Miodrag Jovanovi

BAROK U
SRPSKOJ
UMETNOSTI

Beograd
2012
dereta

arok je u srpskoj umetnosti bio primetno zastupljen

iako zbog istorijskih preduslova nisu naglaenije i
jedinstveno izraene neke vane tipoloke pretpostav
ke. O tome svedoe i osmatranja i tumaenja proirene
naune discipline vizuelne kulture, a da se ne dovode
u sumnju prethodni istorijsko-umetniki pogledi na, u
stvari, sloen svet umetnosti baroka, i kao stila i kao epo
he, ponikao i izrastao u dravotvorno i verski kompakt
nim drutvenim celinama, posle humanistikog prepo
roda osnaenog zapadnog hrianstva. Njegovi vrhunci
iz XVII veka odjekivali su tokom XVIII veka srednjom
i istonom Evropom, donosei prenaglaavanje progre
sivno odmaklog reformatorskog i kontrareformatorskog
Zapada, a, na drugoj strani, potcenjivanje konzervativ
nosti poslevizantijskog Istoka, kao i realnosti razvoja
pravoslavnog, ak i turskog baroka.
Vani doprinosi utvrivanju osobenosti i vrednosti
baroka u srpskoj umetnosti prerasli su u temeljnu baro
kologiju. U njoj su nezaobilazna saznanja Milana Kaa
nina i Veljka Petrovia, saoptena u njihovim kapitalnim
knjigama o srpskoj umetnosti u Vojvodini i o dva veka
srpskog slikarstva. Nadovezivale su se studije specijalizo
vanih barokologa: Radmile Mihailovi o uticaju zapad

Saborna crkva
Vaznesenja Gospodnjeg,
Temivar (levo)

B A RO K U S R P S KO J U M E T N O S T I

noev ropske umetnosti na srpsko slikarstvo XVIII ve

ka; o osnovnim problemima srpskog baroka Miodraga
Kolaria; o dobu baroka Pavla Vasia; o srpskoj grafic i,
portretima, mrtvoj prirodi u XVIII veku Olge Miki i
Dinka Davidova; o baroknom slikarstvu u Sremu Mir
jane Lesek; o srpskoj umetnosti izmeu 1690. i 1740.
Ljiljane Stoi; o celinama srpskog baroka u tomovima
Dejana Medakovia; o srpskom baroknom slikarstvu
Miroslava Timotijevia.

Teodor Kraun,
Hristos i Samarianka, oko
1780, ulje na dasci, detalj
Galerija Matice srpske
(GMS), Novi Sad
(levo)
Duan Mihailovi,
Isceljenje slepog, 1958,
kopija po S. Teneckom, ulje
na platnu, detalj GMS,
Novi Sad

M I O D R A G J O VA N O V I

Detalj ikonostasa,
manastir Boani

Na poetku XXI veka, naunoistraivake

opservacije ivotnog miljea srpskog naroda u
XVIII veku temelje se na sazreloj objektivnosti
pozivanja na svekolike okolnosti u kakvima je
ogromnom duhovnom energijom branjeno ob
jedinjavajue nacionalno ime. Rastereeno po
treba da se dovodi u sumnju i realnost geopo
litikog, geog rafskog, etnikog, veroispovednog
definisanja srpskih zemalja, oblasti u kojima su
tokom XVIII veka opstajali Srbi. Kada je, na
primer, Andrija Zmajevi, mecena baroknog Pe
rasta, poneo titulu nadbiskupa Kraljevstva Sr
bije, ili kada je Austrija imala vlast na podruju
Beograda, do aka, Zapadne Morave, izmeu
Drine i Timoka, pod imenom Kraljevina Srbija. De
lu Podravine i Podunavlju pripada odrednica Austrija,
Ugarska, dok Vojvodina, sem samoproklamovanja 1848.
godine, u teritorijalnom i dravno-pravnom smislu ne
postoji pre 1945. godine. Zbog toga je nedovoljno arti
kulisano definisanje vojvoanskog baroka u XVIII veku.
Rasejan na tlu tri meusobno zaraene drave:
Osmanske imperije, Austrijskog carstva i venecijanske
republike, srpski narod je sticajem okolnosti bio pripad
nik tri zakona pravoslavne, katolike i islamske vero
ispovesti. Bez jedinstvenog ivotnog prostora, prinue
ni na podanitvo dvojici inovernih monarha, duhovno
i kulturno Srbi su, ipak, bili povezani, kao etnarsima
voeni velikodostojnicima tradicionalno svoje pravo
slavne crkve. Zahteve srpskih naruilaca opsluivali su
i pripadnici drugih nacionalnosti Nemci, Rusi, Ukra
jinci, Rumuni, Cincari, Makedonci, kao to je injenica

B A RO K U S R P S KO J U M E T N O S T I

da ni Srbi nisu bili iskljuivo ortodoksnog opredeljenja,

nego i grkokatolici (unijati) ili rimokatolici. Kao da se
sudbonosno ponovio XIII vek kada se svetosavska, ne
manjika Srbija opredeljivala izmeu Istoka i Zapada.
Ni u XVIII veku, razvejanom srpskom narodu nije se
dogodilo da ne prepozna ponude zapadnoevropske kul
ture baroka, sa razumljivim razlikama u mestiminosti
ili obimnosti evropeizacije, pozapadnjavanja, pod hi
potekom shvatanja o postvizantijskoj inertnosti Istoka.
Proisticao je utisak da je usvajanje baroknog predvodio
napredniji mladi graanski stale habzburkih Srba,
izrazitije od, reklo bi se, osmanskih
Srba, pod znatno irim geografskim
okriljem u jurisdikciji Srpske pravo
slavne crkve, tokom XVIII veka, jo
uvek najveeg naruioca umetnikih
dela. Zabranivi rad neukim bogo
mazima, ona nije osporavala nji
hovu ikonografsku ispravnost nego
nedostatak zanatske vetine. Kom
patibilno baroknoj retrospektivnosti
Zapada, Crkva je bodrila srpski me
diavelizam, nacionalnu tradiciju, ve
ru i nacion alno ime. Promene takvih
karakteristika uoljivo su se deavale
u zamanom rasponu od jednog ve
ka, izmeu Velike seobe Srba 1690.
i Temivarskog sabora 1790. godi
ne, sa znaenjem prelomnosti i pri
hvaenog kao doba baroka u srpskoj
vizuelnoj kulturi, odnosno u istoriji

Jovan Popovi,
Sveti jevanelist Jovan,
1761, Saborna crkva u
Segedinu

10

M I O D R A G J O VA N O V I

Hristofor efarovi,
Bogorodica izvor ivota,
1745, bakrorez GMS,
Novi Sad

Hristofor efarovi,
Sveti Dimitrije, oko 1740,
tempera na dasci GMS,
Novi Sad (desno)

likovnih umetnosti u uem smislu. Takve osobenosti i

dubine srpsku arhitekturu, slikarstvo, skulpturu i gra
fiku, u strukturalnom, morfolokom, fenomenolokom
i stilskom pogledu, sa zakanjenjem ali trajno, usmerile
su tekovinama moderne zapadnoevropske umetnosti.
Opravdano se ukazuje na paradoksalnost ulaska srp
skog naroda neposredno iz srednjeg veka u moderno
doba, bez stupnja humanizma i manirizma. Sa dvove
kovnom cenzurom turskog perioda kada su nastavili
da deluju graditelji i slikari u ijim je delima ostvarivano
dostojanstveno gaenje srednjovekovlja, samo delimino
okrznutog dodirima renesanse italokritske kole. Politiki
i ratni potresi u drugoj polovini XVII veka i u poetnim
decenijama XVIII veka neminovno su ostavljali posledi
ce na Balkanskom poluostrvu. Najpre neuspelo osman
sko osvajanje Bea 1683. godine, potom munjeviti pro
dor Austrijanaca do Makedonije, pa povlaenje, natrag
na sever, prouzrokovali su nestabilnost granice izmeu
dve imperije. Na osnovu mira sklopljenog u Sremskim
Karlovcima 1699, ona je presecala deo Panonije, dok se
odredbama mirovnog ugovora iz Poarevca 1718. godine
teritorija Austrije usekla u oblasti juno od Save i Duna
va. Konano, Beogradskim mirom, 1739. godine, za vie
predstojeih decenija granicu su utvrivali tokovi Save i
Dunava. vrsto ustrojena, austrijska Vojna granica po
stala je dodatni bedem odbrane evropskog hrianstva od
novih prodora islama. Pravoslavni srpski ivalj na teritori
ji Habzburke monarhije nije vie strepeo od islamizacije,
ali se naao pred pritiskom katolikog prozelitizma. Pred
vodnici doseljavanja patrijarsi Arsenije III i Arsenije IV,
potom kao karlovaki mitropoliti posle vojnopoliti

12

M I O D R A G J O VA N O V I

Srpska saborna crkva,

1748, na glavnom trgu u
Temivaru

kih obrta ne vie samo duhovni zatitnici, nego i politiki

voi Srba nastanjenih u Crnoj Gori, Bosni, Dalmaciji,
Hrvatskoj, zapadno od Une, u Slavoniji, na Vojnoj gra
nici i jo dublje, ka Gornjoj zemlji, do Jegre, Sentandreje,
Ostrogona, ura, Arada i Lipove. Jedno etniko jezgro
srpskog naroda seobama je trajno okrnjeno, drugo ojaa
lo veze sa Ugarskom zasnovane jo u srednjem veku. Pre
ostalo je ulaganje energinih napora da se potuju od cara
1690. dobijene Privilegije, a da ne ugroze vitalni opsta
nak i kulturni ivot, sada snaen specifinim istorizmom.
U XVIII veku, u eposi baroka, bio je to egzistencijalni