret e membrans qelizore kan dimensione t ndryshme?
Prgjigje: Sepse dhe dimensionet e molekulave, q prbjn lndt q hyjn
dhe dalin nga qeliza, jan t ndryshme. N prgjithsi npr membranat qelizore
kalojn leht molekulat e vogla, m pak molekulat mesatare, kurse molekulat e
mdha nuk mund t kalojn pa u ndihmuar nga qeliza. Kalimi i lndve t ndryshme
npr membran bhet prmes poreve t saj, n mnyr pasive apo me ndihmn
e molekulave t tjera transportuese.
Arsyetoni
5. Poret e qelizave nuk jan gjithmon t hapura. Te njerzit dhe te shum kafsh, insulina
shrben si nj els pr hapjen e tyre. Insulina sht nj protein q prodhohet nga trmishza
(pankreasi), e cila m pas kalon n gjak. Sapo futet n gjak, molekulat e insulins shprndahen
n t gjitha qelizat e trupit. Molekula e insulins sht e aft t ngjitet te membrana e qelizave.
Kur kjo gj ndodh, ather poret hapen dhe lejojn hyrjen e sheqerit n qeliz.
a) Njerzit, n organizmin e t cilve nuk prodhohet insulin, smuren nga diabeti. far
problemi mund t shkaktohet nga mosprodhimi i insulins?
Prgjigje: Dim se insulina shrben pr futjen e sheqerit n qelizat e trupit.
Gjithashtu dim se sheqeri sht lnd ushqyese, q nga zbrthimi i tij n qeliz n
prani t oksigjenit formohet prve dyoksidit t karbonit dhe ujit dhe mjaft energji.
Kjo energji prdoret nga qeliza dhe vet organizmi pr t kryer t gjitha veprimtarit
jetsore. Mungesa e insulins ose pamjaftueshmria e saj bn q t grumbullohet
shum sheqer n gjak (pra sheqeri nuk zbrthehet dhe nuk prodhohet energji), n
kt rast themi se njeriu smuret nga diabeti (sasia e sheqerit n gjak).
b) Cilat organela brenda qelizs ndikohen m shum nga mungesa e insulins? Shpjegoni
zgjedhjen tuaj.
Prgjigje: Nga mungesa e insulins ndikohen m shum mitokondrit, sepse n
kto organela dim se realizohet frymmarrja qelizore, sipas barazimit:

sheqer (lnd ushqyese) + O2 = CO2 + H2O + energji.
Mungesa e insulins si tham bn q sheqeri t mos futet n qeliz por t qndroj n

gjak, kshtu mitokondrive q ndodhen brenda n qeliz n kt rast u mungon sheqeri pr
t br frymmarrjen qelizore.
144
1. far ngjashmrish dhe ndryshimesh ka midis difuzionit dhe osmozs?
Prgjigje: Ngjashmria midis tyre sht:
T dyja dukurit jan dukuri fizike;
Lvizja e grimcave gjat dukuris s difuzionit dhe lvizja e ujit gjat dukuris s osmozs
bhen nga zona me prqendrim m t lart n nj zon me prqendrim m t ult.
Ndryshimi midis tyre sht:
Difuzioni sht dukuria e lvizjes s molekulave apo pjeszave t lnds;
Osmoza sht difuzioni i ujit npr nj membran gjysmprshkuese.
2. far e prcakton drejtimin e lvizjes s ujit nga brenda-jasht qelizs dhe e kundrta?
Prgjigje: Drejtimi i lvizjes s ujit nga brenda-jasht qelizs ndodh kur prqendrimi
i lndve jasht qelizs sht m i madh se sa brenda qelizs. Kjo tregon se
prqendrimi i ujit n qeliz sht m i madh se jasht saj, prandaj ai del jasht.
Ndrsa drejtimi i lvizjes nga jasht-brenda ndodh kur prqendrimi i lndve jasht
qelizs sht m i vogl se sa brenda saj. Kjo tregon se prqendrimi i molekulave t ujit
sht m i vogl brenda qelizs se sa jasht saj. Kshtu n qeliz do t hyjn m shum
molekula uji se sa do t dalin.
Arsyetoni
3. Duke u bazuar n at q keni msuar rreth osmozs, shpjegoni pse tregtart e
perimeve i sprkasin ato me uj?
Prgjigje: Sepse perimet duke ndenjur pr nj far koh n mjedis humbasin uj,
kshtu prqendrimi i lndve t tretura brenda qelizave t perimeve rritet, qelizat
rrudhosen, si rezultat perimet vyshken. Prandaj sprkatja me uj t pastr bn q
qelizat e perimeve t marrin uj dhe n kt mnyr normalizohet sasia e ujit q
hyn n qeliz me at q del jasht saj. Perimet qndrojn t freskta.
4. Gjat djersitjes humbasim tretsira t kriprave dhe uj. N ditt e nxehta t vers
nse nj person pi vetm uj pr t zvendsuar lngjet e humbura, ai mund t smuret.
Nga analiza e gjakut t ktij personi vihet re se shum rruaza t kuqe t gjakut jan fryr e
disa jan shkatrruar. Prse qelizat e rruazave t gjakut jan ar?
Prgjigje: Sepse prqendrimi i lndve t tretura n rruazat e tyre t gjakut, si
rezultat i djersitjes sht zvogluar, pra ato kan m shum uj se lnd t tretura.
Marrja e ujit t pastr pa kripra bn q qelizat e rruazave t kuqe t gjakut t
tyre t fryhen dhe mund edhe t ahen. Pr t kompensuar humbjen e kriprave,
njerzit duhet t marrin uj t pasur me kripra, si mund t jet uji mineral natyror,
uj i pasur me kripra minerale.
Sfida e nj vizatimi
5. Qelizat n qoft se futen n uj t pastr jan objekt i osmozs. Duke njohur procesin
e osmozs vizatoni nj qeliz n t ciln ruhet forma dhe dimensioni, pra nuk ka ndodhur
arja ose vyshkja e saj.
Bni nj list me shtje q duhet t zgjidhni, pr t parandaluar arjen ose vyshkjen e qelizs.
Prgjigje: Nxnsit pr t br vizatimin duhet t ken parasysh kto shtje:
145
3. Osmoza
Prqendrimi i lndve t tretura jasht qelizs sht i njjt me prqendrimin e

ktyre lndve brenda qelizs.
Prqendrimi i molekulave t ujit brenda dhe jasht qelizs sht i barabart;
Lvizja e ujit nga brenda-jasht qelizs dhe e kundrta nuk sht shum e
dukshme, por e barabart.
Ruhen prmasat dhe forma e qelizs.
Shnim: figura sht e ngjashme si n rastin a t msimit.
4. Transporti nprmjet membrans qelizore

1. Prshkruani presionin turgor me fjalt tuaja.
Prgjigje: Kur uji futet nga jasht n qelizat bimore, mbush vakuolat dhe citoplazmn
e qelizs, duke shkaktuar fryrjen dhe shtyrjen e tyre drejt membrans qelizore.
Pikrisht presioni q shtyn membrann qelizore quhet presion turgor.
2. far e pengon qelizn bimore t shkatrrohet, kur ajo mbushet plot me uj?
Prgjigje: Muri qelizor e pengon qelizn bimore t shkatrrohet, kur ajo mbushet
plot me uj.
3. far ndryshimi ka ndrmjet transportit pasiv dhe atij aktiv?
Prgjigje: Ndryshimi sht se transporti pasiv sht thjesht difuzion q realizohet pa
shpenzim energjie. Ndrsa ai aktiv realizohet me shpenzim energjie, sepse lndt
kalojn nga zona me prqendrim m t vogl n zonn me prqendrim m t lart.
Arsyetoni
4. Shpjegoni, pse qeliza shtazore ahet m leht se sa qeliza bimore, kur ato vendosen
n uj t distiluar?
Prgjigje: Sepse qeliza shtazore nuk ka mur qelizor q ta mbroj.
Krkim - Hulumtim
Si ndikon prqendrimi i tretsirave n procesin e osmozs?
Arsyetoni
1. Pse ujitja e bimve me ujin e detit sht e dmshme?
Prgjigje: Sepse prqendrimi i kriprave n mjedisin jasht bims sht m i lart
se sa n brendsi t qelizave bimore, kshtu uji i qelizave bimore do t dal jasht
qelizs. Qelizat e bimve do t rrudhoseshin dhe bimt do t thaheshin.
Verifikoni njohurit tuaja
2. N tabeln e mposhtme vendosni shenjn X para tiparit q i prket qelizave bimore
dhe atyre shtazore.
Tipari
Funksioni
Qeliza bimore
Qeliza shtazore
Membrana qelizore
rregullon fluksin e hyrjes dhe daljes s

lndve
mbshtetje, mbrojtje
dyfishimi i ADN-s
marrin pjes n procesin e fotosintezs
ruajn sasin e ujit
prodhimi i energjis
Muri qelizor
Brthama
Kloroplastet
Vakuolat e mdha
Mitokondrit
146
X
X
X
X
X
4. N pohimet e mposhtme, pr ato q jan t vrteta vendosni germn V, ndrsa pr

ato q nuk jan t sakta korrigjojini n fletoren tuaj.

a) T gjitha qeniet e gjalla prbhen nga qeliza. (V)

b) Mikroskopi me drit i lejon shkenctart q t shohin qelizn me t gjitha

organelat. (G e gabuar, sepse vetm mikroskopi elektronik i lejon shkenctart

q t shohin qelizn me t gjitha organelat).

c) sht e leht t dallosh qelizat bimore nga ato shtazore, pasi qelizat shtazore

jan gjithnj m t mdha. (G, sepse qelizat bimore dallohen nga ato shtazore nga

prania e murit qelizor, kloroplasteve dhe vakuolave t mdha.)

d) T gjitha qelizat jan t rrethuara nga muri qelizor. (G, sepse vetm qelizat bimore

jan t rrethuara nga muri qelizor)

e) Brthama sht qendra e kontrollit t qelizs. (V)

f) Kloroplastet jan gjetur n qelizat bimore dhe jo n ato shtazore. (V)

g) Nj grup qelizash q jan t ngjashme nga forma e funksioni formojn inde. (V)

h) Difuzioni ndodh kur qelizat lvizin nga nj zon me prqendrim m t vogl n nj

zon me prqendrim m t madh. (G, sepse, nuk lvizin qelizat por lndt)
5. Cila struktur sht e prbashkt si pr qelizn bimore dhe pr at shtazore?

a. muri qelizor

b. vakuolat e mdha

c. mitokondrit

d. kloroplastet
6) Cila nga thniet e mposhtme ndrmjet strukturs qelizore dhe funksionit t saj
prkats nuk sht e sakt?

a. Kloroplaste: sinteza e proteinave.

b. Mitokondrit: prodhimi i energjis.

c. Muri qelizor: mbshtetje, mbrojtje.

d. Brtham: dyfishimi i ADN-s.
7) Paketimi i proteinave dhe transportimi pr n membrann e qelizs dhe pr nxjerrjen
jasht sht funksion i:

a. rrjetit endoplazmatik

b. lisozomeve

c. aparatit t Golxhit

d. brthams
8. Rruazat e kuqe t gjakut, kur vendosen n nj mjedis me prqendrim m t vogl se
sa lngu brenda rruazave t kuqe, ather ato do t:

a. humbasin ujin dhe do t rrudhosen,

b. thithin uj dhe do t tendoset membrana e tyre,

c. bhen t paprshkueshme dhe do t pengojn humbjen e ujit,

d. transportojn aktivisht ujin jasht qelizs,

e. thithin uj, do t fryhen dhe mund t plcasin.
147
3. Cila nga thniet e mposhtme nuk sht e sakt?

a) lisozome: sintez e proteinave

b) brtham: dyfishim i ADN-s

c) membran qelizore: shtres e dyfisht me lyra

d) aparati i Golxhit: paketimi i proteinave e transporti i tyre.
Aftsia pr t vzhguar
9. N figurn n f. 30 t tekstit sht treguar reagimi i qelizave shtazore dhe bimore n
tretsira me prqendrime t ndryshme.
Komentoni:

a) far ndodh me qelizat n rastin A?

b) far ndodh me qelizat n rastin B?

c) far ndodh me qelizat n rastin C?
Prgjigje:
a. N rastin A: te qeliza shtazore ndodhin kto procese: prmasat e qelizs rriten,
membrana e saj mund t ahet, ndrsa edhe te qeliza bimore prmasat rriten, por
muri qelizor q ajo ka, e mbron qelizn nga arja. Si n qelizn shtazore dhe n
at bimore, e gjith kjo ndodh se prqendrimi i ujit jasht ktyre qelizave sht
m i lart se brenda tyre. Ather do t lvizin m shum molekula uji nga jasht
brenda qelizs.
b. N rastin B: qeliza shtazore dhe ajo bimore ruajn prmasat dhe formn, sepse
nuk ka lvizje t dukshme t ujit nga brenda-jasht qelizs dhe e kundrta. Kjo
ndodh sepse prqendrimi i lndve t tretura jasht qelizs sht i njjt me
prqendrimin e ktyre lndve brenda qelizs.
c. N rastin C: qeliza shtazore sht zvogluar, sepse uji ka dal nga qeliza.
Edhe n qelizn bimore uji ka dal nga qeliza, kshtu ajo sht rrudhosur dhe
citoplazma sht shkputur nga muri qelizor, qeliza edhe mund t vdes, n qoft
se nuk vjen uji n mnyr normale. Si n qelizn shtazore edhe n at bimore, kjo
ka ndodhur se, brenda n kto qeliza prqendrimi i lndve t tretura n qeliz
sht m i vogl se n mjedisin ku jetojn qelizat, pra brenda n qeliza ka sasi
m t mdha uji se n mjedisin jasht dhe si rezultat i dukuris s osmozs ai del
jasht qelizs.
10. Shihni figurn n f.31 t tekstit: nj rruaz e kuqe e gjakut pasi sht futur n uj t
distiluar ka ndryshuar formn. Shpjegoni kt ndryshim t forms s saj.
Prgjigje: Ju e dini se uji i distiluar sht uj kimikisht i pastr, pra ai nuk prmban
asnj lloj kripe apo lnde tjetr t tretshme, ndryshe n kimi mund ta shnojm me
formuln H2O. Ather futja e ktij uji n qelizat e rruazave t kuqe t gjakut, bn
q prmasat e tyre t rriten dhe membrana e tyre t ahet.
11. Atlett gjat strvitjeve apo garave humbasin shum uj dhe kripra. Ata djersijn
m shum kur sht nxeht. N qoft se n kt rast ata pin vetm uj t pastr, rruazat e
kuqe t gjakut t tyre do t fryhen. N qoft se ata strviten n kto kushte pr nj koh t
gjat, disa nga rruazat e kuqe t gjakut edhe mund t ahen.

a) Pse rruazat e kuqe fryhen?

b) Si duhet t veprojn atlett q t mos ndodh fryrja apo aq m keq arja e rruazave

t kuqe t gjakut?
Prgjigje:
a) Sepse prqendrimi i lndve t tretura n rruazat e tyre t gjakut, si rezultat i djersitjes
sht zvogluar, pra ato kan m shum uj se lnd t tretura. Marrja e ujit t pastr pa
kripra bn q qeliza e rruazave t kuqe t gjakut t tyre t fryhet dhe mund edhe t ahet
.
148
12. N figurn e f. 31 t tekstit, gjeni:

a) Cila nga strukturat e mposhtme sht membrana qelizore:
a. V; b) V; c) X; d) V dhe X; e) Z dhe X
b) Cila nga strukturat e mposhtme sht brthama:

a) V; b) X; c) Y; d) V dhe X; e) Z dhe X
c) Qeliza bimore sht tipi:
a) A, sepse ka kromozome e brtham.
b) B, sepse ka citoplazm dhe brtham.
c) A, sepse ka brtham dhe membran qelizore.
d) B, sepse ka kloroplaste e mur qelizor.
Model msimi: Qeliza e par n mikroskopin elektronik

Objektivat:
N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft:
1. T prshkruaj e diskutoj pr ndrtimin dhe funksionin e

organaleve t qelizs, t par me mikroskop elektronik, si: membrana,

brthama, mitokondria ribozomet, rrjeti endoplazmatik,

aparati i Golxhit, lisozomet.
2. T vizatoj nj qeliz me t gjitha organelat q shihen me

mikroskop me drit dhe elektronik.
3. T kuptoj se n t gjitha llojet e qelizave t specializuara

ndodhen organelat e msiprme.
Konceptet kryesore: organela, brthama, citoplazma, mitokondrit, ribozomet,

rrjeti endoplazmatik, aparati i Golxhit, lisozomet.
Mjetet:

Tabel, ku paraqitet ndrtimi i qelizs i par n mikroskop

elektronik, flet t mdha pr t shkruar ose drras.
Procedurat:
Vendi i zhvillimit t msimit: klasa
Hapi i par (5)

Aplikoni me nxnsit teknikn e brainstorming-ut (stuhin e mendimeve). Shkruani n
drrasn e zez fjaln Qeliza dhe krkoni nga nxnsit t shprehen se far din ata pr
qelizn. I shkruani t gjitha mendimet e nxnsve n drras. Mendimet e mundshme q
prisni nga nxnsit duhet t jen:
citoplazma
prokarite
qeliza
eukariote
qeliza
bimore
membrana
qelizore
brthama
qeliza
shtazore
149
b) Pr t kompensuar humbjen e kriprave, atlett duhet t marrin uj t pasur me kripra,

si mund t jet uji mineral natyror, uj i pasur me kripra minerale.
Hapi i dyt (25)

Msuesi duke iu referuar tabels q tregon qelizn t par n mikroskopin elektronik,
shpjegon nj nga nj t gjitha organelat e qelizs. Msuesi duhet t bj kujdes q gjat
shpjegimit t funksionit t tyre t trheq vmendjen e nxnsve dhe n ndrtim. Kshtu, ai
vizaton n drrasn e zez organelat. Msuesi bn kujdes duke theksuar se kto organela
ndodhen n t gjitha llojet e qelizave t specializuara, si: muskulore, nervore, epiteliale, t
gjakut, t qelizave bimore t rrnjve, t gjetheve t krcellit etj.
Ndrkoh n fund t ktij shpjegimi u bn nxnsve pyetjen:
far ndryshimi ka midis qelizs bimore dhe asaj shtazore?
Qeliza shtazore
Qeliza bimore
Hapi i tret (10)

Nxnsit ndahen n grupe (4-6 nxns). U jepet detyr q n fletoren e puns t
plotsojn ditarin dypjessh. Udhzohen, fillimisht, t punojn n mnyr t pavarur n
fletore dhe, m pas, t diskutojn n grup e t hedhin prgjigjet e sakta.
Orgnelat e qelizs
Citoplazma
Mitokondrit
Ribozomet
Rrjeti endoplazmatik
Aparati i Golxhit
Lisozomet
Brthama
Funksioni
Hapi i katrt (5)

Fillon n shkoll dhe vazhdon n shtpi. Msuesi u jep nxnsve detyr shtpie
ushtrimet n fund t msimit.
Potenciali
Nxnsit binden se t gjitha llojet e qelizave kan t njjtat organela.
Nxitet fantazia e tyre duke punuar me grupe.
Nxnsit do t kuptojn se sa i rndsishm sht pr biologjin e aplikuar n mjeksi,
bujqsi dhe blegtori, studimi i qelizs me an t mikroskopit elektronik.
Zgjidhja e ushtrimeve n kreun Qeliza dhe sistemet e organeve
1. Organizimi i qelizave
T kuptuarit
1. Prkufizoni: indin, organin dhe sistemin e organeve. Prshkruani tri nivelet e organizimit
t organizmave shumqelizor. Jepni nga nj shembull pr secilin nivel.
Prgjigje: Nj grup qelizash me form e funksion t njjt quhen inde. P.sh., indi
nervor, muskulor, epitelial dhe lidhor. do ind prbhet nga qeliza t njjta, p.sh.:
qelizat epiteliale jan t gjata e t sheshta. Qelizat e indeve t ndryshme jan t
ndryshme, p.sh qelizat e indit nervor ndryshojn nga qelizat e indit muskulor etj.
150
Arsyetoni
3. Duke krahasuar nivelet e organizimit t qelizave, bni nj skic t niveleve t organizimit
t nj skuadre sporti, q ju njihni m mir.
Prgjigje: N qoft se do t analizonim nj skuadr futbolli, do t fillonim nga niveli
m i ult i organizimit, p.sh.: lojtari (do ta quanim qeliza e skuadrs), ather do
t vazhdonim me mesfushort, sulmuesit, portieri, trajneri etj. (kta do ti quanim
indet e skuadrs), vet skuadrn e futbollit p.sh., t shkolls, qytetit, kombtare
(kto do ti quanim organet) dhe s fundi federatn e futbollit (do ta quanim
organizmi).
4. N qoft se qeliza sht njsia baz e jets, pse n organizmat shumqelizor jan t
domosdoshme indet, organet e sistemet e organeve?
Prgjigje: Pr t kryer m mir punn e saj qeliza specializohet. Kjo ka sjell rritjen
e aftsis pr ndarje t puns tek organizmat shumqelizor. Kshtu ju e dini se
do sistem organesh sht i prbr nga nj grup organesh q bashkveprojn
dhe kto nga inde t njjta apo t ndryshme. Ather do ind i ktyre organeve
plotson funksionin e vet, por t gjith s bashku sillen si njsi e vetme dhe kryejn
funksione tipike pr organin ku bjn pjes.
2. Organizmat njqelizor - Prsritje

1. Pse mendoni se bakteret jan m primitive se qelizat e tjera q ju keni msuar?
Prgjigje: Sepse bakteret jan qeliza prokariote, pra ato nuk kan nj brtham t
vrtet, por materialin brthamor e kan t shprndar n citoplazm. Kshtu ato
nuk kan as membran brthamore.
2. Pse diatomet quhen protist t ngjashm me bimt?
Prgjigje: Ato jan alga njqelizore q prmbajn pigmente me ngjyra t ndryshme
dhe klorofil. Ato mund ta prgatisin vet ushqimin e tyre.
3. Krahasoni euglenn me nj qeliz bimore. Listoni ngjashmrit dhe ndryshimet.
Prgjigje: Euglena sht e ngjashme me qelizn bimore dhe at shtazore. Nse
ndodhet n nj mjedis me shum drit dielli, euglena vepron si bim dhe e prodhon
151
Indet shpesh organizohen n struktura m t mdha q quhen organe. do organ

ka s paku nj funksion. P.sh., zemra sht nj organ. Ajo pompon gjakun n t
gjith trupin ton. Shum organe ndrtohen nga disa lloje t ndryshme indesh.
Zemra juaj sht nj organ, i cili ndrtohet nga disa inde t ndryshme, p.sh., indi
nervor, lidhor (gjak), epitelial e muskulor.
Ndrsa sistemet e organeve jan grupe organesh q pr t kryer nj funksion
m trsor bashkveprojn me njri-tjetrin. P.sh.: sistemi i qarkullimit t gjakut
prfshin zemrn q luan rolin e nj pompe q ve n lvizje qarkullimin e gjakut;
ent e gjakut si: arteriet q transportojn gjakun nga zemra n inde; kapilart ku
shkmbehen lndt ushqyese e mbetjet dhe venat q kthejn gjakun n zemr.
2. Vendosini strukturat e mposhtme, nga njsia m e vogl te m e madhja dhe jepni
nga nj shembull pr seciln: sistem organesh, ind, qeliz, organ dhe molekul.
Prgjigje: Molekul, qeliz, ind, organ dhe sistem organesh.
vet ushqimin e saj, sepse ajo prmban klorofil dhe bn fotosintez. Ndrsa n nj
mjedis me ndriim diellor t reduktuar, ajo vepron si kafsh dhe fillon t ushqehet
me qeliza m t vogla. Gjithashtu, ajo ka nj kamxhik me an t t cilit lviz si
kafsh pr t gjetur ushqim.
Arsyetoni
4. Pse shum njerz i lidhin smundjet me mikrogjallesat?
Prgjigje: Sepse dihet se shum smundje shkaktohen nga bakteret, viruset,
myqet etj., t cilat jan mikrogjallesa.
5. Duke prdorur njohurit q ju keni pr osmozn, pse euglena, parameci dhe ameba
kan nevoj pr vakuolat tkurrse?
Prgjigje: Vakuolat tkurrse t euglens, paramecit dhe amebs pompojn dhe
nxjerrin jasht tepricn e ujit duke parandaluar kshtu arjen e qelizs s ktyre
gjallesave.
6. Penicilina sht nj antibiotik q dobson murin qelizor t baktereve. Sheqernat dhe
proteinat jan me prqendrim m t madh n citoplazmn e baktereve se sa n mjedisin
rrethues. Vizatoni skicn se si penicilina vret bakteret.
Prgjigje: Teorikisht problemi shpjegohet kshtu: meqense prqendrimi i lndve
brenda qelizs s bakterit sht m i madh se n mjedisin rrethues, ather
sasia e ujit brenda n qeliz sht e vogl, kshtu me dobsimin e murit qelizor
t bakterit nga penicilina, uji do t hyj brenda nga mjedisi i jashtm n qelizn e
bakterit dhe do ta aj at. (Kujtojm se dukuria e osmozs sht kalimi i ujit nga
mjedisi me prqendrim m t vogl t lndve n mjedisin me prqendrimin m t
madh t lndve).
3. Nevoja pr ndarjen e qelizave

T kuptuarit
1. Cila prmas e qelizs sht m efikase n transmetimin e mesazheve nga mjedisi
rrethues n brtham, e vogla apo e madhja? Shpjegoni, pse?
Prgjigje: N transmetimin e mesazheve nga mjedisi rrethues n brtham m
efikase sht qeliza e vogl se sa e madhja. Kjo sepse, sa m e vogl t jet
qeliza aq m shpejt udhtojn mesazhet kimike q vijn nga mjedisi rrethues n
brtham dhe nga brthama n pjest e tjera t qelizs.
2. Cila qeliz do t ishte m efikase n shkmbimin e lndve, e madhja apo e vogla?
Prgjigje: N shkmbimin e lndve m efikase jan qelizat e vogla. Sepse shum
qeliza t vogla kan m shum membran qelizore se sa nj qeliz e madhe.
Kshtu sa m shum membran t ket, krahasuar me vllimin e qelizs, aq m
efikase sht qeliza n marrjen e lndve dhe nxjerrjen jasht t mbetjeve.
3. Shpjegoni, pse qelizat shum aktive, si ato t muskujve, jan t vogla?
Prgjigje: Sepse shum qeliza t vogla s bashku jan m efikase n shkmbimin
e lndve dhe n nxjerrjen e mbetjeve se sa nj qeliz e vetme e madhe.
Arsyetoni
4. Cila qeliz ka siprfaqe m t madhe, n qoft se vllimet jan t njjta:
a) Qeliza n form sfere apo n form kubi?
Prgjigje: M e madhe sht ajo n form kubi, sepse ju e dini se siprfaqja e kubit
sht m madhe se e sfers. N qoft se do t bjm raportin e siprfaqes me
152
4. Specializimi qelizor
1. Cila sht prparsia e specializimit qelizor?
Prgjigje: Prparsia e specializimit qelizor sht se qelizat kan forma e prmasa
t ndryshme, secila e prcaktuar pr t kryer nj funksion t caktuar.
2. Cila sht prparsia e membranave t shumfishta.
Prgjigje: Rrudhosja e membranave rrit siprfaqen e thithjes s lndve.
3. Cila sht prparsia e nj muri qelizor t trash e elastik n krahasim me nj mur
qelizor t trash dhe t fort.
Prgjigje: Sepse muri i trash sht nj struktur q i jep bims forc, ndrsa
elasticiteti i lejon bims futjen e lndve ushqyese n qeliz.
Arsyetoni
4. Pse qelizat e specializuara jan t varura nga qeliza t tjera t specializuara?
Prgjigje: Sepse qeliza t ndryshme kan forma t ndryshme e kryejn funksione
t ndryshme, q nuk zvendsojn njratjetrn, por prkundrazi bashkrendojn
punn me njra-tjetrn.
Sfida e nj vizatimi
5. Vizatoni nj qeliz. A sht struktura e qelizs q ju po ndrtoni pr nj funksion t
specializuar? far ndryshimesh duhet ti bni vizatimit tuaj, tani q ju msuat m shum
pr qelizat e specializuara?
Prgjigje: Vizatimi sht nj form pune mjaft e frytshme pr ta br t menduarit
t dukshm. Nxnsit me shum knaqsi riprojektojn trupin njerzor, bimn,
organe t ndryshme, qelizn etj.
Nxnsit duhet t vizatojn skicn e nj qelize q t ket t gjitha organelat, si:
membrann qelizore, brthamn, citoplazmn, mitokondrit, aparatin e Golxhit, lisozomet,
rrjetin endoplazmatik dhe ribozomet, n qoft se qeliza sht shtazore dhe duhet t shtoj
murin qelizor, vakuolat e mdha dhe kloroplastet pr qelizn bimore. Por pr ti dhn formn
e nj qelize t specializuar, nxnsi duhet ti jap asaj nj form t caktuar n prputhje
me funksionin q qeliza kryen, p.sh.: qeliza nervore, dhjamore, muskulore, epiteliale, qeliza
bimore me mure t holla, qeliza bimore me mure t trasha etj., ose qeliza t pajisura me cilie
q ndodhen n mukozn e rrugve t frymmarrjes etj.
153
vllimin (kur dim se ai sht i njjt pr t dyja qelizat), m i madh ky raport del te
qeliza q ka siprfaqe m t vogl. Qeliza m e vogl sht m aktive n thithjen
e lndve ushqyese dhe largimin e mbetjeve, sepse raporti i siprfaqes s saj me
vllimin sht m i madh se sa te qeliza e madhe.
b) Qeliza me siprfaqe t lmuar apo ajo e rrudhosur?
Prgjigje: M e madhe sht ajo e rrudhosur sepse ka m shum siprfaqe se ajo
e lmuar.
Pun praktike - Vzhgimi i lvizjes s ujit te bimt

Pr realizimin e ksaj pune praktike sht e domosdoshme q t prdoret metoda
eksperimentale. Ajo prfaqson nj prsritje, n kushte laboratorike t kontrolluara, t
dukurive natyrore. Metoda eksperimentale prdoret pr t par ndikimin e faktorve t
ndryshm n zhvillimin e ktyre dukurive apo pr t prcaktuar nj rrug t re pr realizimin
e dikaje.
Kjo metod sht shum e rndsishme n lndn e biologjis. Gjat zbatimit t saj
synohet q, nprmjet veprimtarive praktike, nxnsi t nxitet pr t vzhguar, pr t
mbledhur t dhna, pr interpretimin e tyre, si edhe pr nxjerrjen e prfundimeve.
Eksperimenti sht m i pasur se vrojtimi. Ai ka pr detyr:
T vrtetoj ose t hedh posht hipotezat e ngritura.
T prcaktoj mnyrn se si kushtet e ndryshme ndikojn procesin.
T nxjerr ligjsi apo prfundime.
T gjej rrug t reja implementimi.
T tregoj n mnyr praktike dukuri, duke prmirsuar n maksimum shkalln
e t nxnit.
Prparsit e prdorimit t ksaj metode jan t shumta, ktu po prmendim m kryesoret:
Me an t eksperimentit nxnsi kupton thelbin e dukuris apo t ligjsis.
Nxjerr n pah lidhjet pozitive dhe negative.
Sqaron dhe vrteton ligjsit biologjike.
Zhvillon aftsit pr pun t pavarur.
Nxit t menduarit aktiv, sintetik dhe analitik.
Krijon shprehi pr prdorimin e aparaturave, aparateve t ndryshme etj.
Me gjith kto prparsi, kjo metod paraqet edhe kufizime, t cilat lidhen sidomos me faktin
q pr aplikimin e suksesshm t saj nevojiten aparatura dhe mjete q jo gjithmon mund t jen
n dispozicion, por edhe kur jan, pr ti vn ato n prdorim krkohet mbshtetje financiare
pr sigurimin e reagjentve dhe t lnds s par pr eksperimentin. Duke pasur parasysh kto
vshtirsi, jemi munduar q n programin e biologjis n prgjithsi dhe n at t biologjis 9-t
n veanti t planifikojm pun eksperimentale, q realizohen me mjete t thjeshta.
Pr realizimin me sukses t ksaj metode ndiqet nj procedur, q bazohet n rregullat
e prgjithshme t prbashkta, por q pr do rast shoqrohen edhe nga nj protokoll i
caktuar, n varsi t eksperimentit q do t kryhet. Pr organizimin metodik t ksaj metode
prmendim kto hapa:
1. N rastet kur eksperimenti realizohet, kur nxnsit i kan prvetsuar mir konceptet
q do t vzhgojn gjat puns eksperimentale.
Para dhnies s detyrs msuesi sigurohet se nxnsit i kan prvetsuar mir
konceptet q do t vzhgojn gjat puns eksperimentale.
Dhnia e detyrs.
Paraqitja teorike e koncepteve, njohurive, aftsive dhe e shprehive q duhet t
njihen.
Prcaktimi i mjeteve dhe i metodave.
2. N rastet kur eksperimenti realizohet si burim i njohurive t reja.
Kjo mnyr bn q nxnsi me an t eksperimentit t zbuloj vet konceptet e reja,
gj q ngjall tek ata kureshtjen, aktivizon t menduarin, lindin kshtu tek ata supozime t
ndryshme, lind dshira pr t shprehur mendimet e tyre etj. E thn m thjesht, ne krijojm
154
N t dyja rastet msuesi e fillon punn me demonstrimin e metodiks se si do t

realizohet eksperimenti. Shum e rndsishme sht q nxnsit t kuptojn se suksesi i
tyre n eksperiment varet nga rigoroziteti i zbatimit t procedurs eksperimentale.
Ndarja e materialeve dhe sqarimi pr mnyrn e prdorimit t tyre.
Kujtesa pr rregullat e sigurimit teknik n punn laboratorike, pr prdorimin e mjeteve
dhe t reagjentve.
Fillimi i puns
Vzhgime sistematike, skicime, shnime n nj fletore laboratorike. Msuesi duhet t
krkoj q n fletoren laboratorike t ket edhe shnime apo gjykime t nxnsve pr ato
q do t vzhgojn.
Nxjerrja e prfundimeve dhe diskutimi i tyre.
Roli i msuesit gjat zbatimit t ksaj metode sht:
T jap udhzime pr ecurin metodike dhe pr prdorimin e pajisjeve
eksperimentale.
T kontrolloj paraprgatitjen teorike t nxnsve para eksperimentit. T ndjek
vazhdimisht ecurin e puns.
T tentoj drejt formimit t aftsive dhe t shprehive t puns eksperimentale.
T ndihmoj n nxjerrjen e prfundimeve.
T bj vlersimin e puns s kryer.
T kontrolloj prdorimin e pajisjeve dhe dorzimin e tyre pas prfundimit t
eksperimentit.
Eksperimenti sht shum i rndsishm n do etap t msimdhnies, pasi ai mund
t shrbej si burim njohurish, pr prvetsimin e njohurive, si dhe pr zbatimin praktik t
tyre n jetn e prditshme.
Le ti kthehemi eksperimentit ton dhe t analizojm si do t vepronin nxnsit.
Analiza (po japim disa nga prgjigjet q mund t prisni nga nxnsit).
Analizoni rezultatet tuaja duke iu prgjigjur pyetjeve, si:
a) far efekti kan gjethet n lvizjen e ujit?
Prgjigje: Nga eksperimenti zbuluam se krcelli i selinos q ka gjethe e ngjit ujin
m lart se sa krcelli i selinos pa gjethe, ather gjethet ndihmojn n transportin
e ujit n bim.
b) Si lviz uji nga rrnja deri te gjethet?
Prgjigje: Uji lviz nga rrnja deri te gjethet me an t gypave q ndodhen n
rrnjt, krcellin dhe gjethet e bims.
c) Shpjegoni pse ju e filluat eksperimentin me dy krcej q kishin t njjtn gjatsi?
Prgjigje: Kjo do t na krijoj mundsi q krahasimin e lvizjes s lngjeve midis
dy krcejve ta bjm m t thjesht.
d) Pse sht e nevojshme q ta llogaritni n % lvizjen e ngjyrs?
Prgjigje: Pr ta kuptuar m mir prgjigjen po japim nj shembull: supozojm se
t dy krcejt i kemi prer n gjatsin 10 cm (sepse n udhzime kjo gj sht vn
si kusht, q krcejt duhet t ken gjatsi t njjt). Nga eksperimenti do t dal se
te krcelli i selinos me gjethe lngjet jan ngjitur m lart, p.sh., deri n 8 cm. Ndrsa
te krcelli pa gjethe sht ngjitur p.sh., 6 cm.
155
besimin te nxnsit se ata po luajn rolin e nj shkenctari (duke ndjekur procedurn e nj

njohje shkencore, si: shtrimi i problemit, formulimi i nj hipoteze, planifikimi i eksperimentit,
nxjerrja e prfundimeve, analiza e tyre dhe m pas referimi i rezultateve).

Llogaritim lvizjen e lngjeve n %, te krcelli me gjethe: 80%

Llogaritim lvizjen e lngjeve n %, te krcelli pa gjethe: 60%
Tani prgjigjja sht e thjesht, sepse kshtu del m qart se te krcelli me gjethe lngjet
ngjiten m shum.
E domosdoshme do t ishte llogaritja me % e lvizjes s lngjeve n qoft se, krcejt
do t kishin gjatsi t ndryshme.
Arsyetoni
1. N nj libr kopshtarie rekomandohet se, kur nj bim zhvendoset n nj vazo t re,
duhet q ti hiqen disa gjethe. Ideja sht q t ndihmohet bima q t ruaj ujin derisa t ket
nxjerr rrnj t reja. Bazuar n kt, si mendoni: a e ndihmon bimn heqja e disa gjetheve?
Shpjegojeni.
Prgjigje: Prgjigjja m e mundshme do t ishte: sht m mir q gjethet t mos
hiqen, sepse jan ato q, n saj t transpirimit bjn q uji dhe lndt minerale
t ngjiten lart. N kt mnyr bima ushqehet m mir dhe shmanget mbetja e ujit
me tepric n rrnj, q mund t shkaktoj kalbjen e tyre.
2. Shkenctart shpesh japin shpjegime t ndryshme pr t njjtn dukuri eksperimentale.
Nj shpjegim i vzhgimeve tuaja n kt eksperiment sht se, selinoja prmban en pr
transportimin e ujit nga rrnjt te gjethet. Krijoni nj shpjegim tjetr dhe shkruani nj raport
t shkurtr t eksperimentit.
Prgjigje: Gjat msimdhnies, sht e rndsishme q msuesit t prdorin
ushtrime q jan t ndrtuara n mnyr t till q ti bjn nxnsit t mendojn
m thell rreth eksperimenteve, si dhe pr t praktikuar dhe testuar m mir aftsit
e nevojshme t nxnsve pr t shkruar. I ksaj natyre sht dhe ushtrimi q po
trajtojm. N kt ushtrim krkohet q t shkruhet nj raport i shkurtr rreth nj
shpjegimi tjetr q mund t bjn nxnsit pr rezultatet e eksperimentit. Qllimi
i ktij ushtrimi m shum sht, q nxnsit t msojn t shkruajn nj raport
shkencor dhe t mendojn nj prgjigje n mnyr t pavarur. I till sht edhe
raporti pr veprimtarit praktike.
Raporti pr veprimtarin praktike
Tiparet e veanta t tyre jan:
Hyrja- ktu materiali q paraqitet sht, zakonisht, i shkurtr dhe specifik. Por me an t
tij duhet t prshkruhet qllimi i eksperimentit me minimumin e materialit t mundshm.
Materialet dhe metodat - zakonisht, kjo pjes jepet e gatshme nga msuesi, kurse pr
rastin e nj pune shkencore, kjo pjes duhet t formulohet nisur nga t dhnat q jan
mbajtur n fletoren e shnimeve.
Prezantimi dhe analiza e t dhnave eksperimentale. N kt pjes duhet t tregohet kujdes
i veant pr grafikt apo tabelat q shoqrojn punn e laboratorit (n qoft se ka). Gjithashtu
duhet gjithmon t sigurohemi q konkluzionet t justifikojn evidencat e paraqitura.
Hapat e prgatitjes s nj raportimi t puns praktike
Drejtojini nxnsit n zgjidhjen fillimisht t eksperimentit, q do t dshironim ta
prshkruanim dhe vendosni sesi sht m mir ta paraqitin at.
Mundohuni ta filloni kt proces prpara se ta prfundoni punn e laboratorit, pasi n
stadin e rishikimit t puns eksperimentale mund t ndeshni mangsi dhe gjithmon duhet
t parashikoni koh pr ti korrigjuar ato. Materialet e panevojshme duhen eliminuar, por mos
156
6. thithja dhe transporti i ujit

1. Pse sht e rndsishme pr mbijetesn e bimve aftsia pr t transportuar ujin?
Prgjigje: Sepse s bashku me ujin transportohen lndt minerale q shrbejn si
lnd ushqyese pr bimt.
2. Cilat struktura ndihmojn te bimt pr t lvizur: a) ujin; b) sheqerin.
Prgjigje: a) ksilema, b) floema.
3. Listoni dhe shpjegoni me fjalt tuaja tri forcat q mendohet se ndihmojn bimn pr t
lvizur ujin.
Prgjigje: 1. Presioni i rrnjve: drejtprsdrejti nprmjet qimeve thithse,
nprmjet dukuris s osmozs, uji dhe lndt minerale t tretura futen n rrnj.
Aty ushtrojn nj presion q e shtyn at lart.
2. Kapilariteti: kapilariteti dhe presioni i rrnjve ndihmon ujin t lviz lart, brenda
gypave t ksilems.
3. Transpirimi: uji ngjitet n lartsi t bims nga forcat e kohezionit t molekulave
t ujit dhe forcs trheqse t transpirimit.
Arsyetoni
4. Disa kandrra e marrin ushqimin e tyre duke shpuar bimn me aparatin e gojs n
form gjilpre. Gjeni cilin nga gypat do t shpojn ata.
Prgjigje: Kandrrat do t shpojn gypat e floems, sepse nprmjet tyre bima
transporton lndt ushqyese (sheqerin) t formuar gjat procesit t fotosintezs
nga gjethet n pjest e tjera t bims.
7. Gjethja - nj fabrik e vogl

1. Vendosni lidhjet e sakta n ushtrimin e mposhtm.
Funksioni

a) lejon gazet t hyjn n qeliz
b) transporton ujin nga rrnja te gjethja
c) lejojn gazet t lvizin brenda e jasht gjethes
d) mban nn kontroll lvizjen e gazeve brenda e jasht gjethes
e) vendi i fotosintezs

f) transporton sheqerin e lndt ushqyese
g) ruan gjethen nga avullimi

Struktura
kutikula
qelizat roje
ksilema
floema
gojzat
mezofili
hapsirat ajrore
157
harroni se edhe rezultatet negative jan t rndsishme. Ndihmojini nxnsit t prdorin

forma t ndryshme t prezantimit t t dhnave, por duke kontrolluar q asnj e dhn t
mos paraqitet dy her.
Tregojuni nxnsve se grafikt, zakonisht, jan m t thjeshtit pr tu lexuar dhe
prvetsuar, ndrkoh q tabelat mund t prdoren kur ka shum t dhna pr tu paraqitur
n nj hapsir m t vogl. Mos harroni asnjher t kshilloni nxnsit q n paraqitjen e
tyre t sqarojn pikat kryesore t tabels q kan prdorur.
Prgjigje:

a) gojzat; b) ksilema; c) hapsirat ajrore;

d) qelizat roje; e) mezofili; f) floema; g) kutikula.
2. Prse sht e rndsishme q bima n mes t gjethes ka hapsira ajrore midis qelizave.
Prgjigje: Sepse ato lejojn lvizjen e lir t gazeve (mbajn dyoksidin e karbonit
dhe lshojn oksigjenin).
Arsyetoni
3. Si ndryshon nj gjethe e nj bime uji nga nj gjethe e nj bime q rritet n shkrettir?
Krahasoni treguesit e mposhtm:
a) kutikula
b) numri i gojzave
c) vendi i gojzave
d) dimensioni i hapsirave t ajrit brenda gjethes.
Prgjigje:
a) Bima e ujit e ka kutikuln t holl, ndrsa ajo e shkrettirs t trash.
b) Bima e ujit ka m shum gojza se sa ajo e shkrettirs.
c) Bima e ujit i ka gojzat n t dyja ant e gjethes (lart dhe posht), ndrsa ajo e
shkrettirs i ka vetm n pjesn e poshtme t gjethes.
d) Bima e ujit e ka m t madhe dimensionin e hapsirave t ajrit brenda gjethes
se sa bima e shkrettirs.
8. Vzhgimet e nj natyralisti
1. Pse drurt halor mund t jetojn n zona me ndryshime t mdha t klims dhe pse
drurt gjethegjer nuk mund t konkurrojn me ata?
Prgjigje: Sepse drurt halor i kan gjethet si gjilpr, t mbuluara me nj kutikul
t trash me cip dyllore. Kjo bn q pyjet halore jan t mbrojtura nga humbja e ujit
dhe kto bim e ruajn gjelbrimin e tyre. Ndrsa bimt gjethegjera, si: gshtenja,
ahu, dushku etj., i kan gjethet e gjera e t mdha, t prshtatshme pr t avulluar
shum uj. Kta drur jan gjetherns.
2. Prse myshqet nuk mund t rriten aq t larta e t holla, p.sh., sa bredhi?
Prgjigje: Sepse ato nuk kan rrnj t vrteta dhe en ksileme e floeme.
3. Pse gjejm shum myshqe gjat muajve t vers n ekosistemet veriore?
Prgjigje: Sepse riprodhimi dhe fotosinteza e tyre varet nga sasia e ujit dhe e
temperaturs.
4. Pse drurt nuk mund t rriten n maj t maleve t larta?
Prgjigje: Sepse temperaturat jan shum t ulta.
Arsyetoni
5. N qoft se ju prisni nj deg n nj bim pishe, lngu q rrjedh forcohet shum shpejt.
far prparsie ka kjo pr drurin e pishs?
Prgjigje: Sepse sht nj mas mbrojtjeje. Kjo pengon daljen e lngjeve nga
bima e pishs.
6. Formuloni nj hipotez q shpjegon se, prse drurt bhen m t lart kur shkohet nga
maja n rrz t malit?
Prgjigje: Sepse kushtet e drits, temperaturs, jan m t prshtatshme n vende
t ulta.
158
6. Shum shkenctar thon se, toka po bhet m e ngroht si rezultat i ngrohjes globale.
Nse zona ku jetoni ju, ngrohet dhe dimrat bhen m t but, si do t ndikojn kto kushte
n bimt q rriten n zonn tuaj?
Prgjigje: Kjo gj do ta dmtoj bimsin, sepse ajo sht prshtatur ndaj disa
kushteve t caktuara t temperaturs dhe lagshtirs, t cilat tashm kan
ndryshuar.
9. Sistemet e organeve te kafsht

1. Kategorizoni organet e mposhtme, a bjn pjes n grupin e par apo t dyt t
sistemeve t organeve: zemra, arteria, veshka, syt, truri, stomaku?
Prgjigje: N grupin e par bjn pjes: zemra, arteria, veshka dhe stomaku.
Ndrsa n grupin e dyt bjn pjes: syt dhe truri.
2. Si punojn s bashku nervat dhe muskujt?
Prgjigje: Organet e shqisave kapin ngacmimet dhe, nprmjet sistemit nervor,
drgojn mesazhe n sistemin nervor. M pas nervat transmetojn sinjale elektrike
nga truri n muskuj. Sinjalet shkaktojn tkurrjen e muskujve dhe ne fillojm t
reagojm.
3. Shpjegoni, pse jan t rndsishme sistemet e organeve q rregullojn apo kontrollojn
sistemet e tjera t trupit?
Prgjigje: Sepse ato rregullojn apo kontrollojn njri-tjetrin pr t punuar s
bashku. do sistem organesh sht i specializuar pr nj pun t caktuar, p.sh., n
sistemin e qarkullimit t gjakut, gjaku q prmban lndt ushqyese dhe oksigjenin
shprndahet n t gjitha qelizat e trupit. Por lndt ushqyese ky sistem i siguron
nga ai i tretjes dhe oksigjenin nga sistemi i frymkmbimit etj.
Arsyetoni
4. Cili nga sistemet sinjalizohet pr rrezikun: sistemi nervor apo ai endokrin? Pse?
Prgjigje: Pr rrezikun sinjalizohet m par sistemi nervor, sepse n t gjith
veprimtarin e tij, si: n punn e organeve, t indeve, komunikimit, reagimin ndaj
bots q na rrethon, n mendimet, emocionet dhe kujtimet tona si dhe n t
gjitha far shikojm dhe ndjejm, organizmi yn varet, analizohet, komandohet e
drejtohet nga sistemi yn nervor.
5. Cili sht ndryshimi midis sistemit nervor dhe atij endokrin? Shpjegojeni.
Prgjigje: Sistemi hormonal prodhon lnd kimike t quajtura hormone, q jan
molekula, t cilat mbartin nj informacion t caktuar. Kto hormone prodhohen si
rezultat i mesazheve q nervat drgojn nga truri n gjndrat endokrine t sistemit
endokrin. Pasi prodhohen transportohen me an t gjakut dhe shprndahen n
t gjith organizmin. Por kjo nuk do t thot se kudo ato arrijn, e bjn t njohur
mesazhin e tyre, por vetm kur qelizat e njohin kt hormon n mnyr specifike.
Ndrsa sistemi nervor sht i prbr nga shum qeliza nervore (neuronet), q
kan aftsin q n prgjigje t nj ngacmuesi t nxitet dhe kt nxitje ta tejoj
nga nj pik n nj tjetr. Pra sistemi nervor sht i aft ti prgjigjet n mnyr t
menjhershme do ngacmuesi.
159
Reflektoni
6. N qoft se ju shkelni nj gozhd pa dashje, si do t reagonte sistemi juaj nervor? Cilat

sisteme t tjera organesh do t sinjalizoheshin? Shpjegojeni.
Prgjigje: Receptort e lkurs kapin ngacmimin dhe, nprmjet sistemit
nervor, drgojn mesazhe bioelektrike n tru. Menjher truri nprmjet nervave
transmeton sinjale elektrike n sistemin muskulor. Sinjalet shkaktojn tkurrjen e
muskujve dhe ju me siguri reagoni duke trhequr kmbn.
Reflektoni
7. Si zbatohet n organizmat shumqelizor thnia: T gjith pr nj dhe nj pr t gjith?
Prgjigje: Tashm e dim se do sistem organesh sht i specializuar pr nj
pun t caktuar. Prandaj, ai nuk mund t mbijetoj pa bashkpunimin me sistemet e
tjera, ashtu si dhe sistemet e tjera nuk mund t mbijetojn pa bashkpunimin, qoft
edhe t nj sistemi t vetm. Shembull tipik sht bashkpunimi i sistemit nervor
me t gjitha sistemet e organeve. N qoft se do t mungonte ky bashkpunim,
organizmi nuk do t mund t mbijetonte n mjedisin e tij.
10. Sistemi trets te kafsht

1. Shpjegoni procesin e tretjes me fjalt tuaja.
Prgjigje: Procesi q realizon shndrrimin e molekulave t mdha t lndve
ushqyese n molekula m t vogla quhet tretje.
2. far prparsish ka tretja n nj struktur n form gypi n ndryshim me at n form
qeseje?
Prgjigje: Ka ndryshim sepse ushqimi futet n nj hyrje t veant q sht goja
dhe mbetjet dalin jasht nprmjet anusit (vrima e pasdaljes), n ndryshim me
tretjen q ndodh n strukturat n form qeseje, q ushqimi tretet n kto struktura
dhe mbetjet dalin nga kan hyr ushqimet.
3. Shprehni shkurt sesi ndodh tretja n goj, stomak dhe n zorrt e holla te njeriu.
Prgjigje:
b) N goj ndodh prpunimi mekanik i ushqimit (ushqimi coptohet nga dhmbt,
njomet nga pshtyma, przihet dhe glltitet nga gjuha) dhe prpunimi kimik i
ushqimit (niseshteja e ushqimit zbrthehet nga enzima amilaz n sheqer).
c) N stomak ndodh prpunimi mekanik i ushqimit (ai grumbullohet, prpunohet
dhe przihet) dhe prpunimi kimik i ushqimit (lngu i stomakut q prmban acid
klorhidrik dhe enzimn pepsin fillojn t zbrthejn, pra tresin proteinat).
d) N zorrt e holla ndodh prpunimi kimik i ushqimit me an t enzimave t
termishzs dhe t tmblit realizohet tretja e plot e lyrave, karbohidrateve dhe
proteinave, si dhe prthithja e lndve t tretura.
Arsyetoni
4. Me k ngjason m shum procesi i tretjes te shpendt, me at t nj krimbi t toks
apo me t njeriut?
Prgjigje: Procesi i tretjes te shpendt ngjason m shum me at t krimbit t
toks.
160
11. Lvizja e lngjeve te kafsht

Kontrolli i njohurive
1. Pse sfungjert nuk kan sistem transporti t lngjeve?
Prgjigje: Sepse sfungjert nuk kan inde, por vetm dy shtresa me qeliza. Uji
dhe lndt ushqyese hyjn nprmjet poreve dhe mbetjet dalin jasht nprmjet
vrims (oskulumit) q ndodhet n pjesn e siprme t sfungjerit.
2. Pse kafsht shumqelizore kan: a) sistem t qarkullimit?

b) sistem t ekskretimit?
Prgjigje:
a) Sepse kafsht shumqelizore kan qeliza t specializuara q punojn s
bashku. Sistemi i qarkullimit sht prgjegjs pr transportin e lngjeve me lnd
ushqyese deri te qelizat.
b) Ndrsa sistemi i ekskretimit sht prgjegjs pr eliminimin e mbetjeve.
Vlersoni
3. Krahasoni sistemin e mbyllur me at t hapur t qarkullimit t lngjeve. Cili sht m
efikas? Shpjegoni, pse?
Prgjigje: Ndryshimi sht se n sistemet e mbyllura t qarkullimit, gjaku qarkullon
brenda nj sistemi ensh dhe shkmbimet e lndve bhen nprmjet nj rrjeti
kapilarsh. Sistemi i mbyllur i qarkullimit sht m efikas, sepse gjaku ndodhet
gjithmon brenda n ent e gjakut. Ent e gjakut q transportojn gjak nga zemra
quhen arterie, ndrsa ato q e kthejn gjakun n zemr, quhen vena.
Ndrsa te sistemet e hapura, gjaku qarkullon n nj sistem ensh, vetm n
nj drejtim, q nuk formojn nj qark t mbyllur. Gjaku m pas mbush hapsirat
ndrqelizore, ku ai lag qelizat. Kur zemra lshohet, gjaku kthehet prsri drejt
zemrs, nprmjet poreve me funde t hapura.
Arsyetoni
5. Nj zhurm n zemr shkaktohet nga nj kllap e smur. Kjo lejon q gjaku t kthehet
pas n nj nga dhomat e saj. Shpjegoni, pse kjo rrug dyfishe e gjakut krijon probleme?
Prgjigje: Sepse kjo gj lejon przierjen e gjakut t pastr me at t papastr.
6. Ju keni msuar se, nj nga pasojat e rrezikshme t smundjeve t aparatit t ekskretimit
sht pamjaftueshmria e funksionit t veshks pr t filtruar gjakun nga mbetjet. Diskutoni
s bashku far ndodh n kt rast.
Prgjigje: N kt rast kemi t bjm me nj smundje q ngadalson ose
ndalon punn e veshkave dhe ka t bj me mosprodhimin e urins. Kshtu
ndodh q lndt e panevojshme t mbeten n trup. Pr ti ardhur n ndihm t
smurit prdoret aparati i dializs q luan rolin e nj veshke artificiale ose bhet
transplantimi i veshks.
161
5. Aspirina largon mukozn mbrojtse q mbshtjell stomakun. Shpjegoni pse pirja e

aspirins mund t shkaktoj probleme me tretjen.
Prgjigje: Sepse me largimin e mukozs mbrojtse q mbshtjell stomakun, lngjet
tretse t stomakut q prmbajn acid klorhidrik mund t dmtojn stomakun deri
n arjen e tij.
13. Vlersoni njohurit dhe aftsit tuaja

1. N tabeln e mposhtme vendosni termat n vendin e duhur. Ju mund t prdorni disa
terma m shum se nj her.
Frymmarrje, ezofagu, dhjamor, zorrt e holla, zemra, trets, mushkri, qarkullimi i gjakut,
gjaku, lidhor, stomaku, muskujt, nerva, epitelial dhe laring.
Sistemi i organeve
Organet q prmbajn
Indet q prmbajn
frymmarrjes
mushkri, laringu
epitelial, nervor, lidhor, muskulor
qarkullimi i gjakut
zemra
nervor, lidhor (dhjamor), gjak, epitelial, muskulor.
tretjes
ezofagu, stomaku, zorrt e holla
epitelial, nervor, lidhor, muskulor.
2. Jan dhn prmasat e dy tipa qelizash (pr lehtsi llogaritje qelizat jan konsideruar
n form kubi): qeliza e tipit A, ka gjatsin, gjersin dhe lartsin me nga 6 mikron, ndrsa
qeliza e tipit B, ka gjatsin, gjersin dhe lartsin me nga 3 mikron.
a) Llogaritni vllimin e qelizs A dhe qelizs B.
b) Llogaritni siprfaqen e qelizs A dhe qelizs B.
c) Prcaktoni raportin e siprfaqes ndaj vllimit pr qelizn A dhe qelizn B.
d) Cila qeliz sht m aktive n thithjen e lndve ushqyese dhe largimin
e mbetjeve? Shpjegoni prgjigjen tuaj.
Prgjigje:
Vllimi i qelizs A sht: 63 = 6 x 6 x 6 = 216 mikron3
Vllimi i qelizs B sht: 33 = 3 x 3 x 3 = 27 mikron3
Siprfaqja e qelizs A sht: 62 x 6 (siprfaqja e nj faqe x 6 faqe) = 36 x 6 216
mikron2
Siprfaqja e qelizs B sht: 32 x 6 = 9 x 6 = 54 mikron2
Raporti i siprfaqes ndaj vllimit pr qelizn A sht: 216 : 216 = 1
Raporti i siprfaqes ndaj vllimit pr qelizn B sht: 54 : 27 = 2
Qeliza m e vogl sht m aktive n thithjen e lndve ushqyese dhe largimin e
mbetjeve, sepse raporti i siprfaqes s saj me vllimin sht m i madh se sa te
qeliza e madhe.
3. Cilat jan tri forcat q mendohet se ndihmojn bimn pr t lvizur ujin? Shpjegoni me
fjalt tuaja si ndodh ky proces.
Prgjigje: 1. Presioni i rrnjve: drejtprsdrejti nprmjet qimeve thithse,
nprmjet dukuris s osmozs, uji dhe lndt minerale t tretura futen n rrnj.
Aty ushtrojn nj presion q e shtyn at lart.
2. Kapilariteti: kapilariteti dhe presioni i rrnjve ndihmon ujin t lviz lart brenda
gypave t ksilems.
3. Transpirimi: uji ngjitet n lartsi t bims nga forcat e kohezionit t molekulave
t ujit dhe forcs trheqse t transpirimit.
Arsyetoni
4. Nj shkenctar vzhgoi prerjen trthore t nj gjetheje t marr n nj pyll t vendeve
me lagshtir dhe t nj gjetheje t marr n shkrettir.
Shpjegoni pse ai gjeti shum hapsira ajrore midis qelizave n shtresn e mesit t
gjetheve t marra nga pylli me lagshtir.
Prgjigje: Sepse bimt q rriten n vende me lagshtir e me pak diell, kan sasi t
162
163
madhe uji, por kan pak ndriim. Kshtu bimt duhet t prqendrohen n procesin
e fotosintezs. Pikrisht n hapsirat ajrore t gjetheve ju e dini se bhet kmbimi
i gazeve, pra merret dyoksidi i karbonit dhe lshohet oksigjeni.
5. N shumicn e bimve gojzat jan gjetur n pjesn e poshtme t gjethes.
a) Pse gojzat nuk jan n pjesn e siprme t gjethes?
b) Ku mendoni se do t jen gojzat n bimt ujore, p.sh., n zambakt e ujit?
Shpjegoni arsyen.
Prgjigje:a) Bimt q jetojn n zona t thata e me shum diell, u duhet t ruajn
ujin, ato kan pak gojza, t cilat ndodhen n pjesn e poshtme t gjethes, pr ta
mbrojtur at nga nxehtsia dhe era.
b) Ndrsa zambakt e ujit q rriten n vende me lagshtir, kan sasi t madhe
uji, por kan pak ndriim. Kshtu bimt duhet t prqendrohen n procesin e
fotosintezs. Kto bim kan kutikul t holl dhe shum gojza n t dy ant e
gjethes (lart dhe posht). Ky kombinim i lejon qelizat e mezofilit t bjn shkmbimin
e gazeve me shpejtsi m t madhe, pra t kryejn nj proces fotosintetik shum
intensiv.
6. Pr transportin e ujit, myshqet nuk kan en ksileme dhe floeme. Ato jan bim shum
t vogla, zakonisht rriten vetm disa centimetra mbi tok. Shpjegoni pse mungesa e enve
t transportit t ujit i privon myshqet t rriten t larta?
Prgjigje: Dim se bashk me ujin transportohen edhe lndt ushqyese dhe
mungesa e enve transportuese bn q uji me kto lnd ushqyese t mos ngjiten
n lartsi.
7. Krahasoni marrjen e ushqimit nga ameba njqelizore me at t njeriut. Prshkruani
prparsit e secilit sistem.
Prgjigje: Dim se ameba sht nj organizm njqelizor dhe ushqimin e kap me
an t pseudopodeve (kmbve t rreme) t cilat e rrethojn grimcn e ushqimit.
Ushqimi i glltitur prfundon n vakuoln tretse dhe lndt e panevojshme
nprmjet lvizjes s amebs nxirren jasht qelizs. Pra edhe pse ameba sht
nj organizm njqelizor, ajo e realizon shkmbimin e lndve (marrjen e lndve
ushqyese dhe nxjerrjen jasht t mbetjeve) midis qelizs dhe mjedisit t jashtm
me shprhapje (difuzion), nprmjet membrans. Ndrsa te njeriu q sht nj
organizm shumqelizor, ushqimi tretet prgjat nj gypi q ka nj hyrje t veant,
gojn dhe daljen ose anusin. Kshtu, meqense ushqimi lviz prgjat gypit vetm
n nj drejtim, do zon e tij ka funksion specifik, p.sh. zon me qeliza pr t
coptuar pjest e ushqimit n m t vogla, nj tjetr mund t prodhoj enzima q
ndihmojn n shprbrjen e molekulave t mdha dhe zona t tjera pr thithjen e
molekulave t tretura.
8. Shpjegoni, pse procesi i tretjes te hidra sht m pak efikas se sa te krimbi i toks?
Prgjigje: Sepse hidra sht nj kafsh me struktur t thjesht dhe ka sistem
trets vetm me nj hapje. Pasi ushqimi tretet, mbetjet dalin po nga ajo vrim nga
kan hyr. Ndrsa te krimbat sistemi trets prfaqsohet nga nj gyp q fillon me
gojn dhe prfundon me anusin nga ku dalin mbetjet.
9. Krahasoni qelizat e specializuara t rrugve t frymmarrjes s njeriut me ato t
paramecit. Identifikoni strukturat e ngjashme dhe shpjegoni pse prdoret secila prej tyre.
Prgjigje: Te parameci dhe n rrugt e frymmarrjes s njeriut ka qeliza t
specializuara t pajisura me struktura n form qerpiksh (cilie). Te parameci ato
duke goditur njra - tjetrn shrbejn pr lvizjen e tij. Ndrsa te njeriu grimcat q
tentojn t hyjn n mushkri kapen nga mukoza e rrugve t frymmarrjes dhe
m pas nxirren jasht nga mushkrit prej qelizave t pajisura me cilie.
10. Krahasoni mnyrn se si rruazat e bardha t gjakut dhe ameba i glltisin dhe i tresin
mikrogjallesat. far kan ato t prbashkt?
Prgjigje: Ju tashm e dini se ameba me an t pseudopodeve e kap ushqimin,
m pas me an t procesit t difuzionit e glltit at nprmjet membrans. M
pas ushqimi tretet n vakuoln tretse. Kjo mnyr e kapjes s ushqimit bhet
edhe te rruazat e bardha t gjakut.
Aftsia pr t vzhguar
11. Shihni figurn dhe tregoni se far prfaqson secila prej tyre? Jepni prkufizimin e
sakt pr seciln.
Prgjigje: Indi q formohet nga nj grup qelizash me form e funksion t njjt.
Indet shpesh organizohen n struktura m t mdha q quhen organe (mushkria).
Sistemet e organeve jan grupe organesh, t cilat pr t kryer nj funksion m
trsor, bashkveprojn me njri-tjetrin (sistemi i frymkmbimit).
TRAJTIMI METODIK I KAPITUJVE
Gjenetika dhe gjenetika e njeriut

Diskutoni shembuj t karakteristikave trashguese dhe jo trashguese.
Diskutoni mbi prmbajtjen e brthams qelizore, kromozomeve, numrin e
kromozomeve dhe se si karakteristikat trashguese jan kontrolluar nga gjenet.
Shpjegoni se kromozomet prmbajn ADN dhe proteina dhe tregoni pr rolin dhe
rndsin e tyre n jetn e njeriut.
Shkruani nj biografi t shkurtr t Gregor Mendelit. Krkoni n literatur ose n
internet pr t.
Shpjegoni se si trashgohen tiparet sipas tri ligjeve t Mendelit.
Diskutoni pr smundjet trashguese te njeriu.
Diskutoni mbi sjelljet etike, si p.sh., klonimin, modifikimin gjenetik.
Klikoni n faqe interneti mbi publikime, raporte, t dhna dhe ide mbi gjenetikn.
Bioteknologjia, prdorimi i inxhinieris gjenetike n prodhimin e ilaeve n ndihm t
mbrojtjes dhe prmirsimit t shndetit t njeriut.
shtjet kryesore:
Evidentimi i koncepteve baz pr do tem t kapitullit.
Si t punohet me fjalorin.
Si jan t ndrtuara kromozomet, gjenet dhe ADN-ja.
far sht mejoza?
Krahasimi i procesit t mitozs dhe t mejozs.
Dyfishimi i ADN.
Rregullat e trashgimis.
Konceptet baz
N programin dhe tekstin e Biologjis t klass s nnt jan planifikuar pr her t par
koncepte pr trashgimin.
164
Konceptet baz pr do tem jan:

Eksperimentet gjenetike t Mendelit bazohen n analizn matematike t pasardhsve,
t cilt rezultojn nga kryqzimi i dy lloje bimsh t bizeles.
Gjenet jan faktor individual q kontrollojn trashgimin.
Format e ndryshme t gjeneve jan alele. Disa jan zotruese (dominante) dhe disa
jan t fshehta (recesive).
Alelet e nj ifti q prcaktojn nj tipar gjat procesit t mejozs ndahen.
N shfaqjen e tiparit zotrues (dominant), efekti i gjenit t fsheht nuk duket pr arsye
t pranis s gjenit zotrues (dominant).
Organizmat q kan dy alele identike pr nj tipar t veant quhen homozigot.
Organizmat q kan dy alele t ndryshme pr t njjtin tipar quhen heterozigot.
Qeliza q prmban nj numr ift kromozomesh quhet diploide.
Qeliza q prmban nj numr tek kromozomesh quhet haploide.
Mejoza sht nj form e ndarjes s qelizave, gjat s cils formohen katr qeliza
haploide-gameta.
Mitoza sht nj form e ndarjes s qelizave, gjat s cils formohen dy qeliza bija me
t njjtin numr kromozomesh si qeliza nn (qelizat jan diploide).
Secila gamet te njeriu (femror apo mashkullor) prmban nga 23 kromozome.
Gjat pllenimit gameta femrore bashkohet me gametn mashkullore dhe formon nj
zigot, e cila prmban 46 kromozome.
Ndr 46 kromozomet q gjenden n qelizn diploide t njeriut, 2 jan kromozome t
seksit (x dhe y) dhe 44 kromozomet q mbeten prcaktojn t gjitha tiparet e tjera, q nuk
kan lidhje me seksin.
Vajzat trashgojn nga nna nj x kromozom dhe nga babai nj x kromozom.
Djemt trashgojn nga nna nj x kromozom dhe nga babai nj y kromozom.
Gjenet q ndodhen n kromozomet x dhe y quhen gjenet e lidhura me seksin
Grupet e gjakut te njeriu prcaktohen nga tri alelet A, B dhe O (zero). Alelet A dhe B jan
zotruesit mbi alelin O (zero).
Grupet e gjakut te njeriu jan A, B, AB, O dhe prcaktohen n kt mnyr: gjendja
AA dhe AO (pra A mbizotrues ndaj O) prcakton grupin A t gjakut. Gjendja AB (ose BA)
prcakton grupin AB t gjakut, ndrsa gjendja OO (zero, zero) prcakton grupin O (zero).
Kuptohet se n t njjtn mnyr BB dhe BO prcakton grupin B t gjakut.
Anemia mesdhetare sht nj rregullim q shkakton transformimin e rruazave t kuqe
normale t gjakut n rruaza t kuqe q kan formn e draprit.
165
Nj nga vetit q e dallon t gjalln nga jo e gjalla sht aftsia pr t prodhuar pasardhs,
t cilt kan tipare t ngjashme ose t njjta me ato t prindrve t tyre.
Pra, organizmat e gjall i ruajn tiparet e tyre nprmjet riprodhimit dhe trashgimis.
Pr t realizuar ruajtjen e tipareve atyre u duhen disa mekanizma q t jen n gjendje
t regjistrojn dhe t mbajn udhzimet e sakta, t cilat drejtojn prodhimin e tipareve t
trashgueshme. Udhzimet duhet t jen t shkruara n nj form t till q t mund tu
tejohen pasardhsve.
Pr tiu ardhur n ndihm msuesve mendojm se m par duhen evidentuar konceptet
baz pr do tem dhe duhen sqaruar ato.
Puna me fjalorin
Rol t rndsishm n prvetsimin e koncepteve luan dhe puna me fjalorin.
sht e rndsishme q msuesi n orn e biologjis, t punoj me nxnsit e tij fjalorin
e tems prkatse.
Mbasi msuesi shkruan n drras fjalorin pr do tem msimi, krkon nga nxnsit
kuptimin e do fjale. N qoft se nxnsi nuk sht i sigurt pr kuptimin e termit, lejohet ta
saktsoj at duke hapur tekstin. Duke punuar me fjalorin nxnsit familjarizohen me termat
t cilat prfaqsojn koncepte t caktuara.
Fjalt e reja jan: Trashgimi, gjenetik, kromozom, pjalmim, vetpjalmim, tipar, gjene,
hibrid, gjen zotrues (dominant), gjen i fsheht (recesiv), mitoz, mejoz, homozigot,
heterozigot, diploid, haploid, kromozome seksuale, breznia F1, breznia F2, prind.
Baza materiale e trashgimis
Si kemi theksuar dhe m lart n material, trashgimia e tipareve realizohet me an t
disa mekanizmave, t cilt ndodhen n t gjitha qeniet e gjalla.
Materialet bartse t trashgimis jan t vendosura n brthamat e qelizave dhe quhen
kromozome dhe gjene.
Kromozomet
Kromozomet jan si fije t holla, t cilat quhen kshtu pr shkak t aftsis q kan pr
tu ngjyrosur (chroma-ngjyr) dhe n kt mnyr ato bhen t dukshme n mikroskop.
do lloj gjallese ka nj numr t caktuar t kromozomeve. Pr shembull, njeriu ka 46,
miza e uthulls 8, misri 20 kromozome etj.
Kromozomet sipas forms dhe madhsis jan t ndryshme dhe karakteristike pr do
lloj. Gjithnj 2 kromozome jan t ngjashme sipas forms dhe madhsis. Kto quhen
kromozome homologe.
Njeriu ka 23 ifte ose pal, misri 10, miza e uthulls 4 ifte ose pal kromozome homologe.
I tr numri i kromozomeve t nj qelize shnohet me simbolin 2n dhe quhet numr diploid.
Kurse numri i kromozomeve pal shnohet me n dhe quhet numr haploid.
Qelizat e zakonshme ose trupore kan numr diploid (2n) t kromozomeve, ndrsa
gametat ose qelizat seksuale kan numr haploid t kromozomeve (n).
Kromozomet kan n prbrjen e tyre molekula t ADN, t mbshtjella me nj kllf
proteinik. Formn e kromozomeve e prcakton dimensioni dhe vendi i centromerit.
166
Me fjaln gjen kuptojm njsin materiale m t vogl, prgjegjse pr trashgimin e

tipareve.
Me pikpamjet e sotme sht vrtetuar se nj gjen mund t marr pjes n prcaktimin
e m shum se nj tipari ose e kundrta, shum gjene mund t marrin pjes n prcaktimin
e nj tipari.
N prcaktimin e nj tipari ose cilsie merr pjes nga nj gjen i do kromozomi t palve
homologe. Kto gjene i kemi quajtur gjene alele dhe zn vend t njjt n kromozomet
homologe. Palt e gjeneve ose t aleleve i shnojm me simbole, m shpesh me shkronja.
Pr do tipar dhe pr do pal t gjeneve zgjidhen shkronja t ndryshme, pr shembull, pr
nj tipar: aa, AA ose Aa, pr nj tipar tjetr BB, bb ose Bb.
Kurdoher nj gjen i alelit (njri kromozom i pals homologe t kromozomeve), vjen nga njri
prind (pr shembull prej prindit mashkull), kurse tjetri, pra gjeni i dyt, prkatsisht kromozoni
homolog vjen nga prindi tjetr (n kt rast nga prindi femr). N kt mnyr q t dy prindrit
marrin pjes n mnyr t barabart me nj gjen n prcaktimin e tipareve t organizmit.
Gjenet, t cilat prmbajn t shkruar t gjith informacionin pr tiparet e pasardhsve,
jan t ndrtuara nga lnda kimike e cila quhet ADN (acidi dezoksiribonukleik).

ADN ndodhet n prbrje t t gjitha kromozomeve.

do kromozom prmban nj molekul t ADN.
Si dihet kuptimi i nj fjalie realizohet nga renditja e shkronjave dhe fjalve q ajo prmban.
N t njjtn mnyr, informacioni gjenetik shkruhet nprmjet vendosjes s
njpasnjshme t katr shkronjave prbrse t tij ose ndryshe t katr nukleotideve
Adenin, Timin, Citozin dhe Guanin.
Meqense nukleotidet mund t kombinohen n varg pothuajse n nj numr t shumt e
t pafundm mnyrash, bhet e qart se numri i udhzimeve ose informacioneve gjenetike,
q mund t shkruhen n ADN, sht i pakufizuar. Ky fakt bn t mundur formimin e nj
shumllojshmrie t pafundme organizmash t ndryshme.
ADN i kryen funksionet e veta n kto drejtime:
Mban dhe ruan udhzimet e sakta q prcaktojn tiparet trashguese, t cilat formohen
n do qeliz.
Udhzimet e ruajtura n ADN mund t kopjohen pr tiu tejuar pasardhsve.
Udhzimet e ADN mund t kopjohen dhe pastaj t prkthehen n formn e tipareve t
ndryshme t qelizs.
T gjitha kto veti ADN-ja i gzon nga fakti se sht nj prej makromolekulave m t
mdha t qenieve t gjalla, e ndrtuar prej njsive t shumta, t quajtura nukleotide dhe prej
aftsis q ka pr tu dyfishuar para procesit t ndarjes qelizore (mitozs).
167
Gjenet
Mejoza
Tek organizmat me shumim seksual, jeta e do individi fillon me bashkimin
e gamets femrore (qelizs vez) dhe gamets mashkullore (spermatozoidit).
Ky proces sht i njohur si pllenim (fekondim).
Qelizat seksuale dallohen nga fakti se brthamat e tyre bartin vetm gjysmn
(n, numr haploid) e kromozomeve, kurse numri i kromozomeve t qelizave
trupore sht 2n (numr diploid). Pr shembull, qelizat seksuale t njeriut kan
23 kromozome, ndrsa qelizat e zakonshme kan 46 kromozome.
Gjat pllenimit t kafshve dhe pjalmimit t bimve, me bashkimin e
gametave mashkullore dhe femrore, fitohet zigota qeliza vez e pllenuar,
brthama e s cils e ka numrin e kromozomeve dy her m t madh (numr
diploid 2n) se t asaj t gametave. Zvoglimi i numrit t kromozomeve n
qelizat seksuale, bhet n kohn e formimit t tyre, n procesin e pjekuris.
Ky proces sht mjaft i ndrlikuar dhe karakterizohet me at q numri
diploid i kromozomeve (2n) prgjysmohet, bhet numr haploid (1n), pr kt
arsye kjo ndarje sht quajtur mejoz (meion m pak) ose ndryshe quhet
ndarje e reduktuar. (shih fig. )
Gjat mejozs ndodhin dy ndarje t njpasnjshme, nga t cilat rezultojn katr qeliza
bija, me gjysmn e kromozomeve t qelizs mm. Pikrisht kto qeliza jan gametat, q
kan numr haploid (n) kromozomesh, dhe q dallohen nga qelizat e tjera t trupit q kan
numr diploid (2n) kromozomesh.
Rasti 1
Qeliza mm sht homozigote me gjene dominante (AA), pra, edhe me tipare dominante.
Gjat procesit t mejozs formohen 2 gameta me nga nj kromozom (q prmban gjenin
dominant A). Pra 100 % e gametave prmbajn kromozomin, i cili ka gjenin dominant A.
Rasti 2
Qeliza mm sht gjithashtu homozigote me gjene t fshehta (recesive) aa. Gjat

procesit t mejozs formohen 2 gameta me nga nj kromozom, t cilat kan gjenin recesiv
a. Pra, edhe n kt rast, 100 % e qelizave seksuale prmbajn gjenin recesiv a.
Rasti 3
Qeliza mm sht heterozigote me kromozomet, t cilat kan prkatsisht gjenin

dominant A dhe gjenin recesiv a. Gjat procesit t mejozs formohen 50 % gameta me
gjenin A dhe 50 % gameta me gjenin a.
N mnyr t prmbledhur, mejoza mund t paraqitet kshtu:

Qeliza mm
Gametat
AA
A
Aa
A
a
aa
a
Ndrsa te mejoza pr dy tipare ndodh si m posht:

Qeliza mm
Gametat
168
AABB
AB
AABb
AB, Ab
AaBb
AB, Ab, aB, ab
Gjat interfazs ose si quhet ndryshe, n kohn ndrmjet dy ndarjeve qelizore, ndodh
procesi i dyfishimit t kromozomeve. Meqense gjenet jan t prbra prej molekulave t
ADN, dyfishimi i tyre sht rezultat i dyfishimit t ADN. sht e nevojshme t njihemi me
strukturn e ADN.
Procesi i dyfishimit ndodh kshtu:
S pari, nn ndikimin e enzimave ose fermenteve (katalizatort
biologjik) kputen urat hidrogjenike, t cilat i mbajn t lidhura bazat
komplementare ose plotsuese (p.sh.: A-T dhe G-C). N kt mnyr
molekulat e ADN-s despiralizohen (prishet spiralja shih figurn). N
kt mnyr shkputet adenina nga timina dhe citozina nga guanina. Kto
baza posa lirohen, n to menjher bashkngjiten baza t tjera, t cilat
ndodhen n sasi t madhe n brtham.
Bashkngjitja ndodh n kt mnyr:
Adenina trheq timinn dhe guanina citozinn. Kto lidhen me an t
lidhjeve hidrogjenore. M pas, n bazat e bashkngjitura lidhen sheqeri
dezoksiriboza dhe acidi fosforik. Si rezultat prfundimtar i ktij procesi, do shirit dyfishohet
e kompletohet.
N kt mnyr, n qelizat bija jan sintetizuar molekula t reja t ADN-s, plotsisht t
njjta me ato t qelizs nn. Kshtu, n do brez t ardhshm t qelizave, n procesin e
ndarjes, t quajtur mitoz, bhet riprodhimi identik i kromozomeve dhe i gjeneve.
Dyfishimi i ADN
Vet dyfishimi i molekulave identike t ADN n qeliza prbn bazn e procesit

t trashgimit biologjik.
Molekulat e riformuara t ADN, n qelizat bija, jan t ndrtuara prej dy zinxhirve t
nukleotideve, me radhitje t caktuar, kopje t molekulave t qelizs mm.
N rreshtimin e nukleotideve jan prmbajtur informacionet prkatsisht, t gjitha
porosit dhe udhzimet e nevojshme, t cilat prindrit i prcjellin n brezin e ri.
Model msimi - Struktura e ADN dhe dyfishimi i saj

Objektivat:

N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft t modeloj

strukturn e:
nukleotideve
nj vargu t ADN-s (jo m pak se 20 baza t azotuara)
dyfishimit t ADN-s.
Konceptet baz:

ADN, nukeotid, baz e azotuar (A, T, G, C), sheqeri dezoksiriboz,

parimi i prplotsimit ose i komplementaritetit.
Baza materiale:

tabela t ndrtimit t ADN-s, t dyfishimit t ADN, copa kartoni,

lapustila, grshr, tela, plastelin etj.
Shprehit e t menduarit: T nxisim te nxnsit t menduarit:

1. Analitik, 2. Sintetik, 3. Vlersues, 4. Gjykues
169
Dyfishimi i ADN- s
Struktura e msimit:
E
R

R
Ditari dypjessh
Modelimet e ADN-s,
t dyfishimit t ADN-s
Reflektimi

5
30
10
1. Evokimi (Ditari dypjessh):

Msuesi orienton klasn t ndar n grupe (4-6 nxns) t plotsojn flett e puns (nga
nj pr do grup), n baz t modelit q ka paraqitur n drrasn e zez.
2. Realizimi i kuptimit:
Acidet nukleike, dyfishimi i ADN-s
- ADN
- Dyfishimi i ADN-s
Paraqitja skematike e tyre

- Modelimi i ADN-s

- Modelimi i dyfishimit t ADN-s
Secili grup duhet t ket n tavolinn e puns bazn materiale, pr t ciln msuesi i ka
lajmruar 1 jav m par.
N drrasn e zez jan varur tabelat e ndrtimit t ADN-s dhe t dyfishimit t ADN-s.
Gjithashtu, n drras jan vendosur dhe flett e puns model, t punuara nga nxnsit n
etapn e evokimit.
Msuesi u jep nxnsve detyrat:
1. T modelojn strukturat e nukleotideve. Modelimi
bhet me copza kartoni. Copzat e kartonit q modelojn
bazat e azotuara duhet t ngjyrosen nga t gjith nxnsit,
prkatsisht, me kto ngjyra (pr efekt didaktik):
A - e kuqe, T- e bardh, G - e gjelbr, C- e verdh

Modelohen 4 llojet e nukleotideve:

A- nukleotidi, G- nukleotidi,
C- nukleotidi dhe T- nukleotidi.
Modelimi i nukleotideve ka rndsi pr t prforcuar informacionin pr

ndrtimin e nukleotideve: baza e azotuar, sheqeri dezoksiriboz, grupi
fosfat.
2. T ndrtojn strukturn e nj vargu t ADN-s (prej jo m pak se
20 nukleotide).
Ky modelim i nj vargu t ADN-s ka rndsi pr t konkretizuar lidhjet
midis nukleotideve t njpasnjshme (lidhje q realizohet midis sheqerit t
nj nukleotidi me mbetjen e acidit fosforik t nukleotidit pasardhs).
170
Molekula e ADN-s
T modelojn dyfishimin e ADN-s (formimin e dy molekulave bija ADN identike me
molekuln mm).
Reflektimi (tabela e koncepteve):
Pun n grupe. Msuesi jep detyrn pr t plotsuar tabeln e mposhtme:

Prbrsit e ADN 1.
2.
3.

Vetin e prplotsimit t ADN
Model msimi - Mitoza. Dyfishimi i kromozomeve dhe ndarja

Objektivat:

N fund t ors s msimit nxnsit t jen t aft t modelojn

strukturn e mitozs.
Duke u nisur nga fakti se Ndarja qelizore n mitoz, paraqet nj shkall vshtirsie n
t kuptuarit e koncepteve t shumta si dhe t ideve q prcillen, do t prpiqemi pr dhnien
e nj modeli m t leht dhe m praktik n ndihm t msuesit.
Si mund ta zhvillojm temn?
Nj or para dhnies s lnds s re, nxnsve u jepen disa pyetje, q ata t mendohen
tu prgjigjen vet n shtpi, si:
Nj qenie njerzore rritet nga nj qeliz e vetme e fekonduar n nj individ q
prmban nj bilion qeliza (nj milion milion ose nj mij miliard (n sistemin
anglez e gjerman t njehsimit)?
A ngjajn t gjitha qelizat e nj trupi me njra-tjetrn? Bjn ato t njjtn pun
(kryejn t njjtin funksion)?
A prmbajn t gjitha qelizat e nj trupi informacion gjenetik t ngjashm?
171
3. T modelojn strukturn e molekuls s

ADN-s, duke pasur si baz vargun e modeluar
t ADN-s s siprme. Modelimi i molekuls s
ADN-s ka si qllim t prforcoj te nxnsit
parimin e prplotsimit A = T; C = G.
Njkohsisht nxnsit lajmrohen q pr orn e ardhshme duhet t ken me vete mjete

t tilla, si: 2 pirun, 2 lug dhe 2 thika plastike t bardha dhe 2 pirun, 2 lug dhe 2 thika
plastike t kuqe, kto pr do grup dysh nxnsish, pr t prfaqsuar kromozomet.
Fill (p.sh., akrilik) t trash dhe t holl me ngjyra t ndryshme, pr membrann
brthamore. Letr t bardh ose kafe pr do grup. Grshr. Spango pr fijet e boshtit.
Llastik i holl pr centromert. Fill me gjatsi dhe ngjyr t ndryshme, q t prfaqsoj
membrann qelizore.
Objektivat:
N fund t ors nxnsi duhet t jet n gjendje:

T prshkruaj, si riprodhojn vetveten qelizat.

T shpjegoj si jan dyfishuar kromozomet dhe si jan shprndar

te secila qeliz bij n mnyr t sakt.

T prshkruaj nevojat dhe mekanizmin e ruajtjes s materialit

trashgues.

T jet n gjendje t prcaktoj dhe t prdor n mnyr korrekte

termat q pasojn: alele, anafaz, kromozome homologe, dyfishim

kromozomik, diploid, dyfishimi i ADN-s, gjene, cikli jetsor,

metafaza, mitoza, profaza, kromatidet motra, fijet e boshtit, telofaza,

kromozome jo t dyfishuara.
Jepet pak informacion mbi ndarjen qelizore duke trhequr edhe mendimin e nxnsve
pr informacione t njohura.
Informacion teorik:
Trupi juaj sht i prbr nga m shum se nj bilion qeliza. Qelizat jan gjithmon n
shkatrrim dhe qelizat e reja formohen n mnyr t vazhduar.
Nj kopje identike e materialit tuaj gjenetik sht gjetur n brthamn e secils prej do
qelize t trupit. Nj qeliz somatike sht do qeliz e trupit, prve qelizave seksuale n
sistemin riprodhues.
Materiali gjenetik sht organizuar n 46 organizime t tilla ose pjes t njohura si
kromozome. sht vlersuar, q mesatarisht secili kromozom prmban afrsisht 1-2 mij
gjene. Nj gjen prmban informacionin pr prodhimin (sintezn) e proteinave ose pr
prodhimin (sintezn) e ARN.
Vazhdimisht nj qeliz ndahet, secili kromozom mund t jet dyfishuar me kujdes dhe
ather mund t siguroj shprndarjen, q secila qeliz bij gjen nj struktur t plot dhe
t sakt t informacionit. Kshtu, ndarja e brthams prfshin proceset e njpasnjshme t
dyfishimit t kromozomeve, ndarjes dhe shprndarjes.
kromozome
kromozome

kromozome
jo t dyfishuara
t dyfishuara bija
172
Dyfishimi i kromozomeve dhe ndarja
kromozome
identike
Ndarja qelizore
Ushtrimi 1. Njohja e procesit t mitozs, ndarja qelizore.
Udhzimet e msuesit pr nxnsit:
I . Ju do t studioni mitozn n nj model, te nj gjalles e imagjinuar me gjasht
kromozome, t cilat ngjajn si pirun, lug dhe thika. Ju do t ndiqni do hap t procesit duke
prdorur letr pr qelizn, fill pr membrann, lidhse pr fijet e boshtit dhe lug, pirun,
thika plastike pr kromozomet.
II. Merrni nj pjes t madhe letre pr qelizn tuaj dhe prdorni nj fill me nj ngjyr t
caktuar q t tregoni membrann brthamore dhe nj fill me nj ngjyr tjetr q t tregoni
membrann qelizore.
III. Filloni me nj qeliz dhe nj brtham t prbr nga gjasht kromozome t
prfaqsuara nga dy pirun (nj i kuq dhe nj i bardh); nga dy thika (nj e kuqe dhe nj e
bardh) dhe nga dy lug (nj e kuqe dhe nj e bardh). Kjo prfaqson nj qeliz diploide
me tri ifte kromozomesh.
Seti i kromozomeve diploide
Pyetjet e mposhtme, t bra nga msuesi, i ndihmojn nxnsit t prvetsojn m

drejt fjalt e reja t dhna.
kuptoni me fjaln diploid?
Jan pothuaj t gjitha qelizat e njeriut diploide?
Sa ifte t kromozomeve homologe jan t pranishme n maketin e paraqitur n figur?
Vizatoni nj rreth, prqark secilit ift homolog si n figur.
A jan kromozome homologe iftet e msiprme me njri-tjetrin n nj qeliz apo jan
ato t pavarura nga njra-tjetra?
173
Sinteza e ADN-s siguron n brtham prodhimin e kopjeve t sakta t secilit kromozom.

Nj kromozom mund t mendohet si nj heliks dyfish i gjat i ADN-s. Gjat riprodhimit,
heliksi hapet dyfish dhe nj fije e re komplementare sintetizohet gjat secilit varg prindror.
Si rezultat formohen dy helikse identike t ADN-s, ku secili sht i prbr nga nj varg
origjinal prindror dhe nj fije e re e sintetizuar.
Nj mnyr tjetr pr t ilustruar kt cikl qelizor sht treguar n figur.
Cili sht prshkrimi m i mir pr kromozomet homologe? (Zgjidh prgjigjen m t mir.)

a) ato jan n prmasa dhe form t njjt;

b) ato prbjn tipa t njjt t gjeneve me t njjtn renditje;

c) ato n prgjithsi prbjn variante t ndryshme (alele) t shum prej ktyre gjeneve;

d) t gjitha kto.
Ushtrimi 2. Para ndarjes s qelizs dhe dyfishimi i kromozomeve.
Para ndarjes s qelizs (kjo faz quhet interfaz dhe n materialin pr nxnsit nuk sht
shpjeguar), kromozomet jan t zgjatura, t prhapura dhe t padukshme n mikroskopin
me drit (shihni figurn m posht).
Kjo sht ADN-ja e vrtet. Ne nuk mund ta imitojm kt situat t kromozomeve me
pirunt, lugt dhe thikat, kshtu duhet ta imagjinoni at. Kopjoni secilin nga kromozomet
n brthamn e qelizs, imagjinojini ato t shtrira n kt koh. Ajo q duhet t bni sht
t prdorni gjasht kromozomet e mdha q prshtaten me elementet plastike q ju keni.
Lidhni nj pirun t kuq me nj pirun t kuq, nj pirun t bardh lidheni te piruni juaj i bardh
me nj llastik (i cili do t prfaqsoj centromerin). N kt proces secili kromozom n thelb
ka br nj kopje identike t vetvetes.
Qeliza para ndarjes (interfaz)
Brthama juaj fillimisht sht e prbr nga 6 kromozome t pakopjuara dhe tani
ajo prbhet nga 6 kromozome t kopjuara. Dy kopje identike pr secilin kromozom,
qndrojn t lidhura n nj pik t quajtur centromer.
Profaza e mitozs
N profaz kromozomet e dyfishuara kondensohen dhe
bhen m t dukshme.
Kjo sht faza e par e mitozs.
Cikli Qelizor
N pohimet e mposhtme plotsoni vendet.

Sasia e ADN n kromozomet e dyfishuara sht ___ her nga sasia e ADN-s n nj
kromozom t padyfishuar.
Numri i kopjeve t do gjeni n nj kromozom t dyfishuar sht ______her nga numri
i kopjeve t gjeneve n kromozomet e padyfishuara.
Secili kromozom i dyfishuar prbhet ______( vendosni numrin) kopje t plota t
informacionit gjenetik.
Kopjet e informacionit gjenetik n secilin kromozom jan______ (identike, homologe ose
komplementare).
174
Metafaza e mitozs
N metafaz, kromozomet e dyfishuara jan
rreshtuar n planin n qendr t qelizs, me an
t fijeve t boshtit. Kromozomet homologe jan
t pavarura nga njra-tjetra. Kshtu kromozomet
homologe t dyfishuara si dhe dy iftet e lugve
t dyfishuara nuk jan iftzuar.
Fiksoni kromozomet tuaja rreth qendrs s
qelizs. Rregulli specifik i kromozomeve dhe
orientimit t tyre sht plotsisht i rastsishm.
Pyetje :
Sa kromozome t dyfishuara jan n planin e metafazs n qelizn tuaj?
Sa kromozome t dyfishuara mund t jen n planin e metafazs n nj qeliz t njeriut
gjat kalimit n mitoz?
Anafaza e mitozs
N anafaz, kromozomet homologe ndahen dhe n kt mnyr marrin
identitetin si kromozome motra.
Kromozomet motra kan lvizur n drejtim t poleve t kundrta
nprmjet fijeve t boshtit. Kromatidet jan t lakueshme (t prkulshme).
Ato nuk qndrojn t paprkulshme, por m tepr prthyhen n do an t
centromerit.
Pyetje:
A jan t dy kompletet e kromozomeve motra, ku njra lviz n drejtim t
krahut t majt dhe tjetra n drejtim t krahut t djatht, identike apo jo identike?
A jan t dy kompletet e kromozomeve motra identike me kto qeliza
prindrore?
175
Prgjigjjuni pyetjeve:
1. A mendoni se kromozomet homologe t dyfishuara (dy iftet e thikave, dy iftet
e pirunve dhe dy iftet e lugve) do t iftohen me nj tjetr gjat mitozs?
Shpjegojeni kt.
2. Nj qeliz njerzore prmban 46 kromozome t padyfishuara n interfazn e
hershme. Sa kromozome do t jen t pranishme n qelizn e njeriut gjat profazs
s mitozs?
N profaz, membrana brthamore n kuptimin e plot t fjals
zhduket, gj q lejon ngjarjet e tjera mitotike t ndodhin. Mnjanoni
(largoni) membrann brthamore rreth kromozomeve n brthamn
e qelizs suaj.
Formohen fijet e boshtit, q rrjedhin nga dy struktura t quajtura
centriole q kan migruar n polet e kundrta (fundet) t qelizs.
Fijet e boshtit jan prbr nga mikrotubulat proteinike. Vendosni
fijet e boshtit n qelizn tuaj duke prdorur pjes nga spangoja (filli)
Profaza
dhe vizatoni centriolet n letr te pikat e prcaktuara.
Disa nga fijet e boshtit lidhen te kromozomet e dyfishuara te
centromeret e tyre (shihni figurn).
Telofaza e mitozs
Kromozomet motra shtrihen (zgjaten) n polet e qelizs dhe zgjaten (t shprdredhura).
Fijet e boshtit zhduken. Ju mund t lvizni fijet e boshtit nga qelizat tuaja, mendoni sikur
kromozomet tuaja po shkojn drejt gjendjes s trhequr. Formohen dy membrana t reja,
nj rreth do kompleksi t kromozomeve bija. Prdorni fillin tuaj t membrans brthamore
pr t krijuar dy membrana brthamore n qelizn tuaj. Ngushtoni (shtrngoni) fijen q luan
rolin e membrans qelizore.
Kto qeliza bija po futen tani n nj stad t hershm t interfazs. Supozoni se kromozomet
tuaja po bhen t trhequra. Qeliza do t rritet dhe do t plotsoj prmasat, nse vazhdon
t ndahet, do t dyfishoj kto kromozome, dhe kshtu prsritet prsri cikli.
Pyetje:
A ekziston qeliza prindrore akoma?
Si jan kto qeliza bija n lidhje me njra-tjetrn?
Si jan kto qeliza bija lidhur me qelizn prindrore?
N prgjithsi, far ka qen e prkryer gjat mitozs?
Ju keni prdorur materialin tuaj te modeli i mitozs (ndarja e brthams) dhe
ndarja e qelizs. Shpjegoni disa rrug n t cilat nj model ndryshon nga gjrat
aktuale dhe proceset q ai prfaqson.
Rregullat e trashgimis
Ligjet e prgjithshme t trashgimis i zbuloi pr her t par Gregor Mendeli n fillim t
gjysms s dyt t shekullit XIX.
Pr t kuptuar m leht ligjet dhe proceset e trashgimis duhet m par t njihemi
me disa simbole. N gjenetik, procesi i trashgimis studiohet nprmjet kryqzimit t
organizmit mashkull dhe femr dhe duke prcjell n disa breza cilsit (ngjyrn dhe formn)
si dhe marrdhniet e shumta q shfaqen n brezat.
Organizmi mashkull dhe femr, t cilt kryqzohen (pllenohen) i quajm brez prindror
dhe shnohen me shkronjn P. Pasardhsit q fitohen nga kryqzimi i par quhen hibride
dhe shnohen me shkronjn F1. N rastet kur bhet kryqzimi i hibrideve t brezit t par
fitohet brezi i dyt i cili shnohet me F2.
Gjat kryqzimit t dy prindrve, pr do cilsi q ata transmetojn te pasardhsit sjellin
dy gjene (alele). N qoft se prindrit bartin gjene t njjta pr nj cilsi, ather i shnojm
me t njjtat germa, pr shembull AA ose aa dhe quhen homozigot (homos i njjt,
zigon pal). N qoft se bartin gjene t ndryshme, i shnojm me germa t ndryshme, pr
shembull, Aa dhe i quajm heterozigot (hetero i ndryshm).
do organizm shtazor apo bimor dallohet nga disa cilsi q i ka karakteristike, pr
shembull, bimt dallohen sipas ngjyrs dhe forms s luleve, madhsis s farave etj.
176
N eksperimentet pr zbulimin e ligjeve t trashgimis kryqzohen dy organizma, bim

ose kafsh, t cilat dallohen sipas bartjes, t nj ose dy tipareve t ndryshme. Pr shembull,
ngjyra e lules s bizeles e nj prindi mund t jet e kuqe dhe e prindit tjetr t jet e bardh.
Siprfaqja e kokrrs s bizeles t njrit prind mund t jet e gjelbr dhe e lmuar, ndrsa e
prindit tjetr mund t jet e verdh dhe e rrudhosur.
Kur bhet kryqzimi i prindrve, q dallohen vetm nga nj tipar (pr shembull nga ngjyra
e luleve), ather kt kryqzim e quajm monohibrid. Kur prindrit q kryqzohen dallohen
nga dy veti, ather kryqzimi quhet dihibrid.
Po shqyrtojm kto dy tipa kryqzimi.
Kryqzimi monohibrid
Theksojm se t dyja gjenet (alelet), t cilat prcaktojn vetit e organizmave, nuk
ndikojn gjithmon me t njjtn fuqi. Kjo ndodh kur hibridt n brezin e par (F1) kan t
trashguar njrin nga tiparet e prindrve, ky tipar shnohet si zotrues (dominant), duke e
dalluar me tiparin i cili nuk shfaqet dhe do ta quajm i fsheht (recesiv).
Kryqzimi i nj tipari me faktor zotrues (dominant)
Format e ndryshme t bizeles mund t dallohen nga ngjyra e lules, nga ngjyra dhe forma
e fars e tjera. (Bima e bizeles i ka shrbyer Mendelit pr zbulimin e ligjeve t trashgimis).
N qoft se pr kryqzim merren forma prindrore
t bizeles q dallohen sipas ngjyrs s lules,
prkatsisht, nj e kuqe dhe tjetra e bardh, n
brezin hibrid (F1) t gjitha bimt do t fitojn lule
t kuqe, si ngjyra e njrit prind. Kjo do t thot se
cilsia pr ngjyrn e kuqe t lules sht dominante,
n ndryshim nga ngjyra e bardh, e cila n kt rast
prfaqson tiparin recesiv.
N baz t tipareve t fituara nga brezi i par,
Mendeli e quajti ligjin e par t trashgimis, ligji
i uniformitetit, sepse t gjith individt e brezit t
par hibrid bartin tipare uniforme ose si sht e
quajtur n tekst ligji i zotrimit t tipareve.
N qoft se kryqzimi bhet midis individve t brezit t par t bizeleve (F1), n brezin
e dyt (F2) do t fitohen pasardhs t cilt nuk jan uniform, mbasi do t kemi bim me lule
t bardha dhe bim me lule t kuqe. N kt rast shfaqet tipari hibrid i brezit t par (F1).
N brezin e dyt (F2) tiparet e prindrve ndahen, kshtu q n kt brez kemi 75% bim
me lule t kuqe dhe 25% bim me lule t bardha.
N qoft se vazhdojm t mbjellim farat e bims me lule t bardha, n t gjith breznit
177
N gjenetik trsia e ktyre tipareve quhet fenotip, ndrsa trsia e t gjitha gjeneve
q prcaktojn kto tipare apo cilsi quhet gjenotip. Zakonisht gjeneticient, pr lehtsi
studimi, provat i kryejn me nj numr t vogl tiparesh, pr shembull me nj, dy dhe e
shumta tri.
Kshtu gjenotipet do t shnohen prkatsisht si m posht:
Pr nj tipar, gjenotipi do t shnohet: AA, Aa ose aa (n kt rast kemi dy alele pr nj tipar).
Pr dy tipare gjenotipi do t shnohet: AABB, AaBb, Aabb, aaBB. (N kt rast kemi dy
tipare dy her dy alele pr nj tipar, gjithsej katr alele.)
e ardhshme shfaqet vetm ngjyra e bardh e lules.

Bimt me lule t bardha prfaqsojn linj t pastr,
mbasi t dy alelet bartin faktor trashgimie t njjt.
N qoft se mbillen fara t bims me lule t kuqe, n
brezin e ardhshm do t fitohen bim n proporcione
t njjta si n brezin e dyt (F2), prkatsisht lule t
kuqe 75%, t bardha 25%. Kjo vrteton at se individt
hibrid jan heterozigot dhe bartin faktor gjenetik
pr t dyja ngjyrat e luleve, t bardh dhe t kuqe, pra
si n brezin (F1).
N baz t rezultateve t fituara n brezin e dyt
(F2) formulohet ligji i dyt i Mendelit, ai i zbrthimit t
faktorve trashgues (shihni figurn).
Kryqzimi i dy tipareve
Pr t argumentuar kt form t trashgimit t tipareve do t ndjekim trashgimin e dy
tipareve, t forms dhe t ngjyrs s kokrrs s bizeles.
M lart kemi theksuar se gjat kryqzimit dihibrid studiohet trashgimi i njkohshm i dy
tipareve. sht konstatuar se tipari, ngjyra e verdh e kokrrs s bizeles, sht dominant,
ndrsa e gjelbra recesiv (i fsheht) si dhe tipari, siprfaqe e lmuar e korrs s bizeles sht
dominant dhe ajo e rrudhosur sht recesive.
Pr kt alelet pr tiparet dominante dhe recesive do ti shnojm:

Aleli pr ngjyrn e verdh A
Aleli pr ngjyrn e gjelbr a
Aleli pr siprfaqen e lmuar B
Aleli pr siprfaqen e rrudhosur B
Kryqzimi bhet ndrmjet llojeve t cilat jan homologe pr t dyja tiparet. Pra, (P,)
prindrit do t ken gjenotipin (AABB), bizele me fara t verdha dhe me siprfaqe t lmuara
dhe (aabb), bizele me fara t gjelbra dhe siprfaqe t rrudhosura. Shihni figurn (n tekstin e
nxnsit, sepse jan m t dallueshme pr efekt t ngjyrave), n F1 pasardhsit do t dalin
t gjith heterozigot me gjenotipin AaBb, me tipare t verdha dhe t lmuara.
N brezin e dyt (F2) bhet ndarja e tipareve, si rezultat i ndarjes s gjeneve t hibrideve
q kryqzohen dhe kshtu fitohen tipare t reja.
Shihni figurn dhe aty do t dalloni se n breznin e dyt F2 kemi bim me kto
karakteristika:

me ngjyr t verdh
me ngjyr te gjelbr
me siprfaqe t lmuar
me siprfaqe t rrudhosur.

Prfundimi sht i qart.
Dy tiparet q jan bashk te format prindrore, mund t shprbhen n breznin e dyt.
178
Objektivat:

N fund t ors s msimit nxnsi t jet i aft:

T shpjegoj konceptet kryesore t trashgimis s tipareve.
T zgjidh ushtrime dhe situata problemore t tipareve t
ndryshme, mbi bazn e njohurive q ka marr pr trashgimin
e tipareve.
T vlersoj veten dhe prgjigjet e njri-tjetrit n zgjidhjen e ushtrimeve.
Konceptet kryesore q do t prforcohen gjat ksaj ore msimi:

tipar zotrues (dominant), tipar i fsheht (recesiv), brezni, gjen, alele, kromozom,
homozigot, heterozigot, kromozome seksuale.
Shprehit e t menduarit: T nxitim te nxnsit t menduarit:
1. Analitik, 2. Sintetik, 3. Vlersues, 4. Gjykues
Zhvillimi i msimit:
E
R
R
Ditari dypjessh 10
Zgjidhja e ushtrimeve 30
Kllaster
5
1. Evokimi Ditari dypjessh:

Nxnsit ndahen n grupe (4-6 nxns). U jepet detyr q n flett e puns t plotsojn
ditarin dypjessh. Udhzohen, fillimisht, t punojn n mnyr t pavarur n fletore dhe, m
pas, t diskutojn n grup e t hedhin n flett e puns prgjigjet e sakta.
Ditari dypjessh
Konceptet kryesore
gjen
gjene alele
kromozom
homozigot
hererozigot
breznia F1
breznia F2
gjen i fsheht
linj e pastr
tipar
tipar zotrues (dominant),
tipar i fsheht (recesiv),
kromozome seksuale
mejoza
mitoza
Shpjegimi prkats
179
Model msimi - Njohuri pr trashgimin - Prsritje
N fund t fazs s evokimit, nn drejtimin e msuesit, prfaqsuesit e do grupi

paraqesin dhe shpjegojn para klass Ditarin dypjessh. Si rrjedhim, konkludohet dhe
vlersohet Ditarin dypjessh me shpjegime t sakta dhe t detajuara.
2. Realizimi i kuptimit (zgjidhja e ushtrimeve):
Msuesi u jep detyr nxnsve t zgjidhin ushtrimet e tekstit t planifikuara pr kt
or msimi. Ai i udhzon nxnsit q, fillimisht, t punojn n fletore n mnyr individuale
dhe m pas t diskutojn dy e nga dy dhe n nivel grupi (t paraqitin prgjigjet e sakta pr
secilin ushtrim n fletn e puns). N fund t kohs s prcaktuar prfaqsuesit e do grupi
paraqesin dhe argumentojn para klass zgjidhjen e ushtrimeve.
Msuesi duhet t ket parasysh q me shum kujdes t drejtoj dhe t nxit debatin dhe
diskutimet pr prgjigjet e ushtrimeve q japin grupet e ndryshme, n mnyr q nxnsit t
arrijn t vlersojn veten dhe njri-tjetrin.
N fund t ksaj etape, prfaqsuesit e grupeve paraqitin dhe argumentojn para
klass prgjigjet e ushtrimeve. Kshtu, nxnsit, t udhhequr nga msuesi, do t arrijn
t vlersojn zgjidhjet e sakta dhe t kuptojn gabimet e bra. N minutat e fundit t ksaj
etape msuesi mund t shtoj rubrikn q grupet e ndryshme t prgatitin pyetje pr grupet
e tjera.
3. Reflektimi (Kllaster):
Me qllim q nxnsit t arsyetojn drejt dhe t krijojn nj lidhje funksionale midis
koncepteve t marra gjat ktij kreu, msuesi udhzon t gjitha grupet t hartojn kllasterin
e koncepteve t ktij kreu. Pr shembull:
mbizotrues
homozigot
kromozom
gjen
gjene alele
i fsheht
heterozigot
autozome
kromozome
seksual
Para prfundimit t ors s msimit grupet t diskutojn, t plotsojn dhe t vlersojn

kllasterin me informacione t plota dhe t sakta.
Pr t rritur interesimin e t gjith nxnsve, msuesi duhet t procedoj me kujdes n
vlersimin n baz grupi dhe n baz individi (vlersimi me not n baz individi dhe me
pik n baz grupi).
Detyra: Ushtrime pr njohurit pr trashgimin.
180
I. N ushtrimet e mposhtme zgjidh prgjigjen e sakt:

1. Gjenet alele pr t njjtin tipar ndahen njri
nga tjetri gjat procesit t:

A. mitozs

B. mejozs

C. pllenimit

D. pjalmimit
2. Organizmat q kan dy gjene pr nj tipar t
caktuar jan:

A. haploide

B. diploide

C. homozigote

D. heterozigote
3. Bizelet zakonisht prodhojn far nprmjet:

A. mitozs

B. vetpjalmimit

C. mejozs
4. Meqense qelizat e njeriut kan 23 ifte me

kromozome, ato jan:

A. homozigote

B. heterozigote

C. diploide

D. aploide.
5. Pamja fizike e organizmit prfaqson:

A. fenotipin

B. gjenotipin

C. homozigot

D. haploide
6. Raporti fenotipik (i tipareve) n nj pasardhs
q rezulton nga kryqzimi i Aa x Aa sht:

A. 1 : 2 : 1

B.
3:1

C. 1 : 1

D.
9:3:3:1
Shnim:
Prgjigjet e sakta jan me shkronja t zeza.
II. E sakt apo e gabuar

N pohimet e mposhtme prcaktoni cilat jan t sakta dhe cilat jo. N pohimet e sakta shkruani S (e
sakt). N pohimet e gabuara shnoni G (e gabuar) dhe m pas ndryshoni fjaln apo fjalin me shkronja t
zeza pr ta kthyer n t sakt.
1. Pjalmimi i vezs s nj bime nga pjalmi i bims tjetr quhet vetpjalmim. S - G

(Prgjigje: E gabuar, sepse n kt rast kemi pjalmim).
2. Gjat mejozs formohen qeliza haploide. S - G

(Prgjigje: E sakt)
3. Efekti i gjenit t fsheht (recesiv) duket n organizmat heterozigot. S - G

(Prgjigje: E gabuar, sepse n organizmat heterozigot duket efekti i gjenit zotrues).
4. Pasardhsi q lind nga kryqzimi i bimve njihet si prind. S - G

Prgjigje: E gabuar, sepse njihet si hibrid.
5. Qelizat riprodhuese quhen gameta. S - G

(Prgjigje: E sakt)
III. Vendosni nj kryq pr prgjigjen e sakt dhe argumentoni prgjigjen:

a) Spermatozoidi ka 2n kromozome.

b) Spermatozoidi ka n kromozome.
(Prgjigje: Spermatozoidi sht nj gamet q formohet gjat procesit t mejozs. Gjat ktij procesi ndodhin
dy ndarje t njpasnjshme dhe nga ky proces formohen katr qeliza me gjysmn e numrit t kromozomeve
t qelizs nn).
181
Ushtrime t zgjidhura
2. Gjej prgjigjen e sakt (kujdes ka m shum se nj prgjigje):

a) Mitoza mund t filloj nga qeliza diploide;

b) Mitoza mund t filloj nga qeliza haploide;

c) Mejoza mund t filloj nga qeliza diploide;

d) Mejoza mund t filloj nga qeliza haploide.
(Prgjigje: sepse t dy proceset fillojn nga nj qeliz me 2n kromozome ose ndryshe quhen diploide).
3. Kromozomet e qelizave bija:

a. Q lindin nga mitoza jan t njjta me ato t nns;

b. Q lindin nga mitoza jan t ndryshme nga ato t nns;

c. Q lindin nga mejoza jan t ndryshme nga ato t nns;

d. Q lindin nga mejoza jan t ngjashme me ato t nns.
(Prgjigje: Sepse mitoza sht nj form e dyfishimit qelizor gjat t cilit numri i kromozomeve mbetet i
pandryshuar n seciln nga t dyja qelizat bija q vijn nga qeliz nn.
Ndrsa mejoza sht forma e dyt e ndarjes s qelizave q shoqrohet me prgjysmimin e numrit t
kromozomeve, pr t formuar qeliza seksuale ose gameta q ndryshojn nga qeliza nn).
N prbrjen e nj fijeje t ADN-s ka 30% A dhe 24% G.

a. mund t thoni pr T dhe C t s njjts fije?

b. mund t thoni pr sasin e A, G, C dhe T t fijes tjetr?
Prgjigje:
a. N t njjtn fije t ADN-s sasia e T dhe C sht: 100% - (30% + 24% ) = 46% jan T dhe C s
bashku.
b. Meqense bazat e azotuara n fijet e ADN jan komplementare, domethn prball A qndron T me t
njjtn sasi dhe prball G qndron C gjithashtu me t njjtn sasi, arsyetojm se n fijen tjetr:

sasia T sht (30%) e barabart me t A n fijen e par;

sasia C sht (24%) e barabart me t G n fijen e par;

sasia e A + G sht 46% e barabart me t T dhe C s bashku.
Shkruani vargun prplotsues t ktyre nukleotideve t ADN-s:

a. GATCAA

b. TCGAAC

c. ACGGGT

d. TACCAT
(Prgjigje: a. CTAGTT; b. AGCTTG; c. TGCCCA; d. ATGGTA)
6. Caktoni llojet e gametave q formohen nga gjallesat q kan kto gjenotipe:

AAbb, AaBb, AABbCc, AABBCC
(Prgjigje: Aabb = Ab, ab; AABbCc = ABC, Abc, ABc; AABBCC =ABC.
IV. Lepuri i zi (tipar dominant) homozigot kryqzohet me lepurin e bardh (tipar i fsheht ose recesiv).
Zgjidhja e ushtrimit.
a) N qoft se alelin i zi e shnojm me A dhe alelin e bardh e shnojm me a, gjenotipi i lepurit
t zi sht AA (sepse n ushtrim ky tipar prcaktohet dominant dhe homozigot). Ndrsa gjenotipi i
lepurit t bardh sht aa (sepse tipari sht recesiv ose i fsheht).
Pr t caktuar fenotipet e lepujve t breznis pr lehtsi ndrtojm nj tabel rrjet ku vendosim
gametat mashkullore dhe ato femrore.
Me marrveshje caktojm lepurin e zi mashkull dhe lepurin e bardh femr ose t kundrtn
(theksojm se, kjo gj nuk ka rndsi).
182
Gametat
a
a
A
Aa
Aa
AA
Aa
Aa
Prgjigje: N breznin e par (F1) t gjith lepujt lindin t zinj dhe heterozigot.
b) Tani analizojm individt e breznis s dyt (F2) q do t lindin nga kryqzimi i lepujve
t zinj me gjenotipin Aa.
Ndrtojm prsri tabeln rrjet:
Gametat
A
a
A
a
AA
Aa
Aa
aa
N breznin e dyt lindin lepuj t zinj dhe t bardh n raportin 3:1, pra n breznin e
dyt (F2) bhet zbrthimi i tipareve.
IV. Kryqzohen lepuj t zinj heterozigot me lepuj t zinj homozigot. (Ngjyra e zez sht
dominante ndaj s bardhs). T prcaktohet se si do t jen pasardhsit e ktij kryqzimi
sipas gjenotipit dhe fenotipit.
Zgjidhja e problemit.
N qoft se alelin i zi e shnojm me A dhe alelin i bardh e shnojm me a, sipas
problemit gjenotipet e prindrve q kryqzohen jan:

Lepuri i zi

Lepuri i zi

(heterozigot) Aa
X
AA (homozigot)
Ndrtojm prsri tabeln rrjet:
Gametat
A
A
A
AA
AA
a
AA
Aa
Nga analiza e pasardhsve del se t gjith jan lepuj t zinj, por 50 % homozigot dhe
50% heterozigot.
V. Caktoni llojet e gametave q formohen nga gjallesat q kan kto gjenotipe:

AA, Aa, AABB, AaBb.
Zgjidhja e ushtrimit.
1. Gjat mejozs gjenet alele ndahen n gameta, ather AA jep gamet vetm me alele A.
2. Aa jep dy lloje gametash, 50% me A dhe 50% me a.
3. AABB jep nj lloj gamete me alelet AB (t cilat prcaktojn dy tipare.)
4. AaBb jep katr lloj gametash me alelet, AB, Ab, aB, ab.
183
Ndrtojm tabeln rrjet:
Zgjidhja e ushtrimeve n fund t kapitullit

Vlersoni njohurit dhe aftsit tuaja - Verifikoni njohurit tuaja
Gjeni prgjigjen e sakt, n pohimet e mposhtme:
1. Alelet jan:

a) s bashku me gjenet n nj kromozom;

b) gjene t lokalizuara n nj kromozom;

c) forma t ndryshme t nj gjeni pr t njjtin tipar;

d) gjene q ndodhen vetm n kromozomet seksuale.
2. Tipari i prcaktuar nga nj alel zotrues (dominant):

a) shfaqet vetm n organizmat heterozigot;

b) trashgohet vetm nga babai;

c) sht i lidhur gjithmon nga nj tipar zotrues (dominant);

d) shfaqet si tek organizmat homozigot dhe tek ata heterozigot.
Gjeni prgjigjen e gabuar, n pohimet e mposhtme:
3. Nj individ q ka gjenet alele Aa:

a) gametat formohen me 50% A dhe 50% a;

b) shfaq vetm tipare zotruese (dominante);

c) sht heterozigot;

d) gametat formohen me A dhe a.
4. Kromozomet homologe:

a) kan form t njjt, por dimensione t ndryshme;

b) kan dy alele identike pr nj tipar t veant;

c) vijn nga gametat mashkullore dhe ato femrore;
5. Shpjegoni termat e mposhtme:
Kromozomet e prindrve.
(Prgjigje: Kromozomet e prindrve ndodhen n zigot dhe jan t formuara nga kromozomet e
gamets mashkullore dhe ato femrore q jan lidhur s bashku n momentin e pllenimit. Kto
kromozome prmbajn t gjith informacionin q programon tiparet e pasardhsit).
Kromozome.
(Prgjigje: Kromozomet jan si fije t holla t cilat quhen kshtu pr shkak t aftsis q kan pr tu
ngjyrosur (chroma-ngjyr) dhe n kt mnyr ato bhen t dukshme n mikroskop. do lloj gjallese
ka nj numr t caktuar t kromozomeve. Ato ndodhen n brthamat e qelizave dhe jan bartse t
tipareve trashguese).
ADN.
(Prgjigje: ADN-ja ndodhet n prbrje t t gjitha kromozomeve. do kromozom prmban nj
molekul t ADN-s).
Tejimi i tipareve trashguese.
(Prgjigje: Tregon se tiparet e nj individi t ri jan fryt i shkrirjes s tipareve t mashkullit dhe femrs
dhe q tejohen nprmjet kromozomeve nga nj brez (prindrit) te tjetri (fmijt). Flitet kshtu pr
nj tejim t tipareve t trashgueshme, mekanizm ky q rregullon fenomenin e trashgimis s
184
Aftsia pr t vzhguar
6. Vzhgoni skemat e mposhtme q ilustrojn ligjet e Mendelit. Komentoni duke plotsuar frazat
e mposhtme:
I referohet ligjit t dyt t Mendelit;
prfaqson nj kryqzim midis individve heterozigot t breznis s par F1;
breznia F1 formohet nga bim q kan lule t kuqe dhe prmbajn nj gjen pr ngjyrn e kuqe
dhe nj gjen pr ngjyrn e bardh;
n breznin F1 ruhet nj raport 3:1 midis tipareve lule t kuqe dhe atij t bardh;
I referohet ligjit t par t Mendelit;
prfaqson nj kryqzim midis individve homozigot pr dy tipare;
breznia F1 formohet nga bim me lule t kuqe;
shfaqin ngjyrn e kuqe, sepse sht tipar zotrues (dominat).
7. Duke kujtuar se ngjyra e verdh e kokrrave t bizeles sht zotruese (dominante), cila nga skemat e
mposhtme prfaqson kryqzimin midis dy individve homozigot, prkatsisht pr ngjyrn e verdh e t
gjelbr t kokrrave t bizeles. Pse?
Prgjigje: Skema q i prgjigjet sakt pyetjes sht ajo q nga kryqzimi i dy individv homozigot,
prkatsisht pr ngjyrn e verdh e t gjelbr t kokrrave t bizeles n F1 kan lindur katr individ
me kokrra bizele me ngjyr t verdh.
8. far paraqet figura e mposhtme? Emrtoni seciln pjes prbrse.
Prgjigje: Figura paraqet nj nukleotid. Pjest prbrse jan: sheqeri dezoksiriboz, nj mbetje e
acidit fosforik dhe nj baz e azotuar.
9. Dy nga tri segmentet e ADN-s prcaktojn t njjtin tipar. Cilat jan ato dhe pse?
Prgjigje: Segmentet q paraqesin t njjtin tipar jan segmenti i par dhe i tret, sepse kan nj
renditje t njjt t nukleotideve n ADN.
185
tipareve dhe q prcakton lindjen e individve t ngjashm me prindrit, por n t njjtn koh edhe
t ndryshm).
Tipare zotruese (dominante).
(Prgjigje: N dy tipare q ne i quajm kundrshtare (ose t kundrta, alternative), njri sht m i
fort se tjetri, prandaj pasardhsi do t ket karakteristikn e tiparit m t fort ose ndryshe zotruese
ose dominante).
Tipare t fshehta (recesive).
(Prgjigje: Tiparet q jan m t dobta se t tjerat q duken sikur jan zhdukur, por q n fakt baza
gjenetike e tyre ekziston dhe mund t shfaqen n kushte t caktuara).
Kodi gjenetik.
(Prgjigje: Kodi gjenetik quhet ndryshe dhe gjuha e jets. Kodi i jets ndodhet n strukturn e ADNs prgjegjse pr t gjitha informacionet q lidhen me trashgimin. Trsia e ktyre mesazheve
formon at q ne e quajm kod gjenetik. Kodi gjenetik formohet nga kombinimet e ndryshme t
nukleotideve.
Gjene.
(Prgjigje: Nj gjen sht nj mesazh n kod pr formimin e nj proteine. Zinxhirt e ADN-s, me
renditje t ndryshme t nukleotideve, jan si nj libr, do faqe e t cilit shpjegon se si duhet t
formohet nj protein. Kto faqe me shpjegime jan quajtur gjene.
Aftsia pr t formuluar hipoteza dhe pr ti verifikuar

10. Pohimi i mposhtm: Nj tipar sht zotrues (dominant), sepse sht i vetmi q bashkvepron n
shfaqjen e tipareve n brezat pasardhs , nuk sht i gjithi i sakt. Pse?
Prgjigje: sepse sht i vetmi q bashkvepron n shfaqjen e tipareve n brezat pasardhs nuk
sht e sakt, sepse n prcaktimin e tipareve marrin pjes t dy alelet, ai q prcakton tiparin
zotrues dhe ai q prcakton tiparin e fsheht. Kjo ndodh n rastin kur tipari prcaktohet nga gjene
heterozigote.
11. far ndodh kur kryqzohen dy individ homozigot pr nj tipar t ndryshm (nj zotrues dhe nj t
fsheht)?
Prgjigje: Bhet fjal pr transmetimin e tipareve sipas ligjit t par t Mendelit.
Ndrtojm tabeln rrjet: prfundimi sht se t gjith individt lindin me tiparin zotrues (dominant),
por heterozigot.
Gametat
A
a
a
a
Aa
Aa
Aa
Aa
Zgjidhja e ushtrimeve t kreut: Gjenetika e njeriut

Vlersoni njohurit dhe aftsit tuaja
1. Shpjegoni termat e mposhtm:
Kromozome seksuale. (Prgjigje: ifti i fundit i kromozomeve q prcaktojn seksin te pasardhsit,
quhet kromozome seksuale. Te femra sht homozigot (XX), ndrsa te mashkulli sht heterozigot
(XY).)
Hemofilia. (Prgjigje: Hemofilia sht nj smundje e rnd, q e bn gjakun t paaft t koagulohet
(mpikset). Ky defekt prcaktohet nga gjene q ndodhen vetm n kromozomet X. Njerzit q e kan
kt smundje mund t rrezikojn jetn nga hemorragjia, edhe nga nj plagosje e leht.)
Daltonik. (Prgjigje: Daltonizmi sht vshtirsia e dallimit t ngjyrave e shkaktuar nga nj gjen i
fsheht (recesiv) q gjendet n kromozomin X).
Smundja e anemis mesdhetare. (Prgjigje: Anemia mesdhetare sht nj rregullim q shkakton
transformimin e rruazave t kuqe normale t gjakut n rruaza t kuqe q kan formn e draprit.
Femr e shndetshme bartse. (Prgjigje: Femr e shndetshme, por bartse, do t thot se
hemofilia nuk shfaqet, por q n njrin nga kromozomet seksuale ka t fsheht gjenin me defekt q
shkakton kt smundje X X ) .
Mashkull hemofilik. (Prgjigje: Burri q t jet hemofilik, mjafton t ket vetm nj nga alelet
defektoze, at t X , prandaj smundja sht m e shpesht te meshkujt.
2. N ushtrimet e mposhtme ndrtoni tabelat rrjet dhe gjeni grupin e gjakut t fmijve:

N qoft se t dy prindrit kan grupin A0 dhe AA;

N qoft se t dy prindrit kan grupin A0 dhe B0;

N qoft se t dy prindrit kan grupin A0 dhe AB.
Prgjigje:
Gametat
A
A
Rasti 1- T gjith fmijt do t ken grupin e gjakut A,
A
AA
AA
sepse aleli 0 sht recesiv.
0
A0
A0
186
Rasti 2- N katr fmij, nj do t ket grupin e gjakut A, nj B, nj AB dhe nj grupin 0.

Gametat
B
0
A
AB
A0
0
B0
00
Rasti 3- N katr fmij, dy do t ken grupin e gjakut A, nj B dhe nj AB.

Gametat
A
0
A
AA
A0
B
AB
B0
3. Rendisni pes tipare zotruese t trashgueshme nga njeriu.

1. Flokt (forma) kaurrel
2. Qerpikt - t gjat
3. Hunda - e gjat
4. Gjuha q tuboset

5. Mjekra - me grop
Aftsia pr t vzhguar
4. Vzhgoni iftet e mposhtme t kromozomeve homologe. N secilin prej tyre jan shnuar me N alelet
e flokve t zez dhe me n alelet e flokve t bardh. Plotsoni frazat e mposhtme dhe ngjyrosni flokt e
secilit sipas prfundimeve q ju do t nxirrni.
Shfaqet tipari flok t zinj, sepse prcaktohet nga alelet zotruese N, q prcaktojn kt tipar.
Shfaqet tipari flok t bardh, sepse, megjithse sht i fsheht, alelet jan homozigote dhe
kshtu shfaqet tipari q prcaktohet nga t dy alelet.
Shfaqet tipari flok t zinj, sepse prcaktohet nga dy alelet zotruese NN pr kt tipar.
Aftsia pr t formuluar hipoteza dhe pr ti verifikuar
5. Midis dy prindrve, njri heterozigot pr nj tipar zotrues, p.sh.: me qerpik t gjat, dhe tjetri
homozigot, pr tiparin e fsheht me qerpik t shkurtr, cila sht mundsia q fmijt t ken qerpik t
shkurtr? Verifikoni prgjigjen tuaj nprmjet tabels rrjet.
Prgjigje:
Shnojm tiparin zotrues qerpik t gjat me germn Q dhe tiparin e fsheht qerpik t shkurtr
me germn q.
Prindi heterozigot pr tiparin zotrues qerpik t gjat do t ket alelet Qq.
Prindi homozigot pr tiparin e fsheht qerpik t shkurtr do t ket alelet qq.
I vendosim t dhnat n tabel. Dim se gjat mejozs do t na formohen gametat (shihni tabeln).
N katr fmij, dy do t lindin me qerpik t shkurtr (qq), pra 50% e fmijve.
heterozigot
Gametat
Q
q
q
Qq
qq
q
Qq
qq

homozigot
6. N tejimin e nj smundjeje trashguese e dhn nga nj alel recesiv i pranishm n nj kromozom X
(hemofili), sht m me rrezik bashkimi i babait t shndetshm me nnn e smur apo i babait t smur
me nnn e shndetshme? Bni tabelat rrjet dhe arsyetoni. Pse?
187
Babai i shndetshm XY
Gametat
X
X
X
XX
XX
Y
XY
XY
Nna e smur
Babai i smur
Gametat
X
X
X
XX
XX
Y
XY
XY
Nna e shndetshme
Nga kryqzimi i babait t smur dhe nns s shndetshme, lindin katr fmij t shndetshm, nga t
cilt dy djem t shndetshm dhe dy vajza t shndetshme, por bartse.
Ndrsa nga kryqzimi i babait t shndetshm dhe nns s smur, lindin dy djem t smur dhe dy
vajza t shndetshme, por bartse.
Si prfundim, themi se sht m me rrezik bashkimi i babait t shndetshm dhe nns s smur.
7. Duke iu referuar daltonizmit, plotsoni tabelat rrjet duke vendosur gametat sipas tabels. Analizoni
rezultatet.
Nna daltonike
Gametat
X
Y

X
XX
XY
X
XX
XY
Babai i shndetshm
Nna e shndetshme, por bartse

Gametat
X
Y
X
XX
XY
X
XX
XY
Babai daltonik
Zgjidhja e ushtrimeve n kreun Gjenetika e njeriut
Arsyetoni
1. Shnojm me D tiparin tubosja e gjuhs dhe me d tiparin nuk tuboset.
1. E tubos gjuhn - gjenet jan DD homozigot zotrues
2. E tubos gjuhn - gjenet jan Dd hererozigote
3. Nuk e tubos gjuhn - gjenet jan dd homozigot i fsheht
1. Gjeni prgjigjen e sakt.
Lind me siguri nj mashkull, kur:

a. spematozoidi bashkohet me vezn me kromozomin Y;

b. veza bashkohet me spermatozoidin me kromozomin Y;

c. veza bashkohet me spermatozoidin me kromozomin X;

d. spermatozoidi bashkohet me vezn me kromozomin X.
3. Nga kryqzimi i nns me grupin e gjakut A me baban me grupin e gjakut B, lindi nj fmij me grupin
0 t gjakut. Babai pretendon se fmija nuk sht i tij. Nna kmbngul se fmija sht i tij. Shpjegoni cili nga
prindrit ka t drejt? Pr ta pasur m t leht zgjidhjen, ndrtoni tabeln rrjet.
Prgjigje: Prderisa fmija ka lindur me grupin 0 t gjakut dhe prindrit kan prkatsisht grupin A
dhe B t gjakut, rezulton se gjenet q prcaktojn grupet e gjakut te prindrit jan: A0 (nna) dhe
188
4. Cilat smundje jan t lidhura me seksin? (Prgjigje: hemofilia dhe daltonizmi)

5. Si jan alelet e prindrve, q bjn t mundur tejimin e smundjes s anemis mesdhetare te fmijt?
Prgjigje: Alelet e prindrve q bjn t mundur tejimin e smundjes s anemis mesdhetare te
fmijt jan: Rr (heterozigot zotrues) dhe rr (homozigot i fsheht).
6. far ndryshimi ka midis njerzve q zotrojn alelet RR, Rr dhe rr?
Duke shnuar me R gjenin prgjegjs pr hemoglobinn normale, kurse gjenin e dmtuar q shkakton
anemin e shnojm me r, ather rastet e mundshme gjenetikisht jan:

RR- njerz me rruaza t kuqe normale, nuk vuajn nga anemia;

Rr njerz q nuk vuajn nga anemia, por me rruaza t kuqe pak t vogla;

rr njerz t smur, me hemoglobin t dmtuar dhe rruazat e kuqe me form t ndryshuar.
189
B0 (babai). Ndrtojm tabeln rrjet pr t shpjeguar se cili nga prindrit ka t drejt. Nga tabela
kuptojm se nna ka t drejt.

nna
Gametat
A
0
B
AB
B0
0
A0
00

babai
Literatura
1. Tekstet e biologjis 7, 8, 9. autor, F. Zenelaj, D. Bajrami
2. Programet e biologjis t arsimit 9 vjear, MASH
3. Psikologji edukimi. Zhvillimi, t nxnt, msimdhnia, B. Musai, 1999
4. Guidelines for teachers, autor, A.Roin Oideachais dhe A. A. Laichta
5. Metodika e biologjis, autor, K. Misja, A. Paparisto, A. omo.
6. Scoprire la vita, autor, A. Zullini, C. Nicola, T. Vercellino
7. Kurrikula dhe shkolla. Kimi dhe biologji. 2005 Autor, S. Turku
8. Biologia (Diversita e unita dei viventi), 2007, autor, A. Gainot, a. Modelli
9. Manual i msuesit t edukimit shndetsor, 1996
10. Shkathtsit e jets (Libr pr msuesin), Prishtin, 2005
11. Shkencat dhe teknologjia (Udhzues pr msuesit), Tiran 2006
190

Udhezues Biologji 7-8-9 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Udhezues Biologji 7-8-9 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Botime shkollore Albas

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Albas, Tiran 2008

Shtpia Botuese Albas

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

FORMIMI BIOLOGJIK I NXNSVE

Bazat e formimit biologjik - konceptet biologjike

Lnda e biologjis, q trajtohet n shkoll, formohet nga nj trsi konceptesh, t cilat

Si mund t bhet analiza e nj koncepti?

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Parimet baz n renditjen e koncepteve n nj or msimi

Elementet e planifikimit t ors s msimit. Model

1. Tema e msimit. N msimet e lnds s biologjis temat msimore q trajtohen

2. Objektivat q do t arrihen. Duke zotruar mir materialin e tems dhe qllimin

3. Prmbajtja e tems. Prmbajtja e tems nnkupton paraqitjen skematike t materialit

4. Procedurat e msimdhnies. Pr do or msimi, n procedurat e njohura msimore

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

6. Procedura msimore prmbledh:

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

t msimdhnies lidhet, s pari, m nxnsin, me vet msuesin, me nivelin e prgjithshm

Struktura e msimit sipas filozofis t t menduarit kritik

Zbulimi - sht proces, ku msuesi duhet t lejoj potencialin krijues t nxnsve pa u

Planifikimi - sht proces, ku analizohen ndryshimet e fardo fushe krijuese, ku

Veprimtaria - sht proces, q fillon me nj ide ose me nj grup idesh, q sht e

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

domosdoshmrin e ideve, si mund t bjm me kt ide?; ku na on ajo?; si mund ta

Rishikimi - sht proces q na ndihmon t reflektojm mbi prpjekjet tona dhe

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Shkencat natyrore jan nj bot ku do nxns prpiqet pr ta kuptuar q n mosh t

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

e ors msimore realizohen dhe bhen t matshm. N kt mnyr ne kemi realizuar

Analiza e prgjigjeve t nxnsve

Materialet dhe mjetet msimore. N msimet e biologjis, nj rol t rndsishm n

Pr prdorimin e mjeteve msimore ka disa rregulla metodike:

Koleksionet dhe albumet

Mjetet m t prdorshme didaktike jan:

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Nuk rekomandohet prdorimi i mjeteve t grisura, t dmtuara, t ngjyrosura, t thyera etj.

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Formati i modelit t ditarit prmban dhjet elemente

Niveli i vshtirsis: Sipas shkalls s vshtirsis, veprimtarit msimore jan ndar

t cilat krijojn klimn e nevojshme t bashkpunimit dhe komunikimin e msuesit me

Niveli i dyt: N kt nivel zhvillohen veprimtari t thjeshta, t modeluara m par

Niveli i tret: N kt veprimtari zhvillohen veprimtari t gjata t modeluara m par

nga msuesi t cilat synojn t nxisin te nxnsit t menduarit dhe t vzhguarit pr t

Niveli i katrt: N kt nivel zhvillohen veprimtari m t gjata. Ato krkojn nivel t

lart n punn me grupe, n komunikim, n prqendrim si dhe bashkpunimin me t gjith

Vlersimi n lndn e biologjis

Msuesi bn kujdes t prcaktoj qart se far

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Niveli i par: N kt nivel zhvillohen veprimtari t thjeshta, t shkurtra, akullthyese,

Libr msuesi pr tekstin Biologji dhe edukim shndetsor 7-8-9

Krkesa t qarta ndaj nxnsve

Pr arritjen e suksesit msuesi duhet t planifikoj

Gjithashtu pr t realizuar nj vlersim t suksesshm msuesi t ket t qarta problemet

Vlersimi diagnostikues bhet kryesisht pr aspekte t prvetsimit t njohurive nga

Vlersimi prmbledhs bhet n fund t nj numri temash, njsish, detyrash e kapitujsh

thon, shkruajn dhe bjn nxnsit.

Pr vlersimin e njohurive, aftsive dhe sjelljes s nxnsve ka nj sr teknikash.