AZERBAYCAN TRKESNN FONETK ZELLKLER

Erdem KONUR

ZET:

Azerbaycan Trkesi veya Azerice,Trkenin ada lehelerinden biri olup,Azerbaycan'n resm dili
konumundadr.Tarih seyir iersinde de Trkiye Trkesine en ok benzeyen Trk lehelerinden birisidir.Bunun
nedenlerinden birisi Azerbaycan Trkesinin de Trkiye Trkesi gibi Bat Trkesine ve Ouz grubuna dahil
olmasdr.Ayn zamanda yaz dili de olan Azerbaycan Trkesi, yaz dili geleneine sahip olma bakmndan Trkiye
Trkesiyle hemen hemen paraleldir. Trkmen Trkesi ve Gagavuz Trkesinin nispeten daha ge yaz dili olmasna
ramen Azerbaycan Trkesi kkl bir yaz dili geleneine sahiptir.
Eski Anadolu Trkesi dneminde Azerbaycan Trkesinin ayr bir yaz dili hlinde teekkl etmedii fakat Azeri aznn
ksm zelliklerinin eitli eserlerde yer ald mahede edilmektedir. Dolaysyla Azerbaycan Trkesi ile Trkiye
Trkesi, tarih kkleri ve uzun tarih geliim dnemleri bakmndan ortaklk gstermektedir. (zkan 2007: 94)
Bu ortaklk, bugn iki devletin milletinin birbiriyle rahata anlamasn salayan nedenlerden biridir.
Bu makalede Azerbaycan Trkesinin fonetik zelliklerine deineceiz ve bu fonetik zelliklerine , Azerbaycan Trkesi
metinlerinden rnekler sunacaz.
Anahtar Kelimeler: Azerbaycan Trkesi,Azerice,Fonetik zellikler

1)

Giri

Azerbaycan Trkesi kkl bir gemie sahiptir ve ada Trk lehelerinden biri olan bu lehenin baz fonetik zellikleri
vardr.Bu makalede,Ouz Trkesi grubuna dahil olup,Bat Trkesi lehelerinden birisi olan Azerbaycan Trkesinin
fonetik zelliklerine,Azerbaycan Trkesiyle yazlm metinlerden rneklerle deineceiz.

1.a) Azerbaycan Trkesinde szck bandaki kaln "k" sesleri, "q" olur:
"F.Quliyev vurulayb ki, indiki vziyytd qiymt artmnn qarsn almaq inandrc deyil."(Azerbaycan Haber
Sitesi,Bizim Yol)
Yukarda bir haberden alnt yaplan cmleye baktmzda Azerbaycan Trkesinde szck bandaki kaln "k" seslerinin
Azerbaycan Trkesinde "q" olmasn daha net grmekteyiz.Trkiye Trkesinde "Kymet" ve "Kars" kelimeleri ince
"k" ile gsterilirken Azerbaycan Trkesinde szck bandaki kaln "k" sesleri "q"ya dnmektedir.(BKZ:qiymet ve
qar)

1.b) Azerbaycan Trkesinde, ok heceli baz szcklerin sonundaki kaln "k" sesleri "q"ya dnr ancak "x" veya ""

gibi okunur:
"...Qabaq ayna-kilibdi varaa,
Dodaq qaymaq, gl yapb yanaa."(k Alesker)
Yukarda Azerbaycan k Edebiyat'nn klasiklerinden biri olan k Alesker'in bir gzellemesinden alnt yaptk.Yukarda
grdmz gibi "Qabaq,dodaq,qaymaq." kelimelerine baktmzda ok heceli olan bu kelimelerin sonundaki kaln "k"
sesleri "q"ya dnmektedir.

1.c) Azerbaycan Trkesinde,ortadaki kaln "k" sesleri, bazen "x", bazen "q" ikizleerek "qq" eklinde olur.
"Uaqlar drs oxuma, ev taprqlarn yerin yetirmyi byk problem hesab edirlr."(Narnc Uaq Psixologiya
Mrkzi-narinc.az)
Yukarda alnt yaptmz metindeki "Oxumaq" kelimesi bu kurala uymaktadr."Oxumaq" kelimesinde ortadaki kaln
"k","x"e dnmtr. (k > x)
"...heytind doqquz oyunda meydana xmasna qadaa qoyulub."(Azerbaycan Haber Sitesi,Bizim Yol)

Yukardaki rnekteki "doqquz" kelimesinde "q" harfi ikizlierek "qq" ekline gelmitir.(doquz > doqquz)

1.) Azerbaycan Trkesinde,tek heceli szcklerin sonundaki kaln "k" sesleri bazen "x", bazen "" olur:

"Knl trlannn uub qonduu,

Onun ox sevdiyi buda snsn." (Bala Azerolu)

Bala Azerolu'nun iirinden verdiimiz rnee baktmzda tek heceli szck olan "ok" szcnn sonundaki kaln
"k" sesi "x"e dnmtr. (ok > ox)

"Byyrkn asan,
Gn xdnda qrmz,"

Yukardaki rnee baktmzda; tek heceli szck olan "ak" kelimesinin "a" ekline dntn gryoruz.(ak > a)

1.d) Azerbaycan Trkesinde,szck sonundaki ince "k"ye , vokalle balayan bir ek gelince "y" olur:
"... hyatn axarna qoulanlarn arada bir pauzalar olur, ban qaldrb gy, ya da aacdak iy baxmaq ans var."
2

(Glnare Refik:2014)
Yukarda kaln harflerle yazdmz ince sradan olan "ik" kelimesinin vokalle balayan bir ek () aldnda "iy"
ekline dndn gryoruz.( ik > iye)

1.e) Azerbaycan Trkesinde ,szck sonundaki "q" kaln sesi,vokalle balayan bir ek aldnda "" olur:
"Bir iql mlsn.
Qoy dolanm bana,
Torpana, dana
Qurbandr canm mnim,
Azrbaycanm mnim." (Muhammed Rahim)
Muhammed Rahim'in iirinden alntladmz blme baktmzda kaln "k" ile biten "torpaq" kelimesinin vokalle
balayan bir ek aldnda ""ye dntn gryoruz.(BKZ: torpaq > torpana)

1.f) Azerbaycan Trkesinde,"d" ile balayan eklerin(Lokatif,Ablatif,Gemi Zamann hikayesi gb.) "t"li ekilleri
olmayp,sadece "d"li ekilleri mevcuttur.
"Rac Kapurla Rid Behbudov birlikd Ruskiy sneq adl mahn da ifa ediblr."(Azerbaycan Haber Sitesi,Bizim Yol)
Yukarda grld zere "birlikd" kelimesine lokatif hali eki gelmesine ramen,uyuma girmemektedir,yani ekin
yalnzca "d"li ekli grlmektedir.

1.g) Azerbaycan Trkesinde,Arapa ve Farsa kkenli kelimelerde ksa "a" sesi ounlukla "" olur:
"Byk Dmirinin geri dnn grnc onun trfin keck, bu yolda ya qazi, ya hid olacaqsan."(M.Emin
Resulzade:1920)
Yukarda Azerbaycan'n kurucusu M.Emin Resulzade'nin 1920'de genlere ithafen yapt konumasndan alnt
yaptmz blmdeki "hid" kelimesi, bu kural yanstmaktadr.Arapa bir kelime olan"ehid" kelimesindeki ksa "a"
sesi Azerbaycan Trkesinde "" olarak gsterilmektedir.(Bkz: qlb "kalp", vtn "vatan" vb)

1.) Azerbaycan Trkesinde, Arapa ve Farsa kkenli baz kelimelerde "i" sesi "e" olur:
"Etiraf edirm ki, mnim n Belarus V. Bkov, bir d yolst sfr zaman o yerlrd grdym gzl qzlar v
qadnlardr."(Hseynbala Selimov:2012)
Yukardaki kaln harflerle yazdmz "Etiraf" szcnn asl "tiraf" olmasna ramen Azerbaycan Trkesinde,"i" sesi
"e"ye dnmtr.(i > e)

1.h) Azerbaycan Trkesinde,szck bandaki baz "y"sesleri bulunmaz:

"Od rkli , od nfsli diyarmsan
Ocana canm qurban , Azrbaycan !" (Neriman Hasanzade)

Neriman Hasanzade'nin "Azerbaycan" iirinden alntladmz blmdeki "rk" kelimesi aslnda "yrek" olmasna
ramen,grld gibi szck bandaki "y" sesi dmtr.

1.) Azerbaycan Trkesinde,szck balarnda "" sesi kullanlmaz:

"Qaz idarlri lillr gz verib iq vermir." (Ramid brahimov:2013)
Yukarda Ramid brahimov'un ke yazsndan alntladmz bir blmde "iq" kelimesi aslnda Trkedeki gibi "k"
anlamnda kullanlmaktadr ancak grld zere szck banda "" kullanlmaktadr.

2)

Sonu

Yukarda Azerbaycan Trkesinin fonetik zelliklerini inceledik.Bu incelemelere verdiimiz rnekleri, gerek gazete ve
haber siteleri,gerekse de kitaplardan aldmz rneklerden derledik.Bu derlemelerden elde ettiimiz sonular maddeler
halinde yazacak olursak Azerbaycan Trkesinde:

a) Kaln "k" sesleri belirli fonetik kurallara gre yazlmakta olup,szcn oluumunu byk lde etkilemektedir. (BKZ:
1.a,1.b,1.c,1.)
b) Vokallerin kelimenin sonuna gelmesiyle beraber,kelimenin sonundaki "k"lerde deiiklikler meydana
gelmektedir.(BKZ: 1.,1.d)
c) "d" ile balayan eklerin "t"li ekilleri olmayp sadece "d" ekilleri vardr.Bu, "d" ile balayan lokatif,ablatif,gemi
zamann hikayesi gb eklerde uyumsuzluk olduunu gstermektedir.(BKZ: 1.f)
)Arapa ve Farsadan,gemi kelimeler alnd ekliyle kullanlmayp,Azerbaycan Trkesinde deiime
uramaktadr.(BKZ:1.g,1.)
d) Szck bandaki "y" ve "" sesleri kullanlmamaktadr.(BKZ:1.h,1.)

KAYNAKA
1) ERCLASUN, A. Bican, (2007),"Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi", Aka Yaynlar: 603,
stanbul
2) Azerbaycan Gazetesi ve Haber Sitesi www.bizimyol.info
3) GL, Meltem (2013), 17. Yzyl Azerbaycan Sahasnda Yazlan Hikayat Adl Eserdeki nl Uyumlar
zerine Bir nceleme / A Study On Vowel Harmony In Written Work Named Hikayat In Azerbaijan Field In
4

Seventeenth Century, TURKISH STUDIES - International Periodical for the Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, Volume 8/4, Spring 2013, www.turkishstudies.net, Doi
Number:http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4258, p. 877-885.
4) GLSEVN, Grer-BOZ, Erdoan (2010), "Eski Anadolu Trkesi", Gazi Kitabevi, Ankara.
5) HEYET, Cevat (2008), "Trk Dilinin ve Lehelerinin Tarih Seyri", ev.: Mrsel ztrk, TDK Yay., Ankara,
s. 167-263.
6) AZEROLU,Bala,(1991),"Bala Azerolu Seilmi Eserleri -I-",Bak
7) DOAN,Yaar,(1999),"Azerbaycan Trkesi'nden Trkiye Trkesi'ne Byk Szlk", Deniz Kitabevi
8) TUNA, Osman Nedim (1986)," Trk Dilbilgisi (Fonetik ve Morfoloji), nn niversitesi Trk Dili ve Edebiyat
Eitimi Blm Ders Notlar": 3, Malatya