2

JOHN CORNWELL

Papie

Hitlera
Sekretna historia Piusa XII
Przeoy Andrzej Grabowski
Warszawa 2006
Tytu oryginau: HITLER'S POPE THE SECRET HISTORY OF PIUS XII

Spis treci:
WSTP................................................................................................................................................... 3
PROLOG ............................................................................................................................................... 4
I. RODZINA PACELLICH ................................................................................................................ 7
II. YCIE UTAJONE ......................................................................................................................... 16
III. PAPIESKIE GRY O WADZ ................................................................................................... 21
IV. DO NIEMIEC ............................................................................................................................... 29
V. PACELLI I WEIMAR ................................................................................................................... 38
VI. BYSKOTLIWY DYPLOMATA................................................................................................ 45
VII. HITLER I NIEMIECKI KATOLICYZM .................................................................................. 48
VIII. HITLER I PACELLI .................................................................................................................. 59
IX. KONKORDAT W PRAKTYCE.................................................................................................. 71
X. PIUS XI PRZERYWA MILCZENIE ............................................................................................ 80
XI. MROK NAD EUROP ............................................................................................................... 86
XII. TRIUMF ....................................................................................................................................... 91
XIII. PACELLI, PAPIE POKOJU................................................................................................... 97
XIV. PRZYJACIEL CHORWACJI.................................................................................................. 107
XV. WITO PIUSA XII............................................................................................................. 119
XVI. PACELLI A ZAGADA YDW........................................................................................ 124
XVII. RZYMSCY YDZI................................................................................................................. 132
XVII. ZBAWCA RZYMU................................................................................................................ 141
XIX. KOCI TRIUMFUJCY.................................................................................................... 149
XX. WADZA ABSOLUTNA ........................................................................................................ 154
XXI. PIUS XII REDIVIVUS ............................................................................................................. 159
RDA, DYSKUSJA O MILCZENIU, WITO.............................................................. 164
PODZIKOWANIA........................................................................................................................ 170

WSTP
Kiedy przed kilku laty jadem kolacj w gronie magistrantw, wrd ktrych byli katolicy,
poruszylimy temat papiestwa, co podzielio zebranych? Jedna z dziewczt wyznaa, e trudno jej poj, jak
kto rozsdny moe by katolikiem, skoro Koci katolicki stan po stronie Franco, Salazara, Mussoliniego i
Hitlera - najbardziej niegodziwych prawicowych przywdcw w tym stuleciu. Jej ojciec by Kataloczykiem, a
dziadkowie ze strony ojca wiele wycierpieli z rk caudilla podczas wojny domowej. A potem zajlimy si
Eugeniem Pacellim - Piusem XII, papieem czasw wojny - i tym, e zrobi za mao, by uratowa ydw od
obozw mierci.
Podobnie jak wielu katolikom z mojego pokolenia zarzut ten by mi a za dobrze znany. Zaczo si
od dramatu Rolfa Hochhuta Namiestnik (1963), przedstawiajcego Pacellego zdaniem wikszoci katolikw,
nieprawdziwie jako bezwzgldnego cynika, ktrego bardziej ni los ydw interesowa pakiet akcji
Watykanu. Sztuka ta rozpalia spr wok wspwiny papiestwa i Kocioa katolickiego za hitlerowskie
ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, w ktrym kady gos w dyskusji wywoywa ripost strony
przeciwnej. Jego gwni uczestnicy, ktrych prace omawiam przy kocu tej ksiki, skupili si przede
wszystkim na wojennych latach Pacellego. A przecie swj rosncy przez blisko czterdzieci lat wpyw na
Watykan zacz wywiera ju w pierwszym dziesicioleciu wieku, na dugo przed wybraniem go w
przededniu drugiej wojny wiatowej na papiea. Doszedem do wniosku, e sprawiedliwa ocena tego
czowieka, jego dokona i zaniecha wymaga kroniki obszerniejszej od dotychczasowych. Takiej, ktra
objaby nie tylko jego wczeniejsz dziaalno dyplomatyczn, ale cae ycie, wcznie z rozwojem
duchowoci, tak widocznej u niego ju w dziecistwie. Byem pewien, e dziki przedstawieniu penego
yciorysu Piusa XII jego pontyfikat si obroni. Postanowiem, wic napisa ksik, ktra trafi do szerokiego
krgu czytelnikw, starych i modych, katolikw i niekatolikw, wci stawiajcych pytania o rol papiestwa
w historii dwudziestego wieku. I wwczas dotaro do mnie, e nie moe to by konwencjonalna biografia, bo
ogromny wpyw gowy Kocioa na sprawy wiata zaciera rnice pomidzy biografi i histori. W kocu
papie wraz z setkami milionw wiernych wierzy, i jest namiestnikiem Boga na ziemi.
Zwracajc si do osb kierujcych stosownymi archiwami w Rzymie z prob o udostpnienie
wanych materiaw, zapewniem je, e jestem po stronie bohatera mych docieka. Dziaajc w dobrej wierze,
dwaj czoowi archiwici udostpnili mi askawie nieznane teksty: zeznania pod przysig, zebrane trzydzieci
lat temu na poczet beatyfikacji Piusa XII, oraz dokumenty przechowywane w watykaskim Sekretariacie
Stanu. Jednoczenie za przystpiem do krytycznego gromadzenia bogatego zbioru opublikowanych w
ubiegych dwudziestu latach, lecz przewanie trudno dostpnych dla czytelnikw prac zwizanych z
poczynaniami Pacellego w latach dwudziestych i trzydziestych w Niemczech.
W poowie roku 1997, zbliajc si do koca bada, przeyem, trudno inaczej mi nazwa w stan,
moralny wstrzs. Pragnc spojrze na ycie Pacellego z szerszej perspektywy, zebraem materia, ktry nie
tylko nie oczyci go z zarzutw, lecz jeszcze bardziej obciy. Z moich docieka, obejmujcych jego karier
od pocztku wieku, wyonia si historia de do utwierdzenia bezprzykadnej wadzy papiey, ktre w
roku 1933 przywiody Koci katolicki do wspdziaania z najciemniejszymi siami epoki. Na dodatek znalazem dowody, e od pocztkw swej kariery Pacelli zdradza niezaprzeczaln antypati do ydw i e jego
dyplomacja w Niemczech w latach trzydziestych zakoczya si zdrad katolickich organizacji politycznych,
ktre mogy przeciwstawi si rzdom Hitlera i udaremni ostateczne rozwizanie.
Eugenio Pacelli nie by potworem. Jego przypadek jest o wiele bardziej skomplikowany i tragiczny.
Historia ycia Piusa XII to zgubne poczenie pozostajcych w sprzecznoci wysokich aspiracji duchowych i
wybujaej ambicji zdobycia potgi i wadzy. Nie jest on uosobieniem za, ale zgubnej moralnej skazy oddzielania wadzy od chrzecijaskiej mioci bliniego. Konsekwencj tego oddzielenia byo milczce
przyzwolenie na tyrani, a zatem na przemoc.
Na zakoczenie Soboru Watykaskiego I w roku 1870 arcybiskup Westminsteru Henry Manning
powita doktryn nieomylnoci i prymatu papiea jako triumf dogmatu nad histori W roku 1997 papie
Jan Pawe II - w dokumencie powiconym Zagadzie nazwa Chrystusa Panem Historii. Z pewnoci
nadszed czas, by wycign lekcje z najnowszej historii papiestwa.
Jesus College, Cambridge Kwiecie 1999

PROLOG
W Roku witym 1950, w ktrym wiele milionw pielgrzymw przybyo do Rzymu, by
zademonstrowa swoj wierno papiestwu, siedemdziesicioczteroletni Eugenio Pacelli, papie Pius XII,
wci zachowywa wigor. Mierzcy metr osiemdziesit, chudy jak patyk przy swoich 57 kilogramach wagi1,
zwinny, stay w nawykach i zwyczajach, niewiele si zmieni od dnia koronacji sprzed jedenastu lat. Widzw
uderzaa przede wszystkim blado papiea. Mocno opinajca jego wyraziste rysy, niemal popielatoszara
niezdrowa skra przypominaa stary pergamin napisa jeden z nich lecz zarazem bya zadziwiajco
przejrzysta, jakby od spodu podwietla j zimny, biay pomie2. Na osobach z zasady nieskonnych do
wzrusze te niekiedy robi due wraenie. Emanowa agodnoci, spokojem i witobliwoci, jakich
dotd nie widziaem u nikogo - napisa James Lees-Milne. Cay czas si umiecha tak mio i yczliwie, e
natychmiast si w nim zakochaem. Byem tak wzruszony, i mwic, nie mogem powstrzyma ez i czuem,
e trzs mi si nogi 3.
Rok wity przynis mnstwo papieskich inicjatyw kanonizacji, encyklik (publicznych przesa
do wszystkich katolikw na wiecie), a nawet ogoszenie niepodwaalnego dogmatu (Wniebowzicia Matki
Boskiej) - Pius XII za tak zrs si ze swoim pontyfikatem, jakby od zawsze by papieem i na zawsze mia
nim pozosta. Dla pl miliarda katolikw na wiecie stanowi ucielenienie papieskiego ideau: witoci,
oddania wierze, danej od Boga najwyszej wadzy oraz - w niektrych przypadkach - nieomylnoci w twierdzeniach dotyczcych moralnoci i wiary. Do dzi dnia Wosi starszej daty mwi o nim l'ultimo papa, ostatni
papie.
Pomimo upodobania do mnisiego ycia, samotnoci i modlitwy, Pius XII spotyka si na audiencjach z
wieloma politykami, pisarzami, naukowcami, wojskowymi, aktorami, sportowcami, przywdcami i
koronowanymi gowami. Nie zauroczy i nie zrobi wraenia na bardzo niewielu. Swoimi piknymi wskimi
domi cay czas efektownie rozdawa bogosawiestwa. Oczy mia due, ciemne, niemal gorczkowo
patrzce zza okularw w zotej oprawie. Gos wysoki, nieco paczliwy, zdradzajcy zamiowanie do
przesadnie starannej wymowy. Msz odprawia z kamienn twarz, wytwornymi i opanowanymi gestami i
ruchami. Bardzo przystpny wobec goci, wprowadza dobr atmosfer, by zgodliwy i peen dobrych chci,
bez ladu pompatycznoci i pozy. Skory do miechu, mia si cicho i serdecznie, szeroko otwierajc usta. Kto
porwna kolor jego zbw do barwy starej koci soniowej.
Niektrzy mwili o jego kociej wraliwoci, inni o inklinacjach do kobiecej prnoci. Przed aparatem
fotograficznym i kamer filmow zachowywa si troch jak narcyz. A jednak wikszo osb bya pod
wraeniem jego cnotliwoci, modzieczej niewinnoci, waciwej wiecznemu seminarzycie lub
nowicjuszowi w zakonie. Umia postpowa z dziemi, a one lgny do niego. Nigdy nie plotkowa ani nie
mwi le o innych. Na przesadn familiarno i niedelikatne sowa reagowa stawianiem oczu w sup, jak
zajc. By samotnikiem w cakiem zwyczajnym i szlachetnym, wzniosym sensie.
Jak wyrazi t jedyn w swoim rodzaju samotno, t egotystyczn papiesk sublimacj, w ktrej
przyszo z wyboru y wspczesnym papieom?
Przytoczony samotnoci swej roli Pawe VI, ktry przewodzi Kocioowi w latach szedziesitych i
siedemdziesitych, napisa do siebie samego list, jaki rwnie dobrze mgby napisa Eugenio Pacelli, ktremu
(jako Giovanni Battista Montini) suy przez pitnacie lat:
Ju przedtem byem samotny, lecz moja samotno nigdy nie bya tak cakowita i przeraliwa. Std
to oszoomienie, te zawroty gowy. Niczym figura na cokole oto jak teraz yj. Jezus te by samotny na
krzyu. Nie wolno mi szuka pomocy z zewntrz, ktra zwolniaby mnie z obowizku. A jest on nader prosty:
decydowa, w peni odpowiada za kierowanie innymi, nawet gdy wydaje si to nielogiczne, a by moe
absurdalne. I cierpie samotnie (...) Ja i Bg. Dialog ten musi by peny i nieskoczony 4.
Ta przyprawiajca o zawrt gowy wiadomo bycia papieem niewtpliwie odmienia czowieka, na
ktrego ramionach spoczywa brzemi papieskiej wadzy. Jego samotnoci towarzysz pewne
niebezpieczestwa, jak choby rosncy egotyzm i despotyzm. Im duej papie sprawuje wadz, tym wyszy
mur otacza jego wiadomo. Oto jak druzgocco oceni miniony, nader dugi pontyfikat Piusa IX
najsynniejszy dziewitnastowieczny brytyjski katolicki neofita, teolog John Henry Newman: Nie jest dobrze,
jeli papie yje lat dwadziecia. Nie wydaje to dobrych owocw, to anomalia. Papie staje si bogiem: nikt
mu si nie sprzeciwia, nie zna faktw i mimowolnie popenia okruciestwa 5. W cigu pierwszych dziesiciu
lat swego pontyfikatu Pacelli wynis wadz papiesk na bezprzykadne wyyny. Z pewnoci nikt mu si
nie sprzeciwia, a on sam zacz si zachowywa tak jakby pisana mu bya kanonizacja.
W roku 1950 opublikowano bardzo znamienne zdjcie, przedstawiajce go u szczytu wadzy.

5
Sfotografowany z gry i od tyu, stojc wysoko ponad placem w. Piotra, pozdrawia kbice si w dole
mrowie, niczym kolos biorcy w ramiona ca ludzko. Fotografia ta wspgra doskonale ze miaym
zdaniem z pocztku artykuu: Znana nam, jak sign pamici, ideologia prymatu papieskiego jest
wynalazkiem z przeomu wieku dziewitnastego i dwudziestego. Oznacza to, e przed nastaniem
nowoczesnych rodkw cznoci by czas, kiedy hierarchiczny oparty na jej ogromnie nierwnym
podziale, czyli rzdach jednego czowieka w biaej sutannie - model katolickiej wadzy nie istnia. e by czas,
kiedy Koci rzdzi za porednictwem wielkich historycznych soborw i dysponujcych swobod decyzji
niezliczonych kocielnych orodkw lokalnych. Tak jak w redniowiecznej katedrze, istniao wiele strzelistych
wie wadzy. Najwysz z nich byo z pewnoci papiestwo, ale prymat Rzymu przez wiksz cz dwch
tysicleci polega bardziej na roli ostatecznego trybunau apelacyjnego ni na autorytarnym sprawowaniu
rzdw.
w charakterystyczny wizerunek Piusa XII najwyszego, cho miujcego wadcy, unoszcego si
nad placem w. Piotra podsuwa kilka refleksji o zdecydowanych rnicach dzielcych wspczesnych
papiey od ich poprzednikw. Im bardziej papie gruje nad wiernymi, tym mniejsi oni i podrzdni. Im
wiksza jego odpowiedzialno i wadza, tym mniej niezaleny Lud Boy, w tym nastpcy apostow,
biskupi. Im wiksza jego wito i oddalenie od wiata, tym bardziej wiat ten jest wiecki i bezbony.
W ksice tej opisuj karier Eugenia Pacellego, Piusa XII, czowieka, ktry od wczesnych lat
trzydziestych po schyek pidziesitych by najbardziej wpywowym duchownym na wiecie. Chyba nikt z
watykaskich dostojnikw jego czasw nie pooy wikszych od niego zasug w umocnieniu ideologii
papieskiej wadzy wadzy, ktr zdoby w przededniu drugiej wojny wiatowej, w roku 1939, i sprawowa
a do mierci w padzierniku 1958 roku. Swoj dziaalno rozpocz jednak trzydzieci lat przed tym, nim
zosta gow Kocioa. Wrd wielu inicjatyw w jego dugiej karierze dyplomaty znalaz si te przygotowany
przeze traktat z Serbi, ktry przyczyni si do midzynarodowych napi, a te do wybuchu pierwszej wojny
wiatowej. Dwadziecia lat pniej za Eugenio Pacelli zawar ukad z Hitlerem, ktry pomg fhrerowi w
legalnym dojciu do dyktatury i pozbawi dwadziecia trzy miliony niemieckich katolikw (po Anschlussie
trzydzieci cztery) moliwoci protestu i oporu.
Celw dziaa i wpyww Pacellego jako dyplomaty i papiea nie da si oddzieli od rangi i
wymogw sprawowanego urzdu, napdzajcego jego wyjtkow ambicj. Ambicj nie majc nic wsplnego
z dz wadzy dla niej samej. Dwudziestowieczni papiee nie byli samolubami, chciwcami i pyszakami,
rozsadzanymi ziemsk dum. Byli to ludzie bez wyjtku poboni i sumienni, nioscy na swych barkach ciar
burzliwej historii staroytnej instytucji, ktr uosabiali. Eugenio Pacelli nie stanowi wyjtku. Niemniej na
histori tego stulecia wywar zgubny i naganny wpyw, i to wanie jest tematem tej ksiki.
Urodzi si w Rzymie w roku 1876 w rodzinie kocielnych prawnikw, ktrzy suyli papiestwu
niezadowolonemu z likwidacji pastwa kocielnego przez nowe pastwo woskie. Utrata suwerennoci
wywoaa kryzys. Czy papiee mogli si uwaa za niezalenych od sytuacji politycznej Woch, odkd stali
si zwykymi obywatelami tego parweniuszowskiego krlestwa? Jake mogli dalej przewodzi Kocioowi i
ochrania go w konflikcie ze wspczesnym wiatem?
Od czasw Odrodzenia papiestwo niechtnie przystosowywao si do realiw podzielonego
chrzecijastwa, przeciwstawiajc si ideom owieceniowym i nowym sposobom widzenia wiata. W reakcji
na polityczne i spoeczne zmiany, ktre po rewolucji francuskiej nabray tempa, w klimacie sprzyjajcym
liberalizmowi, sekularyzmowi, nauce, uprzemysowieniu i rozwojowi pastw narodowych papiestwo podjo
bj o przetrwanie i wpywy. Papiee musieli walczy na dwa fronty jako gowy atakowanego Kocioa i
monarchowie chwiejcego si papieskiego krlestwa. Wpltane w szereg zaskakujcych star z nowymi
wadcami Europy papiestwo prbowao ochroni Koci powszechny, bronic jednoczenie integralnoci
swojej kurczcej si wadzy doczesnej.
Wikszo modernizujcych si krajw europejskich skaniaa si do oddzielenia Kocioa od pastwa
(bd, w bardziej zoonych przypadkach, tronu od otarza, papiestwa od cesarstwa, duchowiestwa od
laikatu, witego od wieckiego). W wieku dziewitnastym Koci katolicki w Europie sta si przedmiotem
szykan: jego dobra i majtek systematycznie grabiono, zakony religijne i duchownych pozbawiano
moliwoci dziaania, a szkoy przejmowao albo zamykao pastwo. Samo papiestwo po wielekro poniano
(Napoleon uwizi papiey Piusa VII i Piusa VIII), a jego ziemiom, wraz z rosnc si dcych do scalenia i
unowoczenienia pastewek woskich, nieustannie zagraa zabr lub rozbir.
Pord tych zmiennych kolei losu wczesny Koci dzielia wewntrzna kwestia, brzemienna w
skutki dla wspczesnego papiestwa. Oglnie mwic, walka pomidzy dcymi do absolutnego prymatu
papiea, rzdzcego z orodka w Rzymie, i zwolennikami podzielenia si wadz z biskupami (nawet tymi,
ktrzy postulowali utworzenie Kociow narodowych niezalenych od Watykanu). Obie te tendencje istniay

6
od siedemnastego wieku we Francji, cho rodowd autokratycznej wadzy papiea i podwaliny papieskiego
monarchizmu sigay jedenastego wieku. Zakres papieskiej wadzy by niewtpliwie gwn przyczyn
Reformacji.
Zwycistwo wspczesnych centrystw, inaczej ultramontanistw (od francuskiego okrelenia wadzy
papieskiej, jako pochodzcej zza gr, czyli Alp), przypiecztowa Sobr Watykaski I, rozpoczty ju po
tym, jak papie utraci woci. Na soborze tym papie ogosi swoj nieomylno w sprawach moralnoci i
wiary oraz swj niepodwaalny prymat, jako duchowego przywdcy Kocioa. Pod pewnymi wzgldami
definicja ta zadowalaa nawet tych, ktrzy uwaali j za niewczesn, bo jednak w kocu okrelaa granice
papieskiego prymatu i nieomylnoci.
W pierwszych trzydziestu latach po Soborze Watykaskim I, za rzdw Leona XIII, kocielni
ultramontanici rozmnoyli si i umocnili. Pojawiy si symptomy odnowy. Kocielny Rzym rozkwit nowymi
instytucjami akademickimi i administracyjnymi. Katolickie misje docieray do najdalszych zaktkw wiata.
Krzepia atmosfera zapau, wiernoci i posuszestwa. Odrodzenie chrzecijaskiej filozofii Tomasza z
Akwinu, a przynajmniej pewnej jej odmiany, uczynio z niej twierdz chronic Koci przed nowoczesnymi
ideami i bronic autorytetu papiea. Ale w pierwszej dekadzie dwudziestego wieku koncepcja granic
papieskiej nieomylnoci i prymatu zacza si rozmywa. Prawne i biurokratyczne instrumenty przeksztaciy
w dogmat w ideologi papieskiej wadzy, bezprzykadnej w dugiej historii Kocioa.
Na przeomie wiekw Pacelli, podwczas utalentowany mody prawnik watykaski, zacz
wsppracowa przy przeredagowywaniu kocielnych praw w taki sposb, by zapewni przyszym papieom
niekwestionowane panowanie z orodka w Rzymie. Prawa te, oddzielone od swych staroytnych historycznych i spoecznych korzeni, zebrano w podrczniku zwanym Kodeksem Prawa Kanonicznego, ktry
zacz obowizywa w roku wydania 1917. Rozprowadzony wrd duchowiestwa katolickiego na caym
wiecie, sta si on narzdziem ustanowienia, narzucenia i utrzymania nowej pionowej struktury wadzy w
Kociele.
W latach dwudziestych, bdc nuncjuszem papieskim w Monachium i Berlinie, Pacelli stara si
narzuci w nowy kodeks, land po landzie, w Niemczech, kraju z najliczniejsz, najlepiej wyksztacon i
najbogatsz ludnoci katolick na wiecie. Jednoczenie dy do zawarcia konkordatu z Rzesz - kocielno-pastwowego traktatu pomidzy papiestwem a caymi Niemcami. Jego starania w tym wzgldzie czsto
napotykay opr, nie tylko ze strony oburzonych przywdcw protestanckich, lecz i katolikw, uwaajcych
autorytarn wizj Kocioa niemieckiego za nie do przyjcia.
W roku 1933 Pacelli znalaz wreszcie w osobie Adolfa Hitlera odpowiedniego partnera do
wynegocjowania konkordatu z Rzesz. Traktat w upowania Watykan do narzucenia nowego kocielnego
prawa niemieckim katolikom i zapewnia liczne przywileje katolickim szkoom i duchowiestwu. W zamian
Koci katolicki w Niemczech, reprezentujca go w parlamencie partia polityczna oraz setki katolickich
organizacji i gazet dobrowolnie z inicjatywy papieskiego negocjatora zrezygnoway z dziaalnoci
spoecznej i politycznej. Wynegocjowane i narzucone z Watykanu przez Pacellego, za zgod papiea Piusa XI,
wycofanie si niemieckich katolikw z polityki zapewnio nazistom dojcie do wadzy bez oporu ze strony
najpotniejszej wsplnoty katolickiej na wiecie. Stanowio to odwrotno sytuacji sprzed szedziesiciu lat,
kiedy oddolny niemiecki ruch katolicki wygra walk z tyrani Bismarckowskiego Kulturkampfu. Sam Hitler
na posiedzeniu rzdu 14 lipca 1933 roku pochwali si, e udzielone przez Pacellego gwarancje nie mieszania
si Watykanu w wewntrzne sprawy Niemiec day jego reimowi woln rk w rozwizaniu kwestii
ydowskiej. Jak wynika z protokou z tego posiedzenia, Hitler wyrazi opini, e naley to uzna za wielkie
osignicie. Konkordat da Niemcom moliwoci i stworzy podstawy zaufania, szczeglnie istotne w
nasilajcej si walce z midzynarodowym ydostwem 6. W Niemczech i w innych krajach odbir papieskiego
poparcia dla nazizmu przyczyni si do przypiecztowania losu Europy.
Historia opowiedziana w tej ksice obejmuje modo Pacellego, lata jego nauki i niezwyk karier,
zanim zosta papieem. Odkrywa ona te nowy rodek cikoci w jego tak brzemiennych w nastpstwa
negocjacjach z Hitlerem w pierwszej poowie lat trzydziestych. Negocjacjach, ktrych nie mona rozpatrywa
w oderwaniu od rozwoju ideologii papieskiej wadzy w dwudziestym wieku ani od zachowania Piusa XII w
czasie wojny i jego postawy wobec ydw. Powojenny okres jego pontyfikatu, zwaszcza za lata
pidziesite, byy apoteoz owej wadzy, przewodzi bowiem monolitycznemu, triumfujcemu Kocioowi
katolickiemu, wrogo nastawionemu do komunizmu tak we Woszech, jak i za elazn kurtyn.
Ale ten stan nie mg si utrzyma. W ostatnich latach panowania Piusa XII samopoczucie Kocioa
katolickiego i jego wewntrzne struktury zaczy zdradza oznaki rozpadu i rozkadu, wyzwalajc tsknot
za przewartociowaniem idei i odnow. Zwoany przez nastpnego papiea, Jana XXIII, Sobr Watykaski II
wyranie odrzuci monolityczny, scentralizowany model Kocioa poprzednikw, opowiadajc si za

7
kolegialn, zdecentralizowan, ludzk wsplnot pielgrzymi. W dwch kluczowych dokumentach, konstytucjach dogmatycznej o Kociele (Lumen gentium) i o Kociele w wiecie wspczesnym (Gaudium et spes)
nacisk pooono na histori, dostpno liturgii, wsplnot, Ducha witego i mio. Metafor przewodni
Kocioa przyszoci sta si pielgrzymi Lud Boy. Oczekiwania byy ogromne, lecz nie brako sporw i
obaw stare nawyki i dyscyplina miay dugi ywot. Od samego pocztku wida byo, e papieski i
watykaski centralizm atwo si z tym nie pogodz.
Na pocztku trzeciego tysiclecia chrzecijastwa nie ma wtpliwoci, e Koci Piusa XII znw si
umacnia na rozliczne sposoby, jawne i ukryte, ale przede wszystkim poprzez potwierdzenie hierarchicznego
modelu wadzy wiary w prymat czowieka w biaej sutannie, w samotnoci wydajcego rozkazy z
wysokoci papieskiego tronu. U schyku dugich rzdw Jana Pawa II nie mona si pozby wraenia, i
mimo jego historycznych zasug w obaleniu komunistycznej tyranii w Polsce i entuzjazmu Watykanu, aeby
w trzecie tysiclecie wkroczy z oczyszczonym sumieniem, Koci katolicki nie funkcjonuje jak naley.
W drugiej poowie pontyfikatu Jana Pawa II wskrzeszone pomysy Piusa XII stary si z rezolucjami
ostatniego soboru, tworzc w Kociele katolickim napicia, ktre w przyszoci mog si przerodzi w
tytaniczn walk. Jak uj to brytyjski teolog Adrian Hastings: Wielka fala napdzana przez Sobr
Watykaski II przynajmniej instytucjonalnie - opada. I znw wyoni si dawny krajobraz, a Sobr
Watykaski II odczytuj obecnie w Rzymie znacznie bardziej w duchu Soboru Watykaskiego I i w
kontekcie modelu katolicyzmu Piusa XII.
Pacelli, ktrego proces beatyfikacyjny jest mocno zaawansowany, sta si czterdzieci lat po mierci
boyszczem tych, ktrzy postanowienia Soboru Watykaskiego II odczytuj i poprawiaj w duchu ideologii
wadzy papieskiej, ktra ju raz w historii tego stulecia przyniosa opakane skutki.

I. RODZINA PACELLICH
W czasie pontyfikatu i po mierci Eugenia Pacellego okrelano go zazwyczaj jako czonka Czarnej
Szlachty. Zaliczano do niej ma grup arystokratycznych rzymskich rodzin, ktre po zajciu papieskich ziem
w trakcie zaciekej walki o utworzenie narodowego pastwa woskiego pozostay wierne papieom.
Niezomnie wierny papiestwu rd Pacellich nie nalea do arystokracji. Rodzina Eugenia, ze strony ojca
wywodzca si z wiejskiego zaktka nieopodal Viterbo, sporego miasta lecego okoo osiemdziesiciu
kilometrw na pnoc od Rzymu, bya szanowana, lecz niskiego stanu. W roku 1876, w ktrym urodzi si
przyszy papie, jego krewny, Pitro Caterini (nazywany przez rwienikw Eugenia hrabi), nadal
gospodarzy na kawaku gruntu w wiosce Onano. Ale ojciec Pacellego, a wczeniej dziadek, podobnie jak i
starszy brat Francesco zawdziczali sw pozycj nie szlacheckim koligacjom czy bogactwu, lecz
przynalenoci do kasty wieckich watykaskich prawnikw sucych papieom 1. Niemniej po roku 1930, w
nagrod za zasugi na polu prawa i biznesu w subie Stolicy Apostolskiej i Woch, brat Pacellego i trjka
bratankw otrzymaa szlachectwo.
Pierwsze zwizki jego rodziny ze Stolic Apostolsk przypadaj na rok 1819, kiedy to do Rzymu na
studia prawa kanonicznego, czyli kocielnego, przyby jako protegowany swego wuja, praata Prospera
Cateriniego, dziadek Eugenia, Marcantonio Pacelli. W roku 1834 Marcantonio zosta adwokatem w Trybunale
witej Roty, sdzie kocielnym, zajmujcym si midzy innymi takimi sprawami jak uniewanianie
maestw. Wychowujc dziesicioro dzieci (z ktrych drugim w kolejnoci by urodzony w roku 1837 ojciec
Eugenia, Filippo), sta si on czoowym urzdnikiem w subie Piusa IX, nazywanego powszechnie Piem
Nonem.
Ukoronowany w roku 1846, porywczy, charyzmatyczny epileptyk Pio Nono (Giovanni Maria MastaiFerretti) by przekonany, podobnie jak od niepamitnych czasw jego poprzednicy, e tworzce sam rodek
woskiego buta terytoria papieskie zapewniaj nastpcom witego Piotra niezaleno. Gdyby papie by
zwykym mieszkacem obcego kraju, jak mgby twierdzi, i nie podlega miejscowym wpywom? Trzy
lata po koronacji Pio Nono sromotnie postrada, jak si wydawao, wadz nad Wiecznym Miastem na rzecz
republikaskiej tuszczy. 15 listopada 1849 roku hrabia Pellegrino Rossi, znany z gryzcej ironii wiecki
minister pastwa papieskiego, zajecha pod Palazzo delia Cancelarla w Rzymie i powita oczekujcy tam
ponury tum pogardliwym umiechem. Ju mia wej do budynku, kiedy doskoczy do niego jaki
mczyzna i miertelnie ugodzi go noem w szyj. Nazajutrz zupiono wznoszcy si nad miastem paac
papieski na Kwirynale, a przebrany w zwyk ksi sutann i due okulary Pio Nono zbieg do nadmorskiej
fortecy w Gaecie, miecie w ssiednim bezpiecznym krlestwie Neapolu. Jako swego prawnego i politycznego
doradc zabra tam ze sob Marcantonia Pacellego. Ze swej twierdzy Pio Nono ciska gromy na haniebn

8
zdrad demokracji, groc przyszym wyborcom ekskomunik. Dopiero dziki francuskim bagnetom i
poyczce od Rothschilda powrci rok potem do Watykanu, by odzyska znienawidzon przez republikanw
wadz nad Rzymem i tym, co zostao z papieskich ziem.
Zwaywszy na reakcyjne, przynajmniej od tego czasu, cigoty Pia Nona, mona przyj, e
Marcantonio Pacelli podziela jego niech do liberalizmu i demokracji. Po powrocie do Rzymu sta si
czonkiem Rady Cenzorskiej, ciaa powoanego do przeprowadzenia ledztwa w sprawie zamieszanych w
spisek republikaski. W roku 1852 awansowa na sekretarza spraw wewntrznych. Wadza papieska w tej
ostatniej fazie swojego ywota nie bya dobroczynna. W tyme roku pewien angielski podrnik w licie do
Williama Gladstone'a opisa Rzym jako wizienie: Najmniejszego powiewu wolnoci, nadziei na spokojne
ycie. Dwie wrogie armie, stan cigego oblenia, ohydne akty zemsty, rozjuszone frakcje, powszechne
niezadowolenie - oto jak przedstawia si obecnie papieski rzd 2.
Celem post republikaskich represji stali si ydzi. Swoje rzdy Pio Nono zacz od proklamowania
tolerancji: zlikwidowa staroytne ydowskie getto, praktyk modlitw o nawrcenie si rzymskich ydw i
przymusow katechizacj ochrzczonych przez przypadek. Ale cho jego powrt do Rzymu sfinansowaa
ydowska poyczka, to wkrtce nie do, e zmusi rzymskich ydw do powrotu do getta, to jeszcze do
zapacenia w dosownym sensie za to, e poparli wosk rewolucj. Potem za wplta si w skandal,
ktry zaszokowa wiat. W roku 1858 papieska policja w Bolonii porwaa szecioletniego ydowskiego
chopca, Edgarda Mortar, pod pretekstem, i przed szeciu laty, bliski mierci, zosta ochrzczony przez
suc3. Umieszczono go w otwartym powtrnie Domu Katechumenw i poddano przymusowej
katechizacji. Pomimo prb rodzicw o zwrot dziecka Pio Nono adoptowa Edgarda i lubi si z nim bawi,
chowajc go pod sutann i woajc: Gdzie jest ten chopiec?. wiat zatrzs si z oburzenia. W The New
York Times ukazao si na ten temat co najmniej dwadziecia artykuw, a cesarz Austrii Franciszek Jzef i
cesarz Francji Napoleon III bagali papiea o zwrot dziecka rodzicom. Na prno. Pio Nono odizolowa
chopca w klasztorze, gdzie Edgardo otrzyma w kocu wicenia.
Tymczasem trwa niepowstrzymany napr woskiego nacjonalizmu, a bliski papieowi Marcantonio
Pacelli by wiadkiem wszystkich wydarze bardzo doniosych w skutkach dla wspczesnego papiestwa. Do
roku 1860 nowe pastwo woskie pod przywdztwem krla Piemontu Wiktora Emanuela II zarekwirowao
niemal wszystkie papieskie ziemie. W swoim synnym Syllabusie z roku 1864 Pio Nono potpi osiemdziesit
nowoczesnych doktryn, w tym socjalizm, masoneri i racjonalizm. W zbiorczej osiemdziesitej potpiajcej
tezie uzna za ciki bd twierdzenie, e rzymski papie moe i powinien pogodzi si z postpem,
liberalizmem i wspczesn cywilizacj.
Pio Nono wznis wok siebie obronne blanki Boej twierdzy, budujc wewntrz nich wzorzec
katolickiej wiary, opartej na sowie Boym, tak jak pojmowa je on sam, papie, namiestnik Chrystusa na
ziemi. Na zewntrz twierdzy panoszyy si wzorce Antychrysta, antropocentryczne ideologie, ktre od
rewolucji francuskiej siay zo i bdy. Te zatrute owoce, oznajmi, skaziy nawet sam Koci, w ktrym
pojawiy si ruchy dce do uszczuplenia wadzy papiey, nawoujce do zakadania niezalenych od
Rzymu Kociow narodowych. Ale rwnie silna bya biegunowo im przeciwstawna, istniejca od dawna
tendencja: ultramontanizm wezwanie do ustanowienia niekwestionowanej wadzy papieskiej,
promieniujcej na cay wiat i nie znajcej pastwowych i geograficznych granic. Skonio to Pia Nona do
przygotowania tezy dogmatycznej, przyznajcej mu w imponujcy prymat. wiat mia niebawem pozna
jego zwierzchno gwarantowan dogmatem, dekretem, ktrego naleao przestrzega pod grob
ekskomuniki. Opraw dla poprzedzajcych jego proklamacj obrad sta si wielki sobr Kocioa,
zgromadzenie wszystkich biskupw pod przewodem papiea. Zwoany przez Pia Nona pod koniec roku 1869
Sobr Watykaski I trwa do 20 padziernika roku nastpnego.
Na pocztku jedynie poowa biskupw uczestniczcych w soborze bya skonna poprze dogmat o
nieomylnoci papiea. Ale Pius IX i jego najblisi zwolennicy zaczli ich urabia. Na obiekcje kardynaa Guida
z Bolonii, e jedynie og biskupw ma prawo si uwaa za wiadkw doktrynalnej tradycji Kocioa, Pio
Nono odpar: wiadkw tradycji? To ja jestem tradycj 4.
Historyczny dekret o nieomylnoci papiea, ktry uchwalono 18 lipca 1870 roku gosami 433
biskupw przeciwko zaledwie dwm, brzmi nastpujco:
Kiedy rzymski papie przemawia ex cathedra, to znaczy, gdy sprawujc urzd pasterza i
nauczyciela wszystkich chrzecijan, okrela (...) zasady wiary i moralnoci obowizujce w caym Kociele,
dziki Boej pomocy przyrzeczonej mu w osobie w. Piotra, obdarzony jest t nieomylnoci, ktr
Odkupiciel Boy pragn obdarzy swj Koci (...) a zatem wszelkie takie definicje sformuowane przez
rzymskiego papiea nie podlegaj zmianie same przez si i nie wymagaj zgody Kocioa 5.
Dekret dodatkowy stanowi, e papie sprawuje najwysz jurysdykcj nad wszystkimi biskupami i

9
kadym z osobna. W rezultacie dziery bezprzykadn absolutn wadz. W czasie podejmowania tych
doniosych decyzji nad kopu Bazyliki w. Piotra zerwaa si burza, a przepastne wntrze wityni spotgowao grzmot pioruna, ktry strzaska szyb w wysokim oknie. Wedug londyskiego Timesa przeciwni
dogmatowi nieomylnoci papiea dostrzegli w tym znak Boego niezadowolenia. Zapomnieli o Synaju i
Dziesiciu Przykazaniach, skomentowa to arcybiskup Westminsteru, gorcy zwolennik Pia Nona, kardyna
Henry Manning6.
Nim sobr zaj si innymi sprawami, ostatnie oddziay francuskie wycofay si z Wiecznego Miasta,
aby broni Parya w wojnie francusko-pruskiej. W ich miejsce wkroczyli onierze woscy i papiestwo utracio
Rzym, tym razem na zawsze. Piusowi IX i jego kurii, kardynaom zarzdzajcym dawnym papieskim
pastwem, pozostawiono jedynie liczcy 0,44 km2 obszar dzisiejszego miasta Watykan i to za cichym
przyzwoleniem nowo utworzonego narodowego pastwa woskiego. Zamknwszy si w paacu apostolskim
przy placu w. Piotra, Pio odmwi zawarcia ugody z nowymi Wochami. Zreszt ju w roku 1868 zabroni
woskim katolikom udziau w demokratycznych rzdach.
Gdyby Marcantonio Pacelli nie pomg w zaoeniu w roku 1861 nowego watykaskiego dziennika,
mgby si znale bez pracy. LOsservatore Romano sta si moralnym i politycznym gosem Watykanu,
gazet prosperujc po dzi dzie i wydawan obecnie w siedmiu jzykach. Tymczasem w lady Marcantonia
poszed ojciec Eugenia, Filippo, ktry, wyksztaciwszy si na prawnika, rwnie sta si pracownikiem
Trybunau witej Roty, a w kocu dziekanem adwokatw konsystorskich - prawnikw Stolicy Apostolskiej.
Rodzice Eugenia wzili lub w roku 1871. Jego matka, Virginia Graziosi, rodowita rzymianka,
pobona crka Kocioa, jak si wtedy mwio, miaa trzynacioro rodzestwa. Dwch jej braci zostao
ksimi, a dwie siostry zakonnicami. Filippo Pacelli pomaga w pracy duszpasterskiej w rzymskich parafiach,
rozprowadzajc literatur religijn wrd biednych. Upamitni si gwnie przywizaniem do ksiki
Massime eterne (Wieczne zasady), rozmyla nad mierci Alfonsa Liguoriego, osiemnastowiecznego
katolickiego moralisty i witego. Filippo rozda w Rzymie wiele setek jej egzemplarzy, a co roku prowadzi
procesj na rzymski cmentarz, gdzie pod jego przewodem pielgrzymi dumali nad swoim nieuchronnym
przeznaczeniem.
Wynagrodzenie wieckich prawnikw watykaskich byo skromne, wic rodzina Pacellich nie
opywaa w dostatki. A po roku 1870 musiaa, jak si zdaje, zacisn pasa. Eugenio wspomina pniej, e w
ich mieszkaniu za cae ogrzewanie suy, nawet w rodku zimy, may wglowy piecyk, przy ktrym
czonkowie rodziny grzali sobie rce 7. Podczas gdy ich wieccy wspczeni wstpili do suby w dobrze
patnych urzdach nowych Woch, Pacelli pozostali wierni swemu oburzeniu na uzurpatora Wiktora
Emanuela. Na znak protestu przeciw skonfiskowaniu dbr papieskich mieszczanie lojalni wobec papiea
zaczli nosi jedn rkawiczk, w gwnym pokoju stawia jedno krzeso przodem do ciany, trzyma
okiennice kamienic cay czas zamknite i uchyla do poowy drzwi wejciowe. Aczkolwiek rodzina Pacellich
nie posiadaa kamienicy, niemniej naleaa do tych najwierniejszych. Eugenio wzrasta wic w atmosferze
stonej katolickiej pobonoci, w poczuciu odarcia jego rodziny z nalenego jej szacunku i niedocenienia
zasug papiestwa. Przede wszystkim jednak w jego domu zajmowano si najrniejszymi sprawami z zakresu
znajomoci i skutecznoci prawa cywilnego, midzynarodowego i kocielnego. W przekonaniu Pacellich,
dziki mdremu i powszechnemu zastosowaniu tego prawa ich - zagroone zewszd przez niszczycielskie
siy wspczesnego wiata - papiestwo i Koci przetrwaj i z czasem zwyci.

Koci w opresji
W pierwszych latach po Soborze Watykaskim I z wyszych piter paacu apostolskiego, skd
rozciga si globalny widok na Koci katolicki w wiecie, Pio Nono obserwowa przygnbiajce szykany,
jakim go poddawano. We Woszech zakazano procesji i mszy pod goym niebem, zgromadzenia zakonne
rozpdzono, dobra kocielne skonfiskowano, a kapanw wcielono do wojska. Z nowej stolicy pyn
strumie zarzdze, susznie uwaanych przez Stolic Apostolsk za antykatolickie, takich jak legalizacja
rozwodw, sekularyzacja szkolnictwa czy zniesienie wielu religijnych wit.
W Niemczech, poniekd w reakcji na siejcy niezgod dogmat o nieomylnoci, Bismarck rozpocz
Kulturkampf (walk o kultur), polityk przeladowa katolicyzmu. Pastwo przejo kontrol nad nauk
religii, zakonnikom zakazano nauczania w szkoach, a jezuitw pozbyto si z kraju. Seminaria poddano
ingerencji pastwa, kocielne dobra kontroli komisji wieckich, a w Prusach wprowadzono luby cywilne.
Przeciwstawiajcych si zarzdzeniom Kulturkampfu biskupw i ksiy karano grzywnami, wiziono i
wypdzano z Niemiec. W wielu krajach Europy dziao si to samo. W Belgii katolikw wyrzucono z zawodu
nauczycielskiego. W Szwajcarii zlikwidowano zakony. W tradycyjnie katolickiej Austrii pastwo przejo

10
piecz nad szkoami i wprowadzio przepisy w sprawie wieckich maestw. We Francji wezbraa nowa fala
antyklerykalizmu. Pisarze, myliciele i politycy w caej Europie Bovio we Woszech, Balzac we Francji,
Bismarck w Niemczech, Gladstone w Anglii - wszem i wobec gosili pogld, e papiestwo, a wraz z nim
katolicyzm, okres wietnoci ma za sob.
Nawet najwierniejsi zwolennicy Pia Nona zaczynali podejrzewa, i rdem tych wszystkich
problemw jest niebywaa dugowieczno papiestwa. Nawizujc do tego faktu, arcybiskup Westminsteru
Manning uskara si w roku 1876 ponuro na ciemno, chaos, zastj (...) bezczynno i chorob Stolicy
Apostolskiej. Jednak czy wszystko byo tam w tak nieodwracalnie zym stanie? Czy obskurantyzm
starzejcego si Pia Nona, znajdujcy si w konflikcie z niepowstrzymanym marszem nowoczesnoci,
skazywa t najduej istniejc na ziemi instytucj na mier? A moe przeciwnie, ostateczne rozstanie si
tego papiea z dobrami ziemskimi w poczeniu z dobrodziejstwem nowoczesnych rodkw cznoci
przygotowao grunt pod now potg Kocioa, o jakiej nikomu si nie nio? Jeli Piusowi IX podobna myl
przysza do gowy, to si z ni nie zdradzi, cho tu przed mierci wyzna: Wszystko si zmienio. Mj
system i taktyka dni wietnoci ma za sob, a ja jestem za stary, eby zmienia kurs. To zadanie mojego
nastpcy 8.
Po mierci 7 lutego 1878 roku jego ciao przeniesiono z prowizorycznego miejsca spoczynku w
Bazylice w. Piotra do grobowca w San Lorenzo. Kiedy kondukt aobny zbliy si do Tybru, banda
rzymskich antyklerykaw zagrozia, e wrzuc trumn do rzeki. Dopiero przybycie oddziau milicji uchronio Pia Nona od ostatecznego zniewaenia 9.
Tak dobieg koca najduszy i jeden z najbardziej burzliwych pontyfikatw w historii.

Dziecistwo i modo w nowym Rzymie

Eugenio Pacelli urodzi si 2 marca 1876 roku w Rzymie, u schyku penego kopotw i konfliktowego
pontyfikatu Pia Nona, w mieszkaniu na trzecim pitrze przy Via Monte Giordano 3 (obecnie Via degli Orsini),
ktre jego rodzice dzielili z dziadkiem Marcantoniem. Dom sta o kilka krokw od bogato zdobionego
barokowego kocioa Chiesa Nuova, ktrego cofnity nieco od ulicy portyk wida z zachodniego koca Corso
Vittorio Emanuele. Od drzwi kamienicy byo zaledwie pi minut na piechot do mostu Sant' Angelo na
Tybrze i kwadrans do placu w. Piotra. Eugenio by jednym z czwrki rodzestwa. Mia starsz o cztery lata
siostr Giuseppin, starszego o dwa lata brata Francesca i modsz o cztery lata siostr Elisabette.
Rzym, w ktrym si urodzi i zosta ochrzczony, niewiele si zmieni w cigu ubiegych dwch
stuleci. Ponad poowa terenw graniczcych z Murem Aureliana pysznia si kocioami, kaplicami i
klasztorami. Chrzecijaski Rzym sta obok ruin klasycznego wiata antycznego i rozsypujcych si
starorzymskich willi, ocienionych wiecznie zielonymi dbami, drzewami pomaraczowymi i wspaniaymi
piniami. Wiksza cz metropolii wygldaa jak staroytne miasto handlowe. Przy fontannach gromadziy
si stada kz i owiec, dzielcych ulice i place z pieszymi i powozami. W czasie dziecistwa Eugenia wszystko
to si zmienio, gdy w latach osiemdziesitych dziewitnastego wieku Rzym sta si administracyjn stolic
nowego narodu, a nowoczesne wiatowe technologie, komunikacja i transport odmieniy jego wiekow
ospao. Ludzie, ktrzy zjechali z pnocy, budowali now narodow stolic w popiechu i tanio, nie
przejmujc si stylem i planowaniem. Niektre z architektonicznych i artystycznych nowinek zaprojektowano
z myl o wysaniu wrogich sygnaw w stron Watykanu. Dla upamitnienia zjednoczenia kraju pod wadz
jego pierwszego krla w roku 1885 zaczto wznosi fanfaroski w stylu, przypominajcy tort weselny pomnik
Wiktora Emanuela, a w najwyszym punkcie wzgrza Janikulum, jak gdyby specjalnie po to, by growa nad
now stolic i Watykanem, posg walczcego Garibaldiego na koniu.
Picioletniego Eugenia zapisano do prowadzonego przez dwie zakonnice przedszkola przy dzisiejszej
Via Zanardelli. Jego rodzinna zdya si tymczasem przenie do wikszego mieszkania przy Via della
Vetrina, niedaleko od miejsca, gdzie si urodzi. Z przedszkola przeszed do prywatnej katolickiej szkoy
elementarnej, mieszczcej si w dwch pokojach w budynku przy Piazza Santa Lucia dei Ginnasi, nieopodal
Piazza Venezia. Zakad w prowadzony by wedle upodoba jego zaoyciela i dyrektora, signore Giuseppa
Marchiego, ktry mia w zwyczaju z wysokoci swojej katedry wygasza mowy na temat zatwardziaoci
ydw 10. Jeden ze wspczesnych biografw Pacellego komentuje to bez ironii: Wiele dobrego mona byo
powiedzie o panu Marchim. Wiedzia, e wraenia wyniesione z dziecistwa pozostaj w ludziach na
zawsze11.
W wieku lat dziesiciu Eugenio zosta uczniem Liceo Quirino Visconti, pastwowej szkoy w sumie
nieprzychylnie nastawionej do katolicyzmu i klerykalizmu. Miecia si ona w Collegio Romano, w ktrym

11
by dawniej synny rzymski uniwersytet jezuicki. Do szkoy tej, dwie klasy wyej, chodzi rwnie brat
Eugenia, Francesco. Filippo Pacelli najwyraniej by zdania, e synowie skorzystaj z bezporedniej
znajomoci ze swoimi wieckimi wrogami, otrzymujc zarazem najlepsze klasyczne wyksztacenie
dostpne w Rzymie.
W opinii rodzestwa, ktre przeyo Eugenia, ich brat by uparty. Wysoki i chudy, wtej budowy
ciaa, od maego imponowa inteligencj i doskona pamici. By w stanie zapamita kilka stronic materiau
i po wyjciu z klasy potrafi powtrzy cae lekcje sowo w sowo. Mia talent do jzykw klasycznych i
wspczesnych. A do staroci zachowa wyrobiony w modoci staranny, elegancki, pochyy charakter
pisma. Gra na skrzypcach i fortepianie, czsto akompaniujc siostrom, piewajcym i grajcym na
mandolinach. Lubi pywa, a w czasie wakacji jedzi konno na wsi u swojego krewniaka z Onano.
W anegdocie ani te w zapiskach nie przetrway informacje dajce pojcie, jakimi ludmi byli rodzice
Eugenia, poza pochwa ich wielkiej prawoci, wyraon przez jego modsz siostr Elisabette. Przez usta
przechodziy im wycznie delikatne sowa, stwierdzia. Virginia Pacelli codziennie kilka razy modlia si z
dziemi w mieszkaniu przed kapliczk Matki Boskiej, a wieczorem, zasiadajc do kolacji, caa rodzina
odmawiaa raniec. Nic wic nie wskazuje na to, by Eugenio wynis z dziecistwa jakie urazy lub by
zaniedbywany. Majc tylko troje rodzestwa, z pewnoci nie odczu braku rodzicielskiej troski.
Zeznania w procesie beatyfikacyjnym Piusa XII skupiaj si naturalnie na dowodach jego witoci w
modym wieku. Wracajc ze szkoy do domu, regularnie odwiedza obraz Marii Panny, Madonny della
Strada, wiszcy obok grobu Ignacego Loyoli w kociele II Gesu. Tu, czasem dwa razy dziennie, otwiera serce
przed Matk Bosk, mwic jej wszystko. Podobno ju jako dziecko odznacza si niezwyk skromnoci.
Jego modsza siostra zapamitaa, e nigdy nie wszed do pokoju w niekompletnym stroju. By niezaleny i
samotny. Na posiki zjawia si z ksik w rku i za pozwoleniem rodzicw i rodzestwa zagbia si w
lekturze. W wieku modzieczym z wielk ochot chodzi na sztuki i koncerty, z notesem w pogotowiu, aby
w antraktach zapisywa w nim swoje uwagi. Elisabetta zapamitaa, e ukada duchowe bukiety (modlitwy
utrwalane na ozdobnych kartkach) w intencji misji katolickich i dusz w czycu. Narzuca te sobie
samowyrzeczenia (powstrzymujc si, na przykad, od takich przyjemnoci jak picie sokw owocowych). Ju
jako dziecko podj si katechizacji picioletniego synka dozorcy w ich domu.
Jako ministrant w kociele Chiesa Nuova, suy do mszy celebrowanych przez krewnego rodziny, a
jego ulubion zabaw, podobnie jak wielu chopcw, ktrych przeznaczeniem jest stan kapaski, byo
odprawianie w swoim pokoju naboestw w przebraniu ksidza. Zachcia go do niej matka, podarowujc
mu kawaek adamaszku, wyobraajcy w jego oczach ornat. Dopomoga te synowi urzdzi otarz ze
wiecami osadzonymi w cynfolii. Ktrego roku odegra przy nim wszystkie uroczystoci Wielkiego
Tygodnia. Kiedy chora ciotka nie moga pj na msz, may siostrzeniec odprawi przed ni wasn, wcznie
z kazaniem.
Gdy Eugenio skoczy osiem lat, wan postaci w jego yciu sta si oratorianin Giuseppe Lais.
Wedug Elisabetty, o objcie pieczy duchowej nad bratem poprosi go ich ojciec. Ojciec Lais czsto odtd
odwiedza Pacellich, regularnie zdajc im spraw z postpw w religijnym wychowaniu syna. Wiele wskazuje
na to, e nauczyciela i ucznia poczy szczeglny rodzaj przyjani, jaka czsto nawizuje si pomidzy
mylcym o religijnym powoaniu pobonym chopcem a duchownym, bdcym dla wzorcem osobowym.
Baga nauk rodzicw i ojca Laisa zabra Eugenio ze sob do wieckiego liceum. Podobno na bohatera
wypracowania powiconego ulubionej postaci historycznej wybra, naraajc si na szyderstwa kolegw z
klasy, witego Augustyna. A kiedy sprbowa nieco rozwin nieobecny w programie szkolnym temat
historii cywilizacji chrzecijaskiej, nauczyciel zaja go, owiadczajc, e nie jest tu po to, by go pouczano.
Z pimienniczych pamitek z tamtych czasw ocalao po Pacellim ze dwadziecia jego szkolnych
wypracowa. Nieco pedantycznych, niemniej dobrze skonstruowanych i potoczystych. Jedno z nich,
zatytuowane Znak tego, co wyryte w sercu, wida na obliczu, powicone grzechowi tchrzliwego milczenia, dotyczy starca, ktry w przeciwiestwie do innych dworakw odmawia schlebiania krlowi
tyranowi12.
W innym wypracowaniu, Mj portret, trzynastoletni Pacelli zdobywa si na powan i zarazem
artobliw samoocen. Jestem szczupy i redniego wzrostu - pisze. - Twarz mam blad, wosy kasztanowe i
mikkie, oczy czarne, nos prawie orli. O torsie wiele nie powiem, bo, szczerze mwic, nie jestem atlet. Mam
wreszcie dwie dugie, cienkie nogi i stopy, ktre nie s mae. atwo si z tego zorientowa, owiadcza
czytelnikowi, e jestem modziecem do przecitnym. Co do etycznej strony swego charakteru, to wasne
usposobienie uznaje za do niecierpliwe i gwatowne, lecz wyraa nadziej, e dziki wychowaniu
posidzie rodki, by je opanowa. Na koniec przyznaje si do wrodzonej wielkodusznoci i pociesza
myl, e wprawdzie nie znosz, kiedy kto mi si przeciwstawia, lecz atwo wybaczam moim winowajcom

12
13.

Jego bliski kolega szkolny, przyszy kardyna, zezna, e Pacelli jako chopiec posiada doprawdy rzadki u
osoby w modym wieku dar panowania nad sob 14.
Wrd jego modzieczych wypracowa tylko jedno, napisane, gdy mia lat pitnacie, zdradza, i
by moe take on dowiadczy niepowodze zwizanych z dorastaniem. W trzeciej osobie opisuje bowiem
kogo zalepionego ponnymi i bdnymi ideami i wtpliwociami. Zapytuje siebie, kto da mu skrzyda,
tak by wzlecie mg z tej ndznej ziemi w wysze sfery i zerwa otaczajc go zewszd i wszdzie zason
za? W konkluzji pisze o tym kim, e rwie sobie wosy i auje, e si urodzi. A koczy modlitw:
Panie mj, owie go! 15. Czy wiadczy to o emocjonalnym kryzysie, wywoanym nadmiarem nauki i
modziecz ascez? W kadym razie w tajemniczy epizod przemija, i to, jak mona sdzi, bezpowrotnie.
Eugenio rozwin w sobie umiowanie muzyki, zwaszcza utworw Beethovena, Bacha, Mozarta i
Mendelssohna, i interesowa si jej histori. Ju jako chopiec czyta dla przyjemnoci klasykw i zacz
gromadzi bibliotek ich dzie, ktr zachowa a do mierci. Wrd jego lektur by w. Augustyn, Dante,
Manzoni, ale najbardziej lubi Cycerona 16. Z dzie duchowych natomiast szczeglnie ceni sobie Naladowanie
Chrystusa, pitnastowiecznego mnicha Tomasza Kempis. Ta cieszca si a do lat szedziesitych naszego
wieku du popularnoci wrd zakonnikw, a nawet wrd pobonych ksiy ksika odpowiadaa w sam
raz ascetycznym aspiracjom ycia w zamknitym klasztorze zachcaa do wewntrznego denia wprost
do Boga bez porednictwa ludzi, traktujc ludzkie wizi jako odcigajce uwag przeszkody. Niemniej
zalecaa ona pogod ducha, pokor i okazywanie mioci wszystkim blinim, a zwaszcza tym, ktrych
lubimy najmniej. Z czasem Eugenio nauczy si jej na pami. Do jego ulubionych pisarzy religijnych zalicza
si te siedemnastowieczny biskup francuski Jacques-Bnigne Bossuet, ktrego wzniosy, przykuwajcy
uwag styl zacz w latach nastpnych pilnie naladowa. Bossueta trzyma na stoliku przy ku przez
wszystkie lata swego ycia.
Po mierci Pacellego jego osobisty przez lat czterdzieci sekretarz, jezuita, ojciec Robert Leiber,
napisa, e papie pozosta zasadniczo mody duchem. W swym yciu religijnym pozosta pobonym
chopcem z tamtych dni (...) prawdziwym szacunkiem darzy szczer i skromn pobono. Z czasw
modoci zachowa dziecic mio do Matki Boskiej 17.
W lecie 1894, w wieku osiemnastu lat uzyskawszy licenza ad honorem, czyli dyplom ukoczenia
liceum, odby dziesiciodniowe rekolekcje w kociele Sant' Agnese przy Via Nomentana. Po raz pierwszy (ale
nie ostatni) zapozna si z wiczeniami duchownymi w. Ignacego Loyoli, podrcznikiem medytacji
duchowych. wiczenia ignacjaskie postrzegay ycie jako walk pomidzy Chrystusem i Szatanem.
Uczestnicy rekolekcji musieli jasno okreli swoj przyszo: wybra sobie za wzr albo Chrystusa, albo
Ksicia Ciemnoci. Po powrocie do domu Eugenio powiadomi rodzicw, e pragnie zosta kapanem.
Wedug Elisabetty: Ta decyzja nie bya niespodziank. Naszym zdaniem, urodzi si na ksidza.

Seminarzysta
Almo Collegio Capranica, znane jako Capranica, to ponury budynek przy spokojnym placu w sercu
starego Rzymu, blisko Panteonu, najwyej dwadziecia minut spacerem od mieszkania Pacellich. Zaoone w
roku 1457 kolegium cieszyo si i nadal cieszy saw wylgarni wysokich dostojnikw watykaskich. Eugenio
Pacelli wprowadzi si tam w listopadzie 1894 roku i zapisa na kurs filozofii na pobliskim jezuickim
Uniwersytecie Gregoriaskim.
Studiowa w szczytowych latach pontyfikatu Leona XIII, od roku 1878 nastpcy Piusa IX na tronie
papieskim. Wybrany gdy mia lat szedziesit osiem, Leon XIII by wprawdzie konserwatyst
(wsppracowa przy pisaniu Syllabusa poprzedniego papiea), niemniej bardzo si stara doj do adu ze
wspczesnym wiatem. We wczesnych latach swoich rzdw zainicjowa szereg godnych uwagi inicjatyw
akademickich zaoy w Rzymie nowy instytut filozoficzno-teologiczny, orodki studiw biblijnych i
orodek astronomiczny. Nadto za udostpni watykaskie archiwa badaczom zarwno katolickim, jak
niekatolickim. To za jego pontyfikatu znw zaczto aktywnie zachca do niemal cakowicie zaniechanych
katolickich bada nad przeszoci.
Podrujc po Europie jako nuncjusz papieski, Leon zapozna si z warunkami ycia i pracy w
rozrastajcych si orodkach przemysowych. W latach osiemdziesitych do Rzymu zaczy zjeda w coraz
wikszej liczbie grupy katolickich robotnikw, szukajcych porady Kocioa. W roku 1891 Leon XIII ogosi
encyklik Rerum Novarum (O rzeczach nowych), bdc papiesk odpowiedzi na Kapita i Manifest
komunistyczny Marksa, blisko p wieku po jego napisaniu. Ubolewajc nad uciskiem i faktycznym
zniewoleniem mas biedoty za spraw lichwiarskich narzdzi w rkach niewielkiej liczby bardzo bogatych
i opowiadajc si za sprawiedliw pac, prawem robotnikw do organizowania si w zwizki (najlepiej

13
katolickie), a w niektrych przypadkach take do strajku, encyklika ta odrzucaa socjalizm i nie popieraa
demokracji. Klasowo i nierwno spoeczna, obwieci Leon, podobnie jak prawa wasnoci, a zwaszcza
prawa chronice i wspierajce rodzin, s nieodrodnymi cechami kondycji ludzkiej. Socjalizm potpi jako
zwodniczy i tosamy z nienawici klasow i ateizmem. Wadza w spoeczestwie nie pochodzi od czowieka,
naucza, lecz od Boga.
W roku 1880 napisa do arcybiskupa Kolonii, e plaga socjalizmu (...) ktra tak gboko mci
rozsdek naszych narodw, ca sw moc czerpie z ciemnoci, ktr zasnuwa rozum, skrywajc wiato
wiecznych prawd i psujc normy ycia ustanowione przez moralno chrzecijask 18. Leon XIII wierzy, e
lekarstwem na socjalizm, to wielkie zo wspczesnego wiata, jest chrzecijaskie odrodzenie moralne oparte
na wierze i rozumie. Korzenie tego odrodzenia tkwiy, jego zdaniem, w myli redniowiecznego filozofa i
teologa, w. Tomasza z Akwinu.
Tomizm, albo neotomizm, jak nazwano t filozofi, gdy w nastpstwie encykliki papiea Leona z roku
1879 przeya swj renesans 19, jest wszechstronn syntez intelektualn, czc prawdy objawione z domen
rzeczy nadprzyrodzonych, wszechwiatem fizycznym, przyrod, spoeczestwem, rodzin i jednostk
ludzk. Po trwajcym ponad wiek okresie narastajcego subiektywizmu i materializmu wieckich szk
filozoficznych w Europie i Stanach Zjednoczonych decyzja Leona XIII, aby odkry na nowo trwae i pewne
prawdy absolutne filozofii tomistycznej niczym janiejca redniowieczna katedra wznoszce si ponad
mgami wspczesnego sceptycyzmu - inspirowaa. Ale cho Leon XIII oywi akademicki wiat katolicki po
wielu pokoleniach umysowego zastoju, dla przecitnego kandydata do stanu kapaskiego odrodzenie
neotomizmu oznaczao zowrbny zwrot w stron konformizmu i zacienienia horyzontw ksiy.
Neotomizm, przynajmniej w wersji nauczanej w seminariach w latach dziewidziesitych, odrzuca
wikszo dobrych i prawdziwych skadnikw nowoczesnych idei. W roku 1892, na dwa lata przed
wstpieniem Pacellego na Uniwersytet Gregoriaski, Leon XIII papieskim dekretem zobowiza wszystkie
seminaria duchowne i uczelnie katolickie do uznania systemu w. Tomasza z Akwinu za ostateczny. W
przypadku tematw przez tego filozofa nieobjanionych nauczycielom zalecano wyciganie wnioskw
zgodnych z jego myl. Za pontyfikatu nastpnego papiea, Piusa X, neotomizm sta si ortodoksj
rwnoznaczn z dogmatem.

Uksztatowany w odosobnieniu
W lecie 1895 roku, po rozpoczciu przez Pacellego studiw w dufnym intelektualnym klimacie
kocielnego Rzymu, sprawy jego kapaskiej edukacji wziy niespodziewany obrt. Z kocem pierwszego
roku akademickiego Eugenio zrezygnowa z nauki zarwno w seminarium, jak na Uniwersytecie
Gregoriaskim. Wedug Elisabetty, zawini tu wikt w Capranice. Wymagajcy odek jej brata mia dawa
mu si we znaki - co wskazywaoby na gastryczne przewraliwienie na tle nerwowym przez reszt ycia.
Jak zeznaa przed trybunaem beatyfikacyjnym, eby podtrzyma Eugenia, caa rodzina odwiedzaa go kadej
niedzieli w seminarium, ratujc specjalnymi wiktuaami 20. Elisabetta napomkna te, e ich ojciec zdoa w
kocu wyjedna dla syna pozwolenie na mieszkanie w czasie studiw w domu. Po takim zaatwieniu sprawy
Eugenio powrci pod opiek matki, uciekajc od dokuczliwych rwienikw, rygorystycznej dyscypliny
seminarium, a take od zadzierzgnicia wizi koleeskich. Niezdolno do sprostania trudom ycia w
seminarium przekrelaa raptownie ambicje wikszoci kandydatw do kapastwa. Ale rodzina Pacellich
miaa potnych przyjaci na papieskim dworze.
Nie liczc przyjani z modsz kuzynk, o czym napisz dalej, ycie uczuciowe Eugenia skupiao si
na matce. O ich oddaniu sobie wiadcz wszystkie zeznania zoone przed trybunaem beatyfikacyjnym. Ju
jako papie Pacelli poleci ozdobi swj pektora jej prostymi klejnotami.
Jesieni 1895, w nowym roku akademickim, zapisa si na studia z dziedziny teologii i Pisma
witego w mieszczcym si niedaleko od jego domu Instytucie w. Apolinarego oraz na jzyki obce w
pobliskim wieckim uniwersytecie Sapienza. Ale jego zwizki z tymi instytucjami ograniczay si wycznie
do nauki. W domu, wedug Elisabetty, przez cay dzie chodzi w sutannie i koloratce i w dalszym cigu
korzysta z dobroczynnego wpywu ojca Laisa, ktry przez cae dziecistwo Eugenia czuwa nad jego
rozwojem duchowym. W roku 1896, jako dwudziestolatek, przyszy papie wybra si z nim do Parya na
kongres astronomiczny.
Na temat przebiegu jego kapaskiej edukacji w nastpnych czterech latach nie ma adnych
zajmujcych anegdot. Wiadomo tylko, e zda wszystkie egzaminy niezbdne do otrzymania wice
kapaskich. 2 kwietnia 1899 roku, w wieku dwudziestu trzech lat, zosta wywicony na ksidza, ale nie z in-

14
nymi kandydatami z rzymskiej diecezji w kociele w. Jana na Lateranie, lecz osobno w prywatnej kaplicy
biskupa pomocniczego Rzymu. Znw unikn kontaktu z rwienikami. Nazajutrz w asycie ojca Laisa
odprawi przy otarzu Najwitszej Panny w Bazylice Santa Maria Maggiore swoj pierwsz msz.
Edukacj w przedmiocie witej teologii zakoczy z tytuem doktora (wedle wspczesnych
kryteriw bliszym stopniowi licencjata), ktry uzyska na podstawie krtkiej, straconej dla potomnoci,
rozprawy i ustnego egzaminu z aciny. Na jesieni zapisa si ponownie do Instytutu w. Apolinarego na prawo kanoniczne, co wizao si z rozpoczciem powanych podyplomowych studiw, w czasie ktrych
znalaz si najpewniej pod wpywem jezuickiego kanonisty Franza Xaviera Wernza, eksperta w kwestiach
wadzy kocielnej w wietle prawa kanonicznego.
Ale wpyw na Pacellego rzymskich jezuitw, ktrych i w seminarium, i przez reszt ycia uwaa za
swoich szczeglnych doradcw, godzien jest uwagi take z innych powodw. W roku 1898, gdy Eugenio
koczy studia, rzymska gazeta jezuicka Civilt Cattolica dowodzia winy Alfreda Dreyfusa, ydowskiego
oficera oskaronego we Francji o zdrad. Obwiniaa go o ni nawet w roku nastpnym, po jego uaskawieniu.
Redaktor naczelny Civiltr Cattolica, ojciec Raffaele Ballerini, oskary ydw, e w celu uniewinnienia
Dreyfusa kupili wszystkie gazety i sumienia w Europie. I w horrendalnym wniosku stwierdzi, i
gdziekolwiek ydom nadano obywatelstwo, tam wynikiem bya zguba chrzecijan lub masakra tej obcej
rasy 21. Jak te, publikowane w nader wpywowym periodyku rzymskim, pogldy wpyny na Pacellego, nie
wiemy. Ale pod koniec dziewitnastego wieku wpyw dugiej historii chrzecijaskich postaw wobec
judaizmu na klerykw katolickich by bezsporny.

Katolicyzm i antysemityzm
Pomidzy dziewitnastowiecznym rasizmem, inspirowanym przez spaczony darwinizm spoeczny, a
istniejcym od wczesnych wiekw chrzecijastwa tradycyjnym chrzecijaskim antyjudaizmem istniay
znaczce rnice. Rasistowski antysemityzm, w rodzaju tego, ktry doprowadzi do hitlerowskiego
ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, mia za podstaw pogld, e ydowski materia genetyczny
jest z natury biologicznie gorszy. Std zrodzia si zowroga logika, i wytpienie ydw dopomoe narodom
w osigniciu wielkoci. Pod koniec redniowiecza hiszpaskich ydw wykluczono spord wsplnoty
czystej krwi chrzecijan, a w epoce odkrywania przez Europejczykw Ameryk zadawano sobie pytania o
status urodzonych niewolnikw z Nowego wiata. Ale chrzecijaska ortodoksja nigdy nie przyswoia
sobie rasistowskich pogldw. Chrzecijan nie obchodzio rasowe i narodowe pochodzenie tych, o ktrych
nawrcenie zabiegali.
Chrzecijaska niech do ydw zrodzia si z powstaego w pocztkach ich Kocioa przekonania,
i zamordowali oni Chrystusa, a wic w istocie Boga. Wczeni ojcowie Kocioa, wielcy pisarze pierwszych
szeciu wiekw chrzecijastwa, byli zdecydowanie antyjudaistyczni. Krew Jezusa - napisa Orygenes spada nie tylko na ydw tamtych czasw, ale na wszystkie pokolenia ydw a do koca wiata.
Synagoga to dom rozpusty napisa w. Jan Chryzostom kryjwka bestii nieczystych (...) aden yd
nigdy nie modli si do Boga (...) S optani przez demony.
Na pierwszym soborze w Nicei w roku 325 cesarz Konstantyn zarzdzi, by Wielkanoc nie
rywalizowaa z ydowsk Pasch. Nie wypada - owiadczy - abymy w naszych najwitszych
uroczystociach naladowali ydowskie zwyczaje. Niech nic nas odtd nie czy z tym obmierzym ludem.
W lad za tym poszy cesarskie rozporzdzenia bijce w ydw: specjalne podatki, zakaz budowy nowych
bonic, wyjcie spod prawa zwizkw maeskich pomidzy ydami i chrzecijanami. Pod wadz
kolejnych cesarzy przeladowania wzrosy. W wieku pitym ydw atakowano podczas Wielkiego Tygodnia
zwyczajowo, nie mogli peni urzdw publicznych, a synagogi palono.
Mona wic zada pytanie, dlaczego w tym wczesnym okresie imperium chrzecijaskiego nie
wytpiono ich do szcztu. Ot wedle chrzecijaskich wierze, ydzi powinni trwa i dalej y w swej
tuaczej diasporze na znak kltwy, ktr cignli na wasny lud. Co jaki czas papiee w pierwszym tysicleciu wzywali do powcignicia, ale nigdy nie do zakoczenia przeladowa czy zmiany nastawienia do
ydw. Na pocztku trzynastego stulecia Innocenty III tak oto streci swj papieski pogld na pierwsze
milenium: Ich sowa - Niech krew jego spadnie na nas i nasze dzieci - obciyy cay ten nard dziedziczn
win, ktra bdzie im towarzyszy jako kltwa, gdziekolwiek yj i pracuj, u ich narodzin i mierci.
Zwoany przeze w roku 1215 czwarty sobr lateraski naoy na ydw wymg noszenia odrniajcych
ich nakry gowy.
Nierwno traktowani, pozbawieni prawa do posiadania ziemi, wykluczeni z penienia publicznych
urzdw i wykonywania wikszoci zawodw ydzi mieli niewiele innych moliwoci zarobkowania oprcz

15
poyczania pienidzy, ktrego chrzecijanom zabraniao prawo kocielne. Upowanieni do poyczek na cile
okrelony procent, stali si przekltymi pijawkami i lichwiarzami, yjcymi z dugw chrzecijan.
redniowiecze byo epok ich bezprzykadnych przeladowa, przerywanych przez owieconych
papiey sporadycznymi wezwaniami do umiaru. Torturowanie i zabijanie ydw byo wpisane w misj
krzyowcw w drodze do Ziemi witej i z powrotem, a praktyka przymusowych nawrce i chrztu,
zwaszcza ydowskich chopcw, szeroko rozpowszechniona. Do gwnych zada czonkw nowo
tworzonych zakonw kaznodziejskich naleao nawracanie ydw. W zwizku z czym pomidzy
franciszkanami a dominikanami rozgorzaa dysputa nad prawem ksit do przymusowego chrzczenia
ydowskich dzieci na mocy feudalnej wadzy nad niewolnikami w obrbie swych woci. Wedug
zwolennikw teologa Dunsa Szkota, franciszkanw, ydzi byli niewolnikami z woli Boga. Natomiast
dominikanin Tomasz z Akwinu wywodzi, e zgodnie z rodzicielskim prawem naturalnym ydzi maj prawo
wychowywa swoje dzieci w wierze, ktr dla nich wybrali22.
Ale w redniowieczu rozwin si te podstpnie przesd o mordach rytualnych i krwi na mac.
W Europie szybko rozprzestrzenio si zrodzone w dwunastowiecznej Anglii przekonanie, e ydzi torturuj
i skadaj w ofierze chrzecijaskie dzieci. Towarzyszya temu legenda, i kradn oni powicone hostie,
komunijne opatki symbolizujce podczas mszy ciao i krew Chrystusa, i wykorzystuj je w swych
odraajcych obrzdach. Jednoczenie oskarenia o rytualne mordy, ofiary z ludzi i bezczeszczenie hostii day
asumpt wierze, e judaizm jest zwizany z magi, ktrej ostatecznym celem jest podkopanie i zniszczenie
chrzecijastwa23. Egzekucjom ydw oskaronych o rytualne morderstwa towarzyszyo niszczenie caych
wsplnot ydowskich, oskaranych o uprawianie magii w zamiarze cignicia Czarnej mierci i innych
mniejszych i wikszych nieszcz.
Z nastaniem Reformacji liczba rytualno-magicznych spraw w sdach zmalaa, a miejsce legend o krwi
na mac zajo przekonanie, e mordowane dzieci s ofiarami praktyk czarownic. Ale szesnastowieczny
papie Pawe IV rycho ustanowi dla ydw getto i nakaza noszenie tych oznak.
W cigu wieku osiemnastego w krajach najbardziej oddalonych od rzymskiego centrum katolicyzmu Holandii, Anglii, protestanckich enklawach Ameryki Pnocnej ydzi stopniowo zdobywali wolno, w
pastwie papieskim jednak represyjne zarzdzenia przeciwko nim utrzymyway si jeszcze dugo w wieku
dziewitnastym. W krtkotrwaym przypywie liberalizmu, po wyborze go na papiea, Pio Nono zlikwidowa
getto, by niebawem, po powrocie z wygnania z Gaety, je przywrci. Kres rzymskiemu gettu pooyo
powstanie pastwa woskiego, cho w znaczeniu dzielnicy zamieszkanej przez niezamonych ydw nazwa
getto przetrwaa a do drugiej wojny wiatowej. Tymczasem antyjudaizm tli si i niekiedy rozpala w
Rzymie jeszcze dugo za rzdw Leona XIII, w czasie gdy Pacelli by uczniem. Najduej utrzymujc si
niechci darzono upr ydw, na ktry tak wyrzeka dyrektor jego szkoy, signore Marchi.
Pomidzy mitem o ich zatwardziaoci a miejscem urodzenia Eugenia istniaa zreszt dziwna
zbieno, pokazujca, jak wan rol w trwaoci przesdw odgrywa zwyczaj. Na Via Monte Giordano,
ulicy, przy ktrej si urodzi, przez wiele stuleci zdajcy do Bazyliki w. Jana na Lateranie nowo wybrani
papiee mieli w zwyczaju odprawia antyydowski ceremonia. Papie przystawa tu z procesj, eby od
rabina Rzymu w obecnoci jego rodakw przyj egzemplarz Picioksigu. Po czym odwraca tekst do gry
nogami i oddawa go wraz z dwudziestoma sztukami zota, owiadczajc, e cho szanuje Prawo
Mojeszowe, to nie pochwala zatwardziaych serc ydowskiej rasy. Albowiem w trwaym, starodawnym
przekonaniu katolickich teologw, gdyby tylko ydzi z otwartym sercem wysuchali argumentw
chrzecijaskiej wiary, w mig by pojli, jak bardzo bdz, i si nawrcili.
Przewiadczenie o ydowskim uporze odegrao gwn rol w przypadku Edgarda Mortary. Kiedy
rodzice uprowadzonego chopca osobicie prosili papiea o oddanie syna, Pio Nono odpar, e odzyskaliby go
natychmiast, gdyby przeszli na katolicyzm, a przeszliby na oczywicie od razu, gdyby tylko otworzyli serca
na Objawienie. Lecz oni tego nie zrobili. W jego oczach wic przez swj upr sami cignli na siebie
cierpienie.
ydowska zatwardziao sza w parze i czciowo pokrywaa si z ydowskim zalepieniem,
czego odbiciem bya liturgia mszy wielkopitkowej, podczas ktrej kapan modli si za zdradzieckich
ydw i prosi naszego Boga i Pana o zdjcie zasony z ich serc, iby i oni poznali Pana naszego Jezusa
Chrystusa 24. Modlitw t, podczas ktrej kapan i wierni nie klkali, odmawiano a do chwili, gdy Jan XXIII
j znis.
Wychowany w rodzinie specjalistw od prawa kanonicznego (u Marcantonia Pacellego zasigano
zapewne rady w sprawie Mortary), Eugenio najprawdopodobniej zna histori porwanego chopca i
argumenty w obronie postpowania papiea, a w szkole bez wtpienia ulega uwagom signore Marchiego o
ydowskiej zatwardziaoci. Zarzut o lepym uporze ydw by o tyle istotny, e utwierdza katolikw

16
(ktrym obcy by poza tym antyjudaizm, a c dopiero antysemityzm) w przekonaniu, e ydzi sami winni s
swoich nieszcz pogldzie, ktry w latach trzydziestych zachca dostojnikw Kocioa katolickiego do
niedostrzegania hitlerowskiego antysemityzmu szalejcego w Niemczech.
Za pontyfikatu Leona XIII bardziej skrajne formy antyjudaizmu pojawiy si take wrd
wyksztaconego rzymskiego duchowiestwa, co z pewnoci nie pozostao bez wpywu na klerykw
studiujcych na papieskich uniwersytetach. Pomidzy lutym 1881 roku a grudniem 1882 w Civiltr Cattolica
w serii artykuw powrcono do kwestii mordw rytualnych. Ich autor, jezuita Giuseppe Oreglia de San
Stefano, twierdzi, e zabijanie dzieci na uczt paschaln byo na Wschodzie bardzo czste, a
wykorzystywanie krwi chrzecijaskich dzieci powszechnym prawem obowizujcym wszystkich
Hebrajczykw. Co roku
- pisa - ydzi krzyuj dziecko, a eby jego krew poskutkowaa, dziecko to musi skona w
mczarniach 25. W roku 1890 pismo Civilt Cattolica zajo si ydami w cyklu artykuw - wydanych
powtrnie w formie broszury pod tytuem Della questione ebraica in Europa (Rzym 1891) - ktrych celem byo
zdemaskowanie dziaa ydw przy tworzeniu nowoczesnego liberalnego pastwa narodowego. Autor
oskary ich, e dziki swej przebiegoci wywoali rewolucj francusk, by osign rwno obywatelsk,
a potem wcisnli si na kluczowe stanowiska w wikszoci gospodarek pastwowych, aby przej nad nimi
kontrol i wszcz swoje jadowite kampanie przeciwko chrzecijastwu. ydzi byli ras budzc
obrzydzenie, pasoytami, ktrzy, nie pracujc i niczego nie wytwarzajc, yj z potu innych. Pamflet
koczyo wezwanie do zniesienia obywatelskiej rwnoci i oddzielenia ydw od reszty narodu. Jeli za
rozrnieniem pomidzy rasistowskim antysemityzmem a religijnym judaizmem przemawiaj pewne
argumenty, to te, opublikowane w Rzymie za szkolnych lat Pacellego, artykuy s przykadem wzbierajcej
fali zjadliwej antypatii. Fakt, i takie pogldy gosia cieszca si poparciem papiea czoowa gazeta jezuicka,
wiadczy o ich potencjalnym zasigu i niejakim znaczeniu. Podobne przesdy trudno uzna za wrogie
rasistowskim teoriom, ktrych kulminacj sta si podczas drugiej wojny wiatowej wcieky atak nazistw na
europejskie ydostwo. Niewykluczone, e te katolickie przesdy w rzeczy samej wspary hitlerowski
antysemityzm.

II. YCIE UTAJONE

Jest w watykaskich archiwach zdjcie przedstawiajce Leona XIII, papiea wiatach 1878-1903.
Wychudzony (amerykascy biskupi mwili o nim skra i koci), zastygy w pozie wiadczcej o poczuciu
absolutnej monarszej wadzy, zasiada na tronie ustawionym na podium w ogrodach Watykanu. Otaczaj go
bliscy doradcy, z ktrych siedzi tylko jeden - potny kardyna Mariano Rampolla del Tinaro, papieski
sekretarz stanu i gwny architekt jego polityki midzynarodowej. Rampolla zajmuje proste krzeso,
usadowiony lekko bokiem do kamery, tak jakby zadowala si tym skromnym miejscem i nie mia patrze
wprost jak papie.
Z tamtych czasw pochodzi rwnie fotograficzny portret Pacellego, przedstawiajcy sympatycznego
modego ksidza o agodnych oczach. W roku 1901, na dwa lata przed mierci Leona XIII, Eugenio dosta si
w orbit potnej, najbliszej wity papiea, by zapozna si z watykask biurokracj i sta szybko
wyrniajcym si faworytem. Czy po piciu latach edukacji w papieskich uczelniach i domowym azylu pod
skrzydami matki wyrs na elastycznego, zaufanego modzieca, wybranego spord setek kandydatw
znakomitych rzymskich seminariw ze wzgldu na swoj gitko? Czy te moe dziki silnemu,
zdecydowanemu charakterowi osign wasne dugofalowe cele i znalaz si w swoim ywiole? Wydarzenia
niebawem ujawniy tkwice w nim siy i moliwoci, dziki ktrym przyczyni si do wspczesnej apoteozy
wadzy papieskiej.
Pomimo wyczulenia na sprawy spoeczne Leon XIII by wadc autorytarnym, inicjatorem wielu
dwudziestowiecznych form czci wobec majestatu papiea, przestrzeganych a do wyboru Jana XXIII. Podczas
audiencji przyjmowani przeze wierni musieli klcze u jego stp, a do suby w ogle si nie odzywa.
Podsyca te kult swojej osoby, wsppracujc przy tworzeniu wasnych, produkowanych na masow skal,
kolorowych wizerunkw, i zachca pielgrzymw do gromadnego odwiedzania Wiecznego Miasta. Przy tej
skonnoci do osobistego absolutyzmu stara si jednak bezporednio i de facto wpywa ze swojego
rzymskiego sanktuarium na wiat zewntrzny. A swoimi pisanymi kwiecistym stylem encyklikami ustanowi
wspczesny zwyczaj nauczania wiernych z wyniosoci papieskiego tronu.
Dziki nowoczesnym rodkom komunikacji rozszerzeniu dziaalnoci misjonarskiej, przyrostowi

17
ludnoci katolickiej w rejonach przemysowych i wzmoeniu tempa emigracji katolikw do Nowego wiata
wpywy papiestwa wzrosy. wiadom koniecznoci dotrzymania kroku szybko zmieniajcemu si wiatu,
Leon XIII zadba o zwikszenie zasigu papieskich wpyww, o uatwienie rzymskiemu centrum dostpu do
najdalszych zaktkw ziemi i zbierania stamtd tajnych informacji. Jako wyksztacony dyplomata, uwaa, e
papieska suba dyplomatyczna ma do odegrania wan rol zarwno we wprowadzaniu wewntrznej
dyscypliny w Kociele, jak i w kwestii stosunkw kocielno-pastwowych. W roku 1885 Hiszpania i Niemcy
zwrciy si do niego o mediacj w sporze o prawo wasnoci do wysp Karolin na Pacyfiku. A w roku 1899 car
Rosji Mikoaj II i krlowa holenderska Wilhelmina skorzystali z jego porednictwa w doprowadzeniu do
konferencji pokojowej narodw europejskich. Leon rad by przyj na siebie rol niezalenego arbitra, ba, najwyszego sdziego spraw wiatowych. W rozwaaniach nad dyplomacj watykask, wspierajc si dzieami
Tomasza z Akwinu, w encyklice Immortale Dei (1886) na nowo nawietli stosunki Stolicy Apostolskiej z
pastwami narodowymi. Wedle prawa midzynarodowego, wieckie pastwa potwierdzay nawzajem swoj
suwerenno nie tylko zawartymi traktatami, ale i poprzez wymian swych akredytowanych przedstawicieli.
W rozumieniu Leona XIII, nuncjusz papieski by reprezentantem duchowej niezalenoci papiestwa w takim
sensie, w jakim ambasador reprezentowa polityczn niezaleno swojego narodu. W mocy Stolicy
Apostolskiej, nie nalecej do adnego pastwa, lecz innego wiata, widzia on wsplnot doskona
doskona w swej integralnoci i autonomii. Dziki jego entuzjastycznej wierze w moliwoci papieskiej
dyplomacji i energicznej polityce naboru i ksztacenia kadr przez Rampoll stae przedstawicielstwa pastw
przy Stolicy Apostolskiej wzrosy z osiemnastu do dwudziestu siedmiu.
Tymczasem niedawno wywicony na ksidza Pacelli troszczy si o dusze wychowanek konwentu
sistr Naszej Pani od Wieczernika i czsto odwiedza konwent Wniebowzicia blisko Villa Borghese, w
ktrego kaplicy odprawia msze. Pilnie te, niewtpliwie pod wpywem dziadka, ojca i brata Francesca,
studiowa prawo kanoniczne w nadziei, e otworzy si przed nim kariera kocielna, jak okreli to jego
ojciec, kiedy szuka dla niego miejsca w Capranice.
Szczegy opowieci, jak to pewien wysannik z wysokiego szczebla zwerbowa modego Eugenia do
pracy w kurii, przeszy do legendy 1. Ktrego wieczoru na pocztku 1901 roku, gdy Pacelli, w towarzystwie
akompaniujcej mu na mandolinie siostry Elisabetty, gra na skrzypcach, kto zacz si dobija do drzwi. W
progu sta praat Pietro Gasparri, niedawno mianowany podsekretarz Kongregacji do spraw
Nadzwyczajnych, penicej w watykaskim Sekretariacie Stanu funkcj ministerstwa spraw zagranicznych.
Wedug siostry Pacellego, Eugenio nie umia ukry zaskoczenia. Niski, korpulentny, podwczas
pidziesiciojednoletni chopski syn Gasparri ju wtedy cieszy si w krgach midzynarodowych saw
wymienitego znawcy prawa kanonicznego, od osiemnastu lat kierujc jego katedr w paryskim Instytucie
Katolickim. Gdy jednak zaproponowa modemu ksidzu prac w Sekretariacie Stanu, Pacelli zrazu
zaprotestowa, twierdzc, e jego ambicj jest praca duszpasterska. Lecz kiedy usysza od Gasparriego, jak
wana jest obrona Kocioa w Europie przed naporem sekularyzmu i liberalizmu, zmik.
Przez nastpne trzydzieci lat Gasparri i Pacelli, tak rni pod wzgldem fizycznym i spoecznym,
wsppracowali ze sob w czasie, gdy prawo kanoniczne i - zajmujce si dziedzin prawa
midzynarodowego - prawo konkordatowe uksztatoway i umocniy wadz papiesk w wieku
dwudziestym. W roku 1930 Pacelli zastpi Gasparriego na stanowisku watykaskiego sekretarza stanu, ktre
piastowa do chwili, gdy wybrano go na papiea.
Kilka dni po wizycie Gasparriego Pacelli zosta apprendista, praktykantem w jego kongregacji.
Niewiele tygodni potem (co wskazuje, jak siln mia protekcj w Watykanie) Pacelli, wedug oficjalnej wersji2,
zosta osobicie wybrany przez Leona XIII do przekazania krlowi Edwardowi VII na dworze w. Jakuba
kondolencji z powodu mierci jego matki, krlowej Wiktorii. Liczy sobie wwczas zaledwie dwadziecia pi
lat i ju go skierowano na drog szybkich awansw.
Oprcz zdobycia posady w Watykanie w roku 1902 zosta te mianowany niepeno etatowym
wykadowc prawa kanonicznego w Instytucie w. Apolinarego, a nastpnie w Akademii dla Szlachty i
Duchowiestwa, uczelni ksztaccej modych dyplomatw, gdzie uczy prawa cywilnego i kocielnego. W
roku 1904 otrzyma tytu doktora. Tematem jego pracy 3 bya natura konkordatw (specjalnych traktatw
zawieranych przez Stolic Apostolsk z pastwami narodowymi, monarchiami i cesarstwami) oraz
funkcjonowanie prawa kanonicznego, w przypadku gdy konkordat z jakiego powodu ulega zawieszeniu.
Wano tych docieka stanie si oczywista w dalszej czci tej ksiki, gdy zajmiemy si rozpoczciem przez
Pacellego serii negocjacji zmierzajcych do zawarcia traktatw kocielno-pastwowych, zgodnych z nowym
Kodeksem Prawa Kanonicznego.
Niebawem Eugenio Pacelli awansowa na stanowisko minutante, z zadaniem sporzdzania streszcze
raportw nadchodzcych z caego wiata do watykaskiego Sekretariatu Stanu. W tym samym roku zosta

18
szambelanem papieskim z tytuem monsignora, a w nastpnym znowu awansowa, otrzymujc tytu
papieskiego praata domowego. Dwa lata pniej znowu wyrniono go wysaniem do Londynu tym
razem w towarzystwie kardynaa Rafaela Merry' ego del Vaia, hiszpasko-irlandzkiego sekretarza stanu - na
kongres eucharystyczny, zorganizowany pod goym niebem zjazd duchowiestwa i ludzi wieckich, podczas
ktrego, wystrojony w karmazyn, przedefilowa w procesji ulicami Westminsteru.
Zeznania zoone przed trybunaem beatyfikacyjnym wiadcz o jego ogromnej chci do pracy,
wielkim umiowaniu porzdku i dyscypliny. Jedyn rozrywk Eugenia bya codzienna poobiednia
przechadzka z brewiarzem w rku po Villa Borghese. Niemniej jedno z zezna podsuwa myl, e w tych
wczesnych latach kapastwa don Eugenio pofolgowa by moe nieco rygorom swego uporzdkowanego
ycia, igrajc z niebezpiecznymi uczuciami.
Pacelli mia kuzynk, crk krewniaka Ernesta, jeszcze jednego prawnika w rodzinie Pacellich,
majcego pewne wpywy w Stolicy Apostolskiej. Maria Teresa, ktrej rodzice yli w separacji (dlaczego, nie
wiadomo), od pitego roku ycia mieszkaa u sistr z konwentu Wniebowzicia. Okoo roku 1901, gdy miaa
lat trzynacie, w nastpstwie ktni swojej matki z jedn z zakonnic, ktra w obraliwy sposb wyrazia si
podczas lekcji o krlu Woch, zapada w silenzio sepolcrare - grobowe milczenie, czyli depresj.
Ernesto Pacelli bez wiedzy Marii Teresy poprosi don Eugenia, by wydoby j z psychicznej zapaci,
co zapocztkowao kontakty tych dwojga, trwajce zapewne pi lat. Co wtorek mody ksidz i jego kuzynka
przechadzali si i rozmawiali ze sob co najmniej przez dwie godziny w przedsionku kaplicy konwentu.
Otworzy mnie, a ja mu zaufaam, powiedziaa Maria Teresa trybunaowi beatyfikacyjnemu, dodajc, e, co
wicej, ich zwizane przez Boga dusze poczyy si 4. W swoim przekonaniu odnalaza w nim drugiego
Chrystusa. Pomimo zachowania przez nich dyskrecji i tajemnicy, w osiemnastym roku ycia Marii Teresy
jej ojciec nabra podejrze co do charakteru ich zwizku i pooy mu kres. Mj ojciec - napisaa - nie
pojmowa tej dyskrecji i tajemnicy ani nie rozumia szlachetnej prawoci don Eugenia. Wiemy od niej, e don
Eugenio ze smutkiem przyj to upokorzenie, a ja straciam niezrwnan ostoj i moralno-duchowego
przewodnika. Nastpnym razem zobaczya go dopiero kilka lat pniej na specjalnej papieskiej audiencji,
kiedy przeszed koo mnie szczery, skromny, pokorny, peen dystansu, lecz wesoy i jak zawsze
emanujcy prostot. Mia w sobie czysto kogo, kto obcuje z Bogiem. Dlatego wszystkie dziewczta w
konwencie powtarzay: Kto na jego widok by go nie pokocha?! 5.
Poza takimi krtkimi impresjami brakuje szczegw pozwalajcych opisa rozwj charakteru
przyszego papiea. W ostatnich latach pojawiy si wszake relacje lepiej nawietlajce seri wstrzsw w
Kociele, ktre Pacelli ledzi w milczeniu z ich watykaskiego epicentrum. To, e podczas owego kryzysu
zwanego kampani anty modernistyczn pozosta wybranym faworytem, cay czas pnc si w gr tam,
gdzie inni odpadali, wiele mwi o jego dyskrecji, elastycznoci i zdolnoci do przetrwania. A kampania ta bez
wtpienia wywara na niego trway wpyw.

Papie Pius X
W pierwszych dniach lipca 1903 roku dziewidziesiciotrzyletni papie Leon XIII przyzna wreszcie,
e umiera. Przez nastpne dwa tygodnie w papieskich komnatach kbiy si gromady praatw i
watykaskich natrtw, a na placu w. Piotra gromadziy si tumy. Ale wiekowy wychudy papie Leon z
bezwadn lew rk, przed wier wiekiem wybrany na zwykego stra Kocioa, nie chcia si rozsta z
yciem. Wreszcie, nie do wiary, ale rozesza si plotka, e odzyska siy i niebawem wrci do obowizkw. 20
lipca rano poprosi o piro i papier i zabra si do napisania po acinie wiersza na cze w. Anzelma.
Jednake o czwartej po poudniu dosta napadu dusznoci i wyzion ducha.
Jego ciao zabalsamowano dopiero w dniu nastpnym, a poniewa panowa upa, zaniechano rym
razem ceremonii caowania papieskich stp. Po zwyczajowym pogrzebie grabarze musieli uy ng, by
przesun trumn na miejsce. Popatrz rzek potem do kolegi obserwujcy ze zgroz ten incydent
patriarcha Wenecji, Giuseppe Sarto. - Oto jak kocz papiee 6.
W nastpnym miesicu, w dniach 1 4 sierpnia, kardynaowie zebrali si na konklawe. Oczekiwano
powszechnie, e papieem zostanie Rampolla i e bdzie kontynuowa polityk Leona XIII. Ale w trakcie
konklawe cesarz Austrii Franciszek Jzef, wykorzystujc prawo weta, da wyraz niezadowoleniu z byego
watykaskiego sekretarza stanu. Z pocztku, niewtpliwie w reakcji na t interwencj, poparcie dla Rampolli
wzroso, potem jednak zmalao. W kocu tiara przypada Giuseppe Sartowi, nie posiadajcemu
dowiadczenia w Watykanie i kurii rzymskiej. Przyj on imi Piusa X. wiecki wiat interweniowa wtedy w
wybory gowy Kocioa po raz ostatni, nowy papie zadba bowiem o to, aby nigdy ju nie miay na nie

19
wpywu czynniki zewntrzne. Z jednej strony Koci jako niezawisa wsplnota osign wreszcie doskonao, o ktr tak usilnie zabiega Leon XIII. Z drugiej za z procedury wyboru papiey usunito ostatni lad
wieckiego pluralizmu.
Szedziesicioomioletni podwczas Sarto, syn weneckiego listonosza i szwaczki, by cakowitym
przeciwiestwem swojego powcigliwego, arystokratycznego poprzednika.
Wybierajc go, kardynaowie opowiedzieli si za papieem duszpasterzem, czowiekiem wyjtkowo
pobonym, ktry wikszo ycia spdzi jako wikary, proboszcz, duchowy dyrektor seminarium i biskup
diecezji.
Ambicj Sarta bya odnowa ycia duchowego Kocioa katolickiego, wzniecenie w wiernych
autentycznej osobistej pobonoci w miejsce zewntrznych oznak dewocji i wszczepienie modziey potrzeby
religijnych przey. A przywiecajcym mu mottem byo: Odnowi wszystko w Chrystusie. Podczas swego
pontyfikatu (1903-1914) zachca, aby nauka katechizmu i regularne przystpowanie do komunii witej stay
si nawykiem wrd parafian. Obniy te z jedenastu do siedmiu lat wiek, w ktrym dzieci mogy
przyjmowa eucharysti, co dao pocztek biaym strojom, szarfom, prezentom i przyjciom rodzinnym
towarzyszcym popularnemu obrzdowi pierwszej komunii i doprowadzio do praktyki regularnego
spowiadania si od maego.
Odznaczajcy si cechami pobonego i oddanego duszpasterza Pius X by jednak podejrzliwy wobec
intelektu i nowoczesnoci. Z pobonoci, oczywist dla wszystkich, ktrzy si z nim zetknli, szed u niego w
parze wity gniew. Podczas gdy Leon XIII wydawa si dy do kontaktw i ugody ze wspczesnym
wiatem, Sarto si od niego odwrci, doprowadzajc do bojaliwego podporzdkowania si woli papiea nie
tylko seminarzystw, teologw, ksiy i biskupw, lecz nawet kardynaw.

Kryzys modernistyczny
Kilka tygodni po koronacji Piusa X rok akademicki 1903 w gwnym seminarium diecezjalnym w
Mediolanie zainaugurowao kazanie, ktre do klerykw i profesorw wygosi w obecnoci arcybiskupa
metropolity ojciec Antonio Fumagalli 7. Wszyscy obecni, powiedzia, musz si strzec intelektualnej trucizny,
ktra pojawia si we Francji, a teraz rozprzestrzenia we Woszech. Mwi o ideach, nazywanych powszechnie
modernizmem, a czonych z pewnymi katolickimi uczonymi francuskimi, ktrzy w przeciwiestwie do
Tomasza z Akwinu twierdzili, e pomidzy wiedz przyrodzon a nadprzyrodzon istnieje przepa nie do
przebycia. Modernizm stanowi, wedug niego, prb podwaenia katolickiej ortodoksji i przekona
pobonych katolikw, rodzc zo w postaci relatywizmu i sceptycyzmu.
Oceniajc w spr blisko sto lat pniej, oskaronych modernistw godzi si nazwa nie tyle
postpowcami, liberaami, nowatorami, co pisarzami i mylicielami dcymi do wznowienia przez
katolickie ycie, myl i duchowo kontaktu z siami ksztatujcymi kultur wspczesn8. Za pontyfikatu
Leona XIII najwiksze obawy przed nowoczesnymi wpywami w Kociele budzia rwnie odrbna w
pogldach grupa nowatorw z Ameryki Pnocnej. Zamorscy modernici, ktrych idee ich krytycy nazwali
amerykanizmem, dyli do pogodzenia katolicyzmu z zasadami demokracji. Dla tradycjonalistw w
Stanach Zjednoczonych i kurii rzymskiej ich wezwania do demokratyzacji w samym Kociele byy jednak
grone. Dlatego papie Leon potpi je zdecydowanie w licie apostolskim ze stycznia 1899 roku. Religijny
amerykanizm napisa niesie z sob wiksze niebezpieczestwo i jest bardziej wrogi katolickiej doktrynie
i zasadom, albowiem zwolennicy tych nowoci uwaaj, e do Kocioa naley wprowadzi pewn wolno
9. Amerykanizm zmar nag mierci od pierwszego zimnego podmuchu papieskiej dezaprobaty.
Trucizn europejskiego modernizmu wykryto, na przykad, w nauczaniu i pracach Louisa
Duchesne' a, w latach siedemdziesitych ubiegego wieku profesora Instytutu Katolickiego w Paryu,
kwestionujcego myl, e Bg bezporednio wpywa na sprawy ludzkoci. Na pocztku lat
dziewidziesitych jego ucze, katolicki ksidz i uczony Alfred Loisy, poszed jeszcze dalej, odrzucajc
twierdzenie, jakoby kady wers Pisma witego przekazywa dosown, a nie metaforyczn prawd. W
swojej wydanej w 1902 roku ksice Ewangelia i Koci podkrela on wag bada nad Kocioem, podjtych
ze spoecznej, symbolicznej i organicznej perspektywy, wanie z myl przeciwstawienia si panujcym
liberalnym ideom protestanckim. Ale bez wzgldu na intencje Loisy' ego, jego praca, podobnie jak dzieo
Duchesne a, wzbudzia gniew kurii rzymskiej, odczytujcej wszelkie takie pomysy, nawet wysunite w
obronie Kocioa, jako zagroenie dla katolickiej ortodoksji i wadzy Rzymu. Niemniej pewna liczba
francuskich seminarzystw i nauczycieli powitaa j z entuzjazmem, poykajc tym samym bakcyla
modernizmu. W Wielkiej Brytanii dobrze j przyjli teolog baron Friedrich von Hugel i jezuita George Tyrrell,
za co ten drugi cign na siebie tak ostr krytyk ze strony Rzymu, e odmwiono mu chrzecijaskiego

20
pochwku. W sumie pi ksiek Loisy' ego trafio do indeksu ksig zakazanych. Trucizn, ktra w
mniemaniu Watykanu rozprzestrzeniaa si w Kociele, naleao wyrwa z korzeniami.
Zmierzajc do likwidacji modernizmu kampani Piusa X pokierowa Umberto Benigni, pracujcy w
sercu Watykanu, w tym samym wydziale co Pacelli - Kongregacji ds. Nadzwyczajnych Sekretariatu Stanu.
Ten peen niespoytej energii i osobistego uroku praat zdoby zaufanie papiea i kilku kardynaw na
wysokich stanowiskach. Do tropienia podejrzanych o modernizm zabra si z fanatycznym zapaem. Chocia
studiowa dzieje Kocioa i nawet uczy tego przedmiotu na p etatu w jednym z rzymskich seminariw, to
kiedy potpi grup wiatowej sawy historykw za to, e historia to [dla nich] wycznie cige rozpaczliwe
prby wymiotowania. Na ten typ ludzi jest tylko jedno lekarstwo - inkwizycja10.
Benigni prowadzi podwjne ycie. Rano pracowa w Watykanie, po poudniu za i w niedziele ze
swojego prywatnego mieszkania kierowa watykaskim wywiadem zwanym Sodalilium Planum (Sodalicj
Piusa). Majc do dyspozycji katolick agencj informacyjn i gazet, wykorzysta najnowsze moliwoci
mediw do pracy szpiegowskiej, za porednictwem siatki niezalenych dziennikarzy i korespondentw
zbierajc informacje o winowajcach i rozprowadzajc anty modernistyczn propagand. Wszystko to
zaatwia dziki nowoczesnym kopiarkom, maszynom do pisania i czwrce pracownikw, w tym dwm
zakonnicom. Posugiwa si te wasnym tajnym szyfrem, w ktrym Pius X, na przykad, oznaczony by
kryptonimem Mama.
Akta Benigniego pczniay od szczegowych denuncjacji donosw na odstpstwa od doktryny
popeniane przez niezliczonych seminarzystw, nauczycieli seminariw, wikarych, proboszczw i biskupw.
Nawet ksita Kocioa nie byli nietykalni. Zadenuncjowano arcybiskupw Wiednia i Parya, jak rwnie
dominikanw z uniwersytetu fryburskiego w Szwajcarii. Wachlarz przestpstw by szeroki - od przychylnej
wzmianki na temat demokracji chrzecijaskiej lub lektury gazety o zabarwieniu liberalnym po
powtpiewanie w prawd o tym, e to anioy przeniosy wity Dom z Nazaretu do miasta Loreto. Donos,
ktrego nastpstwem byo usunicie ze stanowiska na uczelni i zesanie do odlegej wiejskiej parafii, mogo
sprowokowa nie tylko goszenie nieortodoksyjnych kaza, ale jedno przypadkowe sowo, wypowiedziane w
refektarzu czy wietlicy seminarium, bd pokazanie si w towarzystwie podejrzanego modernisty. Komu
wic moge ufa, skoro wiadomo byo, e alumni, a nawet twoi starzy przyjaciele wsppracuj moe z
nakazu sumienia, a moe liczc na awans - z siatk szpiegowsk Benigniego?
Z braku dowodw mona jedynie spekulowa, w jaki sposb wpyna na Pacellego ta anty
modernistyczn kampania, ktra zatrzsa w posadach Kocioem i na ponad p wieku narzucia mu
popieranie umysowej ciasnoty i ostrono. Zeznania zoone w procesie kanonizacyjnym Piusa X wiadcz,
i to on odpowiada za te przeladowania. Z czasem wyranie straci cierpliwo wobec modernistw.
Pragn, aeby ich traktowa oliwk, mydem i pieszczotami odpar kiedy doradzajcym mu lito wobec
domniemanych winowajcw. A powinno si ich stuc piciami. W pojedynku nie liczy si ani nie miarkuje
ciosw, tylko bije si, ile wlezie. Wojna to nie miosierdzie - to walka, pojedynek 11. Nic dziwnego, e by
gotw poprze nadzwyczajne rodki, zastosowane przez Benigniego w celu wyledzenia i zniszczenia
dostrzeonego wroga.
W swoim zeznaniu zoonym w procesie kanonizacyjnym Piusa X Pitro Gasparri, szef i powiernik
Pacellego w tamtych latach, dostarczy obciajcych dowodw na osobisty wkad tego papiea w
szpiegowski proceder. Papie Pius X powiedzia Gasparri trybunaowi kanonizacyjnemu - zatwierdzi,
pobogosawi i popar tajn organizacj szpiegowsk, ktra, dziaajc poza i ponad hierarchi, szpiegowaa jej
czonkw, w tym take ich eminencje kardynaw. Krtko mwic, zatwierdzi, pobogosawi i popar rodzaj
kocielnej masonerii, rzecz w historii Kocioa nieznan 12.
Przeladowania nabieray tempa, a ponawiajcy ostrzeenia Pius X wyklina coraz wicej
modernistycznych dzie. Wreszcie 17 kwietnia 1907 roku wygosi mow przeciwko tym buntownikom,
ktrzy prbowali odrzuci katolick teologi i dekrety soborw kocielnych i dostosowa si do czasw. Ich
bdy, owiadczy w swojej zbiorczej definicji modernizmu, nie s herezj, lecz kompendium i trucizn
wszystkich herezji13. 3 lipca 1907 roku ogosi dekret Lamentabili, potpiajcy szedziesit pi
modernistycznych twierdze. Szczeglnie godna ubolewania bya teza, e Chrystus ukazywany przez
histori stoi o wiele niej od Chrystusa, ktry jest przedmiotem Wiary. Inna gosia, e katolicyzm da si
pogodzi z nauk tylko po przeksztaceniu w niedogmatyczne chrzecijastwo, inaczej mwic, w
tolerancyjny, liberalny protestantyzm. Dwa miesice pniej Pius X wystpi z encyklik Pascendi, powicon
modernizmowi.
Pascendi14 to niezwykle wany dokument w historii dwudziestowiecznego Kocioa katolickiego,
gdy to gwnie on wprowadza dogmatyczno-centralistyczny styl papieskiego nauczania, ktry trwa do
poowy lat szedziesitych do Soboru Watykaskiego II. Jednoczenie za encyklika ta poprzez zde-

21
finiowanie zasady prymatu papieskiego utrwala stosunki wadzy pomidzy papiestwem a Kocioem,
przesdzajc raz na zawsze, i kwestie intelektualne w Kociele katolickim nie s spraw dyskusji w grupie
uczonych, lecz spraw moralnoci rozstrzygan autorytarnie przez papiea. Jak gosio popularne w owym
czasie powiedzenie Alfonsa Liguoriego: Wola papiea wol Boga.
Tymczasem Pius X w ostrych sowach potpi domniemane bdy amerykanizmu, ktry, w jego
mniemaniu, nadal pokutowa w Stanach Zjednoczonych. Zarzucajc amerykanizmowi prekursorstwo w
modernizmie, owiadczy, e w kwestii moralnoci [modernici] przejli zasad amerykanistw, i czynne
cnoty waniejsze s od biernych, a zatem naley je bardziej ceni i pilniej praktykowa 15. Prbujc
zdystansowa si od wszelkiego skaenia modernizmem, czonkowie amerykaskiej hierarchii wtrcili
Koci w Stanach Zjednoczonych w bierne umysowe odrtwienie, z ktrego nie wydoby si przez
nastpne trzydzieci lat.
Trzy lata pniej, ostatecznie narzucajc sw wol podwadnym, w ordziu z 1 wrzenia 1910 roku 16
Pius X zobowiza klerykw oraz ksiy pracujcych w urzdach i w szkolnictwie do zoenia przysigi
potpiajcej modernizm i popierajcej encykliki Lamentabili i L'ascendi. Znana jako przysiga anty modernistyczna, skadana po dzi dzie w zmodyfikowanej formie przez kadego kleryka katolickiego,
wymagaa akceptacji wszystkich nauk papiea i bezwarunkowej zgody na znaczenie i sens, jakie im nada.
Zajmujcy si kwesti wadzy papiey ojciec Paul Collins skomentowa to niedawno tak: Nie byo adnych
moliwoci na odmienne zdanie, nawet w poledniejszych sprawach. Sumienie skadajcego t przysig byo
zmuszane do przyjcia nie tylko wszystkiego, co proponowa Rzym, ale nawet sensu, w jaki to interpretowa.
Kcio si to nie tylko z tradycyjnym katolickim rozumieniem roli sumienia, ale byo te form kontroli myli
przecigajc nawet te, ktre wprowadzili faszyci i komunici 17. W takiej oto atmosferze braku zaufania
przyszo Pacellemu wspina si po liskich szczeblach watykaskiej biurokracji.
Wysunite przez kuri szczegowe zarzuty wobec modernistycznego spisku byy w wikszoci
wyssane z palca. Nie byy natomiast wyssane z palca obawy papiea przed wspczesnym wiatem, strach
przed odrodkowym rozpadem Kocioa. Doprowadziy one Piusa X do zdecydowanego przeciwstawienia si
nawet umiarkowanym przejawom spoeczno-politycznej nowoczesnoci w pocztkach tego stulecia, w tym
dobrodziejstwom demokracji.
Nie wiadomo, jaki wpyw wywara ta kampania na Pacellego - czy unikn podejrze dziki
rozwadze, czy te sta si milczcym wspuczestnikiem przeladowa. Moliwe, e atmosfera braku
zaufania wyostrzya jego umiejtnoci w posugiwaniu si dwuznacznikami i oglnikami. Obrocy jego
postawy wobec antymodernizmu podkrelali, e wiele lat pniej, jako papie, zdoby si na przebaczenie
Romolowi Murriemu, ekskomunikowanemu modernicie 18. Niemniej faktem pozostaje, e w
przeciwiestwie do swojego starszego kolegi Gasparriego, ktry ubolewa nad postpowaniem Piusa X,
Pacelli je popiera. To wanie on, jako Pius XII, 29 maja 1954 roku kanonizowa Piusa X na wielkiego witego
Kocioa, nazywajc go wietlistym pomieniem miosierdzia i jasnym blaskiem witoci 19.

III. PAPIESKIE GRY O WADZ

Czczony za swoj duszpastersk trosk i potpiany po dzi dzie przez liberaw za
antymodernistyczn kampani, Pius X mniej pamitany jest ze wzgldu na zapewne najwaniejsze
wydarzenie w historii Kocioa katolickiego wspczesnej doby - sporzdzenie, ogoszenie i wydanie w roku
1917 zbioru katolickich norm prawnych, zwanych Kodeksem Prawa Kanonicznego. Opracowywany w
najcilejszej tajemnicy od roku 1904 tekst kodeksu sta si wraz ze wspomnian przysig
antymodernistyczn narzdziem, za pomoc ktrego Stolica Apostolska ustanowia nowy, bezprecedensowy,
trway i nierwny podzia wadzy pomidzy papiestwem a Kocioem. Gwnym jego twrcom, Gasparriemu
i Pacellemu, dopomogo w tym dziele dwa tysice uczonych i siedmiuset biskupw z caego wiata. Zadanie
to pochono Pacellego na trzynacie lat.
Prawo kanoniczne, zbir wewntrznych zasad Kocioa katolickiego, powstawao przez wiele stuleci
w gszczu dekretw, przepisw i regu. Zasadniczo zorganizowane (czy te zdezorganizowane) wedug dat,
a nie tematyki, obfitowao w lokalne warianty. Pomys uporzdkowania tego prawniczego chaosu podsun
kurii rzymskiej w roku 1864 Pio Nono, lecz decyzje w tej sprawie odoono do planowanego pierwszego
Soboru Watykaskiego, ktry rozpocz si sze lat pniej. Wwczas jednak wskutek wybuchu wojny
francusko-pruskiej i zawieszenia prac soboru do 20 padziernika 1870 roku o sprawie Kodeksu Prawa
Kanonicznego zapomniano na nastpne trzy dziesiciolecia1.

22
Decyzja o stworzeniu kodeksu, a nie zwykej kompilacji czy te zbioru praw, czyli obowizujcych
kanonw, bya koniecznoci. Kodyfikacja wymagaa uoglnie, dopasowania praw do zwizych formu
prawnych, oddzielonych od historycznych i spoecznych rde. Od ogoszenia w roku 1804 Kodeksu
Napoleona (ktry odegra tak dobitn rol w unowoczenieniu francuskiego spoeczestwa) kodyfikacja
staa si modna, szczeglnie w Szwajcarii, Niemczech i Woszech. Na ironi zakrawa fakt, e antymodernista
Pius X posuy si Kodeksem Prawa Kanonicznego jako modernizujcym aktem prawnym, ktry
wprowadza do Kocioa ulego, scentralizowan wadz i dyscyplin 2. Majcy obowizywa powszechnie
kodeks nie uwzgldnia lokalnych swobd i przywilejw. Okrela zakres wadzy i ustanawia przepisy i
kary. Odmieni papieskie rzdy, a tym samym wiadomo, co znaczy by papieem i katolikiem. A dziki
nowoczesnym rodkom druku i dystrybucji pokona kulturowe bariery i dotar do wszystkich ksiy na
wiecie, swoj ponadczasowoci i uniwersalnoci uwieczniajc now, bezprzykadn koncepcj najwyszej
papieskiej wadzy.
Zdaniem wybitnego protestanckiego kanonisty tamtych czasw, Ulricha Stutza, ideologiczne
znaczenie kodeksu ogromnie zawayo na przyszoci Kocioa katolickiego. Po przypisaniu papieowi
atrybutu nieomylnoci w kwestiach wiary i moralnoci napisa w roku 1917 ze szczeroci wzbronion jego
katolickim kolegom dzieo to zwieczyo prawn sfer dziaalnoci Kocioa [katolickiego], wyposaajc go
we wszechstronny kodeks, wyczerpujco porzdkujcy stosunki w nim samym i bdcy unkus at authenticus
fons [jedynym i autentycznym rdem] zarzdzania, jurysdykcji i prawniczej wykadni, niepodobnym do
niczego, czym dysponowa w cigu dwch tysicy lat swego istnienia3.
Na szczycie tego hierarchicznego modelu wadzy sta papie, ktrego prymat kanon 218 okrela jako
najwysz i cakowit wadz jurysdykcyjn w Kociele zarwno w sprawach wiary i moralnoci, jak i w
sprawach dyscypliny i rzdw Kocioa w wiecie. Na mocy tego jedynego paragrafu kodeks regulowa i
porzdkowa cae ycie Kocioa oraz jego stosunki z papiestwem, a take rwnoczenie zreformowan
przez papiea - kuri4.
Teoretycznie papieska Komisja ds. Prawa Kanonicznego nie miaa uprawnie legislacyjnych. Ale w
procesie uoglniania praw wyniky znaczce niuanse i przesunicia akcentw. Nie ulegao wtpliwoci, e
Rzym nie tylko jednostronnie ogosi niezaleno od wszelkich wpyww wieckich, ale take
podporzdkowywa lokalne diecezje swojej wadzy.
Do wspomnianych istotnych nowych akcentw naleao niejasne rozrnienie w kanonie 1323
pomidzy zwykymi a uroczystymi naukami papiea, sprawiajce ojcom Soboru Watykaskiego I kopot,
ktrego starali si unikn 5. Otwierao ono przed papieskimi encyklikami moliwo, jeli nie w teorii, to w
praktyce, traktowania ich waciwie z rwn powag jak dogmaty wygaszane ex cathedra. Nazwano to
pezajc nieomylnoci. Jednoczenie na mocy kanonu 1324 zunifikowane zostay herezja i bd. Nie
wystarczy unika herezji gosi on lecz naley starannie wystrzega si wszelkich bdw, ktre s jej
bliskie. Std te wszyscy musz przestrzega konstytucji i dekretw, na mocy ktrych Stolica Apostolska
zakazuje i zabrania goszenia takich pogldw. W standardowym wydaniu kodeksu, uywanym w
seminariach duchownych do roku 1983, znajdujemy nastpujce objanienie: Takie s wszystkie dekrety
doktrynalne Stolicy Apostolskiej, nawet jeli nie przedstawione jako nieomylne lub za zgod Ojca witego
wydane przez wite Kongregacje lub Komisj Biblijn (...) Dekrety takie nie stanowi artykuw wiary, nie s
de fide catholica. Niemniej zasuguj na prawdziwe duchowe i rozumowe uznanie i posuch 6. Oto jak
przysig antymodernistyczn wczono do Kodeksu Prawa Kanonicznego.
Umacniajc zgod na scentralizowan wadz Rzymu, kodeks ograniczy te ekumeniczny dialog z
innymi wyznaniami. Katolicy- stanowi kanon 1325 - powinni si wystrzega dysput i dyskusji, zwaszcza
publicznych, z niekatolikami w sprawach wiary bez zgody Stolicy Apostolskiej, a w pilnych przypadkach bez
zgody miejscowego biskupa 7. Na mocy kanonu 246 za wszystkie wyroki w sprawach teologicznej
ortodoksji wydawao wite Oficjum (dawna Inkwizycja). Obostrzeniom tym towarzyszyy nowe przepisy
cenzorskie. Na mocy kanonu 1386.1 adnemu ksidzu nie wolno byo bez pozwolenia miejscowego biskupa
publikowa ksiek ani pisa do gazet, dziennikw, magazynw czy przegldw lub ich wydawa. Kada
diecezja miaa swojego cenzora (kanon 1393.1). Cenzorzy skadali obowizkowo specjaln przysig na wiar
(kanon 1406.1) i wymagano od nich upewnienia si, e wszystkie diecezjalne zezwolenia na druk s w peni
zgodne z postanowieniami soborw Kocioa lub z konstytucjami i zarzdzeniami Stolicy Apostolskiej
(kanon 1393.2). Co wicej, nazwisko cenzora byo wyjawiane dopiero po pozytywnej ocenie jego pracy przez
biskupa (kanon 1393.5).
Nade wszystko jednak obowizywa kanon 329.2, dajcy papieowi wyczne prawo mianowania
biskupw. Rozwojowi nowoczesnych pastw narodowych w wieku dziewitnastym towarzyszyy stopniowa
dobrowolna rezygnacja ze wieckich wpyww na wybr biskupw i przejmowanie tego prawa przez

23
Watykan. Przez wiksz cz dziejw Kocioa papiee dziedziczyli prawo mianowania biskupw jedynie w
obrbie pastwa kocielnego i na Wschodzie, gdzie diecezje podlegay bezporednio papieowi. Innymi
sowy, ich prawo do mianowania biskupw byo ograniczone. Natomiast kanon 329.2 nowe okolicznoci
historyczne przeku w powszechn, absolutn i ponadczasow zasad, nie majc pokrycia w historii i
tradycji. W swojej rozprawie na ten temat nieyjcy ju Garrett Evans doskonale zilustrowa skutki tej
regulacji przepisw, obowizujcych a do dzi. Jeli Koci przedstawia si jako machin, na ktrej
szczycie skupiona jest boska pomoc, a od biskupw wymaga si tylko tego, by j skutecznie obsugiwali, to
jest jak najbardziej waciwe, aby wyznacza ich Rzym8.
Wanym nastpstwem nominacji biskupw by te nieomylny i wyroczny charakter ich nauk, jeli
tylko gosili je jednym gosem i w zgodzie z papieem. Wyjaniona szedziesit lat pniej w zrewidowanej
wersji Kodeksu Prawa Kanonicznego idea ich nieomylnoci przybiera obecnie posta kolegialnego
pluralizmu. A jednak, jak wskazuj krytycy kocielnego systemu, kolegialno jest trudno osigalnym ideaem
w sytuacji, gdy papie wybiera kadego z biskupw wedle wasnych pogldw i uprzedze9.
W praktyce nowe prawo mianowania biskupw napotkao problemy. Istniao bowiem wiele
konkordatw wynegocjowanych w cigu stuleci przez Stolic Apostolsk z rnymi rzdami i monarchiami
na wiecie, dostosowanych do miejscowych regu wyznaczania nowych biskupw. Charakteryzowaa je
zgoda na wiecki wpyw na te nominacje, a take na pewn kolegialno, jak w przypadku uwzgldniania
ycze miejscowych kanonikw katedralnych. Dla Gasparriego i Pacellego stao si jasne, e jeli kodeks ma
nabra mocy prawnej, to pewne wane konkordaty wymagaj renegocjacji lub uniewanienia10.
Skomplikowane zadanie czyszczenia prawa konkordatowego okazao si trudniejsze, ni wyobraali
sobie watykascy fachowcy. W maju 1917 roku, po opublikowaniu penego tekstu kodeksu, naczelnym celem
Pacellego stao si usunicie przeszkd do jego penego wprowadzenia w ycie w kraju, w ktrym ya
najliczniejsza i najpotniejsza na wiecie spoeczno katolicka - w Niemczech.

Pacelli i stosunki kocielno-pastwowe we Francji

Stojcemu przed ogromnym zadaniem kodyfikacji kocielnego prawa Pacellemu powierzono te do
odegrania rol w kluczowych planach w dziedzinie stosunkw midzynarodowych. Do najwaniejszych
naleay kwestie pastwa i Kocioa we Francji, w ktrej szerzy si antyklerykalizm. Wanie historia i
problemy stosunkw Trzeciej Republiki ze Stolic Apostolsk uksztatoway postaw i postpowanie
Pacellego wobec Kocioa i pastwa w nastpnych latach.
Wobec wrogoci francuskiego rzdu do katolickiej hierarchii i kleru z powodu ich sympatii
rojalistycznych, w latach osiemdziesitych ubiegego wieku Leon XIII stara si nieco zagodzi swoje
monarchistyczne stanowisko. Ale francuska hierarchia kocielna nie zamierzaa znosi republikanizmu, nawet
za namow papiea. Spraw pogorszyo opowiedzenie si katolickiej gazety La Croix po niewaciwej
stronie w osawionej sprawie Dreyfusa. Dreyfus, oficer pochodzenia ydowskiego, zosta skazany na cikie
roboty na Wyspie Diabelskiej za domnieman sprzeda tajemnic wojskowych pod zarzutem, w ktry
francuskim biskupom, uprzedzonym do socjalizmu, uwierzy byo nietrudno. Jeden z katolickich
duchownych, abbe Cros, owiadczy, e Dreyfusa naleaoby depta codziennie rano i wieczorem (...) i
roztrzaska mu nos11,,. A jezuicki miesicznik Civiltr Cattolica obwieci niesawnie, i Bg stworzy yda
do zdrady, dodajc, e Francja z pewnoci auje aktu z roku 1791, przyznajcego ydom francuskie
obywatelstwo, skoro ci pienidze na wniesienie apelacji w sprawie Dreyfusa zbieraj w tej chwili w
Niemczech. Kiedy 20 czerwca 1899 Dreyfusa oczyszczono z zarzutu, katolicki kler zaatakowali socjalici.
Korzystajc z kolejnej fali antyklerykalizmu we Francji, nieudany rzd Waldecka-Rousseau wyda w
roku 1901 akt zakazujcy zakonom nauczania. Jezuici zamknli swoje szkoy i zajli si czym innym. Cae
kongregacje religijne wyemigroway z Francji do Anglii, Belgii, Holandii i Stanw Zjednoczonych. W latach
nastpnych przeladowania te przypiecztowa nastpca Waldecka-Rousseau, Emile Combes, ktry we
wrzeniu 1904 roku owiadczy z dum, e zamkn 13904 katolickie szkoy 12.
Wybrany na papiea w szczytowym momencie antyklerykalnych szykan we Francji, Pius X da jasno
do zrozumienia, e nie pragnie ugody z republik francusk. Odmwi zatwierdzenia czci kandydatw do
objcia diecezji, ktrych zaproponowa rzd Combesa, i zoy na rce krla Woch Wiktora Emanuela III
oficjalny protest przeciwko zapowiedzianej pastwowej wizycie prezydenta Francji Emile-Franois Loubeta w
Wiecznym Miecie w roku 1904. W odpowiedzi rzd francuski zerwa stosunki dyplomatyczne z Watykanem,
a nastpnie przeprowadzi ustaw oficjalnie oddzielajc Koci od pastwa. Pomniejszym skutkiem owego
rozdziau, ale bardzo wanym dla Eugenia Pacellego, byo zlecenie przez watykaskiego sekretarza stanu
Merry'ego del Vaia, by Gasparri sporzdzi libro bianco (bia ksig), urzdowy raport w sprawie najnowszej

24
historii stosunkw Stolicy Apostolskiej z Francj. Zadanie to Gasparri powierzy Pacellemu, jednemu z
moich zaufanych pracownikw w sekretariacie stanu, na ktrym polegaem szczeglnie 13. W raporcie tym
Pacelli oskary francuski rzd o zawzity dogmatyzm i nietolerancj, a jego ministrw o zlecenie wamania
do papieskiej nuncjatury, czyli ambasady, w Paryu w celu wykradzenia z niej tajnego szyfru, za pomoc
ktrego komunikowaa si z Watykanem.
Tymczasem kryzys si pogbi. Pragnc podda kontroli dobra kocielne, rzd francuski powoa
wsplne wiecko-duchowne zespoy administrujce (w ktrych skad mieli wej pierwotnie wieccy
niekatolicy). eby uwolni Koci od jakichkolwiek podobnych wpyww wieckich, Pius X dobrowolnie
przekaza ca wasno kocieln we Francji pastwu, przedkadajc dobro Kocioa, jak si wyrazi, ponad
jego dobra. Odpowiedzi Francuzw bya eksmisja ksiy, zakonnikw i zakonnic z ich domw i klasztorw.
Rzd francuski stanowczo dy do poddania oddzielonego od pastwa Kocioa kontroli prawnej, Pius X
natomiast do swojego suwerennego prymatu nad Kocioem jako duchow, doktrynaln, prawn i
administracyjn caoci. Papieska wizja cakowitego rozdziau dwch wadz najwyszych bya jasna: z jednej
strony Koci z dysponujcym niepodwaaln wadz papieem na czele, z drugiej za wiat, z ktrym
kontaktuje si on za porednictwem swojej suby dyplomatycznej i biskupw.
Koncepcja ta zawaya na postawie Piusa X wobec katolickich partii politycznych we Woszech,
Niemczech i Francji. Nie dba o nie, poniewa nie mg ich kontrolowa. Zapowiadao to stosunek Pacellego
do polityki chadeckiej partii w Niemczech w latach dwudziestych i trzydziestych. Nie lubi jej, bo to partia
katolicka, powiedzia kiedy Pius X o niemieckiej partii Centrum, Zentrumspartei14. Cytowana wypowied
tym bardziej zwraca uwag, e z racji swego wieku papie ten musia przecie wiedzie, jak rol odegrali
centryci w walce z przeladowaniami Kocioa katolickiego w Niemczech Bismarcka w latach
siedemdziesitych ubiegego wieku. Nauczk z Kulturkampfu wycignito natomiast z pewnoci w
watykaskim Sekretariacie Stanu. Niech francuscy katolicy wezm przykad z przeladowa katolikw w
Bismarckowskich Niemczech - powiedzia kardyna Merry del Val. Ci niemieccy katolicy, jednoczc si w
samoobronie, pokonali Kulturkampf. A jednak Pius X wola si pozby katolickiej partii politycznej wanie
dlatego, i w hierarchicznej strukturze papieskiej wadzy nie widzia miejsca na wiecko-kocielny pluralizm.
Komentujc jego stosunek do politycznego katolicyzmu, historyk i dziennikarz Carlo Falconi napisa: Po
pierwsze, poniewa wierzy, e poczenie polityki i religii stanowi dla Kocioa krzywk
najniebezpieczniejsz. Po drugie, poniewa generalnie, szczeglnie w tamtym czasie, sprzyjay one [partie
katolickie] udziaowi ksiy w polityce. I wreszcie po ostatnie, poniewa uwaa je za zbyteczne, gdy po
wsparcie dla swoich religijnych przekona katolicy zawsze mogli si zwrci do wieckich partii
sprzyjajcych Kocioowi lub przynajmniej mu niewrogich 15. Pogld ten, o czym bdzie mowa, powtrzy
Pacelli dwadziecia lat pniej, kiedy jako watykaski sekretarz stanu przedoy ponad dalsze istnienie
katolickiej partii Centrum, stanowicej ostatni przeszkod na drodze Hitlera do dyktatury, spokojny, ulegy
Koci i wspprac z parti nazistowsk.
Pacelli dors jako specjalista od watykaskich stosunkw zagranicznych w czasie konfrontacji
Rzymu z rzdem Combesa, zajmujc si mozoln kodyfikacj prawa kocielnego i codziennymi zadaniami w
Kongregacji ds. Nadzwyczajnych. Jednoczenie, ukryty przed wiatem, przez lata zaskarbia sobie zaufanie
przeoonych, aby wreszcie w roku 1911 awansowa na podsekretarza 16, obejmujc stanowisko po Umbercie
Benignim, ktry zrezygnowa z powodu kopotw ze zdrowiem (by moe zwizanych z wyczerpujcym
podwjnym yciem watykaskiego biurokraty i szefa siatki szpiegowskiej).
W roku nastpnym, w dowd kolejnego specjalnego wyrnienia, Pacellego (towarzyszy mu
kardyna Gennaro Granito Pignatelli di Belmonte) ponownie wysano do Anglii na koronacj krla Jerzego V.
To podczas tej wizyty uczestniczy w paradzie krlewskiej marynarki wojennej w Spithead, o ktrej, jako papie, czsto wspomina na audiencjach dla angielskich pielgrzymw. Jesieni 1912 roku zosta mianowany
consultore, czyli doradc witego Oficjum, co dowodzi, i na jego ortodoksyjne pogldy nie pad nigdy
najmniejszy cie podejrzenia o modernizm.
Jako mocno faworyzowany podsekretarz, majcy przed sob przyszo w wiecie midzynarodowej
dyplomacji i prawa, uczestniczy w szeregu negocjacji, ktre przed wybuchem pierwszej wojny wiatowej w
znacznej mierze przyczyniy si do skrajnego wzmoenia napi pomidzy Serbi i Austro-Wgrami.
Szczegy ich historii, wyprzedzajcej o dziesi lat jego strategi w Niemczech, mona znale w
licznych aktach watykaskich. Archiwum, znane jako Sekcja ds. Stosunkw z Pastwami, podzielone jest
wedug dziaa Watykanu wobec rnych pastw narodowych. Puda opatrzone napisem Austria-Ungheria
1913 - Serbia - Belgrado 1913-1915 zawieraj zbir dokumentw zatytuowanych Concordato tra la Santa Sede e la
Serbia (Konkordat pomidzy Stolic Apostolsk i Serbi), na ktry skadaj si - przechowywane kiedy w
komplecie przez Eugenia Pacellego i opatrzone jego adnotacjami, sporzdzonymi pedantycznym pochyym

25
pismem listy, odszyfrowane cile tajne memoranda, protokoy zebra kardynaw i szkice traktatw.
W archiwalnym wprowadzeniu do tych dokumentw czytamy, e serbskim negocjatorem,
mianowanym przez ministra spraw zagranicznych Serbii, by Luigi Bakotic, specjalnym przedstawicielem
tego kraju przy Stolicy Apostolskiej francusko-woski ksidz Denis Cardon, a negocjacje rozpoczto w roku
1913 na zaproszenie monsignore Eugenia Pacellego, podsekretarza witej Kongregacji ds.
Nadzwyczajnych.

Konkordat z Serbi i pierwsza wojna wiatowa

24 czerwca 1914 roku, zaledwie cztery dni przed zabjstwem austriackiego arcyksicia Franciszka
Ferdynanda w Sarajewie, punktualnie o wp do dwunastej przedstawiciele Stolicy Apostolskiej i rzdu
serbskiego zasiedli w salonie Sekretariatu Stanu, eby zoy podpisy pod traktatem znanym jako konkordat z
Serbi. W spotkaniu uczestniczyli gwni serbscy negocjatorzy - ambasador w Paryu, Milenko Vesnic, i
minister spraw zagranicznych, Luigi Bakotic - a ze strony Watykanu kardyna Merry del Val i wysoki, chudy
trzydziestoomioletni praat Eugenio Pacelli, ktry negocjowa i przygotowywa w dokument przez ubiege
osiemnacie miesicy. W ramach konkordatu Serbia gwarantowaa Stolicy Apostolskiej prawo do poddania
katolickiego kleru i wiernych reguom prawa Kanonicznego, a katolikom na swych ziemiach prawo do
wasnych szk oraz wolno wyznania i praktykowania wiary. Zobowizywaa si rwnie do pacenia
pensji arcybiskupowi Belgradu, biskupowi skbu (dzi Skopje) i kapanom sprawujcym funkcje duszpasterskie. Jednoczenie konkordat znosi dawny protektorat Austro-Wgier nad katolickimi enklawami na
ziemiach serbskich.
Idea powierzania przez Watykan katolickim krajom europejskim roli protektorw katolikw w
pastwach niekatolickich bya w epoce kolonialnej czym zwyczajnym 17. Ze statusu protektora na Dalekim i
Bliskim Wschodzie korzystaa, a do swojego zerwania z Watykanem w roku 1905, zwaszcza Francja. O taki
status, gwnie dla korzyci politycznych i handlowych, zabiegay te w rnym czasie i w rnych czciach
wiata Niemcy, Austria, Hiszpania i Belgia. W Serbii byo jednake mao katolikw, dlatego konkordat z ni
nie wchodzi w gr, w kadym razie do jej zwyciskiej pierwszej bakaskiej wojny z Turcj w roku 1912 i
zajcia przez Serbw Macedonii, Epiru i pnocnej Albanii. Po doczeniu tych terytoriw, kiedy liczba
katolikw w powikszonej Serbii wzrosa z okoo siedmiu tysicy do czterdziestu, ten w wikszoci
prawosawny kraj dostrzeg korzy w zdobyciu ich przychylnoci.
Prawa protektorskie Austro-Wgier, zazdronie strzeone od ponad wieku, byy gwnie
symboliczne. Niemniej gwarantoway ksztacenie ksiy z Bakanw w liturgii rzymskiej w seminariach na
Wgrzech i w Austrii i daway wadz mianowania biskupw, a nawet moralne prawo do najazdu cesarstwa
na ten region, gdyby doszo tam do zagroenia katolickich wsplnot. Te symboliczne prawa nie byy dla
Austriakw bez znaczenia. Wobec kwestionowania przez Serbi, za zacht Rosji, austro-wgierskiej strefy
wpyww na Bakanach, dla utrzymania serbskich wizw lojalnoci wobec cesarstwa Franciszek Jzef by
gotw uy wszelkich rodkw. Podpisany tamtego dnia w roku 1914 w Watykanie konkordat z Serbi
zrywa je, a tym samym pozbawia cesarstwo wpyww. Natomiast Serbia na konkordacie tylko zyskiwaa,
gdy usuwa on zastrzeenia wobec jej zaciekego stronniczego prawosawia i rozbudza imperialistyczne
ambicje tego kraju, aby skupi pod swoimi skrzydami bakask mozaik katolickich i prawosawnych
ludw sowiaskich. Watykan te wiele na nim zyskiwa, poniewa konkordat kad kres wielowiekowej
wrogoci pomidzy Rzymem a prawosawn schizm, otwierajc przed katolicyzmem rzymskim i unickim
widoki na ewangelizacj Grecji i Rosji. Przede wszystkim jednak -co byo, jak wynika z dokumentw,
gwnym celem Pacellego - wyposaa on papiestwo w wane atrybuty wadzy, w tym w umieszczone potem
w kodeksie z roku 1917, przynalene do tej pory na mocy dawnego zwyczaju cesarzowi austriackiemu, prawo
do mianowania biskupw i praatw. Na traktacie tym traciy jedynie Austro-Wgry, poniewa grozi on
umocnieniem si serbskich panslawistycznych wpyww na poudniowych granicach cesarstwa i stanowi
dyplomatyczny policzek.
Negocjacje w sprawie konkordatu z Serbi prowadzono, wymieniajc szereg cile tajnych not w
trjkcie Wiede - Belgrad Watykan. Austriacy naturalnie prbowali w nich przeszkodzi, lecz Stolica
Apostolska - w osobie Pacellego - na przekr wszelkim ostrzegawczym radom, w tym powanym
przestrogom papieskiego nuncjusza w Wiedniu, usilnie dya do ich sfinalizowania.
Wiede zareagowa na wiadomo o konkordacie z oburzeniem. Austriacka prasa i nard donis
25 czerwca z Wiednia ambasador Woch - uwaaj konkordat z Serbi za powan dyplomatyczn porak
swojego rzdu18. Wiedeska gazeta Die Zeit pod nagwkiem NOWA PORAKA napisaa: Podniesie to

26
presti Serbw, a ich ksia i biskupi stan si wanym czynnikiem ruchu panslawistycznego (...) Po co wic,
na mio bosk, z racji naszego, bardziej politycznego ni religijnego, protektoratu Austria tak si wykosztowaa na Bakanach, eby w cigu kilku tygodni i bez walki wyrzuci to wszystko w boto?. W
utrzymanym w jeszcze gortszym tonie artykule wstpnym, ktry ukaza si w Arbeiterzeitung dzie po
podpisaniu konkordatu, jego autor pyta: Czy po takim upokorzeniu ktokolwiek bdzie jeszcze liczy si z
gosem Austrii?. Rzd postpowa z Serbami tchrzliwie i nieudolnie, orzeka prasa. Nastpi gwatowny
wzrost antyserbskiej retoryki i rozmnoenie si wezwa do dziaania. W chwili zamordowania kilka dni
potem w Sarajewie arcyksicia Ferdynanda nastroje i bez tego byy wybuchowe. Nie ulega wic wtpliwoci,
e konkordat z Serbi przyczyni si do postawienia jej przez Austro-Wgry tak bezwzgldnych warunkw,
e wojna staa si nieunikniona.

Tajna dyplomacja Pacellego

Dziwn histori konkordatu z Serbi zapocztkowaa podr, jak w lecie 1912 roku odby do
Belgradu pewien ksidz z woskiej prowincji. Ojciec Denis Cardon planowa zaznajomi si z krajami
bakaskimi przed powrotem do Wiednia na kongres eucharystyczny 19. By zaywnym, energicznym,
wcibskim, znajcym kilka jzykw, w tym serbsko-chorwacki, proboszczem maej parafii w miejscowoci
Taggia w Alpach Nadmorskich, powyej Ventimiglia nad Morzem rdziemnym.
Ktrego wieczoru w belgradzkim hotelu Cardon nawiza rozmow z (nie wymienionym z nazwiska
w watykaskich dokumentach) ministrem serbskiego rzdu. Podsun mu wwczas myl, e konkordat z
Watykanem byby w interesie zarwno Serbw, jak Kocioa. Minister odpar, e ze wzgldu na ostry
sprzeciw Austrii wtpi, czy serbski rzd moe zwrci si w tej sprawie do Watykanu bezporednio.
Prbowao ju tego bez powodzenia wiele osb z wadz pastwowych.
Jednake Cardon z takim przekonaniem mwi o poytkach z konkordatu, e minister bezzwocznie
mianowa tego skromnego i najwyraniej potraficego manipulowa ludmi kapana specjalnym
przedstawicielem Serbii przy Stolicy Apostolskiej. Nazajutrz Cardon stawi si na odpraw u ministre des
cultes w siedzibie serbskiego rzdu, a nastpnie skontaktowa si z watykaskim Sekretariatem Stanu.
Bardzo chcemy wiedzie, ba, damy informacji, kim jest gwny negocjator tego wanego aktu!, napisa
redaktor L' Eclaireur de Nice, gazety, ktra jako pierwsza 26 czerwca 1914 roku zamiecia histori Cardona.
Z akt watykaskich wynika niezbicie, i by nim nie kto inny jak podsekretarz Kongregacji ds.
Nadzwyczajnych, Eugenio Pacelli, bezporedni podwadny sekretarza stanu, Merry' ego del Vaia. To on
zaatwia wszystkie sprawy z Cardonem, z dyplomatami w Wiedniu i Belgradzie i z austriackim
ambasadorem przy Stolicy Apostolskiej w Rzymie. To on opracowa warunki konkordatu z Serbi,
odpowiada na wszelkie zapytania, wasnorcznie odpisywa niezmiennie w imieniu swojego przeoonego, a
nawet redagowa jego listy przed zaszyfrowaniem. To on organizowa i protokoowa zebrania w kurii, na
ktrych zapaday ostateczne decyzje.
W trwajcych przez rok negocjacjach z Serbi pominito wiedeskich dyplomatw w Rzymie,
nuncjusza papieskiego w Wiedniu i kompetentnych ministrw rzdu austriackiego. 10 stycznia 1913 roku
austriacki ambasador przy Stolicy Apostolskiej w odrcznym memorandum po francusku 20 poskary si
Pacellemu, i - w lad za belgradzkim artykuem prasowym z padziernika ubiegego roku doszy go
suchy, e Serbia czyni starania o poprawienie bezpieczestwa katolikw na jej ziemiach. Ostrzeg Watykan,
e jego rzd traktuje swj bakaski protektorat, sprawowany przez Austri od niepamitnych czasw, jako
kwesti nie praw, lecz obowizkw. W swojej nocie wyszydzi te denia Serbii do wyzwolenia
katolikw mieszkajcych na jej ziemiach przez uwolnienie ich spod jarzma Austrii i zastpienie zagranicznych
ksiy miejscowymi, na koniec dajc potwierdzenia, i Stolica Apostolska podzieli zdanie jego rzdu o
koniecznoci zachowania protektoratu Austro-Wgier.
W swej drugiej, zoonej 4 lutego 21, nocie ambasador poinformowa natomiast, e urzdnik z
serbskiego Ministerstwa ds. Wyzna zada od proboszcza parafii w uskubie podania liczby katolikw w
diecezji, swoich dochodw i dbr oraz szczegw na temat biskupstwa. Nasz konsul w Uskubie poprosi
proboszcza, by nie udziela adnych informacji, napisa, przypominajc Pacellemu, e ju raz prosi go o
wyjanienia i robi to powtrnie.
Wreszcie, w aide-memoire z 17 lutego 1914 roku 22, przedstawi zdecydowan reakcj swojego rzdu
na rozwj sytuacji, wyliczajc warunki, pod jakimi Austria zaakceptuje zmiany w umowie o protektoracie.
Byy wrd nich modlitwy za cesarza Franciszka Jzefa i jego rodziny podczas kadej mszy, przeznaczone dla
monarchy honorowe miejsce w kadym kociele, specjalne miejsce dla jego przedstawiciela podczas

27
religijnych procesji (takim przedstawicielom udzieli si szczeglnego pierwszestwa podczas ceremonii okadzania, przekazywania sobie znaku pokoju, agnus dei, przyjmowania komunii witej et cetera), obecno w
wityniach herbu cesarskiego i uroczyste obchody urodzin imperatora. Warunki te, z dzisiejszej perspektywy
bahe i mao znaczce, miay du rang symboliczn, dotyczyy bowiem lojalnoci i wizi kulturowych.
Innym nie poinformowanym i zdezorientowanym odbiorc pogosek by nuncjusz Stolicy
Apostolskiej w Wiedniu, arcybiskup Rafaele Scapinelli. W licie z 15 lutego 1913 roku 23 powiadomi on
Pacellego o swoich niedawnych spotkaniach z serbskimi dyplomatami. Cho najwyraniej nie zapoznano go z
rozwojem wydarze, to, domylajc si, co si wici, na wasn odpowiedzialno przedstawi im plusy i
minusy takiego traktatu. W sumie uzna, e konkordat otworzyby przed katolikami na Bakanach (gdzie s
uwaani za obcych i nie maj adnego wpywu na polityczne i kulturalne ycie kraju) nowe perspektywy,
ale list swj skoczy przeraajco trafnym proroczym spostrzeeniem:
Niemniej wyglda na to, e Austria jest zdecydowana ostro rozprawi si z Serbi i w powszechnej
opinii na wiosn, co w najwyszym stopniu skomplikuje sytuacj, moe wypowiedzie temu krajowi wojn.
Czy nie lepiej wic byoby si wycofa z negocjacji [w sprawie konkordatu], zamiast podejmowa ryzyko w
tak niepewnych i niebezpiecznych okolicznociach, ktre musz skoczy si dla Serbii militarnym
upokorzeniem. Serbia skupia bowiem w sobie ambicje pastw poudniowych Bakanw, ktrych
przeznaczeniem jest, jak si zdaje, zagraa integralnoci cesarstwa austro-wgierskiego24.
Akta watykaskiego Sekretariatu Stanu wykazuj, e w cigu minionych dwunastu miesicy ojciec
Cardon pilnie kursowa pomidzy Rzymem i Belgradem, a Pacelli dalej gra w kotka i myszk z austriackimi
dyplomatami i nuncjuszem papieskim w Wiedniu. Z zaniepokojonych not Austriakw wynika, e Pacelli, nie
zwaajc na adne proby Wiednia, postanowi skoczy z protektoratem Austrii nie ze wzgldu na dobro
serbskich katolikw, ale w imi centralistycznej polityki papieskiej. Lansowa przy tym, jako wabik na
Austriakw, pomys patronatu, czyli czysto honorowych praw zgodnych z prawem kanonicznym. Jest
oczywiste, e jako kanonista zamierza wcign ich w chaotyczny gszcz prawa kanonicznego, w peni
wiadom, o czym tamci nie mogli wiedzie, e przyszy kodeks z roku 1917 nie zapewni im adnych
honorowych praw. Austriacy wprawdzie nie dali si uagodzi, ale nic nie mogli zrobi, by powstrzyma
Stolic Apostolsk. Pozostay im wic jedynie proby o przestrzeganie przez ni praw patronackich, jasno
wyraonych w konkordacie z cesarstwem, lub przynajmniej o odoenie planw.
Ostateczne negocjacje nad konkordatem z Serbi i jego podpisaniem przedzieliy dwa spotkania w
kurii. Pierwsze zwoano na godzin 10.30 w niedziel 3 maja 1914 roku w nastpstwie narastajcego poczucia
kryzysu w sprawie traktatu. Sekretarzem zebrania z udziaem kardynaw Vannutellego, De Lai, Gottiego,
Ferraty, Gasparriego i Merry' ego del Vaia by Pacelli, ktry wasnorcznie je protokoowa25. Serbia zagrozia,
e w razie zbyt wielkich ustpstw Watykanu wobec Austrii albo dalszej zwoki wycofa si z negocjacji. Kuria
zostaa wic przyparta do muru. W jej opinii, gdyby Serbia to zrobia, los katolikw w tym rejonie staby si
pewnie gorszy ni przed rozmowami o konkordacie. Kardynaowie mieli wiadomo, e czas podj decyzj,
ale z protokou zebrania mona odnie wraenie, e zmierzaj do tego co nieuchronne niczym lunatycy.
Przekonany, e konkordat posuy interesom Kocioa katolickiego na Wschodzie, Vannutelli zacz nakania
kolegw do podpisu. Zapewni, e jest wiadom wyczulenia Austrii w tej kwestii. Ale ukamy im, co mog
na tym zyska, a nie straci, zaznaczy, proponujc, aby uszczliwi Austriakw honorowymi prawami, lecz
nie wysun konkretnych propozycji.
De Lai w krtkim wystpieniu popar go we wszystkim, stwierdzajc, e naley dy do zawarcia
traktatu, gdy (czym skomplementowa wysiki Pacellego) , jest to najlepszy konkordat, jaki dotd
opracowalimy. Po nim zabra gos Gotti, wysuwajc argument, e poniewa odmowa probie o zawarcie
traktatu nie ley w ich mocy, to powinni go zaakceptowa. Niemniej ostrzeg, e z Austri powinni
postpowa bardzo ostronie, cho i on nie mia adnych konkretnych pomysw w tej sprawie. Po czym,
posikujc si szczypt kazuistyki, podnis kwesti zapewnienia Austrii czysto honorowego statusu
patronki, dodajc, i nie trzeba podpiera go specjaln umow. Innymi sowy, wspomina w konkordacie
o obietnicy jego przyznania.
Przemawiajcy po nim Ferrata uderzy w ton przestrogi. Serbia nie jest krajem budzcym zaufanie
powiedzia. To oczywiste, e dy do konkordatu tylko dlatego, eby si pozby wpywu Austrii.
Rwnie i on zaleci, by nie unieszczliwia Austrii, lecz wzorem innych nie zaproponowa nic konkretnego.
Uwaano, e przewodnik i mentor Pacellego Gasparri popiera konkordat z Serbi tak jak pozostali. E
anch' egli, tutto considerato, per l'affirmativa (W sumie on rwnie jest za), napisa Pacelli. Ale pozostae
zaprotokoowane wypowiedzi Gasparriego s nader skpe i wymijajce. Po wycofaniu si Turcji z tego
rejonu Austria stracia prawo do protektoratu, powiedzia.
Najmocniejsze argumenty na poparcie konkordatu z Serbi przedstawi sekretarz stanu, kardyna

28
Merry del Val. Odmowa daaby tym Sowianom pretekst do zacienienia kontroli nad katolikami - zacz - a
musimy pamita, e to Serbowie do nas przyszli (...) S wic zainteresowani w uporzdkowaniu sytuacji.
Taka sposobno moe si ju nie powtrzy. W kadym razie protektorat austriacki nie istnieje i nic go nie
wskrzesi.
A potem wysun argument, o ktrym zapewne pamita Pacelli, gdy dwadziecia lat pniej ukada
si z Hitlerem. Jeli mwimy, e tym Serbom nie moemy ufa - powiedzia Merry del Val to tym bardziej
powinnimy ich zobowiza konkordatem.
Ostatnie zebranie kardynaw z Sekretariatu Stanu zwoano na 10.30 rano 7 czerwca 1914 roku 26.
Jeszcze raz omwiono na nim kwesti praw do patronatu Austrii, od ktrego potwierdzenia Austriacy
uzaleniali niechtn zgod na konkordat Watykanu z Serbi. Jednake wypowiadajcy si jeden po drugim
dostojnicy zgodnie stwierdzali, i serbscy negocjatorzy prdzej wycofaj si z rozmw, ni przyznaj
cesarstwu takie prawa w traktacie.
Jeeli teraz zerwiemy negocjacje, skutki bd bardzo powane owiadczy pesymistycznie pod
koniec zebrania Merry del Val. Serbowie rzuc si na Koci, zarzucajc nam, e nie mielimy zamiaru
usankcjonowa prawnie ich propozycji. Z drugiej strony, jeli katolickie wsplnoty bd zmuszone zwrci
si o obron do Austriakw, wzbudz podwjn niech.
Ale powtrzenie ostronej opinii, jak przed osiemnastoma miesicami wyrazi nuncjusz papieski w
Wiedniu, arcybiskup Scapinelli, pozostawiono Gasparriemu.
Gwnym powodem zabiegania Serbii o ten konkordat - powiedzia on - jest zdobycie wzgldw
tych narodw sowiaskich, ktre winne s wierno cesarstwu austro-wgierskiemu, i usunicie przeszkd,
jakie mogyby si pojawi z przyczyn religijnych i kulturowych. Zamiarem Serbw jest pokazanie, e ich
krlestwo jest w serdecznych stosunkach ze Stolic Apostolsk i gwarantuje katolikom wolno i dobrobyt.
Byy to ostatnie sowa w tej sprawie wypowiedziane w kurii przed udaniem si do Piusa X po podpis,
jedyne wyraajce na tym finalnym zebraniu istotne zastrzeenia pord chru gosw aprobaty.
Przynajmniej jeden Gasparri zrozumia, e dza kurii, by podda katolikw na Bakanach bezporedniej
wadzy papiea, i widoki na misjonarskie sukcesy na Wschodzie wpdziy Watykan w puapk. Wcignity
przez Serbi w legendarn gmatwanin bakaskiej polityki, Rzym nie wzi pod uwag, e konkordat z ni
zwikszy napicia w tym regionie.
Nic nie wskazuje na to, by choreograf tych wydarze, Eugenio Pacelli, mia wtedy albo pniej
wtpliwoci co do trafnoci sposobu, w jaki je rozegra. Nic te nie wskazuje na to, by Gasparri zdawa sobie
spraw z zakresu inicjatyw swojego protegowanego.
Zawierajcy dwadziecia dwa artykuy konkordat, ktry podpisano 24 czerwca 1914 roku, nosi
wszelkie znamiona przyszej polityki Pacellego: rozszerza wadz papiesk nad Kocioem katolickim na
szczeblu lokalnym, zwaszcza w kwestii mianowania biskupw. Praktyczne pozbawienie krajowych
episkopatw swobody w ich wyborze stao si wan kwesti dla Kocioa w wieku dwudziestym.
Artyku pierwszy mwi o swobodnym i publicznym praktykowaniu religii katolickiej i apostolskorzymskiej w krlestwie Serbii. Artyku trzeci stwierdza, e arcybiskup Belgradu i biskup Uskbu za
sprawy kocielne odpowiadaj bezporednio przed Stolic Apostolsk, a artyku czwarty podkrela, e
kandydatw na biskupstwa wyznacza Jego witobliwo, powiadamiajc o nich wczeniej serbski rzd,
aby unikn nominacji politycznie niepodanych. Sze innych artykuw kado nacisk na swobodne
praktykowanie wiary katolickiej w zgodzie z przepisami prawa kanonicznego, w tym kompleksowy artyku
dwudziesty, goszcy: W razie wystpienia jakichkolwiek trudnoci w interpretacji tych artykuw (...)
Stolica Apostolska i rzd krlewski dojd wsplnie do rozwizania zgodnego z prawem kanonicznym.
Konkordat gwarantowa katolickim biskupom, ksiom i nauczycielom religii hojne subsydia
rzdowe. W Serbii miay powsta seminaria duchowne, a klerycy i katecheci naucza doktryn wiary
katolickiej w miejscowym jzyku. Podczas mszy obowizywao zmwienie modlitwy za krla Serbii. O
Austrii nie byo w konkordacie ani sowa, choby jednej aluzji do jej, zasugujcych przynajmniej na
szcztkowe wzgldy, wielowiekowych wizi z katolicyzmem w tym regionie, najmniejszej wzmianki o
prawach do patronatu.
Nazajutrz austriacka gazeta Die Zeit zamiecia na pierwszej stronie artyku NOWA PORAKA.
Przedstawiono w nim obszernie polityczne wymiary konkordatu, na ktre przez osiemnacie miesicy
negocjacji nie zwraca uwagi Pacelli. Katolick hierarchi w tym regionie - stwierdzaa gazeta podobnie jak
ksiy, ktrych miano odtd ksztaci w Serbii, zobowizano tym samym do lojalnoci wobec serbskich
wadz. To ogromna utrata wpyww, bardzo draliwa dla Austrii napisano. W cigu wiekw poniosa
ona wiele nadaremnych ofiar w sprawie bakaskich katolikw, w tym Albanii, gdzie rwnie zanosi si
na utrat przez nas protektoratu. To straszny cios dla naszego prestiu.

29
Ale najbardziej wymowny i zowieszczy by trzeci argument Die Zeit, ktry przedrukoway gazety
na caym wiecie. Konkordat to najlepsze narzdzie propagandowe przemawiajce za powstaniem Wielkiej
Serbii, gdy jedyn przeszkod w zjednoczeniu Serbw z Chorwatami jest rozam midzy katolicyzmem a
prawosawiem. Jeli do wojskowego sukcesu [w konflikcie z Turcj] Serbowie dodadz dyplomatyczne
zwycistwo nad Austri, to Serbia musi si sta punktem odniesienia dla Sowian yjcych na poudnie od
austriackich granic. Panserbscy agitatorzy uwaaj pomoc katolickich biskupw i ksiy za nader wan w
ich walce.
Kiedy 28 czerwca panserbski agitator zastrzeli w Sarajewie arcyksicia Franciszka Ferdynanda i jego
on, oburzenie na konkordat z Serbi podsycio powszechny wybuch gniewu na ten kraj. W kadym razie
konkordat okaza si wkadem Watykanu w konflikt, ktry doprowadzi austriacki rzd do wysunicia
wygrowanego, upokarzajcego ultimatum wobec Serbii. Nic nie wskazuje na to, e papie Pius X zdawa
sobie spraw z roli Stolicy Apostolskiej we wzmoeniu napi, ktre przywiody Austro-Wgry i Serbi na
krawd wojny. Jej wypowiedzenie wtrcio go, jak mwiono, w gbok depresj, z ktrej ju si nie
wydoby. Zmar 20 sierpnia 1914 roku, podobno ze zamanym sercem.
Epizod w wskazuje wyranie, jak negatywny moe by wpyw watykaskiej dyplomacji na stosunki
kulturowo-polityczne, na jej moliwoci we wzbudzaniu niepewnoci i trwogi i na zdolnoci do
komplikowania i gmatwania rosncych napi pomidzy krajami. Stolica Apostolska z pewnoci nie bya
zwykym biernym widzem, zainteresowanym wycznie duchowym dobrem serbskich katolikw, ale
graczem na wiatowej scenie, graczem z dalekosinymi ambicjami i celami. W latach nastpnych inicjatywy
Pacellego w dziedzinie stosunkw midzynarodowych skupiy si na renegocjowaniu konkordatw
sprzecznych z nowym Kodeksem Prawa Kanonicznego. Nic nie wskazuje na to, eby po negocjacjach
konkordatowych z Serbi zastanawia si on nad ich niebezpiecznymi nastpstwami. Mona zatem
powiedzie, e omawiany epizod zowieszczo zapocztkowuje charakterystyczne dla dystansowanie si
wobec dalekosinych politycznych skutkw wasnych dyplomatycznych dziaa w imieniu papiea.

IV. DO NIEMIEC
Benedykta XV, Giacoma della Chiese, wybrano na papiea 3 wrzenia 1914 roku, dwa tygodnie po
mierci Piusa X. Ten genueski arystokrata, z racji drobnej postury zwany picoletto (malutki), by czowiekiem
witobliwym, skromnym, bystrym i rzutkim. Jako protegowany Rampolli, watykaskiego sekretarza stanu
za pontyfikatu Leona XIII, szybko awansowa w hierarchii kocielnej dyplomacji na zastpc nowego
sekretarza, kardynaa Merry' ego del Vaia. Ale w panujcej za pontyfikatu Piusa X atmosferze obsesyjnej
podejrzliwoci della Chiesa straci zaufanie, najprawdopodobniej z powodu czstych i nieroztropnych
wspominkw o szczliwych czasach i rzdach Leona XIII. Usunity w roku 1907 z Watykanu, zosta
arcybiskupem Bolonii, co uwaano za degradacj. Nie otrzyma te kardynalskiego kapelusza, do roku 1914
przyznawanego zwyczajowo gowie tak wanej diecezji.
Gdy tylko zosta papieem, natychmiast zwolni watykaskiego sekretarza stanu, ledwo dajc
odchodzcemu Merry' emu del Valowi czas na posprztanie biurka. Rwnoczenie za szybko rozwiza
Sodalitium Planum, szpiegowsk siatk Benigniego (ktry, stosownie do swoich kwalifikacji, skoczy jako
szpicel Mussoliniego) 1 kadc kres antymodernistycznemu polowaniu na czarownice. Ale
antymodernistyczna przysiga, cenzura ksiek pisanych przez duchownych i restrykcje wci
kodyfikowanego prawa kanonicznego pozostay w mocy, wymuszajc przez wiksz cz tego stulecia
posuch wobec nowej ideologii wadzy papieskiej.
Wkrtce potem Benedykt XV, nie mogc znie widoku chrzecijan i katolikw walczcych ze swoimi
wspwyznawcami, zaj si cigniciem zwanionych narodw europejskich do stou obrad. Tu po
wstpieniu na tron papieski wystosowa swj protest wobec wiata przeciwko straszliwej rzezi,
poraony, jak napisa, niewysowion udrk i zgroz w obliczu przeraajcego wojennego spektaklu, w
ktrym przelewane s strumienie chrzecijaskiej krwi 2. W jego przewiadczeniu najwiksze wpywy moga
zapewni Stolicy Apostolskiej cile neutralna, bezstronna, jak j nazwa, postawa. Z uwagi na wielkie
moliwoci sterowania religijnymi protestami dla potrzeb propagandy wywierano na niego liczne naciski,
chcc, by zaj konkretne stanowisko. Nie opowiedziawszy si w potpieniu okruciestw po adnej ze stron,
w rezultacie narazi si powanie jednym i drugim. Kiedy w maju 1915 roku Wochy doczyy do aliantw, w
trakcie rozmw nad tajnym traktatem londyskim sprzeciwiy si udziaowi przedstawicieli Stolicy
Apostolskiej w negocjacjach i w rozstrzyganiu problemw zwizanych z wojn. Nie byy chyba odosobnione
w pogldzie, e papiestwo jest wci zdolne wykorzysta wojenny kryzys do wsparcia wasnych celw w

30
nadal nierozwizanej kwestii Rzymu sporze pomidzy Stolic Apostolsk i pastwem woskim.
Na swojego sekretarza stanu Benedykt XV powoa Pietra Gasparriego, ktry pozosta na tym
stanowisku przez nastpnych szesnacie lat. Eugenio Pacelli natomiast awansowa na sekretarza Kongregacji
ds. Nadzwyczajnych i zaj si sytuacj rzesz jecw wojennych po obu stronach konfliktu. W dziele niesienia
pomocy rozkrci kocieln machin administracyjn niemal do granic jej komunikacyjnych moliwoci.
Biskupom diecezji, na ktrych terenie zaoono obozy jenieckie, polecono wyznaczy ksiy znajcych jzyki,
by pomogli wzitym do niewoli w nawizaniu kontaktu z rodzinami. Wsppracujc z Midzynarodowym
Czerwonym Krzyem i rzdem Szwajcarii, Pacelli negocjowa w sprawie wymiany rannych jecw 3. Dziki
jego staraniom okoo 65 000 odesano do domw. Jego sekretariat zajmowa si te zbieraniem wiadomoci o
zaginionych i polegych, a z funduszy przekazanych przez Stolic Apostolsk kupowa lekarstwa i ywno.
Przez pierwsze trzy lata wojny, w cigu ktrych nie wzi pono dnia urlopu, Pacelli kontynuowa
prace nad ogoszeniem i wydaniem prawa kanonicznego. Przez wiksz cz 1916 roku w Watykanie kryy
pogoski, e zostanie mianowany nuncjuszem papieskim w Monachium, w kocu jednak stanowisko to
otrzyma nuncjusz papieski w Brazylii, arcybiskup Giuseppe Aversa. Wedug barona Carla Montiego,
woskiego dyplomaty i bywalca na dworze papieskim, Gasparri nie chcia sysze o wyjedzie Pacellego z
Rzymu przed ukoczeniem prac nad nowym prawem kanonicznym.
Tymczasem papie Benedykt XV czeka na najlepsz okazj, aby zaangaowa europejskie potgi w
watykaski plan pokojowy. Moment w nadszed, jak si wydawao, wczesn wiosn 1917 roku, w jednym z
najczarniejszych dla krajw ententy okresw wojny. Niemcy okupowali Bukareszt, ich okrty podwodne
niszczyy marynark sprzymierzonych, ofensywa na zachodnim froncie utkna w miejscu, Rosja pogrya
si w chaosie rewolucji, a Stany Zjednoczone jeszcze nie przystpiy do wojny. Benedykt XV ywi przekonanie, e splot wydarze sprzyja nakonieniu wojujcych stron do rozmw pokojowych. Komu jednak mg
powierzy delikatn misj przedstawienia tej propozycji Niemcom?
Los albo opatrzno zrzdziy jednak, e 3 kwietnia, niebawem po objciu nuncjatury w Monachium,
arcybiskup Aversa zmar nagle na zapalenie wyrostka. Benedykt XV uzna, e jego idealnym nastpc bdzie
Pacelli. 13 maja 1917 roku na skromnej kameralnej uroczystoci w Kaplicy Sykstyskiej papie osobicie
wywici go na arcybiskupa Sardi. Sardi, inaczej Sardes, nie byo diecezj duszpastersk, lecz jedn ze
zniszczonych podczas najazdu muzumanw siedmiuset diecezji wschodniochrzecijaskich, lecych, jak
mwiono w Rzymie, in partibus infidelium (na ziemiach pogan). Obecni tego dnia w kaplicy celebranci - papie
Benedykt XV, Pitro Gasparri oraz Achille Ratti, kolega i przyjaciel Pacellego, watykaski bibliotekarz i
dyplomata, pi lat pniej wybrany na papiea - skupiali w swoich rkach najwysz kocieln wadz. Byli
tam rwnie matka Pacellego i jego brat Francesco, ojciec zmar bowiem w listopadzie zeszego roku na gryp.
Skonni do przypisywania znaczenia datom maryjnym odnotuj potem, e Pacelli zosta biskupem
tego samego dnia, w sobot 13 maja 1917 roku, gdy w miejscowoci Fatima w Portugalii trjce dzieci ukazaa
si spowita w wiato kobieca posta, rozpoznana pniej jako Matka Boska, ktra powiedziaa im:
Przyjdcie tu za p roku, trzynastego dnia miesica o tej samej porze, a powiem wam, kim jestem i czego
chc 4. Po tym wydarzeniu tysice ludzi w Fatimie zaobserwowao, wedug przekazw, zjawisko wirujcego
soca. W roku 1928 Lucia, jedyna ze wspomnianej trjki, ktra przeya, ujawnia pierwsz ze synnych
tajemnic fatimskich, zawierajc proroctwa dotyczce wojen i komunizmu w wieku dwudziestym.
Czterdzieci lat pniej Pacelli, ju jako papie, sam zaobserwowa w ogrodach watykaskich zjawisko, ktre
uzna za wirowanie soca. Z czasem w tym bardzo opanowanym zarzdcy Kocioa i formalicie ujawnia si
w penej krasie mistyczna strona jego natury. Dzie 13 maja, w ktrym otrzyma sakr biskupi, mia si sta
witem Matki Boskiej Fatimskiej.

Negocjacje pokojowe
18 maja 1917 roku arcybiskup Eugenio Pacelli w godnym uwagi stylu wyruszy z rzymskiego
Stazione Termini do Monachium. Nie tylko zayczy sobie osobnego duego przedziau z wygodami, ale aby
nie naraa swojego wraliwego odka na niemieckie jedzenie czasw wojny, poleci doczepi do pocigu
zaplombowany wagon z szedziesicioma skrzyniami prowiantu. O tej jego ekstrawagancji donis
Benedyktowi XV 19 maja baron Carlo Monti 5. Poinformowa on zgorszonego Ojca witego, e aby sprosta
wymaganiom nowego nuncjusza wzgldem podry, musia zaangaowa w spraw a cztery ministerstwa
woskiego rzdu i e koszt samej ywnoci Pacellego sign omiu tysicy lirw, ktre bdzie musiaa
wysupa z kiesy Stolica Apostolska. Specjalny wagon, w ktrym zaplombowano ywno, sprowadzono
popiesznie z Zurychu, a o niesychany w czasie wojny przywilej jazdy w prywatnym przedziale trzeba byo

31
si zwraca specjalnie do woskich kolei pastwowych. Co wicej, na wypadek gdyby Pacelli potrzebowa w
drodze pomocy, postawiono w stan pogotowia wszystkich zawiadowcw stacji od Rzymu do szwajcarskiej
granicy. Tymczasem minister spraw zagranicznych wystawi mu specjalne paszporty, a minister finansw
udzieli specjalnego pozwolenia na wywz z kraju ogromnych iloci ywnoci objtej embargiem.
Wedug barona, Ojciec wity pokrci w zdumieniu gow i powiedzia, e gdyby to jego wysano do
Monachium, wolaby y jak wszyscy Bawarczycy. W swej relacji Monti zaostrza kontrast midzy nim a
Pacellim, aluzyjnie napomykajc o wzburzeniu papiea na wie, e kura na jego stole kosztowaa a
dwadziecia lirw. Oto prosty kapan pisze Monti yjcy skromnie i bez przepychu. A jednak mimo
wspomnianego niezadowolenia Benedykta XV z ekstrawagancji Pacellego, mody arcybiskup nie straci
zaufania jego i kurii i odegra kluczow rol w papieskich planach pokojowych.
25 maja obj nuncjatur w Monachium, mieszczc si w neoklasycznym paacu przy Brennerstrae,
na wprost pniejszego Brunatnego Domu, kolebki nazizmu (w czasie drugiej wojny wiatowej oba budynki
zniszczya dua bomba). Gospodarstwo prowadzio mu kilkoro wieckich sucych, do pomocy mia uditore,
asystenta, praata Schiopp, a w garau do dyspozycji wielk limuzyn z papieskim herbem na drzwiach.
Nowy nuncjusz z miejsca przystpi do propagowania pokojowego planu Benedykta XV. Jasny co do
zasad, nieokrelony w szczegach, postulowa on stopniowe rozbrojenie, zniesienie obowizkowej suby
wojskowej, ustanowienie arbitrau w sprawach wojny, sankcje wobec krajw odmawiajcych
podporzdkowania si werdyktom sdu arbitraowego, zasad wolnoci mrz. Ale co najwaniejsze,
apelowa o zwrot okupowanych terytoriw i o sporzdzenie dokumentu do dyskusji w kwestiach ziem
spornych, takich jak Alzacja, Lotaryngia, Trydent i Triest, uwzgldniajcego wol narodw. Belgii
zaproponowa papie Benedykt powinno si zapewni niepodlego, a Polsk zjednoczy i odrodzi.
28 maja, trzy dni po przybyciu do Monachium, Pacellego zawieziono powozem do krlewskiego
paacu, gdzie zoy listy uwierzytelniajce krlowi Bawarii Ludwikowi III, ktremu towarzyszy minister
spraw zagranicznych, graf Georg Friedrich von Hertling. Ale do waniejszych spotka doszo pniej, w
Berlinie i w Bad Kreuznach, wojskowej kwaterze gwnej kajzera Wilhelma II.
Do Berlina wyruszy Pacelli pocigiem w poniedziaek 25 czerwca.
W licie do Gasparriego, informujcym o szczegach tej podry, napotykamy jego sowa po raz
pierwszy od czasu wspomnianych szkolnych wypracowa. Bystra, niemal dziennikarska relacja papieskiego
nuncjusza zdradza jego wielkie wyczulenie na oznaki naleytego szacunku.
Do Berlina przybylimy 07.20 rano - pisze. - Na dworcu powita mnie pose Erzberger [Matthias
Erzberger, czoowy katolicki przywdca partii Centrum], a potem pojechalimy okazaym samochodem
wojskowym, ktry odda do mojej wycznej dyspozycji na czas pobytu w Berlinie. Towarzyszy mi do hotelu
Continental, jednego z najlepszych w stolicy, gdzie jako go cesarskiego rzdu zamieszkaem w do
przestronnym apartamencie na pierwszym pitrze. W rozmowie z panem Erzbergerem podkreliem konieczno powstrzymania prasy od wrogich komentarzy na temat papieskiego planu pokojowego w gazetach,
w ktrych najpewniej przedstawiono by Stolic Apostolsk jako sprzyjajc stronie niemieckiej. Prob moj
speniono w zupenoci: cenzura zapobiega wszelkim komentarzom prasowym w tej sprawie.
O 10 rano odprawiem msz wit w kociele witej Jadwigi (...) O 11.30 rozpoczem spotkanie z
cesarskim kanclerzem [Theobaldem von Bethmannem-Hollwegiem] (...) Pan Bethmann-Hollweg, mczyzna
okazaej postury i o wyrazistych rysach, ma powierzchowno cokolwiek pospolit, ale robi wraenie
szczerego i bezporedniego 6.
Kanclerz Bethmann-Hollweg zapewni Pacellego, e Niemcy szczerze pragn zakoczenia tej
strasznej wojny, ktrej nie wywoay i e gotowo pertraktowania z wrogami demonstruj ju od grudnia
zeszego roku. Propozycj t, cign, odczytano jako znak saboci, a nie autentyczn ch zakoczenia tej
bezsensownej rzezi, chocia pastwa centralne s militarnie nie do pokonania. Owiadczy, e istotnie
nadszed czas na pokj, w ktrego zawarciu stoi na przeszkodzie wycznie za wola wrogw Niemiec,
zademonstrowana w mowach Lloyda George' a i Wilsona.
Nastpnie rozmwcy przystpili do szczegw. Pacelli poinformowa Gasparriego, e kanclerz
poruszy tematy stopniowego wzajemnego rozbrojenia, niepodlegoci Belgii oraz kwesti Alzacji i Lotaryngii
i granicznych sporw austriacko-woskich. W jego opinii, Bethmann-Hollweg nie bez wahania przyzna, e
niektre posunicia w tych sprawach s moliwe, po czym rozwin cz tematw, spekulujc, e Austria
mogaby pj na pewne ustpstwa w sporze granicznym z Wochami, i delikatnie mu wypomnia, e
francuscy biskupi podsycaj nienawi do Niemcw.
Donoszc o zaszczycie, jakiego dostpi tego wieczoru na wydanej na jego cze kolacji, Pacelli w
odrcznym przypisku wyraa zdumienie, e zaproszono na ni jednego z przywdcw Chrzecijaskiego
Zwizku Pracownikw. Co wskazuje - dorzuca - e niemiecki rzd rzeczywicie zamierza wspiera partie

32
robotnicze 7.

Pacelli i kajzer
28 czerwca, w czwartek wieczorem, Pacelli w asycie praata Schioppy okazaym, specjalnym
cesarskim wagonem kolejowym wyjecha z Berlina do siedziby kajzera w Nadrenii.
W cesarskiej rezydencji zamku w starym miecie Bad Kreuznach dokd go zawieziono, oddano
do jego dyspozycji eleganck komnat, a potem zaprowadzono do skromnie urzdzonego pokoju z kilkoma
fotelami i biurkiem, za ktrym sta, z lew rk na rkojeci szpady i Wielkim elaznym Krzyem przy
konierzu wojskowej bluzy, niemiecki cesarz. Na biurku spoczywa telefon polowy, a na wysokich cianach
wisiay mapy frontw.
Pacelli napisa Gasparriemu, e zgodnie z otrzymanymi wskazwkami odczyta kajzerowi peen
czci list papiea. Wyraa on gbokie zatroskanie Ojca witego przeduajc si wojn rosnc
materialn i moraln ruin i samobjstwem europejskiej cywilizacji, budowanej przez tyle wiekw ludzkiej
historii. Papie nie wtpi, owiadczy Pacelli, e niemiecki cesarz pragnie dopomc mu w dziele zakoczenia
wojny.
Kajzer wysucha go z szacunkiem i najwysz powag. Jednake kiedy odpowiedzia, jego gos,
gesty i miny zdradzay, zdaniem Pacellego, fanatyzm i nie byy w peni normalne ( esaltato a non del tutto
normale ) 8.
Kajzer odpar, e to nie Niemcy wywoay t wojn. Zostalimy zmuszeni do obrony przed
niszczycielskimi deniami Anglii, ktrej wojenn potg naleao zniszczy. Przy tych sowach przeci
pici powietrze. W grudniu zeszego roku, cign, Niemcy podjy inicjatyw pokojow, ale papie nie
raczy o tym wspomnie. Reszt odpowiedzi monarchy stanowia, wedug Pacellego, gwnie tyrada na temat
zagroe ze strony midzynarodwki socjalistycznej i potrzeby pokoju. Wreszcie Wilhelm poradzi
nuncjuszowi, aby papie uroczycie i z ca powag zaleci klerowi i wiernym prac i modlitwy o pokj.
Wtedy za armia pruska i katolicka hierarchia kocielna winny utworzy wsplny front przeciwko grobie
socjalizmu.
Kajzer poruszy te szereg niezwizanych ze sob spraw: zdrad krla Woch, wag posiadania przez
papiea wasnego terytorium z korytarzem czcym papiestwo z morzem, sytuacj w Rosji i angielski plan jej
finansowego wsparcia, aby dalej prowadzia wojn, a take przyszo Belgii. Pacelli twierdzi, e w tym
momencie zacz usilnie baga w imieniu Ojca witego, powoujc si na obietnic jego krlewskiej moci,
o wstrzymanie zsyania Belgw do Niemiec. (Niektre z innych relacji dotyczcych tego spotkania podaj, e
proba ta udobruchaa kajzera i przyrzek, e natychmiast pooy kres tym praktykom9).
Po spotkaniu Pacellego zaproszono na drugie niadanie i przyjto go z wszelkimi honorami.
Podczas przyjcia, w ktrym uczestniczyo wielu ksit, posadzono mnie odnotowa skrupulatnie - po
prawej rce kajzera, a praata Schiopp po lewej.
Spotkanie z nuncjuszem papieskim wywaro na kajzerze na tyle mocne wraenie, e opisa je
szczegowo w pamitnikach, przeoonych i opublikowanych w roku 1922 przez New York Times 10. W
odtworzonej najwyraniej z robionych na gorco zapiskw relacji cesarza uderza milczca ulego Pacellego i
komiczna ulga Schioppy, uwaajcego, e nuncjusza przerasta sytuacja i e chyba nie za dobrze radzi sobie z
jzykiem.
Kajzer uzna, e Pacelli to dystyngowany, miy, bardzo inteligentny czowiek o nieskazitelnych
manierach. Jego zdaniem, nuncjusz znal jzyk niemiecki na tyle, by rozumie go ze syszenia, lecz nie do,
by mwi nim pynnie. Dlatego rozmawiali po francusku, cho Pacelli wplata niekiedy niemieckie zwroty.
Natomiast mwicy pynnie po niemiecku praat Schioppa, ktrego cesarz nazywa kapelanem, wtrca si,
nieproszony, do rozmowy, ilekro zachodzia obawa, e nuncjusz zbytnio ulega moim argumentom.
Kiedy kajzer poruszy kwesti pokoju Austro-Wgier z Wochami, Pacelli wtrci, e papieowi
trudno byoby interweniowa w tej sprawie ze wzgldu na brak kontaktw Watykanu z rzdem woskim oraz
niech Woch do papieskich propozycji zwoania konferencji pokojowej.
Na to, wedle kajzera, praat Schioppa oznajmi, e taki krok nie wchodzi w rachub, poniewa woski
rzd zmobilizuje piazza, tj. wosk opini publiczn. I zdecydowanie przeciwstawi si wyraonym przez
niego zastrzeeniom. Owiadczy, e nie znam rzymian, ktrzy, podbechtani, zmieniaj si w bestie (...) Ich
ewentualny atak na Watykan zagroziby yciu samego papiea. Na prby rozproszenia jego obaw przez
cesarza Schioppa dalej w najlepsze rozwodzi si nad zagroeniami ze strony piazza.
W tym momencie Pacelli przej inicjatyw, owiadczajc, e we Woszech papieowi trudno byoby
zaproponowa cokolwiek w kwestii pokoju bez naraenia si coraz silniejszej wieckiej opozycji. W replice,

33
pobrzmiewajcej starymi urazami, ktrych rdem bya nierozwizana kwestia rzymska, a zarazem
zapowiadajcej jego pniejsze zachowawcze milczenie jako papiea, doda, i trzeba pamita, e [papie]
nie jest, niestety, wolny. e gdyby do papiea nalea jaki kraj, a przynajmniej rejon, w ktrym mgby
rzdzi samodzielnie i tak jak pragnie, sytuacja byaby zupenie inna. W obecnym stanie rzeczy jest bowiem
zbyt zaleny od wieckiego Rzymu i nie moe dziaa wedle swojej woli.
Daleki od robienia nadziei, e papie odzyska swoje terytorium (jak donis Watykanowi Pacelli),
monarcha w swoim pamitniku twierdzi, i doradzi nuncjuszowi, by rozway konieczno mielszych
dziaa gowy Kocioa w tym wzgldzie. Napomknem o wspaniaym celu, jakim jest zaprowadzenie
pokoju na wiecie, celu wprost stworzonym dla papiea, od osignicia ktrego nie mog odwie go czysto
ziemskie wzgldy.
Wedug niego, sowa te wywary na Pacellim wraenie. Przyzna, e jednak mam racj, napisa.
Uwagi kajzera na temat socjalizmu i katolicyzmu zdecydowanie rni si od tych, ktre zacytowa
Gasparriemu Pacelli.
Co pomyli onierz katolik [powiedzia mu Wilhelm] (...) wci syszc tylko o staraniach
socjalistw nigdy za papiea by uwolni go od koszmaru wojny. Jeli papie nie zrobi nic, cignem,
istnieje niebezpieczestwo, e pokj narzuc wiatu socjalici, a to oznacza koniec jego wadzy i Kocioa
rzymskokatolickiego.
Wedug kajzera, argument ten przekona Pacellego, poniewa obieca, e bezzwocznie przekae go
do Watykanu i poprze, tak by skoni Ojca witego do dziaania. W tym momencie Schioppa wtrci, e w
ten sposb papie narazi si na niebezpieczestwo, bo zaatakuje go piazza. Jezus Chrystus nie ba si piazza,
odpar na to kajzer.
Mam uwierzy spyta pono praata e Jego namiestnik na ziemi boi si sta, wzorem swego
Pana, mczennikiem, eby przynie pokj temu udrczonemu wiatu? I to z powodu ndznej rzymskiej
piazza? Ja, protestant, mam za wysokie mniemanie o rzymskim klerze, a zwaszcza o papieu, by da temu
wiar.
Kajzer zapamita, e po tych sowach nuncjusz papieski chwyci jego do i z byszczcymi oczami
powiedzia po francusku: Wasza Cesarska Mo ma zupen racj! Papie musi dziaa. To jego obowizek. I
to dziki niemu wiat musi na powrt wywalczy sobie pokj.
Tym samym Pacelli popar mistyczn rol papiestwa, jedyne w swoim rodzaju powoanie gowy
Kocioa do wpywania na los narodw. Czy jednak poj, tak jak praat Schioppa, e Wilhelm z wizji
wyjtkowej odpowiedzialnoci papiea chce wycign korzy dla swojego kraju? Jakkolwiek si sprawy
miay, by to koniec bezporedniej dyplomacji Pacellego w imieniu Benedykta XV.
Los pokojowego planu papiea by zreszt w znacznej mierze przesdzony, gdy obie strony
konfliktu wci sdziy, e mog wygra t wojn i e wyborcy w jakim stopniu usprawiedliwi straszliwe
straty i ofiary. W odpowiedzi na propozycje papiea prezydent Wilson stwierdzi, i postuluj one porzdek
przedwojenny. A 27 sierpnia w imieniu Stanw Zjednoczonych owiadczy: Sowa obecnych wadcw
Niemiec nie wystarcz, bymy mogli zaufa ich pojednawczemu nastawieniu na konferencji pokojowej, i
doda, e prawdziwym celem tej wojny jest wyzwolenie wszystkich wolnych narodw wiata od zagroe i
wadzy potnego militarystycznego establishmentu.
Francuzi i Brytyjczycy milczeli. Wci oczekiwali odpowiedzi Watykanu na pytania o prawdziwe
zamiary Niemiec. Podobnie Niemcy, ktre za porednictwem Hiszpanii prboway wybada, na jak due
ustpstwa s gotowi pj alianci.
20 wrzenia szwajcarska agencja prasowa opublikowaa wreszcie odpowied Niemiec i Austrii na
papieski plan pokojowy. Austriacy oznajmili, e przyjmuj propozycje Watykanu i e gotowi s przystpi do
rozmw pokojowych. Niemcy natomiast przyklasnli umiowaniu pokoju przez swego kajzera i wyrazili
pobon nadziej, e z papieskich propozycji co wyniknie. Oficjalnej odpowiedzi udzieli 24 wrzenia
nastpca Bethmanna-Hollwega, kanclerz Georg Michaelis. W nigdy nie opublikowanym owiadczeniu stwierdzi, e sytuacja nie jest wystarczajco jasna. Innymi sowy, Niemcy nie chciay skada adnych deklaracji
w obawie, e zakocz t wojn, uzyskawszy mniej ni w przypadku jej kontynuowania.
W padzierniku 1917 roku Pacelli pojecha na krtko do Rzymu, aby przed zajciem si w
Monachium na powrt pomoc na rzecz jecw omwi z Benedyktem XV i Gasparrim fiasko planu
pokojowego.

Nuncjusz duszpasterzem
Przez kocowych dwanacie miesicy wojny Pacelli niezmordowanie jedzi po Niemczech, w

34
imieniu Stolicy Apostolskiej rozwoc ywno i odzie godujcym wszystkich wyzna 11 . Jego darzcy
go duym szacunkiem pierwszy biograf, Nazareno Padellaro, przytacza wraenia jeca, ktry by wiadkiem
przyjazdu Pacellego do obozu. Krzyk narasta i wdruje echem przez baraki. Gdy nadchodzi skromny i
powany nuncjusz, oficerowie staj na baczno (...) onierze machaj rkami, plcz, l mu pocaunki. A
on, nienaganny, dostojny, opanowany i spokojny, rzuca wspczujce, zmcone smutkiem spojrzenia na ludzi
wzruszonych do gbi duszy 12.
W znacznie mniej korzystnym wietle, jeli chodzi o solidarno z wszystkimi wyznaniami, ukaza
si wczesn wiosn 1917 roku, gdy w szczeglnym przypadku odmwi przyjcia z pomoc niemieckim
ydom. O epizodzie tym napisa w licie do Gasparriego, spoczywajcym dotd w ukryciu w archiwum
watykaskiego Sekretariatu Stanu 13.
4 wrzenia 1917 roku Pacelli zawiadomi przeoonego, e do nuncjatury zwrci si z prob o
pomoc naczelny rabin Monachium, dr Werner, reprezentujcy izraelsk wsplnot w Niemczech. Dla
uczczenia rozpoczynajcego si 1 sierpnia wita Kuczek niemieccy ydzi potrzebowali lici palmowych,
ktre zwykle sprowadzali z Woch. Niestety, woski rzd zakaza ich wywozu przez Szwajcari, zatrzymujc
zakupiony przez ydw transport palm w Como. Izraelska wsplnota liczy na interwencj papiea, w
nadziei, e si wstawi w imieniu tysicy niemieckich ydw. S oni przekonani o pomylnym zaatwieniu ich
proby, napisa Pacelli z pewnoci charakterystyczn dla jego przyszych stosunkw z przeoonymi
doradzi Gasparriemu, jak in spe zaatwia podobne proby, gdy z t ju si oczywicie upora.
Akceptacja tej proby byaby, moim zdaniem, udzieleniem ydom szczeglnej pomocy nie w ramach
praktycznych, konwencjonalnych, czysto cywilnych i naturalnych praw wsplnych wszystkim ludziom, lecz
aktywnym, bezporednim wsparciem ich ydowskich obrzdkw religijnych. Odpowiedziaem wic
uprzejmie wspomnianemu rabinowi (...) e pilnie poinformowaem Ojca witego o sprawie, niemniej
wyraziem wtpliwo, czy z uwagi na wojenne opnienia komunikacyjne Ojciec wity nie spni si z
wyjanieniem jej rzdowi woskiemu i czy otrzymam odpowied na czas.
List wysano zwykym trybem, woln ldow poczt dyplomatyczn. Gasparri odpowiedzia na
zaszyfrowan depesz 18 wrzenia.
Przemylaem dokadnie kwesti i w peni popieram sposb zaatwienia przez Ekscelencj tej
delikatnej sprawy. Stolica Apostolska oczywicie nie moe speni proby profesora dr. Wernera. Niemniej w
odpowiedzi temu panu, w czym zdaj si na dobrze znan zrczno [destrezza] Eminencji, naley podkreli,
i Stolica Apostolska nie utrzymuje kontaktw dyplomatycznych z woskim rzdem 14.
Tak wic Pacelli odrzuci prob swych ydowskich braci, ktrej spenienie mogo przynie pociech
tysicom wiernych. W licie z 28 wrzenia 1917 roku bez najmniejszej enady zawiadomi Gasparriego, e
najdelikatniej, jak mona poinformowa ustnie Wernera, podkrelajc, za rad Waszej Eminencji, fakt, i
Stolica Apostolska nie utrzymuje kontaktw dyplomatycznych z woskim rzdem, i doda: Profesora
Wernera w zupenoci przekonay powody, jakie mu podaem, i mio mi podzikowa za wszystko, co dla
niego zrobiem.
Niektrzy kanonici katoliccy po dzi dzie broni Pacellego, argumentujc, e nie pomaganie
innowiercom w praktykach religijnych byo jego obowizkiem. Epizod ten przeczy jednak pniejszym
twierdzeniom o wielkim umiowaniu przez niego ydw i o dziaaniu zawsze w ich najlepszym interesie.
Fakt, e dla udaremnienia pomocy niemieckim ydom w tak drobnej liturgicznej sprawie zdolny by
wcign Stolic Apostolsk w dyplomatyczne kuglarstwo, kae sdzi, i tu po czterdziestce nie darzy
judaizmu zbytni sympati.
Niemniej w tym okresie da liczne dowody chwalebnego niesienia materialnej ulgi jecom, skrztnie
utrwalone na uytek przeoonych, a zwaszcza samego papiea. Ale jego gwnym celem byo
zademonstrowanie dobroczynnoci Ojca witego w Rzymie obejmujcej wszystkich bez rnicy.
17 padziernika napisa do papieskiego sekretarza stanu z obozu jenieckiego w Puchheim, gdzie
odwiedzi okoo szeciuset jecw francuskich i ponad tysic rosyjskich, samych prostych szeregowych
onierzy 15. Wygosi tam po francusku, spisane w caoci na uytek Gasparriego, kazanie, w ktrym
zapewni mokrych, uszarganych jecw, w wikszoci niekatolikw, e papie Benedykt przejmuje si ich
losem.
Pobogosawiwszy uwizionych, rozda im paczki przywiezione do Niemiec specjalnie z Watykanu.
Kada z nich, opatrzona herbem papiea i napisem Z bogosawiestwem Ojca witego odnotowa
zawieraa 200 gramw czekolady, paczk ciastek, sze paczek amerykaskich papierosw, 125 gramw
myda, puszk kakao, 100 gramw herbaty, 200 gramw cukru.
A potem, po przejciu wzdu szeregw nieszczsnych jecw, zwiedzi obz i dokona inspekcji
barakw i kuchni, w ktrej przyrzdza si dla nich dzienn racj zupy i wypieka namiastkowy chleb. Na

35
koniec za przystan w zadumie na maym cmentarzu, gdzie spoczywaj biedacy, ktrzy zmarli w niewoli.
Napisa Gasparriemu, e opuci uwizionych ze wiadomoci, i wspczucie i nieprzebrane
miosierdzie Ojca witego podziaao na ich straszliwe cierpienia jak kojcy balsam wiary i mioci.

Pacelli i ydzi bolszewicy

Kiedy przez pierwszy rok swojej nuncjatury w Monachium Pacelli zajmowa si powyszym, Niemcy
niepowstrzymanie zmierzay ku katastrofie. Po odrzuceniu wszystkich sposobnoci na zawarcie pokoju z
aliantami na rozsdnych warunkach niemieckie dowdztwo wojskowe nasilio ataki okrtw podwodnych na
pnocnym Atlantyku, przypiecztowujc tym samym przystpienie Stanw Zjednoczonych do wojny. Na
domiar tego, ryzykujc wszystko, porwao si na ambitn, lecz daremn ofensyw na froncie zachodnim.
Pod koniec wojny niemieckie straty signy dwch milionw zabitych. Narodowi trudno byo
pogodzi si z myl, e takie ofiary pjd na marne. Niemcy nie byy przygotowane na tak straszliw klsk,
ale w ostatnich dniach wojny jedno byo jasne: prezydent Woodrow Wilson i alianci nie mieli zamiaru
zawiera pokoju z kajzerem i dotychczasow wadz, lecz wycznie z przedstawicielami narodu
niemieckiego. Na czele delegacji, ktra 11 listopada 1918 roku podpisaa zawieszenie broni, sta, od poowy
wojny dcy do zawarcia pokoju, katolicki pose partii Centrum, Matthias Erzberger. Kajzer Wilhelm II
uciek do Holandii i abdykowa, a ostatni kanclerz utworzonej przez Bismarcka Drugiej Rzeszy, ksi
Maksymilian Badeski, przekaza wadz tymczasowemu prezydentowi, socjaldemokracie Friedrichowi
Ebertowi.
Przejcie do demokracji nie przebiego gadko. Alianci wtrcili Niemcy w polityczn prni,
przypieszajc gbokie rewolucyjne przemiany i chaos spoeczno-gospodarczy, ktrego nastpstwem by
powszechny gd, zamieszki i strajki. Przez pewien czas wydawao si, e w Niemczech dojdzie do powtrki
zwycistwa bolszewikw w Rosji: mnoyy si rady robotnicze, a bunt we flocie wywoa spontaniczne
rozruchy w caym kraju. W Monachium, gdzie rezydowa Pacelli, niezaleny socjaldemokrata Kurt Eisner
przy wsparciu robotnikw, zdemobilizowanych onierzy i chopw obali 8 listopada rzdzc monarchi i
ogosi powstanie bawarskiej republiki socjalistycznej. W Berlinie za rada komisarzy utworzya na krtko
nowy rzd niemiecki.
Jednake te lewackie grupy nie cieszyy si takim poparciem spoecznym jak umiarkowane
organizacje socjalistw, ktre wyoniy si jako partie rzdzce po upadku Drugiej Rzeszy. Najwicej
zwolennikw miaa SPD, Partia Socjaldemokratyczna Friedricha Eberta, od ktrej w roku 1917 odczyli si
niezaleni socjaldemokraci, goszcy hasa zakoczenia wojny i konieczno wprowadzenia w
powojennych Niemczech prawdziwego socjalizmu.
Pacelli znalaz si wic w samym rodku burzy. Na pocztku grudnia wysa do Gasparriego trzy
szyfrwki, donoszc o rosncym napiciu i politycznym chaosie w miecie i koczc wieci, e tymczasowy
rzd Eisnera nie pozwoli na dalsze wysyanie zaszyfrowanych depesz do Rzymu. Czy nie byoby zatem
roztropniej pyta na dobre wyjecha z Monachium?16.
13 listopada Gasparri poinformowa go, e Benedykt XV pozwoli mu opuci nuncjatur, ale e
najpierw powinien poradzi si w tej sprawie arcybiskupa Monachium17. Tydzie pniej Pacelli
odpowiedzia, e arcybiskup doradzi mu wyjecha z Niemiec do Szwajcarii. Dzi wyjedam na jaki czas
do Rorschach (...) - donis w tym samym licie. - Sytuacja jest niepewna i niepokojca 18. Zapewne a do
koca lutego 1919 roku19 Pacelli obserwowa rozwj wypadkw z cichego szwajcarskiego sanatorium,
prowadzonego przez zakonnice. Tymczasem na placwce w Monachium pozosta budzcy respekt uditore,
praat Schioppa.
Chocia nowy przywdca monachijskich socjalistw Eisner uwaa si za demokrat, nie dba o
demokratyczn legitymacj wadzy, opierajc si na nie pochodzcej z wyboru haastrze z rad robotniczych.
Utopijny styl rzdzenia tego niewyrobionego politycznie marzyciela by niedorzeczny i skazany na porak.
21 lutego, jadc do bawarskiego parlamentu (Landtagu), zgin, zabity strzaem w gow przez wieego
wojennego weterana, nacjonalist i antysemit, hrabiego Arco-Valleya.
Po paru tygodniach straszliwego bezhoowia wadz przejo czerwone rewolucyjne trio Max
Levien, Eugen Levine, Towia Akselrod - i nasta terror. Aby szybciej zaprowadzi dyktatur proletariatu,
nowy reim wtrci do wizienia Stadelheim porwanych zakadnikw z klasy redniej. Pozamykano szkoy,
wprowadzono cenzur i zaczto rekwirowa domy i dobytek. Rodzinom uznanym za burujskie odmwiono
jedzenia. Reim naruszy eksterytorialno wielu ambasad i konsulatw, konfiskujc jedzenie, meble i
samochody.
Pacelli, ktry wrci do Monachium, mia wic o czym pisa do watykaskiego Sekretariatu Stanu20.

36
W nastpstwie tych godnych ubolewania gorszcych wydarze zebra si korpus dyplomatyczny, aby si
naradzi, co pocz. Po dugiej dyskusji postanowiono zwrci si wprost do przewodniczcego
monachijskiego sowietu, Leviena, i jasno mu uprzytomni, e bawarski rzd komunistyczny winien
respektowa immunitet dyplomatyczny pracownikw ambasad i eksterytorialno ich rezydencji.
Poniewa pojawienie si w towarzystwie tego pana uchybiaoby zgoa mojej godnoci napisa
Pacelli wysaem tam uditore [Schiopp], ktry zosta dzi rano przyjty wraz z charge d' affaires Prus,
panem hrabi von Zechem.
Z siedziby Leviena w byym paacu krlewskim uditore powrci z na tyle szczegow relacj ze
spotkania, e nuncjusz mg j powtrzy Gasparriemu. Swoje sprawozdanie Pacelli naszpikowa opiniami,
ktre albo zaczerpn od Schioppy i zaaprobowa, albo wyrobi sobie sam. Napisany na maszynie list opatrzy
swoim podpisem i garci odrcznych uwag.
Paac przedstawia widok nie do opisania. Panuje kompletny chaos, brud wprost przyprawia o
mdoci. Peno uzbrojonych robotnikw i onierzy. Budynek, dawna siedziba krla, rozbrzmiewa wrzaskami,
plugaw mow i blunierstwami. Istne pieko. Tam i z powrotem biega armia pracownikw, wydajcych
polecenia, machajcych kartkami, a pord tego rozgardiaszu we wszystkich pokojach przesiaduje zgraja
lubienie si zachowujcych i wymownie umiechnitych podejrzanych modych kobiet, ydwek, jak reszta
tego towarzystwa. Tej niewieciej haastrze przewodzi kochanka Leviena, moda Rosjanka, ydwka i
rozwdka. I to wanie jej nuncjatura musiaa si pokoni, eby cokolwiek zaatwi.
Levien jest trzydziesto trzydziestopicioletnim modym mczyzn, rosyjskim ydem. Blady,
niechlujny, o nieprzytomnym spojrzeniu, zachrypym gosie, wulgarny, odstrczajcy, o inteligentnej, a
zarazem chytrej twarzy. Raczy przyj mojego uditore w korytarzu, w otoczeniu uzbrojonej eskorty, wrd
ktrej by garbus, jego zaufany przyboczny. W czapce na gowie i palc papierosa, wysucha praata
Schioppy, piskliwym gosem wci powtarzajc, e si pieszy i ma waniejsze sprawy do zaatwienia 21.
Wielokrotne podkrelanie przez Pacellego ydowskoci tej grupy uzurpatorw wadzy wspgra z
coraz bardziej powszechnym wrd Niemcw przekonaniem, e rewolucj bolszewick wywoali ydzi, a ich
gwnym celem jest zniszczenie cywilizacji chrzecijaskiej. Ale w cytowanym fragmencie kryje si te co
odpychajcego i zowieszczego. Cige przypominanie, e osoby te s ydami, wraz z wachlarzem epitetw
charakteryzujcych ich fizyczn i moraln obmierzo, zakrawa na stereotypow antysemick pogard.
Na stanowcze stwierdzenie praata Schioppy, e misja papieskiego nuncjusza zasuguje na specjalne
wzgldy, Levien, wedug Pacellego, przesadnie ironicznym tonem odpar, i gwnym zadaniem nuncjusza
jest obrona partii Centrum. Nuncjusz papieski jest tu po to, eby broni praw wszystkich katolikw, nie tylko
w Bawarii, ale w caych Niemczech, odpowiedzia mu na to zacny praat.
Po tej wymianie zda Schiopp zaprowadzono do niejakiego towarzysza Dietricha, odpowiadajcego
za sprawy zagraniczne, ktry oznajmi mu bez ogrdek, e jeli nuncjusz zrobi cokolwiek wbrew interesom
Bawarskiej Republiki Rad, trafi do wizienia. Doda te, e poniewa nastpi cakowity rozdzia Kocioa
od pastwa, nuncjatura w Monachium nie jest ju potrzebna.
Kiedy jednak towarzysz Dietrich nieco ochon, zapewni, e jej eksterytorialno zostanie
uszanowana i wyda odpowiednie zawiadczenie.

Samochd nuncjusza
Mniej wicej tydzie pniej Pacelli stan oko w oko z czerwonym motochem, ktry przyby do
nuncjatury skonfiskowa jego subow limuzyn. Wydarzenie to czsto przywoywano, by wyjani
nienawi Piusa XII do komunizmu oraz zilustrowa jego odwag w obliczu osobistego zagroenia i
hipnotyczn si jego witobliwej osobowoci 22. Osobisty lekarz Pacellego twierdzi, e sny o tym epizodzie
powracay u niego do koca ycia.
Gwnym rdem tej historii, opowiedzianej szczegowo po mierci Piusa XII, bya jego gospodyni,
Pasqualina Lehnert, ktra zacza pracowa w nuncjaturze w marcu 1916 roku. Dwudziestotrzyletnia
wwczas siostra (pniej matka) Pasqualina staa si arcywan postaci w domowym yciu Pacellego i
rdem lwiej czci hagiograficznych anegdot na jego temat. T bawarsk zakonnic oderwano od
obowizkw nauczycielskich w szkole podstawowej w maej wiosce w Szwabii i posano na
dwumiesiczne zastpstwo do nuncjatury w Monachium. Owo zastpstwo okazao si nader trwae.
Pasqualina pozostaa bowiem gospodyni i przybran matk Pacellego a do koca ycia. W swoim
opublikowanym w roku 1959, rok po mierci Piusa XII, powiconym mu pamitniku, przedstawia si jako
wiadek i czoowa uczestniczka epizodu z limuzyn.
W jej relacji, do siedziby nuncjusza wkroczyo dwch czonkw Czerwonej Brygady, ktrych wpuci

37
lokaj. Kiedy jaki czas potem w drzwiach wejciowych pojawi si wracajcy z wizyty w miejscowym szpitalu
Pacelli, na sam widok nuncjusza nieproszeni gocie osupieli, jakby stracili przytomno. Ale po
otrzniciu si z zaklcia przystawili nuncjuszowi pistolet do piersi i krzyknli, e zabieraj auto 23. Na
polecenie Pacellego otwarto gara i rewolucjonici odjechali limuzyn.
Po niedawnym udostpnieniu archiww watykaskiego Sekretariatu Stanu uzyskalimy dostp do
opisu tego wydarzenia autorstwa samego Pacellego. W licie z 30 kwietnia 1919 roku donis on Gasparriemu,
e do nuncjatury przyby dowdca Czerwonej Brygady Poudnia, niejaki Seyler, ze swoim kamratem
Brongratzem oraz onierzami uzbrojonymi w karabiny, rewolwery i granaty rczne. Po otwarciu drzwi przez
lokaja wtargnli do rodka, owiadczajc, e chc skonfiskowa samochd, wspaniay jak ocenia wz z
papieskim herbem.
Poniewa ksidza praata nie byo w domu napisa przedstawiem si i owiadczyem ich
dowdcy, e to najcie na nuncjatur i konfiskata samochodu s skandalicznym pogwaceniem
midzynarodowych praw wszystkich cywilizowanych narodw, i przedstawiem mu zawiadczenie o
eksterytorialnoci, wystawione przez ludowego komisarza spraw zagranicznych. Na co jego kamrat
przystawi mi karabin do piersi, a dowdca, przestpca najgorszego autoramentu, kaza swoim kompanom
przyszykowa granaty i zuchwale owiadczy, e nie mamy o czym rozmawia i e musi natychmiast dosta
samochd.
Dajc wyraz swojemu najgbszemu oburzeniu, Pacelli poleci lokajowi zaprowadzi intruzw do
garau, gdzie rozegra si kolejny akt dramatu. Okazao si, e szofer nuncjatury, przewidujc taki
wypadek, unieruchomi pojazd. Dowdca zadzwoni wic do ministerstwa spraw wojskowych, gdzie mu
powiedziano, e jeli samochd nie zostanie natychmiast uruchomiony, ma wysadzi budynek w powietrze, a
ca nuncjatur aresztowa.
Tymczasem na wie o tym praat Schioppa popieszy do siedziby Czerwonej Brygady, aby
powstrzyma konfiskat samochodu. W wyniku jego interwencji w nuncjaturze pojawio si trzech agentw
bezpieczestwa i odwiodo Seylera od zamiarw. O szstej wieczorem on i jego oddzia opucili budynek z
pustymi rkami. W nuncjaturze znowu zapanowa spokj, ale nie na dugo, napisa Pacelli.
Nazajutrz, 30 kwietnia o dziewitej rano, ta sama banda powrcia, tym razem z rozkazem konfiskaty,
podpisanym przez dowdc Czerwonej Brygady, Egelhofera. Pod nieobecno Pacellego (Byem w klinice
profesora Jochnera - wyjani Gasparriemu - gdy niedawno przeszedem siln gryp i kurowaem si
specjalnie z powodu kopotw z odkiem) w nuncjaturze spraw zaj si praat Schioppa.
Po odwoaniu si do rewolucyjnego komitetu wykonawczego i wojskowej misji woskiej w Berlinie
uditore zdoa uchyli nakaz rekwizycji. Seyler musia podporzdkowa si rozkazowi, ale jak napisa
Pacelli a plu ci, miotajc groby sprowadzajce si do tego, e ca nuncjatur naley zamkn w
wizieniu!.
Wydarzeniu z samochodem towarzyszyy odgosy wystrzaw, wiadczce o bratobjczym boju
Czerwonej Brygady z Bia, ktra walczya o oswobodzenie stolicy Bawarii, cierpicej po jarzmem srogiej
ydowsko-rosyjskiej tyranii. W relacji Pacellego nie ma ladu heroizmu czy hipnotycznej charyzmy, cho w
tych warunkach poczyna sobie cakiem miao. Prawdziwym bohaterem tych wydarze by jednak chyba
praat Schioppa.
Trzy tygodnie po rozpoczciu ostatecznego rewolucyjnego paroksyzmu w Monachium prezydent
Ebert wyda sformowanym ze zdemobilizowanych onierzy oddziaom Freikorps i Reichswehry rozkaz
zdawienia Bawarskiej Republiki Rad. Kiedy siy rzdowych najemnikw toczyy na ulicach obfitujce w
ofiary, brutalne i zacite walki o przejcie wadzy w miecie, monachijski paac nuncjusza spotkaa jeszcze
jedna - ostatnia - zniewaga.
Pi dni po wydarzeniu z limuzyn Pacelli, znw w bezpiecznej odlegoci od swojego paacu, spdzi
noc w klinice profesora Jochnera. Jednake praat Schioppa, wbrew namowom, eby tam nie nocowa,
pozosta w nuncjaturze i wanie skoczy kolacj. W kolejnym licie do Gasparriego Pacelli powtrzy jego
relacj 24. Kiedy uditore zgasi wiato w sypialni, z ulicy doszy go okrzyki patrolu milicji. Przekonani, e
zaraz zaczn do nich strzela, milicjanci zasypali grne pitra nuncjatury kulami z karabinw maszynowych,
a potem zaczli szturmowa drzwi, chcc dokona rewizji.
Schioppa oprowadzi ich po wszystkich pokojach, ale niczego nie znaleli. Na reszt nocy pozostawili
wic przed paacem dwch stranikw i odeszli. Na wyszych pitrach budynku praat odkry zniszczenia.
Nazajutrz doliczy si w jego fasadzie ponad pidziesiciu dziur po kulach. Tylko cudem aden pocisk nie
trafi w rur gazow i nie doszo do potnego wybuchu, stwierdzi Pacelli.
Po tym zastraszajcym ataku i zakoczeniu, przynajmniej w jego pojciu, kryzysu monachijskiego
papieski nuncjusz mg wreszcie rozway prawdziwy cel swojej misji w Niemczech.

38

V. PACELLI I WEIMAR
Gospodarka Niemiec bya na skraju zapaci, ich sojusze zerwane, potga wojskowa zamana, a
spoeczestwo bliskie rewolucji i wojny domowej. Przytoczony i upokorzony cikimi warunkami traktatu
wersalskiego kraj rozpaczliwie potrzebowa przyjaci i sojusznikw, majcych autorytet moralny.
Przychodzc Niemcom z pomoc, nuncjusz papieski mg si spodziewa z ich strony szczeglnych
wzgldw dla uzasadnionych interesw Kocioa rzymskokatolickiego. Ju dwukrotnie, w lutym i kwietniu
1919 roku, redaktorzy LOsservatore Romano wskazywali, e alianci powinni zagodzi swoje dania na
konferencji pokojowej w Wersalu. I e Watykan moe zrobi dla Niemiec wicej - od wywierania naciskw w
kwestii spornych granic i ziem po zachcanie ich dawnych wrogw i krajw neutralnych do nawizania z
nimi stosunkw dyplomatycznych. W dodatku, pomagajc Niemcom w uzdrowieniu polityki i gospodarki,
Stolica Apostolska moe tylko zyska1. Przed pierwsz wojn wiatow Niemcy przekazay Watykanowi
wicej pienidzy ni pozostae kraje wiata razem wzite. Oznaczao to, e im duej zajmie Niemcom
odbudowa gospodarki, tym duej bdzie cierpie budet Stolicy Apostolskiej.
Take wieccy przywdcy katoliccy w Niemczech dostrzegli w nowej sytuacji swego narodu wielk
szans, cho z cakiem innej perspektywy. lepo lojalni przez ca wojn wobec pastwa niemieccy katolicy
uwierzyli, e czasy, gdy traktowano ich jako gorszych i uwaano za Reichsfeinde (wrogw ojczyzny), wreszcie
si skoczyy. Po wojnie stanowili oni okoo jednej trzeciej ludnoci kraju. (W III Rzeszy Hitlera - obejmujcej
Saar, Sudetenland i Austri - ich liczba wzrosa do blisko 50% populacji). Katolicy byli dumni ze swojej
potnej sieci spoeczno-politycznych stowarzysze i instytucji - zwizkw zawodowych, gazet, wydawnictw,
organizacji modzieowych, kobiecych, szk i uczelni z ktrych wiele rozroso si i umocnio w reakcji na
przeladowanie Kocioa katolickiego przez Bismarcka w latach siedemdziesitych ubiegego wieku, a przez
cztery nastpne dziesiciolecia rozwino dziaalno.
Na forum polityki wewntrznej katolicka partia Centrum wysza z wojny jako gwna sia,
dysponujca oglnokrajow sieci biur i dowiadczonymi posami. Wprawdzie w roku 1912 utracia czoow
pozycj w Reichstagu na rzecz socjaldemokratw, ale w czasie wojny odzyskaa wpywy, 19 kwietnia 1917
roku dokonujc nie lada wyczynu, jakim byo zniesienie antyjezuickich praw z roku 1872. Z chwil t
Towarzystwo Jezusowe mogo powrci do Niemiec i od nowa- z wielk energi - zakada zgromadzenia,
szkoy i uczelnie.
W wyborach w poowie stycznia 1919 partia Centrum zgromadzia 6 milionw gosw i zdobya 91
mandatw, mniej tylko od socjaldemokratw, ktrzy zyskali gosy 11,5 miliona wyborcw i 163 mandaty w
liczcym 421 miejsc Zgromadzeniu Narodowym. Dziki temu staa si ona kluczowym graczem przy
tworzeniu pierwszego i nastpnych koalicyjnych rzdw Republiki Weimarskiej, jzyczkiem u wagi
pomidzy socjaldemokratami a ugrupowaniami dysponujcymi 73 mandatami, koniecznymi do zdobycia
parlamentarnej wikszoci. W latach 1919-1933 a piciu przedstawicieli partii Centrum stano na czele
dziesiciu niemieckich rzdw.
Na zdecydowanie katolikw, by odegra pozytywn rol w tworzeniu post-kajzerowskich,
demokratycznych i pluralistycznych Niemiec, zachty i nauka spoeczna papiea miay wpyw niewielki albo
zgoa aden. Przeciwnie, partia Centrum wielokrotnie bya zmuszona ignorowa ostrzeenia Pacellego i
wybranego w roku 1922 papiea Piusa XI przed sojuszem z socjaldemokratyczn wikszoci, na
wspprac z ktr bya skazana, jeli chciaa zachowa wadz. Niemniej jej katolickie przywdztwo, z
wyjtkiem reakcjonistw, wzdychajcych za czasami ksit, mogo si nieco pocieszy sowami dawno
zmarego Leona XIII, ktry, dajc za przykad Stany Zjednoczone, z niechci przyzna, e demokracja
republikaska ma midzy innymi do zaoferowania wzorowy system polityczny2.
Sens de przywdcw partii Centrum mona znale w politycznej i religijnej myli Maxa Schelera,
najwybitniejszego niemieckiego katolickiego filozofa i socjologa tamtych czasw. Rwienik Pacellego,
Scheler, ktrego ojciec by protestantem, a matka ydwk, na cay wiek zapodni wspczesn katolick
myl europejsk. W latach pidziesitych, kiedy Karol Wojtya, przyszy Jan Pawe II, pisa w krakowskim
seminarium prac doktorsk na temat osoby ludzkiej, mia zawsze pod rk jego prace. Scheler, ktry w roku
1916 zerwa swj kopotliwy zwizek z niemieckim nacjonalizmem (w przyszoci za opuci Koci
katolicki, rozwid si i oeni powtrnie), wierzy, e etyka chrzecijaska moe dostarczy narodom,
spoeczestwom i jednostkom rad i wskazwek w konkretnych sytuacjach spoecznych i politycznych. Innymi
sowy, wierzy, e chrzecijastwo jest religi spoeczn. Przeciwstawia si pojmowaniu czowieka w

39
oderwaniu od wsplnoty z innymi 3. A zarazem by przeciwny komunistycznemu kolektywizmowi,
pozbawiajcemu jednostk odpowiedzialnoci i godnoci.
Scheler jest wany w tym miejscu wywodu ze wzgldu na rol, jak przypisuje rosncym wpywom
Eugenia Pacellego na niemiecki katolicyzm. W najbardziej ponurym okresie pierwszej wojny wiatowej
owiadczy, e katolicy powinni ofiarowa Niemcom i Europie nie surow rzymskokatolick ortodoksj,
apologetyk czy papiesk wadz z Watykanu, ale dobroczynne wpywy, ktrych rdem s samo
decydujce o sobie grupy i wsplnoty wiernych. Wpywy te nazwa nie surowymi, lecz agodnymi i
wielkodusznymi, nie abstrakcyjnymi, lecz konkretnymi, zakorzenionymi nie w ahistorycznych zasadach,
lecz w ludziach i ywej tradycji, bardziej zwizanymi z organicznymi ni sztucznymi elitami. Porwnania
te wskazuj na przepa, jaka dzieli, w jego mniemaniu, katolicyzm spoeczny i hierarchiczn ideologi papieskiego zwierzchnictwa, widzc w papieu twrc doktryn i kocielnego autokrat. Co wicej, wok partii
Centrum i zwizkw katolickich powinni skupi si, wedug niego, w przyszoci chrzecijascy demokraci
wszelkiej maci, nie wykluczajc ydw 4. Katolicko, twierdzi, nie moe sta obok tak zwanej niemieckoci,
lecz musi by z ni spleciona i obecna w stosunkach midzynarodowych 5.
Ide zbliajcego si czasu katolikw, czcego pojednanie w kraju z wycigniciem rki do zgody
na forum midzynarodowym, popar Matthias Erzberger, wpywowy pose partii Centrum. Poczwszy od
roku 1916 Scheler i Erzberger wsppracowali aktywnie na rzecz pokoju. Scheler czsto jedzi do Szwajcarii,
Holandii i Austrii jako emisariusz zawieszenia broni i rozbrojenia. A Erzberger podpisa w imieniu Niemiec
traktat wersalski, za co jaki czas potem przyczepiono mu obraliw atk listopadowego zbrodniarza i w
kocu zamordowano.
Ju na pocztku 1917 roku Erzberger prbowa przekona arcybiskupa Bawarii Michaela von
Faulhabera, e po wygranej czy przegranej wojnie nastpi wielkie odrodzenie katolicyzmu.
Owiadczy mu, e w czterechsetn rocznic ogoszenia przez Lutra antypapieskich tez witemberskich to
wanie katolicyzm powinien sta si osi odrodzenia chrzecijaskiej myli i kultury. Zaproponowa, eby
jego naturalnym centrum stao si Monachium, serce katolickiej Bawarii, lecz by korzyci czerpa z tego cay
nard.
Erzberger nalea do tych typowych katolickich politykw, ktrzy zalecali wspwyznawcom w
powojennych Niemczech nowy polityczny pragmatyzm. Niemcy przestay by synonimem protestantyzmu
po obu stronach gbokiego religijnego podziau potrzebny by duch przebaczenia i tolerancji. Erzberger
przekonywa, e tradycyjnie mniej licznie reprezentowani na wyszych uczelniach, w wolnych zawodach i w
subie pastwowej katolicy musz zaj nalene im miejsce w spoeczestwie i mie na nie wpyw.
Ale akurat wtedy, gdy niemieccy katolicy zaczli zabiega o to, aby si sta wanym wtkiem w
osnowie niemieckiej polityki, spoeczestwa i kultury, a protestanccy politycy mwi nawet o rozszerzeniu
kontaktw ze Stolic Apostolsk, historyczna inicjatywa Watykanu o mao nie zniweczya tych de.
Zadaniem nuncjusza papieskiego Pacellego byo bowiem wynegocjowanie takiego traktatu Kocioa z
pastwem, ktry czterechsetn rocznic reformacji Lutra interpretowa cakiem inaczej ni Erzberger. 10
grudnia 1520 roku w Wittenberdze Luter wraz z uczniami spali na znak zerwania z Rzymem zbir prawa
kanonicznego. Wypowiada tym samym symbolicznie posuszestwo papieowi i dawa wyraz
przewiadczeniu, i Rzym wasne obrzdki przedkada ponad przykazania Boga, a tomy prawa
kanonicznego nic nie mwi o Chrystusie. w wity dla niemieckiego protestantyzmu historyczny akt
odszczepiestwa podsyci w Pacellim ambicj, aby cztery wieki pniej doprowadzi do oficjalnego uznania
przez rzd niemiecki Kodeksu Prawa Kanonicznego z roku 1917, a tym samym podporzdkowania niemieckich katolikw jego zasadom. Nowy kodeks by, jak wspomnielimy, dzieem nastawionym na skupienie
wadzy kocielnej w rkach papiea. W tym tak odmiennym od pragmatycznego, pluralistycznego,
wsplnotowego katolicyzmu, postulowanego przez Schelera i Erzbergera, akcie najwyszej hierarchizacji i
centralizacji widzia Pacelli przysze rdo katolickiej jednoci, duchowoci, kultury i wadzy.

Konkordat Pacellego i Hitler

Zgody Niemcw na nazizm nie da si w peni poj bez uwzgldnienia dugiej, rozpocztej ju w
roku 1920, drogi, ktra trzynacie lat potem doprowadzia Watykan do zawarcia konkordatu z Rzesz, roli,
jak odegra w tym Pacelli, i powodw, dla ktrych w traktat podpisa Hitler. Pertraktacje w tej sprawie
prowadzi w imieniu papiea ponad gowami wiernych, kleru i niemieckich biskupw wycznie przyszy
Pius XII. (Gdy jego partnerem w negocjacjach zosta Hitler, konkordat sta si porozumieniem dwch dyktatorw, osabiajcym, ubezwasnowolniajcym i unieszkodliwiajcym domniemanych beneficjantw).
Dyplomatyczna korespondencja z koca 1929 roku zdradza, e wikszo dokumentw podpisywali Pacelli i

40
Gasparri, wobec ktrego papie odgrywa tak rol jak Mojesz wobec Aarona6. Niemniej strategi i styl
negocjacji, zwaszcza od roku 1930, ksztatowa, jak wykaemy niebawem, sam Pacelli.
W konkordatach zawartych przez Stolic Apostolsk w cigu wiekw ze wieckimi rzdami znalazo
si wiele rnych uzgodnie, zabezpieczajcych jej prawo do formuowania doktryn, okrelania warunkw
udzielania sakramentw, swobody praktyk religijnych i nauczania, ustalania praw dotyczcych wasnoci,
seminariw, zasad mianowania i wynagradzania ksiy i biskupw, udzielania i uniewaniania zwizkw
maeskich. Warunki konkordatw zawartych przed pierwsz wojn wiatow rniy si w zalenoci od
kraju, a nawet, jak w przypadku Niemiec, landu, kady z nich za by dostosowany do miejscowych
warunkw, zwyczajw i wieckiego patronatu.
Jednake w myl kodeksu z roku 1917 watykaska polityka konkordatowa ulega zmianie. Konkordat
sta si odtd uniwersalnym, obowizujcym na caym wiecie instrumentem ugody, regulujcym od A do Z
ycie biskupw, ksiy, zakonnikw i wiernych. A do tego przyznawa papiestwu prawo do narzucania
wiernym bez konsultacji wszelkich warunkw, ktre uzna dla nich za stosowne w trakcie negocjacji z
poszczeglnymi krajami.
Trzynacie lat pniej na drodze do urzeczywistnienia marze Pacellego o super-konkordacie,
podporzdkowujcym prawu kanonicznemu og katolikw w Niemczech, stan jeden czowiek Adolf
Hitler. Przed podjciem ostatecznych negocjacji w tej sprawie postawi on w roku 1933 warunek, aby katolicy
niemieccy dobrowolnie zrezygnowali z dziaalnoci spoeczno-politycznej, a jedyna w tym czasie w kraju
prna demokratyczna partia Centrum dobrowolnie si rozwizaa. O rezygnacj katolikw z dziaalnoci
politycznej mia zadba, przy uyciu potnych rodkw perswazji, sam Pacelli ( ktry tymczasem
awansowa na watykaskiego sekretarza stanu).
Motorem jego nadzwyczajnych planw byo, jak widzielimy, niemal mesjaniczne przewiadczenie
trzech pokole Pacellich, i we wspczesnym wiecie Koci przetrwa i zachowa jedno tylko dziki
wprowadzeniu prawa, ktre umocni wadz papiea. Polityka konkordatowa Pacellego skupiaa si wic nie
tyle na interesach niemieckiego Kocioa, co na hierarchicznym modelu wadzy kocielnej, budowanym od
czasw Pia Nona. W przeciwiestwie do Schelera i Erzbergera, Pacelli nie dba o los pokrewnych wyzna,
religijnych wsplnot i instytucji, o prawa czowieka czy etyk spoeczn. Kierowane do Watykanu,
odwoujce si do zapisw konkordatu skargi niemieckiego episkopatu na hitleryzm dotyczyy gwnie
narusze interesw katolikw.
Nic nie mogo by dalsze wizji organicznego, samodzielnego, pluralistycznego, a przez to silnego
katolicyzmu, skupiajcego wok siebie midzywyznaniow chrzecijask demokracj. Nic nie mogo
skuteczniej odda w rce Hitlera potnego Kocioa katolickiego w Niemczech. Ale tu po pierwszej wojnie
jeszcze nie rozumiano sprzecznych de Rzymu i niemieckich przywdcw katolickich ani odlegych
konsekwencji tego faktu.

Konkordatowa strategia Pacellego

Na pocztku Pacelli napotka szereg przeszkd wynikych z dugiej i burzliwej historii stosunkw
papiestwa z Niemcami. Po napisaniu nowej konstytucji w Weimarze, niewielkim, starym miecie w Turyngii,
ktre dao imi kolejnym niemieckim rzdom a do dojcia Hitlera do wadzy, trudnoci te, bez najmniejszej
zasugi papieskiego nuncjusza, zaczy z wolna zanika.
W roku 1872 Bismarck w synnej mowie wygoszonej w Reichstagu szumnie wykluczy po wsze czasy
moliwo konkordatu Rzeszy z Watykanem. Nie wierz owiadczy, majc na myli dogmat o
nieomylnoci i prymacie papiea - aby po niedawno ogoszonych i obwieszczonych publicznie dogmatach
Kocioa katolickiego wadza wiecka moga zawrze konkordat bez utraty w jakim sposobie i mierze
twarzy. To za dla Rzeszy Niemieckiej jest nie do przyjcia 7.
Okazj do wygoszenia tej mowy dao zamknicie poselstwa Rzeszy w Watykanie, pozbawiajce
Niemcy, Prusy i Stolic Apostolsk wzajemnych przedstawicielstw i poza papiesk bull De salute
animarum z roku 1821 8, na ktr pruski krl niechtnie udzieli pozwolenia i zatwierdzi - pisemnych
umw chronicych prawa katolikw w Prusach. W roku 1882, po zakoczeniu Bismarckowskich szykan
wobec katolikw, przy Stolicy Apostolskiej w Rzymie na powrt otwarto pruskie poselstwo, ale nie poselstwo
Rzeszy. Stan ten utrzyma si do roku 1918. Powsta wic problem, jak rozpocz negocjacje w sprawie
konkordatu z Rzesz, skoro w Berlinie nie ma papieskiej nuncjatury o randze ambasady, w Watykanie za
niemieckiej ambasady?
Zaatwienie tej kwestii naleao do najpilniejszych zada Pacellego.
Po ratyfikacji konstytucji weimarskiej 11 sierpnia 1919 roku Eugenio Pacelli zda sobie spraw, e

41
podjta przez now republik decyzja o rozdziale Kocioa od pastwa otwiera moliwo zaakceptowania
przez Prusy nader istotnego kanonu, wyposaajcego papiea we wadz mianowania nowych biskupw.
Artyku 137 nowej konstytucji, ktry znosi prerogatywy wadz pastwowych w sprawach kocielnych
stanowic, e zwizki religijne bd rzdzi si samodzielnie bez udziau pastwa i wieckiego
spoeczestwa tym samym oddawa owe sprawy w rce Kociow, czyli w przypadku katolikw, jak
odczyta to Pacelli, w rce samego papiea. By wszake pewien szkopu, bo artyku jako przepis wycznie
oglny szczegy pozostawia w gestii krajw zwizkowych. W ocenie Pacellego naleao wic pilnie
negocjowa konkordaty z poszczeglnymi landami, jednoczenie sondujc moliwoci zawarcia konkordatu z
Rzesz.
Dwuznaczno przydatn dla swojej oglnej strategii dostrzeg on w jeszcze jednym zapisie
weimarskiej konstytucji. Artyku 78 stwierdza, e utrzymanie stosunkw w obcymi pastwami naley
wycznie do Rzeszy. Ale poniewa Stolica Apostolska nie bya w oczach papieskiego nuncjusza obcym
pastwem w cisym znaczeniu tego sowa, tylko obc enklaw, podsuwao to taktyk nawizania stosunkw
zarwno z krajami zwizkowymi, jak Rzesz, obfitujc w moliwoci wygrywania ich przeciwko sobie.
W innym artykule, niezwykle istotnym z punktu widzenia wszystkich niemieckich katolikw i
Pacellego, nowa konstytucja dawaa pastwu rozlege uprawnienia w kwestii wychowania religijnego, a
zwaszcza szkolnych inspekcji, programw nauczania, kwalifikacji nauczycieli, jak rwnie ich zatrudniania i
zwalniania. A poniewa to szkoy krzewiy katolicyzm, dla katolikw artyku ten by, zdaniem Pacellego, nie
do przyjcia, niemniej nie zamierza kwestionowa konstytucyjnego obowizku Rzeszy finansowego
wspierania seminariw i nauki religii w szkoach pastwowych. Wprost przeciwnie. Poczynajc od Bawarii,
dy do wprowadzenia poprawek w ustawodawstwie szkolnym stopniowo we wszystkich landach Niemiec,
za cel ostateczny stawiajc sobie cakowite zniesienie reszty zapisw artykuu na mocy przyszego
kompleksowego konkordatu z Rzesz.
Oczywistym punktem wyjcia dla zawarcia pierwszego konkordatu z niemieckim krajem
zwizkowym bya naturalnie leca na poudniu kraju, zamieszkana przez katolikw i zczona
historycznymi wizami z Kocioem rzymskokatolickim Bawaria. Zdominowane przez protestantw Prusy,
ktrych stolica bya jednoczenie siedzib rzdu Rzeszy, mogy jaki czas poczeka. Katolicki, kulturowo
niezaleny od pnocnych Niemiec, zawsze chtny do zbadania skali swej regionalnej autonomii kraj
bawarski dawa ambitnemu nuncjuszowi okazj do stworzenia wzorca konkordatu z krajem propapieskim.

Kwestia biskupw
Na samym pocztku Pacelli mia wszake jeszcze jeden powd, by podchodzi do protestanckich
Prus ostronie. Kiedy 11 listopada 1919 roku wraz ze mierci kardynaa Felixa von Hartmanna oprnio si
potne i szacowne stanowisko arcybiskupa Kolonii, nowe prawo kanoniczne z roku 1917, oddajce
mianowanie nowych biskupw w rce samego papiea, zostao wystawione na cik prb. Od
niepamitnych czasw bowiem, zgodnie z miejscowym starodawnym zwyczajem, potwierdzonym w
papieskiej bulli z roku 1821, nowego biskupa Kolonii wybierali w wolnych wyborach kanonicy tamtejszej katedry. Ta pierwsza prba si pomidzy lokalnymi swobodami a scentralizowanym papieskim absolutyzmem
zrodzia wiele pasjonujcych kwestii.
Ju w dniu mierci von Hartmanna dziewiciu gwnych kanonikw kapituy katedry koloskiej, w
tym dwch biskupw pomocniczych, wystosowao do Ojca witego list z prob o bogosawiestwo, gdy
ciy na nas obowizek wyboru nowego kanonika 9. Reakcj na bya pilna zaszyfrowana depesza z 17
listopada, w ktrej Gasparri poleci Pacellemu, aby zawiadomi biskupw, eby w kwestii nazwiska nowego
arcybiskupa zaczekali na instrukcje Stolicy Apostolskiej 10. Tydzie po zgonie von Hartmanna Pacelli
listownie przestrzeg kanonikw koloskich, aby w adnym razie nie wybierali zwierzchnika, lecz czekali na
instrukcje w sprawie nominacji biskupa, ktre Stolica Apostolska niechybnie nadele11. Kanonicy nie mieli
jednak chci zrezygnowa ze swych starodawnych praw, a pruski rzd ani myla pozosta w tej sprawie
neutralny.
2 grudnia w licie do Pacellego pruski charge d'affaires owiadczy stanowczo w imieniu swojego
rzdu, i konstytucja weimarska nie zmienia postanowie bulli papieskiej De salute animarum 12. Tym samym
Prusy zakwestionoway korzystn dla Watykanu interpretacj nowo uchwalonego konstytucyjnego rozdziau
Kocioa od pastwa, przynajmniej w kwestii wyboru nowych katolickich biskupw. Kada prba wtrcenia
si do wyboru biskupa Kolonii, doda charge d'affaires, odbije si bardzo powanie na stosunkach niemieckich katolikw ze Stolic Apostolsk. Ale najgorsze miao dopiero przyj. W zaszyfrowanej depeszy z 15
grudnia Pacelli ostrzeg Gasparriego, i w odpowiedzi na jego list kanonicy katedry koloskiej wyrazili

42
uzasadnion obaw, e jeli Stolica Apostolska jednostronnie zmieni zasady elekcji, to rzd pruski przestanie
oy na pensje i utrzymanie arcybiskupstwa. Czy wasza eminencja podtrzymuje wczeniejsze instrukcje?
13, pyta w depeszy.
Tymczasem w pierwszym tygodniu grudnia nuncjusz papieski w Szwajcarii, Luigi Maglione, usysza
od Diega von Bergena, pruskiego posa przy Stolicy Apostolskiej, e jego rzd, niemieccy biskupi i kanonicy
koloscy s zgodni, i najlepszym kandydatem na wakujcy urzd jest obecny biskup Paderbornu, Schulte.
Podsunicie przez Maglionego tej kandydatury Gasparriemu ilustruje subtelne machinacje papieskiej
dyplomacji tamtej doby.
Gdyby by on do przyjcia take dla Ojca witego, a myl, e jest - napisa Maglione - to
obsadzenie tego niezwykle wanego wakatu zostaoby przyjte przez wszystkich w Niemczech z wielkim
zadowoleniem 14. Maglione podkreli te bardzo subtelnie, e niemiecki emisariusz da do zrozumienia, i
jego rzd przychylnie przyjmie wybr Schultego (wybornego kandydata w oczach wszystkich
zainteresowanych), jeli tylko pojawi si oznaki, e na najbliszym konsystorzu bdzie mia szans zosta
kardynaem. Potem za omieli si zwrci uwag, e wrd wybracw papiea do otrzymania na tym
konsystorzu kapeluszy kardynalskich nie ma Niemcw, podczas gdy z Polski, tego nowo utworzonego
pastwa, jest nominowanych ju dwch, w tym arcybiskup Gniezna i Poznania, regionu oderwanego od
ojczystych Niemiec.
Bez wtpienia pod dyskretn kuratel szwajcarskiego nuncjusza niemiecki emisariusz odstpi od
wszelkich skarg i moralnego szantau. Maglione mg wic donie, i von Bergen doda: Chc tylko
poinformowa Stolic Apostolsk, e po licznych doznanych cierpieniach nasz nard sta si o wiele bardziej
wyczulony i wraliwy. Do tego stopnia, e nie dopuszcza do siebie myli, iby nie cieszy si czcigodn
askawoci Ojca witego. Co, inaczej mwic, znaczyo, e jeli Ojciec wity chce naprawd pokaza, i
nie jest przeciwko Niemcom, to niech lepiej da im kardynaa.
W zwizku ze zgod na proponowanego kandydata 17 grudnia, w kolejnej zaszyfrowanej depeszy do
Pacellego, Gasparri zmodyfikowa wczeniejsze instrukcje. Wasza Ekscelencja zwrci si do Berlina, gdzie po
przeprowadzonych konsultacjach rzd nie przeciwstawi si tej nominacji [Schultego] napisa. - A potem
Wasza Ekscelencja pojedzie do Kolonii i zawiadomi tamtejsz kapitu, e w zwizku z akceptacj
niemieckiego rzdu mog wybra biskupa Paderbornu 15.
Tak wic Pacelli popieszy pocigiem do Kolonii i oznajmi czonkom zgromadzonej kapituy, i tym
i tylko tym razem mog wybra nowego arcybiskupa zgodnie z dawnymi przywilejami, musz jednak
zrozumie, e ten zwyczaj nie zostanie utrzymany.
Zgod na takie rozwizanie uatwia mu w roku 1919 jednomylno jego i kurii rzymskiej w ocenie
kandydata kapituy 16. Ale mia te inne powody do optymizmu w kwestii swojej oglnej strategii i do wiary,
e mimo niepowodzenia w Prusach ostatecznie dopnie swego w Rzeszy.

Podchody na linii BerlinMonachium

27 wrzenia 1919 roku minister spraw zagranicznych Hermann Mller obwieci, e pruskie
poselstwo w Rzymie zostanie podniesione do rangi ambasady Niemiec przy Stolicy Apostolskiej i e
pierwszym ambasadorem, reprezentujcym Prusy i ca Rzesz, bdzie za zgod Watykanu Diego von
Bergen. Matthias Erzberger, ktry awansowa na wicekanclerza, po Boym Narodzeniu na bankiecie
wydanym przez kanclerza i prezydenta w Berlinie na cze Pacellego, owiadczy, i nie widzi adnych
przeszkd w zawarciu konkordatu, cakowicie przebudowujcego pastwowo-kocielne stosunki Niemiec z
Watykanem, utrzymywane pospou przez wszystkie kraje zwizkowe pod przywdztwem Rzeszy 17.
Kwestia ambasady niemieckiej w Watykanie napotkaa jednak na immanentne trudnoci, w rodzaju
skomplikowanej i zadawnionej rywalizacji Bawarii z Prusami, Monachium z Berlinem, Niemiec katolickich z
protestanckimi. Ale Pacelli, ku zadowoleniu i wdzicznoci papiea i kurii, niebawem upora si z nimi z
przebiegoci wytrawnego pokerzysty. Decyzj o otwarciu ambasady Rzeszy przy Stolicy Apostolskiej
ministrowie w Berlinie podjli, zakadajc, e zamknite zostanie jednoczenie tamtejsze poselstwo Bawarii.
Pacellemu jednak wcale si to nie umiechao. Nie zamierza pertraktowa wycznie z tradycyjnie
protestanck Rzesz, skoro, wykorzystujc zasad dziel i rzd, mg jednoczenie ukada si z katolick
Bawari. Tak wic dalej czerpa korzyci z podziaw i rywalizacji pomidzy rzdem lokalnym a
pastwowym, na dobitk nie stronic od dyplomatycznego szantau.
Rzdom Prus i Rzeszy w Berlinie owiadczy, e najlepszym rozwizaniem byaby ambasada Rzeszy
przy Watykanie, papieska nuncjatura do spraw niemieckich (wyjwszy bawarskie) w Berlinie, poselstwo
Bawarii przy Watykanie i papieska nuncjatura w Monachium. Jeli jednak jest ono dla niemieckiego rzdu

43
nie do przyjcia, to Stolica Apostolska pragnaby zachowa status quo ante. Innymi sowy, wycofywa si z
nawizania stosunkw dyplomatycznych Watykanu z Rzesz na szczeblu ambasad, co dla Niemiec oznaczao
utrat na forum wiatowym elokwentnego sojusznika. Zaznaczy te, e bez wzgldu na wszystko Stolica
Apostolska jest zdecydowana zachowa nuncjatur w Monachium 18.
Zdesperowana Rzesza ustpia, a Prusy wyraziy zgod, aby ich przedstawicielstwo dyplomatyczne
stao si oddziaem ambasady niemieckiej w Watykanie. W maju 1920 roku Gasparri powiadomi
niemieckiego ambasadora, e w Berlinie zamieszka nuncjusz papieski i e bdzie nim Pacelli. Jednoczenie
Stolica Apostolska oznajmia, e na razie jej nowy nuncjusz w Rzeszy pozostanie rwnie nuncjuszem w
Monachium i, reprezentujc Bawari, bdzie jedzi pomidzy tymi miastami wedle potrzeb. Tak wic Pacelli
mg odtd dziaa cakiem swobodnie, a jego dyplomatyczne umiejtnoci wida byo w kadym szczegle
tego, co osign. Bardzo wiele si zmienio od pocztkw roku 1917, kiedy Matthias Erzberger uprzedzi
poprzednika Pacellego w Bawarii, arcybiskupa Averse, e kajzer nigdy nie akredytuje bawarskiego nuncjusza
w Rzeszy ani w Prusach, gdy sprowadzioby to je do roli drugich skrzypiec 19.
Niemniej ta - z pozoru bardzo zrczna - dyplomatyczna onglerka opnia negocjacje w sprawie
konkordatu z Rzesz, co w opinii niemieckiego historyka Kocioa, Klausa Scholdera, stworzyo
katastrofalny punkt wyjcia, ktry w roku 1933 pozwoli Hitlerowi w przecigu tygodni zmusi niemiecki katolicyzm do kapitulacji20. Innymi sowy, na pocztku lat dwudziestych Pacelli mg doprowadzi do
zawarcia konkordatu z Rzesz bez naraania na szwank spoeczno-politycznej dziaalnoci katolikw.
Dziesi lat pniej Hitler chytrze dostrzeg moliwo takiego wykorzystania konkordatu, aby katolicyzm
polityczny, z ktrym starcia stanowczo pragn unikn, dobrowolnie usun mu si z drogi.

Dziekan korpusu dyplomatycznego

30 czerwca 1920 roku Pacelli, jako pierwszy zagraniczny dyplomata za kadencji nowego rzdu
weimarskiego, zoy listy uwierzytelniajce w Rzeszy. Tym samym sta si seniorem wrd dyplomatw w
stolicy, penic t zaszczytn funkcj z wyjtkowym wdzikiem i godnoci 21. Ciepo powitawszy
papieskiego nuncjusza, prezydent Friedrich Ebert uroczycie owiadczy, e jego obowizkiem jest
uregulowanie z waciwymi wadzami stosunkw kocielno-pastwowych w Niemczech, [tak] aby
odpowiaday wspczesnym warunkom i nowej sytuacji. Ja ze swojej strony odpar papieski dyplomata
z caych si bd doskonali i umacnia stosunki pomidzy Stolic Apostolsk i Niemcami. (Trzynacie lat
pniej tymi samymi sowami posuy si Hitler, obiecujc natychmiastow popraw stosunkw Stolicy
Apostolskiej z Berlinem w zamian za zgod partii Centrum na czynic go dyktatorem ustaw o
nadzwyczajnych penomocnictwach dla rzdu 22).
Po tych arliwych zapewnieniach Pacelli zaj si gwnie negocjowaniem traktatu z rzdem Bawarii,
przedstawiajc bawarskim ministrom projekt konkordatu, ktry zdumia ich zuchwaoci. Na przykad w
kwestii szk domaga si, eby pastwo speniao wszystkie postulaty miejscowego biskupa wzgldem
katechetw, w tym zwalniao ich na jego danie. Jednoczenie powinno ono regulowa wszelkie
zobowizania finansowe wobec Kocioa i gwarantowa stosowanie prawa kanonicznego wobec wiernych 23.
Ta lista da wywoaa nie tyle konsternacj, co szok, nawet u osb yczliwie usposobionych do
konkordatu. We wrzeniu 1920 roku urzdnik Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie odpowiedzialny
za sprawy Watykanu, profesor Richard Delbrck, odnotowa niech, ktr w Monachium wzbudziy
nadmierne dania nuncjusza. Zwrci rwnie uwag, i w Pacellim najbardziej zdumiewa to, e tak
sabo orientuje si w tym, co jest moliwe w Niemczech, i e negocjacje prowadzi tak, jakby mia do czynienia
z Wochami24.
Delbrck przekona si te, do czego jest on gotw si posun. Dc do spenienia swoich da,
papieski nuncjusz otwarcie grozi dyplomatycznymi konsekwencjami. Rzdowi bawarskiemu owiadczy, e
jeli nie przyjmie jego warunkw, nie bdzie konkordatu. A bez jego zawarcia Stolica Apostolska nie widzi
moliwoci wczenia si do granicznych sporw Niemiec z ssiadami, na przykad, zapalnej kwestii diecezji
Saary, grocej w kadej chwili wybuchem. Z gbokim alem bdzie wic musiaa zrezygnowa z pomocy.
Chodzio o delikatn kwesti byych niemieckich ziem, zajtych i zdemilitaryzowanych przez
aliantw z kocem wojny. Wiele z nich, na wschodzie i zachodzie, zamieszkiwali katolicy. Czy ziemie te
powinny pozosta w dawnych niemieckich diecezjach? A jeli nie, to moe chocia ksia powinni si wywodzi z niemieckich seminariw, co podtrzymaoby niemieckie wpywy? 25. W interesie niemieckiego rzdu
leao zachowanie religijno-kulturalnych wpyww na tych odczonych poddanych, nuncjusz za mg
przywrci je jednym pocigniciem pira. Lecz zamiast tego z zadziwiajcym tupetem poinformowa wadze
Bawarii, a tym samym Rzeszy, e jego przychylno ma swoj cen, a mianowicie ustpstwo w sprawie szk.

44
Rzeszy tak bardzo zaleao na kwestii granic, e w listopadzie 1920 roku - co byo niewtpliwym
triumfem Pacellego - przystaa na projekt konkordatu z Bawari, w tym dania dotyczce szkolnictwa.
Pozostao pytanie, jakie wraenie zrobi to w protestanckich Niemczech, a szczeglnie w Prusach. W grudniu
Pacelli udzieli wywiadu paryskiemu Le Temps, rozwijajc plan zawarcia podobnych konkordatw z reszt
niemieckich landw i Prusami. I znw pozostawi otwart kwesti, od kogo zacz. Od Prus? Czy od Rzeszy?
Zabiegay o niego obie strony Rzesza i oddzielnie krajowy rzd Prus, ktry ba si, e Rzesza okae si zbyt
ulega wobec nuncjusza, i dlatego chcia zawczasu narzuci mu wasne kryteria w sprawie konkordatu.

Domowy dramat
W tym czasie Pacelli przey domow burz, wywoan przez tarcia i niesnaski pomidzy jego mod
gospodyni, siostr Pasqualina, a wieck sub26. Zdaje si, e zazdrosna o ni grupka staych sucych
zacza jej uprzykrza ycie. wiadkowie w procesie beatyfikacyjnym Piusa XII nie ukrywali, e potrafia da
si we znaki, zwaszcza tym, ktrym brakowao jej zapau do pracy. Bya, jak okreli to jeden z nich, snelezza
(zwinna).
Za zgod Pacellego Pasqualina przeja w kocu piecz nad ca nuncjatur, wcznie ze sprztaniem,
gotowaniem i praniem, skutecznie tpic przeciwnikw. Od tej pory zyskaa tam hegemoni. Ale wedug
siostry Eugenia, Elisabetty, w rewanu jej domowi wrogowie rozpucili po Monachium plotk, e nuncjusz
patrzy na ni nie tylko jak ksidz.
P wieku pniej Elisabetta wyjawia trybunaowi beatyfikacyjnemu, e jej mocno uraony tym
oskareniem brat zada wszczcia ledztwa na najwyszym szczeblu w Watykanie w sprawie tej orribile
calumnia (strasznej ptwarzy). Pniej za napisa do siostry, wyraajc zadowolenie z wyniku inchiesta
(ledztwa), i zapewni, e odzyska spokj i pogod ducha, ktrych tak bardzo potrzebowa, eby podoa
trudom cikiej pracy27.
Mniej wicej w tym samym czasie Pacelli zacz korzysta z wyrki swojego idealnego sekretarza,
jezuity Roberta Leibera. Wedle jednego ze wiadectw beatyfikacyjnych, cichy i drobny Leiber to osobnik
melancholijny i smutny, wiecznie wzdychajcy, ale wietny pracownik, jednomylny z nuncjuszem w
kwestii problemw Kocioa. Para ta pracowaa pospou caymi godzinami. To urodzony monarcha, mia
si w tamtych czasach wyrazi ojciec Leiber o swoim pryncypale. Mia rwnie swoje zdanie o siostrze
Pasqualinie: Nuncjusz powinien j przepdzi, ale nie chce, poniewa ona wietnie zna si na zarzdzaniu
domem 28.

Czarny wstyd
Znamiennym przykadem narodowych i midzynarodowych problemw, jakie stay w tym czasie
przed Pacellim, by spr Niemiec i Francji o uycie przez ni w okupowanej Nadrenii oddziaw zoonych z
czarnych. Ju na pocztku kwietnia 1920 roku, speniajc dania niemieckich biskupw i laikatu, Pacelli
poinformowa Gasparriego o praktyce gwacenia tam przez francuskie oddziay murzyskie niemieckich
kobiet i dzieci, w zwizku z czym Stolica Apostolska powinna wywrze nacisk na francuski rzd, by wycofa
stamtd czarnych onierzy. 31 grudnia 1920 roku w (napisanym po acinie) licie do Gasparriego kardyna
Adolf Bertram z Wrocawia owiadczy, e Francja wolaa uy afrykaskich oddziaw, pozbawionych
wszelkiej kultury i moralnoci, ktre dopuciy si okrutnych gwatw na miejscowych kobietach, co zostao
nazwane potem czarnym wstydem29. Stwierdzi te, e Francuzi planuj wysa wicej czarnych
oddziaw w ten rejon. Tymczasem przeprowadzone przez niemiecki rzd ledztwo dostarczyo licznych
dowodw zbrodni popenionych przez te oddziay: caego katalogu sadystycznych przestpstw, takich jak
gwaty, straszliwe napaci na kobiety i okruciestwa w stosunku do dzieci.
W odpowiedzi przesanej Gasparriemu 16 stycznia 30 francuski ambasador przy Stolicy Apostolskiej
stanowczo zaprzeczy oskareniom Pacellego i Bertrama, nazywajc je odraajc propagand, inspirowan
przez Berlin. Zapewni, e naprawd w regionie tym przebywa jedynie garstka onierzy z pnocnej Afryki,
w wikszoci przedstawicieli starodawnej cywilizacji, wrd ktrych jest wielu chrzecijan. Tymczasem
przeciw czarnym oddziaom francuskim i ich domniemanym okruciestwom rozptano midzynarodow
kampani. W Stanach Zjednoczonych pod nawa jawnie rasistowskich wnioskw Izba Reprezentantw
zarzdzia ledztwo31, ktre obalio niemieckie oskarenia. Komisja zalecia Stanom Zjednoczonym nie
reagowa na zarzuty wysuwane przez niemiecki rzd i Watykan.
Ale Pacellego wyniki amerykaskiego ledztwa nie przekonay. 7 marca 1921 roku ponownie napisa
do Gasparriego, nalegajc na interwencj papiea w imieniu napastowanych niemieckich kobiet i dzieci. Cho
watykaski sekretarz stanu nie postawi rzdowi francuskiemu nowych zarzutw, to echa pomwie w

45
sprawie czarnego wstydu nie milky a do cakowitego oswobodzenia wspomnianych ziem. W przypadku
Pacellego jednake epizod w uksztatowa jego stosunek do wojny i ras. wier wieku pniej, jako papie,
tu przed wkroczeniem aliantw do Rzymu zwrci si do brytyjskiego posa przy Stolicy Apostolskiej o
przekazanie MSZ Wielkiej Brytanii proby, aby wrd niewielkiego kontyngentu wojsk alianckich
stacjonujcych w Rzymie po okupacji nie byo adnych oddziaw kolorowych 32.

VI. BYSKOTLIWY DYPLOMATA

Przez cay rok 1921 w poszukiwaniu najkorzystniejszej pozycji negocjacyjnej dla swojej polityki
konkordatowej Pacelli w dalszym cigu lawirowa pomidzy Rzesz i Prusami. Z pomoc i usugami
przyszed mu tym razem kto niezwyky Ludwig Kaas, znawca prawa kanonicznego, pose katolickiej
partii Centrum w Reichstagu i (co osobliwe w przypadku zawodowego polityka) katolicki ksidz. Pi lat
modszy od papieskiego nuncjusza, wytworny, noszcy okulary, nie rozstajcy si z eleganck lask i
nazywany praatem, sta si jego najbliszym wsppracownikiem we wszystkich negocjacjach
konkordatowych, z czasem, mimo i by oficjalnym rzecznikiem Rzeszy, coraz bardziej - z fatalnymi
nastpstwami dla Niemcw mu oddanym.
Dwuznaczna, odgrywajca coraz wybitniejsz rol posta Kaasa unosi si jak zy duch nad histori
polityki konkordatowej Pacellego, a na kocu nad jego sprawami z Hitlerem. To wanie on w roku 1928, po
rezygnacji byego kanclerza Wilhelma Marxa, jako pierwszy ksidz w dugiej historii partii Centrum zosta jej
liderem, i to w czasach rosncych rnic interesw niemieckich katolikw i Watykanu. Zachcony przez
Pacellego, przeszed w wyborach jako kompromisowa kandydatura pord lewicowych i prawicowych
wieckich konkurentw. Fakty zaday jednak kam stwarzanym przez niego pozorom, e partia Centrum
pozostanie a do koca czynnikiem stabilizujcym wadz w Niemczech. W roku 1931 by ju bowiem
praktycznie osobistym doradc, przyjacielem, powiernikiem i ulubionym towarzyszem papieskiego
nuncjusza i reprezentowa wycznie jego interesy.
Kaas podziela przekonanie Pacellego, e gwnym punktem wszystkich przyszych konkordatw
winien by nowy Kodeks Prawa Kanonicznego. Co wicej, uporczywie mu wmawia, e zawarcie oglnego i
nadrzdnego konkordatu z Rzesz zapobiegnie siganiu przez poszczeglne landy po rodki rodem z
Kulturkampfu. To wanie przewiadczenie przyczynio si do tego, e Pacelli wpad w sida zastawione
przez Hitlera, ktry w roku 1933 po wielokro go w nim utwierdza 1.
Tymczasem w cigu lata 1921 roku rzd niemiecki, pod przywdztwem reprezentujcego lewe
skrzydo partii Centrum Josepha Wirtha, liczc, i wesprze to jego kraj w zaartym sporze terytorialnym z
roszczc sobie pretensje do Grnego lska Polsk, nalega na Pacellego, aby szybko zawar konkordat z
Rzesz. W przekonaniu Wirtha, zblienie z Watykanem mogo w tej sprawie pomc. Ale kto wie, czy nie z
niechci dla jego lewicowych sympatii, Pacelli zagra na zwok.
Jesieni, liczc na skonienie nuncjusza do rozmw, Wirth poprosi go o dostarczenie przynajmniej
listy spraw szczeglnie wanych dla Stolicy Apostolskiej. Na co otrzyma dokument bardzo zbliony do
projektu jej konkordatu z Bawari, stawiajcy w kwestii szk warunki, ktre dla Prus byy zniewag 2. I znw
Pacelli zdumia pruskich ministrw otwartymi grobami. Na spotkaniu w Kultusministerium (Ministerstwie
Wyzna Religijnych) W grudniu 1921 roku owiadczy ministrowi Ottonowi Boelitzowi i sekretarzowi stanu
Carlowi Heinrichowi Beckerowi, e pomoe Niemcom, szybko wyznaczajc niemieckiego biskupa Trewiru w
okrgu Saary, o ktr toczy si spr z Francj, tylko w przypadku podjcia przez pruski rzd wsppracy w
postulowanej w konkordacie kwestii szk. Poinformowa te, jak zwykle beznamitnie, e bez zaatwienia tej
sprawy po jej myli Stolica Apostolska obejdzie si bez konkordatu. Pod koniec spotkania ministrowie doszli
do wniosku, e nuncjusz nie pojmuje problemw niemieckiej polityki 3. Niemniej 6 stycznia 1922 roku po
intensywnych negocjacjach, w zamian za szybkie wyznaczenie niemieckiego biskupa Trewiru, Pacelli wydusi
z Prus zgod na przedyskutowanie na yczenie Rzeszy sprawy szk 4.
Postawiwszy w ten sposb znak rwnoci pomidzy kwesti szk i wiszcymi nad Niemcami
sporami terytorialnymi, pochwali si tym osigniciem kardynaowi Adolfowi Bertramowi, dodajc, e
zawdzicza je nie swoim talentom, lecz Bogu. Bertrama i Schultego, czoowych katolickich praatw w
Prusach, wyznanie to najwyraniej skonsternowao. W licie do Bertrama z 9 stycznia Schulte nazwa t
umow nadzwyczaj ryzykown, gdy moga ona tylko zachci Francuzw do zwikszenia roszcze terytorialnych. Orzek, e ostatecznie obrci si to przeciwko interesom Watykanu w Niemczech. Po tej wymianie
opinii Bertram poprosi Pacellego o nie przeciganie struny, poniewa dla pastwa pruskiego zawiadywanie

46
szkolnictwem jest rzecz wit. Jednake papieski nuncjusz by mdrzejszy od miejscowych hierarchw.
Dalej wic ignorujc spoeczne i polityczne realia Niemiec, tak zawzicie dy do odniesienia
zwycistwa w kwestii szk, e, guchy na rady swych pruskich braci w biskupstwie, nie zwaa na inne
powane skutki takiego postpowania, demonstrujc charakterystyczn dla fuzj uporu z brakiem rozwagi,
dziki ktrym sta si dziesi lat pniej wyjtkowo wygodnym z punktu widzenia Adolfa Hitlera partnerem
negocjacji 5.

Nowy papie
22 stycznia zmar po krtkiej chorobie papie Benedykt XV, a jego nastpc zosta 6 lutego Achille
Ratti, ktry przybra imi Piusa XI. Ten szedziesicioczteroletni syn dyrektora fabryki jedwabiu koo
Mediolanu, uczony, paleograf, archiwista i zapalony alpinista, po pracy na stanowisku prefekta biblioteki
watykaskiej zosta wysany jako nuncjusz do Polski, gdzie odznaczy si jako zrczny i odwany dyplomata.
W roku 1921 zosta arcybiskupem Mediolanu i awansowa na kardynaa. Niski, zbudowany mocno niczym
grski wspinacz, mia szerokie, wysokie czoo i przenikliwe spojrzenie. Witajc pielgrzymw i przyjmujc
goci, rozdawa umiechy, lecz potrafi by surowy. Pewien praat powiedzia o nim, e przygotowanie si do
spotkania z Rattim przypomina podejcie do egzaminu. Odpytywa srogo i biada duchownemu, ktry nie
zna odpowiedzi. A okaza si jednym z najbardziej stanowczych papiey w historii wspczesnego Kocioa.
To on, po raz pierwszy od roku 1870, na znak, e zamierza rozwiza tzw. kwesti rzymsk, wygosi
papieskie bogosawiestwo urbi et orbi z balkonu nad placem witego Piotra. Rektor kolegium angielskiego
zapamita, e patrzcy z gry na plac nowy papie by tak spokojny i opanowany, jak wtedy, kiedy sta na
szczycie Monte Rosa lub wtedy, gdy podczas alpejskiej burzy nocowa na skalnej pce 6.
Ratti i Pacelli, ktrzy dobrze si znali, jednakowo nienawidzili i bali si bolszewizmu. Do pierwszych,
wielce pomylnych dla Pacellego, decyzji nowego papiea naleao pozostawienie Pietra Gasparriego na
stanowisku sekretarza stanu. Oznaczao to, e polityka konkordatowa Watykanu si nie zmieni.
Nie rezygnujc z negocjacji w sprawach konkordatw z landami, w latach 19231924 Pacelli by te
zajty ostrymi krajowymi i midzynarodowymi kryzysami, spowodowanymi francusk okupacj Zagbia
Ruhry i zaamaniem si niemieckiej marki.
11 stycznia 1923 roku, pod pretekstem wstrzymania przez Niemcy dostaw wgla i drewna, wojska
francuskie i belgijskie zajy silnie uprzemysowiony okrg Ruhry. W odpowiedzi Berlin przesta paci
reparacje wojenne, wzywajc Niemcw do biernego oporu i strajkw i zobowizujc si do wypaty rekompensat protestujcym robotnikom. Z pomoc niemieckiego wojska grupy terrorystyczne zaatakoway
linie kolejowe i obiekty przemysowe. Wywoao to fal aresztowa, egzekucji, wydale i surowych sankcji
wzgldem ludnoci cywilnej. Kurs marki wobec amerykaskiego dolara zacz spada, najpierw do 18 000, a
w lipcu do 160 000. W listopadzie wynis ju cztery miliardy marek za dolara, a potem liczby rozmnoyy si
w biliony.
Francuzi zaciekle oskarali Watykan o sprzyjanie Niemcom, ale Gasparri nie reagowa. Korzystajc z
raportw Pacellego, watykaski sekretarz stanu wielokrotnie ostrzega, e jeeli dziaania Francji przypr
Niemcw do muru, regionowi temu grozi komunistyczny przewrt. Pod naciskiem niemieckiego ambasadora
przy Stolicy Apostolskiej i za spraw doniesie Pacellego, ktry pisa te wci o zagroonych widokach na
konkordat, 28 czerwca Pius XI ogosi w L 'Osservatore Romano list otwarty, w ktrym ostro potpi warunki reparacji wojennych i skrytykowa Francj za okupacj czci terytorium zachodnich Niemiec. Niemcy
si uradowali. Francuzi wciekli. Wprawdzie gwnie dziki dyplomatycznym zabiegom Pacellego strony
zbliyy si do siebie, ale Francuzi pozostali nieufni wobec zamysw Watykanu 7. Tymczasem Gasparri, w
zgodnym wspdziaaniu z Pacellim, za porednictwem tajnych nieoficjalnych misji ostrzeg francuskich
hierarchw, e Francja prowadzi w Zagbiu Ruhry niebezpieczn gr. Doniesiono mu bowiem, e Rosja
zamierza wykorzysta niepokoje w Europie Zachodniej. Tak oto, za spraw prywatnych spotka,
zaszyfrowanych depesz i cichych sugestii, szeptanych do francuskich i niemieckich uszu, Watykan odegra
rol porednika w zblieniu do siebie stron.

Konkordat z Bawari
W marcu 1924 roku wysiki Pacellego, by sfinalizowa konkordat z Bawari, wreszcie wyday owoce i
dokument by gotw do podpisu. Na pocztku stycznia 1924 roku Pacelli i Pius XI zasiedli razem w paacu
apostolskim i przewertowali niemiecki tekst traktatu sowo po sowie. Kilka dni pniej w bawarskim
parlamencie konkordat przyjto gosami 73 do 52. Duga i mudna droga do jego zawarcia zaja ponad pi
lat. Gasparri by do tego stopnia zadowolony, zwaszcza ze swojego pupila Pacellego, e wychwalajc go

47
przed legatem bawarskim w Rzymie, nazwa go jednym z najlepszych nuncjuszy, jeli nie najlepszym8.
Konkordat gwarantowa, e Bawaria uznaje nowy Kodeks Prawa Kanonicznego za obowizujcy w
sprawach nominowania arcybiskupw, biskupw, praatw i kanonikw. Dawa te Pacellemu pen wadz,
jakiej ten da, nad seminariami i nauczaniem religii w caym systemie szkolnictwa. A ponadto zapewnia
Kocioowi katolickiemu po wsze czasy uznanie, ochron i rozwj. W zamian za to w artykule 13, z uwagi na
opacanie kleru z bawarskiej kiesy pastwowej, Koci zgadza si zatrudnia wycznie obywateli
bawarskich lub obywateli z innych landw Niemiec 9.
Podpisanie konkordatu z Bawari stanowio sukces, ktry natychmiast zakci perspektywy na
zawarcie umw konkordatowych z Rzesz i Prusami. Pruscy ministrowie byli tym bardziej podejrzliwi, gdy
Pacelli publicznie si chwali, e wykorzysta konkordat z Rzesz do narzucenia im swoich warunkw. 27
listopada poinformowali wic rzd niemiecki, e poniewa Bawaria wynegocjowaa osobny konkordat, to
rwnie Prusy musz zawrze swj wasny. Dyktowanie najwikszemu niemieckiemu krajowi zwizkowemu
polityki pastwowo-kocielnej przez Rzym, a nie Berlin, jest nie do przyjcia, podkrelili, owiadczajc
stanowczo, e bez zgody pruskiego rzdu adnego konkordatu Watykanu z Rzesz nie bdzie.

Gospodarz doskonay
Oficjalnie Pacelli przenis si do Berlina 18 sierpnia 1925 roku i zamieszka we wspaniaej, otoczonej
parkiem rezydencji przy Rauchstrae 21 w dzielnicy Tiergarten. Wysoki, elegancki, w fioletowym jedwabnym
paszczu, sta si znan postaci w stolicy, zajedajc limuzyn pod ministerstwa Rzeszy i Prus i nawiedzajc
swoim majestatem rauty w ambasadach.
Sam rwnie zacz wydawa przyjcia dla berliskiej elity dyplomatycznej i pastwowej,
zdobywajc sobie opini doskonaego gospodarza. Regularnie gocili w nuncjaturze prezydent Ebert,
marszaek polny Paul von Hindenburg, minister spraw zagranicznych Gustav Stresemann i inni czonkowie
gabinetu. Papieski nuncjusz da si pozna w Berlinie jako czarujcy biesiadnik, syncy z zabawnych ripost i
umiejtnoci rozmowy na dowolny temat waciwie w kadym jzyku. Lord D' Abemon, brytyjski ambasador
w Berlinie w latach 19301936, uwaa go za najlepiej poinformowanego dyplomat w Niemczech 10.
Pacelli zacz y nieco swobodniej i przyjemniej spdza czas, w imi oliwienia trybw i k dyplomacji
porzucajc swj zwyczajowy ascetyzm. Opowiada si o nim, e w majtkach bogaczy pod Berlinem jedzi
konno. Natomiast siostra Pasqualina wyjawia, e berliscy przyjaciele kupili mu mechanicznego,
napdzanego elektrycznoci konia, na ktrym jedzi w ostrogach i kurtce jedzieckiej.
Po jego mierci wspominaa, e subteln, szlachetn skromnoci zdoby serca wszystkich (...)
wszdzie promieniujc majestatem, a zarazem ludzkim ciepem ksicia Kocioa. I cho piastowa wysokie
stanowisko nuncjusza papieskiego w Berlinie, jego uwagi napisaa w typowym dla niej przesodzonym
stylu nie uchodzi aden kwiat zdobicy st, najdrobniejszy gest umilajcy mu skromny posiek, a nawet
kot, czule aszcy si u jego stp. Kocha wszystkie zwierzta z wyjtkiem much, do ktrych ywi
szczegln awersj .W zaciszu nuncjatury w prostej sutannie zachowywa si rwnie godnie i skromnie,
jak w ornacie. Ktrego dnia po powrocie ze spaceru po Tiergarten, rozanielony opowiedzia siostrze
Pasqualinie, e jaki chopczyk podszed do niego w parku i spyta, czy jest Bogiem Wszechmogcym.
Czy ten wytworny, wewntrznie zdyscyplinowany, surowy dostojnik kocielny kiedykolwiek
pozwala sobie na cakowit swobod? O niejakiej figlarnoci w jego usposobieniu wiadczy moe anegdota
opowiedziana przez jego ssiada, arystokrat z Berlina. Hans-Conrad Stahlberg opisa dziwn ceremoni
ich witania si co rano, kiedy ostrzc brzytwy, widzieli si z pewnej odlegoci przez okna ssiadujcych ze
sob azienek. Ktrego dnia - zwierzy si swojemu synowi - Pacelli mnie zaskoczy, pozdrawiajc
opuszczon brzytw niczym rapierem 12.

Konkordat z Prusami
W tym okresie, jako dziekan korpusu dyplomatycznego w Berlinie prowadzc bardziej intensywne
ycie towarzyskie, Pacelli w dalszym cigu stara si wyj obronn rk z negocjacji w sprawie konkordatu z
Prusami. Wychowani w wielopokoleniowej tradycji protestanckiego pluralizmu pruscy ministrowie
instynktownie wierzyli w zachowanie tradycyjnych praw miejscowych kapitu katedralnych, take
katolickich. Podczas gdy on w niechci protestantw do mianowania biskupw przez papiea widzia dowd
antypapieskiego nastawienia. Z upywem miesicy, po publicznym nagonieniu sprawy, namitnoci
wzrosy. Pacelli wzmaga obawy katolikw przed zagroeniem wiszcym nad katolickimi szkoami, a
protestanci bronili zasady liberalizmu przed rzymskokatolickim dogmatyzmem. A jeli ten woski nuncjusz
dy do wywoania kontrreformacji w samym sercu protestantyzmu? Im bardziej Pacelli kluczy i lawirowa,

48
tym chtniej Prusacy brali z niego przykad.
Do jesieni 1928 roku gwny problem szkolnictwa pozosta nierozwizany. Czas byo skoczy z
owijaniem w bawen. Pruski premier, Otto Braun, oznajmi Pacellemu, e konkordat nie moe zawiera
jakichkolwiek warunkw w kwestii szk. Na co ten odpowiedzia, e nie moe wrci do Ojca witego w
Rzymie z projektem konkordatu, w ktrym nie ma mowy o szkoach. A ja, jeli nie chc si narazi na
pewn przegran, nie mog pj do parlamentu z konkordatem, w ktrym jest o nich mowa, odparowa
Braun 13.
Ostatecznie wiosn 1929 roku na ustpstwo poszed papieski nuncjusz. W kocowych negocjacjach
strony osigny porozumienie co do nowej diecezji w Berlinie, o ktr zabiega Pacelli. W sprawie nominacji
biskupw zawarto tymczasowy kompromis: kanonikom katedralnym zezwolono na sporzdzenie listy
kandydatw, spord ktrych Stolica Apostolska wybieraa trzech i z tych dokonywali oni ostatecznego
wyboru. Specjalna klauzula przyznawaa pruskiemu rzdowi prawo weta wobec kandydata, co do ktrego
mia powane zastrzeenia. Wszyscy ksia musieli by obywatelami Rzeszy i mie ukoczone seminarium.
O szkoach nie byo ani sowa 14.
Konkordat podpisano 14 czerwca 1929 roku. Miesic pniej, gosami 243 do 171, ratyfikowa go
pruski parlament. 5 sierpnia Pacelli przesa Braunowi oficjaln not, oznajmiajc, e oczywisty kompromis w
sprawie szk zosta zawarty pod naciskiem. W zwizku z czym ma obowizek owiadczy, e nie wyrzek si
utrwalonych w innych konkordatach fundamentalnych zasad, do ktrych si odwoywa 15.
Nie zrezygnowa z zawarcia konkordatu z Rzesz, ale czasy nie byy po temu, gdy Niemcy znw
popady w grony kryzys wewntrzny i zewntrzny.
Pod koniec padziernika 1929 roku zaamaa si gieda nowojorska i rozpocz wiatowy krach
gospodarczy. Trzy tygodnie wczeniej zmar Gustav Stresemann, wyczerpany latami wysikw, by
przywrci Niemcom przedwojenn wietno. To on wprowadzi swj kraj do Ligi Narodw, bra udzia w
negocjacjach nad planem Dawesa i planem Younga, obniajc niemieckie reparacje wojenne tak, by dao je si
spaci. To on nalea do architektw ukadu z Locamo, ktry przynis Europie wzgldny spokj. Kiedy
zmar, a nad wiatem zaczy gromadzi si burzowe chmury gospodarczego i przemysowego kryzysu, dni
republiki weimarskiej byy policzone. Po krachu na Wall Street skoczy si napyw poyczek ze Stanw i
zadano zwrotu ju zacignitych. Wraz z zaamaniem si wiatowego handlu Niemcy nie byy w stanie
wyeksportowa wasnych produktw w ilociach pozwalajcych na zakup surowcw i jedzenia. Bezrobocie
roso, przedsibiorstwa upaday. Bankructwa bankw byy tu-tu.
W trakcie tych wydarze Pacellego wezwano do Rzymu. Depesza nadesza w listopadzie, kiedy
odpoczywa w swoim ulubionym ustroniu, w prowadzonym przez siostry sanatorium w Rorschach, dokd,
poczwszy od 1917 roku, jedzi co najmniej dwa razy na rok. Na emerytur odszed liczcy niemal
osiemdziesit lat sekretarz stanu, kardyna Pietro Gasparri, a na jego miejsce wybrano faworyzowanego
przeze od blisko wierci wieku nuncjusza papieskiego w Niemczech. Pacelli powrci wic w popiechu do
Berlina, eby uporzdkowa sprawy i si poegna.
Wrd wielu uroczystoci poegnalnych byo te niadanie wydane przez von Hindenburga,
prezydenta republiki. Wznoszc toast na cze Pacellego, powiedzia on: Dzikuj Waszej Eminencji za
wszystko, czego przez te dugie lata dokona dla sprawy pokoju, kierujc si najwyszym poczuciem sprawiedliwoci i gbokim umiowaniem czowieka. Zapewniam Wasz Eminencj, e nie zapomnimy tutaj ani jego,
ani jego dziea 16.
10 grudnia Pacelli opuci Berlin. Rzd niemiecki zaofiarowa mu otwart karoc, by pojecha w niej
na dworzec Anhalter. Na Rauchstrae wylegy dziesitki tysicy modych czonkw Akcji Katolickiej,
trzymajcych nad gowami pochodnie. Na cze nuncjusza opuszczano sztandary, piewano pieni religijne, a
wierni na trasie jego przejazdu krzyczeli i pakali. Orkiestra na podecie odegraa papieski hymn. Tum o
mao co nie znis ustawionych barier. A Pacelli raz po raz go bogosawi 17.
Przed witami otrzyma czerwony kardynalski kapelusz. Wedug siostry Pasqualiny, wcale nie
pragn nowej funkcji i bynajmniej go ona nie ucieszya. W rzeczywistoci jego najwikszym pragnieniem
byo powici si opiece nad duszami 18. Niemniej 7 lutego 1930 roku obj stanowisko watykaskiego
sekretarza stanu, w Kociele katolickim najwaniejsze po papieu.

VII. HITLER I NIEMIECKI KATOLICYZM

Adolf Hitler bardzo wczenie doceni si sprzeciwu katolikw wobec narodowego nacjonalizmu. W
Mein Kampf 1przyzna, e konfrontacja z Kocioem katolickim w Niemczech byaby katastrof. Wiodc
cygaskie ycie w Wiedniu, przemyla bezskuteczno Kulturkampfu i zrozumia, jak wane jest cise

49
rozrnienie katolicyzmu politycznego i wyznaniowego. Partie polityczne napisa nie powinny mie
nic wsplnego z kwestiami religijnymi, chyba e te s obce narodowi, podkopujc obyczaje i moralno rasy.
Tym samym religii nie powinno si wcza do intryg partii politycznych Po zwolnieniu z wizienia, w
ktrym siedzia za udzia w puczu monachijskim, 26 lutego 1925 roku Hitler powtrzy t myl w gazecie
swojej partii, Vlkischer Beobachter, owiadczajc, e ruch narodowych socjalistw nie da si wcign w
religijne dyskusje. Dwa lata pniej, w oklniku partyjnym, zabroni ze wzgldw taktycznych wszelkich
wypowiedzi na temat religii 2. Obieca, e wobec katolickiej partii Centrum nie zastosuje nowego
Kulturkampfu, lecz bdzie z ni walczy na paszczynie czysto politycznej.
W rzeczywistoci jego pogld na Kocioy by dwojaki publiczny i prywatny. W lutym 1933 roku
owiadczy w Reichstagu, e bd one stanowi integraln cz ycia narodu niemieckiego. Ale prywatnie w
nastpnym miesicu zapowiedzia wyrwanie z korzeniami chrzecijastwa w Niemczech. Albo jest si
chrzecijaninem, albo Niemcem. Nie mona by jednym i drugim 3, owiadczy. A tymczasem dokada
stara, aby zrcznymi manipulacjami wykorzysta potg Kociow do wasnych celw.
W roku 1927 nawiza znamienn prywatn korespondencj z katolickim sympatykiem nazistw,
ojcem Magnusem Gttern, niepoprawnym modym duchownym, ktrego przeoeni zesali do wiejskiego
zacianka Lehenbuhl. Kilka jego krytycznych, lecz dojrzaych listw, popierajcych ruch nazistowski,
doczekao si dwch odpowiedzi Hitlera 4. W pierwszej nazwa on Koci katolicki ogromnym
zawodowym aparatem, ktry pomniejsza Narodow Parti Socjalistyczn. Zadaniem tej partii nie jest
przypodobanie si lojalnym chrzecijanom, ale odzyskanie przez nard wszystkiego, co si na skada, jego
utraconej kultury moralnej i duchowej. W drugim licie natomiast, wysanym z Monachium w marcu,
napisa: czenie religii w jakiejkolwiek formie z partiami politycznymi uwaam zawsze i
bezwarunkowo za nieszczcie. Upolitycznienie religii nazwa zgubnym i oskary katolick parti
Centrum o zwalczanie od koca pierwszej wojny wiatowej idei narodowej. A zakoczy uoglnieniem, e
przez swoje upolitycznienie chrzecijastwo nie zdobyo nowych wiernych, lecz stracio miliony. W
stwierdzeniu tym odezway si, o dziwo, echa opinii Piusa X na temat Francji oraz Piusa XI na temat Woch i
katolickiej Woskiej Partii Ludowej (Partito Popolare). Z czasem pod tym samym pogldem podpisa si - w
odniesieniu do Niemiec i partii Centrum - Eugenio Pacelli.
Tak si skada, e dziki sile tej partii w powojennych Niemczech nastpi niebyway wzrost
aktywnoci katolikw w yciu religijnym, kulturalnym i politycznym - rozmnoenie katolickich
stowarzysze, zwizkw zawodowych, powoa religijnych, publikacji i ogromne spotgowanie zapau
spoecznego. Liczba ksiy w diecezjach katolickich wzrosa w latach dwudziestych z 19 000 do 21 000. Liczba
mskich klasztorw niemal si podwoia, z 366 do 640, podobnie jak zakonnikw, z 7 000 do 14 000.
Zwikszya si te liczba zakonnic, z 60 000 do 77 000. W roku 1930 w Niemczech yo okoo 23 milionw
katolikw, czyli okoo 35 % narodu, a od wojny ich liczba, mimo utraty ziem zamieszkanych przez ludno
katolick, wzrosa o blisko 2,5 miliona 5.
Speniajc wizj Schelera i Erzbergera, katoliccy pisarze, poeci, artyci i dziennikarze wnieli istotny
wkad w ksztatowanie kultury epoki weimarskiej. Za spraw mylicieli takich jak Romano Guardini i Peter
Lippert katolicka myl zyskaa opini ywotnej i oryginalnej. We Frankfurcie nad Menem, Wrocawiu i
Berlinie powstay katedry o profilu katolickim. Rozkwity katolickie kluby, stowarzyszenia studenckie i
zwizki zawodowe, a w caym kraju organizowano liczne konferencje i seminaria powicone katolicyzmowi.
Chocia w Niemczech wyznawaa go mniejszo, to w porwnaniu z wyznaniami protestanckimi by on lepiej
zorganizowany. Podczas gdy modzieowe organizacje protestanckie skupiay 700 000 czonkw, to katolickie
1,5 miliona. Nawet po szybkim sukcesie organizacji nazistowskich, a do roku 1933, Koci katolicki pozosta
najwiksz instytucj spoeczn w pastwie.
Katolickie wydawnictwa zarwno informoway, jak inspiroway stowarzyszenia wiernych. Pod
koniec lat dwudziestych ukazywao si okoo czterystu katolickich dziennikw, stanowicych okoo 15 %
niemieckiej prasy codziennej. Ponadto wychodzio okoo 420 katolickich pism, w tym trzydzieci o nakadzie
powyej 100 000. Informacje z caego kraju zbieray dwa katolickie serwisy prasowe i filmowe, a katolicki
przegld filmowy Film-Rundschau wywar silny wpyw na rozwijajcy si niemiecki przemys kinemato
graficzny.
Zloty katolickich robotnikw, harcerzy i innych grup organizowano we wszystkich czciach kraju,
podobnie jak msze pod goym niebem. Na przykad naboestwo pod goym niebem w Dortmundzie w roku
1927 zgromadzio 80 000 wiernych 6. Po zniesieniu przez konstytucj weimarsk ogranicze w organizowaniu
zgromadze religijnych procesje katolickie zyskay popularno nawet tam, gdzie nikt ich dotd nie widzia.
W wito Boego Ciaa za hosti niesion w bogato zdobionej monstrancji szli po berliskiej Unter den Linden
politycy katoliccy.

50
Kiedy w obliczu rosncego bezrobocia (3,2 miliona bezrobotnych w styczniu 1930 roku) w wyborach
do Reichstagu 14 wrzenia 1930 roku partia Hitlera uzyskaa efektowny przyrost mandatw, niemiecki
Koci katolicki by wci potn si. W jakiej mierze Hitlerowi udao si w latach dwudziestych rozproszy obawy katolikw przed narodowym socjalizmem? I w jakiej mierze zawdzicza ten wstpny sukces
pocztkom katolickiego cienia ku temu ruchowi?
Dziki triumfowi we wrzeniowych wyborach za spraw przyrostu gosw z 2,6 % do 18,3 % partia
Hitlera zwikszya liczb miejsc w Reichstagu z 12 do 107. Tym samym nazici stali si drug liczebnie, po
socjaldemokratach, parti w parlamencie. O takim skoku zadecydowaa w znacznym stopniu atrakcyjno
ideologicznej partii prawicy dla protestantw, szukajcych radykalnych rozwiza w katastrofalnej sytuacji
gospodarczej. Pod wpywem miejscowych nastrojw antyklerykalnych i rozczarowania rzdami weimarskimi
ku narodowemu socjalizmowi skaniay si te, na co s dowody, katolickie zwizki zawodowe, na przykad,
w rejonie Schwarzwaldu 7. Ale podczas gdy w wyniku wyborw liberaowie w parlamencie ulegli
zdziesitkowaniu, a socjaldemokraci utracili 5 % mandatw, opierajca si na tradycyjnym katolickim
elektoracie partia Centrum utrzymaa stan posiadania, zwikszajc nawet nieco liczb miejsc w Reichstagu z
62 do 66, czyli do 14,8%.
Niemniej na przeomie dekad katolicy nie ustawali w ostrej krytyce narodowych socjalistw na
amach prasy i z ambon. We wrzeniowym numerze pisma Die Arbeit katolicki dziennikarz Walter Dircks
nazwa katolick reakcj na nazizm otwart wojn. Ideologia narodowych socjalistw, stwierdzi, stoi w
jaskrawej, oczywistej sprzecznoci z Kocioem.
Wrd zebranych w roku 1934 przez Theodora Abela doniesie nazistowskich aktywistw s
gwatowne skargi na wojowniczo i niech okazywan przez katolikw narodowemu socjalizmowi na
pocztku lat trzydziestych. Koci [katolicki] utrudni nam ycie. Zamordowanym narodowym socjalistom
odmawia posug religijnych i pochwku w powiconej ziemi, napisa jeden z nich 8. Inny, piszc o
szykanach spotykajcych nazistw ze strony chadekw, poskary si, e w miejscowej kaplicy nie
udzielono nam sakramentw, bo odmwilimy wystpienia z partii. List do biskupa nic nie pomg.
Dlaczego wic katolicko-nazistowski antagonizm nie przybra formy konfrontacji, ktrej tak obawia
si Hitler?
Pouczajcym punktem wyjcia do wyjanienia tej kwestii jest korespondencja, jak po wyborach do
Reichstagu w roku 1930 Gauleitung (regionalny zarzd) NSDAP w Hesji wymieni z kancelari biskupa w
Moguncji. Rzecznik prasowy Gauleitungu pragn si dowiedzie, czy biskup podziela pogldy pewnego
proboszcza z Kirschhausen, ktry owiadczy swoim parafianom, e:
1. aden katolik nie moe nalee do partii hitlerowskiej.
2. aden czonek partii hitlerowskiej nie moe uczestniczy w [zgromadzeniach kocielnych]
pogrzebach i innych uroczystociach.
3. Dopki katolik pozostaje czonkiem partii hitlerowskiej, nie bdzie otrzymywa sakramentw 9.
W odpowiedzi na t indagacj moguncki wikariusz generalny rycho potwierdzi, e wypowied
proboszcza z Kirschhausen jest zgodna z przekonaniami diecezji. Zwrci ponadto uwag, e uprawiana
przez parti hitlerowsk polityka nienawici rasowej jest niechrzecijaska i niekatolicka.
Po czym wskaza, e zawarte w Mein Kampf pochway Hitlera wobec instytucji katolickich nie mog
zmieni faktu, i religijna i owiatowa polityka narodowego socjalizmu jest niezgodna z wiar katolick.
Sprawa moguncka, o ktrej wiele wtedy mwiono, zaniepokoia katolickich biskupw w Niemczech.
Czy Moguncja popenia nietakt? Czy biskupi powinni zaj wsplne stanowisko? Niektrzy z nich sarkali, e
diecezji mogunckiej zabrako taktycznej rozwagi, no bo czy narodowy socjalizm nie broni pozytywnego
chrzecijastwa przed ateistycznym marksizmem? Ale kiedy pn jesieni niemiecki episkopat zebra si na
konferencji w Fuldzie, nie ogosi adnego dokumentu. Zamiast tego przewodniczcy konferencji, kardyna
Bertram z Wrocawia, w ordziu noworocznym ostrzeg Koci katolicki w Niemczech przed politycznym
ekstremizmem oraz niegodziwoci i obdem rasizmu.
Wszelako w lutym 1931 roku episkopat bawarski wyda swoim ksiom bardziej szczegowe
zarzdzenie. Unikajc szczeroci zawartej w stanowisku biskupa Moguncji, przyj bardziej pluralistyczn,
demokratyczn postaw, argumentujc, e kapani powinni mie woln rk w ocenie konkretnych
przypadkw w swych parafiach. Jako stre nauczania prawdziwej moralnoci i wiary, biskupi musz
ostrzega przed narodowym socjalizmem tak dugo i dopty, dopki gosi on polityczne i kulturalne pogldy
nie do pogodzenia z nauk katolick 10. W nastpnym miesicu arcybiskupi katoliccy trzech innych diecezji
Kolonii, Paderbornu i Nadrenii powtarzajc kluczowe zdanie z listu biskupw Bawarii, w nader jasnych
sowach owiadczyli, e narodowy socjalizm i katolicyzm s nie do pogodzenia.
Tak wic w krytycznych latach przed rokiem 193 3, kiedy Hitler by coraz bliszy przejcia wadzy, a

51
ruch nazistowski rozrasta si i pczkowa, wymienione inicjatywy biskupw wyraay szczer wspln
postaw Kocioa katolickiego. Wyjtkw takich jak opat zakonu benedyktynw, Alban Schachleitner, z
powodw, w jego mniemaniu, taktycznych popierajcy nazistw na zo luteranom, jak niezrwnowaony
umysowo ojciec Wilhelm Maria Senn, ktry wierzy, e Hitlera zesaa na wiat Opatrzno, jak wreszcie
wspomniany katolicki korespondent Hitlera, ojciec Gtt byo niewiele.
Czy zatem przecitny mylcy katolik mg ywi jakiekolwiek wtpliwoci co do ideologii
narodowosocjalistycznej i jej prawdopodobnych skutkw? W swoim studium na temat popularyzacji postaw
katolickich wrd nazistw Klaus Scholder, niemiecki historyk Kocioa tamtych czasw, przytacza dwie
kluczowe rozprawy i opisuje potn kampani w prasie.
Wiosn 1931 roku katolicki pose do Reichstagu, Karl Trossman, opublikowa bestsellerow ksik
Hitler i Rzym, w ktrej nazwa narodowych socjalistw brutaln parti, ktra odrze nard z wszelkich praw.
Hitler, ostrzega, wciga Niemcy w now wojn, wojn, ktra skoczy si jeszcze wiksz katastrof ni ta
ostatnia. Niedugo potem katolicki autor Alfons Wild w szeroko upowszechnionym eseju Hitler i katolicyzm
napisa, e wiatopogldem Hitlera nie jest chrzecijastwo, ale ideologia rasy, ideologia, ktra nie gosi
pokoju i sprawiedliwoci, lecz przemoc i nienawi.
Tymczasem dwch dziennikarzy katolickich, Fritz Gerlich i Ingbert Naab, ostro skrytykowao
narodowy socjalizm na stronach monachijskiego periodyku Der Gerade Weg (Prosta Droga), nazywajc ten
ruch zaraz. W numerze z 11 lipca 1932 roku napisali, e: Narodowy socjalizm oznacza wrogo wobec
ssiednich krajw, despotyzm w sprawach wewntrznych, wojn domow i wojn midzynarodow.
Narodowy socjalizm to kamstwa, nienawi, bratobjstwo i bezgraniczne cierpienia. Adolf Hitler gosi prawo
kamstwa. Wy, ktrzy padlicie ofiar optanego despoty, obudcie si! 11.
Jednake w stanowczy i zjednoczony front Kocioa katolickiego w Niemczech nie wspgra z
pogldami w samym Watykanie, pogldami, ktre w coraz wikszym stopniu ksztatowa i lansowa Eugenio
Pacelli.

Pacelli na ojczystym gruncie

Ukryty w Watykanie jako sekretarz stanu, Pacelli odpowiada za polityk zagraniczn i stosunki z
pastwami na caym wiecie w okresie, gdy nkany chorob Pius XI coraz bardziej zdawa si na swego
ulubionego kardynaa.
Pacelli wrci na znajomy grunt w wicej ni jednym sensie, w Sekretariacie Stanu przesuy bowiem
szesnacie lat, zaczynajc jako skromny urzdnik, a koczc w randze podsekretarza. Kiedy jednak zabra si
do nadzorowania rozlegych i skomplikowanych stosunkw Kocioa na wszystkich kontynentach, zosta
wcignity w kolejny dramat domowy z udziaem swojej zakonnej gospodyni, siostry Pasqualiny 12.
Poegnawszy si w grudniu z gronem znajomych w Berlinie, z ulg rozsta si te z domowniczkami Pasqualina i dwiema zakonnicami, ktre jej pomagay. Nie zamierza zabiera ich ze sob do Rzymu. Wedug
jego siostry Elisabetty, wyrobi sobie kiepskie zdanie o Pasqualinie, apodyktycznej i nadzwyczaj chytrej
(scaltrissimo), jak j nazwaa. Po przyjedzie do Rzymu, zanim wprowadzi si do apartamentu sekretarza
stanu nad balkonami paacu apostolskiego, zamieszka czasowo u swojego brata Francesca przy Via Boezio.
Tu przed przeprowadzk poprosi siostr, by poprowadzia jego nowe gospodarstwo w Watykanie.
Elisabetta przypomniaa mu wwczas, e jako ona i matka ma pewne obowizki, ale nie da si odwie od
pomysu. Zapewni j, e ten ukad nie przeszkodzi jej w wypenianiu obowizkw wzgldem rodziny.
Dzie lub dwa po tej rozmowie zeznaa Elisabetta przed trybunaem beatyfikacyjnym - w Rzymie,
bez adnej zapowiedzi i pozwolenia swojego zakonu czy Pacellego, zjawia si siostra Pasqualina. Najpierw
wynaja pokoje w domu zakonnym przy Via Nicolo V, po czym, uprosiwszy Elisabette, by przyja j, ubog
i nie znajc woskiego, pod swj dach, szybko si tam zadomowia i jak zwykle zacza wszystkim rzdzi.
Elisabetta znosia obecno zakonnicy tylko przez wzgld na brata, ale nie moga zrozumie, czemu jej nie
przegoni. W kocu jednak, signwszy po drastyczny rodek, pozbya si jej z domu i jak liczya, z Rzymu.
Miaam jej tak serdecznie dosy, i w kocu owiadczyam, e z powodu wyjazdu do Lourdes zamykamy
mieszkanie. Jak powiedziaa, tak zrobia, ale tu po jej wyjedzie z miasta Pasqualina wprowadzia si do
watykaskiego apartamentu Pacellego pod pretekstem, e zajmie si jego odnowieniem i umeblowaniem.
Rozgociwszy si w nowym lokum, sprowadzia z Niemiec dwie siostry pomagierki. Pacelli wpad wic na
powrt w rce jej i zakonnic i pozosta w nich przez lat bez maa trzydzieci, a do swojej mierci.

Czerwony trjkt
Od chwili objcia urzdu sekretarza stanu Pacelli by zajty sprawami niemieckimi, a zwaszcza

52
sukcesami NSDAP Hitlera. Jednak mimo caej odrazy do nieskrywanego rasizmu nazistw, jeszcze bardziej
niepokoiy go jawna agresywno i cele komunizmu w tak zwanym czerwonym trjkcie, czyli w Rosji
Sowieckiej, Meksyku i od roku 1933 Hiszpanii. Stosunek Stolicy Apostolskiej do Hitlera nie by
jednoznaczny: w przeciwiestwie do komunistw, nazici nie lubowali zniszczy chrzecijastwa, a ponadto
czynili uspokajajce gesty wobec Kocioa katolickiego. Natomiast zagroenie dla Kocioa na wiecie ze
strony komunizmu postrzegano w watykaskim Sekretariacie Stanu cakiem inaczej.
Lenin, a po nim Stalin nigdy nie kryli swoich zamiarw. Wypowiedzieli wojn religii jako takiej, a
powszechne mordercze przeladowania Cerkwi prawosawnej przez komunistw trway od roku 1917.
Popw i biskupw wiziono i zabijano, witynie pldrowano, niszczono lub zamieniano w ateistyczne
muzea, szkoy i pras wykorzystywano do oczerniania wiary. Nauczanie dzieci poniej lat szesnastu religii
stao si przestpstwem. Cho katolikw byo w Rosji najwyej ptora miliona i nie stanowili zagroenia dla
wadzy, take Koci katolicki pad ofiar bolszewikw. W roku 1923, pod zarzutem podegania do
kontrrewolucji, aresztowano zarzdc i wikariusza generalnego kluczowej katolickiej diecezji w Mohylewie
oraz trzynastu ksiy. Wikariuszowi generalnemu oderwano ucho i torturowano go, a wreszcie si zaama.
Zosta stracony w Wielki Pitek.
Niedugo potem uwiziono do koca ycia egzarch bizantyjskiego Kocioa katolickiego w Rosji.
Tymczasem wyapano i przewieziono do guagu na Wyspach Soowieckich na Morzu Czarnym setki
biskupw, ksiy i wieckich wiernych. W roku 1930 w Rosji sowieckiej pozostao najwyej trzystu (spord
963 w 1921 roku) katolickich ksiy, z czego setka w wizieniach 13.
19 marca 1930 roku, miesic po objciu przez Pacellego urzdu, na wypenionym po brzegi placu w.
Piotra Pius XI podczas ceremonii pokutnej przywoa witych witej Rosji, a za dusze najnowszych
mczennikw odpiewano De profundis.
Take w Meksyku od drugiej poowy dziewitnastego wieku, w kolejnych falach rewolucji w
komunistycznym stylu, mao jednak albo zgoa nic nie zawdziczajcych nawet po roku 1917
marksizmowi i Kominternowi, przeladowano katolikw. Jednake w roku 1924, po rozptaniu za
prezydentury Plutarca Eliasa Callesa nowej kampanii bezlitosnych przeladowa, Meksyk jako drugie
pastwo na Zachodzie uzna Zwizek Sowiecki. Wedug rde katolickich, podczas czterech lat rzdw
Callesa i naznaczonych jego wpywem, siedmiu nastpnych zamordowano okoo 5 300 ksiy, zakonnikw i
wiernych. Za jego reimu ju za samo noszenie sutanny grozia w Meksyku kara mierci, dlatego Koci
zszed do podziemia, a opisani pniej przez Grahama Greene' a w ksice Moc i chwaa ksia podrowali
po kraju w przebraniu, odprawiajc msze w stodoach i stajniach.
W roku 1926 Pius XI w encyklice Iniques afflictusque potpi reim Callesa, stwierdzajc, e w
Meksyku wszystko, co zwie si Bogiem, wszystko, co kojarzy si z publicznym wyznawaniem wiary, jest
zakazane i zdeptane. Pragnc pobudzi wiernych do oporu, zachci meksykask hierarchi kocieln do
wprowadzenia interdyktu, czyli obowizujcego w caym kraju zakazu odprawiania naboestw i udzielania
sakramentw. Ale przeladowania nie osaby. Tak jak i opr wszystkich warstw spoecznych, w tym
wojowniczych formacji zwanych Cristeros. Zdaniem historyka Kocioa H. Daniela-Ropsa, opr ten
doprowadzi w kocu do poraki anty religijnych elementw w elicie rzdzcej Meksyku 14.

Traktat lateraski i jego pokosie

Pius XI i Pacelli zdawali sobie spraw, e o ugodzie z komunizmem nie ma mowy. Inaczej rzecz si
miaa w przypadku ruchw totalitarnych i reimw prawicowych. W lutym 1929 roku we Woszech Stolica
Apostolska podpisaa pakt z Mussolinim, zapowiadajcy ukad Pacellego z Hitlerem w roku 1933.
Opracowana i wynegocjowana przez jego brata Francesca i poprzedniego sekretarza stanu, Pietra
Gasparriego, umowa na pierwszy rzut oka koczya antagonizmy istniejce pomidzy Watykanem i
Wochami od 1870 roku. Na mocy traktatu lateraskiego katolicyzm sta si jedyn religi uznawan w kraju.
Umowa, co istotne, gwarantowaa Stolicy Apostolskiej prawo wprowadzenia we Woszech nowego Kodeksu
Prawa Kanonicznego, a jej, najwaniejszy dla Piusa XI, artyku 34 stanowi, e pastwo uznaje wano
lubw kocielnych. Papiestwo uzyskao suwerenno wadzy nad skrawkiem terytorium miasta Watykan (o
powierzchni zaledwie 0,44 km) wraz z prawami wasnoci szeregu kociow i budynkw w Rzymie oraz
letniego paacu w Castel Gandolfo nad jeziorem Albano. W zamian za utracone ziemie i posiadoci Watykan
otrzyma rwnowarto wczesnych osiemdziesiciu piciu milionw dolarw. Traktat spowodowa
rozwizanie silnej demokratycznej, pod wieloma wzgldami podobnej do niemieckiej partii Centrum,
katolickiej Woskiej Partii Ludowej (Partito Popolare), a jej przywdca, don Luigi Sturzo, wyemigrowa z
kraju. Wiernym Watykan zakaza uprawiania polityki pod szyldem katolicyzmu, efektem czego bya

53
polityczna prnia, ktr wypenili faszyci. Po podpisaniu traktatu lateraskiego Stolica Apostolska
zachcaa woskich ksiy, eby w marcowych wyborach poparli parti faszystowsk, a papie nazwa
Mussoliniego czowiekiem zesanym przez Opatrzno.
Na mocy artykuu 43 traktatu Stolicy Apostolskiej pozwolono w miejsce woskiej katolickiej partii
politycznej powoa Akcj Katolick, zdominowany przez kler anemiczny ruch religijny, nazwany przez Piusa
XI rozwlekle i bez polotu ponadpartyjnym zorganizowanym udziaem laikatu w hierarchicznym
duszpasterstwie Kocioa 15. Artyku ten zawiera jednak zastrzeenie, e Akcja Katolicka bdzie uznawana
pod warunkiem prowadzenia dziaalnoci poza partiami politycznymi oraz upowszechniania i
wprowadzania w ycie zasad katolicyzmu pod bezporednim zwierzchnictwem hierarchii kocielnej. A jego
paragraf drugi stanowi, e ksiom i zakonnikom we Woszech nie wolno by czonkami i aktywistami partii.
O utworzeniu Akcji Katolickiej Pacelli poinformowa Niemcw znacznie wczeniej, nim zawar
konkordat z Rzesz, bo pod koniec lat dwudziestych, w roku 1928 na eucharystycznej mszy w Magdeburgu.
Jego, datujca si od czasw Piusa X i burzliwych stosunkw pastwa z Kocioem we Francji, niech do
katolicyzmu politycznego bya wprawdzie gboka, lecz w tym momencie stumiona. Parti Centrum i w
ogle katolikami w niemieckich rzdach interesowa si, coraz wyraniej majc na wzgldzie posuenie si
nimi jako pionkami w wynegocjowaniu najkorzystniejszego dla Watykanu konkordatu z Rzesz. Pomylany
tak, eby obezwadni katolicyzm spoeczny i polityczny, traktat lateraski, ktry opracowa i wynegocjowa
jego starszy brat Francesco, mieci w sobie wszystko, co Pacelli pragn zawrze w konkordacie z Niemcami.
Jak na ironi i nieszczcie rwnie mocno z tego traktatu ucieszy si czoowy niemiecki polityk,
Adolf Hitler, liczcy na podobny ukad Watykanu z jego przyszym rzdem. Kilka dni po podpisaniu traktatu
w Lateranie ciepo powita go w artykule, zamieszczonym 22 lutego 1929 roku w Vlkischer Beobachter.
Fakt zawarcia przez kuri rzymsk pokoju z faszyzmem wskazuje, e Watykan ufa nowym politycznym
realiom znacznie bardziej ni dawnej liberalnej demokracji, ktrej nie mg zaakceptowa, napisa i
przeszedszy do sytuacji w Niemczech, zgani przywdztwo partii Centrum za uparte przywizanie do
demokracji: Prbujc gosi, i demokracja pozostaje w najlepszym interesie niemieckich katolikw, partia
Centrum (...) stawia si w skrajnej sprzecznoci z duchem traktatu, podpisanego dzisiaj przez Stolic
Apostolsk.
W podsumowaniu tej tyrady nie tylko ordynarnie przekrci fakty, lecz ze szczegln bystroci
dostrzeg zarysowujce si moliwoci. Fakt, e Koci katolicki doszed do porozumienia z faszystowskimi
Wochami - napisa dalej -(...) dowodzi ponad wszelk wtpliwo, e wiatopogld faszystowski bliszy jest
chrzecijastwu ni ydowski liberalizm, a nawet ateistyczny marksizm, z ktrym, ze szkod dla
wspczesnego chrzecijastwa i naszego niemieckiego narodu, wydaje si bardzo blisko zwizana tak zwana
katolicka partia Centrum.
Pomimo stanowczych stwierdze Hitlera Watykan wcale nie by przychylnie nastawiony do jego
partii. Stolica Apostolska nie aprobowaa rasizmu nazistw w adnej formie i ostrzegaa przed powstaniem
bawochwalczej wiary, opartej na pogaskich fantazjach i faszywej historii ludowej. Zarazem jednak od
czasw Pia Nona w rzeczy samej podsycaa nieufno do socjaldemokracji jako prekursorki socjalizmu, a tym
samym komunizmu. Std te ze wzgldw pragmatycznych Watykan kad parti ocenia pod ktem
komunistycznego zagroenia. W tym sensie, co absurdalne, nawet nominalne skojarzenie nazistw z
socjalizmem wystarczao, by u czci naiwnych watykaskich dostojnikw wzbudzi wzgldem nich
wtpliwoci. 11 padziernika 1930 roku autor artykuu wstpnego w L'Osservatore Romano napisa, e
czonkostwo w partii nazistowskiej jest niezgodne z katolickim sumieniem, dodajc, e tak samo
cakowicie niezgodna z tym sumieniem jest przynaleno do partii socjalistycznych wszelkich maci.
O ocenie przez Piusa XI i Pacellego ruchw politycznych decydowao jednak w sumie kryterium antylewicowoci, co w roku 1924 doprowadzio Watykan do zakazania Woskiej Partii Ludowej prb zblienia z
socjalistami, a tym samym do przekrelenia jej stara o pokrzyowanie planw Mussoliniemu. Kiedy po roku
1930 niestabilna sytuacja w kraju a prosia si o nawizanie przez parti Centrum wsppracy z
socjaldemokratami, Pacelli zacz naciska na jej przywdcw, by wystrzegali si socjalistw, a zabiegali o
wzgldy socjalistw narodowych. Czy nie wypowiedzieli oni otwartej wojny socjalizmowi i komunizmowi?
Dlatego Pius XI i jego sekretarz stanu skonni byli rozway poytki taktycznego tymczasowego sojuszu z
Hitlerem, co ten zreszt potem w odpowiedniej chwili w peni wykorzysta. Wkrtce miao si okaza, w
jakiej mierze w potencjalny sojusz z diabem nazizmu wynika z obaw o przyszo Kocioa w Niemczech i
w jakim stopniu taktyka ta suya umocnieniu wadzy papiea.

54
Podwjne ycie Kaasa
Bliskie i nieustajce zaangaowanie Pacellego w sprawy Niemiec po powrocie do Rzymu uatwi mu
prowadzcy podwjne polityczne ycie Ludwig Kaas, jego najbliszy powiernik i ucze, a od roku 1928
przywdca partii Centrum. Ledwie papieski sekretarz stanu zadomowi si w Watykanie, Kaas, zaniedbujc
partyjne obowizki w Niemczech, zacz na jego skinienie kursowa tam i z powrotem midzy Berlinem a
Rzymem i spdza w jego apartamentach cae tygodnie. Gdyby polityczny los Niemiec zalea w jakiejkolwiek mierze od pogldw i poczyna partii Centrum, to pozycja Kaasa jako jej przywdcy, a zarazem
bliskiego przyjaciela Pacellego, byaby wyjtkowa.
Co sprowadzao lidera partii Centrum do Rzymu na trwajce tygodniami prywatne rozmowy? Zaraz
po objciu przez Pacellego na pocztku lutego 1930 roku nowego urzdu, on i Kaas wznowili prac nad
konkordatem z Rzesz, jednoczenie negocjujc konkordat z Badeni 16. Swojego nastpc w nuncjaturze w
Berlinie, arcybiskupa Cesarego Orseniga, Pacelli poinformowa, e sprawami dyplomatycznymi na
najwyszym szczeblu bd si zajmowali wycznie on sam i praat Kaas.
W negocjacjach, jak to mia w zwyczaju, posuy si wygodnymi rodkami dyplomatycznego
nacisku. W roku 1930 wykorzysta do tego bardzo istotn w owym czasie kwesti kapelanw wojskowych.
Czy katoliccy kapelani winni podlega specjalnie mianowanemu biskupowi armijnemu, czy moe biskupowi
diecezji, w ktrej zamieszkiwali? Wojsko, pragnc wykluczy moliwo konfliktu interesw i zachowa
kontrol, opowiadao si za pierwszym rozwizaniem. Niemieccy biskupi katoliccy woleli oczywicie to
drugie. Natomiast Pacelli dostrzeg w tej sytuacji wan kart przetargow w negocjacjach konkordatowych
17.
9 marca bawarski dyplomata przy Stolicy Apostolskiej, baron von Ritter, przekaza Monachium
prob Pacellego o spotkanie w sprawie wyznaczenia biskupa armijnego, podczas ktrego mona by te
omwi konkordatowe stosunki z Rzesz, gwoli spenienia skromnych ycze Stolicy Apostolskiej w ramach
wzajemnych ustpstw 18. Po zapoznaniu si z t propozycj wymiany co za co pose Rzeszy w
Watykanie, Diego von Bergen, odpowiedzia stanowczo: Kardyna sekretarz stanu wspomina o moliwoci
rozwizania kwestii kapelanatu wojskowego w ramach konkordatu z Rzesz. Nie ma zgody na przeniesienie
sprawy na t paszczyzn
Tymczasem w Berlinie rzd Rzeszy mia na gowie waniejsze sprawy ni ugoda z Watykanem i
mogca mu tylko przysporzy kopotw wymiana ustpstw. Kiedy bowiem Pacelli z Kaasem rozwaali w
Rzymie, jak przypieszy zawarcie konkordatw, kryzys gospodarczy pogbiony krachem na Wall Street w
roku 1929 powanie zagrozi demokracji parlamentarnej w Niemczech, co doprowadzio w kocu do
wyborw 14 wrzenia 1930 roku, ktre przyniosy wielki sukces partii Hitlera.
Demonta demokracji w Niemczech popara take koteria wysokich oficerw, zwaszcza za genera
Kurt von Schleicher, weteran, ktry znalaz sposb na zdobycie pozycji, zapewniajcej mu wpyw na
prezydenta von Hindenburga. Schleicher (jego nazwisko znaczy po niemiecku podstpny i obudny), jako
protegowany innego intryganta, generaa Wilhelma Groenera, dopomg zorganizowa po wojnie oddziay
Freikorpsu i sta si wschodzc gwiazd odrodzonej niemieckiej armii, nowej Reichswehry. W roku 1928
obj dowdztwo nad subami wywiadowczymi i peni funkcj oficera cznikowego pomidzy armi i
rzdem. W cigu dwch lat zdoby sobie opini najpotniejszego czowieka w Niemczech, dysponujcego
siatk szpiegw, prawem do zakadania podsuchw i wpywem na to, co drukuje prasa.

Kariera Brninga
27 marca 1930 roku w wyniku gabinetowych i parlamentarnych rnic w kwestii wysokoci zasikw
dla bezrobotnych rozpada si wielka koalicja pod wodz kanclerza Hermanna Mullera. Rola rozdajcego
karty wadzy jeszcze raz przypada partii Centrum, gdy von Hindenburg desygnowa na kanclerza jednego z
najbardziej popularnych posw, Heinricha Brninga, pobonego katolika, przywdc zwizkowego skrzyda
centrystw. Pogldy tego cicho mwicego, czterdziestopicioletniego kawalera i bohatera wojennego
uksztatoway dowiadczenia z okopw pierwszej wojny wiatowej. By zdecydowany umocni jedno kraju,
rozwiza problem przygniatajcych pastwo reparacji wojennych, paconych aliantom, i przywrci mu
dominujc rol gospodarcz w Europie. Niestety, osobista odwaga sza u niego w parze z siln
krtkowzrocznoci w sztuce mierzenia moliwoci na zamiary. Chcc zrwnoway budet pastwa,
Brning zaproponowa szereg drastycznych posuni, ktre Reichstag w lipcu 1930 roku odrzuci. Godowy
kanclerz, jak go zwano, sprbowa wic wprowadzi je jeszcze raz, powoujc si na artyku 48 weimarskiej
konstytucji, wyposaajcy rzd w moliwo rzdzenia dekretami.
Ale ten sam artyku stanowi rwnie, e parlament moe uniewani dekrety prezydenta.

55
Odrzucono je stosunkiem gosw 236 do 222, co oznaczao nowe wybory. Przypieszenie wyborw
powszechnych w warunkach zamtu gospodarczego okazao si powanym bdem. 14 wrzenia 1930 roku
poparcie dla nazistw wzroso omiokrotnie, z 800 tysicy do 6,4 miliona gosw, czynic z NSDAP drug
potg w kraju i przesdzajc o jej roli w sprawowaniu wadzy w sytuacji pogbiajcego si kryzysu
gospodarczego. Przeznaczeniem Brninga byo wic sta na czele niestabilnego mniejszociowego rzdu i
przez blisko dwa lata rzdzi za pomoc kanclerskich dekretw, blokujc przewaajc wikszo
socjalistycznych i nazistowskich ugrupowa w Reichstagu i aplikujc chorej gospodarce jeszcze
drastyczniejsze leki. Kiedy w styczniu 1930 roku obejmowa urzd, liczba bezrobotnych wynosia 3 miliony, w
grudniu tego roku ju 4 480000, a pod koniec 1931 roku 5 615 000 20. Odwrt wadz od demokracji
parlamentarnej, w chwili gdy Hitler czeka za kulisami, uatwi drog do spoecznego przyzwolenia na
dyktatur w roku 1933. A jednak Brning, tak pod wzgldem charakteru, jak de, by zaprzeczeniem
demagoga. Jego zawdziczajca wiele solidarnociowym ideom Schelera i Erzbergera formacja polityczna
postulowaa, aby zarzdzanie powierzy dobrowolnym stowarzyszeniom pracodawcw i pracownikw, lecz
decyzje ostateczne pozostawi parlamentowi, wybranemu w wyborach powszechnych. Jako ordownik
takiego programu, rni si on cakowicie od gboko religijnego, katolickiego przemysowca Fritza
Thyssena, ktry zwalcza zwizki zawodowe i popiera model korporacyjny. Cytujc encyklik Piusa XI
Quadragessimo anno (1931), napisan dla uczczenia czterdziestej rocznicy ogoszenia przez Leona XIII
encykliki Rerum novarum, Brning skrytykowa go za utwierdzanie Thyssena w mniemaniu o
wyrozumiaoci papiestwa dla korporacjonizmu w stylu woskiego faszyzmu 21. Pnie] twierdzi, e jego
tajn strategi byo wprowadzenie w kraju konstytucji w stylu brytyjskim, a wic demokracji parlamentarnej z
konstytucyjnym monarch. Spory co do trafnoci jego oceny tych lat, zawartej w pamitnikach wydanych w
roku 1970, trwaj do dzisiaj, tak jak i dyskusje nad alternywami jego ostrej polityki deflacyjnej 22.
Wobec takiego ta rzdw Brninga - kryzysu gospodarczego i oznak nadcigajcej politycznej
katastrofy - tym bardziej zadziwia sposb, w jaki obchodzi si z nim watykaski sekretarz stanu. Dla
Pacellego waniejsze od bardzo trudnych i niewdzicznych obowizkw Brninga jako kanclerza wielkiego
narodu pogronego w kryzysie byo to, czy jest on ulegym katolikiem, ktrego atwo sobie podporzdkuje,
by uzyska korzystny dla Watykanu konkordat z Rzesz.
W marcu 1931 roku, kiedy w Niemczech narasta gospodarczy i polityczny zamt, Pacelli zadrcza
Berlin daniami, domagajc si midzy innymi ustpstw w kwestii szk, czyli znowu stawiajc warunki,
ktre przeszkodziy mu w zawarciu konkordatu z Prusami. Napomyka te, e w zamian za to gotw jest
ustpi Rzeszy w sprawie kapelanw wojskowych i ich podporzdkowania armijnym biskupom.
Nic dziwnego, e w Berlinie nie byo chtnych na taki ukad, nawet wrd najbardziej lojalnych
wobec Kocioa przywdcw partii Centrum, oczywicie z wyjtkiem Ludwiga Kaasa. Sprawy osigny
punkt krytyczny w Wielkanoc, kiedy grupa czonkw partii pod przewodem ministra spraw wewntrznych,
Josepha Wirtha, odwiedzia Rzym. Wirth poinformowa Pacellego, e ze wzgldu na wysoce niestabiln
sytuacj polityczn w Niemczech spenienie da Stolicy Apostolskiej nie wchodzi w rachub. Na innym
spotkaniu za star si z Piusem XI, kiedy ten prbowa go przekona do zerwania przez parti Centrum
koalicji z socjalistyczn wikszoci w pruskim Landtagu. Dyskusja staa si tak gorca, e Wirth w gniewie
opuci audiencj 23. Nie speszony tym, Pacelli postanowi uzbroi si w cierpliwo i zaczeka na spotkanie w
cztery oczy z Bruningiem. Szans na takie spotkanie wzrosy w sierpniu, kiedy kanclerz przyjecha do Rzymu
na rozmowy z Mussolinim.
Brning przyby do Wiecznego Miasta w czasie powanego kryzysu bankowego w Niemczech po
plajcie bankw Darmsztadzkiego i Narodowego, ktra nastpia 13 lipca i doprowadzia do popiesznego
wycofywania oszczdnoci z kont w caym kraju i paraliu bankowoci. Po wznowieniu dziaalnoci przez
banki stopa dyskontowana wynosia 15%, a stopa oprocentowania wkadw co najmniej 20. Wobec 4,5
miliona bezrobotnych i spadajcej produkcji przemysowej i eksportu, Brning mia nadziej przekona
Mussoliniego do poparcia Niemiec w sprawie reparacji wojennych.

Starcie z kanclerzem Rzeszy

Kiedy Brning odwiedzi Pacellego przed zaplanowan na 8 sierpnia 1931 roku porann audiencj u
papiea, zirytowa go bdcy strat czasu protok, wymagajcy od niego wleczenia si w wim tempie
przez niezliczone komnaty pord prcych si na baczno szwajcarw. To nie dla szybko podrujcych
politykw, dla ktrych liczy si kada godzina, skomentowa. Z Pacellim spdzi w jego gabinecie trzy
kwadranse.
Rozmowa bya bardzo mia do momentu, gdy sekretarz stanu zacz przekonywa go do posuni,

56
ktre tylko pogorszyyby sytuacj polityczn w Niemczech. Pacelli sabo orientowa si w nastroju i kopotach
gocia 24. Gdy przedstawi mu swoj propozycj targu zgody Watykanu na kapelanat wojskowy w zamian
za twarde warunki konkordatu z Rzesz Brning znalaz si w kropce. Ju wczeniej zobowiza si
bowiem do podporzdkowania niemieckich kapelanw wojskowych armijnym biskupom i liczy na
bezwzgldne poparcie Pacellego w tej sprawie. Oto jak wybornie przygotowa ich spotkanie Ludwig Kaas.
W przewiadczeniu Brninga, mowy by nie mogo, eby konkordat z Rzesz uprzywilejowywa Koci
katolicki w kwestii szk. Oznajmiem mu, e kryzys w Niemczech wyklucza poruszenie przez katolickiego
kanclerza tego tematu. Wikszo niemieckich wielkich landw podpisaa konkordaty, a z innymi toczyy si
obiecujce negocjacje w tej sprawie. Gdybym stara si w tej chwili przeforsowa kwesti konkordatu z
Rzesz, to rozgniewabym protestantw i cakowicie zaskoczy socjalistw 25.
Lecz Pacelli, za nic majc te polityczne realia, nie da za wygran. Pouczywszy gocia, jak powinien w
przyszoci sprawowa wadz, doradzi mu stworzy prawicowy rzd, aby doprowadzi do konkordatu z
Rzesz i sfinalizowa ten traktat jak najszybciej 26. Wniosek z tego by taki, e jeeli cen za zawarcie
konkordatu jest wcignicie nazistw i Hitlera do mniejszociowego rzdu, to bezzwocznie naley szuka z
nimi porozumienia27.
Kanclerz szorstkim tonem powtrzy Pacellemu, e nie rozumie politycznej sytuacji w Niemczech, a
przede wszystkim prawdziwej natury nazistw. Z pewnoci mia w pamici swoje spotkanie z Hitlerem 5
padziernika zeszego roku, kiedy bada moliwoci wsppracy z nim. W trakcie godzinnej tyrady, jak
uraczy go przywdca nazistw, na zewntrz rzekomo tajnego miejsca ich spotkania maszeroway tam i z
powrotem brunatne koszule. Tyle razy uy w niej sowa vernichten (unicestwi), i Brning doszed do
wniosku, e zasad Hitlera bdzie zawsze najpierw wadza, potem polityka 28.
Atmosfer jego rozmowy z Pacellim podgrzaa kwestia traktatw pastwa z Kocioami
protestanckimi. Brning by zdecydowany kontynuowa polityk kolejnych weimarskich rzdw, ktre
chtnie zawieray z innymi wyznaniami w Niemczech umowy, wzorowane na konkordatach z Watykanem.
Ale Pacellemu, co powiedzia, nie owijajc w bawen, nie miecio si w gowie, eby katolicki kanclerz
zawiera konkordat z protestantami29.
Owiadczyem mu gniewnie pisze Brning e zgodnie z duchem niemieckiej konstytucji, na
ktr zoyem przysig, o interesy Kocioa protestanckiego jestem zobowizany dba w rwnym stopniu
jak o interesy innych wyzna 30.
W tym momencie Pacelli da upust zdumiewajcemu napadowi zoci, potpiajc ca polityk
niemieckiego kanclerza i posuwajc si do groby, z perspektywy czasu rwnie miesznej, jak wwczas dla
Brninga.
Zirytowany, owiadczy mu bowiem, i odmawiajc wsppracy, postawi Ludwiga Kaasa w
niekorzystnej sytuacji i zniszczy jego pozycj w Watykanie. Doda te, e bdzie nalega na praata, aby
zrezygnowa z przywdztwa partii Centrum i przyj jakie nisze kocielne stanowisko w Rzymie 31.
Zdumiony Brning odpar, e poniewa Kaas jest duchownym i czoowym niemieckim politykiem,
wic nie moe mu w tym przeszkodzi. Niemniej musi si przeciwstawi wszelkim prbom Watykanu
wpywania na jego decyzje polityczne i ingerencjom w program partii Centrum 32.
W dalszej ostronej wymianie pogldw Brning wskaza na zowrbne naruszenia przez
Mussoliniego artykuw traktatu lateraskiego i na saboci podobnych konkordatw w konfrontacji z
reimami totalitarnymi.
W ubiegych tygodniach, zaledwie dwa lata po podpisaniu traktatu lateraskiego, Mussolini
zaatakowa nieszkodliw apolityczn Akcj Katolick, oskarajc Koci, e pod paszczykiem organizacji
religijnych, a zwaszcza ruchw modzieowych, uprawia polityk. W maju 1931 roku spalono wydanie
LOsservatore Romano zawierajce krytyk reimu. Faszystowscy bojwkarze pobili sprzedawcw gazet.
Trzy tygodnie przed przyjazdem Brninga do Rzymu, w encyklice Non abbiamo bisogno (Nie potrzeba nam)
Pius XI ostro potpi faszystowski rzd za niesprawiedliwe potraktowanie Akcji Katolickiej. Tyle tylko, e
swj wywd skierowa, co znamienne, przeciwko niedopuszczalnym roszczeniom woskich faszystw do
penej kontroli nad yciem obywateli. Nie zgani jednak groteskowych politycznych realiw faszyzmu. A
kilka lat potem rwnie wybirczo i powcigliwie zaprotestowa przeciwko reimowi hitlerowskiemu w
Niemczech.
Jest jasne dla wszystkich, e wobec nieustannych narusze traktatu lateraskiego sabo krytyki z
Watykanu budzi miech przywdcw faszystowskich, skomentowa Brning kryzys pomidzy Stolic
Apostolsk i rzdem Mussoliniego, oznajmiajc Pacellemu, e w zbyt bliskim utosamieniu si Watykanu z
woskim faszyzmem widzi wielkie niebezpieczestwo dla Kocioa.
Pacelli nie przesta jednak nalega, eby niemiecka partia Centrum dosza do porozumienia z

57
nazistami. Wyjaniem mu - napisa Brning - e wszystkie dotychczasowe prby porozumienia si ze
skrajn prawic w imi interesw demokracji zawiody. [Pacelli] nie rozumia istoty narodowego socjalizmu.
Cho niemieccy socjaldemokraci nie byli religijni, to jednak tolerancyjni. A nazici nie byli ani religijni, ani
tolerancyjni 33. Na tym rozmowa si skoczya, bo spniony na spotkanie z papieem kanclerz Rzeszy
musia wyj.
Podczas audiencji, na ktr Pacelli nie przyszed, Pius XI mwi niemal bez przerwy, wietnie
pamitajc osobiste przeycia i znajomoci czce go z Niemcami. A potem powiedzia co cakiem
zaskakujcego. Po rozmowie z Pacellim wspomina Brning nie wierzyem wasnym uszom, kiedy
papie znienacka powinszowa niemieckim biskupom ich jednoznacznej i odwanej postawy wobec
opacznych zasad narodowego socjalizmu.
Brning zacz wic odradza Kocioowi zawieranie konkordatw z reimami totalitarnymi, a Pius
XI pozwoli mu mwi. Dowiadczenie pokazuje - powiedzia papieowi e w konkordatach zawsze tkwi
ryzyko, i Koci bdzie musia i krok po kroku na coraz wiksze ustpstwa w dziedzinach, w ktrych
umowa jest nieprecyzyjna. Do prawdziwego starcia mogoby doj jedynie wwczas, gdyby kady katolik
instynktownie poj, e musi stan po stronie Watykanu. O zwad w kwestiach mniej oczywistych byoby
trudno. W jego odczuciu uwagi te zrobiy na papieu due wraenie.
Wieczorem, na drugim, koczcym jego kontakty z Pacellim spotkaniu, Brning poinformowa
watykaskiego sekretarza stanu, o czym rozmawia z papieem, owiadczajc stanowczo, e po
przemyleniu ich porannej rozmowy postanowi nie zajmowa si spraw wojskowych kapelanw i
konkordatu i pozostawi j swemu nastpcy.
Rozsta si z nim ironiczn - straszn z perspektywy czasu - uwag, i wierzy, e Watykanowi lepiej
si powiedzie z Hitlerem (...) ni z nim, pobonym katolikiem 34. Ale Brning, a moe wydawca, pomin w
druku najbardziej niszczycielsk charakterystyk Pacellego. W opublikowanych pamitnikach zabrako
nastpujcych uwag:
Tylko papieska dyplomacja gwarantowaa [zdaniem Pacellego] sukces. System konkordatw
doprowadzi jego i Watykan do wzgardzenia demokracj i systemem parlamentarnym (...) Er trwaego
porzdku, er pokoju i spokoju miay zapewni nienaruszalne rzdy, nienaruszalna centralizacja i
nienaruszalne traktaty 35.
Jeszcze tego wieczoru Brning wyruszy slipingiem do Niemiec. Wyczerpany i podenerwowany, tej
nocy nie spaem - napisa. - Na przeczy Brenner lao jak z cebra. Panowa lodowaty chd. W Innsbrucku
wsiad do pocigu mocno zaniepokojony Kaas i zapyta o moj rozmow z Pacellim. Z powodu fizycznego
wyczerpania zapewne nie przedstawiem da Pacellego w penej skali. Do Berlina dotarem zmczony i
napity 36.
Ale mimo e Brning ostrzeg Piusa XI przed katastrofalnymi nastpstwami watykaskiej polityki i
porni si z Pacellim, papie i jego sekretarz stanu nie zaprzestali zachca partii Centrum do
przeanalizowania korzyci ze wsppracy z nazistami. Rol katalizatora odgrywa tu, coraz czciej
towarzyszcy Pacellemu i wyraajcy jego opinie, Kaas. W cigu minionego roku wtpliwoci, komu
waciwie suy, wzrosy do tego stopnia, e zgosi rezygnacj z funkcji przywdcy Centrum. w gest
uznano wida za dowd wiernoci partii, bo rezygnacji nie przyjto. Jednake w listopadzie 1931 roku Kaas
wyrazi pogld, wczeniej stanowczo odrzucony przez Brninga, a przyjty przez Pacellego, e prawica i
lewica, ktre nigdy nie wspdziaay, powinny w okrelonym celu na ograniczony czas nawiza
wspprac 37.
Pod koniec grudnia papie znw zasugerowa baronowi von Ritterowi, posowi bawarskiemu w
Watykanie, e wsppraca Kocioa w Niemczech z narodowymi socjalistami by moe tylko przejciowa i w
konkretnych celu zapobiegnie jeszcze wikszemu zu 38. W swojej depeszy von Ritter podkreli czysto
pragmatyczny charakter zalecenia Ojca witego. No bo jak waciwie powinna zareagowa partia Centrum
na dalsze sukcesy nazistw i ewentualne sformowanie przez nich rzdu? Wydarzenia pokazay, e zrodzona
w gabinecie watykaskiego sekretarza stanu idea takiej wsppracy bynajmniej nie odpowiadaa katolickim
biskupom, ksiom i wiernym w Niemczech.
Tymczasem przed Pacellim, ktremu w sierpniu nie udao si skoni Brninga do dziaa na rzecz
konkordatu z Rzesz, otworzya si nastpna okazja do zrobienia dalszego postpu na drodze do
konkordatw z landami. Tym razem w Badenii, gdzie 7 grudnia 1931 roku zmar, niezmiennie chodno
traktujcy jego konkordatowe ambicje, arcybiskup Fryburga, Carl Fritz. Pacelli skwapliwie skorzysta ze
sposobnoci, by wpyn na wybr nowego biskupa. Rzd Badenii tworzya nieatwa koalicja centrystw z
socjaldemokratami, w ktrej nikt nie mia przewagi. Przekonany, e naciski na sfinalizowanie konkordatu
zakc to delikatne status quo, szef partii Centrum w Badenii, Peter Fohr, zaapelowa do Pacellego o

58
ostrono. W tym celu osobicie wybra si do Rzymu, by wyjani sekretarzowi stanu, e dla zachowania
koalicji i partii Centrum u wadzy najlepiej odoy zawarcie konkordatu na czas nieokrelony. Poprosi go te
o potwierdzenie starych porozumie, zawartych przez Badeni z papiestwem w ubiegym stuleciu, ktre
wybr nowego biskupa pozostawiay miejscowym wadzom wieckim.
Ale Pacelli ani myla bra pod uwag rady niemieckich wadz lokalnych. W wyniosym licie do
Fohra zgani postaw i zamiary rzdu Badenii, owiadczajc, e naleyte stosunki pastwa z Kocioem
zapewni tylko nowy konkordat, a w bardziej szczerym licie do ministra ds. wyzna i edukacji posuy si
znan metod moralnego szantau. W razie nieprzyjcia przez rzd propozycji sfinalizowania konkordatu w
jak najszybszym czasie napisa Stolicy Apostolskiej nie pozostanie nic innego, jak wyznaczy nowego
biskupa diecezji fryburskiej zgodnie z kanonem 329, paragraf 2, nowego prawa kanonicznego39.
Negocjacje w tej sprawie przecigny si do wiosny 1932 roku, a wwczas Pacelli speni, co obieca.
Mianowanie nowego biskupa z upowanienia papiea zaatwi, ignorujc yczenia i prawa diecezji. Tyle
tylko, e jego wybracem
- o czym Fohr dowiedzia si od Kaasa w Reichstagu w poowie kwietnia
- zosta lubiany w Badenii biskup Mini, Konrad Grber. Bardziej jednak liczyo si to, e, jak si
okazao po latach, nazwany pniej z racji nazistowskich sympatii brunatnym biskupem Grber by
entuzjastycznym zwolennikiem Pacellego i jego polityki konkordatowej. Nic dziwnego, e z miejsca zacz
nagabywa miejscowy rzd o szybkie sfinalizowanie konkordatu.
Naciski i negocjacje cigny si do jesieni, kiedy wreszcie papieski sekretarz stanu dopi swego. Ale
Fohr trafnie przewidzia konsekwencje polityczne. Po podpisaniu w sierpniu 1932 roku w gabinecie Pacelllego
nowego konkordatu z Badeni doszo do serii ostrych potyczek politycznych i zerwania koalicji centrystw z
socjaldemokratami, stabilizujcej sytuacj w landzie od 1918 roku. Nowej koalicji, zoonej z partii Centrum,
Niemieckiej Partii Ludowej i Partii Gospodarczej, udao si ratyfikowa konkordat tylko dziki gosowi
przewodniczcego Landtagu.

Upadek Brninga
W czasie gdy Pacelli nakania Badeni do konkordatu, w przytoczonych mas rozpaczliwych
problemw gospodarczych, majcych pi milionw bezrobotnych Niemczech rozpaday si podstawy
demokracji. Gwnie wskutek knowa Schleichera, a po czci rozczarowania von Hindenburga do Brninga,
30 maja 1932 roku godowy kanclerz ustpi z urzdu. Schleicher i jego kompani z Reichswehry przekonali
prezydenta, by na nowego kanclerza desygnowa Franza von Papena.
Von Papen, arystokratyczny, czarujcy, ale nie ceniony w Reichstagu, nalecy do socjety, prawicowy
katolicki pose partii Centrum, obraca si w rodowisku wojskowej starszyzny, przemysowcw i szlachty
ziemskiej. Pod kuratel Schleichera, ktry obj stanowisko ministra obrony, utworzy gabinet zdominowany
przez nie reprezentujcych nikogo arystokratw i plutokratw, czym od razu narazi si wasnej partii.
Wczeniej bowiem, kiedy nadal jej przewodzcy Ludwig Kaas zapowiedzia mu, i nie bdzie nastpc
Brninga, von Papen da sowo, e nigdy nie stanie na czele rzdu. W chwili gdy partia potrzebowaa go
najbardziej, obraony duchowny zaszy si w ustroniu w Grnej Adydze, by napisa esej o traktacie
lateraskim. Tymczasem pierwszym krokiem nowego kanclerza byo rozwizanie Reichstagu i wyznaczenie
na 31 lipca nowych wyborw, drugim za cofnicie zakazu dziaalnoci SA, brunatnych koszul Hitlera.
Lato przed zbliajcymi si wyborami byo gorce. W czerwcu doszo w caym kraju do setek star, a
w ulicznych bjkach nazistw z komunistami zgino kilkadziesit osb. Obwiniajc komunistw o najgorsze
akty przemocy w Prusach, von Papen zrobi koza ofiarnego z miejscowego rzdu i skoniwszy von
Hindenburga do usunicia pruskiego premiera, sam przej wadz jako Reichskommissar. Dwa tygodnie
pniej nazici odnieli bezdyskusyjne zwycistwo w wyborach do Reichstagu, zdobywajc 37,4 % gosw,
wobec 21,6 % gosw oddanych na socjalistw i 16,2 % na parti Centrum. Na komunistw gosowao 14,5 %
wyborcw. W teorii Niemcami nie dao si rzdzi, poniewa dwie dce do obalenia konstytucji
weimarskiej partie nazici i komunici - zajmoway poow miejsc w Reichstagu. Co gorsza, brutalna
rzeczywisto przedstawiaa si tak, e nazici wyroli na najwiksz si polityczn w Niemczech,
dysponujc 230 miejscami w parlamencie, elektoratem liczcym 13 700 000 wyborcw oraz czterystutysiczn
armi brunatnych i czarnych koszul.
Po lipcowych wyborach, w protokole z sierpniowej konferencji biskupw w Fuldzie, niemiecka
hierarchia kocielna ponownie skrytykowaa i potpia nazistw. Wadze wszystkich diecezji zakazay
naleenia do tej partii, napisali biskupi, stwierdzajc, e oficjalny program NSDAP gosi bdn doktryn,
a wypowiedzi licznych jej przedstawicieli s wrogie wobec wiary. W ocenie kleru katolickiego, jeli partia ta

59
zmonopolizuje wadz w Niemczech, o co tak usilnie zabiega, to interesom katolikw wry to jak najgorzej
40.
Ale dla prawicowca von Papena koalicja z Hitlerem stwarzaa najlepsze perspektywy na zachowanie
stanowiska kanclerza. Koalicja z udziaem narodowych socjalistw podobaa si rwnie Pacellemu, cho z
cakiem innych powodw. Do jej utworzenia prbowa przekona jeszcze raz po to, by zaszachowa
socjalistw i nie dopuci do bolszewizmu w Niemczech. Czy dla partii Centrum nie byoby lepiej, gdyby
zorientowaa si na prawic i tam poszukaa koalicji odpowiadajcej jej zasadom? 41, spyta barona von
Rittera. Notabene, w sierpniu i wrzeniu partia Centrum, nie podpisujc si pod polityk nazistw, lecz chcc
podtrzyma konstytucyjny rzd, zacza w kocu rozwaa moliwo wejcia w koalicj z Hitlerem, co
katolickie pismo Der Gerade Weg nazwao bajk o wilkach i owcy Ale grajcego o wysze stawki Hitlera
nie interesoway ukady, tylko zdobycie penej wadzy. Dla siebie chcia fotela kanclerza, a dla swojej partii
najwaniejszych tek ministerialnych. Jednake von Hindenburg nie poszed na to, wypominajc mu pogard
dla konstytucji.
W czasie gdy pod rzdami kanclerskimi von Papena demokratyczne struktury pastwa byy coraz
blisze rozpadu, Ludwig Kaas koczy pisa esej o politycznym znaczeniu traktatu lateraskiego,
przekonany, e jego przemylenia w tej kwestii s istotne nie tylko dla stosunkw pastwowo-kocielnych we
Woszech, ale i w ojczynie 42. Esej, zwaywszy na zayo jego autora z Pacellim, z pewnoci wyraa
wczesne pogldy watykaskiego sekretarza stanu.
Kaas dowodzi, e traktat z Mussolinim jest wzorcow umow pomidzy nowoczesnym pastwem
totalitarnym i wspczesnym Kocioem, umow, ktrej filar stanowi zaakceptowanie przez pastwo Kodeksu
Prawa Kanonicznego jako obowizujcego katolikw. Autorytarny Koci - argumentowa - lepiej zrozumie
pastwo autorytarne ni inne. Cho rzdy Mussoliniego opieray si na hierarchicznej koncentracji wadzy
podporzdkowanej jego nieograniczonej woli, to ingerencja duce w szczegy prawa kanonicznego nie
miaaby, wedug Kaasa, sensu. Nikt lepiej nie zrozumie potrzeby ustanowienia oglnego prawa, jakiego
domaga si Koci, ni dyktator, ktry w swojej domenie zbudowa radykalny, niepodwaalny,
nienaruszalny, hierarchiczny gmach faszyzmu.
Nikt wyraniej nie porwna - zatwierdzonej zaledwie pitnacie lat wczeniej w Kodeksie Prawa
Kanonicznego - ideologii prymatu papieskiego z faszystowsk zasad przywdztwa - Fhrerprinzip, nikt
szczerzej nie zaapelowa o wyrzeczenie si demokracji. Niepodobna, aby ten artyku powsta bez konsultacji z
Pacellim lub bez jego aprobaty czy cisej pieczy, gdy zgodnie z prawem kanonicznym jego opublikowanie
wymagao bezporedniej zgody przeoonego. Duch papieskiego sekretarza stanu tchnie, prawd mwic, z
kadej linijki tego manifestu stosunkw pastwa faszystowskiego i Stolicy Apostolskiej, manifestu
opublikowanego akurat w chwili, kiedy wszystkie decyzje o losach Kocioa katolickiego w Niemczech
podejmowa w Watykanie sam Pacelli.

VIII. HITLER I PACELLI

Tylko dyktator mg podpisa z Pacellim konkordat, o jaki ten zabiega. Tylko dyktator tak szczwany
jak Hitler mg dojrze w konkordacie z Watykanem sposb na osabienie Kocioa katolickiego w Niemczech.
Po fakcie - kiedy w lipcu 1933 roku Pacelli i Hitler zawarli wreszcie w brzemienny w skutki ukad kady z
nich inaczej oceni jego znaczenie. Cele, ktre im przywiecay, dzielia przepa.
W odezwie do NSDAP z 22 lipca Hitler napisa: Zawarcie przez Watykan traktatu z nowymi
Niemcami oznacza uznanie przez Koci katolicki pastwa narodowosocjalistycznego. Traktat ten jasno i
wyranie pokazuje caemu wiatu, e twierdzenie o wrogoci narodowego socjalizmu do religii jest
kamstwem 1. A 14 lipca, podczas posiedzenia rady ministrw po podpisaniu konkordatu, podkreli wag
tej formy moralnego poparcia. W protokole z tego zebrania zanotowano jego sowa: Konkordat da Niemcom
moliwo i stworzy sfer zaufania, ktra bdzie miaa szczeglne znaczenie w pilnej walce z
midzynarodowym ydostwem 2.
Na odezw Hitlera z 22 lipca Pacelli zareagowa gwatownie dwuczciowym artykuem,
zamieszczonym 26 i 27 lipca w LOsservatore Romano. Najpierw kategorycznie zaprzeczy jego
stwierdzeniu, e konkordat oznacza moralne poparcie narodowego socjalizmu. A potem wyoy prawdziwe
intencje swojej polityki konkordatowej. Dyplomacji watykaskiej, poczwszy od negocjacji w roku 1913
konkordatu z Serbi po zawarcie konkordatu z Rzesz w roku 1933, przywieca zawsze jeden cel.
Podkrelenie, e podstaw i nieodzownym legalnym warunkiem konkordatu jest Kodeks Prawa
Kanonicznego. Mieci si w tym nie tylko oficjalne uznanie [przez Rzesz] ustawodawstwa kocielnego, ale
rwnie przyjcie wielu jego postanowie i ochrona tego ustawodawstwa w caoci. Ukad ten jest penym,

60
historycznym zwycistwem Stolicy Apostolskiej, gdy bynajmniej nie oznacza poparcia przez ni pastwa
nazistowskiego, lecz przeciwnie, cakowite uznanie i przyjcie przez to pastwo prawa kocielnego.
Skrajnie odmienne cele Pacellego i Hitlera stanowiy tragiczny podtekst konkordatowych negocjacji,
prowadzonych przez p roku w wielkiej tajemnicy ponad gowami episkopatu i wieckich przywdcw
katolickich, w czasie kiedy przyszy wdz rs w si.

Wadza dla Hitlera

Drog Hitlera do wadzy brukoway kolejne gabinety, coraz mniej zwizane z parlamentem i tym
samym z demokratycznym rzdzeniem krajem. Na pierwszym posiedzeniu Reichstagu 12 wrzenia 1932 roku
salonowiec i utajony wielbiciel Hitlera, Franz von Papen, otrzyma wotum nieufnoci i natychmiast zwoa na
6 listopada nowe wybory. Tymczasem dalej sprawowa urzd kanclerski, atakowany z dwch stron przez
nazistw i komunistw, zjednoczonych wycznie w niechci do demokracji.
W nowych, pitych tego roku, wyborach do Reichstagu nazici pozostali najwiksz parti, cho
poparcie dla nich spado o dwa miliony gosw, co mogo wskazywa, e trac impet. Pod koniec 1932 roku
ich przewaga w parlamencie staa si nader wtpliwa i podczas gdy Hitler wci wstrzymywa si z
zawizaniem wikszociowej koalicji, von Hindenburg te nie kwapi si z powierzeniem mu urzdu
kanclerza. Natomiast Reichswehra i przemysowcy nie godzili si na kolejny rzd zdominowany przez
socjalistw. Dlatego zdecydowana popiera konstytucj, lecz niepewna, jak si ma zachowa, katolicka partia
Centrum znalaza si w izolacji, nie znajdujc partnera do sformowania rzdu.
2 grudnia prezydent von Hindenburg przyj dymisj von Papena i kanclerzem zosta na krtko
arcyintrygant Schleicher, otwarcie dcy do podziau nazistw w Reichstagu i stworzenia z czci z nich
nowej koalicji, ale bez Hitlera. Machinacje te nic mu jednak nie day i podobnie jak von Papen, nie zdoa
stworzy stabilnego rzdu.
W nowym roku, po rozmowach z Hitlerem, von Papen podsun von Hindenburgowi nastpujce
rozwizanie: kanclerzem zostanie przywdca nazistw, lecz to on, jako wicekanclerz, zachowa prawdziw
wadz. Von Hindenburg mia co prawda zastrzeenia do Hitlera, ale plan von Papena chroni go przed
ujawnieniem skandalu zwizanego ze sprzeniewierzeniem pomocy dla ziemian i ziemskimi oszustwami
podatkowymi. Oto dziki jakim mtnym okolicznociom Hitler doszed do wadzy.
30 stycznia 1933 roku Hitler zosta zaprzysiony na kanclerza, a Hermann Gring na dwa
stanowiska: ministra lotnictwa i ministra spraw wewntrznych Prus. Przejwszy kontrol nad prusk policj,
otrzyma do rki szeroki wachlarz rodkw przymusu, ktre w najbliszych tygodniach wykorzysta do
rozprawy z przeciwnikami swojej partii. Ministerstwo obrony, zapewniajce ogromny wpyw na armi,
powierzono urzeczonemu charyzm Hitlera sympatykowi nazistw, generaowi Wernerowi von
Blombergowi. Podwjn tek ministra gospodarki i rolnictwa otrzyma przywdca ultrakonserwatywnej
Ludowej Partii Niemieckich Nacjonalistw (DNVP), Alfred Hugenberg. Hitler jednak ani myla dzieli si
wadz z kimkolwiek. Bezzwocznie zwoa na 5 marca nowe wybory i od razu wykorzysta urzd kanclerski
do zdobycia kontroli nad mediami, gnbienia opozycyjnych partii demokratycznych i przeladowania ydw
i lewakw.
27 lutego zapon Reichstag, o podpalenie ktrego nowy kanclerz z miejsca oskary holenderskiego
komunist. W rezultacie rozptania antykomunistycznej histerii von Hindenburg upowani go do
zawieszenia swobd obywatelskich gwarantowanych przez konstytucj weimarsk, co Hitler wykorzysta w
kampanii wyborczej, pragnc dziki zdobyciu wikszoci w parlamencie uprawomocni dyktatur.
Ale w wyborach 5 marca nie udao mu si zapewni NSDAP absolutnej wikszoci mandatw.
Niemniej dziki chwilowym sojusznikom w postaci prawicowych nacjonalistw Hugenberga zdoa zebra
liczc 52 % wikszo parlamentarn, czyli 340 spord 647 miejsc w Reichstagu. Przy frekwencji wyborczej
88,7 % na narodowych socjalistw oddao gosy 17 milionw Niemcw. Liczba gosujcych na socjalistw
spada do 18,3 %, natomiast prowadzca mimo zastosowanych przez nazistw metod zastraszania odwan kampani wyborcz katolicka partia Centrum utrzymaa nader solidne 13,9 %, zwikszajc swj
stan posiadania w Reichstagu o trzy mandaty.
Tak wic a do marca 1933 niemiecki katolicyzm, ze swoimi 23 milionami wiernych, stanowi
imponujcy, niezaleny demokratyczny elektorat, ktry wraz ze swoimi hierarchami kocielnymi wytrwale
potpia narodowy socjalizm. I chocia partii Centrum brakowao odpowiednio silnych sojusznikw, w
koalicji z ktrymi mogaby sign po wadz, to Hitler obawia si reakcji katolickiego bastionu grupy
spoecznej oczywicie znacznie liczniejszej od elektoratu centrystw, dysponujcej rozlegymi powizaniami i
organizacjami w caym kraju. W zadawnionym przekonaniu, e trzeba unika nowego Kulturkampfu i

61
zwizanego z tym ryzyka skutecznego biernego i czynnego oporu katolikw, nie by skory do bezporedniego
atakowania biskupw. Naleao ich jednak jako unieszkodliwi i tu w sukurs przyszed mu konkordat z
Rzesz.
Z jego punktu widzenia wymarzonym rodkiem na rozprawienie si z katolickim zagroeniem bya
wanie pastwowa umowa z Watykanem, dokadnie taka jak traktat lateraski, zakazujcy woskim
katolikom dziaalnoci politycznej i skutecznie integrujcy Koci z faszystowskim pastwem. W oczach
Hitlera, w zamian za przyznanie Kocioowi swobd ograniczonych do praktykowania i nauczania religii
gwarantowaa ona - na wasne yczenie Stolicy Apostolskiej i na zasadach narzuconych przez reim
nazistowski - wycofanie si katolikw z dziaalnoci spoecznej i politycznej.
Ale konkordat z Rzesz nie by moliwy bez odwoania przez niemieckich biskupw potpie
rzuconych na narodowy socjalizm. Nie by te moliwy bez udzielenia przez skazan na rozwizanie parti
Centrum zgody na ustaw o specjalnych penomocnictwach dla rzdu, zapewniajcych Hitlerowi wadz
dyktatorsk. W republice weimarskiej aden rzd nie by gotw przyj warunkw konkordatu
podyktowanych przez Pacellego. Urzeczywistni podobny traktat mg jedynie dyktatorski dekret fhrera,
ukadajcego si bezporednio z reprezentujcym papiea watykaskim sekretarzem stanu.
7 marca, na pierwszym po wyborach posiedzeniu gabinetu, Hitler podzieli si z ministrami swoimi
obawami co do potgi katolicyzmu, owiadczajc, e parti Centrum da si pokona tylko wwczas, jeli
wyrzeknie si jej Watykan3. Kiedy przeszed do sprawy specjalnych penomocnictw dla rzdu, von Papen
oznajmi, e wczoraj rozmawia z Ludwigiem Kaasem i e, nie robicy niczego bez porozumienia z Pacellim,
praat zaproponowa wspprac swojej partii i zerwanie z przeszoci. Wydarzenia pokazay, w jakiej
mierze Kaas, a cilej Pacelli, uzaleni poparcie specjalnych penomocnictw dla Hitlera od podjcia negocjacji
konkordatowych z Rzesz. Rozwj wypadkw ujawni te, w jakim stopniu watykaski Sekretariat Stanu
pociga w tej sprawie za sznurki.
Pierwsze balony prbne wypuszczono stamtd w stron Hitlera 13 marca, tydzie po pierwszym
posiedzeniu jego gabinetu. W nocie do niemieckiego posa w Watykanie Pacelli zwrci uwag fhrera na
niedawn wypowied papiea, chwalcego antybolszewick krucjat kanclerza Rzeszy. W Sekretariacie
Stanu dano do zrozumienia - skomentowa pose w fakt - e te sowa naley uzna za porednie poparcie dla
dziaa kanclerza i rzdu Rzeszy przeciwko komunizmowi 4.
Ale schlebiajce nowemu kanclerzowi sygnay z Sekretariatu Pacellego ani troch nie zmieniy
niechci wikszoci niemieckich biskupw do Hitlera. Obecny na konsystorzu w Watykanie, kiedy papie
pochwali wodza nazistw, kardyna Michael von Faulhaber z Monachium, odnotowa zaskoczenie
wszystkich obecnych: Ojciec wity interpretuje to z daleka. Nie pojmuje rzeczywistych implikacji, lecz tylko
cel ostateczny 5. Perspektywa losu katolikw pod rzdami Hitlera zaniepokoia go tak bardzo, e 10 marca w
licie do prezydenta von Hindenburga podzieli si z nim obawami, nie dajcymi spokoju szerokim krgom
katolickim 6. Co wicej, kiedy 18 marca von Papen odwiedzi rzecznika episkopatu, kardynaa Bertrama, na
pytanie, czy niemieccy biskupi nie zmienili zdania, usysza od niego, e nie i e jeli chodzi o zmiany, to
powinien ich dokona fhrer narodowych socjalistw 7, To jedynie utwierdzio Hitlera w jego obawach.
Rozmowy z niemieckimi biskupami i z kolektywnym przywdztwem partii Centrum nic by mu nie day,
pozostawa wic jej przewodniczcy, nieformalny przedstawiciel Pacellego w Niemczech, Ludwig Kaas.
Tu po marcowych wyborach Kaas, bd co bd przywdca duego ugrupowania parlamentarnego,
ktremu grozio zaamanie, popad w dziwny marazm. Tydzie po nich, na partyjnym zebraniu w Kolonii,
byy kanclerz Rzeszy, Heinrich Brning, wezwa parti, aby nie przykadaa rki do uchwalenia tak
niekonstytucyjnej ustawy, jak ta o specjalnych penomocnictwach dla rzdu. Protokoujcy to zebranie
wiadek zanotowa, e Kaas odmwi wyraenia opinii w tej sprawie, uderzy rk w st i krzykn: Czy ja
jestem przywdc tej partii?! A jeli nie, to kto?!. A moe w negocjacjach z Hitlerem zada sobie pytanie
protokolant Kaas poczyni obietnice, ktrych musia dotrzyma?8.
W opinii historyka Owena Chadwicka, rola [Kaasa] w nakonieniu swej partii do gosowania w
marcu 1933 roku za specjalnymi penomocnictwami dla Hitlera pozostaje jednym z najbardziej
kontrowersyjnych posuni w dziejach Niemiec 9.
Kaas - w cisej cznoci z Pacellim - istotnie prowadzi zaawansowane negocjacje z Hitlerem, a
rozmowy rozwijay si w opinii obu stron pomylnie. Pomylnie do tego stopnia, e na posiedzeniu rady
ministrw 15 marca Hitler zapowiedzia, i ustawa o penomocnictwach przejdzie bez trudnoci wikszoci
dwch trzecich gosw. Pi dni pniej w swoim pamitniku Goebbels zanotowa, e partia Centrum
zaakceptuje [ustaw o penomocnictwach dla rzdu]. (W roku 1937 w swojej gazecie Der Angriff' Goebbels
napisa, e Kaas zgodzi si na specjalne penomocnictwa dla Hitlera w zamian za zgod rzdu na konkordat
Rzeszy ze Stolic Apostolsk 10).

62
Kiedy 22-23 marca w Berlinie, przed decydujcym gosowaniem nad specjalnymi penomocnictwami,
Kaas stan wreszcie oko w oko z czonkami koa parlamentarnego swojej partii, poprosi ich o gosowanie
za, co moralnie zobowie Adolfa Hitlera do spenienia obietnic danych Kocioowi i potwierdzenia ich by tego pewien - na pimie (do czego nigdy nie doszo). To najpotworniejsza ustawa, jakiej uchwalenia
dano od parlamentu, owiadczy Brning, odmawiajc gosowania za ni. W mowie wygoszonej w
Reichstagu Hitler nie zawaha si obwieci swojej woli osignicia porozumienia z Watykanem, oznajmiajc,
e przywizuje najwysz wag do doskonalenia i umacniania przyjacielskich stosunkw ze Stolic
Apostolsk. Brning twierdzi, e Kaas nazwa deklaracj kanclerza Rzeszy najwikszym sukcesem w
stosunkach midzypastwowych, jakiego w ostatnim dziesicioleciu nie osigno adne inne pastwo11 .
Powtarzajc niemal dokadnie sowa Pacellego, ktre ten wypowiedzia przed czternastu laty, przekazujc
listy uwierzytelniajce prezydentowi Rzeszy Ebertowi - Z caych si bd doskonali i umacnia stosunki
pomidzy Stolic Apostolsk i Niemcami - Hitler da jasno do zrozumienia, e zgadza si na unormowanie
stosunkw z katolicyzmem i ich wynegocjowanie przez stosowne autorytarne wadze w Berlinie i Rzymie.
W reakcji na przemow Kaasa partyjna mniejszo pod przywdztwem Brninga zdecydowanie
sprzeciwia si przyznaniu kanclerzowi legalnych rodkw sprawowania dyktatury. Jednake kiedy w
prbnym gosowaniu tylko 14 z 74 posw opowiedziao si przeciw ustawie, Kaas ostrzeg oponujcych, e
grozi im niebezpieczestwo. Brning zareagowa na to owiadczeniem, e rezygnuje z mandatu posa, a
Wirth, ze zami w oczach, poszed w jego lady. Ale ostatecznie, po wysuchaniu w czciowo zrujnowanym
budynku Reichstagu sprzecznych opinii katolickich kolegw, Brning da si przekona, e rozam w partii
przekreli moliwo przeciwstawiania si katolikw przeladowaniom religijnym 12. Gwoli zajcia
zdyscyplinowanego, jednolitego stanowiska partyjna mniejszo ulega w kocu wikszoci i midzy
szpalerami szydzcych esesmanw przemaszerowaa w towarzystwie kolegw na gosowanie w gmachu
Opery Krolla.
Partia Centrum popara specjalne penomocnictwa dla rzdu, uznajc wida, e pozostajcy w bliskim
kontakcie z Hitlerem Kaas jest najlepiej zorientowany w sprawie.
Przyjta tego dnia stosunkiem gosw 441 do 94 (przeciwko gosowali tylko socjaldemokraci) ustawa
zapewniaa Hitlerowi tak wygodn wikszo w parlamencie, e bez zgody Reichstagu mg zmienia prawo
i zawiera traktaty z obcymi rzdami (pierwszym z nich by traktat z Pacellim). Deklarowaa ponadto
nienaruszalno wadzy prezydenckiej, ale przepisy szczegowe pozbawiay t klauzul znaczenia.
Nazajutrz, nie poinformowawszy nikogo z partyjnych kolegw, dokd jedzie i po co, Kaas wyruszy
pocigiem do Rzymu na tajne rozmowy z Pacellim. Dwa lata pniej, w licie do niemieckiego posa w
Watykanie, przyzna, e zawarcie konkordatu z Rzesz rwnao si poparciu penomocnictw dla Hitlera. Tu
po przegosowaniu specjalnych penomocnictw dla rzdu, w przyjciu ktrych, otrzymawszy okrelone
(oglnopolityczne i kulturalno-polityczne) gwarancje od kanclerza Rzeszy, odegraem pozytywn rol, 24
marca pojechaem do Rzymu (...) W rozwiniciu mojego stanowiska, ktre 23 marca przedstawiem w
Reichstagu, pragn wyjani sytuacj powsta w zwizku z deklaracj kanclerza Rzeszy i zbada moliwoci
wszechstronnego porozumienia pomidzy pastwem i Kocioem 13.
Tymczasem w swoim sprytnym expos w Reichstagu Hitler przyrzek zacieni zwizki ze Stolic
Apostolsk, dajc do zrozumienia, e ju je zainicjowano, co oczywicie wprawio w wielkie zakopotanie
niemieckich biskupw, nie wiedzcych w ostatnich tygodniach, co myle o szeregu rzdowych pochlebstw i
zapewnie. W transmisji radiowej na cay kraj Hitler odwoa si do Boga i zapewni Niemcw, e
chrzecijastwo bdzie podstaw przebudowy narodu. A 21 marca wyda owiadczenie, w ktrym wyrazi
wielki al, e z powodu zakazu udzielania narodowosocjalistycznym przywdcom sakramentw nie moe
uczestniczy w Dniu Poczdamu w katolickiej mszy pojednania. Zmusio to niemieckich biskupw do reakcji
na wypowied nowego kanclerza. Cz z nich uznaa to za dobr okazj do cofnicia kocielnych sankcji
wobec nazistw, lecz pewna liczba hierarchw, w tym kardyna Schulte z Kolonii oraz biskupi Akwizgranu,
Limburga, Trydentu, Moguncji i Paderbornu, wezwaa do jeszcze mocniejszych potpie. Niemniej zoona 23
marca w Reichstagu deklaracja Hitlera - wraz ze zgod centrystw i licznymi zapewnieniami rzdu - osabia
stanowczo czoowych biskupw. A do tego doszy sygnay z Rzymu, wysyane z sekretariatu Pacellego.
24 marca, w licie do episkopatu poudniowych Niemiec, kardyna Faulhaber napisa: Po tym, co
spotkao mnie na najwyszych szczeblach hierarchii w Rzymie - o czym teraz nie mog wam powiedzie musz znale w sobie mimo wszystko wicej tolerancji dla nowego rzdu, ktry w chwili obecnej nie do e
ma wadz - czemu sformuowane przez nas zasady nie mogy zapobiec - to doszed do niej drog legaln 14.
Wzmianka o konstytucyjnej legalnoci rzdu Hitlera pojawia si najpierw w L'Osservatore Romano. Tak
oto legalno, do ktrej dy Hitler, a ktr - za namow Pacellego - zapewni mu Kaas, staa si batem na
niemieckich biskupw, by poparli reim narodowo-socjalistyczny.

63
Jeszcze tego samego dnia rzecznik episkopatu, kardyna Bertram, rozda biskupom pod rozwag
projekt pojednawczego owiadczenia. Do dzi zdumiewa piorunujca szybko, z jak musieli udzieli mu
odpowiedzi. Jezuicki historyk tego okresu, Ludwig Volk, w swojej oryginalnej analizie tamtych zdarze
stwierdzi, e naciski szy skdind, czyli z Watykanu. Von Papen powici pono cay weekend na
przekonanie Bertrama, e publiczne pojednawcze owiadczenie episkopatu dopomoe w zawarciu
konkordatu z Rzesz, a jego brak tylko w tym przeszkodzi. A potem umwi si na spotkanie z Pacellim,
ktry w Rzymie pracowa wraz z Kaasem nad przysz umow z Hitlerem.
26 marca Kocioy protestanckie w Niemczech oficjalnie popary fhrera i jego reim. ledzc zabiegi
Watykanu o podpisanie konkordatu z Hitlerem, protestanci postanowili zawrze z nim wasn, podobn,
opart na katolickim modelu umow i dopili swego.
Uzgodnione, pojednawcze wobec nazistw owiadczenie episkopatu opublikowano popiesznie w
caym kraju 28 marca. Zawierao ono wprawdzie pewne warunki, ale przede wszystkim - pomimo
widocznego rozdarcia uczu - katastrofaln w skutkach akceptacj biskupw dla Hitlera.
Nie odwoujc swoich, zawartych we wczeniejszych deklaracjach, osdw wzgldem pewnych
bdw religijno-etycznych, episkopat wyraa przekonanie, i rzeczone oglne zakazy i przestrogi mona
uzna za nieobowizujce. Nie ma potrzeby napomina katolikw, dla ktrych gos Kocioa jest wity, aby
byli lojalni wobec legalnego rzdu i wiadomie wypeniali obywatelskie obowizki, odrzucajc z zasady
wszystko, co niezgodne z prawem i wywrotowe 15.
Prasa narodowosocjalistyczna powitaa to owiadczenie jako wyraz poparcia dla polityki Hitlera,
cakowicie ignorujc zamierzon przez niemieckich hierarchw dwuznaczno. Politykw Centrum ogarna
trwoga, gdy z wypowiedzi biskupw mogli wyczyta, e nazici s im milsi od katolickich centrystw.
Wrd szerokich krgw wiernych zapanowaa rozterka i poczucie zdrady. Typowym przykadem bya
reakcja ojca Franziscusa Stratmana, najstarszego katolickiego kapelana na Uniwersytecie Berliskim, ktry 10
kwietnia napisa do kardynaa Faulhabera: Wskutek tyranii narodowych socjalistw dusze yczliwie
nastawionych wiernych s wzburzone i kiedy mwi, e niby-poparcie biskupw dla ruchu nazistowskiego
podkopao w oczach niezliczonych katolikw i niekatolikw ich autorytet, to stwierdzam po prostu fakt 16.
Po powrocie na pocztku kwietnia z konsultacji z Pacellim Kaas w artykule redakcyjnym powita
mow Hitlera w Reichstagu jako logiczny krok w rozwoju idei zjednoczenia Kocioa i pastwa. Oznajmi,
e w kraju nastpuje ewolucyjny proces, w ktrym bezsprzecznie nadmierne swobody formalne republiki
weimarskiej zastpi surowa i oczywicie przejciowo, nadmierna pastwowa dyscyplina we wszystkich
dziedzinach ycia. Partia Centrum, dodawa, zostaa zobowizana do uczestnictwa w tym procesie w roli
siewcw przyszoci 17.
Jakby dla usprawiedliwienia nadzwyczajnej atwoci i nagoci, z jak katolicka hierarchia kocielna
popara reim, oraz dla podkrelenia roli, jak w tej sprawie odegra Pacelli, 20 kwietnia Faulhaber napisa, e
w tak tragicznej sytuacji postawio niemieckich biskupw stanowisko Rzymu 18. Ale ze strony Rzymu, w
osobie Eugenia Pacellego, nie by to bynajmniej koniec ustpstw wobec Hitlera, zdecydowanego zniszczy w
Niemczech katolicyzm polityczny.

Bojkot ydw
Wkrtce po owiadczeniu niemieckiego episkopatu Hitler zwoa na 31 marca komisj robocz do
spraw stosunkw pastwa z Kocioem, co zmusio Kaasa do szybkiego powrotu z Rzymu, eby stan w
obronie katolickiego szkolnictwa.
Termin zebrania komisji zbieg si, co istotne, z rozpocztym 1 kwietnia bojkotem ydowskich
przedsibiorstw w caym kraju. Nie by to pierwszy przejaw szykujcych si przeladowa. Tydzie
wczeniej trzydziestu czonkw brunatnych koszul si wdaro si do ydowskich domw w miasteczku na
poudniu Niemiec, zapdzio ich mieszkacw do ratusza i tam pobio. Napa powtrzyli w ssiednim
miecie, zabijajc dwch mczyzn. Ale bojkot by czym innym. By, jak napisa Saul Friedlander, pierwsz
w narodowej skali du prb postaw Kociow chrzecijaskich wobec sytuacji ydw pod nowymi
rzdami 19 A jednak w chwili, kiedy Hitler omawia z przedstawicielami wyzna chrzecijaskich przysze
stosunki Kociow ze swoim reimem, w Niemczech i w Rzymie nikt jednym sowem nie zaprotestowa
przeciwko temu pierwszemu zorganizowanemu przeladowaniu ydw w caym kraju.
Piszc o atakach nazistw na ydw, monachijski kardyna Faulhaber w obszernym licie do
Pacellego stwierdzi, e taki protest mijaby si z celem, gdy doprowadziby tylko do przeladowa
katolikw. ydzi mog pomc sobie sami, orzek. Niemniej szczeglnie niesprawiedliwe i bolesne w tej
akcji jest to - doda - e ydzi, nawet ci ochrzczeni przed dziesiciu, dwudziestu laty i bdcy dobrymi

64
katolikami (...) pozostaj w myl prawa ydami, a jako lekarze i prawnicy trac swoje pozycje. O odpowiedzi
Pacellego na ten list nic nie wiadomo, ale adne z jego zarzdze w przyszoci nie wskazuje, by w tej kwestii
mia inne zdanie ni kardyna. W tym samym tygodniu, w odpowiedzi na prob o interwencj w obronie
ydw kardyna Bertram podkreli, e istniej znacznie waniejsze pilne sprawy: szkoy, utrzymanie
stowarzysze chrzecijaskich, sterylizacja. ydzi s w stanie pomc sobie sami 20, powtrzy na koniec
opini Faulhabera.
Wrd wielu tysicy osb, ktrych dotkn bojkot, znalaza si Edyta Stein, pozostajca po wpywem
Maxa Schelera niemiecko-ydowska filozofka z uniwersytetu we Fryburgu, gdzie napisaa doktorat O
zagadnieniu empatii.
T we wczesnej modoci ateistk chrzecijastwo pocigao emocjonalnie, lecz pochono j na dobre
dopiero, gdy przeczytaa autobiografi szesnastowiecznej karmelickiej mistyczki, witej Teresy z Avili.
Napisaa, e przez powrt do Boga znw poczua si ydwk i e nawrcia si na chrzecijastwo nie
tylko w sensie duchowym, lecz i wizw krwi. Katoliczk zostaa w roku 1922, a przed kwietniem 1933 roku,
nim rozpocz si bojkot, pracowaa jako filozof w Niemieckim Instytucie Pedagogiki Naukowej w Moguncji.
Kwietniowy dekret wymierzony w ydw pozbawi j stanowiska.
W padzierniku 1933 roku wstpia do zgromadzenia sistr karmelitek w Kolonii, przyjmujc imi
Teresy Benedykty od Krzya. Z klasztoru napisaa arliwy list do papiea Piusa XI, proszc go o potpienie
nienawici, przeladowa i wszelkich przejaww antysemityzmu w kadym miejscu i czasie. Jej list nie
doczeka si odpowiedzi. Dopiero cztery lata potem Pius XI ogosi spnion encyklik przeciw rasizmowi,
Mit brennender Sorge.

Von Papen i Kaas w Rzymie

Tymczasem 2 kwietnia powoana przez Hitlera komisja do spraw stosunkw pastwa z Kocioem
osigna taki postp, i papieski nuncjusz w Berlinie zawiadomi Pacellego, e wicekanclerz von Papen
pragnie przed Wielkanoc przyby do Rzymu na rozmowy. W chwili rozpoczcia powanych negocjacji w
sprawie konkordatu, w peni poinformowany przez Faulhabera, Pacelli wiedzia, e zasiada do nich z
winnymi rozptania w Niemczech przeladowa ydw. Ponadto na mocy konkordatu z Rzesz
wspomniane wyej znacznie waniejsze sprawy miay przej z rk niemieckich katolikw w rce Piusa XI,
a dokadniej, w rce jego zaufanego sekretarza stanu. Nic dziwnego zatem, e biskupi katoliccy czuli si tak
mao odpowiedzialni za los ydw, gdy Stolica Apostolska w wielkim stopniu pozbawiaa ich
odpowiedzialnoci za los Kocioa.
Wieczorem 7 kwietnia von Papen wyruszy do Wiecznego Miasta, zwierzywszy si szefowi wydziau
ds. Watykanu w MSZ, e wrd gwnych ustpstw, jakich zamierza si domaga, znajduje si zapis,
zawarty take w konkordacie z Wochami [traktacie lateraskim], zabraniajcy klerowi dziaa w partiach
politycznych i do nich nalee. Poniewa partia Centrum, ktrej czonkami bya tradycyjnie niewielka liczba
ksiy, opieraa si w kompleksowy sposb na sieci parafii, to taka klauzula zapowiadaa jej koniec, podobnie
jak koniec spoecznej i politycznej dziaalnoci pozostaych organizacji katolickich w Niemczech.
Nazajutrz, 8 kwietnia, w wagonie restauracyjnym ekspresu Monachium-Rzym, von Papen
przypadkiem spotka Ludwiga Kaasa, ktry rwnie jecha do Rzymu. Niepodobna, by ci dwaj jechali do
Pacellego, nie znajc - jak twierdzi Kass - zawczasu swoich zamiarw. Zgodzili si wtedy, e szans
Watykanu na konkordat z Rzesz s bardzo realne. Von Papen przedstawi Kaasowi w zarysie podstawowe
warunki traktatu z punktu widzenia Niemiec: ochrona praw wyznaniowych katolikw w zamian za
odpolitycznienie kleru i rozwizanie partii Centrum.
Stworzenie odpowiednich kulturalno-politycznych gwarancji wymaga dania jakiego dowodu. W
takim za przypadku nie bd maostkowy 21, zapewni Kaas von Papena przy niadaniu, podczas ktrego
omwili wzorcowe stosunki 23 milionw niemieckich katolikw z rzdem Hitlera. W nastpstwie tej
rozmowy nie penicy adnej urzdowej funkcji w negocjacjach praat zacz w nich odgrywa kluczow rol.
Gdy za oknami pocigu przesuwa si woski pejza, von Papen z wdzicznoci zaakceptowa propozycj
pupila Pacellego, e bdzie do jego dyspozycji przy pertraktacjach. Dusz i umysem pozostajc wierny
Pacellemu, Kaas przyj wic na siebie rol porednika.
Jak zaye stay si kontakty tych dwch, wiadczy szereg uwag, zamieszczonych po ich mierci w
autobiografii siostry Pasqualiny. Pisze ona, e Kaasa, ktry regularnie towarzyszy Pacellemu na wakacjach
w Rorschach, wizay z nim uwielbienie, szczera mio i bezwzgldna lojalno. Opisuje te napicia
pomidzy Kaasem i ojcem Leiberem z powodu wzajemnej zazdroci, gdy Pacelli wyrni jednego lub
drugiego, napicia ktre nawet przy jego talencie dyplomatycznym nieatwo byo rozadowa, jak rwnie

65
nagy
- ku wielkiej przykroci jej zwierzchnika - wyjazd Kaasa do Niemiec 22.
W poniedziaek 10 kwietnia, w Wielkim Tygodniu, na spotkaniu z Pacellim w jego gabinecie von
Papen uzgodni, e do Wielkiej Soboty wraz z Kaasem opracuje projekt dokumentu. Podczas najwaniejszego
tygodnia w liturgicznym kalendarzu Kocioa dwaj mczyni pracowali w zawrotnym tempie nad
artykuami, ktrych przygotowanie zajoby w innych okolicznociach lata. Wielkanocn niedziel i
poniedziaek Kaas i Pacelli spdzili na analizowaniu punkt po punkcie projektu umowy.
Niemieck hierarchi kocieln i ksiy cakiem przy tym pominito, podobnie jak parti Centrum i
niemiecki laikat.
Ale do biskupw, ktrym nic nie powiedziano o rzymskich pertraktacjach, si rzeczy docieray
plotki. Kiedy 18 kwietnia w zwizku z pogoskami o ich rozpoczciu przewodniczcy episkopatu Niemiec,
kardyna Bertram, zgosi Pacellemu szereg obaw, ten raczy mu odpowiedzie dopiero po dwch tygodniach,
przyznajc tylko e podjto w tej sprawie negocjacje. Trzy tygodnie pniej, gdy dyskutowano nad
ostatnimi punktami konkordatu, Pacelli jawnie skama kardynaowi Faulhaberowi, e odbyy si jedynie
rozmowy w sprawie konkordatu, lecz nie ustalono niczego konkretnego 23.
Tymczasem z powodu nieobecnoci w Berlinie przewodniczcego partii Centrum, Ludwiga Kaasa,
zadomowionego na dobre w apartamentach Pacellego w Watykanie, jej bezsilno wzrosa. Zasugerowano
mu wic rezygnacj z funkcji, ale odmwi, argumentujc, e zaszkodzioby to sprawom w Rzymie, co jasno
wskazywao, e jedna z ostatnich wielkich demokratycznych partii niemieckich znalaza si na asce
watykaskiego sekretarza stanu. W licie do wczesnego wikariusza generalnego Pasawy Franz Eggersdorfer
z Uniwersytetu Monachijskiego stwierdzi cierpko: Okazuje si, e przyszo niemieckiego katolicyzmu
rozstrzyga si w Rzymie. Za spraw centralizmu postpowego24.
Co skonio Pacellego do ukoczenia wstpnego projektu konkordatu w tak nieprzyzwoitym
popiechu i potajemnie? Uwaa, e partia Centrum musi znikn, zosta rozwizana. Ale tymczasem jej
istnienie (zgodnie z taktyk, jak stosowa od dwch dekad) zapewniao mu pozycj przetargow w
negocjacjach z Hitlerem. Najistotniejszy by czas. Hitlerowi natomiast w tej popiesznej pogoni za traktatem
przywiecay dwa gwne cele. Po pierwsze, by, jak ju wspomnielimy, zdecydowany legalnymi
rodkami i bezzwocznie oddzieli katolicyzm religijny od politycznego. Po drugie, zawarcie konkordatu
stwarzao szans na wielki midzynarodowy sukces propagandowy. Albowiem, jak skomentowa podpisanie
traktatu lateraskiego w roku 1929: Jeli papie dochodzi dzi do takiego porozumienia z faszyzmem, to tym
samym potwierdza, e faszyzm a zatem i nacjonalizm - jest odpowiedni dla wiernych i zgodny z wiar
katolick 25. I rzeczywicie, jeli zway na to, e Stolica Apostolska przez cae wieki zwyczajowo
podpisywaa traktaty z monarchami i rzdami wrogimi jej wierze i wartociom, to traktat lateraski istotnie
stworzy pozr bezprzykadnego zjednoczenia katolicyzmu z pastwem korporacyjnym. Hitler w lot
zrozumia, e konkordat z Watykanem mona bdzie przedstawi jako papieskie poparcie dla jego reimu i
polityki. Zdajc sobie spraw z niecierpliwoci Pacellego i z organicznej saboci jego celw, zogniskowanych
na potdze Stolicy Apostolskiej, mg dyktowa tempo negocjacji i ze znaczn korzyci dla siebie w peni
nimi manipulowa.

Kapitulacja biskupw niemieckich

Von Papen powrci do Berlina we wtorek po witach i po rozmowie na tematy oglne z Hitlerem
zawiadomi Pacellego, e fhrer jest gotw udzieli szerokich gwarancji w sprawie szk, ale e
sformuowania w artykule o odpolitycznieniu kleru s daleko niewystarczajce 26. W przerocie
dyplomatycznych ambicji Pacelli, cho zwolennik odpolitycznienia wiary, prbowa nacign Hitlera na
niedawno rozszerzony artyku prawa kanonicznego, w myl ktrego sprawowanie funkcji przez ksiy w
organizacjach politycznych wymagao zgody biskupa.
Co skonio go do mcenia wody w kwestii klauzuli odpolitycznienia kleru? Czyby skrupuy, e
podkopuje pozycj Kocioa w Niemczech? Nic takiego nie przyszo mu chyba do gowy. By to pewnie fortel
negocjacyjny. Jake dobrze musieli si zna nawzajem ci dwaj. W trzecim tygodniu maja, gdy negocjacje
trway, Hitler podbi stawk, wpisujc do swojego projektu kategoryczny zakaz wszelkiej politycznej
dziaalnoci kleru katolickiego.
W trakcie tych dwch rozstrzygajcych miesicy (kwiecie - maj) lekcewaona przez Rzym i
hierarchi kocieln, pozbawiona przywdcy partia Centrum walczya o przetrwanie, a setki tysicy jej
wiernych zwolennikw traciy wszelk nadziej. Jednoczenie coraz goniejsi i bardziej pewni siebie nazici
utwierdzali si w przekonaniu o zwyciskiej przyszoci ich partii, ktra po zdobyciu monopolu w pastwie

66
zapewni upokorzonemu przez obcych, wyniszczonemu kryzysami gospodarczymi krajowi pene zatrudnienie
i dobrobyt. Cienki zrazu strumyczek katolikw, napywajcych w ich szeregi po zaamaniu si wielkiej
niegdy partii Centrum, zmieni si w rwc rzek.
Wreszcie jednak jej przywdztwo zadao od bawicego w Watykanie Kaasa rezygnacji, na ktr ten
zgodzi si niechtnie przez telefon. 6 maja jego nastpc zosta Heinrich Brning. Ale niszczycielskiego
naporu Hitlera nie dao si ju powstrzyma, podobnie jak si dcych do dobrowolnego rozwizania si
partii Centrum. Mimo to, na przekr wszystkiemu, Brning zaapelowa do czonkw swojej partii o
zachowanie jednoci i autonomii.
Wanie wtedy, gdy negocjacje konkordatowe byy ju bardzo zaawansowane, Pacelli uzna, e pora
wczy do nich niemieckich biskupw. Okazj po temu stworzy przyjazd 18 maja do Rzymu z wizyt ad
limina biskupa Wilhelma Berninga z Osnabrcku i arcybiskupa Grbera z Fryburga. Na emisariuszy wybra
ich nieprzypadkowo. Obaj byli sympatykami nazistw. Nadszed czas, oznajmi im, aby niemieccy
hierarchowie zwarli szeregi w kwestii konkordatu.
' Na wyznaczonej na koniec maja konferencji niemieccy biskupi planowali omwi stanowisko
episkopatu wobec Trzeciej Rzeszy. Ale kiedy si zebrali, ich sprawnie wyreyserowane przez dwch
posacw Pacellego obrady zdominowa temat konkordatu. Berning i Grber zapewnili zebranych, e
konkordat jest waciwie gotowy i do uzgodnienia pozostaje ju tylko zapis o odpolitycznieniu
duchowiestwa 27. W zwizku z tym papieski sekretarz stanu da od nich poparcia niezwocznego, gdy
sprawa jest pilna.
Z fragmentarycznych zapiskw biskupa Spiry, Ludwiga Sebastiana, wynika, e na tym nader
wanym posiedzeniu doszo do zaartych sporw. Z takim rzdem nie mona zawrze konkordatu, bo pod
wadz nazistw nie bdzie prawa i porzdku, zaprotestowa kardyna Schulte z Kolonii, a biskup Konrad
von Preysing, w rozprowadzonym wrd biskupw memorandum, przypomnia, e wiatopogld NSDAP
stoi w cakowitej sprzecznoci z kocielnym. Naszym obowizkiem jest otwarcie oczu katolikw na
niebezpieczestwa, jakie dla wiary i moralnoci niesie z sob ideologia narodowosocjalistyczna, napisa,
apelujc o wystosowanie do Niemcw listu pasterskiego, wymieniajcego bdy nazizmu. Taki list, na ktry
mona bdzie si powoa w prawdopodobnie zbliajcym si konflikcie, jest niezbdny, podkreli28. Ale
to nie wystarczyo i zostao zrobione za pno.
Protestujcy stanowili mniejszo. Podjcie przez Pacellego bezporednich negocjacji z Hitlerem
dodao niemieckim biskupom pewnoci siebie. Niemniej wyranie dostrzegali niebezpieczestwa zawartej w
artykule 31 klauzuli o odpolitycznieniu duchowiestwa, umoliwiajcej zakazanie wszelkiej dziaalnoci
spoecznej pod patronatem i w imieniu Kocioa katolickiego. Przyparci do muru przez emisariuszy Pacellego,
nie wnieli jednak zapowiadanych poprawek do warunkw, na jakich zaaprobuj konkordat, i za namow
arcybiskupa Grbera poparli traktat, odpowiedzialno za jego nastpstwa skadajc na papieskiego
sekretarza stanu.
Po tej decyzji, w ogoszonym 3 czerwca, zredagowanym przez Grbera licie pasterskim, niemiecki
episkopat obwieci koniec opozycji wobec nazistowskich wadz, pod warunkiem poszanowania przez
pastwo praw i swobd Kocioa, zwaszcza w odniesieniu do katolickich szk i stowarzysze. Bogu dziki,
udao mi si uzyska zgod na list pasterski (...) - poinformowa wwczas Grber Kaasa. - Wyrazili szereg
ycze, ale poniewa dali niemoliwego, z atwoci je odrzuciem 29.
Spraw zamkn kardyna Faulhaber, zawiadamiajc von Papena o swoim ustpstwie w kwestii
artykuu 31, poniewa konkordat jako cao jest tak wany, choby ze wzgldu na szkoy wyznaniowe, e w
moim odczuciu wanie tej kwestii nie wolno zaprzepaci 30. Z punktu widzenia Pacellego decyzja
biskupw bya zwycistwem, gdy postrzega j nie jako ustpstwo wobec Hitlera, ale jako poddanie si woli
Stolicy Apostolskiej, dajce mu - za ich widomym poparciem - woln rk w sfinalizowaniu konkordatu z
Rzesz wedle wasnych kryteriw.
Ale jego samozadowolenie trwao krtko. Jeszcze w tym samym tygodniu, w ktrym uzyska pen
zastrzee, wymuszon zgod niemieckich biskupw, do Rzymu dotary wieci niepozwalajce mu duej
przymyka oczu na okrutne realia nazistowskich rzdw i prawdziw natur kontrpartnera w negocjacjach.
Sprawi to zaplanowany na 8-11 czerwca zlot uczniw i terminatorw w Monachium, ktry cign z caych
Niemiec 25 000 modych katolikw. Zgod na ten pocztkowo zakazany przez dowdc SS, Heinricha
Himmlera, i jego zastpc, Reinharda Heydricha, zlot wydano pod warunkiem, e uczestnicy przemaszeruj
ze zwinitymi sztandarami. Po sporadycznych atakach brunatnych koszul na pojedyncze osoby w pierwszych
dwch jego dniach w sobot wieczorem faszystowskie umundurowane zbiry zaatakoway gwatownie
wiksze grupy. Pobito i przegoniono z ulic setki modych katolikw, zdzierajc z nich charakterystyczne
pomaraczowe koszule. Zaplanowana na niedziel rano msza pod goym niebem zostaa odwoana. Jeli

67
Pacelli ywi jeszcze jakie zudzenia, co nazici rozumiej przez polityczny katolicyzm, to mu je odebrano.
Stao si bowiem jasne, e zawarty w artykule 31 proponowanego konkordatu zapis o zakazie dziaalnoci
politycznej kleru i wszelkich stowarzysze katolickich, z wyjtkiem cile religijnych, rozcigaj oni na
wszelk publiczn dziaalno, ktr arbitralnie uznaj za polityczn.
Reakcja hierarchii katolickiej bya dokadnie taka, na jak liczyli prowokatorzy z SA. W licie do
biskupw bawarskich Faulhaber zaleci im rezygnacj ze zlotw modych katolikw, gdy nie chcemy
naraa ycia naszej modziey i ryzykowa rozwizania przez rzd organizacji modzieowych. Domaga
si te surowego karania ksiy za nieostrone wypowiedzi. Oto jak od samego pocztku przedstawiaa si
wczesnym latem 1933 roku umiarkowana polityka niemieckiego katolicyzmu autorstwa Pacellego parali
wskutek samocenzury. I to przed podpisaniem konkordatu, w chwili gdy nazistowskie pastwo policyjne
stawiao pierwsze kroki.
Potny Koci z oddanymi kapanami i mnstwem organizacji spoecznych i politycznych znalaz
si w stanie bezwadu, ktry sam sobie narzuci, oczekujc nastpnych krokw, pomysw i wskazwek z
Watykanu. Tymczasem Hitler w peni wykorzysta t inercj do delegalizacji i zniszczenia do reszty
spoeczno-politycznej katolickiej tosamoci i zdolnoci dziaania. W czerwcu na posw i czonkw partii
Centrum spada fala terroru - rewizji w domach, aresztowa, zastrasze. W Monachium pobito prawie na
mier, a potem zamknito w obozie koncentracyjnym (i po roku zamordowano) Fritza Gerlicha, odwanego,
piszcego, co myli, redaktora katolickiego pisma Der Gerade Weg. W Bawarii aresztowano okoo dwch
tysicy zwolennikw i dziaaczy tradycyjnie bardzo tam silnej Bawarskiej Partii Ludowej, lokalnej
odpowiedniczki partii Centrum. Katolicyzm dy wszelkimi rodkami do sabotowania polece rzdu i
dziaa przeciwko niemu 31, usprawiedliwiaa ten fakt prasa nazistowska.
22 czerwca von Papen spotka si z Hitlerem, eby przed wyjazdem na kocowe rozmowy z Pacellim
omwi z nim stan negocjacji w sprawie konkordatu. Ostateczne stanowisko Hitlera wobec artykuu 31
brzmiao: Z uwagi na zawarte w tym traktacie gwarancje i przepisy prawne, zabezpieczajce prawa i
swobody Kocioa katolickiego w Rzeszy i jej krajach zwizkowych, Stolica Apostolska zakae klerowi oraz
czonkom kongregacji religijnych partyjnej dziaalnoci politycznej 32. Artyku ten uznawa peni wadzy
Stolicy Apostolskiej nad klerem katolickim w Niemczech i sankcjonowa podporzdkowanie ksiy prawu
kanonicznemu. Byo to wic porozumienie dwch najwikszych organizacji autorytarnych, pastwa i
Kocioa.

Negocjacje kocowe
Von Papen przyby do Rzymu 28 czerwca, przedkadajc Pacellemu, kurii i papieowi do rozwaenia
artyku 31 w chwili, kiedy w Sekretariacie Stanu przez godzin relacjonowano wieci o nowych
przeladowaniach i szykanach wobec Kocioa w Niemczech. Kto wie, czy Pacelli nie przypomnia sobie z tej
okazji ostatniego spotkania w czerwcu 1914 roku, kiedy watykascy kardynaowie, pragnc oszczdzi
wikszych cierpie katolikom na Bakanach, nie widzieli sposobu na wycofanie si z konkordatu z Serbi, o
ktry tak wytrwale zabiega.
Tekst konkordatu uzgodniono w sobot rano, 1 lipca 1933 roku, i tego samego dnia Pacelli przeczyta
go wsplnie z Piusem XI. Uparty papie, w peni wiadom bezprawia, jakiego w minionych tygodniach
dopuszczono si na katolikach w Niemczech, postawi nowy - ostateczny - warunek. Pod koniec spotkania z
Pacellim upomnia si o gwarancje zadouczynienia za akty przemocy. Ojciec wity mia ju do
zniewag na zmian z pertraktacjami i jak przysza oblubienica, poniewierana przez narzeczonego i gono
domagajca si zagwarantowania nawizki w kontrakcie lubnym, zada od Hitlera zobowizania si do
odszkodowa, gdy w przeciwnym razie podpisu nie bdzie 33. 2 lipca Pacelli z Kaasem wnieli ostatnie
poprawki do warunkw traktatu. Ale jeden bardzo wany nie zaatwiony problem wci grozi, e konkordat
spali na panewce.
W Niemczech nowy przywdca zdruzgotanej partii Centrum, Brning, pewny, e t
zdemoralizowan polityczn organizacj czekaj przeladowania, stara si z niej uratowa, co si da. To
wanie jego odmowa rozwizania partii - powtarza von Papen Pacellemu i Kaasowi - przeszkodzia w
sfinalizowaniu konkordatu i wystawia Koci na nowe ataki. Niemieccy biskupi ostrzegli jednak Watykan,
by nie wierzy w wersj wypadkw przedstawian przez wicekanclerza. Niemniej koci zostay rzucone i
Pacelli z Kaasem zrozumieli, e warunkiem gadkiego przeknicia przez Hitlera w konkordacie z Rzesz
artykuu o organizacjach kocielnych jest likwidacja partii Centrum. 2 lipca, za zacht Pacellego, Kaas
zadzwoni do reprezentanta jej lewego skrzyda, Josepha Joosa, i z oburzeniem krzykn do suchawki: Co?!
To wy si jeszcze nie rozwizalicie?! Joos na reszt ycia zapamita w rozkaz z Watykanu, domagajcy si

68
powicenia swojej partii na otarzu sukcesu dyplomacji papieskiego sekretarza stanu34.
Dla wyposaonego w penomocnictwa Hitlera do zawarcia traktatu von Papena ostatnie z da
papiea nie stanowio problemu, gdy by pewien, e kwesti odszkodowania mona bdzie odwleka w
nieskoczono. 3 lipca przesa Hitlerowi tekst konkordatu wraz z listem, z ktrego bio samozadowolenie.
Wieczorem specjalny kurier wyruszy z dokumentem do Berlina.

Rozwizanie partii Centrum

Nastpnego dnia, 4 lipca, po tym, jak wielu czonkw Centrum zagrozio przejciem do NSDAP,
Brning z gorycz w sercu zgodzi si rozwiza parti. Likwidacja nie pod przymusem, ale z wasnej woli tej
ostatniej demokratycznej partii w Niemczech miaa swoje natychmiastowe i dalekosine skutki.
Samozagada Centrum, wraz z jawn zgod biskupw na jednopartyjne pastwo, dodaa animuszu nazistom
i popchna w objcia narodowego socjalizmu jeszcze wicej katolikw.
Do aosnego samounicestwienia wasnej partii walnie przyczyni si praat Ludwig Kaas, ktry do
koca ycia pozosta w Watykanie. Jego oportunizm, suenie dwm panom i trwajca miesicami,
spdzanymi u Pacellego, nieobecno w kraju byy nie do pogodzenia z obowizkami przewodniczcego
wielkiej partii demokratycznej. Najbardziej jednak zawini tu jego mentor, religijny zwierzchnik i osobisty
przyjaciel Pacelli, ktry nigdy nie zmieni niechtnego nastawienia do niezalenych od Stolicy Apostolskiej,
katolickich partii politycznych.
Blisko trzydzieci lat pniej Robert Leiber wyjawi, e na wiadomo o rozwizaniu Centrum Pacelli
zareagowa sowami: Szkoda, e doszo do tego teraz 35. Apologeci Piusa XII wykorzystali t wypowied do
zdjcia z niego wszelkiej odpowiedzialnoci za tragiczny koniec tej katolickiej partii. Niemniej gdzie indziej
Leiber przyzna, e bynajmniej nie by to wyraz alu, ale irytacji po utracie wanej karty przetargowej przed
kocem ukadw. [Pacelli] pragn napisa w roku 1958 eby [partia] zaczekaa z rozwizaniem do
podpisania konkordatu. Na etapie negocjacji mona byo wykorzysta sam fakt jej istnienia, powiedzia 36. W
1934 roku papieski sekretarz stanu zaprzeczy, e samorozwizanie Centrum byo cen za konkordat z
Rzesz, ale jak skomentowa rzecz Klaus Scholder: Z tego, co nam wiadomo, to nieprawda.
Byy kanclerz Heinrich Brning, pilnie obserwujcy cay proces, nie mia najmniejszych wtpliwoci
co do zwizku tych dwch spraw. W 1935 roku przytoczono jego wypowied: Za porozumieniem z Hitlerem
sta nie papie, ale watykaska biurokracja i jej przywdca, Pacelli. To w jego gowie powstaa koncepcja
wieczystego przymierza dwch si - autorytarnego pastwa i autorytarnego Kocioa, kierowanego przez
watykask biurokracj, w imi ktrej bez alu powicono w wielu krajach niewygodne jemu i jego ludziom
katolickie partie parlamentarne, takie jak Centrum w Niemczech. Papie [Pius XI] nie podziela tych
pomysw37.
Hitler dosta zatem do rk wszystkie karty, wykorzystujc je z bezwzgldnoci wybornego gracza.
W chwili gdy Pacellemu wydawao si, e od dopicia sprawy dziel go tylko godziny, przeciwnik wsadzi
mu ponownie kij w szprychy. Wezwawszy do siebie urzdnika Ministerstwa Spraw Wewntrznych, eksperta
od zagadnie prawa, Rudolfa Buttmanna, fhrer poleci mu wnikliwie zbada watykaski dokument. O tym,
jak wielk wag przykada do tego traktatu (wedug Scholdera, konkordatowi ze Stolic Apostolsk
powici wicej czasu i wysiku ni jakiejkolwiek midzynarodowej umowie w historii Trzeciej Rzeszy),
wiadczy to, e 5 lipca kaza Buttmannowi przedstawi sobie i ministrom spraw wewntrznych, spraw
zagranicznych i finansw jego krytyczn analiz. Tego samego dnia Buttmann polecia z Berlina do
Monachium, a stamtd do Rzymu, gdzie doczy do von Papena i spotka si z Pacellim, aby wyjani
ostatnie ju wtpliwoci i zastrzeenia kanclerza. Chodzio midzy innymi o sprecyzowanie rnicy
pomidzy katolickimi organizacjami religijnymi i politycznymi. Hitler pragn te ucilenia kwestii
odszkodowa za nazistowskie ataki.
7 lipca, w dniu przeduajcych si sporw, zirytowany Pacelli owiadczy, e w zwizku z postaw
niemieckich negocjatorw, u ktrych wyczuwa ducha nieufnoci, osignicie porozumienia nie wydaje si
moliwe 38. Ale w osobie Buttmanna napotka godnego przeciwnika. Urzdnik niemieckiego MSZ odpar mu
spokojnie, e znacznie sensowniej jest usun wszelkie niedomwienia przed podpisaniem dokumentu, ni
wadzi si o nie pniej i ku ogromnej przykroci sekretarza stanu doda, e nie mona stawia znaku
rwnoci pomidzy traktatem lateraskim i konkordatem z Rzesz, poniewa w Niemczech istniej inne
wyznania, w tym przytaczajca wikszo protestantw.
Spornym punktem pozostaa sprawa stowarzysze katolickich. Chronione przez pastwo mog by
tylko organizacje czysto religijne, kulturalne i dobroczynne, argumentowa Buttmann. Wszystkie inne
musz by rozwizane lub poczone z organizacjami wieckimi i narodowosocjalistycznymi. Rzecz w tym,

69
jak rozrni te dwie kategorie - religijn i wieck - i kto ma tego dokona? Wobec niegotowoci Pacellego do
przyjcia jego formuy bez uprzedniego formalnego zdefiniowania rnic, strony postanowiy w kocu
wczy do dokumentu klauzul o poszukaniu w przyszoci wsplnej definicji. Wydarzenia pokazay, e ze
strony watykaskiego sekretarza stanu bya to nadzwyczaj nieodpowiedzialna decyzja. Z dokadnym
sformuowaniem klauzuli Piusa XI w sprawie odszkodowa te wyniky kopoty, ktre wieczorem 7 lipca w
trakcie maratoskiej rozmowy telefonicznej z Buttmannem usun dopiero sam Hitler.
Nastpnego dnia wieczorem, w sobot 8 lipca, kiedy dzwony w Bazylice w. Piotra zaczy wybija
szst, obie strony spotkay si w salonie Sekretariatu Stanu, eby uroczycie parafowa umow. Pacelli i von
Papen usiedli obok siebie. Pierwszemu towarzyszyli praat Giuseppe Pizzardo z Sekretariatu Stanu i Ludwig
Kaas, a drugiemu Buttmann. Pacelli by wyranie zdenerwowany, poniewa tego dnia otrzyma wiadomo,
e z plebanii w Knigsbach wycignito bosego ksidza i go pobito 39.
Zazwyczaj skrupulatny w sprawach protokou, tym razem, parafujc dokument, przez pomyk
zoy na jednej ze stron peny podpis. Kaas, ktry to zauway, zaproponowa, eby t kopi zatrzyma w
Sekretariacie Stanu. Kiedy skoczyli, Pacelli poruszy spraw pobitego ksidza. W dyplomatycznej
odpowiedzi Buttmann zasugerowa, e najpewniej chodzi o mocno upolitycznionego kleryka. A zreszt,
doda, ludzie z tamtych stron s bardzo krewcy40.

Hitler wita konkordat

W poniedziaek niemiecka prasa w nagwkach na ca szeroko strony przyniosa wie o
konkordacie, a Hitler zatwierdzi owiadczenie uzgodnione z Pacellim w zeszy pitek. Znalazy si w nim
dwa wane ustpstwa, na ktre nalegaa Stolica Apostolska, niemniej poprzedzao je nie uzgodnione z
Watykanem zdanie, przedstawiajce te ustpstwa jako historyczne zwycistwo narodowego socjalizmu:
Zawarcie konkordatu - napisa Hitler - stwarza, moim zdaniem, wystarczajce gwarancje, aby obywatele
Rzeszy
wyznania
rzymskokatolickiego
mogli
od
dzi
bez
zastrzee
suy
nowemu
narodowosocjalistycznemu pastwu. W zwizku z tym rozkazuj:
1. Bezzwocznie cofn decyzje o rozwizaniu organizacji uznanych przez niniejszy traktat, a ktre
rozwizano bez zgody rzdu Rzeszy.
2. Odwoa wszelkie rodki przymusu wymierzone w duchownych i innych przywdcw tych
katolickich organizacji. Zabrania si stosowania takich rodkw w przyszoci, a ich uycie bdzie karane
zgodnie z obowizujcym prawem 41.
Traktat podpisali oficjalnie 20 lipca w Sekretariacie Stanu Pacelli i von Papen. Na zdjciu z tej
ceremonii s sztywni i si nie umiechaj. Po podpisaniu konkordatu wymieniono prezenty. Pacelli dosta
Matk Bosk Miniesk, von Papen medal papieski, Buttmannowi wrczono fotografi papiea w srebrnej
ramce, a ambasada niemiecka w Rzymie ofiarowaa Stolicy Apostolskiej na cele dobroczynne 25 000 lirw42.
Co do Rzeszy, to niezwyka historia konkordatu znalaza fina 14 lipca na posiedzeniu gabinetu, kiedy
Hitler odmwi dyskusji na ten temat z ministrami, gdy wystarczy, e by to wielki sukces. Wymieniajc
poytki traktatu, podkreli uznanie przez Watykan narodowego pastwa niemieckiego oraz wycofanie si
Kocioa z dziaalnoci politycznej. Rozwizanie partii Centrum mona uzna za ostateczne, owiadczy43.
Na posiedzeniu tym wyrazi te zowieszcz myl, e konkordat stworzy atmosfer zaufania
szczeglnie istotn w nie cierpicej zwoki walce z midzynarodowym ydostwem. Co prawda nie
rozwin tematu, ale jego wypowied podsuwa dwojakie wnioski. Po pierwsze, wbrew zaprzeczeniom
Pacellego z 26 lipca, sam fakt podpisania podobnego traktatu przez Watykan kojarzy si - tak w Niemczech,
jak za granic - z moralnym poparciem katolikw dla poczyna Hitlera. Po drugie, konkordat zmusza Stolic
Apostolsk, niemieck hierarchi kocieln, kler oraz wiernych do milczenia w sprawach uznanych przez
narodowosocjalistyczny reim za polityczne. A konkretnie, odkd przeladowanie i likwidacja ydw stay
si oficjaln polityk pastwow Rzeszy, niemiecki Koci katolicki by prawnie zobowizany przez
konkordat do milczenia o zbrodniach dokonywanych na tej nacji.
Na posiedzeniu 14 lipca przyjto rwnie ustaw o zapobieganiu wydawania potomstwa
dziedzicznie obcionego. Wprowadzaa ona wymg sterylizacji chorych umysowo i dziedzicznie
upoledzonych, w tym niewidomych i guchoniemych. W Trzeciej Rzeszy wysterylizowano od trzystu
dwudziestu do trzystu pidziesiciu tysicy pacjentw, w tym wielu bez ich zgody lub zgody rodzin 44. Taka
oficjalna polityka sterylizacyjna, jako forma oczyszczania rasy, pokrewna duchem formujcej si ju
koncepcji ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, staa w jawnej sprzecznoci z niedawnymi,
zawartymi w encyklice Casti connubii (z 30 grudnia 1930 roku) naukami Piusa XI o witoci ycia.
Niebawem stao si oczywiste, e konkordat z Rzesz wcign Koci katolicki w potrzask, zmuszajc go do

70
zaakceptowania podobnych praktyk jako politycznych, a wic nie podlegajcych dyskusji, a c dopiero
zarzutom.
W dodatku stanowice najwiksz zdobycz Kocioa konkordatowe zapisy o szkolnictwie katolickim
z miejsca postawiy niemieckich wiernych przed dylematem moralnym. Artyku 21 zobowizywa Hitlera do
zapewnienia i opacenia edukacji wszystkich katolickich dzieci w szkoach podstawowych i rednich. Wadze
diecezji miay prawo do kontrolowania w nich nauki religii oraz mianowania i zwalniania katechetw. Mao
tego, w myl artykuu 23 rodzice mogli da wprowadzenia wychowania katolickiego tam, gdzie go dotd
nie byo. W kwestii rozwoju i zwikszenia miejsc w szkoach katolickie szkolnictwo otrzymao wic od Hitlera
carte blanche. W tym samym jednak czasie, kiedy on i Pacelli negocjowali edukacyjne dobrodziejstwa dla
katolikw, 25 kwietnia 1933 roku rzd nazistowski z haasem obwieci wprowadzenie ustawy przeciwko
przepenieniu niemieckich szk i uniwersytetw, obliczonej na ograniczenie liczby ydw uczcych si w
tych instytucjach. Ustawa okrelaa cis kwot (1,5 % przyjtych do szk i na wysze uczelnie), uznan za
waciw dla nie aryjskich i ydowskich uczniw i studentw. A zatem ten sam rzd, z ktrym Pacelli
negocjowa korzystne dla katolikw prawa edukacyjne, jednoczenie depta prawa edukacyjne mniejszoci
ydowskiej. W ten oto sposb papiestwo, Stolica Apostolska i niemieccy katolicy zostali si rzeczy
wsplnikami rasistowskiego, antysemickiego rzdu.
Kolejnym przykadem wsppracy katolicyzmu z reimem Hitlera staa si rozpoczta 25 kwietnia
antysemicka procedura administracyjna potwierdzania czystoci rasy na podstawie parafialnych rejestrw
chrztw i lubw, w ktr wczono tysice katolickich ksiy. Zarzdzono j w ramach biurokratycznych
posuni, towarzyszcych wprowadzaniu systemu kwot procentowych dla ydw w szkoach,
uniwersytetach oraz niektrych zawodach, zwaszcza prawnika i lekarza. To potwierdzanie czystoci rasy
doprowadzio z czasem do uchwalenia ustaw norymberskich, czyli narodowosocjalistycznego systemu
odrniania ydw od nie-ydw. Wspudzia duchownych katolickich w owym procederze trwa do koca
rzdw nazistowskich, ostatecznie czc Koci katolicki i Kocioy protestanckie z obozami mierci45. W
przypadku Stolicy Apostolskiej wina bya jednak o wiele wiksza, gdy do przeciwstawienia si mu nie
signito po rodki perswazji i przymusu wpisane w scentralizowane dziaanie prawa kanonicznego, ktrego
umocnieniu i uwietnieniu Pacelli powici tyle czasu. W rzeczywistoci zrobiono, jak si zdaje, co
przeciwnego. Wsppraca Kocioa w tej mierze - pisze Guenter Lewy - trwaa przez ca wojn, kiedy fakt
bycia ydem nie kosztowa ju zwolnienia z rzdowej posady czy utraty rodkw do ycia, ale deportacj i
fizyczne unicestwienie 46. Niektrzy odwani ksia wykorzystywali ksigi metrykalne do psucia szykw
nazistom, lecz byy to odosobnione wypadki.
Oto w jak moraln otcha wtrci Pacelli, przyszy papie, wielki i dumny kiedy niemiecki Koci
katolicki. On sam te zreszt nie mia ju adnych zudze co do brutalnoci nazistowskiego reimu. W
dugiej rozmowie, jak na pocztku sierpnia 1933 roku odbya z nim w Sekretariacie Stanu brytyjska
posanka przy Stolicy Apostolskiej, Yvone Kirkpatrick, kardyna nie stara si ukry oburzenia na poczynania
rzdu Herr Hitlera 47. W licie do Roberta Vansittarta z brytyjskiego MSZ napisaa, e Pacelli ubolewa z
powodu przeladowa ydw przez nazistw, traktowania przez nich przeciwnikw politycznych i
wadzy terroru, ktrej poddali cay nard. Poczu si nawet w obowizku usprawiedliwi si [przed ni], co
go skonio do podpisania konkordatu z tymi ludmi. O swym, wyraonym wczeniej w LOsservatore
Romano, twierdzeniu, e konkordat to triumf prawa kanonicznego i zwycistwo Stolicy Apostolskiej, jednak
nie wspomnia, ani o tym, e o taki konkordat z Rzesz zabiega od lat. Zwierzy si natomiast, e do gowy
przystawiono mu pistolet i e nie mia wyjcia, po czym wyzna co niebywaego. Powiedzia jej mianowicie,
e niemiecki rzd zaproponowa mu ustpstwa, ustpstwa, trzeba przyzna, szersze od tych, na jakie
zgodziyby si wczeniejsze niemieckie rzdy, tak e mia do wyboru albo ich zaakceptowanie, albo
praktyczn likwidacj Kocioa katolickiego w Rzeszy. Szybko wida zapomnia o ostrzeeniu Brninga,
wskazujcego na wewntrzn sabo konkordatw zawieranych z reimami totalitarnymi.
Pani Kirkpatrick przekazaa do Londynu sowa Pacellego, i Koci (...) nie ma adnej politycznej
pieczeni do upieczenia. Nie dziaa na scenie politycznej. Jeeli niemiecki rzd naruszy konkordat, a tego
mona si spodziewa, to Watykan bdzie dysponowa traktatem dajcym podstaw do protestu, powiedzia
na poegnanie i z wyranym umiechem doda: Niemcy zapewne nie narusz wszystkich artykuw
konkordatu naraz48.

Ucieczka Brninga
A co z byym konserwatywnym kanclerzem Niemiec, Heinrichem Brningiem, z ktrego Pacelli
zrobi niemal radykalnego liberaa? Straciwszy baz polityczn, spdza czas, namawiajc biskupw, aby

71
powstrzymali (podpisan w kocu 10 wrzenia) ratyfikacj konkordatu z Rzesz. Jedc po caych
Niemczech, czyta na gos raporty o fizycznym zncaniu si nad ydami i socjaldemokratami i ostrzega, e
ostatecznym celem Hitlera jest zniszczenie Kocioa. Organizator oporu przeciw reimowi, jezuita, ojciec
Friedrich Muckermann, przyzna, e to wanie Brning wyrwa go z moralnego odrtwienia, w ktre zapad
po tym, jak Watykan popar nazistowsk polityk. Bo taki przede wszystkim skutek, czego Pacelli by chyba
niewiadom, wywar konkordat na wiernych. Potrzeb oporu przeciw nazistom gosi Brning, gdzie tylko
mg.
W padzierniku 1933 roku, wykoczony cigym nadzorem policyjnym, byy kanclerz podupad na
zdrowiu. Do szpitala, w ktrym leczono go na serce, nadchodziy groby. Zacz wic co kilka dni zmienia
miejsca zamieszkania. Wiosn 1934 roku, jak wspomina ojciec Muckermann w swojej opowieci o
antynazistowskim oporze, Im Kampf, Brning wyglda jak zaszczute zwierz roztrzsione, wycieczone,
czekajce na mierteln kul. Wreszcie jednak pozwoli, aby brat Muckermanna przewiz go 21 maja przez
granic z Holandi, i z jedn walizk przy duszy rozpocz nowe ycie na uchodstwie.
Brning przey, by po wojnie przyczyni si do powstania w Niemczech chadecji,
midzywyznaniowej, spoecznie postpowej partii o odcieniu konserwatywnym. Wypromowa te na jej
przywdc Konrada Adenauera, czoowego polityka chrzecijaskich demokratw i najodpowiedniejszego
kandydata na kanclerza Niemieckiej Republiki Federalnej.

IX. KONKORDAT W PRAKTYCE

Z chwil podpisania konkordatu z Rzesz na niemieckich katolikach spocz formalny obowizek
przestrzegania jego zasad, nakadajcych na nich moraln powinno posuszestwa wobec hitlerowskich
wadcw. Tak wic ich katoliccy krytycy zamilkli. Wielki, mogcy sta si fundamentem opozycji Koci
zamkn si w zakrystii. Zdarzay si co prawda godne uwagi wyjtki, w rodzaju wygoszonych pod koniec
roku adwentowych kaza kardynaa Faulhabera w obronie Starego Testamentu, ale byy to pojedyncze (a w
dodatku agodne) przejawy nieposuszestwa. W Niemczech nigdy nie doszo do niczego, co cho troch
przypominaoby zorganizowany protest, nawet przeciwko naruszeniom warunkw samego konkordatu.
Jego podpisanie nie przerwao atakw na niepolityczne, wedle kryteriw Kocioa, stowarzyszenia i
zwizki katolickie. Nazistowscy funkcjonariusze nie czuli si w obowizku przestrzega ducha traktatu, w
ktrym wskutek niecierpliwoci Pacellego - brakowao definicji, czym jest organizacja polityczna. Tak
wic przypadki szykan wobec stowarzysze katolickich nie ustay i byo ich coraz wicej. Zakazw i
zastraszania katolickich grup, szczeglnie za katolickiej prasy, nie brakowao zwaszcza w Bawarii, kolebce
niemieckiego katolicyzmu, gdzie najwiksz aktywno przejawiali Himmler i Heydrich. 19 wrzenia w
rozpowszechnionym przez bawarsk policj polityczn oklniku zabroniono katolikom wszelkich
zgromadze, z wyjtkiem prb chrw kocielnych i zebra towarzystwa dobroczynnego pod wezwaniem
w. Wincentego a Paulo1 Ale wskutek zmonopolizowania przez Watykan zada ich ochrony Koci
niemiecki dobrowolnie narzuci sobie bierno. Nie chcc - w obawie przed naraeniem si Rzymowi poprzez
zamanie warunkw konkordatu - bezporednio i publicznie skary si na jego naruszenia, niemieccy
hierarchowie oczekiwali, e zrobi to Pacelli. Ten jednak z braku definicji politycznoci lub choby listy
stowarzysze zasugujcych na ochron mg zrobi niewiele. Dopki takiej listy nie byo, organizatorzy
zbiurokratyzowanego nazistowskiego terroru mogli twierdzi, e atakowanych przez nich stowarzysze
konkordat nie chroni. Przeciganie tego stanu byo wic im na rk, gdy liczyli, e pod ich presj organizacje
katolickie rozwi si same.
Na pocztku sierpnia wyczerpanemu i niezdecydowanemu Pacellemu pozostao dopenienie dziea ratyfikacja konkordatu. Wahajc si przed wziciem na siebie penej odpowiedzialnoci za t nieodwracaln
decyzj, poprosi niemiecki episkopat o zwoanie konferencji i zajcie wsplnego stanowiska. Wprawdzie w
ostatnim tygodniu sierpnia 1933 roku, zebrawszy si w Fuldzie, niemieccy biskupi wyrazili, midzy innymi,
trosk o przetrwanie gazet katolickich, to na wycofanie si z konkordatu byo ju za pno. Opowiedzieli si
zatem za jego bezzwocznym ratyfikowaniem, w sabej nadziei, e by moe poprawi to sytuacj. Zarazem
jednak poprosili Pacellego o przekazanie reimowi Hitlera listy skarg i zaale, w tym aosnej w swej
wymowie proby w imieniu ydw nawrconych na katolicyzm. Fakt, i uznali za konieczne prosi go o
wstawienie si za ydowskimi katolikami, wiadczy o wielkiej saboci jego polityki, do ktrej naleao
bardzo wolne reagowanie Rzymu na przeladowania.
Czy Stolica Apostolska mogaby si wstawi serdecznym sowem za tymi chrzecijanami, ktrzy,

72
nawrciwszy si z judaizmu, sami lub ich dzieci i wnuki znaleli si w cikiej opresji z powodu nie
aryjskiego pochodzenia? 2, napisali.
Przed uroczyst, zaplanowan na 10 wrzenia ratyfikacj konkordatu w watykaskim paacu
apostolskim Pacelli spotka si z radc ambasady niemieckiej, Eugenem Klee, aby uzgodni ostatnie szczegy
umowy. I znw nie udao mu si wyjani rnicy pomidzy organizacjami religijnymi i politycznymi, w
czym dopomogaby wczeniej ustalona ich lista. Niemiecki rzd, z ktrym si skontaktowa, zapewni go, e
obecne ataki na katolickie instytucje ustan tylko po szybkiej ratyfikacji traktatu. Tak wic tym razem
zareagowa szybko - w ponnej nadziei, e to poskutkuje.
Podczas rozmw o ratyfikacji Klee potraktowa go z arogancj graniczc z lekcewaeniem. Kiedy
Pacelli wrczy mu memorandum, zawierajce skarg na ze traktowanie ydw katolikw, radca odmwi
jego przyjcia, owiadczajc, i watykaski Sekretariat Stanu winien poprzedzi je zdaniem: Stolica
Apostolska nie zamierza interweniowa w wewntrzne sprawy Niemiec, i podkreli, e Niemcy mog
rozpatrywa tylko skargi odwoujce si do artykuw konkordatu i e zdanie o katolikach pochodzenia
ydowskiego naley z dokumentu usun3.
W kocu Pacelli wycofa memorandum i przedoy je pniej ambasadzie niemieckiej w formie noty,
zapewniajcej, e Stolica Apostolska nie zamierza interweniowa w wewntrzne sprawy Niemiec,
doczajc usiln prob w imieniu tych niemieckich katolikw, ktrzy przeszli z judaizmu na wiar
chrzecijask lub s potomkami pierwszego bd wczeniejszych pokole ydw nawrconych na
katolicyzm, a ktrzy z powodw znanych rzdowi Rzeszy cierpi z przyczyn spoecznych i ekonomicznych
4. Ju sam fakt czynienia takich rozrnie wiadczy o jego dyplomatycznej cichej zgodzie na caociow
antysemick polityk Rzeszy.
Tu przed ratyfikacj konkordatu Pacelli nie wytrzyma nerwowo i 9 sierpnia, w przeddzie oficjalnej
uroczystej wymiany podpisanych dokumentw, wyjecha do swojego ustronnego sanatorium w Rorschach w
Szwajcarii. Kiedy Buttmann spyta, czy moe tam przyjecha, by omwi nie zaatwione punkty sporne,
spotka si z odmow. Strona niemiecka twierdzia pniej, e gdyby tylko jej watykaski pose mg wtedy
spotka si z Pacellim w Szwajcarii, to niezaatwione rozbienoci usunito by szybko i atwo5.
W nastpnym tygodniu ratyfikacj konkordatu uczczono podczas mszy dzikczynnej, ktr w
berliskiej katedrze w. Hedwigi odprawi nuncjusz papieski Orsenigo. Nazistowskie flagi mieszay si tam z
kocielnymi chorgwiami, a na koniec podniosej uroczystoci odpiewano Horst Wessel Lied, transmitowan
przez goniki dla tysicy wiernych zebranych przed wityni. Kt mg duej wtpi, e hitlerowski reim
rzdzi z bogosawiestwem Stolicy Apostolskiej? Arcybiskup Grber posun si do tego, e pogratulowa
Trzeciej Rzeszy nowej epoki pojednania. Ale od pierwszego dnia po ratyfikacji byo oczywiste, e w rnych
czciach Niemiec, a zwaszcza w Bawarii, brak definicji, czym si rni organizacje religijne od
politycznych, wykorzystywano do gnbienia katolicyzmu.

Protesty za porednictwem Rzymu

Zgodnie z przepisowym, chromym trybem wnoszenia skarg niemiecka hierarchia kocielna zacza je
kierowa nie do swoich przeladowcw, lecz papiea, a konkretnie do Pacellego. 4 padziernika 1933 roku,
podczas grupowej wizyty ad limina (do progw apostolskich, do ktrej zobowizani s okresowo wszyscy
biskupi) kardyna Bertram przedstawi wykaz skarg, dobrze ilustrujcy skal cigych, mnocych si
nazistowskich przeladowa Kociow w Niemczech, zwaszcza za katolickiego. Byy wrd nich skargi na
totalitarne roszczenia pastwa wpywajce na ycie publiczne i rodzinne, na niszczenie organizacji
kocielnych, nawet takich jak kka szwaczek szyjcych w ramach pomocy zimowej, na ograniczenia w
wydawaniu prasy katolickiej, surowsze, jego zdaniem, ni w czasach Bismarckowskiego Kulturkampfu, na
wyrzucanie katolikw z posad pastwowych i szeroko zakrojon dyskryminacj ydw nawrconych na
katolicyzm. Bertram przewidywa te powany konflikt w kwestii prawa o sterylizacji.
Grber i von Papen starali si zbagatelizowa oskarenia kardynaa, ale niezadowoleni biskupi
niemieccy wci naciskali na Pacellego. I c takiego mu mwili? Z jego nastpnego posunicia wynika, e
przynajmniej cz z nich doradzaa ostry protest ze strony papiea, a nawet wycofanie si z konkordatu kroki zmierzajce do odzyskania inicjatywy i, ewentualnie, przeciwstawienia si Hitlerowi, co mimo wszystko
nadal grozio mu nieobliczalnymi konsekwencjami. 12 padziernika niemiecki ambasador przy Stolicy
Apostolskiej, Diego von Bergen, zaalarmowa MSZ w Berlinie, e Pacelli poinformowa go o zamiarze
zoenia przez papiea protestu przeciwko wci mnocym si naruszeniom konkordatu i naciskom
wywieranym wbrew oficjalnym niemieckim obietnicom na katolikw. Watykaski sekretarz stanu
zapowiedzia ponadto, e Pius XI zajmie publicznie stanowisko wobec wydarze w Niemczech 6.

73
Tak zacza si przewleka dyplomatyczna gra w podchody. Gwnym chwytem Pacellego bya
groba potpienia nazistw przez papiea, negocjatorzy niemieccy natomiast prbowali zapobiec
oficjalnym papieskim protestom, udajc gotowo do dalszych rozmw. Swoj postaw Pacelli demonstrowa,
e bez wzgldu na stopie pogwacenia przez Trzeci Rzesz praw czowieka i praw innych religii i wyzna,
warunkiem uznania jej przez Stolic Apostolsk jest zostawienie w spokoju Kocioa katolickiego.
Poniewa Hitlera czekay wkrtce wybory do Reichstagu, a do tego zabiega o zorganizowanie
plebiscytu w sprawie wystpienia Niemiec z Ligi Narodw, protest papiea mg zaszkodzi jego interesom.
Do Watykanu wysano wic popiesznie gwnego niemieckiego negocjatora traktatu, Buttmanna, ktry
odebra od Pacellego memoria z list skarg biskupw. W przeduajcych si rozmowach, jakie odbyli w
dniach 23, 25 i 27 padziernika, jeszcze raz prbowali si upora z kwesti politycznoci organizacji
katolickich, znw, tak jak na pocztku lipca, przerzucajc si argumentami. W pewnej chwili Pacelli,
zirytowany sugesti Niemca, e wszystkie modzieowe, sportowe i zawodowe organizacje katolickie
naleaoby wcieli do zwizkw narodowosocjalistycznych, owiadczy, i byoby to pogwacenie prawa
midzynarodowego, a prawo midzynarodowe jest nadrzdne wobec prawa Rzeszy 7.
Wizyta Buttmanna w Rzymie odoya papieskie potpienie ad calendas Graecas, on sam za po
powrocie do Berlina zaj si innymi zagadnieniami stosunkw pastwa z Kocioem, w tym konferencj na
temat prawa o sterylizacji. Co prawda katolickich biskupw zachcono do udziau w dyskusji, lecz i tak ich
punkt widzenia nie odegra najmniejszej roli przy ustalaniu tekstu owej ustawy. Buttmannowi nie pieszyo
si z powrotem do Watykanu, by wyeliminowa rozbienoci. Mami wic Pacellego obietnic ich usunicia, a
ten powstrzymywa papiea przed publicznym protestem o zasigu wiatowym.
Tymczasem z ambony kocioa w. Michaa, najwikszego w Monachium, kardyna Faulhaber w
imieniu wszystkich niemieckich chrzecijan wyrazi agodny protest, swoim tragicznym, bo odosobnionym,
wystpieniem wiadczc o niewykorzystanych moliwociach katolickiego sprzeciwu. W piciu kazaniach
wygoszonych pomidzy pierwsz niedziel adwentu a Nowym Rokiem wystpi przeciwko potpieniu
przez nazistw Starego Testamentu. Kazania te, ktrych wysuchay tumy wiernych (w dwch ssiednich
kocioach zainstalowano goniki), rozprowadzono pniej po kraju (w roku 1934 ukazay si po angielsku w
Nowym Jorku pod tytuem Judaizm, chrzecijastwo i Niemcy)8.
Przemawiajc zarwno w imieniu protestantw, jak katolikw wycigamy rce do naszych
odczonych braci, aby razem z nimi broni witych ksig Starego Testamentu dla wszystkich chccych
czyta pomidzy wierszami Faulhaber powtrzy to, co powiedzia trzy lata wczeniej: e narodowy socjalizm
jest herezj. W czwartym kazaniu ostrzeg, i zbiera si na niebezpieczn burz: nazici gro odrzuceniem
Starego Testamentu jako zbioru ksig ydowskich. A przecie Chrystus odrzuci wizy krwi i zastpi je
wizami wiary. W ostatnim za owiadczy: Nigdy nie wolno nam zapomnie: to nie niemiecka krew nas
zbawi. Zbawi nas drogocenna krew naszego ukrzyowanego Pana.
Jego kazania byy otwarte i miae, ale niewiele w nich mogo pocieszy ydw, nie broniy Talmudu,
zawieray natomiast sporo, jak napisa Saul Friedlander, tradycyjnych antysemickich frazesw religijnych.
W rzeczywistoci Faulhaber nie broni wszystkich ydw, lecz jedynie ydw chrzecijan. W swoich
kazaniach wystpowa przede wszystkim przeciwko antysemityzmowi teologicznemu 9 i nie byo jego
zamiarem komentowanie wspczesnych aspektw sprawy ydowskiej. Broniem Starego Testamentu. Nie
zajem stanowiska wobec obecnej kwestii ydowskiej 10, przyzna.
Niemniej w tajnym raporcie himmlerowski funkcjonariusz bezpieczestwa napisa o nim, e
uwaany jest powszechnie, zwaszcza przez zagraniczn pras, za duchowego przywdc katolickiego
oporu przeciwko narodowosocjalistycznemu pastwu (...) Sporadyczne napomnienia przez niego ksiy, by
wsppracowali z pastwem, nie rwnowa szkodliwego wpywu jego adwentowych kaza o judaizmie, a
szczeglnie noworocznego kazania o niemieckoci 11.
Czyby w momencie, gdy katolicyzm polityczny da najwyraniej za wygran, kardyna Faulhaber
prbowa stawia jeszcze jaki opr? Jeli tak, to niebawem zrezygnowa. Nie chcia bowiem, jak si wyrazi,
w adnym przypadku wkracza na drog pryncypialnej opozycji.
Tak wic Stolica Apostolska zdobya - na dobre i ze - wpyw na ksztatowanie polityki kocielnopastwowej w Niemczech, polityki, ktrej celem byo zapewnienie polubownymi rodkami rwnowagi
interesw.

Cig dalszy ugaskiwania

Pod koniec listopada Pacellego, coraz mocniej zaniepokojonego brakiem odpowiedzi od Buttmanna,
tym bardziej zatrwoya wie, e wicekanclerz von Papen zamierza wczy katolickie organizacje

74
modzieowe do Hitlerjugend. Taki rozwj wydarze zasmuci go nie mniej ni niemieckich biskupw, ale w
przekonaniu, e powinien zaatwi t spraw sam, zwrci si do nich z prob o milczenie i bezwarunkowe
poparcie jego stanowiska w negocjacjach z Berlinem. W tym pastwie obowizuje zasada wodza, tak samo
jak w Watykanie - usprawiedliwi Kaas przed arcybiskupem Grberem wymg swojego zwierzchnika, by w
kryzys rozwiza centralnie przez rozmowy na najwyszym szczeblu. - Jeli w episkopacie nadal bdzie
rzdzi parlamentaryzm, to ucierpi na tym sam Koci 12.
Wyczuwajc, i presja na Pacellego moe przynie nieobliczalne skutki, niemiecki pose w
Watykanie przekona Buttmanna, by przyjecha do Rzymu. Dzie 18 grudnia Buttmann spdzi gwnie z
papieskim sekretarzem stanu, ktry powtrzy mu raz jeszcze, e Ojciec wity jest zaniepokojony i e
wkrtce straci cierpliwo. [Pius XI] bdzie musia poruszy spraw Niemiec w ordziu noworocznym ostrzeg Pacelli niemieckiego negocjatora, po czym, obnaajc tragiczn sabo swej taktyki, doda:
Gdybym tylko mg przedstawi Jego witobliwoci jakie mie wieci, to myl, e nastawienie papiea by
si poprawio13. Z protestu uczyni wic zwyke narzdzie, ktrym mona straszy lub ktre mona schowa
w zalenoci od sytuacji i stanu dyplomatycznej rozgrywki.
Po rozmowie z nim Buttmann zatelefonowa do Hitlera i ju nastpnego dnia rzd Rzeszy
telegraficznie przesa list intencyjny, ktry trudno nazwa pozytywnym krokiem w stron zaatwienia skarg
niemieckich biskupw. Oprcz obietnicy ustnych negocjacji w najbliszej przyszoci zawiera on tylko
decyzje o daniu Stolicy Apostolskiej wolnej rki co do wyboru biskupw i o zwolnieniu od suby wojskowej
alumnw seminariw duchownych. Ale o przeladowaniu katolikw pochodzenia ydowskiego czy
konstruktywnym postpie w kwestii stowarzysze nie byo w nim ani sowa. To jednak wystarczyo
Pacellemu, eby odwie papiea od skrytykowania reimu Hitlera w kazaniu boonarodzeniowym.
Ale gdy tylko niebezpieczestwo papieskiej reprymendy mino, rzd Rzeszy wznowi ofensyw.
Niemiecki ambasador przy Stolicy Apostolskiej doradzi MSZ w Berlinie, aby ze wzgldu na nawyk Pacellego
wgryzania si w dokumenty udzieli Watykanowi drobiazgowej odpowiedzi na wszystkie wniesione skargi.
Jednoczenie minister spraw zagranicznych Rzeszy, Konstantin von Neurath, wystosowa protest przeciwko
rzekomemu wtrcaniu si ksiy, zwaszcza kleru austriackiego, do polityki. Czy Koci zada pytanie
nie moe ukrci nieusprawiedliwionych atakw na nowo wybrany rzd?
Tak wic przez znaczn cz kwietnia Pacelli zajty by pisaniem jednego memorandum za drugim,
przygotowujc si do nastpnych spotka z Buttmannem, ktre nic nie day. Punktem spornym okazay si
organizacje modzieowe. Buttmann argumentowa, e jeli tylko katolickiej modziey zapewni si czas na
wypenienie powinnoci religijnych, to nic nie stoi na przeszkodzie w jej gremialnym wstpieniu w szeregi
Hitlerjugend. Podczas kolejnej, zaplanowanej na drugi tydzie kwietnia, rundy rozmw Buttmann - na
wyrane polecenie Hitlera z 29 marca - mia nastawa na kompromis w tej sprawie. Ale Pacelli, w obawie, e
modzi katolicy przesikn neopogask nazistowsk kultur, sprzeciwi si sprowadzeniu katolickich
organizacji modzieowych do roli kek racowych. W lutym, powoujc si na antychrzecijaski
rasizm Mitu dwudziestego wieku, ksiki, ktrej autorem by nowy szef urzdu narodowosocjalistycznego
wychowania wiatopogldowego, Alfred Rosenberg, Stolica Apostolska umiecia j w swoim indeksie ksig
zakazanych.
Mijay miesice, a strony nie byy ani troch blisze rozwizania impasu wok organizacji
katolickich. Pacellego szczeglnie frustrowao to, e powodem wyranego zastoju w rozmowach jest
obowizkowe konsultowanie przez Rzesz wszystkiego z rzdami poszczeglnych landw. 14 maja napisa
do Buttmanna osobliwy list, ktry najwyraniej zdumia i z pewnoci niele rozbawi towarzystwo na
Wilhelmstrae. Watykaski sekretarz stanu zgani w nim bowiem Rzesz za to, i nie uya dyktatorskiej
wadzy do nakazania krnbrnym landom, aby podporzdkoway si konkordatowi. W streszczeniu jego listu,
przesanym Hitlerowi, zwraca si uwag, e powtarzajc si myl przewodni memoriau jest to, e
incydenty dajce powd skargom Kocioa s, zwaszcza w autorytarnie rzdzonym pastwie [Fhrerstaat],
niedopuszczalne. Rzd Rzeszy, w stopniu dotd nieznanym, dysponuje metodami wywierania nacisku i
fizycznego przymusu 14.
Czy to moliwe, by Pacelli czyni Hitlerowi wymwki, e jest nie do dyktatorski? A moe uy
zjadliwej ironii, wskazujcej, i wie, e zwalanie winy za zwok na krnbrne lokalne rzdy to zwyky
wybieg? W obu tych domysach tkwi pewnie ziarno prawdy. Tym razem bya jego kolej, eby stan okoniem.
27 czerwca, na spotkaniu z trzema niemieckimi biskupami (Grberem, Berningiem i Nikolausem
Baresem), wyznaczonymi przez Pacellego na cznikw pomidzy episkopatem i rzdem Rzeszy w kwestiach
stosunkw kocielno-pastwowych, Hitler zapewni ich, e po zakoczeniu obecnych negocjacji w kwestii
stowarzysze wyda owiadczenie w sprawie swobodnej dziaalnoci Kocioa katolickiego w swojej
dziedzinie. 29 czerwca, bez porozumienia z Rzymem, trzej biskupi i negocjatorzy rzdowi ukoczyli projekt

75
dokumentu, ktry na pierwszy rzut oka tworzy godziwe podstawy do usunicia istniejcych rnic. Za
religijne uznano wiele organizacji kocielnych, w tym stowarzyszenia modziey ograniczajce si do
krzewienia moralnoci i wiary. Koa sportowe i zwizki pracownicze miay przej pod czysto religijny
patronat Akcji Katolickiej, ale wychowanie fizyczne podporzdkowano pastwu. Biskupi obiecali, e
modzie katolicka nie bdzie nosi mundurw i urzdza obozw i biwakw.
Cho w tym stanie rzeczy adna umowa z rzdem Rzeszy nie bya wiele warta, to wobec
pogarszajcej si sytuacji Kocioa w Niemczech wydawaa si lepsza ni nic. Ale w jej sfinalizowaniu
przeszkodzia typowa odgrna decyzja, potwierdzajca kolejny raz, e Stolica Apostolska w adnym razie nie
pozwoli niemieckim biskupom na wasn inicjatyw. Projekt dokumentu, ktry kardyna Bertram przed
wysaniem go do MSW w Berlinie przedoy Pacellemu, zosta odrzucony pono przez samego papiea
pod pretekstem rzezi z 30 czerwca 1934 roku.
Do dzi trudno ustali, ilu ludzi na rozkaz Hitlera stracio ycie tamtej nocy dugich noy. Wrd
osiemdziesiciu piciu, jak si ocenia, ofiar znalazy si postacie, ktre odegray wan rol w wyniesieniu go
do wadzy: Ernst Rhm, Kurt von Schleicher, Karl Ernst i Gregor Strasser. Jednake tamtej nocy
zamordowano rwnie katolickich przeciwnikw fhrera, w tym przewodniczcego Akcji Katolickiej, Ericha
Klausnera, czoowego dziaacza tej organizacji, doktora Edgara Junga, szefa katolickich zwizkw
sportowych, Adalberta Probsta, i wydawc katolickiego tygodnika Der Gerade Weg, Fritza Gerlicha. Ich
mordercy bez wyjtku wyparli si zbrodni i spreparowali sobie alibi15.
Zbrodnicza natura gangsterskiego reimu hitlerowskiego staa si jasna dla wszystkich. Ku wielkiemu
wstydowi niemieckiej hierarchi kocielnej i jeszcze wikszemu wstydowi Pacellego, zniewoleni przez niego
biskupi ani sowem nie potpili rzezi tych odwanych katolickich przywdcw wieckich. Natomiast papie i
jego sekretarz stanu ograniczyli si do minimalnego protestu, odmawiajc dokoczenia rozmw o wczeniu
rezolucji trzech biskupw do niekompletnego 31 artykuu konkordatu. Trzy tygodnie pniej, po
zamordowaniu 25 lipca kanclerza Austrii Engelberta Dollfussa, ktry miesic wczeniej podpisa korzystny
dla Kocioa katolickiego konkordat z Watykanem, zapa Piusa XI i Pacellego do poparcia ich rezolucji ostyg
jeszcze bardziej. Na jej nieprzyjcie przez Rzym Hitler zareagowa odmow publikacji owiadczenia,
gwarantujcego Kocioowi w Niemczech nietykalno.
2 wrzenia Pacelli poinformowa niemiecki episkopat, e ustpstwa ze strony rzdu Niemiec nie
zapewniaj peni swobd religijnych zagwarantowanych w tekcie konkordatu 16. Co prawda strony negocjatorzy z ramienia Rzeszy i wspomniani biskupi - nie zerway negocjacji, ale odoono je na czas
nieokrelony, gdy decydujcy o losie niemieckich katolikw czowiek uda si w dug podr na drugi
koniec wiata. Pierwsz z kilku, ktre odcigny go od urzdu w czasie, kiedy nad Europ gstniay
ciemnoci.

W Ameryce Poudniowej
Podczas pierwszych czterech lat urzdowania w Sekretariacie Stanu Pacelli zrobi gbokie wraenie
na autokratycznym Piusie XI. Mimo e rnili si temperamentami, podziw papiea dla sekretarza stanu
zasadza si na wsplnym im przewiadczeniu, e Koci jest spoeczestwem idealnym, najwyszym w
swoim rodzaju. Szczytowym wyrazem tej koncepcji, rozwinitej i przeksztaconej przez Leona XIII w model
opartej na prawie kocielnym i konkordatowym, centralistycznej biurokracji, bya encyklika Piusa XI Quas
primas (1925), w ktrej ogosi, e Koci nie tylko symbolizuje najwysz wadz Boga nad wszechwiatem,
ale stopniowo utwierdza panowanie Chrystusa w wiecie, obejmujc Jego prawami sprawiedliwoci i pokoju
ludzi i narody. W tym samym roku Pius XI ustanowi wito Chrystusa Krla, sprawujcego wadz nie
tylko nad katolikami, lecz ca ludzkoci, nie tylko nad jednostkami, lecz spoeczestwami. W porwnaniu z
powszechnym krlestwem Chrystusa wieckie instytucje w rodzaju Ligi Narodw byy, w jego oczach, bez
znaczenia. Wobec gromadzcych si na horyzoncie burzowych chmur wojny jedyn nadziej spoeczestw
ludzkich byo podporzdkowanie si Kocioowi i Namiestnikowi Chrystusa Krla na ziemi.
Tak wanie powszechn duchow i moraln monarchi mia na myli papie, kiedy w 1934 roku
poprosi Pacellego, aby podrujc w jego imieniu, wszdzie przedstawia si jako reprezentant Namiestnika
Chrystusa. Powodowao nim jeszcze jedno. Pragn, jak sam przyzna, przedstawi swojego faworyta
biskupom na caym wiecie. Wysaem go w t podr, eby pozna wiat, a wiat pozna jego - zwierzy si
w 1936 roku praatowi Domenicowi Tardiniemu, dodajc po chwili: - Bdzie wspaniaym papieem 17.
W wietle tej i innych uwag nie ulega wtpliwoci, e ju na pocztku roku 1934 Pius XI prbowa
wpyn na wynik nastpnego konklawe, moszczc Pacellemu drog do tronu.
Mimo nawau obowizkw spoczywajcych na watykaskim sekretarzu stanu w tym okresie

76
narastajcych zagroe w Europie, jesieni 1934 roku Pius XI wysa go jako swojego legata na
midzynarodowy kongres eucharystyczny w Buenos Aires. Wkrtce Pacellego czeka szereg kolejnych
podry. Wyjazd do Argentyny mia podwjny wymiar: religijny i polityczny. W obliczu antykocielnego
komunizujcego reimu w Meksyku i czstych wstrzsw przetaczajcych si przez ten kontynent papie
przychylnie spoglda na tradycyjny argentyski katolicyzm i przypominajce demokratyczne rzdy
agodnego wojskowego prezydenta, ktry wybory wygra przed rokiem. Czy Argentyna nie wiadczya
dowodnie o harmonii midzy pastwem i Kocioem w tym nkanym rewolucjami regionie? Wizyta legata
papieskiego bya znakiem, i ten wiat nie wyrzek si wiary, bya ywym wiadectwem obecnoci Chrystusa
w eucharystii, ktr trzyma w swych rkach przedstawiciel Jego namiestnika na ziemi. Bezprzykadny,
triumfalny przyjazd Pacellego do Ameryki aciskiej wyprzedza wiatowe pielgrzymki dwch pniejszych
papiey, Pawa VI i Jana Pawa II.
Jego podr przygotowano nadzwyczajnie i wyreyserowano w najmniejszych szczegach, tak by
wywrze jak najwikszy efekt. Z papiesk flag furkoczc na maszcie, przy akompaniamencie bijcych
dzwonw, grajcych orkiestr i wiwatw tumw ludzi w porcie, asych jego bogosawiestwa, jakby by
samym papieem, 24 wrzenia Pacelli wypyn z Genui woskim statkiem pasaerskim Conte Grand. Jego
apartament na rufie skada si z prywatnej kaplicy, gabinetu, bawialni i dwch luksusowych kabin. Gabinet
wyposaono w due biurko, cz jego prywatnego ksigozbioru oraz by nie straci kontaktu z
Sekretariatem Stanu w radiotelefon. W innych czciach statku rozlokowano towarzyszc mu wit:
sekretarzy, czterech biskupw, grono latynoskich dyplomatw, przedstawicieli rnych zakonw, a ponadto
praata Kaasa, ktry w szerokim krgu jego pracownikw zdoby pozycj totumfackiego, i siostrzenic, crk
Elisabetty. Prasa nazwaa t jednostk pywajc katedr.
Ze sprawozda z podry 18 wynika, e papieski legat nie utrzymywa kontaktw z pasaerami i
pokaza si im tylko raz, w dniu, w ktrym statek przekroczy rwnik, rubaszn zabaw z tej okazji zastpujc
pastersk posug. Spod pokadu wyoni si w zotym ornacie i przeszedszy przez pokad w asycie swych
praatw i akolitw, stan, by na cztery strony wiata pobogosawi ocean.
Kiedy po dwutygodniowym rejsie Conte Grande zblia si do Buenos Aires, na jego pokad z okrtu
wojennego 25 de Mayo przyby prezydent Argentyny, genera Augustin Pedro Justo, witajc Pacellego
sowami: Wasza Eminencjo, w osobie legata papieskiego witam przedstawiciela najwikszego wadcy wiata,
przed ktrego autorytetem duchowym z czci chyl czoa wszyscy inni wadcy.
W cignionej przez konie paradnej karecie, obsypywany ze wszystkich balkonw kwiatami, go
wjecha do miasta niczym cesarz. W czasie nastpnych piciu dni jego skupiona pobono i rysy jak z El
Greca wryy si w pami mieszkacw stolicy Argentyny. Bardzo dugim procesjom i mszom odprawianym
w Parco Palermo, gdzie otarza i tronu Pacellego chroniy kuloodporne ekrany, za przerywnik suyy
rozmowy z przedstawicielami rzdw i dyplomatami na tematy polityki regionalnej. Przez ulice Buenos Aires
klczcy przed monstrancj legat przemieszcza si na platformie, cignionej przez setki ksiy w biaych
szatach.
Pewnego wieczoru mia miejsce symptomatyczny epizod - zaproszony do teatru Colon na Cecili
Reficea Pacelli w ostatniej chwili postanowi zamiast tego przelecie si w samolocie nad miastem. Ze zdj
wynika, e w czasie lotu siedzia sztywno, jakby pokn kij, i czyta brewiarz. Nastpnego wieczoru polecia
znowu, tym razem w samolocie wojskowym, ktry wola ze wzgldu na szybko.
W czasie tej bardzo spektakularnej podry zaznaczya si ju wyranie pobono, cechujca go
pniej jako papiea, poczenie ascetyzmu z religijnym natchnieniem, jak okreli to Carlo Falconi.
Przedstawicielom lokalnych, cywilnych i kocielnych wadz zawsze ukazywa si w niezmiennej pozie, z
rkami zoonymi, jakby uczestniczy w obrzdzie 19.
W drodze powrotnej zatrzyma si w Montevideo, eby pobogosawi tumy wiernych w porcie,
stamtd za uda si do Rio de Janeiro, gdzie prezydent i rzd powitali go niczym gow pastwa. Tam, ze
szczytu wznoszcego si nad miastem wzgrza, na ktrym - z rozoonymi rkami, w pozie, ktr z czasem
zacz naladowa - stoi posg Chrystusa Zbawiciela, w imieniu Ojca witego pobogosawi ziemi
brazylijsk. Gdy odpywa do Woch, egnay go saluty z nadbrzenych armatnich baterii, defilada lotnicza i
eskorta okrtw z wczonymi syrenami.
Conte Grande nie popyn jednak prosto do Genui, lecz 1 listopada zawin do Barcelony, gdzie
Pacelli odby rozmowy z wojskowym gubernatorem Katalonii, generaem Domingiem Batetem. Po ogoszeniu
niepodlegoci tej prowincji przez przywdc separatystw, Luisa Companysa, w miecie przez cay wrzesie
wrzao.
Genera zaaranowa dla gocia przyjcie, by ten mg si spotka z praatami oraz wojskowymi i
cywilnymi dygnitarzami z caej Hiszpanii. Pacelli wyda wic na pokadzie statku uroczyst, po krlewsku

77
wystawn kolacj dla czonkw rzdu w Madrycie i arcybiskupa Tarragony. Czy mg przewidzie, e w
Hiszpanii ju niedugo wybuchnie przemoc i nastpi rze, w ktrej ycie strac tysice ksiy, zakonnikw i
zakonnic? mier czekaa te samego generaa Bateta, straconego dwa lata pniej za odmow stosowania
przemocy, ktr Franco uwaa za nieodzown w wojnie domowej20.
Do Genui Pacelli dopyn 2 listopada, a nazajutrz zosta przyjty wraz ze wit przez papiea, ktry
obsypa ulubieca pochwaami i podzikowaniami. Nigdy dotd nie widziaem caego narodu, rzdzcych i
rzdzonych, tak pobonie klczcych pospou z pochylonymi gowami przed Nim, ktry rzek: Jam jest
krlem (...) ale moje krlestwo nie jest z tego wiata 21, powiedzia Pacelli Piusowi XI. Od czasw papiestwa
z epoki rozkwitu baroku w paacu apostolskim nie syszano o podobnych scenach i porywach uczu.
Nastpnego wieczoru, jak pisze pewien hagiograf22, do pokoju Pacellego wszed sekretarz z pilnym
telegramem. Zaniepokojony, bo w rodku byo ciemno, w wtym wietle wpadajcym przez okno ujrza, e z
marmurowej posadzki wstaje wysoka posta, ktra leaa tam krzyem, modlc si. Po zapaleniu wiata na
widok poruszenia kleryka Pacelli rzek z umiechem: Bez obawy. Po tak wielu zaszczytach i chwale trzeba
przywrze do ziemi, aby wiedzie, e jestemy prochem.
Papieski legat powrci do Europy znajdujcej si na skraju konfliktu. Kiedy by w Buenos Aires,
chorwacki nacjonalista zamordowa w Marsylii krla Jugosawii Aleksandra i francuskiego ministra spraw
zagranicznych. lady spisku wiody na Wgry, a od Jugosawii domagano si odwetu. Ze wzgldu na
skomplikowane sieci sojuszw w Europie na Francj i Wochy stale czyhao niebezpieczestwo wcignicia w
militarny konflikt.
Tymczasem w ostatnich tygodniach 1934 roku Hitler skupi si na przygotowaniach do plebiscytu w
spornej kwestii regionu Saary. W przeprowadzonym w styczniu 1935 roku gosowaniu jego w wikszoci
katolicka ludno opowiedziaa si zdecydowanie za powrotem do Rzeszy. Niedugo potem Hitler ogosi
wprowadzenie obowizkowej suby wojskowej. Do wzrostu napicia w Europie przyczyniy si ponadto
oficjalny raport rzdu brytyjskiego o przyczynach fiaska konferencji rozbrojeniowej i owiadczenie Gringa o
utworzeniu Luftwaffe.
W dodatku Mussolini otwarcie wyrazi zamiar stworzenia woskiego imperium przy uyciu siy. 1
lutego 1934 roku oznajmi, e dzieo zapewnienia faszystowskiej kulturze dominacji i potgi zacznie od
podboju Abisynii. Przekonany, e Wielka Brytania si do tego nie wtrci, nie by jednak pewien reakcji Francji,
ktra zainwestowaa w lini kolejow, czc, abisysk stolic, Addis Abeb, z portem w Dibuti na
terytorium francuskim.

Pacelli i Francja
5 stycznia 1935 roku przyby do Rzymu na rozmowy z Mussolinim, w nadziei na osabienie napicia
w stosunkach francusko-woskich, nowy minister spraw zagranicznych Francji, Pierre Laval. Jego wizyta
okazaa si sukcesem, rozwiewajc obawy duce w zwizku z Jugosawi i francusk interwencj w Abisynii.
Laval poinformowa Mussoliniego o negocjacjach nad ukadem swojego kraju ze Zwizkiem Sowieckim i
otworzy drog do specjalnego porozumienia Francji z Wochami.
Francuski minister nie pomin te w trakcie tej wizyty Watykanu. 7 stycznia po poudniu spotka si
z Pacellim w jego gabinecie w Sekretariacie Stanu. Rozmawiali o rosncym zagroeniu ze strony Niemiec i o
prawdopodobiestwie Anschlufiu Austrii. Tego samego dnia spotkali si powtrnie na kolacji wydanej na
cze Pacellego w rezydencji francuskiego ambasadora w Palazzo Taverna, gdzie papieski sekretarz stanu
otrzyma tego wieczoru wielki krzy Legii Honorowej. Dziki jego zrcznym dyplomatycznym zabiegom
wizyta Lavala stworzya moliwoci zblienia Francji i katolikw francuskich ze Stolic Apostolsk.
Od pocztku pontyfikatu Piusa XI Koci francuski by rozszczepiany od rodka przez skrajnie
prawicowy, dysponujcy wasn gazet ruch L' Action franaise, kierowany przez Charles' a Maurrasa. Ruch
ten z racji swojego anty-republikanizmu, a nie osobliwych przesdw, majcy wrd katolikw wielu
sympatykw i wyznawcw gosi prymat Kocioa nad hebrajskim Chrystusem, podporzdkowanie
jednostki spoeczestwu, przywrcenie monarchii oraz wychwala nacjonalizm. Antysemicka, a przy tym
dca, co dziwne, do dechrystianizacji katolicyzmu Akcja Francuska stanowia dla papiea niebezpieczne
kukucze jajo w katolickim gniedzie. Zdecydowany je zgnie, Pius XI wykl gazet i ruch. Biskupi
podporzdkowali si mu. Ukarano za to wielu wieckich i duchownych czonkw ruchu. W roku 1926 L'
Action franaise skapitulowaa, a Pius XI sprbowa przygarn najstarsz cr Kocioa, Francj, do piersi i
uleczy jej otwarte rany.
Teraz za wybra Pacellego, by reprezentowa go w pielgrzymce do sanktuarium Matki Boskiej we
francuskim Lourdes. Entuzjasta patronatu Marii Panny, Pius XI by kontynuatorem wspczesnej tendencji w

78
Kociele do traktowania dogmatu o nieomylnoci papiea na rwni z dogmatem Niepokalanego Poczcia
bezgrzesznoci Marii, ogoszonej w roku 1854 przez Pia Nona. Wszyscy prawdziwi wyznawcy Chrystusa
napisa Pius XI w roku 1928 wierz w dogmat Niepokalanego Poczcia Matki Boej z tak sam wiar jak
w tajemnic Trjcy witej, nieomylno rzymskiego papiea i Boga Wcielonego 23. Posuszestwo Marii
symbolizowao wspln i jednostkow ulego wobec Stolicy Apostolskiej, a jej pozycja opieraa si na
papieskim dogmacie.
Przed wyjazdem do Francji Pacelli zosta wezwany do oa swojego umierajcego brata, Francesca,
zasuonego watykaskiego prawnika, ktry wynegocjowa traktat lateraski. Jego zgon tak go przytoczy, e
rozwaa rezygnacj z pielgrzymki. Ale taka decyzja miaaby zbyt ludzki wymiar, napisa z wyran
aprobat, nic nadto nie wyjaniajc, pierwszy biograf Piusa XII, Nazareno Padellaro.
25 kwietnia Pacelli wyjecha wic do Lourdes, gdzie nazajutrz na dworcu powitay go depesze od
prezydenta Republiki i spotkay zaszczyty godne gowy pastwa. W asycie wier miliona pielgrzymw
przez trzy dni modli si i przewodzi procesjom do witej groty. W zudzeniu wychwalajc pod niebiosa
now wiedz powiedzia w typowym kazaniu o wrogach Kocioa s jedynie aosnymi naladowcami,
ktrzy stare bdy pokrywaj nowym blichtrem. Nic to, e skupiaj si pod sztandarem rewolucji spoecznej.
Ich natchnieniem jest bowiem faszywa koncepcja wiata i ycia. Skrytykowawszy ostro przesdy dotyczce
krwi i rasy i faszywe koncepcje spoeczno-gospodarcze, owiadczy, e Koci na porozumienie z nimi nie
zgodzi si za adn cen, cho przecie przez p 1933 roku prbowa uoy si z Hitlerem.
W niedziel, ostatniego dnia pielgrzymki, kazanie powici spowitej w soce Apokaliptycznej Pani,
zbawiajcej rodzaj ludzki i Golgocie, osi dziejw ludzkoci. Potem za, mwic o przesdzie rasy i krwi,
zapewni
- wbrew ustpstwom, do ktrych zachca w ubiegych latach w Niemczech
- e Koci wybierze krew Kalwarii, a nie zdradzi swej niemieckiej maonki24.
Podczas pobytu w Lourdes Pacelli nocami dugo si modli, nie pic w normalnym ku, lecz na
szezlongu. Ktrego popoudnia, pisze Falconi, pozwoli sobie na ma przerw w ceremoniach, odwiedzajc
dolin Labigorre niedaleko Saint-Savin. Jako przewodnik pojecha z nim ksidz. Ledwie jednak powz opuci
miasto, Pacelli otworzy brewiarz i zacz si modli, nie zwracajc najmniejszej uwagi na widoki. A jak
godzin potem rzek: Wracajmy, ksie praacie. W czasie powrotnej jazdy oczy mia zamknite, jakby
zapad w mistyczny trans. Kiedy dotarli do kwatery, swojemu towarzyszowi wycieczki powiedzia tylko:
Prosz wybaczy! i szybko wszed do rodka.
Ale jego wizyta we Francji okazaa si sukcesem i nim jeszcze wyjecha, zaczto mwi o drugiej. W
opinii francuskiej prasy, nastpnym razem do dyspozycji papieskiego legata powinno si odda Wersal.
Do Francji powrci Pacelli 9 lipca 1937 roku, witany w Paryu z oficjaln pomp przy
akompaniamencie orkiestr wojskowych. Przed wyjazdem pocigiem do Lisieux w Normandii odprawi w
bazylice Sacr-Coeur msz. Po drodze na peronach wszystkich stacji pozdrawiay go tumy. Miasto Lisieux
powitao go z wojskowymi honorami, kolejnymi orkiestrami, flagami i eskort kawalerii. Podobno na tras
jego przejazdu do paacu biskupiego wylego co najmniej trzysta tysicy wiernych. Jeden z korespondentw
prasowych porwna Pacellego do figury na portyku katedry w Chartres.
Gwnym celem jego pielgrzymki do Lisieux byo powicenie nowej bazyliki, wzniesionej nad
grobem w. Teresy, karmelitanki bosej, ktra, jako pitnastolatka, wstpia w roku 1888 do klasztoru, a zmara
w 1897 na grulic. Ta stanowica znamienn pochwa duchowoci ceremonia podkrelaa wyszo ycia
wewntrznego nad spoecznym, posuszestwa nad inicjatyw, milczenia nad elokwencj.
w. Teresa zasyna z wypowiedzi: Chc, aby moje niebo polegao na czynieniu dobra na ziemi.
Zostawia po sobie wydan pomiertnie duchow autobiografi Historia duszy, odsaniajc w niej wito,
opart na pokornym wypenianiu obowizkw w zgromadzeniu klauzurowym.
Jeszcze przed rokiem 1925, w ktrym Pius XI wynis j na otarze, na caym wiecie rozwin si
ludowy kult Teresy z Lisieux. Pius ogosi j patronk misji katolickich, a najwiksz popularno zdobya
wrd kleru diecezjalnego. Francuski historyk katolicki Daniel-Rops twierdzi, e w skromnoci jej ycia
tkwi odpowied minionego wieku na dwie wielkie apostazje epoki, ktra zrodzia komunizm i nazizm.
Twierdzeniom Nietzschego i Karola Marksa wita przeciwstawia jedyn nieodpart odpowied (...) Bg
umar, ogosi prorok z Sils-Maria. [Ale] Teresa (...) cho wszystko mogo j przekona, e Boga nie ma,
wiedziaa, e nic Go nie moe zniszczy, bo jest On jedyn Rzeczywistoci 25.
Osobiste przywizanie Piusa XI do witej Teresy nie znao granic. Pacellego poprosi, by mu
przywiz z Lisieux trzy re, trzy niezwyke aski, o ktre bagamy t ukochan ma wit. Stranicy
wityni dostarczyli kwiaty na czas, ale, wedug Padellara, Pacelli nie okazujc wzruszenia, obejrza te trzy
re dokadnie niczym botanik26.

79
Przed wyjazdem z Francji powrci do Parya, by w wypenionej po brzegi kocielnymi i wieckimi
dygnitarzami katedrze Notre-Dame wygosi kazanie po francusku. Wstpujc na ambon, by pono nieco
zdenerwowany. Ale wkrtce, rozgrzany tematem, zawoa: Vigilate fratres! (Bdcie czujni, bracia!).
Przypomnia Francji o jej powoaniu do przestrzegania prawa mioci, bo to wanie ono domaga si
sprawiedliwego i chrzecijaskiego rozwizania zasadniczej kwestii proletariatu. Posugujc si licznymi
uoglnieniami, odrzuci faszywych prorokw, ktrzy doprowadzili wiat do nowego redniowiecza,
porwnywalnego jedynie z ciemnymi wiekami ery przedchrzecijaskiej. Potem za owiadczy, e im
szybciej wszyscy uwiadomi sobie w peni ostateczn wspzaleno pomidzy misj Kocioa
Chrystusowego a postpem i wielkoci narodw, tym prdzej nastanie harmonia, jakiej pragnie Bg 27. Na
te sowa, co niezwyke w przypadku katolickiej homilii, zgromadzeni wstali i zaczli klaska.
W nastpnym tygodniu ambasador Rzeszy przy Stolicy Apostolskiej, Diego von Bergen, przekaza
Berlinowi, i Pacelli twierdzi stanowczo, e jego paryskie kazanie miao cile religijny charakter, a wizyta
we Francji nie suya adnym politycznym celom. W Watykanie nie mylano o demonstracji
antyniemieckiej, nawet poredniej 28.

Pacelli w Stanach Zjednoczonych

Po zwycistwie socjalistw hiszpaskich w lutowych wyborach w roku 1936 w lecie doszo do
rozlania si przemocy i wybuchu wojny domowej. Utosamiany z reakcyjn stron ideologicznego konfliktu
Koci w Hiszpanii pad ofiar najwikszych okruciestw, gwnie z rk anarchistw. Wedug rde
katolickich 29, w cigu trzydziestomiesicznej wojny zamordowano ponad siedem tysicy ksiy i czonkw
zakonw. Pacelli z pewnoci wiedzia o okruciestwach strony frankistowskiej, ale przecie caudillo
owiadczy, e Hiszpania bdzie imperium zwrconym ku Bogu. Przyjmujc we wrzeniu w Rzymie grup
hiszpaskich pielgrzymw, Pius XI potpi szataskie zakusy marksizmu, ktry rozpta wojn w ich kraju,
i pobogosawi wszystkich bronicych praw i honoru Boga przed rozszalaymi siami, tak dzikimi i
bestialskimi, a trudno da wiar 30.
Cho Pacelli wygosi tego roku wiele mw na temat pokoju i sprawiedliwoci, Stolica Apostolska nie
potpia ataku Mussoliniego na Abisyni w dniu 3 padziernika 1935 roku, a Pius XI nie ostudzi wojennego
zapau woskiej hierarchi kocielnej. O duce! - owiadczy biskup Terraciny- Dzi Wochy s faszystowskie i
serca wszystkich rodakw bij rwno z twoim. Nard jest gotw do wszelkich powice, by zapewni
zwycistwo pokojowi oraz rzymskiej i chrzecijaskiej cywilizacji (...) Niech Bg ci bogosawi, o, duce! 31.
Podobne sentymenty sprzyjay sojuszowi watykaskiej wizji Kocioa jako uniwersalnej najwyszej
wsplnoty z rojeniami Mussoliniego o powstaniu ziemskiego imperium. Wprawdzie we wrzeniu Pius XI
zwierzy si przyjacielowi, e wojna z Abisyni bdzie godna poaowania 32 to post factum, by unikn
potpienia jej wprost, wypowiada si na ten temat niejasno i zawile.
W takiej to sytuacji 8 padziernika 1936 roku Pacelli w towarzystwie Enrica Galeazziego i siostry
Pasqualiny wypyn na pokadzie luksusowego statku pasaerskiego Conti di Savoia z Neapolu do Ameryki
Pnocnej. Po raz pierwszy w historii papieski sekretarz stanu odwiedza Stany Zjednoczone. Tu po
zawiniciu statku do portu nowojorskiego na jego pokadzie pojawi si znajomy Pacellego,
trzydziestosiedmioletni biskup Francis Joseph Spellman, przyszy arcybiskup Nowego Jorku. Przywiz ze
sob czarny kocielny garnitur i spodnie, ale Pacelli stanowczo odmwi przebrania si w ten uszyty na
wieck mod strj.
Niezwykle energiczny, sprawny i ambitny Spellman, kiedy watykaski biurokrata, a obecnie biskup
pomocniczy w Bostonie, by - wbrew swemu przeoonemu, kardynaowi Williamowi O' Connellowi, ktry
prbowa go odsun gwnym organizatorem wizyty Pacellego w Ameryce. Podczas trzydziestodniowej
podry po Stanach, w cigu ktrej przemierzy, gwnie samolotami, 6 500 mil, watykaski go zachowa
kocielne dostojestwo, sunc godnie w sutannie i jedwabnym paszczu przez niezliczone katolickie kolegia,
szkoy klasztorne, zakony i kocioy parafialne.
Przemilczanym epizodem tej wizyty bya wymiana przysug midzy nim i prezydentem
Rooseveltem. Roosevelt potrzebowa pomocy w uciszeniu ojca Charlesa Coughlina, ktry co tydzie
wygasza przez katolickie radio wywrotowe kazania do pitnastu milionw Amerykanw. Coughlin,
proboszcz kocioa w. Teresy na przedmieciu Detroit Royal Oak, by wrogo nastawiony do polityki Nowego
adu, obwiniajc o wszystkie nieszczcia Ameryki prezydenta, ydw, komunistw i bezbonych
kapitalistw. Roosevelt chcia zamkn mu usta. Pacelli natomiast, ktrego martwio, e przed trzema laty
Stany Zjednoczone uznay Zwizek Sowiecki, mia nadziej, e prezydent rozwieje jego obawy, nawizujc
oficjalne stosunki dyplomatyczne pomidzy Ameryk i Watykanem.

80
Spotkali si jednake dopiero pod sam koniec jego pobytu w Stanach, 6 listopada, kiedy wybory
rozstrzygny, e Roosevelt zachowa urzd. Po wizycie w rezydencji prezydenta przy Hyde Parku stao si
jasne, e Pacelli uzyska obietnic nawizania stosunkw USA ze Stolic Apostolsk, o co zabiega. Do roku
1867 Stany Zjednoczone utrzymyway w Watykanie dyplomat, ale senat cofn mu pensj po tym, jak Pius IX
w najwyszym stopniu zrazi do siebie amerykaskich demokratw i liberaw, ogaszajc swj
antydemokratyczny Sylabus - spis bdnych twierdze i doktryn. W roku 1870 Pio Nono utraci ziemsk
wadz, a wraz z ni, w opinii rzdu Stanw Zjednoczonych, konstytucyjne podstawy, by utrzymywa z nim
stosunki dyplomatyczne. W roku 1929 traktat lateraski przywrci Stolicy Apostolskiej status pastwa, lecz
senat USA nie pali si do sfinansowania przedstawicielstwa dyplomatycznego. Taka decyzja mogaby tylko
rozgniewa protestanck wikszo. Roosevelt przyrzek wic zapewne Pacellemu, e zaatwi t spraw,
wyznaczajc osobistego przedstawiciela, nie opacanego z kiesy pastwowej. Nastpio to jednak dopiero w
roku 1940, kiedy przy Stolicy Apostolskiej akredytowano Myrona Taylora.
Tymczasem, cho Pacelli sowem nie pisn, co powiedzia lub co zrobi w tej sprawie, 8 listopada
ojciec Coughlin oznajmi, e jest to jego ostatnia audycja. Sowa dotrzyma. Mimo e prasa amerykaska
szeroko rozpisywaa si o wizycie watykaskiego sekretarza stanu, to - gwnie dziki fachowej ochronie
Spellmana - dziennikarzom nie udao si zada mu pytania ani na ten, ani na aden inny draliwy temat.
Reszt amerykaskiej podry spdzi Pacelli w nieustannym wirze mszy, przyj, kolacji,
przemwie i wykadw w praktycznie wszystkich duych miastach USA, w tym w stanach poudniowych.
Odwiedzi, pord wielu innych, Boston, Filadelfi, Baltimore, Waszyngton, South Bend, Cleveland, Saint
Paul, Cincinnati, Detroit, Chicago, San Francisco, Los Angeles i Saint Louis. Wjecha na szczyt Empire State
Building, obejrza tam w Boulder oraz Wielki Kanion. W Hollywood pokazano mu, jak si krci film, a od
rnych uczelni otrzyma honorowe doktoraty. Na ulicach wszdzie witay go entuzjastyczne tumy,
przywodzce na myl ludzkie masy, gromadzce w drugiej poowie tego stulecia na powitanie podrujcych
papiey. W opinii wikszoci wiadkw Pacelli zasmakowa w tym wdrownym spektaklu, w szybko
mkncych samochodowych karawanach i wyjcych syrenach policyjnej eskorty. Nazwany przez pras
latajcym kardynaem, rozwin w sobie upodobanie do samolotw i chyba doznawa wzrusze, patrzc z
wysoka na amerykaskie gry, rwniny, pustynie i lasy. W drodze powrotnej do Nowego Jorku zatrzyma si
nad Niagara. Jaki czas sta na samym skraju urwiska, w milczeniu wpatrujc si w niesamowity krajobraz.
Ju mia odej, lecz zawrci i charakterystycznym gestem pobogosawi wodospady.
W Nowym Jorku, przed powrotem do Europy, zatrzyma si na Long Island w Inisfadzie, posiadoci
pani Brady, bogatej katoliczki, ktrej Stolica Apostolska w podzice za jej hojno nadaa papieski tytu
ksinej. W swojej rezydencji w stylu georgiaskim ksina Brady wydaa na cze kardynaa wystawne
przyjcie. Podjazd owietlono pochodniami, a Pacelli i gospodyni witali szacownych goci przy dwikach
elektrycznych organw, ustawionych na t okazj w wypenionym rami hallu z kominkami, w ktrych
pony kody drewna.
Przed opuszczeniem Stanw Zjednoczonych Pacelli powierzy nieocenionemu Spellmanowi 113 000
dolarw, ktre podarowali mu bogaci Amerykanie, proszc, by je dla niego zainwestowa. Natomiast zmara
niedugo po jego wyjedzie pani Brady pozostawia watykaskiemu sekretarzowi stanu w spadku sto
tysicy34.

X. PIUS XI PRZERYWA MILCZENIE

W lecie 1935 roku, po odrzuceniu przez Pacellego kompromisowej propozycji niemieckich biskupw
w sprawie 31 artykuu konkordatu, stosunki katolikw z nazistowskim reimem ulegy dalszemu
pogorszeniu. 28 sierpnia niemiecki episkopat ogosi - do odczytania z ambon we wszystkich kocioach w
kraju - tragiczny w swej niemocy przeoenia ideau na dziaanie i ironiczny w rozminiciu si zawartych w
nim sw z czynami list pasterski. Odrzucajc zasad, e wiara nie ma nic wsplnego z polityk, biskupi,
cytujc ewangeli w. Mateusza, przypomnieli wiernym, e apostoowie chrzecijastwa s sol ziemi i
wiatoci wiata, wic niechaj wieci wiato ich przed ludmi. Koci winien by jako miasto na
grze, widoczne w yciu narodu z daleka. W swym protecie nie wyszli poza czcze napomnienie. W tej
mierze bowiem w dalszym cigu zdawali si na Pacellego, ktry pilnowa, w jaki sposb kanalizuj swoje ale
nie tylko oni lecz i papie.
11 wrzenia na zjedzie nazistw w Norymberdze w odpowiedzi na ich list pasterski biskupw Hitler
oznajmi, e nie jest przeciwny chrzecijastwu jako takiemu, ostrzeg jednak, e: Bdziemy walczy o

81
uwolnienie naszego ycia publicznego od tych ksiy, ktrzy minli si z powoaniem i powinni zosta
politykami, a nie kapanami1.
Cztery dni pniej za wprowadzi ustawy norymberskie, ktre definioway obywatelstwo
niemieckie, przygotowujc grunt pod okrelenie statusu ydw wedle kryteriw pochodzenia i zwizkw
maeskich. I znw watykaski sekretarz stanu nie zaprotestowa ani sowem.
eby dalej nci Kocioy perspektyw porozumienia i panowa nad ich oburzeniem, 16 lipca Hitler
utworzy Ministerstwo ds. Wyzna, ktrego szefem zosta Hans Kerrl. Na pocztku wrzenia Kerrl spotka si
z kardynaem Bertramem i powtrnie zachci episkopat do sporzdzenia nowej listy organizacji katolickich,
podlegajcych ochronie z urzdu. List t dostarczono do ministerstwa 2 padziernika, ale pniejsze
negocjacje nic nie day. Biskupom zaleao na zachowaniu struktury istniejcych stowarzysze, natomiast
hitlerowska Rzesza bya zdecydowana zlikwidowa i zniszczy wszystkie organizacje katolickie groce
upolitycznieniem. Na razie jednak pozory negocjacji i perspektywa ugody w przyszoci powstrzymyway
Watykan od protestw.
Ale bardziej typowa dla nazistowskiej taktyki kija i marchewki bya pierwsza fala procesw, jakie
Rzesza wytoczya w latach 1935-1936 duchownym katolickim w sprawach o moralno, oskarajc ich o
seksualne wykorzystywanie nieletnich i naduycia finansowe. O pierwsze obwiniano zwaszcza zakonnice i
ksiy, ktrzy opiekowali si dziemi w sierocicach i szkoach. O drugie kongregacje i zakony,
odpowiedzialne finansowo za misje i wsplnoty katolickie za granic. Kryzys w latach trzydziestych
doprowadzi do wydania skomplikowanych przepisw o wymianie walut, co stworzyo trudnoci
duchownym, majcym zobowizania finansowe poza krajem.
Zmuszony do defensywy, sptany odgrn kontrol Watykanu niemiecki Koci katolicki w roku
1936 dalej tkwi w stanie bezwadu, dodajc sobie otuchy wtpliwym pocieszeniem, e przecie mogo by
gorzej. W lecie wieci z wojny domowej w Hiszpanii o okruciestwach popenianych na zakonnicach i
ksiach potwierdziy co rycho podkreli sam papie e bolszewizm jest o wiele gorszy.
I temu wanie tematowi powici Adolf Hitler w padzierniku trzygodzinn prywatn rozmow z
monachijskim kardynaem Faulhaberem w swojej grskiej rezydencji w Obersalzburgu. Wci powraca do
komunistycznego zagroenia, apelujc do kardynaa, aby nie ustawa w staraniach o porozumienie z Rzesz.
W notatce z tego spotkania Faulhaber napisa:
Dyplomatyczne i towarzyskie formy fhrer opanowa lepiej od urodzonego wadcy (...) Kanclerz bez
wtpienia wierzy w Boga. Chrzecijastwo uznaje za fundament zachodniej kultury (...) Mniej jasna jest jego
koncepcja Kocioa katolickiego jako instytucji ustanowionej przez Boga 2.
Po tym spotkaniu Faulhaber ogosi w styczniu 1937 roku list pasterski, ktry odczytano w kocioach
w Bawarii. Popiera w nim wspprac Kocioa i pastwa w zwalczaniu komunizmu, ale wzywa te do
poszanowania praw Kocioa zagwarantowanych w konkordacie.
Rok 1937 przynis jednak wzrost napi pomidzy nazistami i Kocioem. W drugim tygodniu
stycznia na spotkaniu w Fuldzie biskupi sporzdzili list siedemnastu narusze konkordatu. Uzbrojeni w
dobrze znane skargi, a trzej kardynaowie (Bertram, Faulhaber i Schulte) i dwaj wpywowi biskupi (Clemens
August von Galen i Konrad von Preysing) wyruszyli do Watykanu z silnym postanowieniem, e zaatwi
spraw. Pacelli przyj ich 16 stycznia wieczorem. W obliczu tak silnej reprezentacji, domagajcej si
interwencji papiea, nie mia innego wyjcia, jak zgosi spraw Ojcu witemu. Cierpicy na cukrzyc, serce i
owrzodzenie ng Pius XI przyj jego i niemieck delegacj w sypialni. Lea w ku, zmieniony prawie nie
do poznania, blady, wychudzony, z gboko pobrudon twarz i spuchnitymi, wpprzymknitymi
oczami 3. Sucha ich duszy czas i dugo do nich mwi. Zwierzy si im, e w czasie choroby wiele
dowiedzia si o tajemnicy mczestwa Chrystusa i o zbawieniu poprzez cierpienie. Postanowi, e ogosi
encyklik na temat sytuacji Kocioa w Niemczech.
Jej napisany naprdce przez Faulhabera szkic dostarczono Pacellemu 21 stycznia rano. Ten za go
zredagowa i doda rozdzia o historii konkordatu 4. Ma to o tyle znaczenie, e ta otwarcie potpiajca
traktowanie Kocioa w Rzeszy encyklika, Mit brennender Sorge (Z gbok trosk), dla wielu katolikw i
niekatolikw pozostaje symbolem papieskiej szczeroci i odwagi, kontrastujcych z milczeniem Piusa XII w
czasie wojny. Wprawdzie to gwnie jemu zawdzicza ten dokument swj ksztat ostateczny i wymagajc
skomplikowanych zabiegw publikacj w Rzeszy, ale ogoszono go poniewczasie i zabrako w nim imiennego
potpienia NSDAP i Hitlera.
Niemniej wydanie Mit brennender Sorge w Niemczech ujawnio potencja tkwicy w katolickiej sieci
parafialnej i jej niewykorzystane moliwoci organizowania protestu i oporu. Encyklik przeszmuglowano do
Rzeszy i wydrukowano potajemnie w dwunastu rnych drukarniach. W kocu tygodnia, w pierwsz
Niedziel Mki Paskiej, 12 marca 1937 roku, jej tekst zosta rozprowadzony przez kurierw, gwnie

82
chopcw. Wielu z nich, by unikn drg publicznych, zdao pieszo i na rowerach do miejsc przeznaczenia
przez pola i lasy. Pastwowej poczcie nie powierzono kolportau na adnym etapie. Byy przypadki, e
encyklik dostarczano proboszczom do konfesjonaw. Wielu ksiy trzymao j a do chwili odczytania pod
kluczem w tabernakulum wraz z eucharysti 5. Napisana po niemiecku, skierowana bya nie tylko do
niemieckich biskupw, ale wszystkich episkopatw na wiecie 6.
Po otwierajcym j zdaniu: Z gbok trosk i rosnc trwog patrzymy od jakiego czasu na
cierpienia Kocioa w Niemczech, papie kreli histori negocjacji i swych obaw o sfinalizowanie
konkordatu. Dowiadczenia ubiegych lat ujawniy, gosi, e konkordatowy partner Stolicy Apostolskiej
zasia kkol podejrze, wani, nienawici, oszczerstw i fundamentalnej, skrytej i jawnej, wrogoci do
Chrystusa i Jego Kocioa, czerpicej pokarm z tysica rde i chwytajcej si wszelkich sposobw.
Prawdziw wiar w Boga zastpiono ubstwieniem rasy, narodu i pastwa. Dlatego biskupi winni baczy na
zgubne praktyki pynce z takich doktryn, ostrzega papie i wzywa do uznania prawa naturalnego:
Wierzcy ma niezbywalne prawo wyznawa swoj wiar i praktykowa j w sposb odpowiadajcy jego
potrzebom. Prawa, ktre zakazuj bd utrudniaj wyznawanie i praktykowanie wiary, s sprzeczne z
prawem naturalnym7.
Do modziey katolickiej zwrci si o oczyszczenie swojego kraju z wrogoci do chrzecijastwa.
Ksiy i czonkw kongregacji zakonnych wezwa do modlitw o rozbudzenie w ludziach mioci bliniego. A
do wieckich wiernych, zwaszcza rodzicw, zaapelowa o zdwojenie wysikw w wychowaniu dzieci na
katolikw. Gdy prbuje si zbezczeci tabernakulum dziecicej duszy napisa (...) to nadchodzi czas
duchowej profanacji wityni, dlatego obowizkiem kadego chrzecijanina jest wyranie odci si od
czynw drugiej strony i nie kazi sumienia karygodnym przykadaniem rki do takiego za i zepsucia.
Niektre ze sw encykliki, zwaszcza powiconych prawu naturalnemu, mona byo odnie do
ydw, lecz zabrako w niej otwartego potpienia antysemityzmu, nawet antysemityzmu wymierzonego w
ydw katolikw. Co gorsza, jej antynazistowskie podteksty zblady wobec znacznie ostrzejszego w
wymowie potpienia komunizmu w ogoszonej pi dni po niej encyklice Divini redemptoris. Niemniej w Mit
brennender Sorge, mimo jej oglnikowoci, znalazy si mocne sowa. Hitlerowcy uznali w dokument za
wywrotowy, zamykajc firmy, ktre go wydrukoway, i aresztujc wielu ich pracownikw, a protesty
kardynaa Bertrama i arcybiskupa Orseniga spotkay si z bardzo ostr reakcj niemieckiego MSZ i
Ministerstwa ds. Wyzna.
Heydrich rozkaza skonsfiskowa wszystkie kopie encykliki. Kerrl natomiast przesa niemieckim
biskupom list, w ktrym stwierdzi, i jest ona cakowicie sprzeczna z duchem konkordatu (...) [zawiera]
niebezpieczne ataki godzce w dobro i interesy narodu niemieckiego 8. Hitlera encyklika rozgniewaa do
tego stopnia, e wspomnia o niej w mowie z okazji 1 maja. Wzywajc cay nard do posuszestwa, ostrzeg,
e pastwo nie bdzie tolerowa podwaania swojej wadzy i nagnie lub zamie kadego. Dotyczy to
rwnie Kociow. Jeeli tylko sprbuj z pomoc innych rodkw - pism, encyklik i tym podobnych zawaszczy prawa przynalene tylko pastwu, to zagonimy je z powrotem do waciwej im dziaalnoci
duchowej9.
To, e Koci jest w stanie wstrzsn reimem, pokazaa oficjalna reakcja nazistw na mow, jak 18
maja 1937 roku wygosi do piciuset ksiy chicagowski kardyna George Mundelein. Z woln od papieskich
sztukaterii, amerykask szczeroci zada im pytanie: Spytacie zapewne, jak to moliwe, by
szedziesiciomilionowy inteligentny nard ze strachu podporzdkowa si i da zniewoli obcemu
austriackiemu oszustowi, w dodatku marnemu i kilku jego kompanom, w rodzaju Goebbelsa i Gringa,
ktrzy dyktuj ludziom kady krok?. I w odpowiedzi zasugerowa, e szedziesiciu milionom Niemcw
usunito mzgi i nawet tego nie zauwayli10.
Gring zareagowa na to w nastpnym tygodniu dwugodzinn peror, zapowiadajc wznowienie
zawieszonych w poowie 1936 roku procesw o naruszenie moralnoci. Ale reim Hitlera nie musia si
obawia niemieckiego katolicyzmu, dopki pocigajcy za kocielne sznurki Pacelli posuwa si a do tego, by
neutralizowa publiczne ekspresywne wypowiedzi papiea. Witajc 17 lipca 1937 roku grup pielgrzymw z
Chicago, Pius XI pochwali ich miasto i kardynaa tak gorliwie bronicego praw Boych i Kocioa i tak
zatroskanego o zbawienie dusz 11.
Niemniej w cakowitym przeciwiestwie do zachowania papiea stoi to, co powiedzia mi kardyna
sekretarz stanu podczas wizyty, jak zoyem mu szesnastego, na dzie przed przemow Piusa XI przekaza swoim mocodawcom w Berlinie w raporcie z 23 lipca ambasador Rzeszy w Watykanie, von Bergen.
- (...) Rozmowa miaa charakter prywatny. Pacelli przyj mnie zdecydowanie przyjacielsko, zapewniajc w
trakcie niej z naciskiem, e normalne i przyjacielskie stosunki z nami zostan przywrcone tak szybko, jak to
moliwe. Dotyczy to zwaszcza jego, powiedzia, ktry spdzi w Niemczech trzynacie lat i darzy Niemcw

83
du sympati. Jest te gotw w kadej chwili do rozmw z tak wybitnymi osobistociami jak minister spraw
zagranicznych i premier Gring 12.
Raport von Bergena ujawnia, jak bardzo zapatrywania Piusa XI kontrastoway z ugodow polityk
jego sekretarza stanu. Niemniej faktem jest, e oglnikowy styl encykliki Mit brennender Sorge stwarza pole do
dwojakiej interpretacji. Mona j byo odczyta jako ostateczn prb upomnienia si przez Koci o
poszanowanie jego praw w ramach konkordatu albo te, z drugiej strony, jako wezwanie katolikw do
nieposuszestwa i masowego sprzeciwu. Te wanie przeciwstawne punkty widzenia zaprezentowali
oddzielnie kardyna Bertram i biskup von Preysing pierwszy na uytek kapitulantw, drugi buntownikw.
O zrcznoci Pacellego wiele mwi to - napisa Scholder - i jedni i drudzy sdzili, e jest po ich stronie 13.
Jednak nie ulega wtpliwoci, e jego polityka bya w sumie zdecydowanie ugodowa. W cigu nastpnych
dwunastu miesicy kryzys pomidzy Kocioem i Rzesz pogbi si na tyle, e w marcu 1938 roku, chcc
uratowa konkordat, Pacelli zaproponowa, e jeli to wskazane, przyjedzie do Berlina na negocjacje 14.

Pacelli w Europie rodkowej

W maju 1938 roku Pacelli zademonstrowa sw wol ugody tak dramatycznie i otwarcie jak nigdy
dotd. Znw wyruszy w podr, tym razem do Budapesztu, gdzie 25 maja otworzy trzydziesty czwarty
Midzynarodowy Kongres Eucharystyczny. Na kilka dni przed jego przyjazdem premierem zosta tam Bla
Imrdy, zacieky antysemita, twierdzcy, e ydami s wszyscy nie potraficy udowodni, e ich przodkowie
urodzili si na Wgrzech. Rozpoczcie obrad kongresu nie przerwao wgierskiemu parlamentowi dyskusji
nad wprowadzeniem ustaw antyydowskich. Regent Wgier, admira Mikls Horthy, dy do zamienienia
swojego pastwa w satelit Niemiec.
Kongres odby si po Anschlussie, aneksji Austrii przez Rzesz 1213 marca 1938 roku. Niemcom
Himmler zabroni wyjazdu na Wgry i wzicia w nim udziau, a prasie katolickiej pisania o jego obradach. Ze
strony nazistw bya to wic by moe manifestacja gniewu na papiea, ktry na pocztku tego miesica
wyjecha z Watykanu do Castel Gandolfo akurat w chwili, kiedy do Wiecznego Miasta przyby Adolf Hitler.
Na budapeszteskim kongresie, najwikszym tego roku forum katolickim, Pacelli nie tylko nie
wspomnia o pienicym si na Wgrzech antysemityzmie, ale ani sowem nie zgani reimu w kraju
ociennym. W najwaniejszym fragmencie kazania, wygoszonego do dziesitkw tysicy wiernych, wezwa
natomiast do ugodowoci, jak pniej w tym samym roku w polityce wieckiej zademonstroway Francja i
Wielka Brytania.
Wypeniajc w konkretnych warunkach swj los i potencja - powiedzia - kady nard poda - w
ramach dziea Stworzenia i Odkupienia - wasn drog, realizujc niepisane prawa i tkwice w nim
moliwoci zgodnie z tym, co mu dyktuj, a czsto wrcz nakazuj jego siy, skonnoci, cechy i pozycja 15.
W innym fragmencie o przesaniu czynnej mioci skrytykowa ydw: W przeciwiestwie do
wrogw Jezusa, woajcych mu w twarz Ukrzyuj go! my piewamy Mu hymny naszej wiernoci i mioci.
Robimy to nie z urazy, nie z poczucia wyszoci, nie z zarozumiaoci wobec tych, ktrych usta go przeklinaj
i ktrych serca odrzucaj go nawet dzi. Cytujcy ten passus Moshe Y. Herczl wywodzi w swojej ksice
Chrzecijastwo i zagada ydw wgierskich (1993), i mwca nie wtpi, e zebrani rozpoznaj, kim s owi
wrogowie Jezusa, woajcy Ukrzyuj go!. Pacelli - pisze - by pewien, e suchacze dobrze go zrozumiej
16. Jako przedstawiciel papiea na kongresie eucharystycznym, nie ukrywa, e wszechobejmujca mio,
ktr tam zaleca, nie dotyczy ydw.

Degrengolada katolikw
Doprowadzajc pod koniec lat trzydziestych niemiecki nard na skraj przepaci, Hitler dalej trzyma
niepewny i ulegy Koci katolicki w szachu: wygrywa miejscowych hierarchw przeciwko Rzymowi,
notorycznie ama artykuy traktatu z Watykanem, ale jednoczenie zachca do jego utrzymania, gdy
konkordat zabrania wiernym miesza si do polityki. To nie gra zachcaa hitlerowskie doy do
przeladowa katolikw. Niemniej oglne wraenie byo takie, i to na jej rozkaz podnosz si fale represji,
przedzielone krtkimi okresami uspokojenia. Koci by w opaach, ale nie a takich jak za Kulturkampfu w
erze Bismarcka. Niezliczonymi restrykcjami nkay go nie tylko wadze lokalne, lecz take rozmaite urzdy
pastwowe. Cho w rzdzie za stosunki z Kocioem oficjalnie odpowiada Kerrl, to na katolicyzm nastaway
rne instytucje w Rzeszy: przywdca Hitlerjugend, Baldur von Schirach, osabia katolickie organizacje
modzieowe, ministerstwo pracy zwabiao katolikw w szeregi NSDAP, Ministerstwo Finansw prowadzio
ledztwa przeciwko zakonom misyjnym o naruszenie prawa dewizowego, wojsko prbowao korumpowa
katolickich onierzy. W caych Niemczech starano si krok po kroku wyrugowa katolicyzm ze szk,

84
poczwszy od usuwania ze cian krzyy i obrazw o treci religijnej, poprzez zakaz podwjnego czonkostwa
w katolickich i nazistowskich zwizkach zawodowych po zwalnianie z pracy katolickich katechetw i
duchownych.
W poowie lipca 1937 roku wadze zarzdziy zbieranie informacji na temat dziaalnoci Kociow,
ich organizacji i przywdcw, szybko rozbudowujc sie donosicieli i konfidentw SS i Gestapo. Wytyczne
nakazyway meldowa o treci kaza i reakcji wiernych.
A jednak nazici pilnowali si, by w restrykcjach nie przecign struny. Nie zamykali wic kociow
ani nie prbowali przeszkadza wiernym w uczestniczeniu w mszach i przyjmowaniu sakramentw. Std te
idc za gosem Watykanu - og katolikw uwaa, e mogo by gorzej i e cen za przetrwanie s
ustpstwa. Ale nie wszyscy si podporzdkowali. Byy przypadki, e wierni nie godzili si z usuniciem ze
szk symboli religijnych i nadal, mimo przeszkd ze strony policji, zbierali si na procesje. Nie brakowao te
pojedynczych przykadw odwanych inicjatyw, zwaszcza ze strony miao i szczerze mwicych czasem, co
myl, jezuitw, ktrzy w parafiach prowadzili dziaalno misyjn i rekolekcje. Byy to jednak wyjtki
potwierdzajce regu oglnej niemocy.
Szczeglnie wyrni si jako dysydent praat Bernhard Lichtenberg, proboszcz z diecezji berliskiej.
Od roku 1933 otwarcie protestujcy przeciwko antysemityzmowi i naruszeniu praw czowieka, zmar dziesi
lat pniej w transporcie do Dachau. Innym wybitnym wyjtkiem by aktywnie dziaajcy w rodowisku
robotniczym jezuita, ojciec Rupert Mayer, w roku 1937 skazany na p roku za publiczn krytyk
hitlerowskiego antysemityzmu. Ten uczestnik pierwszej wojny wiatowej, w ktrej straci nog, by
pierwszym katolickim duchownym odznaczonym elaznym Krzyem. W jego obronie stan kardyna
Faulhaber, jeszcze raz potwierdzajc, e Koci ma moliwo sprzeciwu. Ale kilka miesicy pniej, w
ordziu noworocznym na rok 1938, da przykad zalecanej przez Pacellego od lat ugodowoci, gratulujc
nazistom kampanii przeciwko paleniu papierosw i piciu. Oto dobra strona naszych czasw - powiedzia - z
najwyszych szczebli wadzy pynie przykad stylu ycia wolnego od alkoholu i nikotyny.
Po tym kazaniu ojciec Mayer zrezygnowa z wszelkich form protestu. Co cisno mnie wtedy w
sercu i kazao nie wystpowa wicej publicznie 17, owiadczy. Lecz i tak wtrcono go do kacetu w
Sachsenhausen, a wojn spdzi w areszcie domowym w klasztorze benedyktynw w Bawarii.
Rok ten pokaza, jak drastycznie myli si w swoich ocenach Faulhaber.
7 padziernika 1938 roku w protecie przeciwko antysemityzmowi polski student zabi sekretarza
ambasady niemieckiej w Paryu, Ernsta von Ratha. 9 padziernika, w rocznic puczu monachijskiego, Hitler
zezwoli na pogrom ydw w caych Niemczech, dajc SA woln rk w demolowaniu i niszczeniu synagog i
ydowskich sklepw i firm. Zgino ich wwczas omiuset, a okoo 26 tysicy wyapano i zesano do obozw
koncentracyjnych. W rezultacie ydom zabroniono wstpu do teatrw, kin, na koncerty i wystawy, a
ydowskim dzieciom nauki w szkoach pastwowych.
Jedynym powodem tej napaci bya bezdenna nienawi - uwaa Saul Friedlnder. - Jej jedynym
bezporednim celem ugodzenie ydw jak najboleniej w danych okolicznociach, przy uyciu wszelkich
dostpnych rodkw, ugodzenie ich i ponienie. Pogrom i podjte bezporednio po nim rodki susznie
nazwano rytuaem degradacji 18.
A nadto jawne gwaty trway, powtarzajc si w niemieckich miastach i miasteczkach. Friedlnder
przytacza wymown relacj naocznego wiadka, amerykaskiego konsula w Lipsku: Nienasyceni
sadystyczni przeladowcy wrzucili wielu drcych ludzi do maego strumienia pyncego przez zoo,
rozkazujc przeraonym widzom plu na nich i obrzuca botem (...) Najmniejszy odruch wspczucia
wzbudza ich wcieko.
Watykan i niemiecka hierarchia kocielna nie zareagoway sowem na Kristallnacht. A przecie
wczeniej tego roku na kongresie eucharystycznym w Budapeszcie, stawiajc siebie i Stolic Apostolsk na
wyynach moralnej odwagi, Pacelli oznajmi tumom wiernych i caemu wiatu: Na przekr
niebezpieczestwom i cierpieniom kochamy nasze czasy. Kochamy je dla tych niebezpieczestw i trudnych
zada, jakie nakada na nas ten wiek. I jestemy gotowi powici si im bezwarunkowo i bez reszty, nie
dbajc o nas samych. Inaczej bowiem nie dokona si niczego wielkiego i doniosego 19.
Na kwesti ydowsk reagowa jednak publicznym milczeniem i obojtnoci. Korespondencja
pomidzy niemieck hierarchi kocieln a jego urzdem po wielekro ujawnia postaw, streszczajc si w
sowach: ydzi musz troszczy si o siebie sami. Niemniej istniej oznaki, e w miar rozwoju wydarze
Pius XI zacz z wikszym, cho nie bezwarunkowym, wspczuciem ocenia ich sytuacj.

85
Stracona encyklika
Postpy antysemityzmu, zwaszcza w drugiej poowie lat trzydziestych w Europie Wschodniej, coraz
bardziej martwiy papiea. W kocu, na pocztku lata 1938 roku, zleci opracowanie encykliki powiconej
nazistowskiemu rasizmowi i antysemityzmowi. Nigdy jednak jej nie ogosi, a jej napisany po francusku
projekt ujrza wiato dzienne dopiero niedawno dziki belgijskim uczonym.
Nie ma gwarancji, e projekty encyklik wyraaj prawdziwe pogldy papiey lub ich sekretarzy
stanu, niemniej odkryty przez Belgw tekst potwierdza do pewnego stopnia znan ju postaw Watykanu
wobec ydw. Brak wprawdzie namacalnego dowodu, e Pacelli przyoy do niego rk, ale trudno
przypuszcza, by jako zaufany doradca w sprawach niemieckich i faworyzowany nastpca Piusa XI nie
zleci napisania tego projektu i nie odzwierciedla on jego pogldw. Na to, e si z nim utosamia, wskazuje
wielki wkad, jaki w jego powstanie wnieli jezuici, do ktrych zawsze zwraca si o intelektualne wsparcie.
Sporzdzenie dokumentu powierzono generaowi zakonu jezuitw, Polakowi Wodzimierzowi
Ledchowskiemu, ktry do jego napisania powoa trzech jezuickich uczonych - Niemca Gustava Gundlacha,
Francuza Gustave a Desbuquois i Amerykanina Johna LaFarge' a. (Niedawno zosta on udostpniony, ale nie
w oryginale, po niemiecku, lecz po francusku 20).
Prowadzcy w Stanach Zjednoczonych kampani przeciw rasizmowi LaFarge napisa na ten temat
ksik Sprawiedliwo midzyrasowa, znan papieowi. Wywodzi w niej, e jednym z podstawowych celw
Kocioa katolickiego w wieku dwudziestym powinno by doprowadzenie do rwnoci midzy rasami.
Natomiast Gundlach by autorem hasa o antysemityzmie w Lexikon fr Theologie und Kirche (wydanie z 1930
r.), w ktrym potpi etniczny i rasistowski antysemityzm jako niechrzecijaski, ale rozgrzeszy
antyydowsko jako etyczny i moralny or w walce z niebezpiecznymi wpywami ydostwa w
gospodarce, polityce, prasie, filmie, nauce i sztuce. Historyk i dziennikarz Roland Hill, ktry pozna go w
latach pidziesitych, twierdzi, e nie by antysemit, ale podziela niech swego pokolenia do oderwanych
od wasnych religijnych korzeni ydowskich imigrantw ze Wschodu, ktrzy podczas kryzysu w latach
trzydziestych w rozpowszechnionej opinii odbierali Niemcom prac 21. Cokolwiek by o tym sdzi,
waniejsza jest odpowied na pytanie, w jakim stopniu podzielali takie - obwarowane zastrzeeniami pogldy Pius XI i Pacelli. 22 czerwca 1938 roku, podczas rozmowy z LaFarge'em w letniej rezydencji papiey
w Castel Gandolfo, Pius XI powiedzia mu: Napisz po prostu to, co by napisa, gdyby by papieem!
Wicej o jego intencjach mwi wszake sowa, ktre wypowiedzia 6 wrzenia 1938 roku.
Grupa belgijskich pielgrzymw wrczya mu wwczas starodawny msza. Tu po wzniesieniu hostii,
przed drug mszaln modlitw, Pius XI odczyta fragment, w ktrym prosi Boga o przyjcie ofiary z tak
sam wdzicznoci, jak ongi przyj ofiar Abrahama, a potem powiedzia: Ilekro czytam sowa o ofierze
naszego ojca Abrahama, zawsze gboko si wzruszam. Zwrcie uwag, e Abrahama nazywamy naszym
patriarch, naszym przodkiem. Antysemityzm nie da si pogodzi z t wznios myl, ze wspania
rzeczywistoci, ktr wyraa ta modlitwa22. Przeszedszy do sytuacji ydw w Europie, ze zami w oczach
owiadczy, i niepodobna, eby chrzecijanie uczestniczyli w antysemickich ekscesach. Uznajemy, e
kady ma prawo do samoobrony i moe chroni swoje suszne interesy przy uyciu koniecznych rodkw.
Ale antysemityzm jest niedopuszczalny. Duchowo wszyscy jestemy semitami.
W poprzedzajcym to bardzo istotne ale zdaniu o samoobronie i susznych interesach sycha
zowieszcz nut, znane, podzielane przez Gundlacha, antyydowskie tony katolicyzmu z pocztku wieku,
tak dobitnie wyraone w pisanych w roku 1917 monachijskich listach Pacellego do Gasparriego. Niemniej
pomidzy Piusem XI a jego sekretarzem stanu zarysowaa si, jak mona sdzi, znaczna rnica w
postrzeganiu kwestii ydowskiej. Zacytowanych sw papiea nie zamieci ani nadzorowany przez Pacellego
LOsservatore Romano, ani znana z antysemickich pogldw gazeta Civilt Cattolica, na ktr mia
znaczny wpyw. Wypowied Piusa XI ocalaa tylko dziki najzagorzalszemu przeciwnikowi faszystw,
wypdzonemu z Woch katolickiemu politykowi, przewodniczcemu zakazanej Partito Popolare, Luigiemu
Sturzowi, ktry po tygodniu ogosi j w belgijskiej gazecie Cite Nouvelle 23.
Nie jest pewne, czy Pius XI widzia kiedykolwiek tekst projektu straconej encykliki na temat
antysemityzmu, zatytuowanej Humani generis unitas (O jednoci rodzaju ludzkiego), w owym czasie by ju
bowiem powanie chory i mia przed sob zaledwie kilka tygodni ycia. Nie istniej adne wiadectwa, jak j
przyj, adne dowody, by poleci j ogosi, nie ma jednak najmniejszej wtpliwoci, e pomidzy jego
mierci a konklawe Pacelli zaniecha prac nad ni. Pniej, w roku 1950, wykorzysta jej skrcony do Humani
generis tytu, ogaszajc encyklik na zupenie inny temat.
Rozdzia nie opublikowanej encykliki dotyczcy rasizmu jest bez zarzutu, ale refleksje na temat
judaizmu i antysemityzmu nasycone s, pomimo dobrych intencji, tradycyjn katolick antyydowskoci.

86
ydzi sami s winni swego losu, stwierdza dokument. Bg ich wybra, by dopomogli Chrystusowi w
zbawieniu ludzkoci, ale oni wyparli si go i zabili. Teraz za, zalepieni marzeniem o doczesnych zyskach i
dobrach materialnych, zasuyli na doczesn i duchow zgub, ktr sami na si sprowadzili.
W innym rozdziale encyklika daje upust obawom przed duchowymi zagroeniami ze strony
ydw, dopki trwa bd w niewierze i wrogoci do chrzecijastwa. Dlatego obowizkiem Kocioa
katolickiego jest ostrzega i pomaga wszystkim zagroonym przez ruchy rewolucyjne, do ktrych ci
nieszczni i zbkani ydzi przystpili w zamiarze zburzenia spoecznego porzdku.
Oba te pogldy cz si z przeszoci Pacellego. Pierwszy, nieodrodny od katolickich
antyydowskich uprzedze epoki Piusa XI, dotyczy uporu i zatwardziaoci ydw24. Drugi utosamia
ich z majcym zniszczy chrzecijask Europ spiskiem bolszewickim, ktrego naocznym wiadkiem by
Pacelli, w swoim mniemaniu, w Monachium.
Projekt encykliki broni Koci katolicki przed zarzutem antysemityzmu w identyczny sposb, jak
robi to po wojnie Pacelli. Co wicej, wyprzedzajc milczc postaw Piusa XII podczas niej, podkrela
niebezpieczestwo kompromitacji Kocioa przez wcignicie go w obronie chrzecijaskich zasad i
humanitaryzmu w czysto ziemsk polityk. Kocioowi rozwija t drczc refleksj w swym ostatnim
twierdzeniu chodzi wycznie o zachowanie dziedzictwa Prawdy (...) Nie zajmuje si czysto doczesnymi
problemami, ktre zaprztaj ydw. Innymi sowy, ydzi cignli na siebie kopoty nie z powodu swojej
religii czy rasy, lecz z powodu czysto wieckich, przyziemnych politycznych i handlowych celw, za ktre
teraz sono pacili.
Dlatego stanicie w ich obronie w imi chrzecijaskich zasad i humanitaryzmu wymagaoby
kompromisw nie do przyjcia - w tym ukadania si z bolszewizmem, a tym samym dziaania na szkod
pastw narodowych, ktre pragn go zwalcza.
Jesieni 1938 roku tekst encykliki dostarczono Ledchowskiemu. Ten przetrzyma j jaki czas, po
czym przesa redaktorowi naczelnemu Civilt Cattolica, ktry te j chyba przetrzyma. Dlaczego encykliki
nie dokoczono w odpowiednim czasie i nie przekazano papieowi? Nie wiemy. Pomimo jej wad, takich jak
brak stanowczego potpienia antysemityzmu, by moe jezuici, albo i sam Pacelli, ktrego wpywy w Kociele
byy w czasie choroby Piusa XI najwiksze, nie chcieli przez jej ogoszenie rozjtrza nazistw. Do rk papiea
encyklika dotara niewiele dni przed jego mierci 9 lutego 1939 roku. Mimo zawartych w niej uprzedze i
przesdw moga jasno unaoczni wiatu, e Pius XI potpia antysemityzm, ale Pacelli, niebawem jego
nastpca, pogrzeba j gboko w tajnych archiwach Watykanu.

XI. MROK NAD EUROP

Dysponujcy moliwociami odmowy, protestu i czynnego oporu Koci katolicki by zmartwieniem
Hitlera od poowy lat dwudziestych a do wojny, gdy mg zaszkodzi jego planom. Wodza Rzeszy
niepokoi historyczny precedens, jakim bya reakcja katolikw na Bismarckowski Kulturkampf, no i lka si
katolicyzmu politycznego. W jakim stopniu realne byy jego obawy przed katolick reakcj na reim
narodowosocjalistyczny? W jakim stopniu moliwy by katolicki opr przed wybuchem wojny?
rde Kulturkampfu, czyli walki kultur, jest wiele i s skomplikowane 1. Po ogoszeniu przez Piusa
IX na Soborze Watykaskim I dogmatu o nieomylnoci papiea i Sylabusa bdnych twierdze i nauk
katolikw w nowej Rzeszy Bismarcka zaczto postrzega jako wroga wewntrznego, potencjalne rdo
niezgody. Bismarck nie ufa te polskiej ludnoci katolickiej w Niemczech i ubolewa nad powstaniem
katolickiej partii Centrum. Zdaniem historyka Davida Blackbourne'a, konflikt wynika rwnie z jego rachub
na zmian de politycznych liberalnych wikszoci w parlamentach Niemiec i Prus przez wcignicie ich
do walki z Kocioem katolickim.
Kulturkampf rozpocz si od zatwierdzenia przez parlament szeregu ustaw antykatolickich, ktre
ukrcay naduywanie ambon w celach politycznych, likwidoway zakon jezuitw, poddaway kontroli
katolickie wychowanie religijne oraz obsadzanie parafii ksimi. Do tego doszo konfiskowanie mienia
kocielnego, odwoywanie duchownych ze stanowisk i cofanie pastwowych subsydiw kapanom
odmawiajcym podporzdkowania si nakazom Kulturkampfu. Zamknito wiele kociow i seminariw.
Uwiziono setki ksiy, a inni zaczli si ukrywa lub zbiegli za granic. Szacuje si, e w trakcie
Bismarckowskiej walki o kultur uwiziono lub wydalono z Rzeszy okoo 1 800 duchownych. Poddanym
szpiegowaniu i infiltracji organizacjom katolickim utrudniano ycie, zwaszcza w przypadku wyjcia na jaw
powiza ich zwizkw pracowniczych z Kocioem. Pras i wydawnictwa poddawano restrykcjom i nkano.
W sumie wic w czasach Kulturkampfu Koci katolicki przeladowano bardziej ni pod rzdami

87
nazistw przed wybuchem wojny. Ale w latach siedemdziesitych ubiegego wieku katolicy wykorzystywali
swoje kluby, zrzeszenia, sodalicje i bractwa do organizowania wraz z proboszczami i biskupami wsplnych
akcji. Ich reakcje w miejscach zamieszkania, miejscach pracy i parafiach zaskoczyy rzd i oficjeli w
poszczeglnych landach. Po aresztowaniu w marcu 1874 roku za nieprzestrzeganie prawa biskupa Eberharda
tumy katolikw paday na ziemi i rway wosy z gowy, podnoszc rozdzierajcy lament. Kiedy za tu
przed wejciem do wizienia biskup pobogosawi wiernych po raz ostatni, poruszenie wrd mas w tej
chwili ostatecznej byo tak ogromne, zawodzenie i pacz tak przejmujce, a wzruszenie, ktre udzielio si
nawet najtwardszym, tak potne i nieodparte, e trudno opisa t scen 2.
Fakt, i solidarno ta wysza wprost od wiernych, a nie od papiea, dostrzegli i podkrelili nawet
biskupi. Biskup Wilhelm von Keteler z Moguncji, znany katolicki przywdca polityczny, owiadczy: Nie
pochwalam (...) wynoszenia pod niebiosy potgi papiea, tak jakby by on w stanie pognbi swoich wrogw i
jednym sowem skrzykn przeciwko nim cay wiat 3.
Do szczeglnych cech owej epoki naley gotowo katolickich dow w wielu czciach Niemiec do
odpowiedzenia gwatem na gwat. Przychodzce zamyka kocioy wadze naraay si na spotkanie z
gniewnym tumem i fizyczny szwank. W 1875 roku w Nadrenii pobito i dgnito noem burmistrza, ktry
nakaza rozpdzi katolick demonstracj. W 1876 roku w Emsdetten tum protestujcych obrzuci
kamieniami areszt, w ktrym zamknito dwch katolikw. Uwizionych uwolniono, a budynek zburzono. W
1874 roku w Namborn tysic katolikw zaatakowao stacj kolejow, eby odbi aresztowanego ksidza.
Niemniej na bdce w liczebnej przewadze wojsko na og - z powodw taktycznych -nie porywano
si. Katolicy - skomentowa formy oporu w Prusach David Blackbourn - odmawiali wsppracy z wadzami,
nie odpowiadajc podczas przesucha na pytania, a swoj pogard dla andarmw i innych przedstawicieli
wadzy wyraali pokojowymi rodkami, na przykad miechem. Komisarzom pastwowym utrudniano
przejcie ksig parafialnych, ukrywano fundusze kocielne naraone na konfiskat, a na mienie kocielne
przymusowo wystawione na licytacj nie byo chtnych4.
Reszta katolikw uprawiaa szeroko rozpowszechniony bierny opr - pomagano zbiegym i
ukrywajcym si ksiom, aresztowanych odprowadzano a do bram wizienia, a wypuszczonych na
wolno fetowano girlandami i strzaami na wiwat. Wobec szpicli i wsppracujcych z wadzami stosowano
bojkot towarzyski. W przypadku zamknicia kociow wierni spotykali si na mszach odprawianych na
lenych polanach i w piwnicach. Zjawisko Resistenz, oznaczajce nie tyle bohaterski czynny opr, co
spoeczn solidarno w odmowie wsppracy z wadz, byo widoczne wszdzie.
W porwnaniu z czasami Kulturkampfu przejawy katolickiego oporu w latach trzydziestych, takie jak
protesty przeciwko usuwaniu symboli religijnych ze szk w roku 1936, uczestniczenie w procesjach Boego
Ciaa i pielgrzymkach do znanych miejsc kultu, w rodzaju sanktuarium Matki Boskiej w Marpingen, byy
doprawdy rzadkoci. Ale najbardziej rni te dwa okresy przytaczajcy wpyw ugodowej polityki
Watykanu w latach trzydziestych, idcy z samych szczytw wadzy i za porednictwem biskupw i ksiy
obejmujcy wiernych. W latach siedemdziesitych ubiegego wieku przeciwnie, papiestwo nie prbowao
kontrolowa centralnie wypadkw, z jednym wyjtkiem encykliki Piusa IX Quod nunquam (z 5 lutego
1875 roku), goszcej, e katolikw prawa Kulturkampfu nie obowizuj.
Oczywicie epoki te zasadniczo rniy si warunkami. Dziki rodkom komunikacji i cznoci
nazici mogli znacznie sprawniej kontrolowa wydarzenia, ni byo to moliwe w latach siedemdziesitych
ubiegego wieku, a wpyw parlamentu i istniejcej w czasach Bismarcka wolnej prasy skoczy si w roku
1933. Ponadto czerpicy z dowiadcze Kulturkamfu Hitler starannie wystrzega si frontalnych atakw na
ludowe formy pobonoci. Kocioy stay wic otworem, a wiernym nie zabraniano powszednich praktyk
religijnych.
Niemniej uderzajcy kontrast midzy oddoln aktywnoci wierzcych w latach siedemdziesitych
ubiegego wieku a jej brakiem w latach trzydziestych dwudziestego wci rodzi pytania. Co mona byo
osign, gdyby w latach trzydziestych Pacelli nie sterowa centralistyczne Kocioem niemieckim? Czy
gdyby nie zdrada i odegnanie si Watykanu od katolicyzmu politycznego, to w Niemczech rozkwitby opr
porwnywalny z reakcj wiernych na Bismarckowski Kulturkampf ?
Najbardziej w szans powodzenia wczenie podjtego, szerokiego i skoordynowanego katolickiego
oporu w Niemczech ka wierzy sporadyczne przypadki ustpienia SS i Gestapo przed ludowymi
protestami. Wybitnym tego przykadem jest epizod na Rossenstrae w Berlinie w lutym 1943 roku, opisany
przez Nathana Stoltzfusa w ksice Sprzeciw serca 5. Szczeglnie znamienne, e mia on miejsce tu po
Stalingradzie, w czasie radykalizacji i wyjtkowego rozjuszenia hitlerowskich sub bezpieczestwa. Gestapo
wyapao wwczas pozostae dziesi tysicy ydw mieszkajcych i pracujcych w Berlinie, ocalaych
przewanie ze wzgldu na wykonywanie niezbdnych prac. Dwa tysice aresztowanych uwiziono w

88
budynku przy Rossenstrafie w centrum miasta. Wszyscy oni (gwnie mczyni) mieli niemieckich
maonkw. Na wie o apance przed wizieniem wkrtce zgromadziy si setki on, skandujcych:
Oddajcie nam mw! Demonstroway dzie i noc przez tydzie. Policja i SS wci je przeganiay, groc,
e je zastrzel. Ale kobiety zbieray si od nowa i szy aw na uzbrojonych esesmanw. W kocu Gestapo
ustpio i wypucio zatrzymanych. Bya to jedyna tego rodzaju publiczna i w peni skuteczna demonstracja
Niemcw w sprawie uwolnienia ydw.
W swojej analizie tych wydarze Nathan Stolzfus porwnuje je z podobnymi katolickimi protestami,
dowodzc, e oddolny skoordynowany opr ze strony Kocioa katolickiego mg doprowadzi w latach 1933
- 1934 do powszechnego sprzeciwu wobec reimu nazistowskiego, ktry - argumentuje przekonujco potrzebowa spoecznego poparcia. Protesty przeciwko tajnym planom nie tylko wyaniay odmiennie
mylcych, ale groziy ujawnieniem tego, co reim pragn ukry.
Protesty, zwaszcza publiczne, zagraay tajnoci. Protest publiczny by wic najpotniejsz form
oporu, gdy mg obnay rnice zda wrd przywdztwa. A przecie nazici przedstawiali niemiecki
nard jako jednolicie prohitlerowski. W rezultacie pyncy pod prd pojedynczy katoliccy dysydenci,
zrozpaczeni, natrafiali na wzbierajc, nieubagan fal.
Jak ju mwilimy, publiczne protesty katolikw na szczeblu lokalnym skrajnie utrudniaa oparta na
prymacie papiea centralistyczna polityka Kocioa, ktra przez dwa dziesiciolecia podkopywaa ich
polityczn aktywno. W latach dwudziestych i trzydziestych, kiedy partie katolickie - woska Partito
Popolare i niemiecka Centrum - stanowiy dla swoich elektoratw jedyn autentyczn centrow
chrzecijasko-demokratyczn opcj, Watykan, nie mogc ich kontrolowa, wola si ich wyprze.
Bez rozwinitej politycznej bazy (takiej jak w przypadku polskiej Solidarnoci w latach
osiemdziesitych) trway i skuteczny opr nie by moliwy.
To, jak wielk tragedi byo wycofanie si katolikw z polityki, pozwalaj dostrzec dwa przykady
katolickiego sprzeciwu - jeden sprzed, drugi z czasw wojny - w 1936 roku wobec usuwania krzyy, w 1941
wobec programu eutanazji. Gdyby podobne protesty, od roku 1933 poczynajc, powielono i rozmnoono
we wszystkich landach, kto wie, czy historia reimu nazistowskiego nie potoczyaby si inaczej. Protesty
niemieckich katolikw, zwaszcza przeciwko nocy krysztaowej i antysemityzmowi, mogyby odmieni los
ydw w hitlerowskiej Rzeszy i caej Europie. Do takiego wniosku doszli przynajmniej trzej historycy tego
okresu: Nathan Stolzfus, J.P. Stern i Guenter Lewy 6. Jest pewne pisze Stern e gdyby Kocioy
przeciwstawiy si zabijaniu i przeladowaniu ydw, tak jak przeciwstawiy si zabijaniu chorych umysowo
i na choroby dziedziczne, to nie doszoby do ostatecznego rozwiazania.
W przypadku dwch wymienionych protestw jeden odwany biskup, Clemens von Galen, pokaza,
ile mona osign bez ogldania si na Watykan, gdy zachci si wiernych do zbiorowego sprzeciwu i oporu.
To on w padzierniku 1936 popar protest przeciwko usuwaniu krzyy ze szk w Oldenburgu w pnocnych
Niemczech. Po wydaniu przez nazistowskiego urzdnika zarzdzenia w tej sprawie w Cloppenburgu
wezbraa fala oburzenia. S dowody, e obja nawet czonkw NSDAP i Hitlerjugend, ktrzy zaoferowali
sw pomoc protestujcym. 25 padziernika 1936 roku zarzdzenie cofnito, a bardzo wielu katolikw uznao
to za pierwsze zwycistwo Kocioa nad pastwem faszystowskim.
Do drugiego przypadku doszo w kwietniu 1941 roku w Bawarii, gdzie na rozkaz tamtejszego
ministra szkolnictwa, Adolfa Wagnera, zakazano wieszania w szkoach krzyy, odmawiania modlitw i
piewania pieni religijnych. Wywoao to protesty i zamieszki - nazwane buntem matek - w ktrych prym
wiody kobiety. Ich delegacje masowo naszy szkoy, groc zabraniem dzieci 7. W kocu Wagner
skapitulowa, nakazujc wstrzyma zarzdzenie o usuwaniu krzyy.
W tym samym czasie popierani przez biskupa von Galena zwykli katolicy skutecznie przeciwstawili
si hitlerowskiemu programowi eutanazji. W cigu dziewitnastu miesicy pomidzy styczniem 1940 a
sierpniem 1941 roku umiercono w Niemczech okoo siedemdziesiciu tysicy upoledzonych umysowo, w
tym wielu w komorach gazowych, wykorzystanych potem do zabijania ydw. W lutym 1941 roku
przeciwko wywzce autobusami na mier ofiar eutanazji zaprotestowaa caa ludno bawarskiej wioski
Asberg, wcznie z czonkami partii nazistowskiej. Wraz z narastaniem spoecznych niepokojw SD
(Sonderndienst) zacza nadsya meldunki, wiadczce o tym, jak bardzo plotki, zoliwoci i dowcipy na
temat wadz wyprowadzay z rwnowagi miejscow tajn policj. Szpiclom z SD z ca germask powag
nakazano przeprowadzi ledztwo: Kadego rozgaszajcego plotki naley wypyta o ich rdo. A tam,
gdzie to moliwe, ustali nazwisko rozpowszechniajcego plotki i dowcipy 8. SD meldowaa o rozsiewaniu
licznych politycznych kawaw i plotek szczeglnie nienawistnych i szkodzcych pastwu, na przykad,
zjadliwych dowcipw o fhrerze, czoowych osobistociach, partii, wojsku i tak dalej 9. Tego lata von Galen
w trzech kazaniach krytykujcych program eutanazji i Gestapo postawi tez, e z czasem zabijanie z

89
litoci obejmie rannych onierzy, kaleki oraz ludzi starych i zniedoniaych. Kazania te wydrukowano i
rozprowadzono wrd wiernych, ktrych tysice na znak solidarnoci ze swoim biskupem zaczo w
milczeniu demonstrowa w katedrze w Mnsterze.
Osobisty asystent fhrera, Martin Bormann, i inni przywdcy nazistowscy domagali si egzekucji von
Galena. Ale tak decyzj mg podj tylko Hitler. Goebbels, susznie uznajc t spraw za arcywan ze
wzgldw spoecznych i propagandowych, argumentowa, e jeli von Galenowi stanie si krzywda, to
ludno Westfalii przestanie popiera wadz. Cho programu eutanazji nie zaniechano cakowicie, a
interwencja biskupa nie wpyna, jak wolno sdzi, decydujco na zmniejszenie si liczby egzekucji10, to
program utajniono i ograniczono, a z gosem jego ofiar i tak nikt si nie liczy. W kadym razie von Galen
wyszed z tego cao.
By to przykad wpywu opinii publicznej na reim nazistowski, i to w chwili, gdy wadza Hitlera
sigaa szczytu. Gdyby niemieck opini publiczn zmobilizowano w innych sprawach oraz do protestu
przeciw innym zbrodniom, historia mogaby potoczy si inaczej. Wielu katolikw, wspieranych przez
lokalnych ksiy i biskupw, skutecznie przeciwstawiao si wywoeniu krewnych i znajomych do komr
gazowych. Gdyby nie ciganie cugli przez Watykan, ich protesty mogyby si rozmnoy i ogarn cae
Niemcy. Gdyby za kocielna biurokracja od samego pocztku nie patrzya przez palce na rosnc
antysemick propagand i przeladowania, to by moe nie doszoby do straszliwej katastrofy, ktra spotkaa
ydw.
Z lekcji, jak by los hitlerowskiego programu eutanazji, wynika, e niemiecka opinia publiczna i
Koci byy si, z ktr naleao si liczy z zasady, tak wic mogy odegra rol w sprawie zagady ydw
11, wnioskuj e w swoj ej ksice Koci katolicki i nazistowskie Niemcy Guenter Lewy.

Pacelli, kandydat na papiea

Pod koniec lat trzydziestych Pacelli zachowywa si tak, jakby by mu pisany najwyszy urzd. W
cigu roku 1938 zamkn si w sobie jeszcze bardziej i tak uwznioli, jakby ju patrzy na wszystko sub specie
aeternitatis. Dziennikarz Nazareno Padellaro, ktry mia sposobno przypatrzy mu si z bliska, pozostawi
jego ywy opis 12. Okazj po temu daa kolacja wydana przez generaa zakonu salezjanw w Rzymie, w ktrej
uczestniczyli liczni kardynaowie i praaci. Pacelli, w towarzystwie milczcego sekretarza, spni si p
godziny. Modlitw zmwi, starannie wymawiajc kad sylab. Jego twarz uosabiaa skupienie (...)
czowieka pogronego w gbokiej medytacji, w gbokiej modlitwie. Podczas gdy wszyscy obecni z
apetytem jedli i pili, toczc oywion rozmow, on kiedy postawiono przed nim jedzenie (...) zachowywa
si, jakby otwiera korespondencj (...) Kade danie byo listem, notatk, wiadomoci, nad ktrymi
zastanawia si z jednak bezstronnoci i uwag, oceniajc, jakie korzyci lub szkody mog wynikn z ich
treci. Pacelli pil bardzo mao, mieszajc wino z wod, i w przeciwiestwie do reszty czsto miejcych si
goci, cho by w dobrym humorze, nie mia si wcale. Zabawne historyjki do niego nie trafiay, jakby ich
nie sucha.
Po raz pierwszy odezwa si chyba wtedy, gdy kto spyta o zdrowie papiea i przy stole zapada
cisza. I nagle w tej radosnej raptem spowania ej atmosferze do uszu wszystkich dotaro pojedyncze
sowo, ktre wypowiedzia kardyna Pacelli: Pokj. Papie pracowa nad pokojem. Ile razy mielimy
usysze to zdanie w czasie wojny.
Kiedy Pacelli wsta od stou, eby wczeniej wyj, a jego sekretarz popieszy ku niemu z
paszczem, Padellaro zapamita min kardynaa. Jake odlege zdawao si by widmo godu, ktry
niebawem mia zajrze w oczy milionom wychudzonych dzieci, niedoywionych kobiet i starcw w Europie!
Tylko jedna wychudzona twarz wrd nas przypominaa, e najwiksz potrzeb wiata jest pokuta.
W tym czasie najblisze otoczenie przyszego papiea, penice rol domowej wity, byo ju dobrane.
Stanowili je matka Pasqualina z dwiema pomagajcymi jej zakonnicami, doktor Ricardo Galeazzi-Lisi,
okulista, zajmujcy si wybieraniem mu odpowiednich specjalistw od innych schorze, przyrodni brat
doktora, inynier hrabia Enrico Galeazzi, ktry doradza Stolicy Apostolskiej w sprawach budowlanych,
oraz bratanek Pacellego, syn Francesca, Carlo, nastpca ojca na stanowisku wieckiego zarzdcy miasta
Watykan. Pacelli mia nadto na zawoanie, jako staych osobistych sekretarzy, dwch jezuitw, ojcw Leibera i
Gugliema Hentricha, oraz swojego zayego przyjaciela, praata Kaasa.
Jego modsza siostra, Elisabetta, owiadczya trybunaowi beatyfikacyjnemu, e wadza matki
Pasqualiny nad jej bratem staa si prawdziwym krzyem, krzyem, ktry otrzyma z rk Boga, by osign
wito. Pasqualina a do koca ycia swego pana decydowaa, kogo do niego wpuci, limitujc wizyty
nawet jego rodzinie. Upieraa si te, e nikt nie zna si lepiej na jego przypadociach od dysponujcego

90
wtpliw wiedz medyczn profesora Galeazziego-Lisi.
Od Elisabetty trybuna beatyfikacyjny usysza jeszcze jedn dziwn histori o Pasqualinie,
pochodzc zapewne, gdy nie podaa daty, z poowy lat trzydziestych. Incydent ten ujawnia napicia,
zazdro i intrygi rozsadzajce domowy entourage jej brata. Ot ksina Brady (ta, ktra wydaa na cze
Pacellego przyjcie na Long Island) powierzya hrabiemu Galeazziemu zarzd na sw podrzymsk will,
pragnc odda j do dyspozycji kardynaa. Siostra Pasqualina pojechaa tam - owiadczya Elisabetta - i
przyjmowaa w niej rnych goci. Kiedy mojemu bratankowi, Carlowi, udao si niepostrzeenie
sfotografowa j w poufaej pozie z hrabi Galeazzim [un atteggiamento troppo confidenziale verso II Conte
Galeazzi]. Carlo przekaza owo zdjcie swojemu ojcu, a ten don Eugeniowi 13. Nie wiadomo, co zaszo po tym
wydarzeniu pomidzy jej bratem a zakonnic, ale rezultat by taki, e Pacelli jeszcze bardziej odsun si od
rodziny. Mona sdzi, e stan wobec dylematu, komu wierzy. Pasqualina miaa wida tak siln
osobowo, e wtpliwoci rozstrzygn na jej korzy.

mier Piusa XI
W ostatnim roku pontyfikatu Piusa XI liczba katolikw w Wielkiej Rzeszy gwatownie wzrosa. Po
wczeniu do niej po Anschlussie Austrii regionu Sudetw ludno katolicka staa si w Niemczech
wikszoci. Kardyna Bertram powita nowych obywateli listem pasterskim, ale niemiecki katolicyzm nie
nabra przez to impetu do sprzeciww i protestw, przez cay rok 1938 zachowujc postaw moralnej
ugodowoci.
Natomiast znacznie poza nakrelone przez Pacellego ramy wykroczy, jak na ironi, wiedeski
arcybiskup, prymas Austrii, kardyna Theodor Innitzer. w ksi Kocioa omieli si bowiem bez
porozumienia z nim ciepo przyj Hitlera po jego triumfalnym przejedzie przez Wiede. A potem, jeszcze
przed plebiscytem, publicznie pochwali jego reim. Watykaskiego sekretarza stanu tak oburzy ten przejaw
czelnoci, e bezzwocznie zawezwa kardynaa do Watykanu. Ale Innitzer zwleka, gdy nie spieszno mu
byo do kary, ktra niechybnie czekaa go w Rzymie. W reakcji na to 1 kwietnia, w artykule w LOsservatore
Romano, Pacelli owiadczy, e przychylne przyjcie Hitlera przez austriack hierarchi kocieln nie miao
aprobaty Stolicy Apostolskiej. Innitzer popieszy wic do Watykanu, liczc na spotkanie z papieem, ale ten z
pocztku odmwi mu audiencji. Zamiast tego 6 kwietnia prymas Austrii zosta wezwany przed lodowate
oblicze Pacellego. Przesuchanie i cig dalszy wyreyserowano po mistrzowsku. Dokument, ktry czeka na
podpis Innitzera w Sekretariacie Stanu, stwierdza, e powitanie Hitlera przez podleg Stolicy Apostolskiej
austriack hierarchi kocieln nie powinno by moralnym drogowskazem dla wiernych 14.
Oto jak Pacelli zademonstrowa, tym razem stanwszy po susznej stronie, co znaczy mie wadz. Po
podpisaniu dokumentu austriacki prymas szybko trafi przed oblicze papiea. Ta prywatna audiencja
naleaa podobno do najbardziej burzliwych w caym pontyfikacie 15. Innitzer prdko powrci do
Wiednia jako cakowicie utemperowany i odtd posuszny praat.
Tymczasem kardyna Bertram, zadowolony z Hitlera, ma pokoju, przesa mu wylewny telegram,
opublikowany 2 listopada w nazistowskiej gazecie Vlkischer Beobachter. Napisa w nim: Wielkie dzieo
strzeenia pokoju midzy narodami skania niemiecki episkopat, wystpujcy w imieniu katolikw i
wszystkich niemieckich diecezji, do wyraenia z caym szacunkiem gratulacji i podzikowa i zarzdzenia w
niedziel uroczystego bicia w dzwony.
Pod koniec tego roku promieniujcy pewnoci siebie Hitler wygosi w Reichstagu mow na temat
stosunkw pastwo-Koci, odpierajc zarzuty, i przeladuje niemieckich chrzecijan. Rzucajc liczbami,
owiadczy, e nazici przyznali Kocioom wicej pienidzy, ulg podatkowych i swobd ni poprzednie
rzdy. Owszem, byy problemy, przyzna, lecz wynike ze skonnoci niektrych ksiy do uprawiania agitacji
politycznej. Jeli chodzi o procesy katolikw o naruszenie moralnoci, to zboczecy seksualni i pedofile musz
ponie w Niemczech kar, bez wzgldu na to, kim s. Co do reszty duchownych, ktrzy w inny sposb
zamali luby czystoci, zapewni, e przymyka na to oko, gdy rzd nowej Rzeszy nie skada si z
purytanw. Malkontenci niech rozwa los tysicy ksiy i zakonnic zaszlachtowanych w Rosji i Hiszpanii.
Nieche pomn tych wszystkich ochotnikw bronicych ojczyzny, ktrzy oddali ycie, by powstrzyma
krwioerczy bolszewizm. Potem za podsumowa wspaniae osignicia nowej Rzeszy i zakoczy peror
pobonym ozdobnikiem, dziwnie przypominajcym sowa, ktre wczeniej tego roku wypowiedzia w
Budapeszcie Pacelli: Podzikujmy Bogu Wszechmogcemu za to, e pobogosawi nasze pokolenie i nas i
pozwoli nam y w tych czasach i tej godzinie 16.
Umierajcy na serce i powikania cukrzycowe papie wreszcie zacz patrze na wiat trzewiej ni
jego sekretarz stanu. Do samego koca, lec na ou boleci, przyjmowa na audiencjach goci, ale dugimi

91
samotnymi godzinami rozmyla nad mrokami gromadzcymi si nad Europ. A take nad zjawiskiem
antysemityzmu, ktre dotaro do Woch we wrzeniu 1938 roku, kiedy to Mussolini wprowadzi rasistowskie
zarzdzenia w stylu Hitlera, dajce ydom obcokrajowcom p roku na opuszczenie kraju. Pius XI mwi
rwnie o zbliajcej si wojnie, przepowiadajc, e Wochy j przegraj.
W styczniu 1939 roku przyj w Watykanie premiera Wielkiej Brytanii, Neville'a Chamberlaina, i
ministra spraw zagranicznych, lorda Halifaxa, ktrzy przyjechali do Rzymu uspokoi Mussoliniego. Wedug
londyskiego Timesa, nazajutrz przedstawi im swoje stanowisko, nie raczc wysucha ich opinii. Mona
sdzi, e chcia ich umocni w decyzji przeciwstawienia si Hitlerowi. Po wyjciu Anglikw nazwa ich
niezguami, ktrzy w nadchodzcych konfliktach oka si do niczego 17.
Zbliajc si do mierci, Pius XI zacz chyba aowa konkordatowej polityki prowadzonej przez
Pacellego od roku 1913. Kiedy w drugim tygodniu lutego wezwa do siebie na audiencj woskich hierarchw,
rozesza si pogoska, e umierajcy papie przygotowuje apokaliptyczne potpienie antysemityzmu (gdyby
to bya prawda, niepodobna, by zawierao ostrzejsze sformuowania ni projekt encykliki Humani generis
unitas).
Spotkanie z biskupami wyznaczono na 11 lutego 1939 roku, w rocznic jego wyniesienia na tron
papieski i dziesit rocznic podpisania traktatu lateraskiego. Dwanacie dni wczeniej Pius XI przystpi do
pisania dwch przemwie. W cigu tygodnia przeszed dwa zaway. Swoich homilii do biskupw ju nie
wygosi, bo w przeddzie audiencji, 10 lutego, zmar. Ale jego ostatnie sowa wskazuj, e wycofa si w sfer
wzniosej, papieskiej wiadomoci. Zamiast mwi o pokoju i dobrej woli ludziom, ktrzy nie chc sucha,
wol mwi o tym z samym Bogiem, zwierzy si swojemu przyjacielowi Danielowi Ropsowi.
Przygotowaniami do pogrzebu i konklawe pokierowa Pacelli, ktry przed czterema laty zosta
mianowany Camerlengo, szambelanem Kocioa rzymskokatolickiego. Stojc przy ou zmarego papiea,
zgodnie z uwicon tradycj, obwieci jego mier. Ci, ktrzy widzieli kardynaa Pacellego pochylajcego
si nad zmarym papieem, eby pocaowa go w czoo napisa jeden z hagiografw Piusa XII
zrozumieli, jak bardzo go miowa. Cho raz da wyraz uczuciom.
Dwadziecia lat pniej fragment jednego z przemwie Piusa XI do hierarchw woskich udostpni
Jan XXIII, ale trudno si byo z niego zorientowa co do ich charakteru. Niemniej zaroio si od
niepotwierdzonych plotek, e homilie te skradli faszyci lub e papieski lekarz, doktor Francesco Petacci ojciec kochanki Mussoliniego, Claretty - wstrzykn Ojcu witemu trucizn, by zapobiec ich wygoszeniu 18.
Wreszcie umar ten uparty starzec!, zareagowa na jego zgon Mussolini. Wedug woskiego ministra
spraw zagranicznych, hrabiego Galeazza Ciana, duce przyj mier Piusa XI cakiem obojtnie. Niemniej 12
lutego Ciano zapisa w swoim pamitniku, e w pewnych koach amerykaskich sycha, i Pacelli jest w
posiadaniu dokumentu napisanego przez papiea. Duce chce, eby Pignatti to zbada i, gdyby to bya prawda,
postara si zdoby jego kopi 19.
Mia na myli hrabiego Pignattiego, ambasadora Woch przy Stolicy Apostolskiej. Dokumenty te
straciy wano. Spoczn w naszych tajnych archiwach 20, uspokoi Pacelli Pignattiego, kiedy ten w kocu
zoy mu wizyt, i podzikowa za sposb, w jaki woski rzd odda cze zmaremu papieowi.
Nie wiadomo, czy w rce Mussoliniego wpady przemowy Piusa XI, pewne jednak, e nawet po jego
mierci duce nie mg zapomnie, e zmary mia moliwo pokrzyowania mu planw.

XII. TRIUMF
Dwudniowe konklawe (12 marca 1939 roku) po mierci zmarego 10 lutego Piusa XI stao si
niezwykle wanym wydarzeniem midzynarodowym w epoce, nad ktr wisia konflikt wielkich mocarstw.
Dwa lata wczeniej, w encyklice Mit brennender Sorge, Pius XI skrytykowa wreszcie reim w Niemczech, a
kiedy umiera jego stosunki z faszystowskimi Wochami byy fatalne. Niemniej traktat lateraski i konkordat z
Rzesz si ostay. Opowiedzenie si nowego papiea za Hitlerem i Mussolinim umocnioby dyktatorsk o
Berlin - Rzym, w oczach wiata stanowic zastrzyk moralnej aprobaty. Ale nowy papie mg te pozosta
czowiekiem modlitwy, neutralnym duszpasterzem, nie opowiadajcym si za nikim, albo stan po stronie
pastw demokratycznych, zachcajc amerykask opini publiczn aby w zbliajcym si konflikcie popara
Francj i Wielk Brytani.
Jego polityka moga przesdzi o zamiarach wielkich mocarstw podzielonej Europy. W cigu trzech
tygodni od mierci Piusa XI do rozpoczcia konklawe i odizolowania kardynaw w paacu apostolskim i
Kaplicy Sykstyskiej w rzymskich koach dyplomatycznych wrzao od plotek i intryg. Dyplomaci i oficjele z
francuskiego MSZ, wiadomi siy gosu dziewiciu frankofoskich kardynaw (w porwnaniu z trzema
amerykaskimi i czterema niemieckimi), oskaryli Wochw chyba bezpodstawnie 1 o pociganie za

92
sznurki. Tymczasem to wanie oni prbowali wpyn na wynik konklawe.
Przyszedem si dowiedzie, jak kae mi gosowa mj rzd 2 przywita si sarkastycznie kardyna
Henri Baudrillart z przedsibiorczym francuskim ambasadorem w Watykanie, Francois Charles'em-Roux,
wypytujcym frankofoskich ksit Kocioa, na kogo bd gosowa. Natomiast jedyny brytyjski kardyna,
Arthur Hinsley, mia skrupuy, czy wypada mu zaprosi na obiad w refektarzu Kolegium Angielskiego
rzymskiego seminarium dla klerykw angielskich posa Wielkiej Brytanii przy Stolicy Apostolskiej,
Francisa DArcy'ego Osbornea.
Do wyboru nowej gowy Kocioa potrzeba byo dwch trzecich gosw kolegium elektorskiego, ktre
w roku 1939 liczyo szedziesiciu dwch kardynaw. A poniewa trzydziestu piciu z nich byo Wochami,
nowy papie musia zdoby poparcie woskiej wikszoci. Niemniej aden kandydat nie mia szans na wybr
bez znaczcego poparcia kardynaw z innych krajw. Dyplomaci francuscy i brytyjscy po rozmowach
postanowili optowa za Pacellim, zakadajc, e wzorem Piusa XI poprze kraje demokratyczne. Ale jego
poparcie dla nich wcale nie byo pewne, a on sam bynajmniej nie by przekonany, e zostanie gow Kocioa,
gdy - wedle siostry Pasqualiny - spakowa si, by opuci Watykan. Cz rzymskich dyplomatw wierzya
niezomnie, i kolegium elektorskie zgodnie z tradycj odrzuci kandydatur dotychczasowego sekretarza
stanu, aby powetowa sobie to, czego im zabrako za rzdw Piusa XI. Inni zastanawiali si, czy po tak silnym
i zdecydowanym papieu Pacelli nie okae si za saby 3. Uwaajcy go za ugodowca, niemieccy dyplomaci w
Rzymie chyba mu sprzyjali, chocia opinie o nim wrd nazistw w Berlinie byy podzielone i raczej letnie.
Bez wtpienia cieszy si poparciem czterech niemieckich kardynaw, natomiast kardyna Innitzer z Wiednia,
ktry jeszcze nie odzyska rwnowagi po rozmowie ze zmarym Piusem XI, by, w opinii radcy ambasady
niemieckiej, bardzo zdezorientowany i przestraszony 4.
Jak si zdaje Pacelli od samego pocztku mia za sob wikszo kolegium elektorskiego, lecz daleko
nie wszystkich. Zdecydowanie przeciwny by mu - jak odkry ambasador Francji, Charles-Roux - pracujcy w
kurii rzymskiej synny brodaty praat, kardyna Eugne Tisserant, ktry sekretarza stanu Piusa XI uwaa za
czowieka z natury chwiejnego. Z obawy przed znaczcym wpywem Tisseranta na innych Charles-Roux
spotka si z nim powtrnie. Francuzi sdzili, e Wosi podziel gosy pomidzy papiea duszpasterza, w
rodzaju ascetycznego witego Elii Dalia Costy z Florencji, a polityka, czyli Pacellego, pewnego faworyta w
tej kategorii. Wrd opcji propolitycznej swoich zwolennikw mia te byy nuncjusz papieski w Paryu,
kardyna Luigi Maglione. W opinii francuskiego ambasadora, Tisserant mg wykorzysta ewentualne
podziay do odcignicia sporej grupy zagranicznych kardynaw od byego sekretarza stanu. Swoim
przeoonym w Paryu Charles-Roux napisa, i mimo jego stara Tisserant jest przeciwny wyborowi
kardynaa Pacellego, gdy ma go za czowieka niezdecydowanego, chwiejnego, bardziej stworzonego do
wykonywania polece ni ich wydawania5.
Szedziesiciu dwch uprawnionych do gosu kardynaw weszo na konklawe 1 marca 1939 roku o
szstej. Trzech kandydatw zza oceanu O' Connell z Bostonu, Leme z Rio de Janeiro i Copello z Buenos
Aires przybyo w ostatniej chwili, tego ranka zsiadajc w porcie w Neapolu z pokadu Neptunii. Zgodnie
z tradycj, kardynaw ulokowano w prostych celach, oddajc im do dyspozycji ksiy, by dbali o ich
potrzeby. Mieszkajcy w paacu apostolskim Pacelli pozosta u siebie pod opiek matki Pasqualiny.
Procedur gosowania na konklawe otacza najcilejsza tajemnica, ktrej zamanie grozi skazaniem si
na ekskomunik. Ale przecieki istniej, a konklawe z 1939 roku nie byo pod tym wzgldem wyjtkiem.
Wedle wersji Giancarla Zizoli, utrwalonej w jego ksice Quale Papa? 6, gosowania przebiegay nastpujco:
W pierwszym Pacelli wyprzedzi dalla Cost i Maglionego, otrzymujc dwadziecia osiem gosw. W drugim
zwolennicy dalia Costy poparli Pacellego, co dao mu trzydzieci cztery gosy.
2 marca po poudniu zdajcy do Kaplicy Sykstyskiej na trzecie glosowanie watykaski sekretarz
stanu upad na schodach w chwili, gdy chcia co powiedzie kardynaowi O'Connellowi. Namiestnik
Chrystusa na ziemi! zawoa pono na to kardyna Vedier z Parya. Pacelli natychmiast wsta i ruszy dalej,
ciskajc bolc rk 7. Wszed do kaplicy i o 17.25, w trzecim gosowaniu, zosta czterdziestoma omioma
gosami wybrany na papiea. Byo to najkrtsze konklawe od trzystu lat. Wedug Charles'a-Roux, Tisserant
gosowa przeciwko Pacellemu do samego koca, uwaajc jego wybr za pomyk8.
Brzemi pontyfikatu nowy papie przyj, jak wymaga obyczaj, z pobonym wahaniem. Siedzcy
blisko niego purpurat odnotowa, e przy ostatnim gosowaniu witobliwy kardyna, blady i gboko
wzruszony, zamkn oczy i jakby struchlay, pogry si w modlitwie. W tej namaszczonej ciszy upyny
minuty 9. Z szacunku dla tradycji zapocztkowanej przez Pia Nona, a kontynuowanej przez bdcego mu
wzorem Piusa X oraz Piusa XI Eugenio Pacelli przyj to samo imi.
Ci dwaj ogromnie si rnili napisa o odmiennoci poprzedniego i nowego Piusa nastpca
Charles' a-Roux na stanowisku ambasadora Francji w Watykanie, hrabia Wladimir d' Ormesson. - Po

93
krzepkim mediolaskim alpinicie nasta, bardziej bierny z usposobienia, rzymski mieszczanin. Uczonego
zastpi dyplomata 10.

Piusa XII aprobata Hitlera

Cztery dni po wyborze Pacelli odby rozmow z czterema niemieckojzycznymi kardynaami:
Bertramem, Schultern, Faulhaberem i Innitzerem, jasno stawiajc spraw, i wszystkie kwestie dotyczce
Niemiec bdzie zaatwia osobicie. Pragn te zapozna ich z listem, ktry zamierza wysa do Hitlera w
zwizku ze swoim wstpieniem na tron papieski. Podczas gdy jego poprzednik przyszykowa surow ocen
nazizmu i antysemityzmu oraz zamierza odwoa z Berlina swojego nuncjusza, Pius XII w nastpujcych
sowach zaaprobowa wodza Rzeszy:
Do Szanownego Pana Adolfa Hitlera, Fhrern i Kanclerza Rzeszy Niemieckiej! Rozpoczynajc nasz
pontyfikat, pragniemy zapewni Pana, i nadal z oddaniem bdziemy suy duchowemu dobru narodu
niemieckiego, ktrego przywdztwo Panu powierzono (...) W cigu naszego dugoletniego pobytu w
Niemczech staralimy si z caych si ustanowi harmonijne stosunki pomidzy Kocioem a pastwem. Teraz,
gdy nasze duszpasterskie obowizki zwikszyy nasze moliwoci, o ile arliwiej modli si bdziemy w tej
intencji. Niechaj pomylno narodu niemieckiego i jego postp we wszystkich dziedzinach zici si z Bo
pomoc! 11.
Wyranie rozmijajc si z prawd historyczn, nowy papie zapragn wmwi niemieckim
hierarchom, e pochlebczy list, jaki po mierci zapalczywego Piusa IX w roku 1878 Leon XIII wysa do
Bismarcka, doprowadzi do zakoczenia Kulturkampfu 12. Czy zatem nie powinni wysa tych pokojowych
pozdrowie z nadziej na podobny skutek? Pozostawiwszy t niezwyk wersj historii ojczystej bez
komentarza, reszt rozmowy kardynaowie powicili bahostkom w rodzaju, czy Hitlera naley tytuowa
szanownym, czy moe lepiej wielce szanownym panem.
Po ustaleniu treci listu w zacytowanej formie Pacelli przywoa myl swego poprzednika, e
utrzymywanie nuncjusza papieskiego w Berlinie jest sprzeczne z naszym honorem. wiat nie pojmie powiedzia mu Pius XI - jak moemy podtrzymywa stosunki dyplomatyczne z pastwem, ktre w taki
sposb traktuje Koci. Wasza witobliwo, a co bymy na tym zyskali? - odpar na to papieowi jako
sekretarz stanu. - Jeeli wycofamy nuncjusza, to jak bdziemy si kontaktowa z niemieckimi biskupami?
Pius XI zrozumia to i ochon.
Nie mona stworzy wraenia, e Stolica Apostolska je [stosunki z Niemcami] zrywa, zgodzi si
posusznie z Pacellim kardyna Bertram.
Potrzeb zachowania stosunkw dyplomatycznych z Rzesz Hitlera nowy papie uzasadni
nastpujco: Pewni kardynaowie zwrcili si do mnie z pytaniem, dlaczego po tym wszystkim wci
udzielam audiencji niemieckiemu ambasadorowi. Jak omiela si, zapytuj, o nie prosi? Odpowiadam wic:
A co mi pozostaje? Musz traktowa go przyjanie. Nie mam wyjcia. Zerwa negocjacje jest atwo. Ale
odbudowa je?... Musielibymy pj na Bg jeden wie jakie ustpstwa! Ten reim z pewnoci nie wznowiby
ich bez ustpstw z naszej strony.
Tak wic od samego pocztku pontyfikatu Pacelli traktowa przywdc nazistw bardziej uprzejmie,
ni wymagay tego wzgldy dyplomatyczne, a niemieccy biskupi poszli w jego lady. Niezwykle przyjazny
list nowej gowy Kocioa do szanownego pana Hitlera min si z najserdeczniejszymi gratulacjami
fhrera i rzdu 13. W nastpnym miesicu, 20 kwietnia, na wyrane polecenie Pacellego nuncjusz papieski w
Berlinie, arcybiskup Orsenigo, otworzy uroczyste przyjcie z okazji pidziesitych urodzin wodza Rzeszy,
zapocztkowujc tym samym tradycj skadania mu ycze urodzinowych. Przez kilka rozstrzygajcych lat,
jakie pozostay Hitlerowi i jego Rzeszy, kardyna Bertram z Berlina co roku przesya w tym dniu fhrerowi
najserdeczniejsze yczenia dla (...) w imieniu niemieckich biskupw i diecezji, doczajc arliwe
modlitwy, ktre katolicy Niemiec l do nieba sprzed swoich otarzy 14.
Przemawiajc 20 czerwca 1939 roku do kardynaw z Kongregacji ds. Nadzwyczajnych (czyli
publicznych) Pacelli owiadczy, i zerwanie negocjacji z Niemcami zwolnioby Hitlera z respektowania
pozostaych, dotd nie zamanych, artykuw konkordatu z Rzesz 15.

Koronacja
Pacelli zosta ukoronowany 12 marca 1939 roku. Pierwsi z czterdziestu tysicy posiadaczy wejciwek
zaczli gromadzi si na stopniach Bazyliki w. Piotra o trzeciej nad ranem. O szstej, kiedy przez kopu
Michaa Anioa do rodka wpado blade wiato wiosennego witu, otwarto masywne brzowe drzwi i do
wityni zaczli si wlewa gocie. O smej napywali nadal, szukajc dla siebie miejsca w jej ogromnym

94
marmurowym amfiteatrze.
Na placu przed bazylik zgromadziy si tumy rzymian i pielgrzymw z caego wiata. Wypeniy
ca Via della Conciliazione, upamitniajc podpisanie traktatu lateraskiego ceremonialn tras, ktra
wioda od placu w. Piotra nad Tybr, przez most na rzece i Corso Vittorio Emanuele II po jej drugiej stronie.
Oywienie ponadmilionowych, jak oceniano, godzinami toczcych si w chodnym socu ludzkich rzesz
roso.
Urodzony we Francji wojowniczy katolik, angielski pisarz Hilaire Belloc, pracujcy dla
amerykaskiego koncernu prasowego Hearsta, podniecenie tumw przypisa gwnie odrzuceniu w tym
dniu pozorw, ktrych zachowanie wymusza faszyzm.
By to zadziwiajco pikny widok, najpikniejszy, jaki ogldaem w yciu (...) Wikszo stanowili
rzymianie. rdem ich wyjtkowego podniecenia bya, jak mniemam, sposobno wyraenia prawdziwych
uczu. Pod wadz nowoczesnych despotyzmw takie okazje s rzadkoci, wic wykorzystuje si je w peni
16.
W opinii innych, nastrj tumw odzwierciedla wojn nerww, podsycan gazetowymi i radiowymi
wieciami o najnowszych awanturniczych szarach Hitlera. W chwili gdy na placu w. Piotra gromadziy si
tumy, w Niemczech zmobilizowano czterdzieci dywizji, a doniesienia mwiy o ruchach oddziaw
Wehrmachtu, ktre na granicy z Czechosowacj szykoway si do uderzenia na Prag.
W powszechnym odczuciu, wyraanym w prasie katolickiej pomidzy wyborem a koronacj nowej
gowy Kocioa, wstpienie Pacellego na Tron Piotrowy oznaczao koniec dugoletniego silnego kultu papiea.
Czy nowy papie nie podziwia Marconiego, konstruktora potnego nadajnika radiowego, zainstalowanego
w ogrodach Watykanu? Czy nie entuzjazmowa si nowoczesnymi rodkami przekazu, a zwaszcza radiem?
Przypominano, e odwiedzi Angli i Pary, e by papieskim nuncjuszem w Monachium i Berlinie, e jako
watykaski sekretarz stanu dwukrotnie - w podrach do Stanw i Ameryki Poudniowej przepyn
Atlantyk i goci w Europie rodkowej. aden inny dostojnik w dziejach Kocioa, aden papamobile kandydat na papiea - nie podrowa tak czsto i tak daleko.
Wyczuwajc nastrj panujcy w Kociele, przekonany, e waciwie ocenia nowego Ojca witego,
redaktor naczelny midzynarodowego tygodnika katolickiego The Tablet, Douglas Woodruff, w
sprawozdaniu z koronacji napisa: Papie, ktry do tej katedry wjecha w peni rozkwitu sekularyzmu, znw
znalaz si wrd ludzi 17. Zapowiedzia, e Eugenio Pacelli bdzie zwalcza zo rosncego zewiecczenia nie
przez triumfaln izolacj, ale wychodzc do wiata, aby wzmocni chrzecijaskie przesanie goszone wszem
i w imieniu wszystkich ludzi dobrej woli na falach radiowych i z migoczcych ekranw kin na caym globie.
Eugenio Pacelli, Pius XII - wieszczy redaktor The Tablet swym wpywowym czytelnikom - zburzy mur
pomidzy Kocioem i wiatem. Odsakralizuje, zdecentralizuje i zdemistyfikuje papiestwo, miao niosc
ludom ziemi chrzecijaskie przesanie, by walczyy z neopogastwem.
Ale tego chodnego, pogodnego ranka widoki na spenienie takiej wizji nie byy a tak pomylne. Pod
wzgldem ogldalnoci koronacja Piusa XII z pewnoci nie miaa sobie rwnych. Ale czy ta wspaniaa msza
koronacyjna bya jaskk nowego papieskiego populizmu? A moe gloryfikowaa kocielny triumfalizm?
Nowy papie zarzdzi, aby nie szczdzono kosztw. W roku 1878 Leona XIII ukoronowano papiesk
tiar w Kaplicy Sykstyskiej. Benedykta XV w rwnie skromny sposb na pocztku mrocznych dni pierwszej
wojny wiatowej. Koronacji Piusa XI w roku 1922 dokonano na podium przed grobowcem w. Piotra. Ale
takiej mszy koronacyjnej jeszcze nie widziano bya pierwsz, ktr transmitowano przez radio na cay
wiat, pierwsz, ktr w caoci sfilmowano, pierwsz, ktr od wstpienia w roku 1846 na tron papieski
Piusa IX odprawiono na placu w. Piotra, pod goym niebem w obecnoci rzesz wiernych. Jej celem byo
jednak nie tyle zblienie papiea do ludzi, co oddalenie go i wyniesienie ponad nich na podziw wiatu.
Punktualnie o wp do dziewitej rano Pacelli wrd gromkich oklaskw przyby do atrium,
wielkiego przedsionka bazyliki, by pobogosawi zebranych dygnitarzy i czonkw rodw krlewskich.
Potem za ubrani w kapice od zoce stroje ksita, ambasadorowie i wybitni przedstawiciele narodw
wiata przeszli dwjkami poudniow naw do miejsc po lewej stronie wysokiego otarza. Byli wrd nich
ksi i ksina Piemontu, hrabia Flandrii, reprezentujcy Wielk Brytani ksi Norfolku, dwch byych
krlw Ferdynand Bugarski i Alfons Hiszpaski, przedstawiciel Stanw Zjednoczonych, czoowy katolik
bostoski i ambasador amerykaski w Londynie, Joseph Kennedy, francuski poeta i dramaturg Paul Claudel,
a take premier Irlandii, Eamon de Valera, ktry, co dziwne, jak odnotowa Woodruff, szed w parze z
ziciem i ministrem spraw zagranicznych Mussoliniego, hrabi Galeazzem Cianem, ktry potem urzdzi
awantur o to, e w procesji umieszczono go za angielskim arystokrat. W organizacji protokou papieskiego
panowa znaczny baagan, zapisa z przeksem tego dnia w pamitniku Ciano. Spord wielkich mocarstw
tylko hitlerowskie Niemcy nie przysay nikogo znacznego, poprzestajc na delegowaniu swojego

95
watykaskiego ambasadora, Diega von Bergena.
A potem wielk naw rodkow nadesza gwna procesja, pochd dostojnikw kocielnych w
byszczcych biaych ornatach i mitrach - z przodu kardynaowie kurialni, dalej metropolitalni ksita
Kocioa, a za nimi arcybiskupi, biskupi i opaci kongregacji benedyktyskich. Na kocu za ukaza si Pacelli,
w zotej mitrze i szacie sztywnej od zotego filigranu. Tu es Petrus et super hanc petram aedificabo ecclesiam
meam, zapiewa chr Kaplicy Sykstyskiej. Ty jest Piotr [czyli Skaa] i na tej Skale zbuduj Koci mj.
Wachlowany ceremonialnymi pirami zwanymi flabelli i niesiony w grze w sedia gestatoria,
tradycyjnej papieskiej lektyce, przez grup Czarnej Szlachty (luminarzy ze szlacheckimi tytuami papieskimi)
w biaych rkawiczkach, Pacelli z ascetyczn, blad jak pergamin twarz, gboko osadzonymi oczami z
powag spogldajcy na wiernych wyglda jak przywdca ludu. Pochylony do przodu, lecz ze sztywn
szyj, szerokimi, eleganckimi ruchami dugich, szczupych doni skadnie bogosawi na prawo i lewo
klkajce falami tumy. Przed nim kroczy mistrz ceremonii, ktry co jaki czas zatrzymywa procesj.
Trzykrotnie obracajc si w stron nowego papiea, zapala w srebrnym trybularzu kaczki lnu. Na krtko
rozbyska pomie i zostawa popi. Sancte Pater, sic transit gloria mundi, intonowa kleryk. Ojcze wity,
tak przemija chwaa tego wiata.
Ale to wanie jej, chwale, dano tego dnia najpeniejszy wyraz. Mimo wojennych ciemnoci
gstniejcych nad Europ, korespondentw wiatowej prasy zahipnotyzowa w pokaz antycznych tradycji:
przepysznych strojw, dymw kadzide, lasu zapalonych wiec, litanii, piewanych po grecku i acinie lekcji z
Pisma witego i urywkw ewangelii, statecznej choreografii kapanw w zotych szatach i taftowych albach
z brabanckimi koronkami. Dla tych, ktrzy bezporednio lub na kronikach filmowych ogldali wielkie
nazistowskie i faszystowskie zgromadzenia, ta, celebrowana przy dwikach gregoriaskich chrw i
wybuchach barokowych polifonii, liturgia stanowia wspaniae wyzwanie dla prostackich neopogaskich
wiecw dyktatorw.
Widowisko to oczarowao fachowe oko Toma Driberga, londyskiego dziennikarza lubujcego si w
teatralnej przesadzie. Bya to jedna z najwspanialszych ceremonii, w jakich uczestniczyem 18, orzek.
Driberg, ktry do Bazyliki w. Piotra przyby w nader wykwintnym wieczorowym stroju i rkawiczkach,
zafascynowany odnotowa, e kardynaowie caowali papiea w rk i stop, arcybiskupi i biskupi w rk i
kolano, a opaci w mitrach tylko w stop.
Wielu wiadkw, katolikw i nie tylko, zapamitao zwaszcza nag zadum Pacellego, jego
uderzajc pobono. To nie by ludowy papie, czowiek pord ludzi, lecz osoba odmieniona przez
Boga.
O wp do dziesitej Pacelli przystpi do mszy, a o trzynastej nadszed moment koronacji. Zdawao
si, e chce j odwlec, gdy przeduajce si uroczystoci sprawiaj mu wielk przyjemno. Nie byo po
nim wida najmniejszego ladu zmczenia, gdy bogosawi na prawo i lewo, a jego gos (...) zachowa si i
czysto gosu srebrnej trbki, napisa Douglas Woodruff. Jednego ze wiadkw zachwycio, e przy swojej
ascetycznej budowie ciaa i postawnoci, z pierwszymi ladami siwizny na skroniach, ciemnymi oczami i
okularami w zotych oprawkach na orlim nosie, wydawa si eteryczny, jakby unosi si midzy niebem i
ziemi - zaiste prawdziwy papie, zawieszony niczym most pomidzy boskoci a czowieczestwem 19.
Widzie go, gdy odprawia msz na placu witego Piotra, byo niezapomnianym, budujcym moralnie
przeyciem, stwierdzi inny, gdy zdaje si on y w nadprzyrodzonym wymiarze 20. Natomiast Ciano
zapisa w pamitniku, e nowy papie by prawdziwie natchniony Duchem witym.
Wedug fikcyjnych proroctw Malachiasza, ten dwiecie szedziesity drugi po witym Piotrze
papie mia zasyn jako Pastor Angelicus (Anielski Pasterz). Pacelli pono osobicie zaaprobowa w
przydomek. Tak wic w dniu swojej koronacji Pastor Angelicus by na ustach wszystkich.
Dokonano jej w wielkiej loggii wychodzcej na wypeniony tumami plac. Kiedy kardyna dziekan,
jego eminencja Caccia-Dominioni, wkada na gow nowego papiea cik tiar, insygnium wadzy
pochodzce z koca pierwszego tysiclecia chrzecijastwa, chr zapiewa Zot Koron na twej gowie.
Przyjmij t przystrojon trzema koronami tiar zaintonowa kardyna - aeby wiedzia, ie jest ojcem
ksit i krlw, namiestnikiem na ziemi naszego Zbawiciela Jezusa Chrystusa, ktremu cze i chwaa na
wieki wiekw. Amen.
Na koniec nadszed czas na papieskie bogosawiestwo urbi et orbi - miastu i wiatu. Nie tracc
optymizmu co do populizmu nowego papiea, redaktor The Tablet napisa pniej:
Jak przystao na now er, nadano je przez radio (...) Czy moemy wymarzy sobie dla religii co
lepszego od wspaniaych wynalazkw naszego wieku? W dniu koronacji bylimy przekonani, e to wietnie,
i gos i gesty papiea usyszy i zobaczy cay wiat. Jego miasto pojednao si z nim, a po jego
bogosawiestwo zebrao si p Rzymu 21.

96
Jednake na placu w dole papiestwo nie cakiem jednao si z miastem, czego wiadkiem by stojcy
w tumie angielski pisarz Hugh Walpole.
Policjanci odpychali cib prc w stron Bazyliki w. Piotra, strzeonej na szczycie schodw przez
barierki odgradzajce szacownych goci, ktrzy wyszli ze wityni, aby zobaczy koronacj w loggii.
Rozkoysana ludzka masa zacza falowa jakby w rytm muzyki. A potem dobry nastrj prys. Ludzie
zaczli si nawzajem kopa i rozdawa ciosy. Walpole w pewnej chwili przesta dotyka stopami ziemi i zlk
si, e zgniot go na mier. Mign mu niemal siedemdziesicioletni Hilaire Belloc, uniesiony w powietrze i
machajcy kanapk, a take Tom Driberg w wieczorowym stroju i biaych rkawiczkach, przechylony na
bok, lecz wci umiechnity i uprzejmy. Zaraz potem w plecy Walpolea uderzya potna fala. Poleciaem
na cian tak ochoczo, jakbym wita przyjaciela, napisa. Straci dech, porwano mu kamizelk i doszcztnie
stratowano buty. Spojrzaem na balkon paacu, ale ceremonia dobiega koca. I nie zobaczyem
ukoronowanego papiea Piusa 22.
Eugenia Pacellego, Piusa XII, odniesiono ju bowiem do miejsc witych paacu apostolskiego, by
rozpocz dugie, obfitujce w wydarzenia panowanie.

Kim jest Pacelli?

Jak dobrze dyplomaci i prasa znali czowieka, ktry odziedziczy paliusz biskupa Rzymu i papiesk
tiar w chwili, gdy wiat stan na krawdzi wojny? Jakiego przywdztwa, jakiego wpywu na Koci
katolicki i wieckich mw stanu po nim oczekiwali?
Patrzc na ogrom rodkw gromadzonych z myl o wojnie, Pius XII mg odwoa si do wiernoci i
oddania p miliarda dusz - katolikami bya przecie poowa ludnoci Wielkiej Rzeszy Hitlera, jedna czwarta
czonkw SS - i to w czasie, gdy biskupi, ksia, zakonnicy, zakonnice i wierni zobowizani byli do
bezprzykadnego posuszestwa. Nowy papie nie mia wprawdzie armii, ale dziki rozrastajcej si od p
wieku centralistycznej wadzy papieskiej zyska wielki wpyw na serca i umysy katolikw. Bdc, we wasnej
ocenie, najwyszym sdzi wartoci moralnych na ziemi, bra tym samym na siebie ogromn
odpowiedzialno. Rodzio si wic pytanie, jak instytucja papiestwa i on sam, ktry j uosabia, poradz
sobie z wyzwaniami, najtrudniejszymi w dugiej historii Kocioa.
W dniu, w ktrym wybrano go na papiea, Pacelli skoczy szedziesit trzy lata. W tym wieku
wikszo ludzi na stanowiskach myli o emeryturze, a poniewa by wysokim dostojnikiem kocielnym od
lat trzydziestu, jego najwiksze osignicia byy dobrze znane.
Lata spdzone w dyplomacji i na wysokim urzdzie w Watykanie oznaczay, e do swoich znajomych
mg zaliczy wikszo katolickich hierarchw na wiecie. A jednak, pomijajc dobrze znane fakty i oglniki,
jego tryb ycia, osobowo, talenty i osobiste pasje pozostaway tajemnic. Mwiono o jego duej inteligencji,
uzdolnieniach jzykowych, wietnej pamici i rzucajcej si w oczy pobonoci. Kt jednak naprawd mg
powiedzie, jaki jest lub do czego jest zdolny?
Wszystko wskazuje, e nie mia grona najbliszych przyjaci, ktrych traktowaby na rwnej stopie.
Od mierci brata Francesca w roku 1935 nie zbliy si z nikim z reszty rodzestwa. Przez dwadziecia lat o
jego codzienne potrzeby dbay trzy niemieckie zakonnice, a osobisty sekretarz, dyskretny, trzymajcy si w
cieniu niemiecki jezuita, by jeszcze bardziej tajemniczy ni on. Odkd po wywiceniu na biskupa i
wyjedzie w roku 1917 do Niemiec przyszy papie wyszed spod opieki matki, zacz - wyjwszy uroczyste
przyjcia - jada sam.
Podrujc po wiecie, pozna wielu politykw, lecz w ostatnich latach jedzi za ocean jako gowa
stanu, przyjmowany z wszelkimi szykanami w postaci czerwonych dywanw i orkiestr dtych. Za granic
oddawano do jego dyspozycji paace, apartamenty prezydenckie i luksusowe kabiny, przypominajce
wielkopaskie komnaty i pokoje w Watykanie, a woono wycieanymi limuzynami, salonkami i specjalnie
zamawianymi samolotami. Od czasu, gdy tu po czterdziestce odwiedzi grnicz osad w Bawarii, nie
widziano go publicznie ubranego inaczej ni w sutann, karmazynowy pas i obszern jedwabn peleryn.
Jako nuncjusz papieski w Berlinie, znany by z potajemnych przejadek konnych w majtku pewnej bogatej
rodziny. Ale w przeciwiestwie do Piusa XI nie gustowa w zdrowotnych spacerach po grach. Przez ponad
dwadziecia lat urlopy spdza w luksusowym zaciszu szwajcarskiego sanatorium, ktre prowadziy
zakonnice. Jedynymi zwykymi miertelnikami, z jakimi si styka, byli szoferzy i papiescy szwajcarzy.
Bratanie si z ludmi niskiego stanu nie leao w jego naturze.
Tylko tyle, cho zapewne jeszcze mniej, wiedzieli o nim w dniu koronacji ludzie zajmujcy si
informowaniem rzdw i czytelnikw gazet. Powierzchowne i pochlebne opinie redaktorw, dyplomatw i
urzdnikw pastwowych o nowym papieu wiadczyy nie tyle o ich sabym rozeznaniu, co o zwykym

97
braku informacji o jego charakterze, psychice i yciorysie.
W prasie woskiej panowa powszechny zachwyt. Wydaje si wprost stworzony do suby w Stolicy
Apostolskiej - pisaa Avenire d' Italia - nie tylko z racji zamiowa i wyksztacenia, lecz dlatego, e jest
rzymianinem. I tak jak rzymianin w najwyszym stopniu odczuwa powszechn misj apostolskiego Rzymu.
Hrabia Ciano publicznie powita wybr Pacellego jako wielki sukces Woch, ale w koach dyplomatycznych
powtpiewano w jego szczero.
Opinie w Wielkiej Brytanii byy najczciej przychylne i nieodmiennie uprzejme. Jego pierwszym
tytuem do bycia papieem jest wyjtkowe dowiadczenie w kierowaniu sprawami Kocioa i w prowadzeniu
polityki Watykanu, ktre zdoby jako nuncjusz, napisa czoowy dziennikarz Timesa. Gazeta Sunday
Times pochwalia jego sprawdzony charakter; Manchester Guardian - znakomit dyplomacj, a
Observer umiowanie pokoju, miosierdzie i chrzecijaskie ideay. Natomiast brytyjski pose przy
Stolicy Apostolskiej, Osborne, zapewni MSZ w Londynie o jego witobliwym charakterze, ogromnym
dowiadczeniu politycznym i wielkim uroku. Pacelli - pia z zachwytu - to wzr doskonaoci, jakim
powinien by Pastor Angelicus. Przyzna si jednak do jednej wtpliwoci: nie by pewien siy charakteru
podwadnego takiego autokraty jak Pius XI 23.
Podobnie grnolotnym stylem wyraali swj entuzjazm Francuzi. Nastpca Piusa XI posiada
wszystkie niezbdne przymioty, aby zaj swoje miejsce w historii, napisano w Le Temps. Jego wybr
moe otworzy er midzynarodowego pokoju, przypuszczano w L' Ouvre.
Ten wybr jest najlepsz gwarancj utrzymania wysokiego moralnego poziomu papiestwa, na jaki
wznis je Pius XI 24, poinformowa telegraficznie ministra spraw zagranicznych w Paryu francuski
ambasador w Watykanie, Charles-Roux.
Prasy portugalskiej, fantazjujcej przed konklawe na temat szans najmodszego z kardynaw,
patriarchy Lizbony, arcybiskupa Cerejeiry, wybr Pacellego nie uszczliwi. Hiszpascy frankici te byli
skwaszeni, obwiniajc nowego papiea - cakiem niesusznie, gdy okaza si wiernym obroc caudilla o
neutraln postaw Piusa XI podczas wojny domowej. Ale te odosobnione pretensje z naddatkiem
wynagrodziy pochway ze Stanw Zjednoczonych, pastw Ameryki rodkowej i Poudniowej, a nawet
protestanckich krlestw Skandynawii.
W Rzeszy wybr i koronacj nowego papiea przyjto, jak byo do przewidzenia, z mieszanymi
uczuciami. 3 marca w Berliner Morgenpost napisano: W Niemczech nie wita si tego wyboru przychylnie
ze wzgldu na wrogo Pacellego do narodowego socjalizmu, a we Frankfurter Zeitung: Wiele jego
przemwie wiadczy o tym, i nie w peni rozumie on polityczne i ideologiczne siy, ktre rozpoczy swj
zwyciski marsz w Niemczech. Pius XII to nie Pastor Angelicus (...) - oznajmia hitlerowska tuba, Danziger
Verposten - Pacelli nigdy nie by duszpasterzem, kaznodziej. Przez blisko czterdzieci lat zajmowa si
dyplomacj, doczesn polityk Watykanu. Natomiast austriacka nazistowska gazeta Graz nazwaa now
gow Kocioa niewolniczym utrwalaczem zgubnej polityki Piusa XI , owiadczajc, e dla niemieckiego
narodu nie jest wane, czy w Watykanie zasiada Pius XI, czy Pius XII.
W potoku gazetowych depesz i telegramw sanych przez dyplomatw do swoich ministerstw
zabrako wszake szczeglnej nuty sceptycyzmu, na jak zdoby si Heinrich Briining. Byy kanclerz Rzeszy i
czoowy przywdca potnej ongi katolickiej partii Centrum, ktry rozsta si z Pacellim w gniewie, zna go
jako polityka jak mao kto.
2 marca, po wyborze Pacellego na papiea, sir Robert Vansittart z brytyjskiego MSZ zaprosi
przebywajcego na wygnaniu w Londynie Briininga na lunch. Spyta go wwczas, co myli o nowym
nastpcy Piotra. Briining - napisa w sprawozdaniu do ministra spraw zagranicznych, lorda Halifaxa nie
podziela powszechnego optymizmu wzgldem osoby kardynaa. Sdzi te, e Pacelli moe nadal rozwaa
moliwo pertraktacji z obecnymi reimami w Niemczech i Woszech 25.
Prawd mwic, Briining od lat mwi kademu, kto go chcia sucha, i Pacelli w zamian za
konkordat wymusi rozwizanie partii Centrum, osabiajc tym samym wol katolikw w Niemczech do
stawiania oporu i protestw. By przekonany nie tylko o tym, e nowy papie w imi zapewnienia pokoju
bdzie nadskakiwa Wochom i Rzeszy, ale e ju uciszy i wyda niemieckich wiernych na pastw wadzy i
planw Adolfa Hitlera.

XIII. PACELLI, PAPIE POKOJU

Rzadkie i ywe wyobraenie o zachowaniu si Pacellego na pocztku pontyfikatu, o gabinecie, w
ktrym udziela prywatnych audiencji i obowizujcym tam protokole daje opis angielskiego pisarza,

98
Bernarda Walla 1.
Najpierw go trafia do maego brzydkiego, wyoonego dywanami, przeadowanego ozdobnymi
gzymsami, freskami i zoceniami przedpokoju z okropnymi medalionami wspczesnych papiey na
cianach, gdzie kazano mu czeka a do pojawienia si postaci w fioletach, tak cicho stpajcej po grubych
kobiercach, jakby na niewidocznych stopach nie miaa butw. Przykazawszy gociowi i za swoim
przykadem, tu za progiem papieskiego gabinetu sekretarz Piusa XII uklk na dywanie i nisko si pokoni
postaci w bieli, siedzcej przy biurku nieruchomo, ze zoonymi rkami. Papie poda Wallowi do
pocaunku upiercienion do, a potem wskaza mu fotel po prawej. W gabinecie Wall zauway i zapamita
grube kotary i marmury, kojarzce mi si tylko z cesarskim paacem. Inni twierdzili, e dominoway tam
czerwie i zoto. Na biurku pitrzyy si gazety i dokumenty. W gazetach pozaznaczano fragmenty (...)
Nie dostrzegem adnych ksiek, a tylko cae stosy drukowanych dokumentw.
Pacelli nalega, by rozmawia po angielsku. Przygotowane powitanie: Bardzo lubi Angli. Byem w
Anglii. Widziaem angielsk flot na kanale Spithead - formuk, ktr jako papie rozpoczyna rozmowy z
wszystkimi Anglikami wypowiedzia cienkim, wysokim, niemal piskliwym gosem, nawizujc do
uroczystej parady flagowych okrtw brytyjskiej marynarki krlewskiej w Portsmouth, ktrej wiadkiem by
w roku 1907. Wall odnis wraenie, e mimo swej sawy lingwisty, Pacelli nie za dobrze zna angielski.
Niemniej, tak ja wielu innych, znalaz si pod jego urokiem.
W trakcie wygaszania przemowy wyraz jego ruchliwej, bardzo kulturalnej twarzy zmienia si od
agodnego umiechu po gbokie zainteresowanie osob rozmwcy. Gestykulowa z wpraw aktora (...)
Wskie czoo, pociga twarz, subtelny, inteligentny, cho, moim zdaniem, niezbyt gboki (...) Promieniowa
tak przyjazn trosk o mnie, e a mnie to gnbio. Byem ujty i wzruszony, e troszczy si o mnie bardziej
ni ja sam.
Pacelli wstawa o wp do sidmej i przed otwartym oknem, ktre wychodzio na plac w. Piotra,
zmawia krtk modlitw. Potem bra zimny prysznic i w prywatnej, ssiadujcej z sypialni kaplicy
odprawia msz. Do mszy, w ktrych zawsze uczestniczyy matka Pasqualina i pomagajce jej niemieckie
zakonnice, suyli mu kamerdyner Giovanni Stefanori lub szofer lokaj Mario Stoppa. Skadajce si tylko z
ciepego mleka i niewielkiej iloci chleba niadania, tak jak i inne skromne posiki, jada sam. Interesowa si
te i popiera w peni dodatkowe, oprcz obowizkw domowych, zajcie matki Pasqualiny, ktra z
prowadzonego przez siebie magazynu w Watykanie rozdawaa potrzebujcym mieszkacom Rzymu koce,
odzie i jedzenie. Do ich przewozu uywano papieskiego samochodu.
Poow ranka zajmowaa Piusowi XII praca w pomalowanym na (jak okreli to ojciec Leiber)
powszedni szary kolor gabinecie, w ktrym przyjmowa watykaskich dostojnikw. Potem - w bardziej
wykwintnych, znajdujcych si pitro niej, komnatach - udziela audiencji dyplomatom i wanym
osobistociom bawicym przejazdem w Rzymie. Po poudniu za w audytorium zwanym Sal
Bogosawiestw zacz przyjmowa na specjalnych audiencjach generalnych mae i due grupy
pielgrzymw.
Kadego popoudnia po obiedzie i krtkiej sjecie Mario Stoppa wiz go wielkim staromodnym
cadillakiem ze zotymi klamkami i tronem do watykaskich ogrodw. Tam papie przechadza si przez
godzin, czytajc dokumenty. Szofer za nis je za nim krok w krok w teczce, na wypadek gdyby Ojciec
wity zapragn uzyska wicej informacji. Wieczory zbiegay Pacellemu na pracy i modlitwie, w tym
racu, odmawianym w prywatnej kaplicy wsplnie z zakonnicami. Po kolacji pracowa, czsto do drugiej w
nocy, ale do maego ka z elazn ram kad si nieodmiennie dopiero po uprztniciu biurka i
pochowaniu dokumentw.
Jednym z pierwszych jego posuni jako gowy Kocioa byo powierzenie kluczowego stanowiska
watykaskiego sekretarza stanu modszemu ode o rok kardynaowi Luigiemu Maglionemu, w ktrym
niewielka grupa kardynaw upatrywaa, jak ju wspomnielimy, kandydata na papiea. Maglione urodzi si
i wychowa w wiosce koo Neapolu, a wyksztacili go jezuici. Po okresie suby kapaskiej w jednej z
rzymskich parafii w roku 1909 zosta mianowany nuncjuszem papieskim w Szwajcarii, a w roku 1926
nuncjuszem w Paryu. By stanowczy, bardzo inteligentny, zaprawiony w dyplomacji i obyty w wiecie, a
jego dowiadczenia z Francji uzupeniay, jak mona sdzi, wiedz Pacellego o Niemczech. W gabinecie
zafascynowanego histori wojskowoci nowego sekretarza stanu wisiay mapy kampanii napoleoskich.
Przez ca drug wojn wiatow ledzi bitwy, zaznaczajc je na mapie chorgiewkami. By dyskretny, a w
towarzystwie mia deprymujcy zwyczaj milcze, lecz kiedy nasza go fantazja, rwnie atwo stawa si
elokwentny. S dowody, e Maglione od samego pocztku uwaa nowego papiea za niemal rwnego sobie,
a czcy ich stosunek za partnerski. Wprawdzie Pacelli nie mia w zwyczaju, jak Pius XI, rozstawia
wszystkich po ktach, to jednak by nie mniejszym autokrat od niego i nie myla kolegowa si z wasnym

99
sekretarzem stanu. Bez wzgldu na to, jak bardzo Maglione obstawa przy swoim, to on tu rzdzi.
Zastpc sekretarza stanu w Kongregacji ds. Nadzwyczajnych, zajmujcej si stosunkami z zagranic,
by Domenico Tardini. Przysadzisty, o szerokich, skorych do umiechu ustach, pochodzi z robotniczej
rzymskiej dzielnicy Trastevere. Wszystkie pienidze oddawa na sierociniec. Nie lubi faszystw i nazistw, a
Hitlera przezwa zmotoryzowanym Attyl. Ze wzgldu na miao wypowiedzi zyska sobie podczas
wojny wrd intrygujcych dyplomatw w Watykanie du popularno, wprowadzajc oywczego ducha.
Jego odpowiednikiem w Kongregacji ds. Zwyczajnych (czyli kocielnych) - zajmujcej si z grubsza
wszystkim, czym nie zajmowaa si Kongregacja ds. Nadzwyczajnych - by Giovanni Montini, przyszy
papie Pawe VI. Ten syn waciciela gazety i polityka, zanim powici si urzdniczej i dyplomatycznej
karierze w Watykanie, peni funkcj studenckiego kapelana na uniwersytecie w Rzymie. Po subie w
nuncjaturze w Warszawie wiele lat przepracowa w Sekretariacie Stanu u Pacellego. Skrzypienie jego butw,
jak twierdzi brytyjski pose przy Stolicy Apostolskiej, sycha byo z daleka. By chudym kapanem z gboko
osadzonymi oczami i gstymi, ciemnymi brwiami, miym, spolegliwym, penym skrupuw, rozwaajcym
kady problem ze wszystkich stron, przygniecionym brzemieniem historii - co wier wieku pniej odbio si
na jego decyzji w sprawie kontroli urodze. Pacelli lubi go i faworyzowa do czasu, kiedy w latach
powojennych Montini za bardzo zbliy si do socjalizmu.

Plany pokojowe
Konsekwentnie dc do rozbioru Czechosowacji i osobicie upokarzajc jej wiekowego i
niezdecydowanego prezydenta, Emila Hach, 15 marca 1939 roku Hitler rozkaza Wehrmachtowi zaj Prag i
przystpi do podziau kraju. Po konferencji monachijskiej jesieni 1938 roku wdz Rzeszy, asy nowych
zwycistw, najwyraniej uwierzy, e mocarstwa zachodnie pogodz si z jego zapdami, i do nasilajcej si
kampanii przeciwko ydom doda ekspansjonistyczne zakusy wobec ssiadw ze wschodu. Pomstujc na
czeski rzd, zagrozi powanymi konsekwencjami, poniewa ydzi w Czechosowacji wci zatruwali
nard 2.
Tydzie po wejciu do Pragi zada korytarza do Gdaska, batyckiego portu, nalecego, jak
stwierdzi, do Rzeszy. 31 marca, liczc na powstrzymanie Hitlera, brytyjski premier Neville Chamberlain
zagwarantowa Polsce niepodlego i obieca pomoc. W obliczu narastajcego kryzysu w Europie Pacelli
powici si inicjatywom zmierzajcym do zwoania konferencji pokojowej, w ktrej papiestwo odegraoby
czoow rol. Wiele jednak zaleao od dyplomatycznego zespou, ktry zgromadzi wok siebie.
Jego cel by od pocztku jasny - koniec z prbami przywoania nazistw i faszystw do porzdku.
Publiczne inicjatywy Watykanu miaa odtd zdominowa polityka ugodowa, ktr scharakteryzowa w
zdaniu, powtarzajcym si echem w latach wojny: Papie pracuje nad pokojem. Dla nadania swojemu
pontyfikatowi wyrazu wybra sobie na herb gobic z gazk oliwn 3. Za kanw swojej pierwszej oficjalnej
papieskiej homilii, wygoszonej 9 kwietnia, w niedziel wielkanocn podczas uroczystej mszy na placu w.
Piotra, obra sowa Chwaa Bogu na wysokociach i pokj ludziom dobrej woli na ziemi. Cytujc prorokw
Starego Testamentu, ewangelie, witych Pawa i Augustyna, mwi ze swad po acinie o teologii pokoju.
Jego nieodzownym fundamentem jest prawo, powiedzia, wzywajc biskupw i ksiy, aby wszdzie
przypominali wiernym o obowizku obrony sprawiedliwoci. Czy nie jest tak - zapyta - e kiedy or
przemocy zastpuje bero sprawiedliwoci, wietlan szans na pokj wypiera straszliwa i okrutna pooga
wojny? 4.
W swoim subtelnym papieskim kazaniu nie odway si jednak wyj poza abstrakcyjne pojcia i
komunay. Dwa dni wczeniej, w Wielki Pitek, Mussolini, zmierzajc do umocnienia potgi Woch i
uprzedzenia niemieckich zakusw na Bakany, dokona inwazji na Albani. Pacelli nie potpi jej ani nie
popar, nie powiedzia nic. Czy byo to oznak zupenej neutralnoci?
Zaledwie tydzie potem, w audycji Radia Watykan do hiszpaskich wiernych, swoj pochwa
Franco udowodni jednak, e potrafi by stronniczy. Zwracajc si do biskupw hiszpaskich, wezwa ich do
wsplnych wysikw na rzecz polityki pojednania wedle zasad wpajanych przez Koci i szlachetnie
goszonych przez generalissimusa, a mianowicie: sprawiedliwego osdzenia zbrodni i askawej
wielkodusznoci wobec wszystkich, ktrzy pobdzili. Przemawiajc jako Ojciec, owiadczy, e
wspczuje tym, ktrych zwioda kamliwa i przewrotna propaganda5. Dwa tygodnie wczeniej przesa
caudillowi telegram, gratulujc mu zwycistwa katolicyzmu. Zwycistwa, ktre kosztowao p miliona
zabitych, a miao kosztowa znacznie wicej.
Ambicj Pacellego, by sta si sdzi sdziw, wiatowym mediatorem - na tym wiecie, lecz nie z
tego wiata - wspieraa nie tyle jego neutralno, co przekonanie o nadrzdnej pozycji namiestnika Chrystusa

100
Krla na ziemi. Czerpa j z idei wadzy najwyszej Leona XIII i snw o potdze, wypeniajcych pustk po
utracie przez papiestwo wadzy doczesnej. W jaki sposb mg spoytkowa t potg w przypadku Polski,
katolickiego kraju, ktry stawa si wanie ostatecznym testem na pokj i wojn?
Pomimo brytyjskich gwarancji udzielonych Polsce, cz francuskich i angielskich politykw i
dyplomatw wci bya skonna da Hitlerowi troch wicej. Jeli na drodze midzy pokojem a poog wiata
staa zgoda na drogowy i kolejowy korytarz do Gdaska, to moe lepiej, by Polacy zmikli? W zwizku z tym,
uznajc, e Niemcy zostay skrzywdzone w traktacie wersalskim, Pacelli zasugerowa, aby na
midzynarodowej konferencji pokojowej, zorganizowanej pod auspicjami Watykanu, nakoni Polsk do
ustpstw.
Po wysondowaniu w tej sprawie Mussoliniego, ktry bardzo zapali si do jego pomysu, poleci
swoim nuncjuszom w Paryu, Warszawie, Berlinie i Londynie, aby przedstawili rzdom w tych stolicach
moliwo takiego spotkania. Brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zareagowao na to z irytacj.
Lord Halifax spyta papieskiego namiestnika w Wielkiej Brytanii, arcybiskupa Williama Godfreya, czemu do
rozmw nie zaproszono Rosji. (Pytanie byo czysto retoryczne, gdy bolszewizm by dla Pacellego nie do
przyjcia). I kto przewodniczyby takiej konferencji? Sam Pius XII pod auspicjami Watykanu? Godfrey odpar,
e Jego witobliwo nie wystpiby o przyznanie mu tej roli, lecz z pewnoci rozwayby tak propozycj,
gdyby wysza ona od uczestnikw konferencji 6.
Hodujc skrajnej dyskrecji, Pacelli nie zdecydowa si powiadomi nuncjuszy, e wybada ju w tej
sprawie przywdc Woch. Kiedy wic 5 maja 1939 roku propozycja Watykanu trafia pod obrady brytyjskiej
komisji polityki zagranicznej, niewiadomi konsultacji papiea z duce, Chamberlain i Halifax j odrzucili.
Cz dyplomatw bya jej zreszt niechtna tylko dlatego, e przypisywali jej autorstwo Mussoliniemu. Na
koniec za Chamberlain postawi pytanie, czy nie byoby lepiej, gdyby Pius XII spotka si oddzielnie z
przywdcami zainteresowanych krajw - Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Woch i Polski 7.
W rzeczy samej nuncjusz papieski w Berlinie, arcybiskup Cesare Orsenigo, ju wczeniej zabiega o
rozmow z wodzem Rzeszy. Ich spotkanie ujawnio daremno inicjatywy Pacellego i ogrom cynizmu Hitlera,
ktry rozkaza ju swoim generaom szykowa si do wojny z Polsk. Nuncjusza zawieziono samolotem do
Salzburga, a przed wizyt w rezydencji fhrera na obiad do Grand Hotelu w Berchtesgaden. Po trwajcej
godzin rozmowie Orsenigo i gospodarz zjedli podwieczorek. Uczestniczyli w nim Ribbentrop i jego asystent
V. Hewel, ktry pozostawi wasn relacj z tego spotkania 8. W komplementarnym wzgldem niej licie do
Watykanu Orsenigo opisuje, jak Hitler wysucha z szacunkiem papieskiej propozycji konferencji pokojowej
i owiadczy, e nie widzi zagroenia wojn - ani pomidzy Francj a Wochami, ani pomidzy Niemcami a
Francj, przed ktr chroni Rzesz niezdobyte fortyfikacje 9. Wobec Wielkiej Brytanii fhrer nie roci sobie
adnych pretensji, chyba e w sprawie kolonii, co jednak nie mogo by powodem do wojny.
Potem za gospodarz przeszed do kwestii polskiej. Jeli chodzi o Gdask, jest on zgodnie z
werdyktem Ligi Narodw wolnym miastem - owiadczy. - Dyskusje i pertraktacje w sprawie jego statusu
wcale nie musz doprowadzi do wojny. Co do moich innych da, to dojrzej one z czasem, moe w roku
czterdziestym drugim, moe czterdziestym trzecim, a moe czterdziestym pitym. Poczekam. Nie widz
adnego powodu do wojny, chyba e Polacy strac gowy i przesadz z daniami, domagajc si, na
przykad, przesunicia polskiej granicy do Elby. Wszystko zaley od opanowania i spokojnej oceny sytuacji
przez Polsk.
Nawizujc do pikna krajobrazu gr i dobroczynnego wpywu ich spokoju,
Hitler podsun arcybiskupowi myl, aby uczestnicy proponowanej konferencji pokojowej
przygotowali si do niej duchowo. Niebawem jednak zacz oskara Wielk Brytani, e popycha narody Wochy, Hiszpani, Chiny, Czechosowacj - do wojny. A w tej chwili, dorzuci z gniewem, zachca do niej
Polsk.
Nadszed czas, by poruszy temat zasadniczy dla Pacellego - kwesti korytarza do Gdaska. Czy
zgoda na Polakw zmniejszyaby napicie? - spyta Orsenigo. W tym momencie Hitler zmieni ton.
Owiadczy, e nie boi si Polski i nie chce jej atakowa - chyba e zmuszony nierozsdnymi polskimi
prowokacjami - a zreszt jest dobrze przygotowany i cay czas wzmacnia niemieck obron.
Potem za, odrobin rozrzewniony, pochwaliwszy Rzym i artystyczne pikno Woch, przeszed do
swoich zwizkw z Mussolinim, zapewniajc, i cokolwiek si stanie, wesprze go militarnie. Ucieszya go
wie, e Ojciec wity mwi po niemiecku, i wyrazi al, e podczas zeszorocznej wizyty nie zobaczy
Bazyliki witego Piotra, donis arcybiskup. Hitler pi oczywicie do faktu, e na czas jego pobytu w
Wiecznym Miecie papie wyjecha do Castel Gandolfo. Pius XI nie chcia pozosta w Rzymie przystrojonym
kolawymi krzyami hitlerowskich swastyk.
Pniej, w prywatnej rozmowie Orseniga z Ribbentropem, w peni wyszy na jaw moliwoci

101
wzajemnej manipulacji, jakie kryy w sobie ustpliwa polityka Pacellego i zdolnoci Hitlera do czenia
pochlebstw z grobami. Minister spraw zagranicznych Rzeszy odczyta nuncjuszowi przesany 25 kwietnia
1939 roku raport ambasadora Niemiec w Watykanie, dotyczcy kilku pochlebnych, a take, jak je nazwa,
nowych sw Ojca witego o Niemczech i ich odrodzeniu. Ribbentrop powiedzia te, e nie uszy jego
uwagi modlitwy w katolickich kocioach w Niemczech w dniu urodzin Hitlera i e wszystkie te dowody
szacunku wobec gowy pastwa z pewnoci wywr dobre wraenie na samym fhrerze. W zwizku z tym
ju niedugo, cho jeszcze nie teraz, przyjdzie czas na szczegowe omwienie nieznacznej rnicy zda
pomidzy Kocioem a pastwem. W osobnej zaszyfrowanej depeszy do kardynaa Maglionego Orsenigo
napisa o probie Ribbentropa, aby nie wspomina prasie, w tym gazecie watykaskiej, o mojej rozmowie z
kanclerzem 10.
Opinia berliskiego papieskiego rezydenta w peni pokrywaa si z ugodow polityk Piusa XII.
Myl - napisa nuncjusz - e gdyby Polska, nie ustpujc w adnej sprawie, na pewien okres uspokoia si i
zamilka, to - przynajmniej w tej chwili - zniknby powd do wojny. Zyskany w ten sposb czas pozwoliby
na podjcie spokojnych, rzeczowych negocjacji, zwaszcza w sprawie eksterytorialnej autostrady przez polski
korytarz, umoliwiajcy bezporednie poczenie pomidzy niemieckimi terytoriami.
Trzy dni potem Orsenigo przeprowadzi rozmow z przedstawicielem ambasady brytyjskiej w
Berlinie. Nie chcia co prawda ujawni, co zaszo pomidzy nim a Hitlerem, nie omieszka jednak wyrazi
nadziei, e rzd Jego Krlewskiej Moci dostrzee, i od swojego wstpienia na tron obecny papie ani
sowem nie skrytykowa niemieckiej polityki wobec Kocioa. Co wicej, Jego witobliwo specjalnie zadba
o to, by to samo zrobi LOsservatore Romano 11.

Watykaska informacja
Wraz z rosncym prawdopodobiestwem wybuchu wojny dostrzeono w Watykanie wanego
dostarczyciela midzynarodowych informacji i rdo manipulowania opini w celach propagandowych. A
poniewa publikujca gwnie rutynowe informacje o spotkaniach w kurii, dziaalnoci Stolicy Apostolskiej
oraz homilie i pisma papiea gazeta L'Osservatore Romano komentowaa te wydarzenia i stosunki
midzynarodowe, wic niekiedy cytowano j bdnie dla poparcia dyplomatycznych interesw europejskich
potg.
Agencje informacyjne wykorzystyway rwnie prowadzone przez jezuitw Radio Watykan,
wypaczajc jego wiadomoci i komentarze, by manipulowa nastrojami, a take w celach propagandowych.
Wyposaona w dwudziestopicio kilowatowy niemiecki nadajnik i anten dookln radiostacja nadawaa na
czterech zakresach fal krtkich z najwyszego punktu ogrodw Watykanu, a jej program skada si z
wiadomoci, analiz oraz homilii i religijnych ordzi w wielu jzykach.
Nasuchem Radia Watykan zajmowaa si niemiecka Sonderdienst Seehaus, z siedzib nad brzegiem
jeziora Wannsee. Watykaskie audycje ledzono te w ambasadzie niemieckiej w Rzymie. Watykan ciga
wic na siebie liczne protesty, zarzucajce Stolicy Apostolskiej cige naruszanie warunkw konkordatu z
Rzesz, co w kocu doprowadzio do tego, e Pacelli nakaza jezuitom ograniczy liczb audycji w jzyku
niemieckim i wystrzega si krytykowania nazistw 12. Ale taka autocenzura przysza dopiero z czasem.
Jako zarzdca Kocioa powszechnego z siln wadz centraln, kuria rzymska (wysocy dostojnicy
kocielni zawiadujcy watykaskimi kongregacjami) komunikowaa si z diecezjami na caym wiecie w
kwestiach administracyjnych, dyscypliny wrd duchownych, liturgii i szkolnictwa. A poniewa sprawy
kocielne wci zazbiay si z interesami pastwowymi, dyplomatyczne rodki cznoci Stolicy Apostolskiej
cieszyy si znacznym zainteresowaniem politykw. Przechwytywanie depesz Watykanu stao si wic dla
wielu wywiadw spraw pierwszorzdnej wagi.
Watykaski Sekretariat Stanu kontaktowa si ze swoimi nuncjaturami i legacjami na caym wiecie za
porednictwem depesz i poczty dyplomatycznej. Przed wojn z zasady przekazywa je wraz z poczt
dyplomatyczn Woch, ale po odkryciu, e s one otwierane, zaprzesta tej praktyki. Pniej Stolica
Apostolska zacza korzysta z usug kurierw szwajcarskich, hiszpaskich, brytyjskich i amerykaskich,
wikszo przesyek kierujc najpierw do Szwajcarii, skd jechay dalej, do Lizbony i Madrytu.
Tajne wiadomoci zwykle szyfrowano i przesyano drog radiow z nadajnika w Watykanie. Pod
koniec I wojny wiatowej Sekretariat Stanu zastosowa podwjny szyfr zoony z kilku tysicy
czterocyfrowych grup numerycznych, zabezpieczony dodatkowo tabelami krtszych szyfrw, ktrych parami
naleao zastpi numeryczne pary w zaszyfrowanej wiadomoci13. Wochy i Niemcy zamay w podwjny
kod w roku 1918. Nastpnie a do roku 1939 Sekretariat korzysta z pojedynczego szyfru, zwanego
czerwonym, ktry skada si z okoo dwunastu tysicy grup, wydrukowanych w ksice szyfrw po

102
dwadziecia pi linijek na stronie.
Dla wikszego bezpieczestwa grupy te szyfrowano, zamieniajc je na litery, przy czym numer strony
zastpowano dwuznakiem zaczerpnitym z dwch tabel, uywanych w dni parzyste bd nieparzyste. W
czasie wojny do przesyania cile tajnych wiadomoci uyto dwch nowych systemw, znanych jako ty
i zielony. W tym, ktry by pojedynczym szyfrem skadajcym si z okoo trzynastu tysicy grup,
wykorzystano do kodowania numerw stron tabele dwuznakw, a do kodowania numerw wersw
pomieszane litery alfabetw. Tabele i alfabety rniy si w zalenoci od sieci adresatw i dnia miesica.
Szyfr zielony nadal stanowi cile strzeon tajemnic. Istniej jednak dowody, e by on kodem
numerycznym zoonym z piciocyfrowych grup, zaszyfrowanych dodatkowo w krtkich tabelach,
zawierajcych po sto piciocyfrowych dodatkowych grup 14. W przypadku obu wymienionych szyfrw nie
korzystano z maszyn. W pniejszej fazie wojny okazao si, e zakodowane specjalnymi szyframi informacje
dostarczali aliantom specjalni kurierzy.
Suby wywiadowcze Woch podsuchiway radiowe przekazy Watykanu z lecej blisko Stolicy
Apostolskiej stacji w forcie Boccea, nagrywajc ich w czasie wojny okoo omiu tysicy. Ocenia si, e spord
szeciu tysicy radiogramw Servizio Informazione Militare (SIM) rozszyfrowaa okoo trzech tysicy.
Deszyfratorom bardzo pomoga komrka woskiego wywiadu, Sezione Prelevamento, zajmujca si
wamywaniem do obcych ambasad i przekupywaniem dozorcw. Na pocztku wojny gwardi papiesk i
sekcj szyfrw watykaskiego Sekretariatu Stanu zinfiltrowali tajni woscy agenci. Zebrane przez nich
informacje potwierdziy po latach niesuszno zarzutw, jakoby Watykan usun tajne informacje z
dokumentw z czasw wojny opublikowanych na polecenie Pawa VI.

Pacellego naciski na Polsk

W pierwszym tygodniu maja 1939 roku Wielka Brytania i Francja dokadnie rozpatrzyy zgoszon
przez Piusa XII propozycj konferencji pokojowej, o ktrej informacje, mimo trzymania jej w tajemnicy,
zaczy przecieka do prasy w Paryu, Londynie, a nawet w odlegej Nowej Zelandii. I wtedy nagle 10 maja
Pacelli wycofa si i plan upad. Sekretariat Stanu wyjani nuncjuszom, e o decyzji papiea zadecydowao
zniknicie zagroenia wojn. Zdaniem historyka Owena Chadwicka, pomys zwoania konferencji pokojowej
pogrzeba Mussolini, gdy nie umiechao mu si w obecnoci Wielkiej Brytanii, Niemiec i Polski starcie z
Francj, z ktr mia na pieku z powodu spornych terytoriw w Afryce 15. Dlatego wsplnie z Ribbentropem
oznajmi o spadku midzynarodowego napicia w Europie. Nieco wczeniej, 7 maja, omwi z nim
preliminaria elaznego paktu, zobowizujcego Niemcy i Wochy do wsplnego prowadzenia wojny, ktry
podpisano ostatecznie w Berlinie 22 maja.
Mimo to Pacelli nie zrezygnowa z ugodowej postawy. Mocno poruszony paktem Mussoliniego z
Hitlerem, 4 czerwca poinformowa posa Wielkiej Brytanii przy Stolicy Apostolskiej, Osbornea, o swojej
gotowoci mediowania w pojedynk w sprawie rnic pomidzy Niemcami a Polsk.
Zachodni dyplomaci osupieli. Czyby papie dziaa potajemnie w imieniu Mussoliniego? Oto jakie
niewiarygodne pytanie pado w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Londynie. Jednoczenie Pacelli da do
zrozumienia, e gwarancje obrony udzielone Polsce przez Wielk Brytani utrudniy mu zadanie 16. Jego
zapa, by namwi ten kraj do powice w imi ugaskania Niemiec, skoni brytyjski MSZ do domysw, i
papiestwo zrzeko si swojego autorytetu moralnego. Sir Andrew Noble, na przykad, wyrazi nadziej, e
papie zdoa przekona wiat, i cze dla Boga jest nie do pogodzenia z czci dla pastwa. Jego zdaniem,
Pius XII prbowa wypdzi diaba agodnymi sowami 17.
Inny przedstawiciel MSZ, sir Orme Sargent, oskary Pacellego w memorandum o niemoc moraln.
Uzna, e pragnie on zachowa neutraln pozycj pomidzy krajami demokratycznymi a dyktaturami
faszystowsk i nazistowsk po to, aby w najdogodniejszym momencie wystpi w roli mediatora. Innymi
sowy, e za jego bezstronnoci stoi przerost dumy i ambicji. Moim zdaniem - napisa - miaby znacznie
wikszy wpyw na wypadki jako szermierz okrelonych moralnych zasad wspczesnego wiata ni jako
ewentualny, acz nieprawdopodobny kandydat na mediatora pomidzy pastwami Osi a pastwami
demokratycznymi.
Inicjatywy Pacellego nie przyniosy mu uznania, zwaszcza w Polsce. Amerykaski ambasador w
Warszawie, AJ. Drexel Biddle, donis Rooseveltowi, e w opinii Polakw Pius XII postpuje jak Woch, e jest
proniemiecki i nie rozumie Polski i polskiego narodu 18. Przed latem pogoski o jego naciskach na Polakw, by
poszli na ustpstwa wobec Niemiec, byy w europejskich koach dyplomatycznych tak rozpowszechnione, e
Maglione by zmuszony oficjalnie im zaprzeczy. 15 lipca 1939 roku w licie, ktry Osborne przekaza
Halifaxowi, zapewni, e papie nigdy nie wystpowa do obu rzdw z propozycj konkretnego

103
rozwizania tej sprawy, lecz jedynie z zacht, by podeszy do niej spokojnie i z umiarem 19. Kardyna
wspomnia te o zapewnieniach, i Niemcy nie zaatakuj Polski, na poparcie czego mia tylko wypowiedzi
Hitlera i ministra spraw zagranicznych Mussoliniego, hrabiego Ciano 20.
22 sierpnia okazao si jednak, e Niemcy podpisay ukad z Rosj. Wojna wydawaa si nieunikniona.
Czy papie mg w ostatniej chwili uy swego autorytetu, by zaapelowa do rozsdku? Niewtpliwie przez
wzgld na propagandow warto jego wystpienia lord Halifax - za porednictwem Osborne a - naprzykrza
mu si probami, aby przez radio potpi przemoc i zaleci pokj. W kocu w przeddzie podpisania paktu
Stalina z Hitlerem Osborne i Domenico Tardini zajli si doszlifowaniem ostrej krytyki spodziewanych
agresorw - nazistw i komunistw. Potem Tardini i Montini przedstawili papieowi cztery jej warianty.
Pacelli wybra najagodniejszy. Niemniej papieski apel by na tyle wany, e Halifax tego dnia wieczorem
zacytowa jego fragment w przemwieniu radiowym do narodu: Niczego nie traci si przez pokj. Wszystko
si traci przez wojn (...) Niechaj ludzie znw zaczn negocjowa (...) Jest tu ze mn dusza tej historycznej
Europy, dziecko wiary i chrzecijaskiego ducha. Caa ludzko pragnie chleba, wolnoci, sprawiedliwoci nie broni! Treci swojej religii Chrystus uczyni mio 21.
Pewny swego pod koniec marca rzd brytyjski, gdy zawarte z Polsk i Rosj sojusze zdaway si
gwarantowa powstrzymanie Hitlera, teraz spuci z tonu. W MSZ zrodzio si pytanie, czy papie nie
mgby mimo wszystko uszczliwi Niemcw, namawiajc Polsk do ustpstw w sprawie Gdaska, i - jako
kto stojcy ponad wszelkimi publicznymi sporami i namitnociami, jak powiedzia o sobie wiatu przez
radio 22 sierpnia - odegra gwnej roli w zapobieeniu wojnie? 29 sierpnia Maglione wysa do Mussoliniego
Pietra Tacchiego Venturiego, jezuit, ktrego dyplomatyczne talenty przeszy do legendy. Poleci mu obsypa
duce pochwaami za jego dziaania na rzecz pokoju i wymc na nim, aby zrobi wszystko, by powstrzyma
Hitlera od wojny.
Mussolini, ktremu palio si do niej nie bardziej ni Francuzom i Brytyj czykom (Tacchiemu
Venturiemu powiedzia, e nowa wojna oznacza koniec cywilizacji), przygotowa dla papiea list, aby ten
przekaza go od siebie polskim wadzom. Otwierao go zdanie, e Polska nie przeciwstawia si powrotowi
Gdaska do Niemiec, uzupenione stwierdzeniem, i Polacy powinni dy do negocjacji z Niemcami w
sprawie dwustronnego zagwarantowania praw mniejszoci narodowych. Pacellemu za, ktry w cieniu
rosncego z kad chwil niebezpieczestwa, powodowany wielk mioci do Polski, zwrci si w mowie
radiowej do wszystkich gw pastw, duce zaleci zaapelowanie do polskiego prezydenta w duchu
zaproponowanym w licie.
Zaaprobowan przez Pacellego i podpisan przez Maglionego depesz, doradzajc Polakom w
sowach zaproponowanych przez Mussoliniego - ugod w sprawie Gdaska, 30 sierpnia 1939 przesano
nuncjuszowi papieskiemu w Warszawie, Filippowi Cortesiemu. W odpowiedzi Cortesi zakwestionowa sens
kapitulacji Polski poniewczasie, ale Maglione zareagowa bezzwocznie, nakazujc mu dziaa (kopi pilnego
apelu Piusa XII do polskiego prezydenta przesano do Londynu). Nazajutrz Pacelli wystpi z ostatnim
apelem o pokj, upraszajc rzdy Niemiec i Polski, eby zrobiy wszystko co w ich mocy, aby unikn
incydentw, i powstrzymay si od krokw mogcych pogorszy obecn napit sytuacj.

Napa Niemiec na Polsk

1 wrzenia 1939 roku Hitler, dysponujcy przygniatajc przewag nowoczesnych czogw,
samolotw i uzbrojenia, najecha na Polsk, wcielajc w ycie now wojskow doktryn Wehrmachtu wojny
byskawicznej. 3 wrzenia Francja i Wielka Brytania wypowiedziay Niemcom wojn.
Zakoczenie trwajcej do 5 padziernika kampanii wojennej w Polsce ogromnie przypieszya napa
Armii Czerwonej, ktra 17 wrzenia wtargna na wschodnie tereny kraju. Polskie straty oceniono na 70 000
zabitych oficerw i onierzy i okoo 130 000 rannych, Niemcy za stracili 8 082 zabitych i 27 278 rannych23.
1 wrzenia Hitler - za porednictwem niemieckiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej podzikowa papieowi za depesz, zapewniajc, e dwa dni czeka na przyjazd polskiego emisariusza z
pokojowym rozstrzygniciem niemiecko-polskiego konfliktu. (...) W odpowiedzi na jego starania Polska
zarzdzia powszechn mobilizacj. Co wicej, wczoraj Polacy dopucili si kolejnych niesychanych narusze
granicy, tym razem przy uyciu regularnych oddziaw, ktre wkroczyy na terytorium Niemiec 24.
Gehenna Polski dopiero si zacza. Do koca wojny wskutek represji, masowych przesiedle i godu
Polska stracia okoo szeciu milionw ludzi. Przez cay wrzesie Pacelli, rozstrzsajc przeraajce wieci,
ktre nadchodziy z tego zamieszkanego gwnie przez katolikw trzydziestopiciomilionowego kraju,
milcza. Czyby liczy, e dziki neutralnej postawie w przyszoci odegra rol supernegocjatora? A moe si
obawia, e jego protest sprowokuje odwet na katolikach w Niemczech i Polsce? Co do Polakw, to Hitler nie

104
mg zrobi im ju nic gorszego. Dla Brytyjczykw i Francuzw brak gonego potpienia fhrera przez
papiea by cakiem niezrozumiay. W poczuciu ogromnego zawodu i w mocnym przewiadczeniu, e za
porednictwem Stolicy Apostolskiej Polska powinna obwieci wiatu, co si w niej dzieje, jej ambasador w
Watykanie wymg na swoim rzdzie, aby przysa do Rzymu polskiego prymasa, kardynaa Augusta
Hlonda. Hlond przyjecha tam 21 wrzenia, ale cho Pacelli powita go ciepo, odmwi zabrania gosu w
sprawie Polski.
Niemniej kardyna uzyska dostp do Radia Watykan - ktrym kierowa genera zakonu jezuitw,
ojciec Wodzimierz Ledchowski - i z dobrym skutkiem wykorzysta t moliwo. 28 wrzenia powiedzia
przez radio w wiat: Umczona Polsko, pada ofiar przemocy, gdy walczya o wit spraw wolnoci (...)
Twoja tragedia porusza sumienie wiata. (...) Na tych falach radiowych, ktre biegn przez wiat, niosc
prawd ze wzgrza Watykanu, pacz nad tob. Polsko, nie jeste pokonana! Z woli Boej powstaniesz w
chwale, moja ukochana, moja udrczona Polsko!25. Dwa dni potem Pius XII zwrci si do grupy
pielgrzymw polskich z kardynaem Hlondem na czele. Przemawia do nich z uczuciem, przewidujc
wskrzeszenie ich kraju, ktry wstanie z martwych niczym azarz.
Ale polskim pielgrzymom to nie wystarczyo. Oczekiwali od papiea bezwzgldnego potpienia
Niemiec i Rosji. Byli rozgoryczeni, a ich rozczarowanie odbio si w Rzymie gonym echem. Hlond obszed
kurialnych kardynaw, prbujc zdoby ich poparcie. Ich eminencje suchay go na og ze wspczuciem, ale
nic nie wskra. I wtedy swj gos niezadowolenia doczy premier Francji, Edouard Daladier. W depeszy do
francuskiego ambasadora przy Stolicy Apostolskiej wyrazi zdziwienie, e papie nie potpi agresorw.
Podkreli, e Pius XII powinien otworzy oczy Wochom, a jego milczenie uzna za tosame z poparciem
wojny. Opisujc gniew Polakw w Rzymie, Osborne donis o krcej tam opinii, i wystpienia papieskie
od wybuchu wojny tchrzliwie unikay zwizanych z ni kwestii etycznych 26.

Ciemnoci kryj ziemi

Kiedy papie wreszcie zabra gos, przybra on form encykliki Summi pontificatus, znanej w Anglii
pod nazw Ciemnoci kryj ziemi 27. By to najwaniejszy, przygotowywany od lipca 1939 roku,
dokument na pocztku jego pontyfikatu, tyle e spniony. Ogoszony 20 padziernika, 28 ukaza si w
L'Osservatore Romano.
Na pocztku Pacelli przedstawi w nim siebie jako namiestnika Chrystusa, ktry przemawia z wyyn
niedostpnych wiatu. Nazywajc encyklik Leona XIII Annum sacrum przesaniem z innego wiata,
przywoa rok, w ktrym papie ten powierzy ludzko boskiemu sercu Jezusa. Po czym, w retorycznym
ferworze, potpi rosnce zewiecczenie i laicyzm, wzywajc do stworzenia nowego ziemskiego adu, w
ktrym wszystkie narody uznayby krlestwo Chrystusa, Krla krlw i Pana panw, i zaleci swoim
czytelnikom, aby na zewntrzne wypadki spojrzeli w wietle wiecznoci. W pogbiajcym rnice
pomidzy witoci i wieckoci obrazie wiata krya si rozpaczliwa ironia, bo co wsplnego z realizmem w chwili gdy wiat pogra si w wojnie - mia apel do narodw o porzucenie wieckich trosk i skupienie si
na sprawach ducha? Zarazem, krytykujc kult pastwa, Pacelli przeciwstawi pastwo narodowe jednostce i
rodzinie, tak jakby pomidzy nimi nie istniay skomplikowane spoeczne zwizki.
Encyklik przepeniaa typowa dla pocztkw jego pontyfikatu retoryka, suca osabieniu wymowy
przykrych prawd, ktrych nie mg zmilcze. Nasze serce cierpi - napisa - tak jak musi cierpie serce ojca na
myl o plonie, ktry z tych mrocznych ziaren gwatu i wrogoci wzejdzie spod krwawych skib wyoranych
przez wojn. Niemniej z ca moc podkreli jedno ludzkiej rasy i jej wsplnego Stwrcy, trafnie cytujc
sowa w. Pawa: gdzie nie ma Greka ani yda, obrzezania ani nieobrzezania, cudzoziemca, Scyty,
niewolnika, wolnego, bo wszystkim i we wszystkim jest Chrystus. Nie omieszka te wspomnie o Polsce.
Krew tak wielu okrutnie pomordowanych, cho nie byli onierzami, woa do nieba zwaszcza z umiowanej
Polski (...) Ufa ona Przenajwitszej Pannie, Matce Boej, pocieszycielce chrzecijan i czeka dnia, kiedy bdzie
moga wreszcie wynurzy si, nietknita, z odmtu, ktry j pochon.
Niemniej o zaniechaniu przeze jawnego potpienia hitlerowskich Niemiec najdowodniej wiadcz
poprawki, jakie wnis do tekstu - to, co z niego usun, subtelnie skorygowa, zmieni. Wadza, ktra nie
uznaje adnych granic - napisa w pierwszym szkicu - i [po namyle, dla osabienia wymowy, doda w tym
miejscu pozornie] ulega niepohamowanemu ekspansjonizmowi, skonna jest postrzega stosunki pomidzy
narodami jako walk, w ktrej wygrywa silniejszy, a zasada siy wypiera szlachetn domen prawa. Ale w
kocu i tak usun powyszy fragment z encykliki, uznajc go za zbyt ostry 28. Mimo zawartych w encyklice
dwuznacznikw, kardyna Hlond przyj j z wdzicznoci, londyski MSZ popar, prezydent Francji
pochwali, a Mussolini zezwoli na opublikowanie. Lotnictwo francuskie zrzucio na Niemcy dziesitki tysicy

105
jej egzemplarzy. W Polsce armia hitlerowska przedrukowaa j, zastpujc Niemcy sowem Polska 29, a w
Berlinie niemieckiemu ambasadorowi przy Stolicy Apostolskiej oznajmiono, e Pius XII zerwa z
neutralnoci.

Pacelli i spisek przeciw Hitlerowi

A potem pewne niezwyke, otoczone najgbsz tajemnic wydarzenie ujawnio, e za dwuznacznym
podejciem Pacellego do hitlerowskiej napaci na Polsk nie stao jednak ani tchrzostwo, ani sympatia do
Hitlera. W listopadzie 1939 roku Pacelli znalaz si w samym rodku niebezpiecznego, cho majcego
zapewne najwicej szans na powodzenie spisku przeciw Hitlerowi, jaki uknuto w czasie tej wojny 30. Jego
sercem by pracownik centrali wywiadu wojskowego w Berlinie, Hans Oster, bardzo bystry oficer z zasadami,
w ktrego krgu znajomych funkcjonariuszy i wojskowych z Abwehry czoow rol odgrywa byy szef
sztabu Wehrmachtu, genera Ludwig Beck, planujcy obali Hitlera w przewrocie wojskowym. Spiskowcom
przywiecaa wizja powrotu Niemiec do demokracji i utworzenia federacji z Austri, ale bez Polski i rdzennej
Czechosowacji, ktre odzyskayby niepodlego. Zdawali sobie spraw, i przewrt grozi wybuchem wojny
domowej, std te przed zrobieniem czegokolwiek pragnli uzyska od rzdu brytyjskiego gwarancje, e
demokracje zachodnie nie wykorzystaj saboci Rzeszy. Chcieli te uszanowania przez nie ustale
konferencji w Monachium. Za idealnego - kluczowego dla ich planu - porednika w tej sprawie uzna Oster
znanego mu z czasw nuncjatury w Niemczech Piusa XII.
Na swojego cznika w kontaktach ze Stolic Apostolsk wybra Josefa Mullera, katolickiego
prawnika z Bawarii, ktrego do suby w Abwehrze wcielono przed napaci na Polsk. Jesieni 1939 roku
Oster wysa go do Rzymu z zadaniem sporzdzenia raportu na temat woskiego defetyzmu, a w
rzeczywistoci po to, by nawiza kontakty z Watykanem i z samym papieem. Jednym z najbliszych
powiernikw Piusa XII w paacu apostolskim by dawny przewodniczcy partii Centrum, niemiecki praat
Ludwig Kaas, obecnie na staym wygnaniu, zatrudniony tam jako administrator Bazyliki w. Piotra. Kaas
skontaktowa Mullera z jezuit Robertem Leiberem, ktry widywa papiea kilka razy dziennie 31.
Plan zakada, e Pius XII (za porednictwem brytyjskiego posa w Watykanie, Osbornea, bdcego w
kontakcie z lordem Halifaxem) zwrci si do Neville'a Chamberlaina o udzielenie spiskowcom gwarancji, e
po zamachu stanu kraje demokratyczne zawr z Niemcami honorowy pokj. Odpowied za - za
porednictwem Leibera i Mullera - powrci do Ostera.
Niebezpieczestwo, na jakie taki spisek naraa papiea, kuri i wszystkich zwizanych z
Watykanem, trudno wyolbrzymi. Historyk Harold Deutsch zaliczy t intryg do najbardziej
zdumiewajcych wydarze we wspczesnych dziejach papiestwa. Ojciec Leiber do koca ycia nie otrzsn
si z wraenia, e Pacelli posun si za daleko. A ryzyko byo olbrzymie. Gdyby Hitler dowiedzia si o
sprawie, najprawdopodobniej srogo by si zemci na niemieckim Kociele katolickim. Mussolini za mgby
uzna, e naruszenie przez papiestwo zasady neutralnoci i postanowie traktatu lateraskiego
usprawiedliwia zastosowanie wobec niego radykalnych, a nawet drastycznych rodkw. W kocu pastwo
kocielne uzalenione byo od faszystowskich Woch nawet w kwestii dostaw prdu i wody, a w dodatku w
kadej chwili mogo je zaj woskie wojsko.
Pacelli na tyle dobrze zdawa sobie spraw z tych zagroe i ze splotu etycznych zasad wchodzcych
w gr, e poprosi o czas do namysu. Kaas i Leiber swoje wtpliwoci co do niemieckiego planu przelali na
papier. Dziwne jednak, e Pacelli nie wspomnia o nim swojemu sekretarzowi stanu, kardynaowi
Maglionemu, ktry do koca o niczym nie wiedzia. Po dniu cichej zadumy Pius XII zaskoczy ojca Leibera
swoim postanowieniem. 6 listopada 1939 roku poinformowano Mullera, e papie jest gotw zrobi co w
jego mocy. Do tej przeomowej decyzji Pacelli doszed w sposb obnaajcy sabo i uomno wspczesnej
wadzy papieskiej. Wierzc, e jako papie ma prawo dziaa, nie radzc si nikogo - nawet osb, takich jak
Maglione, zobowizanych do udzielania rad - podobne historyczne moralne decyzje podejmowa sam.
Na wie o spisku, ktry w oglnych zarysach przedstawi mu 1 grudnia 1939 roku podczas lunchu
Kaas, Osborne udzieli mu rwnie niekonkretnych zacht. Kiedy spotkali si ponownie 8 stycznia 1940 roku,
Kaas poinformowa brytyjskiego posa, e spisek wci jest aktualny, by jednak zirytowany i tym razem
rwnie nie wymieni nazwiska Mullera.
Cztery dni pniej Pacelli zaprosi Osbornea na prywatn audiencj. W najwikszym zaufaniu
zwierzy mu si, e odwiedzi go przedstawiciel pewnej grupy niemieckich dowdcw wojskowych i
przekaza wiarygodn wiadomo o ofensywie, jak Niemcy przypuszcz w lutym na Zachd. Ale do
ofensywy tej nie dojdzie, jeli dowdcy ci obal Hitlera, zrobi to jednak tylko wtedy, jeli Wielka Brytania
zagwarantuje Niemcom honorowy pokj. W tajnym memorandum na temat tej rozmowy Osborne

106
poinformowa Halifaxa o dziwnym niezdecydowaniu Piusa XII:
Pragn jedynie przekaza mi t propozycj. W adnym wypadku popiera j lub zaleca. Po
wysuchaniu moich uwag na jej temat powiedzia, e by moe mimo wszystko nie warto nadawa tej sprawie
biegu, w zwizku z czym prosi mnie o uznanie owej propozycji za nieby. Z miejsca mu jednak odmwiem,
odpowiadajc, i nie mog si zgodzi, aby Jego witobliwo przerzucaa na moje sumienie
odpowiedzialno spoczywajc na jego sumieniu32.
Kiedy po wyraeniu swojego sceptycyzmu co do planu Osborne zasugerowa papieowi, e
naleaoby o wszystkim poinformowa Francuzw, usysza od niego, e uspokoiwszy wasne sumienie, nie
oczekuje adnej odpowiedzi.
W poczcie dyplomatycznej z ambasady w Rzymie Osborne napisa do Halifaxa, i, jego zdaniem, caa
ta sprawa jest ogromnie mtna i przypomina afer Venloo, faszywy spisek, w ktry niemieccy agenci
podstpnie wcignli w Holandii agentw brytyjskich, a swj raport zakoczy uwag, e zrobiona po
wyraeniu przeze mnie wtpliwoci samorzutna propozycja [Pacellego], by odwoa to, co powiedzia,
wiadczy, i nie ma chci poredniczy w tej sprawie i nie spodziewa si po niej niczego. Z pewnoci jednak
nie mona mu czyni wyrzutw za to, co zrobi33.
Halifax odczyta jego tajny list 17 stycznia 1940 roku na posiedzeniu gabinetu wojennego, ktrego
czonkowie zgodzili si, e minister spraw zagranicznych winien podj stosowne kroki w celu
poinformowania francuskiego rzdu o propozycji zoonej przez Jego witobliwo papiea panu
Osbornebwi 34.
6 lutego Pacelli ponownie zaprosi Osbornea na audiencj, w rodku nocy wysyajc do niego swojego
maestro di camera (pierwszego szambelana) z informacj, e rozmowa odbdzie si jutro w poudnie, e nie
musi by ubrany formalnie, a tym bardziej rozgasza, e spotyka si z papieem. W licie z 7 lutego 35
Osborne donis Halifaxowi, e spiskowcy ponownie zwrcili si do papiea, lecz odmwi on podania ich
nazwisk, informujc jedynie, e do spisku naley pewien dobrze znany niemiecki genera. Rozpoczcie
wyznaczonej przez Hitlera na luty ofensywy na Zachodzie zostao odoone ze wzgldu na niepogod.
Tymczasem organizatorzy zamachu stanu nadal szukali potwierdzenia, e w razie brytyjsko-francuskiej
inwazji i zawieszenia broni Niemcy unikn rozbioru. Istotne - napisa Osborne - e tym razem proponuje si
nam demokratyczne, konserwatywne, umiarkowane, a co waniejsze, zdecentralizowane i sfederalizowane
Niemcy w granicach z [konferencji w] Monachium 36.
W trzystronicowym licie z 17 lutego Halifax zaleci mu przyprze Pacellego do muru. Brytyjczycy
musieli zapozna Francuzw ze spraw, lecz nie mogli zrobi tego na podstawie pomysw pochodzcych z
nieujawnionych rde (...) Jeeli w tej sprawie ma nastpi postp, konieczne jest przedstawienie
konkretnego planu dziaania, popartego autorytetem 37.
List Halifaxa min si z nastpnym listem Osbornea, ktry 16 lutego zabra jego on i syna na
spotkanie z papieem. Na koniec audiencji - napisa Osborne - [Pacelli] odcign mnie na bok, aby mi
powiedzie, e niemieckie koa wojskowe, o ktrych wspominaem w poprzednich listach, potwierdziy swj
zamiar, to znaczy pragnienie zmiany rzdu. Na wiadomo od Pacellego zareagowa krtko. Podkreliem
jedynie - poinformowa Halifaxa - e skoro chc zmieni rzd, to czemu tego nie zrobi. Dodaem, e nawet w
przypadku zmiany niemieckiego rzdu nie widz szans na zawarcie pokoju z Niemcami, dopki ich machina
wojskowa pozostanie nietknita 38.
Po tej rozmowie strony tego osobliwego spisku zamilky. W Londynie kryy niewiarygodne plotki,
i Kaasowi nie wolno ufa, bo jest hitlerowskim szpiegiem. Lord Halifax otrzyma wiadomo, e o spisku w
celu sprztnicia Hitlera dowiedzia si krl Jerzy VI. Muller kursowa tam i z powrotem pomidzy
Berlinem i Rzymem. Spiskowcy nadal czekali na brytyjskie gwarancje, a Brytyjczycy na ich nazwiska.
Kiedy 11 marca Ribbentrop, skadajc wizyt Mussoliniemu w nadziei, e wcignie Wochy do wojny,
wybada moliwo audiencji u Piusa XII, ten bez wahania zgodzi si go przyj. W spotkaniu tym minister
spraw zagranicznych Rzeszy widzia korzy propagandow (w kocu poprzedni papie wyjecha z Rzymu
na czas wizyty Hitlera), ale jego gwnym celem byo odwie Pacellego od krytyki reimu nazistowskiego 39.
Podczas rozmowy z nim kategorycznym stwierdzeniem, e Niemcy wygraj t wojn, uci wszelk dyskusj
na temat inicjatyw pokojowych. A kiedy papie poruszy spraw napaci na katolikw i wasno kocieln,
odpar, e sytuacja jest rewolucyjna, a niemiecki nard stoi murem za fhrerem. Kler wci nie rozumie, e
wtrcanie si do polityki nie jest jego spraw - doda. - Do osignicia penego zrozumienia i religijnej ugody,
ktrej pragnie Hitler, potrzeba czasu i cierpliwoci40.
Kiedy Pacelli poprosi go o pozwolenie na wyjazd watykaskiego legata do Polski, Ribbentrop
odmwi, a na jego pytanie, czy wierzy w Boga, odpar: Ich glaube an Gott, aber ich bin unkirchlich (Wierz w
Boga, ale nie nale do adnego Kocioa). Pacelli kilkakrotnie z przeksem powtrzy po niemiecku owo

107
zdanie i wyrazi wtpliwo, czy jest prawdziwe 41.
Stao si jasne (o czym papie jest gboko przekonany) - donis po tym spotkaniu Mussoliniemu
Dino Alfieri, woski ambasador przy Stolicy Apostolskiej - e Ribbentrop pragn by przyjty w Watykanie
tylko ze wzgldu na polityk wewntrzn pastwa, szczeglnie za po to, aby wywrze wraenie na rzeszy
katolikw niemieckich i z poytkiem dla Niemiec wykorzysta echa tej rozmowy na wiecie42.
30 marca, podczas kolejnej rozmowy z Osborneem o spisku w celu obalenia Hitlera, Pacelli
dowiedzia si, e propozycje pokojowe dotary do Londynu take innymi kanaami. To go zasmucio.
Wprawdzie brytyjski pose nie rozwin tego tematu, ale papiea najprawdopodobniej zaniepokoia tak
dziurawa konspiracja i wzburzya myl, i niepotrzebnie wystawi Stolic Apostolsk na niebezpieczestwo.
Przy braku zaufania i umiejtnoci przewidywania ze strony Brytyjczykw i niemieckich
konspiratorw spisek w kocu straci impet. Co za do Pacellego, to w opinii historyka Owena Chadwicka:
Papie ryzykowa los Kocioa w Niemczech, Austrii, Polsce, a kto wie czy nie wicej. Ryzykowa
prawdopodobnie zniszczenie niemieckiego zakonu jezuitw (...) Wzi na siebie samotnie to ogromne ryzyko,
poniewa z jego politycznego dowiadczenia wynikao, i bez wzgldu na to, jak wielkim fiaskiem moe si
skoczy w plan, to stanowi on zapewne jedyn szans na powstrzymanie zbliajcej si inwazji na
Holandi, Belgi i Francj, zapobiegnicie niebywaemu rozlewowi krwi i przywrcenie pokoju w Europie 43.
Tymczasem w londyskim MSZ wyraono opini, e Pacelli jest bardziej podatny na wpywy ni
jego poprzednik. To zapewne prawda - zareagowa na ni Osborne w licie z koca lutego 1940 roku prezentujc przeoonym w Londynie inteligentn charakterystyk papiea, w kadym razie w najlepszym
sensie. To znaczy, jest bardziej skonny sucha i way opinie, a ponadto jest mniej sztywny i
bezkompromisowy w pogldach i dziaaniu. Z czego bynajmniej nie wynika, e jest chwiejny i e atwo nim
manipulowa.
Wobec stojcych przed Piusem XII ostatecznych wyborw moralnych i zagroe niesionych przez
wojenn poog, w wietle jego centralnej roli w spisku przeciw Hitlerowi u zarania wojny, dwie sprawy
wydaj si jasne: po pierwsze, swoje decyzje, ze czy dobre, podejmowa samodzielnie, a po drugie, z
pewnoci nie obawia si o wasne bezpieczestwo. Na tyle mocno nienawidzi Hitlera, by bardzo naraa
ycie - swoje i, jak podkreli Robert Leiber, wielu innych ludzi. Gdy podjcie ryzyka wydawao si
usprawiedliwione, potrafi dziaa szybko. Na niektrych robi wraenie osoby delikatnej, nadwraliwej, a
nawet sabej. Ale strachliwo i niezdecydowanie - wady, ktrymi starano si tumaczy jego pniejsze
milczenie i bezczynno w innych sprawach - nie leay w jego naturze.

XIV. PRZYJACIEL CHORWACJI

Wiosn 1940 roku, gdy w powietrzu wisiaa groba hitlerowskiej inwazji na Zachd, przystpienie
Woch do wojny u boku Niemiec wydawao si nieuchronne. W tej sytuacji tym waniejszy stawa si papie,
ktry mg wywrze wpyw na Mussoliniego i wszystkich Wochw.
Niemniej jeszcze przed wybuchem wojny moliwoci papiestwa w zakresie zbierania i
rozpowszechniania informacji znalazy si w zagroeniu. Pacelli nie widzia potrzeby, by zachca do
protestw przeciwko woskiej tromtadracji wojennej, ograniczajc si do apeli o pokj, gwnie za
porednictwem LOsservatore Romano, ktrego nakad wzrs z 80 000 w latach trzydziestych do 150 000 w
kwietniu 1940 roku, liczby, jak na krajowy dziennik, niewielkiej, lecz poniewa gazet t czyta kler, jej
przesanie popularyzowano z kazalnic. Nie mieszaa si ona wprawdzie, respektujc zapisy traktatu
lateraskiego, do wewntrznej polityki Woch, ale rozpowszechniaa papieskie wezwania pokojowe oparte na
zasadach chrzecijaskich. W odpowiedzi na apele z Watykanu duszpasterze w caym kraju zachcali
wiernych do udziau w naboestwach powiconych modlitwom o pokj. Wraz z rosnc presj Niemcw
na Wochy, by przystpiy do wojny, Pacelli prbowa powcign Mussoliniego, przy kadej prywatnej i
publicznej okazji winszujc mu jego inicjatyw pokojowych. Nic dziwnego, e duce si zirytowa. W
ostatnim tygodniu kwietnia 1940 roku nazwa Watykan chronicznym zapaleniem wyrostka Woch, a ataki
na papiesk gazet wzmogy si. Dla czci czoowych faszystw, w rodzaju Roberta Farinacciego, nieustajc
prowokacj by sam fakt istnienia w kraju niezalenego dziennika. Dysponujcy wasn gazet, Regime
Fascista, Farinacci oskary LOsservatore Romano o profrancusko-brytyjskie sympatie i antywosko,
owiadczajc, e watykask gazet czytaj gwnie ydzi i masoni. W pierwszym tygodniu maja rozbito
gazetowe budki sprzedajce dziennik, a jego egzemplarze zabrano i zniszczono.
W tym samym tygodniu, lecz z cakiem innych powodw, celem faszystowskiego gniewu sta si

108
papie. 3 maja Josef Muller niemiecki agent i cznik Oster w zwizku ze spiskiem przeciw Hitlerowi
przekaza mu informacj o rychej napaci Niemiec na Belgi i Holandi. Sekretariat Stanu w zaszyfrowanym
telegramie natychmiast ostrzeg o tym nuncjuszy papieskich w Hadze i Brukseli oraz za porednictwem
Charles'a-Roux i Osbornea podzieli si wieciami z Paryem i Londynem. W dodatku 6 maja na prywatnej
audiencji Pius XII wyjawi najblisze plany Hitlera woskiemu nastpcy tronu, ksiciu Umbertowi.
Tymczasem deszyfranci z Fortu Boccea przechwycili i odczytali depesze przesane nuncjuszom w Holandii i
Belgii. Ksi Umberto za uda si prosto do duce i przekaza mu, co usysza od papiea.
W ten oto sposb w przeddzie ofensywy Hitlera na zachodzie Pacelli narazi na szwank
uprzywilejowan pozycj Stolicy Apostolskiej jako odbiorcy informacji i jej moliwoci dyplomatycznego
oddziaywania. W Berlinie przekazanie rzeczonej informacji nuncjuszom uznano za szpiegostwo. W Rzymie
za Mussolini stan przed ogromnym dylematem, gdy przez chwil zanosio si na to, e by moe - w
sojuszu z papieem - nie przystpi do wojny. Okoliczno ta i jej skutki przywiody Owena Chadwicka do
wniosku, i nieostrono Piusa XII przesdzia o przystpieniu duce do wojny. Po przekazaniu informacji
o niemieckiej ofensywie Mussoliniemu nie pozostao nic innego, ni udowodni Niemcom, e zerwa z
papieem1. Tak czy owak rola Pacellego jako neutralnego rozjemcy, a nade wszystko jego wpyw na
Mussoliniego skoczyy si.
Kiedy 10 maja 1940 roku Hitler najecha Holandi, Belgi i Luksemburg, papie znalaz si
natychmiast pod presj Parya i Londynu, oczekujcych, i potpi w brutalny akt pogwacenia prawa
midzynarodowego i uyje wszelkich dostpnych mu rodkw, by zapobiec przystpieniu Woch do wojny.
Uoony przez Tardiniego list papieski potpia napa bez adnej racji i przyczyny (...) na trzy pracowite
mae narody. Musimy raz jeszcze - deklarowa - penym gosem wyrazi nasz al i ubolewanie z powodu
za i niesprawiedliwoci. Ale Pacelli go nie ogosi, uznajc, e rozgniewa Niemcw 2. Zamiast tego wysa
wadcom Holandii, Belgii i Luksemburga telegramy z wyrazami sympatii i wspczucia. Adresaci przyjli je
ciepo, w przeciwiestwie do skonfliktowanych mocarstw europejskich. W Londynie i Paryu ostro
skrytykowano papiea za brak otwartego potpienia agresji, a w Berlinie i Rzymie oskarono o polityczn
ingerencj w chwili najwikszego kryzysu.
Po wydrukowaniu 12 maja w LOsservatore Romano tekstw tych telegramw faszyci postanowili
przeszkodzi w kolportau dziennika. Pobito sprzedawcw gazet. Atakowano kadego, u kogo zobaczono
egzemplarz. Dwch czytelnikw, ktrzy kupili LOsservatore koo fontanny Trevi, wrzucono do wody.
Tego samego dnia na audiencji u papiea woski ambasador przy Stolicy Apostolskiej, Dino Alfieri, majcy
wkrtce reprezentowa swj kraj w Niemczech, wyrazi ubolewanie z powodu wysania wspomnianych
depesz. Poinformowa go te o wciekoci bojwek faszystowskich, ostrzegajc, e w kadej chwili moe
doj do czego bardzo powanego.
Pacelli odpar, e nie boi si wtrcenia do obozu koncentracyjnego i e czyta wanie listy witej
Katarzyny Sieneskiej, ktra przypomniaa wczesnemu papieowi, i jeli nie dopeni obowizku, to Bg
surowo go osdzi 3.
Mniej wicej w tym samym czasie (dokadna data nie jest pewna) napadnito go w drodze do jednej z
bazylik, gdzie mia odprawi msz. Na skrzyowaniu ulic bojwki faszystowskie obrzuciy jego samochd
kamieniami, krzyczc: mier papieowi! Precz z papieem! 4. Po tym wypadku Pacelli zamkn do koca
wojny papiesk rezydencj w Castel Gandolfo, a na ulice Rzymu odway si wyjecha dopiero po upadku
Mussoliniego. Nie mogc wizytowa swej rzymskiej diecezji bez obawy naraenia si na napa, skaza si na
dobrowolne uwizienie w murach Watykanu. Tym waniejsze wic stao si dla niego utrzymanie przy yciu
L'Osservatore Romano, gwnego rodka cznoci z woskimi wiernymi, oraz Radia Watykan, ktre
rwnie znalazo si w niebezpieczestwie.
15 maja 1940 roku, kiedy Wehrmacht przerwa francusk obron pod Sedanem i ruszy na porty nad
kanaem La Manche, Mussolini, nie podajc dokadnej daty, obwieci swj zamiar przystpienia do wojny u
boku Hitlera. Jednake dopiero 2 czerwca, po ewakuacji angielskiej armii z Dunkierki, oznajmi wreszcie, e
dziesitego wypowie wojn Francji.
Mimo e 20 maja o mao co nie doszo do skazania LOsservatore Romano na zamknicie za
murami Watykanu, MSZ w Londynie nie zaprzesta naciska Osborne'a, by przekona Pacellego do gonego
potpienia niemieckiej ofensywy. Chcc zapobiec zakazowi sprzeday swojej gazety we Woszech, 28 maja
Watykan ustali z woskim rzdem, e ograniczy si jedynie do publikowania bez adnych komentarzy
oficjalnych komunikatw wojennych 5.
Stolica Apostolska znalaza si wic w obleniu, otoczona przez pastwo wojujce z najstarsz cr
Kocioa, Francj, i z Wielk Brytani, krajem, ktry Pacelli darzy wprawdzie szacunkiem, lecz w praktyce
zna jedynie z koronacji i parad marynarki wojennej. Zakres dziaania papiea by ograniczony: jego depesze

109
do nuncjuszy na caym wiecie mogy zosta przechwycone, organ prasowy zatrzymany w bramie Watykanu,
rozgonia radiowa zaguszana, a wymierzona w Niemcy encyklika zniszczona lub zmieniona przed
publikacj. Dlatego zachowanie pewnej niezalenoci byo dla niego spraw najwaniejsz. Dwa lata pniej,
kiedy dziki alianckim rodkom cznoci zasig jego ordzi i wystpie si powikszy, ograniczenia te
straciy na znaczeniu.
W cieniu wiszcej nad Wochami wojny w Watykanie cay czas trway dyskusje, jak powinno si
zachowa malutkie kocielne miasto-pastwo w razie zaangaowania si tego kraju w konflikt. Los papiea
by w koach dyplomatycznych przedmiotem fantastycznych spekulacji, w rodzaju pojawiajcych i
znikajcych sugestii o jego wyjedzie do Stanw Zjednoczonych, Portugalii lub Ameryki Poudniowej. Ale
bez wzgldu na wszystko Pacelli nie zamierza opuszcza Watykanu.
Na mocy traktatu lateraskiego Watykan by suwerennym pastwem. Pytanie zatem brzmiao:
czyjego suwerenno, personel dyplomatyczny i aparat urzdniczy bd honorowane? W lecie 1939 roku z
pytaniem o los posw i ambasadorw przy Stolicy Apostolskiej mieszkajcych w Rzymie wystpiono do
Mussoliniego. Na jesieni da on jasno do zrozumienia, e od dyplomatw z pastw wrogich jego krajowi
zada albo zamieszkania w murach Watykanu, albo opuszczenia Woch. 30 maja 1940 roku, po tym jak
francuski ambasador Wadimir d'Ormesson (nastpca Charles'a-Roux) zdecydowa si przenie do kwatery
w miecie Watykan, do kolonii przedstawicieli narodw okupowanych przez Niemcy lub uznanych za
wrogie, takich jak Belgowie i Polacy, doczy te, idc za jego przykadem, Osborne.
Kwesti byo te to, skd Watykan ma czerpa pienidze. W nastpstwie krachu na Wall Street
pastwo kocielne, pomimo rozsdnej polityki w lokowaniu kapitaw, stracio finansowo jak wszyscy inni.
Jednake w roku 1935 sytuacja zacza si poprawia, wic Watykan zainwestowa na wszelki wypadek w
pierwszorzdne papiery wartociowe i akcje w Stanach Zjednoczonych, co po wojnie pozwolio mu na
stworzenie zdrowych i solidnych podstaw finansowych 6. Niemniej w czasie wojny Stolica Apostolska
potrzebowaa gotwki. W ostatnim tygodniu maja 1940 roku doszo do intrygujcej transakcji, nalecej do
dobrze strzeonych tajemnic wojennych: Watykan przerzuci do Stanw Zjednoczonych zote sztabki wartoci
7 655 000 dolarw, z ktrych cz natychmiast sprzedano za dolary 7.

Obrona Rzymu
W powszechnej opinii historykw zajmujcych si wojennymi dziejami Woch, w czasie
zagraajcych Rzymowi dziaa wojennych papiea Piusa XII obsesyjnie przeladowaa przede wszystkim
sprawa ocalenia Wiecznego Miasta przed bombardowaniem. Innymi sowy, zdaniem jego krytykw,
uratowanie Rzymu obchodzio go znacznie bardziej ni los innych europejskich miast, dotknitych
okropnociami blitzkriegu, deportacji, tortur i ostatecznego rozwizania. Sprawa bombardowania Rzymu
uwiarygodniaa zatem zarzuty o jego karygodne milczenie i bezczynno w innych sprawach podczas tej
wojny.
Bo przecie odmwi potpienia bombardowa miast takich jak Coventry i nie zaapelowa o
oszczdzenie innych wanych obiektw religii i sztuki. Krytycy jego postpowania doszli wic do wniosku, e
winien jest stosowania podwjnych miar, e wyznawana przez niego hierarchia wartoci jest skandalicznie
zwichrowana i e pewnie ba si zbombardowania. Ale rzeczywisto bya bardziej skomplikowana.
10 czerwca 1940 roku, w dniu, w ktrym Wochy wypowiedziay wojn Francji, papieski sekretarz
stanu zada od Osborne'a, by uzyska od Londynu gwarancje, e RAF nie zbombarduje Rzymu. Maglione
ciska wida w rku egzemplarz londyskiego Daily Telegraph z artykuem przewidujcym
bombardowanie woskich miast, w tym stolicy. Osborne odrzuci w artyku jako bzdurny. Ale zaledwie trzy
dni pniej w Watykanie wyldowao troch propagandowych ulotek, ktre zrzuci nad Rzymem brytyjski
samolot. Dla Wochw by to zowrogi sygna, a dla Pacellego wystarczajcy dowd, e dysponujcy
samolotami o odpowiednim zasigu RAF prawdopodobnie zamierza zrwna Rzym i Watykan z ziemi.
Papie nie mg co prawda oficjalnie zaprotestowa w imieniu Woch, ale poleci Maglionemu, by wytkn
Brytyjczykom naruszenie terytorium Watykanu, a sam nie ustawa w namawianiu Osborne'a, by
wyperswadowa przeoonym w Londynie bombardowanie Wiecznego Miasta 8. Z upywem miesicy not w
tej sprawie przyrastao.
Londyn przyznawa, e trzeba zrobi wszystko, by unikn zbombardowania Watykanu, gdy
Bazylika w. Piotra i paac apostolski nie nale do terytorium wroga. Ale Brytyjczycy nie widzieli adnego
powodu, aby obejmowa specjaln ochron stolic pastwa, ktre prowadzio z nimi wojn i ktrego
samoloty do spki z Luftwaffe dokonyway pono nalotw bombowych na ich kraj. Zreszt - niezalenie od
ich intencji - mieli wszelkie powody, by nie uzna Rzymu za miasto otwarte, zdemilitaryzowane, a wic w

110
myl prawa midzynarodowego nietykalne. Najbezpieczniej byo trzyma Mussoliniego i rzymian w
niepewnoci, tak by dobrze si zastanowili, czy bombardowanie Londynu, Liverpoolu lub Birmingham im si
opaca. Przede wszystkim jednak Londyn uwaa za niestosowne, aby papie, gowa neutralnego pastwa, za
jakie uwaa si Watykan, prosi w imieniu Rzymu, ktry by czci Woch. Czy to nie wskazywao, e
faszyci wykorzystali go w celach propagandowych?
Pacellim kierowaa natomiast gorca mio do Rzymu jako Wiecznego Miasta - witego centrum
chrzecijastwa, miejsca grobu w. Piotra i katakumb, celu pielgrzymek, penego staroytnych bazylik,
kociow, kaplic i wielowiekowego chrzecijaskiego dziedzictwa artystycznego. Byoby dziwne, gdyby jako
biskup Rzymu nie martwi si o jego los i nie zrobi wszystkiego co tylko mona, aby zapewni mu
bezpieczestwo. Bo chocia od roku 1870 Rzym by stolic nowego narodowego pastwa, to kada w nim
ulica, kady plac przypominay o jego staroytnym statusie jako orodka powszechnego Kocioa
katolickiego. A co waniejsze, ordowanie papiea za Rzymem byo w oczach faszystw argumentem do
utrzymania suwerennoci Watykanu 9. Po przystpieniu Woch do wojny Watykan - z rojem zagranicznych
dyplomatw z okupowanych i toczcych wojn krajw - zacz przypomina szpiegowskie gniazdo. Wrd
faszystowskich przywdcw podniosy si wic gosy, eby zaj to miasto-pastwo, a obcych szpiegw
wyrzuci. Lecz z drugiej strony, zaegnujc dziki swym wpywom bombardowanie Wiecznego Miasta,
Watykan wywiadcza rzdowi faszystowskiemu przysug, dajc Mussoliniemu podstawy do chronienia
pastwa kocielnego przed interwencjami z zewntrz i wtargniciem na jego teren. Po jakim czasie woski
rzd wyrazi za to papieowi wdziczno 10. Wysiki Pacellego, aby ustanowi Rzym miastem otwartym,
wiadczyy zatem, e mia na wzgldzie cel najwaniejszy - przetrwanie Watykanu i papiestwa. Nie mg
jednak prosi Osbornea, by takiego argumentu uy wobec Londynu. A zreszt Brytyjczykw zrazia jego,
zrodzona z chci zachowania cile bezstronnej postawy, odmowa potpienia bombardowa cywilnej
ludnoci w Anglii.
Sprawy osigny punkt krytyczny w poowie listopada 1940 roku, po zniszczeniu podczas nalotu
miasta Coventry i jego staroytnej katedry. Na proby Osborne'a, by papie potpi nalot, w londyskim MSZ
zjawi si ambasador Portugalii, w imieniu Watykanu proszc Brytyjczykw, aby w odwecie nie
zbombardowali Rzymu. Serwilizm tego apelu zirytowa politykw w Londynie i zachci do ponowienia
sugestii, aby Pius XII potpi naloty Luftwaffe. Zalecabym - napisa Robert Vansittart z Ministerstwa Spraw
Zagranicznych - eby [Osborne] uy tego jako riposty, a nie propozycji, po ktrej papie moe odpowiedzie:
Zgoda, potpi bombardowanie angielskich kociow, a wy oszczdzicie Rzym. Trudno wyobrazi sobie
gorsz wymian 11. Ale niepotrzebnie si martwi, bo na adne co za co si nie zanosio. Po nalotach na
Coventry Pacelli zdoby si jedynie na zakamuflowan wzmiank w modlitwie za nie wymienione z nazwy
zniszczone miasta i zabit ludno cywiln.
Z pen, cho podszyt zoliwoci, dyplomatyczn powag Londyn poprosi Osborne'a, by zada
od Watykanu dobrego owietlenia w nocy, co uchroni Stolic Apostolsk przed nalotami RAF-u z Malty (z
czego wynikao, e podwietlona Bazylika w. Piotra naprowadzi angielskie bombowce na Rzym). Kiedy
arcybiskup Tardini nazwa t propozycj dziecinn, angielski pose odpar, e jest ona niewykonalna,
owszem, ale nie dziecinna!. A wtedy Tardini przypomnia mu, o czym on i Londyn zapomnieli: e prd dla
Watykanu pynie z Woch. Praat doda te, e Mussolini i Hitler byliby zachwyceni, gdyby angielskie
lotnictwo zbombardowao Rzym, bo dla pastw Osi byby to wspaniay prezent propagandowy. Na Osbornie
argument ten zrobi wida wraenie, bo zacz coraz czciej przypomina o nim Londynowi, zwaszcza po
otrzymaniu przez RAF rozkazw zaplanowania nalotw na woskie miasta w odwecie za spodziewane
bombardowanie Aten podczas woskiej kampanii wojennej w Grecji.
Wraz z przeduaniem si wojny proby Pacellego o oszczdzenie witoci Rzymu nie saby, tak jak
i jego starania o uznanie go za miasto otwarte. Wymagaoby to od Mussoliniego usunicia ze stolicy rzdu
wraz z wszystkimi celami wojskowymi. W roku 1942 wiele mwiono o takim planie, a nawet o tym, e
popiera go krl Woch, nic jednak z tego nie wyniko a do czasu, gdy do wyzwolenia Rzymu przez aliantw
zostao kilka tygodni. Przez niemal ca wojn Pacelli nie ustawa w wysikach, by przekona ich do
uszanowania witego charakteru Rzymu, ale i tak miasto nie wyszo z niej nietknite. On za za swoje
starania zapaci bardzo drogo w oczach historii.

Okrutny reim katolickiej Chorwacji

Pacelli i jego urzdnicy z Sekretariatu Stanu, podobnie jak rzdy w caej Europie, byli pewni, e wojna
Niemiec ze Zwizkiem Sowieckim jest tylko kwesti czasu. Wobec perspektywy znalezienia si Europy pod
butem Stalina i a nadto licznych dowodw sowieckich planw likwidacji Kociow chrzecijaskich, cz

111
czonkw kurii patrzya na bakask kampani Mussoliniego w padzierniku 1940 roku z niejakim
optymizmem, postrzegajc w tym kontekcie Jugosawi jako ostatni woski bastion na Morzu rdziemnym.
Niepowodzenie Mussoliniego w walce z Grekami oznaczao wszake konieczno przyjcia mu z pomoc
przez Hitlera. Ale eby duce uzyska dostp do Grecji, naleao przekona Jugosawi do przymierza z
pastwami Osi. Pakt pomidzy Niemcami, Wochami i Jugosawi podpisano 25 marca 1941 roku w Wiedniu.
Dwa dni pniej wadz w Belgradzie przeja grupa serbskich nacjonalistw i po obaleniu regencji ogosia,
e ich kraj staje po stronie zachodnich pastw demokratycznych. Churchill owiadczy w Londynie, e
Jugosowianie odzyskali dusz.
W odwecie 6 kwietnia Hitler najecha Jugosawi i zaatakowa Grecj, bombardujc miasto otwarte
Belgrad i zabijajc pi tysicy cywilw. 10 kwietnia, po wkroczeniu Wehrmachtu do Zagrzebia, chorwackim
faszystom pozwolono ogosi powstanie niepodlegej Chorwacji. Nastpnego dnia Wochy i Wgry (jeszcze
jedno faszystowskie pastwo) doczyy do Hitlera, aby uszczkn swoje z jugosowiaskiego tortu. 12
kwietnia Hitler zarzdzi podzia Jugosawii, przyznajc niepodlegej Chorwacji pod wodz Antego Pavelicia,
czekajcego na rozwj wypadkw we Woszech pod skrzydami Mussoliniego, status aryjskoci. Jego
grupa, ustasze (od sowa ustati - zbuntowa si), ktra po pierwszej wojnie sprzeciwia si utworzeniu
krlestwa poudniowych Sowian, Jugosawii, znalazszy bezpieczny azyl na woskiej ziemi, organizowaa
akcje dywersyjne i sabotaowe. To wanie Paveli zaplanowa zabjstwo krla Aleksandra w roku 1934.
Mussolini udostpni mu do wicze wojskowych obozy szkoleniowe na jednej z odlegych Wysp Eolskich, a
do propagandowych audycji docierajcych za Adriatyk radiostacj w Bari.
Tak przedstawiao si to kampanii terroru i eksterminacji, rozptanej w latach 1941-1945 w Chorwacji
przez ustaszy przeciwko dwm milionom prawosawnych Serbw oraz mniejszociom ydowskim,
cygaskim i komunistom. Ustaszowskie czystki etniczne (ten szkaradny termin spopularyzowano pniej)
byy prb stworzenia poprzez przymusow zmian wiary, deportacje i ludobjstwo rdzennie katolickiej
Chorwacji. Morderstwa i tortury byy tak potworne, e przeraay nawet zaprawione w wojennych
okropnociach oddziay Wehrmachtu. Nawet w porwnaniu z obecnymi rzeziami w Jugosawii zbrodnie
Pavelicia na prawosawnych Serbach pozostaj jedn z najbardziej odraajcych masakr w historii.
W przypadku niniejszej ksiki wypadki te s istotne dlatego, i Watykan wiedzia o tych
potwornociach, a Pacelli, nie interweniujc w tej sprawie, tym samym przyczyni si do realizacji
hitlerowskiego ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej w pnocnej Europie.
U podstaw utworzenia NDH (Nezavisnej Drzavy Hrvatskiej), Niepodlegego Pastwa Chorwackiego,
legy dwie historyczne zaszoci: trzynastowieczna tradycja wiernoci papiestwu i zapieka nienawi do
Serbw za przesze i obecne krzywdy z ich strony. Chorwaccy nacjonalici ywili cik uraz do serbskich
wadz, zamykajcych im dostp do uprawiania wolnych zawodw i rwnych szans w edukacji. Win Serbw,
w oczach Chorwatw, byo rwnie uprzywilejowanie prawosawnej wiary, zachcanie katolikw do rozamu
i systematyczne kolonizowanie przez nich historycznie katolickich ziem. Zarwno jedni, jak i drudzy stawiali
znak rwnoci pomidzy tosamoci religijn i etniczn - Serbowie byli prawosawni, a Chorwaci katolikami.
Natomiast tamtejszych ydw dyskwalifikowano nie tylko z racji rasy, ale take powiza z komunizmem,
masoneri i z powodu domniemanego zachcania do aborcji.
W listopadzie 1939 roku, gdy do Rzymu przybya z Jugosawii narodowa pielgrzymka, aby wesprze
spraw kanonizacji chorwackiego mczennika, franciszkanina Nicoli Tavelicia, Pius XII yczliwie popar
chorwacki nacjonalizm i potwierdzi ustaszowsk interpretacj historii. Mow w obecnoci papiea wygosi
w imieniu pielgrzymw prymas Chorwacji, Alojzije Stepina. W odpowiedzi Pacelli - za papieem Leonem X nazwa Chorwatw forpoczt chrzecijastwa, tak jakby prawosawni Serbowie reprezentujcy staroytny
odam Kocioa rzymskiego nie zasugiwali na miano chrzecijan. Umiecha si do was nadzieja na lepsz
przyszo - oznajmi z niezamierzon okrutn ironi - przyszo, w ktrej stosunki pastwa z Kocioem w
waszym kraju nabior harmonii z korzyci dla obu stron 12.
W granicach nowego chorwackiego pastwa znalazy si Sawonia, Sowenia, Bonia, Hercegowina i
dua cz Dalmacji. Wrd liczcej 6 700 000 ludnoci byo 3 300 000 Chorwatw (a wic katolikw), 2 200
000 prawosawnych Serbw, 750 000 muzumanw, 70 000 protestantw i 45 000 ydw. Obecno
protestanckiej mniejszoci niemieckiej ani te, o dziwo, duej enklawy muzumanw nie wadzia
ustaszowskim wadzom ani troch. Ale dla prawosawnych Serbw przygotoway radykalne rozwizania,
podobnie jak dla ydw, z miejsca przeznaczonych do likwidacji.
25 kwietnia 1941 roku Paveli dekretem zakaza wszelkich publikacji i drukw (uywan przez
Serbw) cyrylic. W maju wprowadzono oparte na kryteriach rasowych ustawy antyydowskie, zakazujce
ydom maestw z aryjczykami i wprowadzajce arianizacj urzdw, wolnych zawodw i ydowskiego
kapitau. W tym samym miesicu wysano z Zagrzebia do obozu koncentracyjnego w Danicy pierwszych

112
ydw 13. W czerwcu zamknito serbskie podstawwki i przedszkola.
W tej nowej, gronej dla Serbw sytuacji zrodzio si pytanie, czy, skoro prawosawni nie maj w
Chorwacji ycia, nie lepiej przej na katolicyzm. W pierwszych tygodniach po utworzeniu pastwa
chorwackiego katoliccy ksia zachcali Serbw do zmiany wiary. Jednake 14 lipca chorwacki minister
sprawiedliwoci, uprzedzajc selektywn polityk nawrce na katolicyzm i ludobjstwa, poinstruowa
biskupw, i chorwacki rzd nie zaakceptuje w Kociele katolickim popw, nauczycieli, sowem, nikogo z
inteligencji - w tym bogatych prawosawnych kupcw i rzemielnikw - gdy stosowne zarzdzenia wobec
nich zostan wydane pniej, a ponadto ich przyjcie osabioby presti katolicyzmu 14. Przewidywalnym
losem tych Serbw, z gry wykluczonych z programu przymusowych nawrce, bya wywzka i likwidacja.
Ale w obkaczym rozlewie krwi, ktry nastpi, bezpieczestwa nie gwarantowa nawet katolicki chrzest.
Episkopat chorwackiego Kocioa katolickiego i Akcja Katolicka, wiecka organizacja tak energicznie
popierana przez Pacellego, kiedy by nuncjuszem w Niemczech i watykaskim sekretarzem stanu, od samego
pocztku dobrze znay poczynania wadz, ich owiadczenia dotyczce czystek etnicznych i programy
antysemickie. Rasistowskie i antysemickie rodki zastosowane w Chorwacji byy wic si rzeczy znane
Stolicy Apostolskiej, a zatem i papieowi, kiedy przyjmowa Pavelicia w Watykanie. Co wicej, o
poczynaniach tych wiedziano tam ju w chwili nawizania tajnych dyplomatycznych kontaktw z
Chorwatami. Gwnym rysem tej zasadniczo religijnej wojny byo przejcie przez chorwackich katolikw
kociow zawaszczonych od prawosawnych lub przez nich opuszczonych. Temat ten przedyskutowano w
kurii, nakrelajc zasady dziaania.
Ale w Chorwacji od samego pocztku popeniano inne gwaty, o ktrych wieci rozchodziy si
prdko z ust do ust 15. Wkrtce si okazao, e Paveli nie jest wiern kopi Heydricha i Himmlera, gdy do
systematycznych masowych mordw nie potrafi podej tak biurokratycznie i na zimno jak oni. Trudno
bowiem jest znale w historii przykady rwnie barbarzyskich, bezplanowych okrutnych rzezi jak te,
ktrych dopucili si przywdcy ustaszw.
Na pocztku lat szedziesitych opisanie historii chorwackich mordw na Serbach, ydach i innych
zlecono woskiemu pisarzowi, Carlowi Falconiemu, ktry pracowicie zbadawszy stosowne jugosowiaskie
archiwa i dostpne w tym czasie rda watykaskie 16, znalaz nastpujce przykady szeroko
rozpowszechnionych okruciestw, zapocztkowanych w Chorwacji wiosn 1941 roku.
28 kwietnia oddzia ustaszy napad na sze wiosek w rejonie Bjelovaru, uprowadzajc 250 mczyzn,
w tym nauczyciela i popa. Ofiary zmuszono do wykopania rowu, a potem skrpowano drutem i spalono
ywcem. Kilka dni pniej, w miejscowoci Otocac, ustasze wyapali 331 Serbw, w tym miejscowego popa z
synem. I znw - przed zarbaniem ich siekierami - zmusili schwytanych do wykopania sobie grobw. Popa i
jego syna zbrodniarze zachowali na sam koniec. Rbic syna na kawaki, kazali ojcu odmawia modlitw za
zmarych. Potem za torturujc go, wydarli mu wosy z gowy i brody, wyupili oczy, a na koniec ywcem
obdarli ze skry.
14 maja, w miejscowoci Glina, setki Serbw spdzono do kocioa na obowizkow msz
dzikczynn za konstytucj Niepodlegego Pastwa Chorwackiego. Za nimi do wityni wesza banda
ustaszw z siekierami i noami i zadaa od obecnych okazania wiadectw przejcia na katolicyzm.
Miay je tylko dwie osoby i te wypuszczono. Reszt po zamkniciu drzwi wymordowano.
Cztery dni po masakrze w Glinie poglavnik, czyli fhrer, Paveli zjawi si (pod naciskiem Hitlera) w
Rzymie, aby podpisa z Mussolinim traktat midzypastwowy, gwarantujcy Wochom dostp do
chorwackich prowincji i miast na wybrzeu Dalmacji. Podczas tej wizyty Pius XII udzieli Paveliciowi
religijnej audiencji, a Stolica Apostolska uznaa de facto Niepodlege Pastwo Chorwackie. Legatem
papieskim w Zagrzebiu mianowano bezzwocznie przeora klasztoru benedyktynw w Montevergine, Ramira
Marconego. Nie ma dowodw na to, e Pacelli i watykaski Sekretariat Stanu wiedzieli o okruciestwach
zapocztkowanych wiosn 1941 roku, tak wic szybkie uznanie swojej pastwowoci (w czasie wojny
Watykan unika uznawania nowych pastw) zawdziczaa Chorwacja, rzecz jasna, statusowi bastionu
bronicego przed komunizmem, a nie aprobacie dla jej polityki eksterminacyjnej. Niemniej w Rzymie od
samego pocztku wiedziano, e Paveli jest totalitarnym dyktatorem, marionetk w rkach Mussoliniego i
Hitlera, e wprowadzi szereg fanatycznie antysemickich, rasistowskich ustaw i e jest zwolennikiem
przymusowego nawracania prawosawnych na katolicyzm. Przede wszystkim jednak Pacelli by wiadom, e
nowe pastwo nie powstao, jak to uj Jonathan Steinberg, w wyniku heroicznego buntu ludu Boego, lecz
wskutek interwencji z zewntrz. wiat wiedzia, e niepodlega Chorwacja jest owocem niemiecko-woskiej
brutalnej i bezprawnej inwazji i aneksji (utrzymujcego oficjalne stosunki dyplomatyczne z Watykanem)
krlestwa Jugosawii. I oto papie ciska rk Pavelicia i udziela mu swego bogosawiestwa.
O wspomnianych zbrodniach Stolica Apostolska dowiedziaa si dopiero po jakim czasie. Ale

113
chorwackiemu episkopatowi i klerowi katolickiemu od samego pocztku znane byy szczegy masakr
dokonywanych na Serbach oraz plany unicestwienia ydw i Cyganw. Co wicej, katoliccy duchowni czsto
odgrywali w tych masakrach czoowe role 17.
Liczba ofiar bya nieprawdopodobna. Wedle najnowszych wiarygodnych szacunkw, w Chorwacji w
latach 1941-1945 zabito w rzeziach 487 000 prawosawnych Serbw i 27 000 Cyganw. Oprcz nich zgino
okoo 30 000 spord 45 000 jugosowiaskich ydw - 20 000 do 25 000 w ustaszowskich obozach mierci
oraz 7 000 wywiezionych do komr gazowych 18. Dlaczego wic pomimo cile autorytarnych stosunkw
czcych papiestwo z tamtejszym Kocioem - stosunkw, do ktrych ustanowienia Pacelli tak bardzo si
przyczyni - watykaski orodek wadzy nie zrobi nic, by powstrzyma zabijanie, wymuszanie nawrce na
katolicyzm i rabunek wasnoci prawosawnej? Dlaczego zaraz po tym, jak po Watykanie rozesza si wie o
chorwackich zbrodniach, Pius XII, jak wykaemy niebawem, nie odci si zdecydowanie od poczyna
ustaszy i nie potpi zbrodniarzy?

Co Watykan wiedzia o Chorwacji

Od samego pocztku arcybiskup Zagrzebia Alojzije Stepina (beatyfikowany przez Jana Pawa II w
Chorwacji 2 padziernika 1998 roku) w peni zgadza si z oglnym celami nowego pastwa, dc do
uznania go przez papiea. 16 kwietnia 1941 roku zoy wizyt Paveliciowi, odnotowujc po niej w swoim
dzienniku, i nowy przywdca owiadczy mu, e nie bdzie tolerowa serbskiej Cerkwi prawosawnej,
poniewa nie jest ona, jego zdaniem, Kocioem, tylko organizacj polityczn. Na tej podstawie Stepina
orzek, e poglavnik jest szczerym katolikiem 19. Tego samego wieczoru arcybiskup Zagrzebia wyda na
cze Pavelicia i czoowych ustaszw kolacj, aby uczci ich powrt z wygnania. 28 kwietnia, w dniu masakry
250 Serbw pod Bjelovarem, z ambon w kocioach katolickich odczytano list pasterski Stepinacia, wzywajcy
ksiy i wiernych do wsppracy z nowym przywdc.
Czyby Stepina by a tak naiwny, by nie rozumie, co niesie z sob ta wsppraca ? Na pocztku
czerwca 1941 roku Edmund Glaise von Horstenau, niemiecki genera penomocny akredytowany w
Chorwacji, poinformowa, e wedug wiarygodnych raportw niemieckich obserwatorw cywilnych i
wojskowych, ustaszw ogarn sza 20. W nastpnym za miesicu donis o zakopotaniu Niemcw,
ktrych sze batalionw piechoty przygldao si bezradnie lepej, krwawej furii ustaszw.
W masakrach tych czoowe role odegrali duchowni, sami franciszkanie. Wielu z nich chodzio z
broni i z ochot uczestniczyo w rzeziach, Ojca Boidara Bralowa, znanego z tego, i nie rozstawa si z
pistoletem maszynowym, oskarono, e w miejscowoci Alipasin-Most taczy przy ciaach 180
zamordowanych Serbw. Niektrzy franciszkanie zabijali, podpalali domy, upili wioski i na czele
ustaszowskich band pustoszyli boniack ziemi. We wrzeniu 1941 roku woski reporter opisa
franciszkaskiego mnicha, ktrego widzia na poudnie od Banja Luki, jak ponagla oddzia ustaszw
krucyfiksem.
W archiwum woskiego MSZ w Rzymie zgromadzono fotograficzne dowody zbrodni - zdjcia kobiet
z obcitymi piersiami, wyupionych oczu, odcitych genitaliw i narzdzi zbrodni: noy, toporw, hakw na
miso 22.
A jaka bya postawa i reakcja si woskich w tym rejonie? Pod pewnymi wzgldami podobna (przy
wszystkich oczywistych rnicach) do niedawnej reakcji oddziaw Narodw Zjednoczonych w Jugosawii,
sprowadzajcej si do bezradnoci i zgrozy. Skrpowana sojuszem z hitlerowskimi Niemcami i
okolicznociami wojny wiatowej armia woska miaa ograniczone moliwoci dziaania. Niemniej, wedle
szacunkw, do 1 lipca 1943 roku w swojej sferze wpyww w Jugosawii Wosi zapewnili ochron 33 464
cywilom, w tym 2118 ydom23. Ich humanitanio w tym zakresie, spekulowa Falconi, moga wynika z
presji Watykanu, lecz przyznawa, e dowody na to s wte i niekonkretne 24. Tez t wykluczy rwnie
Jonathan Steinberg, ktry dokadnie zbada i oceni niech Wochw do udziau w deportacjach i
eksterminacji na Bakanach, we wzruszajcym podsumowaniu skomplikowanego zjawiska woskiego
humanitaryzmu w Jugosawii w latach 1941-1943 stwierdzajc: Dugi proces, zapocztkowany wiosn 1941
roku spontaniczn reakcj poszczeglnych modych oficerw, ktrzy nie mogli bezczynnie patrze, jak
chorwaccy rzenicy wycinaj w pie serbsk i ydowsk ludno, zakoczy si w lipcu 1943 roku czym w
rodzaju powszechnego narodowego spisku w celu przeciwdziaania znacznie wikszemu i systematycznemu
okruciestwu pastwa hitlerowskiego (...) Opiera si on na ich wsplnym poczuciu woskoci 25.
W latach powojennych wiele si mwio o osobistej witoci chorwackiego prymasa, arcybiskupa
Stepinacia, i jego protestach przeciwko przeladowaniom i rzeziom. Nawet jeli si uzna, i nie mona mu
zarzuci tolerowania morderczej nienawici rasowej, to jego dzielona z chorwackim episkopatem pogarda dla

114
swobd religijnych rwnaa si wspuczestnictwu w przemocy. W sprawie przymusowych nawrce i rzezi
Stepina wystosowa do Pavelicia dugi list, przeoony w roku 1946 z maszynopisu na angielski przez
pisarza Huberta Butlera. Prymas przytacza w nim pogldy, bez wyjtku przychylne, kilku braci biskupw, w
tym list od biskupa Mostaru, doktora Micicia, dajcy wyraz historycznym tsknotom chorwackiego
episkopatu za masowymi nawrceniami na katolicyzm.
Mici oznajmia na pocztku, e jeszcze nigdy nie byo tak dobrej okazji do dopomoenia Chorwacji
w zbawieniu niezliczonych dusz. O masowym nawracaniu pisze z entuzjazmem. Boleje jednak nad ciasnot
pogldw wadz, ktre api nawet nawrconych i poluj na nich jak na niewolnikw. Po czym,
wyliczywszy masakry dokonane na kobietach, dziewcztach i dzieciach poniej smego roku ycia, ktre
zaprowadzono w gry i ywcem wrzucono (...) w gbokie jary, czyni zdumiewajce owiadczenie: W pa
rafii Klepca zamordowano siedmiuset odszczepiecw z ssiednich wiosek. Podprefekt Mostaru,
muzumanin, pan Baji, publicznie ogosi (chocia jako urzdnik pastwowy powinien to przemilcze), e w
samej tylko Ljubinie wrzucono do dow siedmiuset schizmatykw 26.
Zacytowany list ujawnia moralne rozchwianie biskupw, ktrzy pokonanie Jugosawii przez Hitlera
wykorzystali do wzmocnienia wpyww i potgi katolicyzmu w tym rejonie. Jeden po drugim popierali oni
nawrcenia, przyznajc jednake, e masowa zwaka odszczepiecw do przepaci nie ma sensu. Ich brak
zdystansowania si wobec reimu, potpienia go i ekskomunikowania Pavelicia i jego kompanw bra si z
obaw przed utrat dobrej okazji na zbudowanie katolickiej potgi na Bakanach. Podobne obawy przed
zmarnowaniem okazji do zapewnienia katolicyzmowi panowania na Wschodzie ywi Watykan, a wic sam
Pacelli. To wanie obawa przed utrat niepowtarzalnej szansy na ewangelizacj doprowadzia go w latach
1913-1914do forsowania, bez wzgldu na reperkusje i niebezpieczestwa, konkordatu z Serbi w nadziei na
stworzenie przyczka aciskiego obrzdku na ziemiach wschodnich chrzecijan.
W czasie drugiej wojny o sytuacji w Chorwacji Pacelli wiedzia wicej ni o sytuacji w jakimkolwiek
innym kraju w Europie, nie liczc Woch. Jego wysannik, Marcone, majc do dyspozycji samolot wojskowy,
mg podrowa do woli midzy Rzymem a Zagrzebiem. Chorwaccy biskupi za z ktrych kilku zasiadao
w krajowym parlamencie, bez przeszkd komunikowali si w Watykanem i skadali regularne wizyty ad
limina u papiea w Rzymie 27. To wanie podczas takich wizyt Pius XII i czonkowie kurii mogli im zadawa,
i z pewnoci zadawali, dociekliwe pytania na temat sytuacji w ich kraju.
Pacelli korzysta te z innych, wasnych, rde informacji, jak choby audycji BBC, ktrych przez ca
wojn skrupulatnie sucha, przekadajc mu ich tre, pose Wielkiej Brytanii w Watykanie, Osborne. BBC
czsto informowaa o sytuacji w Chorwacji, czego typowym przykadem bya wiadomo z 16 lutego 1942
roku: Do najgorszych zbrodni dochodzi w diecezji arcybiskupa Zagrzebia [Stepinacia]. Bratnia krew pynie
tam strumieniami. Prawosawnych si nawraca si na katolicyzm i nie sycha gosu oburzenia ze strony tego
hierarchy. Doniesienia mwi za to o jego uczestnictwie w nazistowskich i faszystowskich paradach 28.
Napyw wytycznych dla biskupw chorwackich z watykaskiej Kongregacji ds. Kociow
wschodnich, zajmujcej si zwaszcza katolikami obrzdku wschodniego w tym regionie, wskazuje, i w
Stolicy Apostolskiej wiedziano o wymuszaniu od czerwca 1941 roku nawrce na katolicyzm. Uwag w tych
dokumentach zwraca naleganie Watykanu, aby odrzuca tych kandydatw do nawrcenia, ktrzy pragn si
ochrzci z jawnie niewaciwych pobudek, a wic (cho w instrukcjach nie pisze si o tym wprost) ze strachu i
z chci ocalenia ycia.
14 sierpnia przewodniczcy Zwizku Spoecznoci Izraelickiej we woskim Alatri przesa
watykaskiemu sekretarzowi stanu Maglionemu prob w imieniu tysicy chorwackich ydw,
mieszkacw Zagrzebia i innych chorwackich miast, ktrych aresztowano bez powodu, pozbawiono mienia
i deportowano. W licie opisa, jak sze tysicy ydw wywieziono na jaow, grzyst wysp i
pozostawiono tam bez wody, jedzenia i dachu nad gow. Wszelkie prby przyjcia im z pomoc spotkay si
z zakazem chorwackich wadz 29. Zwizek baga Stolic Apostolsk o interwencj u rzdu woskiego i
chorwackiego. O odpowiedzi czy reakcji Watykanu na ten list nie wiadomo nic.
30 sierpnia 1941 roku nuncjusz papieski we Woszech, monsignore Francesco Borgongini Duca,
napisa do Maglionego o dziwnej rozmowie, jak odby w Kwirynale z attache kulturalnym Chorwacji i
dwoma chorwackimi franciszkanami. Kiedy powiedzieli mu o 100 000 prawosawnych nawrconych na
katolicyzm, odpar, e sysza o protestach przeciwko przeladowaniom prawosawnych przez katolikw.
Na co, wspierany przez kiwajcych gowami zakonnikw, attache zaprzeczy tym informacjom,
podkrelajc, e papie nieustannie powtarza ksiom i wiernym, i powinni poda za naukami Naszego
Pana i upowszechnia wiar, przekonujc do niej po dobroci, a nie si 30.
W nastpnym miesicu przyjecha do Rzymu specjalny ambasador Pavelicia, ojciec Cherubino Segui,
by dowiedzie si, co si mwi o chorwackim reimie, i ukrci eb nieprzychylnym plotkom. W swoich

115
pamitnikach, w ktrych przedstawi siebie w jak najlepszym wietle, skary si na zaprawione
pomwieniami aluzje krce na temat Chorwacji w Rzymie, twierdzc, e s to same przekrcenia i
wymysy. Robi z nas zgraj barbarzycw i kanibali. W rozmowie z nim Giovanni Montini (przyszy papie
Pawe VI) poprosi o pen informacj o wydarzeniach w Chorwacji. Byo o czym mwi. Sucha mnie z
wielkim zainteresowaniem i uwag. Naleao przekonujco zdemaskowa kalumnie, ktre dotary do
Watykanu 31. Tak wic w lecie 1941 roku w Rzymie powszechnie wiedziano o chorwackich zbrodniach, alias
kalumniach, a Stolica Apostolska dysponowaa kontaktami, dziki ktrym Pacelli mg kontrolowa i
wpywa na wypadki.
Wybrany przez niego na osobistego przedstawiciela Ramiro Marcone by amatorem, ktry ca t
krwaw epok przey chyba w lunatycznym nie. w szedziesicioletni benedyktyn, bez adnego
dowiadczenia w dyplomacji, wikszo swego dorosego ycia spdzi jako wykadowca w kolegium w.
Anzelma w Rzymie. Jego wiatem byy klasztor i wykady. W Chorwacji za czas upywa mu gwnie na
uczestniczeniu w ceremoniach, przyjciach, publicznych paradach i fotografowaniu si z Paveliciem.
Wybrano go najwyraniej po to, by kadzi i popiera.
Chorwackimi dyplomatycznymi odpowiednikami Marconego byli praktykujcy w rzymskim szpitalu
lekarz, Nicola Rusinovic, i jego planowany nastpca, papieski szambelan w Watykanie, ksi Erwin
Lobkowicz (z pochodzenia Czech). Swoj misj sprawowali na wp tajnie, gdy Stolica Apostolska
utrzymywaa stosunki dyplomatyczne z emigracyjnym rzdem krlestwa Jugosawii. Niemniej, pomimo
rozlicznych dowodw masowych rzezi, w marcu
1942 roku Watykan zaproponowa Chorwatom nawizanie oficjalnych kontaktw. Zalecam
paskiemu rzdowi i koom rzdowym agodno, a wwczas nawiemy stosunki - zachci Rusinovicia
Montini. - Jeli tylko bdziecie postpowa waciwie, nasze stosunki same si uo 32.
22 padziernika tego roku Pacelli przyj na audiencji ksicia Lobkowicza, z waciw sobie
nadzwyczajn askawoci wyraajc, wedug papieskiego gocia, nadziej, e ju wkrtce przyjmie mnie
w innym charakterze33.
Tymczasem za porednictwem nuncjusza apostolskiego w Bernie, praata Filippa Bernardiniego, o
pomoc w imieniu przeladowanych pobratymcw w Chorwacji zwrciy si do Stolicy Apostolskiej wiatowy
Kongres ydw i diaspora izraelska w Szwajcarii. W dobrze udokumentowanym memorandum z 17 marca
1942 roku, sporzdzonym niecae dwa miesice po przyjciu na konferencji w Wannsee planw ostatecznego
rozwizania kwestii ydowskiej, reprezentanci wymienionych ugrupowa przedstawili przeladowania
ydw w Niemczech, Francji, Rumunii, Sowacji, Chorwacji i na Wgrzech. Zaleao im zwaszcza na tym,
aby papie wpyn na ostatnie trzy z wymienionych pastw, z ktrymi czyy Watykan silne wizi
dyplomatyczne i kocielne. Na przykad prezydentem Sowacji by w owym czasie katolicki ksidz. O
Chorwacji napisano w memorandum: Kilka tysicy rodzin wywieziono na bezludne wyspy przy wybrzeu
Dalmacji lub wtrcono do obozw koncentracyjnych (...) Spord ydw, ktrych zesano do obozw pracy,
bardzo wielu zgino przy odwadnianiu i robotach kanalizacyjnych (...) Ich ony i dzieci przewieziono do
innego obozu, w ktrym rwnie cierpi straszny niedostatek 34. Manuskrypt tego, spoczywajcego w
Archiwum Syjonistycznym w Jerozolimie, listu opublikowa w zbiorze pism powiconych Pacellemu i
Trzeciej Rzeszy Saul Friedlander. Natomiast wci yjcy jego sygnatariusz, Gerhard Riegner, w wydanych w
padzierniku 1998 roku pamitnikach Ne jamais dsesprer ujawni 35, i nie zosta on wczony do
jedenastotomowej watykaskiej edycji dokumentw z czasw wojny. Wskazuje to, e ponad p wieku po jej
zakoczeniu Stolica Apostolska woli nie przyznawa si, co - i od kiedy - wiedziaa o zbrodniach
popenianych w Chorwacji i o wczesnych stadiach ostatecznego rozwizania.
Trzej kierujcy watykaskim Sekretariatem Stanu praaci - Maglione, Montini i Tardini - wielokrotnie
potwierdzali, i wiedz o protestach i probach o pomoc, a jednak - jak na podstawie dostpnych mu
materiaw stwierdzi Falconi - ich rozmowy z Rusinoviciem i Lobkowiczem przebiegay wedug
niezmiennego scenariusza: pozorny atak, cierpliwe wysuchanie, wielkoduszna kapitulacja. Std te tajni
chorwaccy dyplomaci w Watykanie byli bardzo zadowoleni ze sposobu, w jaki ich odpytywano. Wszystko
zaatwiem, ukazujc mu w prawdziwym wietle propagand wroga - napisa po jednej z takich rozmw z
Montinim Rusinovic - a w sprawie obozw koncentracyjnych odesaem go po informacje do Delegatury
Apostolskiej w Zagrzebiu (...) Do odwiedzenia obozw koncentracyjnych zaprosilimy zagranicznych
dziennikarzy (...) po opuszczeniu ich stwierdzili, e obozy te jak najbardziej nadaj si do mieszkania i
speniaj wymogi higieny. Kiedy pod koniec spotkania Rusinovi pochwali si mu, e w jego kraju jest ju
pi milionw katolikw, Montini odrzek: Ojciec wity wam pomoe, bdcie pewni 36.
O wiedzy Watykanu, co naprawd dziao si w Chorwacji na pocztku 1942 roku, wiadczy rwnie
rozmowa Rusinovicia z ekspertem od spraw sowiaskich, francuskim kardynaem Eugeneem Tisserantem,

116
nowym - mimo jego wczeniejszych zastrzee do Pacellego podczas konklawe - zaufanym Piusa XII. Wiem
na pewno - owiadczy Tisserant przedstawicielowi Chorwacji 6 marca 1942 - e to franciszkanie, jak na
przykad ojciec Simi z Knina, uczestniczyli w atakach na ludno prawosawn w celu zniszczenia
prawosawia. W ten sam sposb zlikwidowalicie prawosawie w Banja Luce. Wiem o odraajcych
wyczynach franciszkanw w Boni i Hercegowinie i to mnie bardzo boli. Tak nie godzi si postpowa
wyksztaconym, kulturalnym, cywilizowanym ludziom, a c dopiero duchownym 37. A podczas kolejnego
spotkania z Rusinoviciem 27 maja powiedzia, e wedug danych niemieckich znikno trzysta pidziesit
tysicy Serbw i e w jednym obozie koncentracyjnym jest ich dwadziecia tysicy38.
Sam Pacelli natomiast traktowa przywdcw i przedstawicieli reimu Pavelicia z niezmienn
yczliwoci. Liczba audiencji, ktrych udzieli Chorwatom, jest znaczca. W lipcu 1941 roku przyj
stuosobow delegacj chorwackich policjantw z szefem policji zagrzebskiej na czele. 6 lutego 1942 roku
spotka si z delegacj ustaszowskiej modziey, przebywajcej w Rzymie. W grudniu tego samego roku
powita kolejn ich grup.
Podobnie byo w roku 1943, kiedy w rozmowie z Lobkowiczem wyrazi zadowolenie z otrzymania
prywatnego listu od naszego poglavnika [Pavelicia] a pniej rozczarowanie, e na przekr wszystkiemu
nikt nie chce uzna, kto jest jedynym, rzeczywistym, gwnym wrogiem Europy. e nie podjto adnej
prawdziwej, wsplnej zbrojnej krucjaty przeciwko bolszewizmowi39.
Ale czy Hitler nie rozpocz takiej krucjaty w lecie 1941 roku? Obserwujc meandry rozumowania
Pacellego na temat komunizmu, nazizmu, Chorwacji i katolickiej ewangelizacji Europy, mona zrozumie ale nie wybaczy - to, e milcza o chorwackich rzeziach.

Chrzecijastwo wschodnie i komunistyczne zagroenie wiatach 1941-1945

Po wcieleniu w ycie przez Hitlera planu Barbarossa, jak brzmia kryptonim inwazji na ZSRR 22
czerwca 1941, Pius XII stan w obliczu skomplikowanej mozaiki nadziei i obaw. Bo chocia jego jedyny,
rzeczywisty, gwny wrg Europy wydawa si skazany tego lata na nieuchronn porak, to trudno byo
przewidzie, dokd zaprowadzi taki rozwj wojny. Wobec moliwoci, e Zwizek Sowiecki stanie si
sojusznikiem Wielkiej Brytanii, a z czasem Stanw Zjednoczonych, na papiea czyhaa perspektywa
milczcego popierania wojujcego komunizmu. A gdyby Hitler osab i mu si nie powiodo? Wtedy Armia
Czerwona ruszyaby na zachd, zwiastujc nowy ciemny wiek przeladowa i zagady chrzecijastwa.
No, a gdyby zwyciy i sta si panem Europy? Czy majc do wyboru dwa totalitarne za,
nazistowskie uwaa papie za bezwzgldnie lepsze? Niektrzy czonkowie kurii, na przykad Tisserant,
uwaali, e wikszym zagroeniem jest hitleryzm, a Pacelli doszed do takiego przekonania ju w roku 1942.
Tak, komunistyczne niebezpieczestwo istnieje - powiedzia jezuicie, ktrego goci - w tej chwili jednak
groniejsi s nazici. Chc zniszczy Koci, rozgnie go jak ropuch40.
Ale w skomplikowanym aliau moliwoci istniay jeszcze inne rozwizania, takie jak sposobno
katolickiej ewangelizacji, niesionej w lad za prcym na Moskw molochem Wehrmachtu, i perspektywa
usunicia zadawnionych rnic pomidzy rzymskim katolicyzmem a prawosawnym Wschodem. Jaka
duchowa sia moga powsta z takiego nowego, zjednoczonego chrzecijastwa wobec wyczerpania
totalitarnych gigantw wojn !
Tymczasem mona byo odnie wraenie, e Wehrmacht wspiera proces ewangelizacji. Po
wyzwoleniu Ukrainy w czerwcu 1941 roku niemieckie kroniki filmowe i gazetowa propaganda bbniy o
przywrceniu swobd wyznaniowych na Wschodzie. Zamienionym w ateistyczne muzea, magazyny i domy
kultury kocioom przywracano ich pierwotne funkcje i wszystko wskazywao na to, e wraz z klsk
Sowietw powszechnie odradza si wiara.
Moliwoci stojce przed katolicyzmem na nowo podbitych przez Niemcw terytoriach zanalizowa
byy katolicki wicekanclerz, Franz von Papen, ktry niedugo po inwazji na ZSRR przesa Hitlerowi
memorandum w tej sprawie.
Odpowied fhrera z poowy lipca nie pozostawia adnych zudze, e taki plan jest nie do
przyjcia. Pomys z dziaalnoci misjonarsk tego Starego Manipulanta jest wykluczony - powiedzia. Ale gdyby kto to zrobi, musiaby wpuci do Rosji wszystkie chrzecijaskie wyznania, eby powybijay si
nawzajem krucyfiksami 41.
Hitler mia inne plany. W tym samym mniej wicej czasie, w poowie lipca 1941 roku, owiadczy:
Chrzecijastwo to najciszy cios, jaki spad na ludzko. Bolszewizm to jego bkart. Jedno i drugie jest
ohydnym wymysem ydw 42. Ju pracowa nad likwidacj rnych Kociow. Wojna si skoczy oznajmi w grudniu - i wwczas zajm si moim ostatnim zadaniem - zrobieniem porzdku z Kocioem.

117
Dopiero wtedy nard niemiecki bdzie cakiem bezpieczny (...) W modoci miaem na to jedno rozwizanie:
dynamit! Dzisiaj widz, e Kocioa nie da si zama na kolanie. Naley go odci jak zgangrenowan
koczyn 43.
Tak oto prys propagandowy mit o sprzyjajcych religii najedcach niemieckich, a sam fhrer
stanowczo odrzuci myl o nawrceniu Wschodu na katolicyzm. W listopadzie 1941 roku Hitler za
porednictwem Bormanna wyda zakaz a do odwoania wszelkich publikacji na temat sytuacji wyznaniowej
w Zwizku Sowieckim44.
Po latach von Papen zaprzeczy, jakoby jego pocztkowy zapa do reewangelizacji ZSRR wznieci w
nim Watykan. Niemniej w Stolicy Apostolskiej istnia ju wtedy wydzia zajmujcy si prac misjonarsk na
Wschodzie -Kongregacja ds. Kociow wschodnich, na ktrej czele sta kardyna Eugene Tisserant. Ten
pochodzcy z Lotaryngii praat by w kurii - z racji swej niezalenoci i szczeroci - osobliwoci. Carlo
Falconi nazywa go ksiciem Kocioa o wieckich, praktycznych pogldach, dla ktrego polityka jest niemal
wszystkim, a wiat skada si wycznie z przyjaci i wrogw. Rzadko wychodzi z niego ksidz, ale wwczas
jego sowa pal jak rozarzona stal45. To wanie Tisserant w prywatnym licie do kardynaa Emmanuela
Suharda w Paryu napisa w maju 1940 roku: Boj si, e historia zgani Stolic Apostolsk za jej polityk
samolubnego wygodnictwa 46.
Jego poczynania w sprawie ewangelizacji wschodu Europy trafiy na forum nazistowskich dyskusji w
lipcu 1941 roku. Antykatolicki szef nowo utworzonego Ostministerium, Ministerstwa ds. Wschodu, Alfred
Rosenberg, bezzwocznie zakaza wpuszczania misjonarzy na wyzwolone wschodnie ziemie. Ale
pokrzyowaniem planw Stolicy Apostolskiej i ograniczeniem jej dziaalnoci zaj si przede wszystkim
Reinhard Heydrich, szef Reichssicherheitshauptamtu (RSHA), Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy. W
memorandum z 2 lipca 1941, zatytuowanym Nowa taktyka Watykanu wobec Rosji, poinformowa MSZ, e
Koci katolicki opracowa now koncepcj, ktr on nazwa planem Tisseranta. W zwizku z wojn
Niemiec ze Zwizkiem Sowieckim Watykan postanowi skoncentrowa sw polityczn dziaalno zwizan
z Rosj na Sowacji i w Chorwacji. Wedug Heydricha, plan polega na zwerbowaniu dodatkowych tajnych
kapelanw, ktrzy wraz z hiszpaskimi i woskimi ksimi towarzyszyliby oddziaom walczcym na
wschodnim froncie. Duchowni ci zajmowaliby si zbieraniem informacji wywiadowczych, szukajc
sposobnoci do szerzenia katolicyzmu w miar posuwania si wojsk niemieckich. Nie wolno dopuci podsumowa Heydrich - aby na nowej sytuacji, jaka rozwija si na rosyjskiej ziemi podbijanej za cen
niemieckiej krwi, najwicej skorzysta katolicyzm 47.
Hitlera na tyle mocno zaniepokoia perspektywa ekspansji politycznego katolicyzmu w nowej
Lebensraum (przestrzeni yciowej) Rzeszy, e 6 sierpnia i 6 padziernika wyda rozkazy, zakazujce wszelkiej
dziaalnoci Kocioa na rzecz tubylcw. W rozkazie z 4 wrzenia polecano dowdcom meldowa naczelnemu
dowdztwu o wszelkich przejawach oywienia si dziaa Watykanu wzgldem Rosji48.
Informacje Heydricha byy do pewnego stopnia trafne, ale do zrozumienia znacznie bardziej zoonej
polityki wschodniej Piusa XII nie mg wystarczy nazistom ograniczony plan Tisseranta. Istnia bowiem
dalekosiny projekt upowszechnienia katolicyzmu w Zwizku Sowieckim, ktrego autorem by nie kardyna
Tisserant, lecz Pius XI, a bardzo wanym wspautorem Eugenio Pacelli. Z pokazowego procesu przywdcw
katolickich w Moskwie w roku 1923 Koci wycign lekcj, e z bolszewizmem nie ma co pertraktowa.
Prby nawizania przez Pacellego negocjacji z sowieckimi dyplomatami, gdy by nuncjuszem papieskim w
Berlinie, spezy na niczym. (Swoje gboko nieprzyjazne nastawienie do sowieckiego komunizmu, czyli
bolszewizmu, wyrobi sobie, jak ju mwilimy, w roku 1919, po zetkniciu si z czerwonym terrorem w
nuncjaturze w Monachium. W nastpnych latach za, gdy zapozna si z przeladowaniami katolikw w
zotym trjkcie - Rosji, Meksyku i Hiszpanii - jego zawzito i nieprzejednanie w tej mierze wzrosy).
Do roku 1925 wikszo biskupw obrzdku aciskiego w sowieckiej Rosji wyrzucono z kraju,
uwiziono lub stracono. Tego roku Pius XI wysa tam z tajn misj wywicenia na biskupw kilku
zakonspirowanych ksiy francuskiego jezuit, Michela d'Herbigny'ego. W drodze do Moskwy d'Herbigny
zatrzyma si w Berlinie u Pacellego, ktry udzieli mu rad i wywici go na biskupa. Misja Francuza
powioda si o tyle, e udao mu si wywici szeciu tajnych rosyjskich biskupw, tyle e wszystkich potem
wykryto i wyeliminowano.
W roku 1929, kiedy Pacelli awansowa na papieskiego sekretarza stanu, Pius XI utworzy Komisj ds.
Rosji. Ponadto w tym samym roku, ale pniej, otworzy w Watykanie Papieskie Kolegium Rosyjskie, lepiej
znane jako Russicum, i Papieskie Kolegium Rusiskie, w ktrych przysposabiano duchownych do suby w
Zwizku Sowieckim. W proces ksztacenia kapanw do misji w Rosji zaangaowane byy rwnie w
tajemnicy inne instytucje, w tym opactwo Grotta Ferrata pod Rzymem, opactwo Chevetogne w Belgii i
opactwo w Velehradzie na Morawach. Kilka z najpotniejszych zakonw katolickich - redemptoryci,

118
augustynianie, jezuici i rne kongregacje w Polsce - rozwino wasne programy potajemnej ewangelizacji
Rosji. Typowy zapa zwyczajnego parafialnego kleru, ktry zgasza si do misji w Rosji nawet z drugiego
kraca Europy, uosabia John Carmel Heenan, ksidz z londyskiego East Endu, ktry pniej zosta
arcybiskupem Westminsteru. Po uzyskaniu urlopu od swojego biskupa, bez jego wiedzy (cho z
bogosawiestwem prymasa Westminsteru, kardynaa Hinsleya), w przebraniu handlowca, z ukrytym w
wiecznym pirze skadanym krzyykiem, wyruszy on w 1932 roku do ZSRR. Przeywszy wiele przygd,
zakocha si w swojej tumaczce i w kocu go aresztowano. Po jakim czasie udao mu si wydoby z
kopotw i czym prdzej powrci do swojej bezpiecznej parafii w Anglii 49.
Po inwazji Hitlera na Zwizek Sowiecki w roku 1941 ksia z watykaskich kolegiw Russicum i
Rusiskiego oraz ochotnicy z Polski, Wgier, Sowacji i Chorwacji wyruszyli na Wschd. Podrowali jako
wojskowi kapelani, niektrzy podawali si za cywilw zwerbowanych przez niemieck armi, inni za,
zatrudniwszy si jako stajenni, zajmowali si komi w niemieckim Dowdztwie Transportu. Kiedy tylko
znaleli dla siebie pomidzy Batykiem a Morzem Czarnym odpowiedni teren do pracy duszpasterskiej i
misyjnej, zaczynali dziaa w pojedynk. Trafiajc na ziemie zamieszkane przez katolikw (obrzdku
aciskiego lub wschodniego) stawali wobec pilnych, lecz i niebezpiecznych zada, przycigajc setki
wiernych, ktrzy od lat nie przyjmowali sakramentw. Wikszo z nich w kocu zapano i rozstrzelano jako
dezerterw i szpiegw albo zesano do obozw koncentracyjnych, a ci, ktrzy wpadli w rce Rosjan, skoczyli
w guagach. Do dzisiaj nie opublikowano listy zaginionych, uwizionych i straconych misjonarzy50.
Heydrichowska interpretacja planu Tisseranta nie ogarniaa wic zoonoci polityki Piusa XII w
kwestii ewangelizacji Wschodu. Jej cech zasadnicz byo rozrnienie pomidzy katolikami obrzdku
aciskiego i wschodniego, zwanego te niekiedy bizantyjskim lub orientalnym. Katolicy obrzdku
wschodniego mieli wiele wsplnego z odszczepieczym prawosawiem, a na niektrych ziemiach, takich
jak Ukraina, uniccy kapani mogli eni si zgodnie z praktyk Cerkwi prawosawnej. Kongregacja ds.
Kociow wschodnich kardynaa Tisseranta zajmowaa si w zasadzie katolikami obrzdkw wschodnich,
ktrzy uznawali rzymskiego papiea. W niektrych rejonach, jak na Ukrainie, a zwaszcza w nowej
Chorwacji, obrzdek aciski i wschodni z sob koegzystoway. Do planu Tisseranta naleao popieranie
katolickiego obrzdku wschodniego przez przysyanie na te ziemie ksiy oraz ksiek katechetycznych i
liturgicznych.
Ale dla Pacellego nowa sytuacja tego obrzdku w Niepodlegym Pastwie Chorwackim stanowia
nowy impuls do ambitnych marze, ktre w roku 1913 skusiy jego i kuri rzymsk do wynegocjowania
konkordatu z Serbi: o dotarciu z ewangelizacj - pod auspicjami obu wiernych papieowi obrzdkw - na
wschd, do Rumunii, a z niej przez Ukrain do Rosji, oraz na poudnie, do Grecji. Moliwo skuszenia
odszczepieczych wyznawcw prawosawia do masowych nawrce dziki bliskoci katolickiego
obrzdku wschodniego ich wierze wyjania pobaliwo Piusa XII wobec Pavelicia i jego morderczego
reimu. Zwalczanie jego polityki przymusowych nawrce, wywzek i rzezi potpieniami i ekskomunikami
zagrozioby bytowi chorwackiego przyczka na drodze do ewangelizacji Wschodu. W zwizku z tym Pacelli
wybra oczywicie cierpliwo, ugodowo i patrzenie przez palce.
Dla niego ekumenizm znaczy tylko jedno: e oddzieleni chrzecijascy bracia pojm, i zbdzili, i na
powrt w peni zjednocz si z papieem i Rzymem. W roku 1940 arcybiskup Stepina powiedzia
jugosowiaskiemu ksiciu regentowi Pawowi: Najlepszym wyjciem byoby, gdyby Serbowie powrcili do
wiary swoich ojcw, to znaczy, skonili gowy przed namiestnikiem Chrystusa, Ojcem witym. Dopiero
wtedy moglibymy odetchn w tej czci Europy, gdy bizantynizm odegra straszliw rol w historii tej
czci wiata51. Obwieszczajc dokadnie taki wanie cel w encyklice Rzym i Kocioy wschodnie
(Orientalis ecclesiae decus, z 23 kwietnia 1944 roku), Pius XII ogromnie liczy na usunicie starodawnych
przeszkd pomidzy Kocioami wschodnim i rzymskim, gdy, jak napisa, wita wreszcie dzie, kiedy
bdzie jedno stado w jednej owczarni, jednakowo posuszne Jezusowi Chrystusowi i jego Namiestnikowi na
ziemi. Doprowadzenie do tej jednoci, wywodzi, jest tym bardziej pilne, e wierni Chrystusowi powinni
pracowa razem w jednym Kociele Chrystusowym po to, aby stworzy wsplny, zwarty, zjednoczony,
nieugity front przeciwko z dnia na dzie coraz silniejszym atakom wrogw religii 52.
Ale ambicja Pacellego, by zewangelizowa Wschd, nie wyjania skwitowania przez niego
milczeniem eksterminacji ydw w Chorwacji, milczeniem analogicznym do braku reakcji z jego strony na los
ydw w innych krajach Europy. Zanim jednak zajmiemy si postaw Piusa XII wobec ich zagady, na koniec
godzi si wspomnie o zwizkach losw wojennych bogactw ustaszw z dziaaniami Watykanu, ktrych echa
trwaj do dzi.

119
Chorwackie zoto i ODESSA
ledztwa prowadzone przez aliantw po wojnie wykazay, e zrabowany, skadajcy si gwnie ze
zotych monet skarb uciekajcych ustaszw wart by okoo osiemdziesiciu milionw dolarw53. O
porozumieniu Watykanu z reimem chorwackim wiadcz gocinno, jak ustaszom okazao papiestwo,
oraz udostpnienie wasnych magazynw i sejfw dla ich zota, ktrego cz zrabowali ofiarom
eksterminacji - Serbom i ydom.
Podczas wojny kolegium San Girolamo delii Illirici w Rzymie stao si domem dla chorwackich
ksiy, ktrych wyksztacenie teologiczne finansowa Watykan. Pniej byo ono kwater gwn
powojennego ustaszowskiego podziemia, organizujc chorwackim zbrodniarzom wojennym trasy ucieczki.
To tu wyposaano ustaszy w faszywe paszporty i nazwiska, aby mogli unikn aresztowania przez aliantw
54. Czoow postaci w San Girolamo by chorwacki profesor seminarium, ojciec Krunoslav Dragonovic,
nazwany przez agentw wywiadu amerykaskiego alter ego Pavelicia. Do Rzymu przyby w roku 1943 pod
pretekstem pracy dla Czerwonego Krzya, ale, wedug amerykaskich rde wywiadowczych, w
rzeczywistoci zajmowa si koordynacj wsppracy wosko-ustaszowskiej. Po wojnie sta si gwn
postaci w zaatwianiu byym ustaszom ucieczek do Ameryki Poudniowej, zwaszcza do Argentyny. Wedug
wczesnych rde CIA, pozwolono mu te ulokowa w Watykanie archiwum chorwackiego poselstwa oraz
kosztownoci wywiezione z Chorwacji przez uciekajcych ustaszy 55. Ojciec Dragonovi wsppracowa z
amerykaskim kontrwywiadem wojskowym (CIC) przy zorganizowaniu ucieczki z Europy
antykomunistycznego informatora i hitlerowskiego zbrodniarza wojennego Klausa Barbiego 56. Barbie, szef
Gestapo w Lyonie w latach 19421944, torturowa i mordowa ydw i czonkw francuskiego ruchu oporu.
Zanim ochraniajcy go w czasie zimnej wojny CIC pomg mu si dosta do Boliwii, zbrodniarz od pocztku
1946 do koca 1947 roku mieszka w kolegium San Girolamo pod skrzydami Dragonovicia. Usunicie
Dragonovicia z San Girolamo na polecenie watykaskiego Sekretariatu Stanu kilka dni po mierci Pacellego,
w poowie padziernika 1958 roku, podpowiada, i kapan ten a do koca korzysta z osobistej ochrony
zmarego papiea57.
Jeli zasug Pacellego jest wykorzystanie eksterytorialnych kocielnych budynkw w Watykanie jako
schronisk dla ydw podczas niemieckiej okupacji Rzymu, to jego win jest przechowywanie w tyche
budynkach nazistowskich i ustaszowskich zbrodniarzy wojennych.
Nie ma jednak adnych dowodw na to, by papie i Watykan mieli zwizek z organizacj znan
szeroko pod nazw ODESSA, ktra pono sfinansowaa i zaplanowaa ucieczk pewnej liczby zbrodniarzy
hitlerowskich do Ameryki Poudniowej. Pewne jest, e postaciom takim jak Franz Strangl, komendant obozu
w Treblince, faszywe dokumenty dostarczy i dopomg ukrywa si w Rzymie sympatyk hitlerowcw,
biskup Alois Hudal, ale wysiki renomowanych dziennikarzy, by powiza organizacj ODESSA z
Watykanem i hitlerowskim zotem, okazay si daremne.
Gitta Sereny w swojej ksice W ten mrok pisze, e istnienia organizacji ODESSA dotychczas nie
udowodniono 58. Podkrela jednak konieczno zbadania motyww postpowania ludzi pokroju Hudala,
rwnie skutecznych w dziaaniu jak organizacja. Trjka brytyjskich dziennikarzy Magnus Linklater, Isabel
Hilton i Neal Ascherson ktrzy w swojej ksice o Klausie Barbiem zbadali te twierdzenia dotyczce
organizacji ODESSA, nie znaleli wystarczajcych dowodw jej dziaalnoci. Amerykaskie i brytyjskie
badania w tej sprawie wci nie daj zadowalajcych wynikw, napisali, dochodzc do wniosku, e co
prawda organizacja ta moga istnie, ale nie znaleziono adnych dowodw, i ODESSA tworzya spjn
sie 59.

XV. WITO PIUSA XII

Kiedy wiosn 1942 roku do Piusa XII zaczy dociera wiarygodne wieci o ostatecznym
rozwizaniu, to mimo ponawianych wezwa aliantw i organizacji ydowskich, aby zabra gos, znowu
zagra na czas, czekajc na waciwy moment. Zwleka z tym a do 24 grudnia, kiedy to pod koniec dugiego
boonarodzeniowego ordzia przez radio wspomnia o setkach tysicy, ktrzy nie z wasnej winy, czasem
tylko z powodu swej narodowoci lub rasy, s skazani na mier lub stopniow zagad 1. Dalej ju w
publicznym potpieniu ostatecznego rozwizania si nie posun, cho nazwanie rzeczy po imieniu
mogoby co zmieni. wczeni obserwatorzy podawali rne powody i motywy takiej postawy, a dyskusje
nad ni cigny si latami. Wymieniano bojaliwo, niezdecydowanie, przychylno dla nazistw,
antysemityzm, zrozumia ostrono w obawie przed konsekwencjami dziaa, ch pozostania
bezstronnym, by w przyszoci mc wystpi w roli rozjemcy, niepewno co do rzetelnoci informacji, lk

120
przed rozprzestrzenieniem si komunizmu w miejsce mniejszego za, jakim jest narodowy socjalizm. Ale jak z
dzisiejszej perspektywy przenikn sumienie tak bardzo skrytego papiea? Na pocztek mona zbada - bez
sentymentw, uprzedze i le ulokowanego szacunku - jakim papieem okaza si dla Kocioa swojej epoki.
Bo przecie ca sw osobowo podporzdkowa bez reszty wasnemu pojmowaniu roli namiestnika
Chrystusa na ziemi. Jeli mia jaki papieski program, jaki plan, to czy sprosta on kryzysowi wojny
wiatowej i reimowi Hitlera? Czy sprosta ostatecznemu rozwizaniu? To odpowiedzi na te wanie
pytania decyduj o naszym osdzie jego reakcji na zagad ydw.
Wychowywany od wczesnego dziecistwa na kulturze i historii papiestwa, wiadom swojej pozycji
czoowego papabile w latach trzydziestych, Pacelli bynajmniej nie chcia by papieem, ulegajcym presji
wyzwa, jakie niosa wojna. Wiemy, e ju przed rokiem 1942 dy do zapewnienia sobie wielkoci zgodnie
z pewn ide. O jego doniosym planie, obmylonym na dugo przed tym, nim wstpi na tron papieski,
powiedzia po latach kardyna Giuseppe Siri, ktry zna go dobrze jako watykaskiego sekretarza stanu 2.
Po pierwsze, Pius XII ywi ambicj duchow - aspirowa do witoci. Po drugie, pragn poszerzy i
umocni zakres swej papieskiej wadzy wobec Kocioa i wiata. Po trzecie, dy do wniesienia historycznego
wkadu w nauczanie Pisma witego i reform liturgii - ustalony wzorzec odprawiania katolickich
naboestw na caym wiecie. Po czwarte, tak jak wszyscy wielcy papiee w przeszoci, chcia zostawi po
sobie w Watykanie konkretny lad - przekopa krypt w. Piotra (zadanie to powierzy zaufanemu
Ludwigowi Kaasowi) w nadziei na znalezienie koci pierwszego biskupa Rzymu. Wreszcie, po ostatnie,
zrobi co wyjtkowego i okazaego dla Przenajwitszej Dziewicy.
Za pierwsz i ostatni z tych ambicji stao osobiste wyobraenie, jaka duchowo przystoi papieowi.
Druga i trzecia wymagay zaangaowania w gbokie kwestie teologiczne o skutkach doniosych dla
papieskiej wadzy. Std te w najmroczniejszych dniach wojny, midzy rokiem 1941 a 1943, Pius XII dzieli
wysiki i uwag midzy te, gwnie duchowe i teologiczne, denia, do czego dochodziy biece obowizki
reagowania na wojenne wypadki.
Podstaw jego duchowoci bya osobista, pielgnowana przez cae ycie pobono, przeciwstawiona
wieckoci i doczesnoci. Eugenio Pacelli wychowa si, jak wspomnielimy, na Naladowaniu Chrystusa
Tomasza Kempis. Pami, pokora, skupienie na wasnej duszy, spokj, czysto, prostota, samozaparcie si,
oderwanie od wiata - oto jakie cechy rozwija w sobie od dziecka. Uwydatnia to jego ascetyczny wygld naturalna chudo, cera blada jak pergamin - i wraenie, jakby cay czas uczestniczy w kocielnym obrzdzie.
Pozy, jakie przyjmowa, gdy si modli, przywodziy na myl witych z witray.
Na tle barokowego wystroju Watykanu jego niemiao i prostota przydaway mu skromnoci, a
ywe zainteresowanie gomi - witobliwoci. Ze zoonych przed komisj beatyfikacyjn zezna wynika, e
Pius XII sypia najwyej po cztery godziny dziennie 3. Odmawia sobie takich yciowych przyjemnoci jak
kawa, rezygnowa z ogrzewania w rodku zimy, a wiele godzin w dzie i w nocy spdza, jednoczc si z
Panem, odizolowany od wiata, jakby wszed na szczyt gry albo zszed do katakumb. Giovanni Montini,
przyszy Pawe VI, zapamita jego modlitw w rodku nocy przy grobach dawnych papiey pod Bazylik
w. Piotra. Nigdy dotd nie widziaem rwnie wzruszajcego obrazu wsplnoty witych i duchowego
acucha nastpcw Chrystusa (...) - wyzna z podziwem. - Koci, ta ywa, duchowa i widzialna
rzeczywisto, jest obecny bardziej ni kiedykolwiek 4. Ciekawe, e przez pomyk z nastpcw witego
Piotra zrobi nastpcw Chrystusa.
Podczas gdy jego poprzednikw i nastpcw mczya samotno zwizana z urzdem papiea, to
Piusowi XII chyba bardzo odpowiadaa. Nie mia najmniejszej potrzeby ani chci na dyskusje z kocielnymi
hierarchami, konsultacje czy krytyk wieckich stosunkw midzynarodowych, a c dopiero na krytyk
powszedniej polityki Kocioa. Z wyniosoci swojego tronu spoglda na wszystko sub specie aeternitatis.
Prawdziw rzeczywistoci, w ktrej y, byo, jak twierdzi, krlestwo ducha, a nie nierealny i ulotny ziemski
pad paczu, o czym czsto przypomina wiernym, spogldajc na walczce strony z bardzo, zda si,
wysoka i stawiajc midzy nimi - aliantami i pastwami Osi, krajami demokratycznymi i totalitarnymi etyczny znak rwnoci.
W osamotnieniu wspczesnego przywdcy Kocioa widziano wwczas mistyczny aspekt roli
papiea, w adnym razie sabo czy wad. Spowiednik Piusa XII przez dziesi lat, kardyna Agostino Bea,
wyraa si o jego samotnoci w samych superlatywach. By on, wedug niego (podobnie jak wedug
niemieckigo jezuity Leibera), czowiekiem z gruntu samotnym w swej wielkoci i silnym poczuciu
odpowiedzialnoci, a przez to samotnym take w swej surowej prostocie i w yciu 5.
Swj pogld na wasn samotno wyrazi Pacelli w symbolicznej formie w powiconym mu filmie,
ktrego nakrcenie zleci w lecie 1942 roku. Wsppraca z Luigim Gedd, przewodniczcym woskiej Akcji
Katolickiej, przy powstaniu filmu rozpocza si w chwili, kiedy do Watykanu zaczy napywa wieci o

121
ostatecznym rozwizaniu. Przeznaczony do dystrybucji na caym wiecie, godzinny obraz Pastor Angelicus
przedstawia codzienne ycie papiea i spenienie w jego osobie proroctwa irlandzkiego mnicha
Malachiasza, i dwiecie szedziesity drugi nastpca witego Piotra bdzie nazwany Anielskim
Pasterzem 6. Zaczynajcy si i koczcy obrazem figury dobrego pasterza (Pacellego lub Chrystusa), ktry
trzyma na ramionach baranka, film opowiada o budujcym yciu Piusa XII od urodzenia do koronacji i o jego
dniu powszednim 7. Spraw trwajcej wojny zaatwiay dwie sekwencje: strzelajcych dzia i toncego okrtu.
Kilka kadrw pokazywao watykaskich urzdnikw z biura poszukiwania osb zaginionych i siostry
miosierdzia opiekujce si rannymi. Duej za to film zatrzymywa si na ogrodach, loggiach, marmurowych
salach Watykanu i wspaniaoci Bazyliki w. Piotra. piewajce w tle wielkie chry podkrelay niezmcony
spokj. Kocielni dostojnicy i kardynaowie w olniewajcych szatach klkali i kaniali si papieowi. W innej
sekwencji, sunc wolno po starym oliwnym gaju, niczym czysty biay duch, samotny Pius XII czyta jaki
dokument, po czym, nie podnoszc oczu, wsiada do limuzyny z tronem w miejscu tylnego siedzenia, jego
szofer za pada na kolana i si egna. W kolejnym fragmencie wita wosk rodzin krlewsk - krla i
ksiniczki, ktrzy skadali hod zwierzchnikowi wszystkich krlw na ziemi - a w jeszcze innym udziela
pierwszej komunii dziewczynkom z liliami. Obraz nienobiaej sutanny pord biaych komunijnych
sukienek stanowi przesanie: papie jest rdem czystoci. Pius XII rozkada rce w gecie, ktry Tardini
nazwa ofiarowaniem, i bogosawi wielbice go tumy. Do pna w nocy w jego gabinecie palio si
wiato, bo gdy wiat spa, on czuwa, kad chwil powicajc subie ludzkoci.
To wanie wraenie, i bytuje w oddzielnym, pozbawionym czasu ziemskim niebie, ktre oderwao
si i odpyno od kontynentu ycia, zwiodo wiele osb. Ale garstka nieco mniej romantycznych i
wraliwych papieskich goci kada jego charyzm na karb wasnej autosugestii. Pisarza Johna Guesta, ktry
pozna Piusa XII w czasie wojny, zbi z tropu przemony zapach wydzielany przez papiea. Nie zapach w
materialnym sensie, w adnym przypadku wonny czy powabny, lecz chodny, bardzo czysty (...) Rodzaj
zachwycajcego zapachu porannej rosy, ktr da si okreli jako nag nieobecno wszelkich innych
aromatw (...) Moe to sprawa wyobrani, moe wspczulna nerwowa reakcja nosa w chwili silnego
pobudzenia innych zmysw, a moe nawet najprawdziwsza, oryginalna wo witoci 8. Rzecz w tym, e
matka Pasqualina zwyczajowo skraplaa rce i chusteczk Pacellego odkaajcym pynem, aby przypadkiem
nie zarazi si czym w kontaktach z ludmi.
Tak wygldaa zewntrzna strona jego papieskiej pobonoci. Dziwne, e tak mao osb zwrcio w
owym czasie uwag na pozy, ktre przybiera przed kamer, i podejrzane rda jego przydomka Pastor
Angelicus9. Okazjonalni gocie w Watykanie nie mieli te najmniejszego pojcia, i wymaga, aby nikt nie
mci mu codziennych spacerw po watykaskich ogrodach (pracujcy tam robotnicy musieli w takich razach
chowa si po krzakach).
Jakie jednak moralne i duchowe treci kryy si pod t fasad? Gwn cech powszedniej
duchowoci Pacellego byo uwielbienie dla Marii Panny. Po wybuchu wojny szczegln cze zacz ywi
dla Matki Boskiej Fatimskiej, ktrej kult zapocztkowaa w czasie pierwszej wojny wiatowej seria jej objawie
trojgu portugalskim dzieciom i przekazanie im przez ni maryjnych tajemnic. Tajemnice te dotyczyy gwnie
wymogu modlenia si wiernych do niej w celu zaegnania wiatowego konfliktu, ekspansji komunizmu i
wreszcie zagady wiata wskutek gniewu Boego. Pius XI zaaprobowa te objawienia, a dyktatorzy Portugalii
i Hiszpanii, Salazar i Franco, uczynili z fatimskiego kultu godo faszystowskiej solidarnoci. Pacelli nie tylko
uwierzy w wizje pastuszkw (podobnie jak pniej Jan Pawe II), ale w fakcie, i pierwsze z nich miao
miejsce 13 maja 1917 roku, w dniu - ustanowionym potem witem Matki Boskiej Fatimskiej - w ktrym zosta
biskupem, dostrzeg mistyczny zwizek z wasn osob. W roku 1940 siostra Lucia, jedyny yjcy wiadek
objawie, w licie do niego zadaa, aby zgodnie z nakazem Przenajwitszej Panny powici Rosj
Niepokalanemu Sercu Maryi.
Ale do Rosji (nie wymieniajc jej wszake z nazwy) i Matki Boskiej nawiza Pius XII ostronie
dopiero 31 padziernika 1942 roku, kiedy w audycji dla Portugalii pomodli si aluzyjnie za tych (...) u
ktrych w kadym domu wisia Twj czcigodny obraz (...). Daj im pokj i przywied ich na powrt do jednej
owczarni 10.
Wreszcie, 8 grudnia 1942 roku, odpowiedzia na maryjny apel siostry Lucii, cho nie literalnie.
Zebrawszy wok siebie w Bazylice w. Piotra czterdziestu kardynaw, powici Niepokalanemu Sercu
Maryi nie Rosj, ale cay wiat (co, poniewa nie speni yczenia. Marii Panny co do joty, uznano potem za
przyczyn wzrostu potgi Zwizku Sowieckiego w czasie zimnej wojny). W roku 1944 siostra Lucia
powierzya mu synn, zawierajc pono dat wybuchu trzeciej wojny wiatowej, trzeci tajemnic fatimsk,
przykazujc otworzy j w roku 1960. Zapiecztowana, spocza w kasetce na biurku PiusaXII i pozostaa w
niej do jego mierci. W roku 1960 Jan XXIII przeczyta przepowiedni i bez sowa pogrzeba j gboko w

122
archiwach Watykanu.
Znaczenie kultu fatimskiego w myleniu Pacellego jest wane ze wzgldu na gnostycki posmak
zawarty w koncepcji, e za zwyk zason pozorw istniej krlestwa wiata i ciemnoci, gdzie Panu
Bogu, Dziewicy Marii, Michaowi oraz wszystkim anioom i witym sprzeciwiaj si moce Ksicia Ciemnoci
i jego upadli anioowie, ktrzy - wedle sw wczonych przez Leona XIII do modlitwy koczcej msze kr po wiecie, eby gubi dusze. Z takiej perspektywy to, co si dzieje na wiecie, zaley od
wstawiennictwa Marii i jej Syna, w ktrych mocy jest tak ukrci wadz Szatana, by nie byo wojen i wani.
Warunki tego rzeczywistego pokoju opieraj si na objawieniach maryjnych, uznanych za autentyczne przez
papiea, ktrego wadza jest zatem porwnywalna z wadz Matki Boskiej. Odkd w roku 1854 Pius IX
ustanowi bez zgody biskupw dogmat o niepokalanym poczciu Najwitszej Marii Panny, w umysach
wspczesnych papiey zakorzeni si bliski zwizek pomidzy ich wadz a Matk Bosk. Krtko mwic,
rozwj ludzkich dziejw zaley nie od wsplnych, spoecznych dziaa i odpowiedzialnoci, ale od
potwierdzonych przez papiestwo cudownych interwencji, w ktrych poredniczy Maria Panna.
Taki wiatopogld zbiega si pod pewnymi wzgldami z innym katolickim kultem popieranym
przez papiey pierwszej poowy stulecia - krlewskoci Chrystusa - bliskim zwaszcza Piusowi XI i
nagonionym w pierwszej encyklice Piusa XII Ciemnoci kryj ziemi. Wedug niektrych jego
interpretatorw, druga wojna wiatowa bya wyzwaniem rzuconym przez szataskie moce Krlestwu
Chrystusa i przejciowym zawieszeniem Jego najwyszej zwyciskiej wadzy. Zgodnie z tym pogldem zezna przed komisj beatyfikacyjn jeden z siostrzecw Pacellego - w czasie wojny papie przeprowadza
egzorcyzmy, majce wypdzi diaba, ktry, w jego mniemaniu, owadn dusz Hitlera, robi to za w rodku
nocy w prywatnej papieskiej kaplicy.

Pacelli, Mistyczne Ciao Chrystusa i zagada ydw

Pielgnujc sw duchowo i przywizanie do kultu Marii Panny, Pius XII, tak jak jego
dwudziestowieczni poprzednicy, uwaa si za jedynego stranika magisterium - oficjalnej nauki Kocioa
przekazywanej przez wieki. Wszechstronnie wyksztacony we wszystkim, co dotyczy spraw kocielnych,
najwaniejsze dla ksztatowania charakteru lata powici nie teologii, lecz prawu kanonicznemu. Niemniej
pomidzy rokiem 1941 a 1943, gdy na wszystkich kontynentach sroya si wojna, z pomoc belgijskiego
teologa z Uniwersytetu Gregoriaskiego, jezuity Sebastiana Trompa, zaj si dogbnym i czasochonnym
roztrzsaniem szeregu istotnych, powizanych ze sob kwestii. Kiedy Koci jest naprawd sob? W jaki
sposb Chrystus pozostaje w nim yw rzeczywistoci? Kto - i jak - naprawd jest zjednoczony z Kocioem?
Te, zadawane od zarania chrzecijastwa, pytania zrodziy potne metafory o Mistycznym Ciele
Chrystusa i Prawdziwym Ciele Chrystusa, metafory, a waciwie ywe symbole, ktrych kulminacj jest
realizm ofiary mszalnej i prawdziwa obecno sakramentu Eucharystii: ofiary z chleba i wina, uwiconej
jako ciao i krew Chrystusa i przyjmowanej w postaci komunii witej. Decyzja Piusa XII, by w samym rodku
wojennego konfliktu zanurzy si w histori, Pismo wite i potny krg komentarzy do kocielnych
doktryn, moe wyda si niebywaym unikiem i wybiegiem. Ale czy przez swj zwizek z zagadnieniem
ofiary - krwi przelewanej za ludzko - nie stanowia aby podwiadomej reakcji na zagad ciaa Ludu
Boego, dokonujc si wanie w Europie? Czy nie by to odpowiedni moment na solidarno z macierzyst
- pewnoci w katolicyzmie istniay.
Kiedy pod koniec lat trzydziestych wiat coraz mocniej par do wojny, grupa katolickich uczonych
francuskich, z jezuit Henrim de Lubakiem (1896-1991) na czele, przystpia do dziea odnowy teologicznej 12.
Pragnli zakoczy dugi okres antymodernistycznych i antyprotestanckich uprzedze we Francji, a zarazem
zwalcza nazistowski neopoganizm i antysemityzm. A robic to, powracali do korzeni chrzecijaskiej wiary.
De Lubac wierzy, e katolicyzm zatraci przekonanie, i Koci jest naprawd sob w obrzdzie Eucharystii,
w ofierze i dzieleniu si komunijnym chlebem i winem. Wierzy te, e katolicyzmowi zagraa utrata poczucia
duchowej wsplnoty wszystkich ludzi, ich solidarnoci w osobie Boga wcielonego w Jezusa Chrystusa.
W swoich przedwojennych pismach de Lubac prbowa przekona katolikw, e chrzecijastwo jest
religi spoeczn. Katolicyzm 13 oznacza, wedug niego, nie tylko zbawienie dla jednostek, lecz take
wsplnot ludzkich. Ale jednostki nie wolno byo powica w interesie spoeczestwa, tak jak tego chciay
ideologie totalitarne, poniewa kadego Bg stworzy na swe podobiestwo. Nie oznaczao to jednak, e
czowiek szuka obecnoci Boga lub e Bg objawia sw obecno ludziom jedynie w intymnych,
jednostkowych aktach wiary lub wycznie w obrbie zinstytucjonalizowanych form oficjalnej religii.
W drugiej ksice de Lubaca, Corpus Mysticum (Mistyczne Ciao) 14, ukoczonej w roku 1938, ale
upowszechnionej w pierwszych latach wojny (cho wydanej drukiem dopiero w roku 1944), myli te znalazy

123
pogbiony wyraz w uwagach na temat Eucharystii i Mistycznego Ciaa Kocioa. De Lubac wywodzi, e w
jedenastym wieku poczucie prawdziwej obecnoci Chrystusa w ludzkich spoecznociach osabo. Tylko
cud mg przemieni powicony chleb w prawdziw obecno, a obecno Chrystusa we wsplnotach
kocielnych staa si symboliczna, a przez to mniej rzeczywista. Nastpstwem tego byo osabienie
spoecznego katolicyzmu oraz wzrost siy i potgi rytuau, widoczny, na przykad, w zjawisku procesji
Boego Ciaa 15.
Koncepcje de Lubaca zakwestionoway struktur wadzy w dwudziestowiecznym Kociele, kadcym
nacisk na cudowno, na zindywidualizowan, sprywatyzowan pobono ludow, a zwaszcza na
uprzywilejowan pozycj kapanw, z papieem jako kapanem najwyszym. Ale przede wszystkim rzuciy
wyzwanie jego strukturze organizacyjnej i jurydycznej. Ponadto ksika de Lubaca zachcaa katolikw do
jednoci z innymi wyznaniami chrzecijaskimi, a chrzecijan do jednoci z innymi religiami, w tym z judaizmem 16. Z perspektywy czasu jego idee mog wyda si w kontekcie wojny wiatowej zawie i bez
znaczenia, niemniej stanowiy one wane podoe dla postawy Pacellego wobec ydw i ich zagady.
20 maja 1943 roku Pius XII opublikowa encyklik Mystici corporis (O Mistycznym Ciele), ktrej tytu
nawizywa do rozprawy de Lubaca 17. Stwarzajc pozory poparcia niektrych koncepcji inspirowanych
pracami tego filozofa i jego krgu, w rzeczywistoci dokument ten przyznawa papieowi jeszcze wiksz
wadz i moraln suszno za spraw definicji chrzecijaskiej jednoci, w ktrej nie ma miejsca dla nikogo,
kto nie jest zjednoczony z papieem. Czy Koci nie jest naprawd sob - pyta Pacelli - ze wzgldu na swe
posuszestwo wobec nastpcy Piotra, ktry jest przecie namiestnikiem Chrystusa na ziemi, a wic yw,
materialn gow Mistycznego Ciaa?
Wojna, dowodzi, z jej nienawici, urazami i posiewem wani, odwrci ludzkie serca od
nietrwaych rzeczy ziemskich ku rzeczom wiecznym i boskim. Dlatego dzieci Chrystusowe na caym
wiecie spojrz na namiestnika Jezusa Chrystusa na ziemi jak na kochajcego ojca wszystkich, ktry cakiem
bezstronnie i bez uprzedze, niedostpny wichrom ludzkich namitnoci, wszystkie swoje siy powica
goszeniu i obronie prawdy, sprawiedliwoci i mioci bliniego.
Uznajc na pozr, i caa wsplnota ludzka powoana jest do zbawienia, podkrela, e istnie moe
tylko jedna wiara, wiara zjednoczona z Rzymem. W samej naturze schizm, herezji i odszczepiestw ley, i
oddzielaj one czowieka od Ciaa Kocioa 18, obwieci, w zdumiewajcej jak na owe czasy refleksji
stwierdzajc, e nie kady grzech, nawet najciszy, do nich naley ani te nie trac ycia ci, ktrzy skutkiem
grzechu pozbawili si mioci i aski Boej, a tym samym pomiertnej nagrody, ale zachowali chrzecijask
wiar i nadziej. Innymi sowy, katolicy naleeli do Ludu Boego bez wzgldu na ciar swych grzechw, w
przeciwiestwie do wszystkich, niechby nie wiem jak dobrych i przyzwoitych, ktrzy nie podporzdkowali
si papieowi. Jest przeto niebezpiecznym bdem twierdzi, e uznaje si Chrystusa za gow Kocioa, jeli
nie jest si wiernym i posusznym Jego namiestnikowi na ziemi, podsumowa.
Jak te teologiczne koncepcje maj si do najbardziej niszczcej wojny w historii? W jaki sposb Pius
XII czy potn symbolik Mistycznego Ciaa ze zem nazizmu i jego ofiarami? wiadom wielkiej
odpowiedzialnoci, ktra na Nas spoczywa, oznajmia, e zobowizany jest zoy wane owiadczenie.
Ku naszemu gbokiemu blowi, widzimy, e kaleki, umysowo upoledzonych i obcionych chorobami
dziedzicznymi umierca si czasem pod pretekstem, i stanowi nieznony ciar dla spoeczestwa, i e, co
gorsza, niektrzy uznaj te praktyki za postp i odkrycie wielce poyteczne dla wsplnego dobra. Krew tych
nieszczliwych istot, szczeglnie bliskich Odkupicielowi, gdy szczeglnie godnych litoci, woa do Boga z
ziemi 19.
W jego wanej deklaracji nie byo nic szczeglnie godnego uwagi i miaego. Ani sowa o
nazistowskich zbrodniarzach, a przecie niemiecki biskup Clemens von Galen w kazaniu 5 sierpnia 1941 roku
(jego kopie RAF rozrzuci nad Niemcami) bardzo ostro potpi hitlerowski program eutanazji. Na
szczegln ironi zakrawa w tej sytuacji fakt - podkrelony w ksice Michaela Burleigha mier i ocalenie
(1994) - i program w ograniczono nie ze wzgldu na protest von Galena, lecz dlatego, e pod koniec roku
1941 rodki umiercania skierowano do likwidacji ydw. Cakiem jednak niezalenie od tego papieski
dokument wymownie odsania, uwypukla i wzmacnia cakowite milczenie papiea wobec bezmiaru
okruciestw trwajcej wanie Zagady.
Gwn cech pobonoci Piusa XII byo zatem jej gbokie uwewntrznienie, idce w parze z jego
gnostyczn w stylu, maryjn wiar, odrzucajc spoeczny obowizek pracy nad chrzecijaskim zbawieniem.
Co wicej, w swoich rozwaaniach doktrynalnych okaza rezerw wobec wspczesnych prb przywrcenia
teologicznych podstaw spoecznego chrzecijastwa i solidarnoci rodzaju ludzkiego. W rzeczywistoci jego
interpretacja doktryny Mistycznego Ciaa utwierdzia go w pogldach na temat papieskiej ideologii wadzy i
w mniemaniu, e niekatolicy s obcy Ludowi Boemu.

124
Przede wszystkim jednak jego papieski program w samym rodku wojny - denie do witoci i
zabiegi, aby przynaleno do Ludu Boego utosami z posuszestwem wobec papiea - nie sprzyja
rozbudzeniu u wiernych poczucia odpowiedzialnoci i powszechnej identyfikacji z losem europejskich
ydw.

XVI. PACELLI A ZAGADA YDW

Rozwj programu ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej w pierwszych trzech latach wojny
zbieg si z pierwszymi trzema latami pontyfikatu Pacellego. Wiele planowano i realizowano potajemnie,
poniewa reim nazistowski by wyczulony, a nawet ba si niekontrolowanej opinii publicznej. Ale aden
szeroko zakrojony plan zniszczenia caej nacji nie mg by dugo trzymany w tajemnicy, dlatego 3 stycznia
1939 roku Adolf Hitler wyjawi swe zamiary wzgldem ydw. Jeeli midzynarodowemu ydostwu uda
si, w Europie lub gdziekolwiek, wcign narody w wojn wiatow, to zakoczy si to nie bolszewizacj
Europy i zwycistwem judaizmu, ale wytpieniem ydowskiej rasy 1 ostrzeg. Pod koniec lipca 1941 roku,
miesic po zaatakowaniu 22 czerwca przez Niemcw Rosji, Reinhard Heydrich otrzyma rozkaz poczynienia
wszystkiego co niezbdne do cakowitego rozwizania kwestii ydowskiej w niemieckiej sferze wpyww
w Europie. Przed jesieni 1941 roku podjto przygotowania do przedsiwzicia na niespotykan skal,
jedynego takiego w historii: planowego zniewolenia, deportacji i zagady caego narodu.
We wrzeniu 1941 roku Hitler zarzdzi, by wszyscy niemieccy ydzi nosili te gwiazdy Dawida,
ju obowizujce w Polsce. Takie napitnowanie dziaao demoralizujco i niszczycielsko na zmuszonych do
ich noszenia ludzi, w tym chrzecijan pochodzenia ydowskiego. W zwizku z tym niemiecki episkopat
zaapelowa do wadz, by pozwoliy ydom usun gwiazdy, ale nie wszystkim, tylko katolikom. Gestapo
odmwio. W padzierniku rozpoczto pierwsze masowe deportacje niemieckich ydw na wschd, co skonio niemieckich biskupw do ponownej dyskusji, czy poprosi o specjalne potraktowanie ydw
nawrconych na katolicyzm. Postanowili jednak nie drani nazistw, nawet w obronie swoich wiernych 2.W
tym samym miesicu funkcjonariusze Ministerstwa ds. Terenw Wschodnich postanowili uy do
eksterminacji gazu trujcego. W listopadzie Goebbels owiadczy nikt nie bdzie wspczu ani roni ez nad
losem ydw (...) Kady yd jest naszym wrogiem 3.
20 stycznia 1942 roku w willi przy Grossen Wannsee 58, z widokiem na podberliskie jezioro pod t
sam nazw, odbyo si spotkanie. Przewodniczy mu Reinhard Heydrich, a uczestniczyo pitnastu wysokich
funkcjonariuszy Trzeciej Rzeszy. Heydrich zada od zebranych wsppracy przy wprowadzeniu
rozwizania. Realizujc ostateczne rozwizanie, ydw naley w odpowiedni sposb dostarczy pod
stosownym nadzorem na Wschd celem wykorzystania jako siy roboczej - odczyta z instrukcji
przygotowanej przez Eichmanna. - Tam, podzieleni wedug pci, ustawieni w robocze kolumny, zdolni do
pracy zostan doprowadzeni do miejsc budowania drg, gdzie dua ich cz z pewnoci odpadnie wskutek
naturalnej redukcji4.
Wedug przygotowanych przez Eichmanna wylicze, miao odpa jedenacie milionw ydw,
wcznie z zamieszkaymi w krajach jeszcze niepodbitych przez Niemcw. Chorwacj, katolickie pastwo
cieszce si specjalnymi wzgldami Piusa XII, uznano za kraj, gdzie w problem znikn, poniewa
zasadnicze kwestie ju tam rozwizano. Eichmann mia kierowa operacj ostatecznego rozwizania ze
swojego sztabu w Berlinie, a jego przedstawiciele jedzi po europejskich stolicach i meldowa o wszystkich
planowanych i przeprowadzonych deportacjach.
Wywzki, ktre rozpoczto w marcu 1942 roku, trway do roku 1944. Obozy mierci zaoono i
zorganizowano na odludnych terenach okupowanej Polski - w Owicimiu-Brzezince, Treblince, Becu,
Sobiborze, Chemnie i Majdanku. Najwaniejszy wic sta si transport, wymagajcy uoenia
skomplikowanego rozkadu jazdy, dostarczenia dodatkowych wagonw, zorganizowania bocznic i
stranikw do pilnowania pocigw. Dlatego przedstawicieli Eichmanna wysano w tym celu do Francji,
Belgii, Holandii, Luksemburga, Norwegii, Rumunii, Grecji, Bugarii, Polski, Czechosowacji i na Wgry.
Do koca wojny zgino okoo szeciu milionw ydw.
Ostateczne rozwizanie stao si bezprzykadn prb dla chrzecijaskiej wiary, religii opartej na
koncepcji agape (mioci), ktra, niezalenie od rnic dzielcych ludzi, kadego szanuje jednakowo jako
dziecko Boe i ktra, jak przypomnia w swojej pierwszej encyklice z roku 1941 Pius XII, cytujc sowa w.
Pawa o uniwersalnoci chrzecijastwa, nie wyrnia Greka ani yda, obrzezania ani nieobrzezania,
cudzoziemca, Scyty, niewolnika, bo wszystkim i we wszystkich jest Chrystus. Chrzecijanie stanli wic
przed moralnym wyzwaniem. Czy oczywistym obowizkiem chrzecijanina nie byo bowiem protestowa i

125
przeciwstawia si bez wzgldu na konsekwencje eksterminacji ydw?
Majcy dug histori, oparty na religijnych podstawach antyjudaizm chrzecijastwa, a zwaszcza
katolicyzmu, w wieku dwudziestym bynajmniej nie osab. Owszem, przeladowanie ydw na gruncie
ideologii rasistowskiej Hitlera, a c dopiero rozgrzeszenie zagady tej rasy, nie miecio si w kulturze
katolickiej. Niemniej katolicyzm by na pierwszy rzut oka powizany ze skrajnie prawicowym
nacjonalizmem, korporacjonizmem i faszyzmem, wyznajcym i czynnie wspierajcym antysemityzm.
Praktycznie kady prawicowy dyktator tamtej doby urodzi si jako katolik i odebra katolickie wychowanie zarwno Hitler, jak Horthy, Franco, Petain, Mussolini, Pavelic i Tiso (katolicki ksidz). Zdarzay si te
pojedyncze, lecz znaczce przykady antysemickich wypowiedzi katolickich biskupw, i to w poowie lat
trzydziestych, kiedy przeladowania ydw w Niemczech nabray tempa. W roku 1936 prymas Polski,
kardyna Hlond, wyrazi opini, e problem ydowski istnieje i istnie bdzie, dopki ydzi bd ydami5.
Pius XI w swojej synnej encyklice Mit brennender Sorge z roku 1937 wprawdzie odrzuci poniewczasie rasizm,
ale nie unikn, jak widzielimy, szcztkowego antyjudaizmu. Dlatego mimo jego oczywistych wskaza
biskupi sowaccy, na przykad, powtrzyli w licie pasterskim oskarenia, e ydzi s bogobjcami 6. W
czasie wojny antyjudaizm, a nawet antysemityzm zagoci nawet w samym sercu Watykanu, zwaywszy na
to, e doradca Piusa XII w sprawach teologicznych, czoowy dominikaski teolog i neotomista GarrigouLagrange, by gorcym zwolennikiem marszaka Ptaina, a poza tym blisko przyjani si z ambasadorem
rzdu Vichy przy Stolicy Apostolskiej. W nikczemnej depeszy dyplomata ten, podpierajc si cytatami z
Tomasza z Akwinu, zebranymi przez rzymskich neotomistw, poinformowa swych przeoonych, e
Watykan nie sprzeciwia si antyydowskim ustawom Etat Franais 7.
A co myla o przeladowaniach, deportacjach i zagadzie ydw Eugenio Pacelli, obwoany przez
innych i samego siebie namiestnikiem Chrystusa na ziemi?

Pacellego podr w milczenie

Przez cay rok 1942 do Piusa XII napyway wiarygodne informacje o szczegach ostatecznego
rozwizania. Jednoczenie musia wysuchiwa nadsyanych z caego wiata mnocych si prb o jego
wyrane potpienie.
9 lutego 1942 roku, zaledwie dwadziecia dni po konferencji w Wannsee, Hitler w histerycznym
przemwieniu radiowym owiadczy, e ydzi zostan starci z powierzchni ziemi na co najmniej tysic lat!.
Na t, przedrukowan przez rzymsk gazet II Messagero, mow zwrci uwag zarwno brytyjski pose
przy Stolicy Apostolskiej, Osborne, jak watykaski sekretarz stanu Maglione, wspominajc w rozmowie z nim
o nowym wybuchu nienawici Hitlera do ydw8 - Stan wiedzy i reakcje Pacellego na wydarzenia najlepiej
wida, ledzc, jak rezydujcy w Watykanie Osborne namawia go do zabrania gosu.
18 marca 1942 roku do Watykanu, za porednictwem papieskiego nuncjusza w Bernie, nadeszo
memorandum Richarda Lichtheima i Gerharda Riegnera, przedstawiajce drastycznie antysemickie rodki
zastosowane na Sowacji, Wgrzech, w Chorwacji i w nieokupowanej czci Francji. Ich proba dotyczya tych
katolickich krajw, w ktrych papie zachowa wpywy. Z watykaskich dokumentw wynika, e z
wyjtkiem interwencji w Sowacji, ktrej prezydentem by praat Josef Tiso, i powcigliwych lokalnych
inicjatyw nuncjusza apostolskiego we Francji, nie byo innych reakcji ani ingerencji ze strony Kocioa 9.
W tym samym miesicu z rnych rde we wschodniej Europie napyno do Watykanu sporo
doniesie o losie okoo dziewidziesiciu tysicy - w tym pokanej liczby ochrzczonych - ydw, ktrych
wywieziono do obozw w Polsce 10. Nuncjusz papieski w Bratysawie napisa, e deportacja ta rwna si
wysaniu wielkiej liczby ludzi na pewn mier.
Wiosn 1942 roku wiat zasypay wiadomoci o stosowaniu przez hitlerowcw na terytoriach
okupowanych polityki zabijania zakadnikw w odwecie za ataki partyzantw. W Watykanie dobrze o tym
wiedziano, poniewa Niemcy, chcc zniechci przeciwnika do dalszych atakw, wcale si z tym nie kryli.
Osborne odnotowywa wszystkie te wieci z zamiarem przekazania ich papieowi. Wczoraj, w dniu urodzin
Hitlera, na znak aoby po milionach zabitych i torturowanych woyem czarny krawat, napisa 21 kwietnia
do swojej przyjaciki Bridget McEwan, z ktr czsto korespondowa w czasie wojny. Tego samego dnia w
rozmowie z kardynaem Maglionem wspomnia o swojej teorii, e Hitler i wszystkie jego szataskie dziea s
by moe procesem wypdzania diaba z podwiadomoci niemieckiej rasy i e kiedy ten bolesny proces
dobiegnie koca, [Niemcy] mog sta si przyzwoitymi czonkami wsplnoty narodw. Ale Maglione zby
to jako dziecinad 11.
Zbrodnie na zakadnikach osigny apogeum po mierci kierujcego ostatecznym rozwizaniem
Reinharda Heydricha, ktrego zabili w Pradze dwaj czescy bojownicy ruchu oporu, zrzuceni przez brytyjski

126
wywiad. Z dziesiciu tysicy aresztowanych stracono tysic trzystu. W dniach 9-10 czerwca zniszczono
oskaron o udzielenie schronienia zabjcom Heydricha wie Lidice, a wszystkich zamieszkujcych j
mczyzn i chopcw rozstrzelano.
Nastpnego dnia Osborne napisa do pani McEwan: Dano mi wyranie do zrozumienia, e J.S. [Jego
witobliwo] ma z opini w [brytyjskim] MSZ i, jak mona sdzi, u Brytyjczykw. Wynika to w znacznej
czci z jego wasnej winy, z drugiej jednak strony niezupenie, zwaywszy na to, e jest, jaki jest. Przykro mi
z tego powodu, sdz jednak, i wiele przemawia za nim12.
Z uwag tych wynika, e wskutek milczenia Pius XII zepsu sobie opini w Wielkiej Brytanii, a wrd
ludzi otaczajcych go w Watykanie wzbudza ambiwalentne uczucia. W przypadku Osbornea zmniejszyy si
one nieco na widok masy dzieci, ktre po pierwszej komunii czekay na papiea pod oknami jego komnat. 13
czerwca Osborne zapisa w swoim pamitniku, e bya to wzruszajca scena, ale, niestety, moralnego
przywodzenia wiatu nie da si zachowa, udzielajc masowych audiencji woskim pierwszym
komunikantom. Na Hitlera dobrotliwo Anielskiego Pasterza nie wystarczy, a moralnego przywdztwa
nie zapewni goszenie nieprzestrzeganych Dziesiciu Przykaza 13.
Kiedy po zbombardowaniu przez Japoczykw Pearl Harbor w grudniu 1941 roku Stany
Zjednoczone przystpiy do wojny, Waszyngton poprosi swojego radc w ambasadzie w Rzymie, Harolda
Tittmanna, eby zamieszka w Watykanie na tym samym statusie co Osborne. Po wielu dyplomatycznych
przepychankach, gdy Stolica Apostolska z pocztku okazaa rezerw, 2 maja 1942 roku Tittmann otrzyma
wreszcie stosown akredytacj, co zainaugurowao histori stosunkw dyplomatycznych papiestwa z
Waszyngtonem.
Od tej chwili Anglik i Amerykanin zaczli rozmawia o postawie Pacellego, utrwalajc swe opinie w
urzdowych dokumentach. Pius XII jest niepopularny w Wielkiej Brytanii, stwierdzi - wedug Tittmanna Osborne, a rzd brytyjski ywi przekonanie, e papie asekuruje si na wypadek zwycistwa pastw Osi. 16
czerwca 1942 roku w raporcie dla Waszyngtonu Tittmann wyrazi pogld, i Pacelli, chowajc, niczym stru,
gow w czysto religijne sprawy, osabi moralny autorytet, jaki zdoby dla papiestwa Pius XI. Kiedy
zaapelowa do kardynaa Maglionego o potpienie represji po mierci Heydricha, ten jedynie pokrci gow i
owiadczy, e to tylko by zaszkodzio 14. Raport koczya staa teoria Tittmanna na temat bezczynnoci i
milczenia Pacellego, wedle ktrej wola on rozgniewa przyjaci ni wrogw, uznajc, e przyjaciele atwiej
wybacz grzech zaniechania. Wida z tego, i czonkowie korpusu dyplomatycznego w Watykanie nie
rozumieli zachowania Piusa XII, w zwizku z czym szukali wyjanie.
W ostatnim tygodniu tego miesica dziki prasie i radiu cay wiat pozna los ydw w hitlerowskiej
Europie (do tej pory zgino ich milion). Pierwsz seri wyeksponowanych, gonych artykuw o ich
przeladowaniu i eksterminacji zamieci londyski Daily Telegraph. W pierwszym z nich, 25 czerwca,
napisano, e w najwikszych rzeziach w historii wiata Niemcy wymordowali ponad 700 000 polskich
ydw i e mordw tych - jak wynika z raportu przesanego tajnymi kanaami Szmulowi Zygelbojmowi,
ydowskiemu czonkowi polskiej Rady Narodowej w Londynie - dokonano przy uyciu trujcego gazu.
Pniej, w protecie przeciwko obojtnoci okazanej, w jego odczuciu, przez Zachd, Zygelbojm popeni
samobjstwo. W drugim artykule, opublikowanym 30 czerwca pod tytuem Ponad 1 000 000 ydw zabitych
w Europie, stwierdzano, i celem nazistw jest usunicie z kontynentu europejskiego tej rasy. Oba
artykuy omwiono w BBC i za porednictwem Osbornea usysza o nich papie. Kiedy 30 czerwca i 2 lipca na
ten sam temat napisa The New York Times, 21 lipca w nowojorskiej Madison Square Garden doszo do
wiecu protestacyjnego. Mniej wicej w tym samym czasie szczegowe informacje o obozach
koncentracyjnych w Polsce przewieli na Zachd trzej ydowscy uciekinierzy. Ich relacje rwnie trafiy do
amerykaskich gazet.
W ostatnim tygodniu lipca Osborne, Tittmann i ambasador Brazylii, Pinto Accioly, spotkali si, by
ustali plan nakonienia Piusa XII do wygoszenia mowy potpiajcej hitlerowskie zbrodnie. Dwa dni pniej
Osborne zapisa w swoim dzienniku: Wiem na pewno, e gdyby to byo moliwe, okazaby wspczucie
innym nacjom. Dlaczego wic nie potpia niemieckich zbrodni na ludnoci w okupowanych krajach?.
Historyk Owen Chadwick wtpi jednak, czy mimo potoku informacji Pacelli w peni zdawa sobie
spraw z prawdziwej sytuacji ydw, i sugeruje, e nawet Osborne mia co do wspomnianych raportw
wtpliwoci 15. Ale odkryte niedawno watykaskie listy brytyjskiego posa mwi co innego. 31 lipca 1942
roku napisa do pani McEwan:
Czy pamita Pani swj ostatni list, a przynajmniej ostatni, jaki otrzymaem, z diatryb na milczenie
Watykanu wobec niemieckich zbrodni w okupowanej Europie? Tak trafnie wyraa to, co odczuwam i
mwiem ja, co mwili inni, e jego - nieco tylko zredagowany odpis - posyam papieowi. Mam nadziej, i
nie poczyta mi Pani tego za naduycie zaufania. Pisz Mu, e przysaa mi go znajoma katoliczka i e jest

127
interesujcy jako wyraz brytyjskiej opinii - katolickiej i protestanckiej. Osobicie zgadzam si z kadym jego
sowem i podobnie przedstawiem to w Watykanie. Bardzo to smutne, ale faktem jest, i autorytet moralny
Stolicy Apostolskiej, z ktrej Pius XI i jego poprzednicy uczynili wiatow potg, niestety zmala.
Podejrzewam, e J [Jego witobliwo] ma nadziej odegra wielk rol jako rozjemca i z tego wanie po
czci powodu stara si zachowa neutraln pozycj midzy walczcymi stronami. Jednake, tak jak Pani
mwi, niemieckie zbrodnie wojenne nie maj nic wsplnego z neutralnoci (...) tak wic milczenie papiea z
pewnoci szkodzi celom, ktrym miao suy, przekrela bowiem jego rachuby na to, e przyczyni si do
pokoju. Tymczasem dajc upust rozczarowaniu, odgrywa rol Anielskiego Pasterza, co go bardzo wyczerpuje
i osabia ducha. To fatalne, e ten irlandzki mnich, bodaj Malachiasz, wybra dla dwiecie szedziesitego
drugiego papiea przydomek Pastor Angelicus. Gdyby nazwa go Leo Furibundus [Srogi Lew], pewnie
wszystko wygldaoby inaczej. W tej chwili krc tu film przeznaczony do rozpowszechnienia na caym
wiecie, zatytuowany Pastor Angelicus. Nie potrafi wyrazi, jak nad tym bolej. Przypomina to
hollywoodzk reklam 16.
Historyk Chadwick wiedzia o licie pani McEwan, gdy cytuje fragment dziennika Osbornea, w
ktrym jest o nim mowa. Ale w swojej metodycznie starajcej si oczyci Pacellego z zarzutw ksice wtpi,
czy widzia on ten list na oczy. Nie mamy adnych dowodw - stwierdza - e [Osborne] pokaza ten list
papieowi. Jednake 27 sierpnia w licie do pani McEwan brytyjski pose zapewnia, e przekaza list Ojcu
witemu, a raczej jego okrojony wycig, dodajc, i drczy go z tego powodu mae poczucie winy,
poniewa zaiste tak trafnie wyrazia Pani to, co bardzo wielu z nas czuje i co [papie] koniecznie powinien
usysze z tak wielu ust, jak to moliwe17. W tym samym licie Osborne pisze, e na swojej cotygodniowej
publicznej audiencji papie wygosi trzy dugie, kwieciste, ale, moim zdaniem, bardzo nudne kazania o
stosunkach pomidzy panem a sucymi. Bardziej odpowiednim i pilnym przedmiotem rozwaa i zalece
byyby chyba jednak stosunki pomidzy niemieckimi okupantami a ludnoci okupowanych krajw.
W nastpnym miesicu Osborne potwierdzi, e przekaza rzeczony list papieowi, ale nie otrzyma
na odpowiedzi. W zeszym tygodniu byem na audiencji (...) Papie wyda mi si starszy, chudszy i bardziej
zmczony ni poprzednim razem (...) By jak zwykle skromny i przyjacielski, nie poruszylimy jednak
delikatnych kwestii i nie wspomnia o wycigu z Pani listu, ktry mu przesaem. Mam nadziej, e
odwiedlimy go tej jesieni od rozmw pokojowych 18.
Dopiero po roku Pacelli przyzna, e jednak zapozna si z tym wycigiem. Wspomnia o Pani licie,
ktry mu przesaem, a w ktrym ordowaa Pani za nazywaniem rzeczy po imieniu19.
Tymczasem we Francji i Holandii zaczy si deportacje. 16 i 17 lipca 1942 roku Velodrome d'Hiver,
paryski kryty stadion sportowy, zamieniono w orodek internowania ydowskich rodzin. Czekao je
przewiezienie na pnocne przedmiecie Parya, Drancy, suce jako przedsionek do Owicimia. Zadanie
wyapania 28 000 ydw zamieszkujcych teren wielkiego Parya powierzono 9 000 francuskich policjantw.
Obawa powioda si tylko poowicznie, gdy zapano niezadowalajc, z niemieckiego punktu widzenia,
liczb ydw - 12 884. Oszoomione ofiary chyba do samego koca nie wierzyy w to, co si stao. Niemniej
wedug pewnego rda, podczas owej apanki i w dniach nastpnych doszo do ponad stu samobjstw 20.
W lecie 1942 roku do obozw mierci wywieziono okoo pitnastu tysicy holenderskich ydw.
Niektre z liczb dotyczcych ich eksterminacji byy znane w Holandii mimo opanowania mediw przez
nazistw. Ale tak jak we Francji, podtrzymywany wrd samych ydw tragiczny optymizm co do losu
czekajcego ich w miejscach deportacji tym bardziej podkrela konieczno podjcia zdecydowanej
inicjatywy przez autorytet moralny o znacznym zasigu oddziaywania. Nie da si zbagatelizowa faktu, i
wiedzc o ogromie zbrodni hitlerowskich, Pacelli nie da przykadu i nie ostrzeg europejskich ydw.
Guenter Lewy podsumowa to nastpujco:
Publiczne potpienie masowych mordw przez Piusa XII, upowszechnione szeroko przez radio
Watykan i odczytane z ambon przez biskupw, odsonioby ydom i chrzecijanom prawd, co oznacza
deportacja na Wschd. Papieowi by uwierzono, w przeciwiestwie do audycji aliantw, ktre czsto
ignorowano, traktujc je jako propagand wojenn 21.
W Holandii biskupi katoliccy wesp z Kocioami protestanckimi w telegramie do komisarza Rzeszy
zagrozili powszechnym protestem chrzecijan przeciwko deportacjom ydw. W odpowiedzi Reichskomissar
obieca, e w zamian za ich milczenie zwolni ydw chrzecijan (lecz tylko nawrconych przed rokiem 1941).
Holenderski Koci reformowany przysta na to, ale katolicki arcybiskup Utrechtu odrzuci ten ukad, a w
kocioach odczytano jego list pasterski, otwarcie potpiajcy nazistw. W odwecie Niemcy deportowali
wszystkich ydw katolikw, jakich zdoali zapa, w tym Edyt Stein, zmar pniej w Owicimiu
ydowsk karmelitk i filozofk, ktra wiosn 1933 roku zwrcia si do Piusa XI z prob o pilne wystpienie
przeciwko antysemityzmowi.

128
To wanie wydarzenia w Holandii, jak wynika z usprawiedliwiajcych jego milczenie zezna w
procesie beatyfikacyjnym, skoniy Piusa XII do nieodwoalnego wycofania si z protestu przeciwko
nazistowskim deportacjom. Matka Pasqualina powiedziaa trybunaowi beatyfikacyjnemu, e na wie, i w
reakcji na list pasterski arcybiskupa Utrechtu z rozkazu fhrera zabito czterdzieci tysicy holenderskich
ydw, papie napisa dokument potpiajcy czyn Hitlera. Pamitam - zeznaa - e Ojciec wity wszed
w porze obiadu do kuchni, z dwiema kartkami zapisanymi maczkiem. To mj protest przeciwko okrutnemu
przeladowaniu ydw, ktry zamierzaem opublikowa w dzisiejszym LOsservatore - powiedzia. Doszedem jednak do wniosku, e skoro list biskupw kosztowa ycie czterdziestu tysicy ludzi, to mj,
jeszcze ostrzejszy w tonie, kosztowaby ycie nawet dwustu tysicy ydw. Nie mog wzi na siebie tak
wielkiej odpowiedzialnoci. Lepiej jest publicznie milcze, a po cichu robi wszystko co moliwe 22. Matka
Pasqualina przywoaa rwnie sowa kardynaa Montiniego, e z uwagi na mogc nastpi w kadej chwili
inwazj na Watykan najlepiej nie zostawia na wierzchu wanych dokumentw. Pamitam - powiedziaa e wyszed z kuchni dopiero po dokadnym zniszczeniu pisma.
Nie ma jednak adnego dowodu na to, e czterdzieci tysicy ydowskich katolikw wyapano w
nastpstwie protestu holenderskich biskupw. Niedawne, przeprowadzone w Holandii na zlecenie
producenta BBC, Jonathana Lewisa, skrupulatne badania w tej sprawie wykazuj, i liczba aresztowanych i
wywiezionych ydw, ktrzy przeszli z judaizmu na katolicyzm, wyniosa 92 23. Wedug danych
ogoszonych przez Martina Gilberta 24, do 14 wrzenia 1942 roku deportowano z Holandii w sumie 20 588
ydw. W przypadku nieco niedorzecznego epizodu w kuchni i deklaracji, jak Pius XII pono zoy swojej
gospodyni, istotne jest to, i wszyscy obrocy jego milczcej postawy traktuj t wypowied jako alibi. Jeli
wierzy zeznaniu matki Pasqualiny, to ciekawe, e w obronie swojego milczenia tak bardzo przesadzi wobec
niej z liczb ofiar, ktr przy innych okazjach - jak mu si to zdarzyo w Boe Narodzenie - z tej samej
przyczyny zania.
W nastpnym miesicu wielk apank rozpoczto w nieokupowanej czci Francji. Aresztantw
przewoono, tak jak tych z pnocy kraju, do Drancy. Pasaerw kolei na stacjach, przez ktre przejeday te
transporty, przeraa straszliwy, potgowany przez letni upa smrd bijcy z pozbawionych urzdze
sanitarnych wagonw. Do koca roku wysano z Francji do Owicimia okoo 42 000 ydw. Opublikowane
przez Watykan dokumenty dowodz, e papieski nuncjusz we Francji szczegowo informowa Rzym o
wszystkich etapach deportacji. Prbowa te przedstawi Petainowi rozterki Kocioa w tej mierze, lecz
marszaek go zignorowa. Waniejsze jednak jest to, e papie dalej milcza - prywatnie i publiczne. W nowy
1943 rok przyjecha do niego z Parya, w celu omwienia wanych spraw dotyczcych Watykanu i Francji,
kardyna Emmanuel Suhard. Pius XII, jak przekaza wiadek ich rozmowy, w ciepych sowach pochwali
marszaka [Petaina] i wyrazi ywe zainteresowanie dziaalnoci rzdu, ktra wiadczy o pomylnej odnowie
ycia religijnego we Francji 25.
Tymczasem w poowie wrzenia akredytowani w Watykanie dyplomaci reprezentujcy Francj,
Polsk, Brazyli, Stany Zjednoczone i Wielk Brytani postanowili razem i z osobna domaga si od papiea
potpienia zbrodni hitlerowskich, w tym, co podkreli pose brytyjski, masowego zabijania ydw. Taktyka
milczenia wobec takich zbrodni na sumieniu wiata - napisa Osborne - nieuchronnie wie si z rezygnacj z
moralnego przywdztwa i, co za tym idzie, z utrat wpyww i autorytetu Watykanu. A przecie od
zachowania i potwierdzenia tego autorytetu zale szans na papieski wkad w przywrcenie pokoju na
wiecie26.

Amerykaski pose
Po tej inicjatywie ambasadorw prezydent Roosevelt wysa do Rzymu swojego przedstawiciela, by
poprosi Piusa XII o jasn wypowied w sprawie eksterminacji ydw. Bya to ryzykowna misja, wymagajca
przejazdu przez terytorium wroga. Myron Taylor przyby do Watykanu 17 wrzenia 1942 roku, przewieziony
z lotniska Littario samochodem z oknami zaklejonymi papierem pakowym. Godne uwagi, e Mussolini
wpuci do Rzymu wysannika przywdcy pastwa, z ktrym by w stanie wojny. Niemcy nie kryli
niezadowolenia. Wczoraj wieczorem - kliprem z Nowego Jorku i samolotem z Lizbony - przyby do Rzymu
Myron Taylor - napisa z uznaniem Osborne. - Zadziwiajcy czowiek, cho dawno przekroczy
szedziesitk, z atwoci znis tak podr. Dobrze podziaa na papiea 27.
Na pierwszej audiencji, w sobot 19 wrzenia, Taylor postanowi przekona Piusa XII, e prowadzc
moraln krucjat przeciwko gangsterskiemu reimowi Hitlera, Amerykanie nie mog przegra tej wojny.
Przywiz te nowe informacje o niemieckich zbrodniach wojennych w Europie, a zwaszcza we Francji.
Jednym z jego celw byo zapobieenie wszelkim inicjatywom papiea, zmierzajcym do zawarcia

129
kompromisowego pokoju. Mamy powody sdzi - powiedzia mu - e nasi wrogowie z pastw Osi sprbuj
okrnymi drogami nakoni Stolic Apostolsk do poparcia w najbliszej przyszoci propozycji pokojowych,
zakadajcych brak zwycizcw28. Ale jego gwnym zadaniem byo uproszenie Pacellego, aby przemwi,
dlatego zapewni go, e suszno jest po stronie Ameryki. Poniewa wiemy, e mamy racj, i bezwzgldnie
wierzymy w swoje siy, jestemy zdecydowani bi si do cakowitego zwycistwa 29, powiedzia.
W rozmowach z Tardinim i Maglionem, z ktrymi spotka si nastpnie, Amerykanin niestrudzenie
podkrela, e papie powinien zabra gos. Pan Taylor mwi o okazji i potrzebie wypowiedzenia si
papiea przeciwko wielkim zbrodniom niemieckim - zanotowa Tardini. - Powiedzia, e zewszd sycha
woania o to. Z westchnieniem przyznaem mu racj jak kto, kto wie o tym a za dobrze! I odparem, e
papie ju kilkakrotnie potpi zbrodnie, bez wzgldu na ich sprawcw. (...) Moe to powtrzy, powiedzia
Taylor30.
Znamienne, e w tej fazie wojny Pacelli i Maglione nie skaryli si na odcicie od wiata.
Najwyraniej alianci dbali o to, aby wane papieskie przesiania docieray do odbiorcw.
Podczas ostatniej rozmowy z Maglionem Taylor jeszcze raz podkreli wag jasnego publicznego
zajcia stanowiska przez Piusa XII. Opisujcy to spotkanie amerykaski praat zanotowa: Pan Taylor
powiedzia, e zarwno w Ameryce, jak w Europie uwaa si powszechnie (...), e papie powinien jeszcze
raz potpi nieludzkie traktowanie uchodcw, zakadnikw, a nade wszystko ydw w okupowanych
krajach. Nie tylko katolicy, ale i protestanci pragn, aby przemwi. Kardyna Maglione odpar na to, e
Stolica Apostolska cay czas dokada stara, eby pomc cierpicym31 Koczc za temat, doda, e przy
pierwszej okazji papie z pewnoci jeszcze raz jasno wyrazi swj pogld.
Ale na zakoczenie wizyty Taylora Pacelli udzieli mu sztampowej odpowiedzi, wiadczcej o
wielkiej sztywnoci jego stanowiska. Przede wszystkim zaznaczy, e Amerykanin przedstawi swoje
stanowisko jasno i z wielk moraln moc, za co naley mu si szacunek. Po drugie, nie zamierza ocenia
moralnych racji walczcych stron. Stolicy Apostolskiej na przepenionym cig trosk sercu zawsze lea i
ley los cywilnej ludnoci, bezradnej wobec okruciestw wojny. Od wybuchu obecnego konfliktu nie byo
roku, w ktrym w naszych publicznych wystpieniach nie apelowalimy do wszystkich walczcych - ludzi,
ktrych serca uksztatowaa take matczyna mio - aby okazali cho troch litoci i miosierdzia cierpicym
cywilom, bezbronnym kobietom i dzieciom, chorym i starcom, na ktrych z niewinnego nieba spada deszcz
terroru, ognia, zniszczenia i spustoszenia. Nasz apel nie zosta wysuchany32. Ani sowem nie wspomnia o
ydach, ani sowem nie wspomnia o hitlerowskich Niemczech.
Jeszcze za bytnoci amerykaskiego wysannika w Watykanie nadeszy wieci o zniszczeniu
warszawskiego getta i eksterminacji jego mieszkacw. Przekazane przez dwch naocznych wiadkw
ydowskiej agencji w Palestynie, za porednictwem Genewy dotary do Waszyngtonu, a stamtd do Taylora,
ktry przedstawi je papieowi i... nastao milczenie.
Tymczasem, mimo alianckich sukcesw na kilku wikszych teatrach wojny - upokorzenia Niemcw
pod Stalingradem, wieci z El Alamein, wyldowania Amerykanw w Afryce Pnocnej - Pius XII wci
zachowywa ostrono.
Papie nadal si zastanawia - donis w pierwszym tygodniu listopada brytyjskiemu ministrowi
spraw zagranicznych, Anthony' emu Edenowi, Osborne. - Wtpi jednak, czy cokolwiek powie 33.
Koniec roku zbieg Pacellemu na tak usilnych staraniach, by na Rzym nie zrzucono bomb, e 13
grudnia Osborne zanotowa w swoim dzienniku: Im duej o tym myl, tym bardziej oburza mnie z jednej
strony masakra ydw przez Hitlera, a z drugiej to, e najwyraniej jedyn trosk Watykanu jest (...) groba
zbombardowania Rzymu. Wszystko zdominowa woski punkt widzenia34, podsumowa. Kilka dni
pniej za napisa do papieskiego sekretarza stanu, e Watykan zamiast myle wycznie o
zbombardowaniu Rzymu, powinien zaj si obowizkami, ktre ci na nim w obliczu bezprzykadnej
zbrodni przeciwko ludzkoci, jak jest hitlerowska kampania eksterminacji ydw35. Przez cay padziernik
ze wszystkich stron wiata nadchodziy do Watykanu listy od spoecznoci i organizacji ydowskich. Midzy
innymi szczegowe raporty Jana Karskiego, naocznego wiadka, ktry by w warszawskim getcie i obozie
mierci w Becu 36. Pacelli poleci Montiniemu odpowiedzie na nie, e Stolica Apostolska robi co moe.
18 grudnia, w nadziei, e skoni to papiea, aby w nadawanym na cay wiat radiowym ordziu
wigilijnym wyranie potpi deportacje i masowe mordowanie ydw, Osborne wrczy watykaskiemu
sekretarzowi stanu akta z danymi w tej sprawie. Tardini przyj je z komentarzem, e papie musi pozosta
bezstronny. Swoje gbokie oburzenie wyla angielski pose na karty dziennika, piszc: Jego witobliwo
trzyma si za wszelk cen tego, co uwaa za polityk neutralnoci, nawet w obliczu najciszych zbrodni
przeciwko Bogu i czowiekowi, poniewa liczy na odegranie roli w przywrceniu pokoju. Nie dostrzega, jak
bardzo jego milczenie szkodzi Stolicy Apostolskiej i przekrela wszelkie szans na to, by kto chcia go

130
wysucha 37.
Osborne nie da jednak za wygran. Po opublikowaniu w Londynie, Waszyngtonie i Moskwie
wsplnej deklaracji w sprawie przeladowania ydw zanis j Pacellemu z prob, by j popar. Spotka si
ze zdecydowan odmow, o czym oznajmi mu Maglione. Papie nie mg potpi poszczeglnych
okruciestw ani zweryfikowa doniesie aliantw o liczbie zamordowanych ydw 38.

Radiowe ordzie wigilijne

24 grudnia 1942 roku, po wielokrotnych przerbkach 39, Pius XII przedstawi wiatu swoj homili
na Boe Narodzenie 40. Powici j prawom czowieka i kwestiom stosunku jednostki do pastwa. Zacz od
stwierdzenia, e zachwianie rwnowagi pomidzy pastwem i jednostk to skutek szkodliwej polityki
gospodarczej ubiegych dekad, w ktrych wszystko podporzdkowano motywowi zysku. Zredukowano
warto jednostki do jej przydatnoci dla pastwa, rugujc wszelkie etyczne i religijne wzgldy. W
kazaniu tym nie znajdzie si adnej refleksji, adnego rozrnienia pomidzy totalitaryzmem a demokracj,
socjaldemokracj a komunizmem, kapitalizmem a kapitalizmem opiekuczym. Z wysokoci swojego tronu
papie obwieci, e wiatu potrzebny jest pokojowy porzdek spoeczny, ktry mona osign tylko
wsplnie ze wit Matk Kocioem. Ale jego odwoujca si do indywidualnej i rodzinnej pobonoci
koncepcja spoeczestwa idealnego bya zlepkiem korporacyjnych panacew socjalnych i apeli do
odpowiedzialnego chrzecijaskiego ducha 41. Wszystko to za opierao si na przesance papieskiego
prymatu.
Po tym przydugim i suchym wykadzie katolickiej doktryny spoecznej dotar wreszcie do
okruciestw toczonej wojny, tematu, na ktry - poza Europ Hitlera - czeka cay wiat. Wojna, owiadczy, to
nastpstwo spoecznego porzdku, ukrywajcego zgubn sabo i nieokieznan dz zysku i wadzy. (Ta
nieoczekiwana myl stosowaa si do obu stron konfliktu, tak aliantw, jak pastw Osi). W tych
okolicznociach Ojciec wity mia do zaoferowania wiatu prob o to, aby ludzie dobrej woli lubowali
sprowadzi narody na powrt do ich niewzruszonego rodka cikoci, jakim s prawa Boe, a wszyscy
powicili si w subie czowieka i ludzkich spoeczestw, ktre uszlachetni Bg.
Ludzko winna jest ten lub - powiedzia - tym niezliczonym wygnacom, ktrych wichry wojny
wyrway z rodzinnej gleby i rozproszyy po obczynie i ktrzy za prorokiem mogliby zawoa: Dziedzictwo
nasze w rkach cudzych, domostwa nasze w rkach obcych!
A potem wygosi synne stwierdzenie, ktre w jego intencji, jak owiadczy potem, stanowio
wyrane potpienie eksterminacji narodu ydowskiego przez nazistw: Ludzko winna jest ten lub tym
setkom tysicy, ktrzy bez wasnej winy, czasem tylko z powodu ich narodowoci czy rasy, s skazani na
mier lub stopniow zagad.
Oto na jaki protest i potpienie zdoby si po roku zacht, namw, prb, argumentacji i dostarczania
dowodu za dowodem na to, co dzieje si w Polsce i w caej Europie. Silniej nad to nie zaprotestowa ju i nie
potpi nazistw a do koca wojny.
Mao nazwa t wypowied nijak. Przepa pomidzy potwornoci zagady narodu ydowskiego a
wymijajcymi sowami papiea szokuje. Mona je bowiem odnie do licznych kategorii ofiar konfliktu, w
ktrym uczestniczyo wiele nacji. Dwuznacznego jzyka uy Pacelli najwyraniej po to, eby uagodzi
nakaniajcych go do protestu, a zarazem po to, aby nie narazi si nazistom. Ale waniejsze od tych
wzgldw byo wyparcie si i strywializowanie przeze wiedzy o Zagadzie. Miliony zabitych pomniejszy do
setek tysicy i wykreli ze swojego sownika sowo ydzi, zastpujc je z premedytacj okreleniem
czasem tylko. Ani razu nie uy sw nazizm ani nazistowskie Niemcy. Hitler nie mg sobie wymarzy
mniej nieszkodliwego i bardziej zawiego odzewu namiestnika Chrystusa na najwiksz zbrodni w dziejach
ludzkoci.
By moe najwaciwszym komentarzem do tego ordzia byo lekcewaca reakcja Mussoliniego.
Wigilijnej homilii papiea wysucha w towarzystwie hrabiego Ciana. Namiestnik Boga, ktry jest
przedstawicielem Wadcy Wszechwiata na ziemi, nie powinien zabiera gosu - zadrwi duce. - Powinien
pozosta w chmurach. Tak drtw mow lepiej wygosiby proboszcz parafii Predappio 42. Predappio byo
jego rodzinn zapad wiosk.
28 grudnia Harold Tittmann przekaza Waszyngtonowi, e przesanie to nie zadowoli k, ktre
miay nadziej, e papie tym razem nazwie rzeczy po imieniu i odstpi od praktyki mwienia oglnikami.
Pacelli by zaskoczony, gdy Amerykanin wyrazi mu swoje rozczarowanie. Natomiast na pytanie
francuskiego ambasadora, czemu w ordziu nie wymieni nazistw, odpowiedzia, e gdyby to zrobi,
musiaby te wspomnie o komunistach 43. Trafniej jednak byoby go spyta, czemu nie pado w niej sowo

131
ydzi. Osborne poinformowa Londyn, e watykascy dyplomaci s rozczarowani, ale papie jest
przewiadczony o jasnoci i zrozumiaoci swojego ordzia. W cztery oczy powiedzia mu, e potpia
przeladowania ydw 44, jednake Anglik by pewien, e na wicej Pius XII si nie zdobdzie. Polski
ambasador przy Stolicy Apostolskiej, Kazimierz Papee, przyzna, e jeli papiesk mow odrze z
werbalizmu i retoryki, to mona si w niej dopatrzy oglnikowego potpienia totalitarnych doktryn. Gdzie
wic podziao si sowo nazizm45.

Obojtno
Pacellemu, jak zreszt wielu duchownym, trudno byo zrozumie i zareagowa na masow mier
ydw. Od innych przywdcw religijnych odrniao go oczywicie to, i setki milionw wiernych widziao
w nim namiestnika Chrystusa na ziemi, dlatego dwiga na swych barkach wyjtkow odpowiedzialno. Ale
ju sam ogrom potwornoci wojny podda wyznawane przeze wartoci, wiar i widzenie wiata prbie,
nieznanej adnemu z dotychczasowych papiey w dugiej historii Kocioa. Dlatego naszym obowizkiem jest
przyjrze si dokadnie nie tylko jemu jako czowiekowi, lecz take nowoczesnemu papiestwu - instytucji,
ktr reprezentowa i do ktrej uksztatowania na nowo w wieku dwudziestym w tak znacznej mierze si
przyczyni. Spyta nie tylko o to, czy papiestwo nie mogo sprosta ostatecznemu rozwizaniu, lecz i o to,
czy ju od roku 1933 szokujco nie sprzyjao zamiarom Hitlera. Czy nic w nowoczesnej ideologii wadzy
papieskiej nie zachcao Stolicy Apostolskiej do przyzwolenia na hitlerowskie zo, zamiast si mu
przeciwstawi?
Eugenio Pacelli, tak jak inni papiee, od Piusa IX poczynajc, popiera duchowo, stawiajc dusz
ponad ciaem, i najwysz warto ycia wiecznego, ktre byo tej duszy niechybnym przeznaczeniem. Jego
kazania i mowy zdradzay kiepskie rozeznanie w historii i chrzecijaskich naukach spoecznych,
niedocenianie obecnoci Boga we wsplnocie oraz brak otwartoci i poszanowania dla innych kultur i wiar.
Wszystko to wiadczyo o wskoci jego pogldw na sens ycia i mierci. Jeeli mier czowieka bya tylko
przejciem duszy przez zason pozorw do wiecznoci, to c znaczya mier szeciu milionw ludzi,
innych, nienalecych do Kocioa, niebdcych czci jego Mistycznego Ciaa? Tradycyjne
rzymskokatolickie pogldy, wyznawane przez Pacellego i oczywicie jego ojca, Filippa - tak przywizanego
do ksieczki Massime eterne i pielgrzymek na cmentarz - nie pozwalay zrozumie losu, ktry spotka
ydw. Nie pozwalay rwnie dostrzec w ich osamotnieniu podobiestwa do samotnoci Chrystusa w
ogrodzie Getsemani, do Jego samotnoci na Golgocie. Sam. Oto kluczowe sowo, nie dajcy spokoju temat pisze Elie Wiesel. - Sam, bez sprzymierzecw, bez przyjaci, cakowicie, rozpaczliwie sam (...) wiat
wiedzia i milcza (...) Ludzko pozwolia im mczy si, cierpie i gin samotnie. A jednak, a jednak nie
umarli samotnie, poniewa wraz z nimi umaro co w nas wszystkich 46.
Po wojnie rozmiary Zagady poraziy nie tylko wielu pobonych chrzecijan, ale nawet przywdcw
ydowskich. ydowski uczony Arthur A. Cohen napisa, e przez wiele lat nie mg mwi o Owicimiu,
poniewa nie znajdowaem w sobie sw, ktre wyraziyby t niezmiern ran 47. Brak reakcji Piusa XII na
ogrom Zagady by nie tylko jego osobist porak, lecz porak samego urzdu papieskiego i obowizujcej
kultury katolickiej. A poraka ta wynikaa z wykopanych przez katolicyzm przepaci, ktrych nie zasypywa:
pomidzy witoci i pogaskoci, duchowym i wieckim, ciaem i dusz, klerem i laikatem, wyczn
prawd katolicyzmu przeciwstawion wszystkim innym wyznaniom i religiom. Co wicej, podstawow
cech wyznawanej przez Pacellego ideologii papieskiej wadzy byo to, i wierni, jako katolicy, powinni zrzec
si spoecznej i politycznej odpowiedzialnoci za sprawy tego wiata i zwrci oczy na Ojca witego i wyej,
ku wiecznoci.
Ale by te jeszcze mroczniejszy temat - kwestia, ktr poruszy Guenter Lewy w swoim eseju w
periodyku Commentary (luty 1964). Wreszcie za skania to do wniosku - napisa po zapoznaniu si z
dokumentami i argumentami - e pod wpywem dugiej tradycji umiarkowanego antysemityzmu, tak szeroko
akceptowanego w watykaskich koach, papie i jego doradcy nie zareagowali moralnym oburzeniem na los
ydw, nie widzc potrzeby szybkiego dziaania. Tezy tej nie wspiera adna dokumentacja - zaznaczy - ale
trudno unikn takiego wniosku.

Pacelli i antysemityzm
Opowiedzenie penej historii kariery Pacellego jako dyplomaty i watykaskiego sekretarza stanu nie
byo dotd moliwe. Ale nowe materiay pozwoliy odsoni w tej ksice jego zadawnion antyydowsko.
To o jego postpowaniu, postawach i podejmowanych przez wier wieku decyzjach dotyczcych ydw
mona powiedzie na pewno. Wbrew pniejszym przeciwstawnym twierdzeniom, e ich szanowa i e

132
wszystko, co robi - i czego zaniecha
- w czasie wojny, wypywao z najlepszych intencji, jego skryta religijna i rasowa - antypatia do nich
wysza na jaw w Monachium, gdy mia czterdzieci trzy lata. Od roku 1917 po - odzyskan potem zaginion encyklik Humani generis unitas z roku 1939 Pacelli i urzd, za ktry odpowiada, dawali dowody
niechci do ydw, oparte na przekonaniu o zwizku judaizmu z bolszewickim spiskiem, ktrego celem byo
zniszczenie chrzecijastwa.
Konkordatowa polityka Pacellego, o czym on sam dobrze wiedzia, udaremnia katolikom traktowane jako zewntrzna ingerencja - protesty w obronie ydw, take tych ochrzczonych. Zawart w
konkordacie z Rzesz moliwo usankcjonowania ich zagady potwierdzi na posiedzeniu gabinetu 14 lipca
1933 roku sam Adolf Hitler. Cho w drugiej poowie lat trzydziestych Pacelli publicznie odrzuci rasistowskie
teorie, to nie popar protestu niemieckiego episkopatu katolickiego przeciwko antysemityzmowi. Nie zrobi
te nic, by przeszkodzi wsppracy niemieckiego kleru przy identyfikacji ydw na podstawie metryk,
dziki czemu nazici zdobyli podstawowe dane, pomocne w przeladowaniach.
Po ogoszeniu encykliki Piusa XI Mit brennender Sorge Pacelli potajemnie prbowa osabi jej
wymow, udzielajc Niemcom osobistych dyplomatycznych gwarancji. Liczne dowody wskazuj, e, w jego
przekonaniu, ydzi sami cignli na siebie nieszczcie, a interwencja Stolicy Apostolskiej w ich sprawie
wcignaby j w alianse z siami, ktrych celem ostatecznym, jak w przypadku Zwizku Sowieckiego, byo
zniszczenie Kocioa. Wanie dlatego po wybuchu wojny postanowi nie wystpowa na szczeblu
midzynarodowym z adnymi apelami w obronie ydw. Co nie przeszkodzio mu wydawa instrukcji,
zalecajcych wobec nich elementarne miosierdzie w celu ulenia ich doli.
Wszystko to kae nam wnioskowa, e rdem milczenia Piusa XII byy nie tyle dyplomatyczna
strategia i przywizanie do bezstronnoci, ile zwyczajna obawa i nieufno wobec ydw. W maju 1940 roku,
po inwazji Niemiec na Holandi, Belgi i Luksemburg, udowodni przecie, e potrafi by stronniczy. A w
napisanym po skargach niemieckich katolikw licie do niemieckich biskupw podkreli, e neutralno to
nie to samo co obojtno i bierno tam, gdzie moralne i ludzkie wzgldy domagaj si szczerego sowa 48.
Czy wic z moralnych i ludzkich wzgldw wymordowanie milionw nie zasugiwao na szczere sowo?
Brak ze strony przywdcy Kocioa szczerego sowa o dokonujcym si wanie ostatecznym
rozwizaniu ukaza wiatu, e namiestnik Chrystusa na ziemi nie jest skonny do gniewu i litoci. Z punktu
widzenia potwornych planw wodza Rzeszy by papieem idealnym. Pionkiem w jego rku. Papieem
Hitlera. Tylko raz, jak widzielimy, przerwa narzucone sobie milczenie w sprawie likwidacji ydw, w
boonarodzeniowym radiowym ordziu w roku 1942 wypowiadajc zacytowane dwuznaczne zdanie, w
ktrym zabrako sw: yd, niearyjczyk, Niemiec i nazista.
Zamierzona dwuznaczno - jzyk dyplomatyczny - jest zrozumiaa w przypadkach, gdy sumienie
ludzkie podlega bezwzgldnej presji, szczeglnie w czasie wojny, zmuszajcej do cigego wybierania
mniejszego za. Nawet gdyby przy uyciu tych argumentw broni boonarodzeniowego ordzia
papieskiego, to uchylenie si od witego obowizku nie uprawnia do odkadania tego obowizku w
nieskoczono. Z powinnoci potpienia ostatecznego rozwizania mg si przecie Pius XII wywiza po
uwolnieniu jego sumienia od wspomnianej presji. Wtedy za nie do, e niczego nie wyjani i nie
przeprosi za wojenne przemilczenia, to jeszcze przypisa sobie moraln wyszo z racji szczerych
wypowiedzi.
Nie musz wam mwi - owiadczy 3 sierpnia 1946 roku w przemowie do delegatw Rady
Najwyszej Arabskiego Narodu Palestyny - e jestemy przeciwni uciekaniu si do przemocy i siy,
skdkolwiek si wywodz, a w przeszoci przy rnych okazjach potpialimy przeladowania, jakim
fanatyczny antysemityzm podda nard hebrajski 49. Swj tosamy ze wspudziaem w ostatecznym
rozwizaniu brak naleytego potpienia skwitowa prb przedstawienia siebie jako szczerego obrocy
narodu ydowskiego. Pompatyczne samousprawiedliwienie si Piusa XII w roku 1946 ujawnio, i by nie
tylko papieem wymarzonym dla nazistw, planujcych ostateczne rozwizanie, lecz take hipokryt.
Jego pontyfikat wystawiono na znacznie bardziej bezporedni prb przed wyzwoleniem Rzymu,
kiedy z rodzinnych wadz w miecie pozosta tylko on. 6 padziernika 1943 roku do rzymskiego getta
wkroczyy niemieckie oddziay i po wyapaniu wszystkich ydw, jakich zdoay znale, uwiziy ich w
Collegio Militare przy Via delia Lungara, tu pod bokiem Watykanu. Jak si wtedy zachowa?

XVII. RZYMSCY YDZI

W lipcu 1943 roku alianci zdobyli Sycyli. Pomimo nieustannych zabiegw Piusa XII, aby z Rzymu

133
uczyni miasto otwarte, 19 lipca stolic Woch zaatakowao piset amerykaskich bombowcw, ktrych
celem by wze kolejowy w pobliu dworca Termini. Cz bomb spada gdzie indziej. Zgino piciuset
rzymian, a wielu zostao rannych. Zburzony te zosta koci San Lorenzo, wielka bazylika, w ktrej
pochowano Pia Nona. Pacelli, ktry w towarzystwie Montiniego popieszy na miejsce bombardowania,
spdzi pord poszkodowanych dwie godziny, rozdajc im pienidze i wyrazy wspczucia. Klczc pord
ruin, zmwi De profundis (Z gbokoci, o Panie). Kiedy odjeda, na jego dugim biaym paszczu
dostrzeono lady krwi. Nieobecno Mussoliniego rzucaa si w oczy. Wydawao si, e papie odzyska
status patriarchy Rzymu.
Zbombardowanie stolicy Woch oznaczao koniec duce. Tydzie pniej, 24 lipca 1943 roku,
zmczony i postarzay, mimo zaledwie szedziesiciu lat, Mussolini zosta wezwany przed Wielk Rad
Faszystowsk i gosami 19 do 8 pozbawiony stanowiska. Rada zadaa przywrcenia monarchii
konstytucyjnej, demokratycznego parlamentu i oddania si zbrojnych pod dowdztwo krla Wiktora
Emanuela III. Parti faszystowsk oficjalnie rozwizano, a marszaek Pitro Badoglio, gubernator generalny
Libii i wicekrl Etiopii, ktry nigdy nie by za pan brat z Mussolinim, utworzy rzd tymczasowy zoony z
generaw i cywilw.
Mussoliniego odstawiono karetk do wizienia, a stamtd w miejsce odosobnienia. Jednake 12
wrzenia z aresztu domowego w oddalonej miejscowoci wypoczynkowej w Apeninach odbia go grupa
niemieckich komandosw, po czym Hitler postawi go na czele marionetkowej republiki Salo w pnocnej
czci okupowanych przez Niemcw Woch.
Badoglio nakaza wprawdzie kontynuowanie wojny, ale po cichu zacz negocjowa z aliantami
warunki zawarcia oddzielnego pokoju. Zwoka w dojciu z nimi do porozumienia kosztowaa Wochw wiele
cierpie. Dopiero 13 padziernika ich kraj przyczy si do aliantw jako wspwalczcy i wypowiedzia
wojn Niemcom. Tymczasem do Woch wtargny niemieckie wojska, 11 wrzenia zajmujc Rzym.
Obwieszczenia o proklamowanym przez marszaka polnego Alberta Kesselringa stanie wyjtkowym
rozlepiono na supach w caym miecie. Strajkujcym, sabotaystom i snajperom grozio natychmiastowe
rozstrzelanie. Zakazano wymiany korespondencji i zaczto kontrolowa rozmowy telefoniczne. Na barkach
Piusa XII spocza wic odpowiedzialno zarwno za Koci powszechny, jak i (w bezporednim sensie) za
mieszkacw Rzymu, wcznie z jego staroytn wsplnot ydowsk.
Rzymscy ydzi stanowili najduej istniejc diaspor w zachodniej Europie, liczc sobie 2 082 lata.
Osiedli w Rzymie przed chrzecijanami, mieszkali w nim ju w czasach Juliusza Cezara. Byli wiadkami
upadku imperium rzymskiego, spldrowania miasta przez Wizygotw, pogromw po soborze trydenckim.
Przeladowano ich od pokole, ale wielcy i wici papiee kochali ich i chronili jako szczeglnych czonkw
szerokiej rodziny w wierze 1. W sidmym wieku Grzegorz Wielki pokrzyowa prby zakazu odprawiania
przez nich naboestw. W wieku dwunastym Innocenty III powstrzyma wymuszanie na nich zmiany wiary i
bezczeszczenie kirkutw. W wieku osiemnastym Benedykt XIV potpi oskaranie ich o rytualne mordy. Ale
adna okresowa yczliwo wobec tej staroytnej wsplnoty nie moga zetrze z chrzecijaskich sumie
plam powstaych w cigu wiekw, w tym postanowie redniowiecznych soborw lateraskich,
nakazujcych konfiskat Talmudu i zmuszajcych ydw do noszenia tych oznak na wiele wiekw przed
tym, nim nazici narzucili im noszenie Gwiazd Dawida. Wprawdzie Aleksander VI yczliwie powita
ydowskich przybyszw z Hiszpanii w Wiecznym Miecie, ale za to w wieku szesnastym Pawe IV zaoy
rzymskie getto. Przez ponad dwa nastpne wieki podczas dorocznych obchodw karnawau rzymskich
ydw stale upokarzano i poniano a do czasu, kiedy sami w caoci zaczli finansowa karnawaowe
zabawy. W tyme wieku szesnastym Grzegorz XIII wprowadzi do chrzecijaskich kaza obelgi na judaizm.
Zwyczaj ten - wraz z ydowskim gettem - znis wprawdzie Pio Nono, lecz po upadku Republiki Rzymskiej
w roku 1849 utworzy je ponownie, zmuszajc ydw do pokrycia kosztw wasnego powrotu do Rzymu.
Mimo tych zmiennych kolei losu na przestrzeni dwch tysicleci, rzymscy ydzi nie porzucili swojej wiary,
obrzdw i witych pism.
W czasie niemieckiej okupacji w roku 1943 w centrum Rzymu mieszkao ich okoo siedmiu tysicy.
Dawne getto nad brzegami Tybru byo pod koniec lat trzydziestych cakiem mi dzielnic, w ktrej stare,
bdce siedliskiem chorb czynszwki zburzono lub odnowiono, lecz ya tutaj przewanie ydowska
biedota.
W tygodniach dzielcych rozpoczcie niemieckiej okupacji Rzymu od masowej obawy na ydw w
dniu 16 padziernika starli si z sob w kwestii taktyki i pogldw prezes gminy ydowskiej, Ugo Foa, i
naczelny rabin, Israel Zolli. Opanowany prezes, odpowiedzialny za polityczne i spoeczne decyzje rzymskich
ziomkw, doradza im dalej robi swoje. Natomiast przewiadczony o nadcigajcej rzezi Zoili nalega, eby
wyjechali albo si ukryli. Foa zdecydowa inaczej.

134
Te same troski co Zollego trapiy cakiem niezalenie barona Ernsta von Weizsckera, dawnego
zastpc Ribbentropa w MSZ w Berlinie, wieo mianowanego ambasadorem przy Stolicy Apostolskiej (co
uzmysawiao, jak wag przywizywa Hitler do papieskiej dyplomacji). Jego zadaniem w chwili wejcia
kampanii wojennej we Woszech w faz krytyczn byo namwienie papiea do zachowania cakowitej
bezstronnoci, ktr dotd w tak godny podziwu sposb demonstrowa pomimo licznych zbrodni nazistw.
Pius XII zdy ju zreszt zaprzeczy na amach LOsservatore Romano, jakoby Stolica Apostolska miaa
cokolwiek wsplnego z zabiegami politycznymi wok zawieszenia broni przez Wochy 2.
Czy Watykan mona byo przekona do zachowania ugodowej postawy? Weizscker poinformowa
papiea, e jego rzd uszanuje eksterytorialno Stolicy Apostolskiej i stu pidziesiciu watykaskich
obiektw na terenie miasta 3. W zamian za to, ma si rozumie, bdzie ona wsppracowa z wadzami
okupacyjnymi. Z zalenoci tej wynikao przemilczenie przez Piusa XII nazistowskich ajdactw na terenach
okupowanych, do ktrych nalea teraz Rzym.
Weizscker by notabene przekonany, e w nastpstwie okupacji SS wkrtce zgotuje rzymskim
ydom najgorszy los. Obawia si ich deportacji, podzielajc przewiadczenie niemieckich wadz
okupacyjnych, i poddany nieznonej presji Pius XII nie zachowa bezstronnej postawy, a zwrcenie si w
zwizku z tym SS przeciwko Watykanowi wywoa ludowe powstanie.
W przewidywaniu kopotw czekajcych ydw Watykan nasili dziaalno dobroczynn,
pomagajc im zwaszcza w wyjazdach z getta. Do najbardziej znanych z tych, ktrzy skorzystali z pomocy
organizacji kocielnych, nalea Israel Zoili z rodzin. Po schronieniu si wraz z on i crk w katolickim
domu, ostatecznie - ku wciekoci przywdcw ydowskiej wsplnoty, oskarajcej go o porzucenie swego
ludu - przenis si za mury Watykanu.

Zoty okup
Rozkaz przeprowadzenia deportacji rzymskich ydw dotar do majora SS Herberta Kapplera z
berliskiej komendy Himmlera w drugim tygodniu okupacji 4. Jednake Kappler zwleka z jego wykonaniem,
nie wierzc w istnienie kwestii ydowskiej we Woszech. Podzielajcy ten pogld dowdca kampanii
woskiej, feldmarszaek Kesselring, te nie kwapi si z uyciem wojska do takiego zadania. Tymczasem
Kappler ustali wasn taktyk, ktra brzmiaa: trzyma rzymskich ydw w szachu, by wykorzysta ich do
szpiegowania - na przykad, penetracji midzynarodowego spisku ydowskiej finansjery - i straszy
deportacj w celu cignicia z nich okupu. eby zapewni naszemu krajowi now bro, damy waszego
zota - owiadczy Ugonowi Foi. - W cigu trzydziestu szeciu godzin dostarczycie nam pidziesit
kilogramw 5.
Zbirk zota rozpoczto 27 wrzenia o jedenastej przed poudniem w synagodze nad brzegiem
Tybru. Przyjmowaniem cennego metalu zajmowali si ksigowy i trzech ydowskich zotnikw. Do
popoudnia zebrano go bardzo mao, chocia wieci o kryzysie rozeszy si po Rzymie lotem strzay.
Powsta pomys, by o pomoc zwrci si do papiea. W zwizku z tym do utrzymujcego kontakty z
kuri rzymsk przeoonego Konwentu witego Serca wysano emisariusza. Jednoczenie za dla
przypieszenia sprawy przywdcy ydowscy postanowili przyjmowa datki w gotwce, aby kupi za ni
potrzebne zoto, z wielk chci sprzedawane z tej okazji przez chrzecijan. Do zbierajcych zaczli si
zgasza stopniowo najrniejsi rzymianie, zarwno chrzecijanie, jak ydzi, przynoszc piercionki,
biuteri, medaliki nie na sprzeda czy poyczk, ale w darze 6.
O czwartej po poudniu nadesza wiadomo z Watykanu. Papie zgodzi si udzieli poyczki.
Kapan od witego Serca nie pozostawi wtpliwoci, e Watykan nie ofiarowuje tego zota, tylko je poycza.
To oczywiste, e chcemy je odzyska, zaznaczy. Nie okreli jednak terminu jego zwrotu ani nie zada
odsetek. Czy zoto ma by w sztabach, czy w monetach? ydowscy przywdcy odparli, e pewnie osign
swj cel bez pomocy Watykanu 7. Niemniej rozesza si pokutujca po dzi dzie plotka, i Pius XII w hojnym
gecie zaofiarowa si zapaci spor cz ydowskiego okupu przetopionymi popiesznie w tym celu
obrzdowymi naczyniami. W kocu nie podarowano ani nie poyczono ani jednej uncji watykaskiego
zota 8.
Zoty okup zapacono w caoci i na czas. Trzeba go byo dwukrotnie way, poniewa Niemcy
zarzucili ydom oszustwo. Ale nie pokwitowali przejcia tak ogromnego majtku. Wrogowi, ktremu
odbiera si jego bro, nie wydaje si pokwitowa 9, owiadczy Kappler. Rzymskie zoto wysano do Berlina,
gdzie - w kartonowych pudach stojcych na pododze w ministerialnym urzdzie - nietknite przetrwao
wojn.

135
Deportacja
Za deportacj rzymskich ydw, mimo i si okupili zotem, odpowiada w ostatecznej instancji
Adolf Eichmann, szef sekcji IV B4 Gestapo. Na konferencji w Wannsee w styczniu 1942 roku zaproponowa,
eby kwesti 58 000 woskich ydw rozwiza w ramach zaatwienia si z 11 000 000. Do wrzenia 1943
roku z woskiej strefy okupacyjnej, z poudniowo-wschodniej Francji i Grecji nie deportowano ani jednego
yda. Jak wykaza Jonathan Steinberg w pracy na temat Zagady i faszystowskich Woch zatytuowanej
Wszystko albo nic, Wosi z natury nie akceptowali likwidacji swych ydowskich wspobywateli i nie
wsppracowali w jej przeprowadzeniu. Przeciwnie, masa dowodw wiadczy o tym, i robili, co mogli, eby
w tym przeszkodzi 10.
W ostatnim tygodniu wrzenia Kappler poinformowa Eichmanna, e w Rzymie nie ma
wystarczajcych si SS do przeprowadzenia obawy i e naley si spodziewa gwatownej reakcji ze strony
ludnoci nie ydowskiej. Rzym by jednake pod okupacj niemieck, dlatego Eichmann postanowi, e akcja
si odbdzie. Odpowiedniego dowdc do jej przeprowadzenia znalaz w osobie hauptsturmfhrera SS
Theodora Danneckera, fachmana od zabijania ydw.
Na pocztku padziernika, uzbrojony w niezbdne pisemne penomocnictwa, Dannecker w asycie
czternastu oficerw i podoficerw oraz trzydziestu druyn trupich czaszek Waffen SS wyruszy pocigiem
do Rzymu. W nastpnym tygodniu, pomimo ponawianych inicjatyw niemieckich wadz stolicy, aby
przeszkodzi esesmanom w realizacji planu (jedn z propozycji byo skierowanie rzymskich ydw do robt
przymusowych), SS zacza szykowa si do obawy.
W sobot 16 padziernika o 5.30 rano Dannecker i 365 esesmanw z policji i Waffen SS, uzbrojonych
w pistolety maszynowe, wjechao w otwartych wojskowych ciarwkach do starego rzymskiego getta. Plan
zakada wyapanie pierwszego tysica ydw i przewiezienie ich do lecego niecae p mili od placu w.
Piotra, pomidzy Tybrem a wzgrzem Janikulum, Collegio Militare. Podobnie jak w Paryu, chodzio o
zgromadzenie ich w punkcie zbiorczym, tak eby po aresztowaniu, sprawdzeniu i przeszukaniu sprawnie
zaadowa ich do pocigw. Wyposaeni w zebrane w cigu ubiegego tygodnia nazwiska i adresy oficerowie
i podoficerowie SS mieli wrcza gowom rodzin dokument wymieniajcy rzeczy, ktre mog wzi ze sob,
w tym prowiant na osiem dni (...) pienidze i biuteri (...) odzie, koce itp.. Tam, gdzie znaleli ofiary,
wyrywali kable telefoniczne ze cian.
Pius XII dowiedzia si o obawie jako jeden z pierwszych. Do dobrze znanej mu modej arystokratki,
ksiniczki Enzy Pignatelli-Aragony, zadzwoni znajomy z informacj, e przy Lungotevere stoj wojskowe
ciarwki. Ksiniczka popieszya do Watykanu, gdzie przyj j maestro di camera - papieski pierwszy
szambelan. Natychmiast zaprowadzono j do prywatnej kaplicy papiea, ktry wanie si modli. Kiedy
powiadomia go o obawie, bardzo poruszony zadzwoni do kardynaa Maglionego, polecajc mu
skontaktowa si z ambasadorem Weizsackerem 11.
Tymczasem wypakowane ydowskimi rodzinami ciarwki z trudem przedzieray si w ulewie do
ponurych koszar Collegio Militare. Cz z nich przejechaa koo placu w. Piotra, jadc pono umylnie t
tras, aby cignici do Rzymu na obaw esesmani mogli rzuci okiem na synn bazylik. Mwiono
rwnie, e wiezieni tamtdy ydzi wzywali papiea o pomoc. Relacje wiadkw pene byy patosu.
Niewidzce, rozszerzone oczy dzieci zdaway si pyta o przyczyn takiego terroru i cierpienia 12, napisa
woski dziennikarz. W trzech ciarwkach, zmuszonych przystan na ulicy, ktr przypadkiem
przechodzia markiza Fulvia Ripa di Meana, byo ich wyjtkowo duo. W ich przeraonych oczach, w ich
jakby z blu pobladych twarzyczkach, w ich trzscych si rczkach wczepionych w burty ciarwki
dostrzegam obdny strach 13, relacjonowaa.
W czasie ubiegych dwch lat sceny, ktre rozegray si tego ranka w Rzymie, powtarzay si
niezliczon ilo razy w niezliczonych miejscach w Europie. Z t rnic, e w tym miecie mieszka czowiek
o potnym gosie, ktry wada p miliardem wiernych i mia takie moliwoci protestu, ktre zmusiyby do
powanego zastanowienia si nawet Adolfa Hitlera.
Wedug Weizsckera, tego ranka narastajce zewszd naciski wprost woay o demonstracyjne
potpienie [przez papiea] deportacji rzymskich ydw 14. Szczeglnie za naciskay niemieckie wadze w
Rzymie, a zwaszcza konsul Rzeszy, Albrecht von Kessel, ktry tego dnia usilnie namawia Pacellego do
wystpienia z oficjalnym protestem 15. Niemieckie dowdztwo obawiao si, e deportacja ydw wywoa
gwatown reakcj woskiej ludnoci. Zdaniem von Kessela, gdyby natychmiastowy protest papiea odnis
skutek, uspokoioby to Wochw.
Z odrcznej notatki Maglionego z 16 padziernika, opublikowanej pniej w zbiorze wojennych
dokumentw Watykanu, wynika, e tego dnia - o niewymienionej porze, przypuszczalnie rano - do

136
Sekretariatu Stanu przyby Weizscker. Kardyna pisze, e poprosi niemieckiego ambasadora o interwencj w
sprawie aresztowanych nieszcznikw w imi czowieczestwa i chrzecijaskiego miosierdzia 16.
Ale jego raport jest dziwnie niejednoznaczny - siebie watykaski sekretarz stanu przedstawia w
korzystnym wietle jako nieskorego do oficjalnego protestu, pomija jednak szczegy rozmowy z
Weizsckerem. Przemilcza, e Niemiec wykorzysta to spotkanie do skonienia go, aby poprosi papiea o
zdecydowany protest przeciwko deportacji ydw. Weizscker z oczywistych wzgldw nie sporzdzi
notatki z tej rozmowy, nie szczdzc trudw, by przekona kardynaa o jej nieoficjalnym, poufnym
charakterze, co Maglione zaznacza w swym raporcie a trzy razy.
Przytacza w nim - dotyczce z ca pewnoci porannej obawy - sowa ambasadora, ktry po duszej
pauzie spyta: A co zrobi Stolica Apostolska, jeeli to bdzie trwao?.
Stolica Apostolska nie chciaaby znale si w sytuacji, zmuszajcej j do wyraenia dezaprobaty 17
odpar na to wymijajco Maglione.
Nastpnie Weizscker pochwali oglnikowo Watykan za jego wywaon postaw w cigu czterech
lat wojny, a pod koniec rozmowy stwierdzi, cho Maglione nie przytacza jego wypowiedzi dosownie, e
Stolica Apostolska powinna rozway, czy warto naraa wszystko, kiedy statek dopywa do portu. Po
czym jeszcze raz poprosi go, by potraktowa jego sowa jako cile poufne.
Przyrzekszy mu to, kardyna wypowiedzia sowa o historycznym znaczeniu. Chciaem mu
przypomnie - napisa - e Stolica Apostolska, co sam przyzna, wykazaa najwysz roztropno, by nie
sprawi na niemieckim narodzie wraenia, e w czasie tej strasznej wojny zrobia - lub chciaa zrobi cokolwiek wbrew interesom Niemiec 18.
Nastpnie za powtrzy niemieckiemu dyplomacie, e nie chce znale si w sytuacji, zmuszajcej
do wyraenia protestu 19 ale jeli Stolica Apostolska bdzie musiaa to zrobi, nastpstwa tego kroku
powierza Opatrznoci Boej. Po czym jeszcze raz go zapewni, e zgodnie z jego yczeniami nie wspomni o
ich rozmowie.
Maglione pozostawi wic potomnoci wiadectwo, z ktrego wynika, e sownie sprzeciwi si
obawie na rzymskich ydw, niemniej przemilczajc prob Weizsckera, by Watykan oficjalnie
zaprotestowa, kilkakrotnie wspominajc o poufnoci ich rozmowy i cokolwiek dwuznacznie napomykajc o
niechci do zmuszania Kocioa do protestu, tym samym uwiarygodni niemieck wersj wydarze.
Bo przecie papie i jego sekretarz stanu nie zdobyli si na protest tego dnia ani pniej, zarwno w
imieniu wasnym, jak pod szyldem Watykanu. Ich milczenie i cakowita bezczynno zdumiay niemieckie
dowdztwo w Rzymie. W kocu jednak za rad najstarszego stopniem oficera, generaa Rainera Stahela, Pius
XII zwrci si do Pankratiusa Pfeiffera, znanego w Rzymie z dziaalnoci charytatywnej niemieckiego
ksidza, jednego z jego osobistych cznikw z Niemcami, zezwalajc mu na wypowied w swoim imieniu.
Jednak z powodu niskiej rangi tego duchownego niemieckie przywdztwo uznao, e bardziej wskazany w tej
sytuacji byby list podpisany przez ktrego z niemieckich praatw, najlepiej biskupa. Tak wic wezwano
biskupa Aloisa Hudala, proboszcza niemieckiego kocioa katolickiego Santa Maria dell' Anima w Rzymie. To
on zasyn pniej jako ten, ktry w walny sposb - za porednictwem katolickich instytucji w Rzymie dopomg hitlerowskim zbrodniarzom wojennym uj sprawiedliwoci 20.
Kessel i sekretarz niemieckiego poselstwa, Gerhard Gumpert, usiedli i podyktowali - skierowany
jednoczenie do generaa Stahela i Weizsackera - list, ktry w imieniu Piusa XII rzekomo wystosowa do nich
biskup Hudal. By to pierwszy z dwch historycznych listw protestujcych przeciwko porannej obawie na
rzymskich ydw. Napisano w nim:
Zwracam si do Pana ze spraw niecierpic zwoki. Miarodajny watykaski dygnitarz, stojcy
blisko Ojca witego, powiadomi mnie wanie, e dzi rano rozpoczto aresztowania ydw narodowoci
woskiej. W interesie dotychczasowych dobrych stosunkw Watykanu z dowdztwem wojsk niemieckich nawizanych dziki politycznej mdroci i wielkodusznoci Jego Ekscelencji, ktre przejd do historii Rzymu
- z ca powag dam, aby nakaza Pan bezzwocznie powstrzyma te aresztowania w Rzymie i jego
okolicach. W przeciwnym razie obawiam si, e papie publicznie zgani t akcj [ich frchte da der Papst
sonst ffentlich dagegen Stellung nehmen wird], co antyniemieccy propagandzici bez wtpienia
wykorzystaj jako bro przeciwko nam, Niemcom 21.
Po wielu biurokratycznych opnieniach tekst tego listu wysano do MSZ w Berlinie, dokd dotar w
sobot o 11,30 wieczorem. A po nim drugi list, od ambasadora Weizsckera:
Co do listu biskupa Hudala (por. telegraficzny raport z biura Rahna z 16 padziernika), to
potwierdzam, e wyraa on reakcj Watykanu na deportacj rzymskich ydw. Kuri szczeglnie
zaniepokoio, e akcj przeprowadzono, rzec mona, tu pod oknami papiea. Reakcj t zagodzioby nieco
skierowanie tych ydw do robt na miejscu, we Woszech.

137
Wrogie krgi w Rzymie wykorzystuj to wydarzenie do naciskania na Watykan, by zrezygnowa z
powcigliwoci. Mwi si, e po analogicznych wypadkach w miastach francuskich tamtejsi biskupi zajli
jasne stanowisko. Dlatego papie, jako gowa Kocioa katolickiego i biskup Rzymu, musi zrobi to samo.
Papiea porwnuje si rwnie z jego poprzednikiem, Piusem XI, ktry mia ywszy temperament. Wroga
propaganda za granic z pewnoci potraktuje to wydarzenie w identyczny sposb, eby popsu nasze
przyjacielskie stosunki z kuri 22. Memorandum to wysano dopiero pno w niedziel, i to w nocy.
Tymczasem dla rodzin uwizionych w Collegio Militare czas ucieka.

Nieprzejednany
W sobot po zapadniciu zmroku pod bramy koszar przy Via delia Lungara zaczli si schodzi
ludzie, eby przekaza ywno, odzie, listy lub po prostu czuwa tam i pilnowa. Byo wrd nich wielu
krewnych i przyjaci aresztowanych, udajcych na og ich chrzecijaskich znajomych lub sucych. Nie
dopuszczono ich do wejcia i w kocu odpdzono. W koszarach panoway straszne warunki, brakowao
urzdze sanitarnych, nie byo co je i pi. Rodzc kobiet wycignito na dziedziniec, by tam urodzia.
Noworodka natychmiast aresztowano i podzieli los matki. Po zmroku pluton esesmanw powrci do czci
ydowskich mieszka z kluczami odebranymi uwizionym. Pod pretekstem, e przyszli po ywno i
ubrania, spldrowali ich domy w poszukiwaniu kosztownoci.
Pod naciskiem zatrzymanych Dannecker zbada dokumenty tych, ktrzy twierdzili, e nie s ydami,
lub mieli nieydowskich maonkw. Hauptsturmfhrer przesucha kadego z osobna. W ten sposb
zwolnienie uzyskay 252 osoby, co zrodzio opowieci o porednictwie w tej sprawie Watykanu. Wedle jednej
z nich, w Collegio Militare pojawi si jaki kardyna, ktry po rozmowie w imieniu papiea z Danneckerem
wyjedna ask dla tych 252 zatrzymanych. Watykan nigdy nie zaprzeczy tej powiastce, ale badania Roberta
Katza cakowicie j zdyskredytoway. W koszarach pozostao ponad 1 060 osb, przeznaczonych do wywzki
do Owicimia.
W niedziel, 17 padziernika, wieci o rzymskiej obawie pojawiy si w gazetach na caym wiecie wraz z mitami, ktre pokutuj po dzi dzie. Na przykad The New York Times zamieci depesz agencji
UPI z Londynu, informujc o zapaceniu przez papiea okupu, zadanego przez Niemcw za
wypuszczenie stu zakadnikw. Ale po otrzymaniu zota Niemcy odmwili ich uwolnienia i urzdzili
masow obaw na ydw, podczas ktrej w ukryciu si i ucieczce dopomogli ciganym rodzinom Wosi,
napisano.
W poniedziaek, 18 padziernika, przed witem ydowskim winiom nakazano przygotowa si do
wyjazdu. A potem jedce na zmian ciarwki przewiozy ich do wza kolejowego koo stacji Tiburtina,
gdzie na bocznicy czekay na nich bydlce wagony. Do kadego z nich zaadowano po szedziesit osb.
Przywiezieni najwczeniej czekali na odjazd osiem godzin.
Transport wyruszy pi po drugiej i przejechawszy przez Tyber, skierowa si na pnoc. Niedaleko
od Rzymu pocig zaatakoway alianckie samoloty. W nocy, gdy wjecha w Apeniny, temperatura spada
poniej zera. Do srogich, wywoanych ponieniem i strachem cierpie deportowanych doczyy zimno, gd,
pragnienie i brak urzdze sanitarnych. Kiedy bydlce wagony przejechay przez Padw, tamtejszy biskup
powiadomi Watykan o opakanym stanie wiezionych nimi ydw i poprosi papiea o bezzwoczn
interwencj. Po dotarciu pocigu do Wiednia przesano stamtd wiadomo, e winiowie bagali o wod 23.
Stolic Apostolsk informowano o wszystkich etapach i warunkach tego transportu.
19 padziernika, kiedy pocig z deportowanymi poda wci na pnoc, papie wcale nie myla o
ich losie, tylko o tym, jak na obaw na ydw zareaguj komunistyczni partyzanci (podzielajc w tej mierze
obawy niemieckich wadcw Rzymu i ich kolegw w Berlinie). Strach Piusa XII przed komunistami - gdy
tak zwyczajowo okrela wosk partyzantk - znacznie przewysza w tym dniu jego wspczucie dla
wywiezionych ydw. Pragn, aby niemieccy okupanci wzmocnili swoje siy w stolicy, przekrelajc
moliwo komunistycznego przewrotu. Wiadomo o tym, poniewa 18 padziernika, w dniu wywiezienia
rzymskich ydw do obozw mierci, zwierzy si ze swych obaw posowi Stanw Zjednoczonych,
Haroldowi Tittmannowi. Ten za w depeszy do Waszyngtonu poinformowa o nich departament stanu.
Papie martwi si, e wobec niedostatecznej ochrony policyjnej nieodpowiedzialne elementy (oznajmi, e w
okolicach Rzymu stacjonuj obecnie niewielkie komunistyczne bandy) mog wywoa w miecie zamieszki.
Jego zdaniem, Niemcy uszanowali miasto Watykan i dobra Stolicy Apostolskiej w Rzymie, a ich naczelny
dowdca (Stahel) jest dobrze do niej nastawiony. Pius XII doda te, e wskutek nienormalnej sytuacji
czuje si ograniczony 24. Nienormaln sytuacj bya oczywicie wywzka rzymskich ydw.
Take Osborne spotka si tego dnia z papieem i usysza od niego, e Stolica Apostolska nie ma

138
adnych pretensji do niemieckiego komendanta miasta i policji, szanujcych neutralno Watykanu. W licie
do Londynu brytyjski pose przytoczy opini pewnej liczby osb, e [Pacelli] nie doceni swojego autorytetu
moralnego i niechtnego szacunku, jakim z uwagi na katolikw niemieckich darzyli go nazici. Przekonywa
te go, aby mia ten autorytet na uwadze, gdy nadchodzce wypadki mog stworzy sposobno do zajcia
stanowczego stanowiska 25.
Pod koniec padziernika Osborne znw napisa do Londynu o deportacji. Poinformowa MSZ, e, jak
si dowiedzia, na wie o aresztowaniach watykaski sekretarz stanu wezwa do siebie niemieckiego
ambasadora Weizsckera i wyrazi protest. Wedug Maglionego, Weizscker natychmiast zacz dziaa, w
wyniku czego zwolniono tak du liczb zatrzymanych. Tak wic - podsumowa Osborne - interwencja
Watykanu przyczynia si do uratowania wikszej liczby tych nieszcznikw. Ale kiedy zapyta sekretarza
stanu, czy wolno mu ujawni ten wielkoduszny i odwany krok Stolicy Apostolskiej, poproszono go o
dyskrecj. Powiedziano, e mog to przekaza wycznie do waszej wiadomoci - napisa Londynowi - ale
pod adnym warunkiem rozgasza, gdy opublikowanie informacji doprowadzioby najpewniej do nowych
przeladowa 26.
Nie ulega wtpliwoci, e Maglione wezwa do siebie Weizsckera i sownie zaprotestowa, a z
rozmowy z nim sporzdzi notatk 27. Ale do uwolnienia wspomnianych ydw w adnym razie nie
przyczyni si jego saby protest. Twierdzenie, e dziki temu wielu z nich odzyskao wolno, jest
nieprawdziwe.
Pi dni po odjedzie transportu ze stacji Tiburtina w Owicimiu i Brzezince zagazowano 1 060
rzymskich deportowanych, a 149 mczyzn i 47 kobiet zatrzymano do pracy niewolniczej. Tylko pitnacioro
z nich przeyo wojn, czternastu mczyzn i moda kobieta, Settimia Spizzichino, ktr Mengele wykorzysta
do eksperymentw medycznych. Po wyzwoleniu obozu Bergen-Belsen, dokd zostaa przewieziona,
znaleziono j na stosie trupw, gdzie przespaa dwa dni.
Inicjatywy podjte w imieniu Piusa XII przez Weizsckera i innych powstrzymay przeladowania
rzymskich ydw, ale tylko na jaki czas. Po 16 padziernika dziaajcy pod niemieckim patronatem faszyci,
ktrzy pozostali w Rzymie, wyapali indywidualnie jeszcze 1 084 ydw i wysali do woskich obozw
koncentracyjnych, a stamtd do Owicimia. Przeya tylko garstka. Do tych liczb trzeba doda 70 ydw
zabranych 24 marca 1944 roku z rzymskich wizie i wraz z 265 nieydowskimi zakadnikami straconych
przez gestapo w Jaskiniach Ardeaskich w odwecie za partyzancki zamach bombowy na niemieckie oddziay
przy Via Rasella w Rzymie.
Nieokrelona liczba pozostaych rzymskich ydw unikna aresztowania, ukrywajc si w
chronionych moc Stolicy Apostolskiej eksterytorialnych instytucjach kocielnych w Rzymie oraz w samym
miecie Watykan. Zgodnie z tradycyjn wosk gocinnoci i opiekuczoci, jak przez ubiege dwa lata
otaczano ydw we woskich strefach okupacyjnych, ich ochron zajmowali si gwnie zwykli duchowni i
wieccy katolicy. Co jednak z ponad tysicem ydw wywiezionych tu spod murw Watykanu?
Kiedy los aresztowanych zosta przypiecztowany i za pno ju byo na pomoc i ratunek, w
numerze LOsservatore Romano z 25-26 padziernika 1943 roku ukaza si artyku, ktrego autor osign
w kadzeniu niewyobraalne szczyty.
Dostojny papie, jak dobrze wiadomo (...) na jedn chwil nie zaprzesta czyni wszystkiego co w
jego mocy, aby nie ulg w cierpieniu, ktre we wszystkich swoich przejawach jest nastpstwem tej okrutnej
poogi.
Wraz z nawa tak wielkiego za powszechna, ojcowska mio papiea tylko si wzmoga - nie zna
granic narodowoci, religii ani rasy.
Rnorodna, niestrudzona dziaalno Piusa XII nasilia si jeszcze bardziej ostatnimi czasy w obliczu
pomnoenia si cierpie tylu nieszczliwych ludzi.
Przeczytawszy w panegiryk, Weizscker wysa jego przekad do Berlina wraz z listem
wprowadzajcym:
Pomimo naciskw z wielu stron, papie nie da si nakoni do ostentacyjnego skrytykowania
deportacji rzymskich ydw. Cho z ca pewnoci ma wiadomo, e nasi przeciwnicy wykorzystaj to
przeciwko niemu, a koa protestanckie w krajach anglosaskich zrobi z tego uytek w antykatolickiej
propagandzie, to w tej delikatnej kwestii zrobi wszystko co moliwe, aby nie nadwery stosunkw z
naszym rzdem i niemieckimi wadzami w Rzymie. A poniewa nie bdzie dalszych niemieckich akcji
przeciw ydom, mona uzna, e ta, tak nieprzyjemna z punktu widzenia niemiecko-watykaskich
stosunkw, sprawa zostaa zaatwiona.
W kadym razie wiadczy o tym niezbicie sygna z Watykanu. LOsservatore Romano z 25-26
padziernika zamieci na czoowym miejscu poficjaln, napisan w typowym dla tej gazety zawiym,

139
mtnym stylu enuncjacj o miosierdziu papiea, w ktrej stwierdza si, e Pius XII otacza ojcowsk trosk
wszystkich ludzi bez wzgldu na narodowo, wyznanie i ras, a jego rnorodna i niestrudzona dziaalno
ostatnimi czasy jeszcze wzrosa w nastpstwie wikszych cierpie mnstwa nieszczliwych ludzi.
Owiadczenie to, ktrego tumaczenie zaczam, mona przyj bez zastrzee, poniewa tylko
bardzo niewielu doczyta si w nim jakiejkolwiek aluzji do kwestii ydowskiej 28.
Powyszy list wiadczy o tym, jak subteln podwjn gr prowadzi niemiecki ambasador w sprawie
deportacji. To wanie on przyczyni si do powstrzymania dalszych aresztowa ydw, straszc papieskimi
protestami, z ktrymi Pius XII nie zamierza wystpowa. Kiedy groba aresztowa ustaa, mg w spokoju
ducha mwi o papieskiej gotowoci do zachowania milczenia. Co jednak z tysicem tych, ktrzy stracili
ycie? Swoj decyzj z 16 padziernika, aby nie wystpowa z ostentacyjn krytyk w ich sprawie, Eugenio
Pacelli skaza ich na mier, a uczyni to nie tyle ze strachu przed jeszcze wikszymi represjami, co z obawy
przed komunistami.
Bezimienny urzdnik w Berlinie podkreli w licie Weizsackera znamienne zdania:
Papie nie da si nakoni do ostentacyjnego skrytykowania deportacji rzymskich ydw (...) w tej delikatnej
kwestii zrobi wszystko co moliwe (...) mona uzna, e ta, tak nieprzyjemna z punktu widzenia niemiecko-watykaskich
stosunkw, sprawa zostaa zaatwiona 29.
Jak rzeczywiste byo jednak ryzyko odwetu SS w reakcji na papieski ostentacyjny protest przeciwko
deportacjom z 16 padziernika? Jak dalece moliwe byo wkroczenie esesmanw do Watykanu i aresztowanie
papiea?

Plan porwania Pacellego

Przedstawiciele wadz okupacyjnych w Rzymie nie byli jedynymi Niemcami, ktrzy jesieni 1943
roku rozwaali nastpstwa gwatownego odwetu na Watykanie. Kwesti t by zmuszony rozway sam
Hitler, planujcy schwyta Piusa XII i przywie go do Niemiec.
26 lipca 1943 roku (perorujc w swojej kancelarii) wypowiedzia osawione sowa: Wejd prosto do
Watykanu. Myli pan, e Watykan robi na mnie wraenie? Najmniejszego. (...) Wypdzimy stamtd to stado
wi! (...) A przeprosimy potem. Mocny dowd na istnienie planu porwania Piusa XII jest w posiadaniu
jezuitw, zajmujcych si spraw jego beatyfikacji. Stanowi go zoone pod przysig owiadczenie generaa
Karla Wolffa, niemieckiego oficera wyznaczonego do tego zadania. Genera zoy je ojcu Paulowi
Molinariemu z zakonu jezuitw, zaczajc odpowiedni dokumentacj wraz z niepublikowanym dotd
listem z 24 marca 1972 roku 30.
W 1943 roku czterdziestotrzyletni Karl Friedrich Otto Wolff by naczelnym dowdc niemieckiej
policji i SS we Woszech. Kilka dni po rozpoczciu przez Niemcw 9 wrzenia okupacji tego kraju Wolff
polecia do Wilczego Szaca, kwatery Hitlera w Prusach Wschodnich, by omwi z fhrerem okupacj
Watykanu i przeniesienie papiea Piusa XII do Lichtensteinu 31. W trakcie rozmowy z nim Hitler wpad w
furi z powodu, jak si wyrazi, zdrady Badoglia, zorzeczc Wochom i Watykanowi. Wolff uwieczni na
pimie nastpujc rozmow z wodzem Rzeszy32:
HITLER: Mam dla pana specjalne zadanie, Wolff, wane dla caego wiata, a jest to sprawa osobista,
tylko midzy nami. Nie powie pan o tym nikomu bez pozwolenia, z wyjtkiem naczelnego dowdcy SS
[Himmlera], ktry wie o wszystkim. Rozumie pan?
WOLFF: Tak jest, fhrerze!
HITLER: Chc - dopki w Niemczech utrzymuje si oburzenie na zdrad Badoglia - eby pan ze
swoimi oddziaami zaj tak szybko, jak to moliwe, Watykan razem z miastem, zabezpieczy tamtejsze
archiwa i bezcenne skarby sztuki i przenis papiea wraz z kuri, by nie wpadli w rce aliantw i nie zdobyli
politycznych wpyww. O przewiezieniu go do Niemiec lub osadzeniu w neutralnym Lichtensteinie
zadecyduje rozwj sytuacji wojskowej i politycznej. Ile czasu zajmie panu przygotowanie tej operacji?33.
Wolff odpar, e nie moe udzieli odpowiedzi natychmiast, gdy jednostki SS i policji ju s bardzo
obcione zadaniami. Hitler zrobi rozczarowan min. Powiedzia, e uzbroi si w cierpliwo, poniewa na
poudniowym froncie potrzebny jest mu kady onierz, a do tego zadania pragnie uy oddziaw SS. A
potem jeszcze raz spyta Wolffa: Ile czasu zajmie panu sporzdzenie tego planu i dostarczenie mi go?. Wolff
odpar, e z uwagi na konieczno oceny i zabezpieczenia watykaskich skarbw, nie widzi moliwoci
opracowania planu szybciej ni w cztery, sze tygodni. Na co Hitler owiadczy: To o wiele za dugo. Co
dwa tygodnie ma mi pan meldowa, jak si posuwa praca. Wolabym zaj Watykan natychmiast.
W nastpnych tygodniach, zapoznajc si szczegowo ze stanem bezpieczestwa we Woszech,
Wolff przesa fhrerowi sze do omiu raportw. Na pocztku grudnia 1943 roku Hitler znw upomnia si

140
o plan. Mniej wicej w tym czasie Wolff poprosi Weizsackera, eby skontaktowa go z kim z Watykanu.
Wybracem okaza si rektor Kolegium Niemieckiego, jezuita Ivo
Zeiger. Celem tych rozmw - poinformowa Wolff trybuna beatyfikacyjny - byo powstrzymanie
deportacji papiea i zapewnienie Ojca witego, e nie spotka go adna krzywda34.
W pierwszej poowie grudnia Hitler, niespokojny o stan przygotowa, wezwa go ponownie.
Zakoczyem przygotowania do przeprowadzenia paskiego tajnego planu przeciw Watykanowi zameldowa fhrerowi Wolff. - Czy mog scharakteryzowa krtko sytuacj we Woszech, zanim wyda pan
ostateczny rozkaz?
A po jego zachcie przedstawi mu ocen stanu posuszestwa i ducha ludnoci woskiej: upadek
sympatii profaszystowskich, nienawi do Mussoliniego, wrogo wobec Niemcw, zniszczenie struktury
kraju, zmczenie wojn, rosncy gniew na jej kontynuowanie. Potem za wysun najmocniejszy argument:
Jedyn bezsporn wadz we Woszech pozostaje Koci katolicki, ktry zachowa sw
nienaruszaln pozycj [we woskim tekcie jezuickiego manuskryptu saldamente structurata] i ktremu gboko
oddane s Woszki, wywierajce wprawdzie poredni, ale ogromny wpyw, czego nie wolno lekceway,
mimo e wielu ich mw, braci i synw nie jest na pozr zbyt yczliwie nastawionych do kleru.
Wolff doda, e Wosi bd broni Kocioa za wszelk cen. Podczas trzech ubiegych miesicy
mojej suby we Woszech - powiedzia - wystrzegalimy si wobec nich brutalnoci, dziki czemu kler
udzieli nam dyskretnego poparcia [appoggio discreto]. Bez poparcia Kocioa, utrzymujcego w spokoju masy,
nie mgbym tak dobrze wykona zadania. Spokj wrd ludnoci dopomg, jego zdaniem, w utrzymaniu
poudniowego frontu, gdy nie trzeba byo stamtd zabiera walczcych oddziaw.
Hitler podzikowa mu i poprosi o szczer opini w sprawie sytuacji w Rzymie.
Naley zrezygnowa z watykaskiego planu, ktry zrodzi si ze susznego oburzenia na zdrad
Badoglia - odpar Wolff. - Uwaam, e okupacja Watykanu i deportacja papiea spotkaaby si z ogromnie
negatywn reakcj Wochw, a take czci niemieckich katolikw w kraju i na froncie oraz wszystkich
katolikw na wiecie, w tym w krajach neutralnych. Ich reakcje kosztowayby nas w sumie wicej, ni
zyskalibymy doranie na politycznej neutralizacji Watykanu czy przejciu jego skarbw 35.
Hitler zgodzi si z t argumentacj i plan porwania papiea upad.
Wszystkie te fakty wiadcz zatem, e prba najazdu na Watykan i kocielne dobra lub porwania
papiea w odwecie za jego protest spowodowaaby wybuch w caych Woszech, mogcy powanie utrudni
Niemcom prowadzenie wojny. Tak wic nawet Hitler uzna to, czego nie chcia dostrzec Pacelli - e jesieni
1943 roku najpotniejsz si spoeczn i polityczn we Woszech stanowi Koci katolicki, a jego
moliwoci w zakresie sprzeciwu i niepodporzdkowania si nazistom byy ogromne.

Milczenie liturgiczne
Podsumowujc: cen za zagwarantowanie przez niemieckich okupantw eksterytorialnego statusu
Watykanu i jego religijnych nieruchomoci w Rzymie bya ulego i postawa niemieszania si milczenie
na temat hitlerowskich zbrodni popenianych we Woszech i w caej okupowanej Europie. Mimo to po
rozpoczciu obawy 16 padziernika niemieckie wadze okupacyjne byy pewne, e papie prdzej czy
pniej musi zaprotestowa. Natychmiastowy sprzeciw z jego strony mg by dla nich korzystny, gdy
zapobiegby, w ich mniemaniu, deportacji ydw, a w konsekwencji spirali papieskich protestw i represji, co
skoczyoby si zajciem terytorium Watykanu przez SS i wybuchem spoecznym.
Ale Pius XII bynajmniej nie by skonny do oficjalnego zaprotestowania przeciwko obawie i
deportacji rzymskich ydw. Martwi si bowiem tym, jak powiedzia Haroldowi Tittmannowi, e protest
doprowadzi do starcia z SS, na czym skorzystaj wycznie komunici. Innymi sowy, milcza nie z lkliwoci
czy strachu przed Niemcami, lecz z chci zachowania okupacyjnego status quo do czasu, a miasto wyzwol
alianci. By moe przeladowany wizjami bolszewickich bezecestw w Monachium albo pod wraeniem listy
gwatw dokonanych na Kociele w czerwonym trjkcie - Rosji, Meksyku i Hiszpanii - gotw by
zaakceptowa mier tysica rzymskich ydw, byleby zapobiec przejciu Rzymu przez komunistw.
W tym zaniechaniu kry si j ednak znacznie powaniej szy aspekt, wiadczcy o szczeglnej moralnej
i duchowej skazie jego pontyfikatu. Maomwno Piusa XII nie bya bowiem jedynie dyplomatycznym
milczeniem w reakcji na polityczne napicia tamtych czasw, bya oguszajcym milczeniem religijnym i
liturgicznym. Po wyzwoleniu Rzymu przez aliantw papie popieszy pono na ydowski cmentarz, eby si
w samotnoci pomodli 36. Ale nie znajdzie si dowodu, by publicznie odmwi cho jedn modlitw, zapali
cho jedn wotywn wiec, wyrecytowa cho jeden psalm, lamentacj, De profundis (jak zrobi to wrd
ruin kocioa San Lorenzo), odprawi cho jedn msz na znak solidarnoci z rzymskimi ydami w strasznych

141
dla nich chwilach albo po ich mierci. Nikt te do tej pory (pomimo inicjatyw Jana Pawa II w roku 1986 i 1998,
omwionych w ostatnim rozdziale tej ksiki) nie wyjani postawy Piusa XII, nikt za ni nie przeprosi, nikt
za ni nie zadouczyni. Jego duchowe i moralne milczenie w obliczu potwornoci popenionej w samym
sercu chrzecijastwa, w cieniu wityni pierwszego apostoa, trwa do dzisiaj i obcia wszystkich katolikw.
Jego liturgiczne milczenie wiadczy o tym, i nie poczuwa si do prawdziwego duchowego braterstwa z
rzymskimi ydami, swoimi ssiadami od dziecistwa. Katolicy, wierzc, e s czonkami Mistycznego Ciaa
Chrystusa i e Eucharystia stanowi Koci, musz te wiedzie, i to, co robi i czego nie robi w ich imieniu
nastpcy apostow, dotyczy ich wszystkich.
Jak wic godz si z tym, e biskup Rzymu nie zdoby si choby na jeden liturgiczny gest wobec
ydw deportowanych z Wiecznego Miasta? A przecie na wie o mierci Adolfa Hitlera wczesny
arcybiskup Berlina kardyna Adolf Bertram w odrcznie napisanym poleceniu nakaza wszystkim ksiom
swej archidiecezji odprawi uroczyste requiem w intencji fhrera i tych wszystkich onierzy Wehrmachtu,
ktrzy polegli w walce o nasz niemieck ojczyzn, i odmwi najszczersze modlitwy za nard, ojczyzn i za
przyszo Kocioa katolickiego w Niemczech 37.

ydowskie wiadectwo
Niemniej to wanie ydzi rozstrzygnli wtpliwoci wobec Piusa XII na jego korzy i robi to dalej.
W czwartek 19 listopada 1945 roku spotka si on z okoo osiemdziesicioma przedstawicielami ydowskich
uchodcw, ocalaych z rnych obozw koncentracyjnych w Niemczech, ktrzy uznali za wielki zaszczyt,
e mog osobicie podzikowa Ojcu witemu za wielkoduszno, jak okaza przeladowanym w okresie
rzdw nazistowsko-faszystowskich. Hodowi skadanemu przez ludzi przeladowanych, ktrzy uszli
mierci, naley si szacunek. Nie wolno te umniejsza charytatywnych inicjatyw Pacellego ani jego zacht do
pracy wykonywanej przez niezliczonych katolickich duchownych i osoby wieckie, nioscych pocieszenie i
udzielajcych schronienia setkom tysicy.
Ale z rwnym szacunkiem musimy te wysucha gosu Settimii Spizzichino, jedynej rzymskiej
ydwki, ktra przeya deportacj i odnaleziona po dwch dniach leenia pord gry zwok w roku 1945,
majc dwadziecia cztery lata wrcia do Rzymu. Z Owicimia powrciam sama - powiedziaa w wywiadzie udzielonym w roku 1995 BBC. - Straciam matk, dwie siostry, siostrzenic i brata. Pius XII mg nas
ostrzec, co si stanie. Moglimy uciec z Rzymu i doczy do partyzantw. Postpi po myli Niemcw.
Przecie to stao si tu pod jego nosem. Ale by papieem antysemickim, papieem proniemieckim. Nic nie
ryzykowa. Wic kiedy tego papiea porwnuj do Jezusa Chrystusa, to nieprawda. Nie uratowa ani jednego
dziecka. Nie zrobi nic 38.
Musimy pogodzi si z tym, e te przeciwstawne opinie o Pacellim bynajmniej si nie wykluczaj.
Trudno jest katolikowi oskary tego papiea, powszechnego duszpasterza, o godzenie si - z
jakichkolwiek pobudek i wzgldw sumienia - z planami Hitlera. Ale najwiksza ironia jego pontyfikatu kryje
si w duszpasterskim wizerunku, jaki sam wykreowa. Na pocztku i na kocu jego autoreklamiarskiego
filmu, Pastor Angelicus (Anielski Pasterz), kamera skupia si na posgu dobrego pasterza w ogrodach
Watykanu, nioscego w ramionach zabkan owieczk. Przypowie o dobrym pasterzu w ewangelii w.
Jana traktuje o czowieku, ktry tak bardzo kocha swoje stado, e, nie baczc na ryzyko i trudy, zrobi
wszystko, aby uratowa kad owc, ktra znalaza si w niebezpieczestwie lub zabkaa. Ku swojemu
wiecznemu wstydowi i wstydowi Kocioa katolickiego Pius XII nie raczy uzna ydw z Rzymu za
czonkw rzymskiego stada.

XVII. ZBAWCA RZYMU

Posuwajc si wolno, ale stale naprzd, za bronicymi si na poudniu Woch Niemcami, 22 stycznia
alianci wyldowali na poudnie od Rzymu, w Anzio, liczc na utworzenie drugiego frontu. Kryy plotki, e
Niemcy wycofaj si z Rzymu, eby walczy z najedcami na wzgrzach na pnocy kraju. Dlatego Pius XII
znw si zaniepokoi, e po opuszczeniu miasta przez niemieckich okupantw szczeglnie silna w jego
okolicach komunistyczna partyzantka dokona przewrotu. Zacz wic nalega na aliantw, aby weszli do
Rzymu tu po wyjciu Niemcw. Mia jednak w zwizku z tym dodatkowe zmartwienie, o ktrym Francis
dArcy Osborne bez komentarza powiadomi 26 stycznia Londyn:
Kardyna sekretarz stanu wezwa mnie dzisiaj, aby mi powiedzie, e papie ma nadziej, i wrd
skromnego kontyngentu wojsk stacjonujcych w Rzymie po wojnie nie znajd si kolorowi. Popieszy doda,
e Stolica Apostolska nie ma nic przeciwko kolorowi skry, ale liczy, e spenienie jej proby bdzie

142
moliwe1.
Wicej wzmianek o kolorowych onierzach nie ma ani w dokumentach watykaskich, ani w
brytyjskich i amerykaskich archiwach rzdowych. Relator - czyli biograf - w procesie beatyfikacyjnym
Pacellego, ojciec Peter Gumpel, czy t prob z przypadkiem czarnego wstydu po I wojnie wiatowej w
Niemczech, kiedy tamtejsze wadze oskaryy zoone z Murzynw okupacyjne oddziay francuskie o gwaty
i grabie. Wedle niego, Pius XII by przekonany, e czarni onierze maj wiksz skonno do gwatw ni
biali. Co wicej, wierzy, e istniej dowody podobnych skandalicznych wybrykw popenianych przez
amerykaskich Murzynw z oddziaw sprzymierzonych, posuwajcych si z poudnia Woch na pnoc 2.
Wprawdzie przyczek w Anzio znalaz si w opaach i Amerykanie tam utknli, ale wojska alianckie
wolno, lecz uparcie posuway si w stron Rzymu, w ktrym byli Niemcy. Zwoka w wyzwoleniu miasta
sprawia, e tej zimy nasiliy si trudnoci i wzrosy nastroje rozpaczy. Brakowao gazu, elektrycznoci, oleju
opaowego, a nawet wody pitnej. Przede wszystkim jednak ywnoci. W licie do pani McEwan Osborne
nazwa warunki panujce w Rzymie rodzajem snu, chwilami niebezpiecznie graniczcego z koszmarem 3.
Ceny ywnoci na czarnym rynku skoczyy w gr. eby uly najbardziej poszkodowanym, papie poleci
sign do zasobw Watykanu. Osborne przekaza Londynowi, e Stolica Apostolska wydaje codziennie
okoo 100 000 posikw, po lirze od sztuki. mier i rany wskutek alianckich bombardowa byy
nieszczciem, ale potem przysza katastrofa, ktrej obawiali si wszyscy rzymianie, a zwaszcza Pius XII.
23 marca komunistyczni partyzanci dokonali zamachu bombowego na maszerujc Via Rasella w
Rzymie kompani niemieckich onierzy z Grnej Adygi (wielu z nich byo w rednim wieku i miao rodziny).
Zgino trzydziestu trzech Niemcw. Nastpnego wieczoru na rozkaz Hitlera gestapo zamordowao w
odwecie w Jaskiniach Ardeaskich na poudnie od miasta 335 Wochw, w tym okoo 70 ydw, ktrych
wzito gwnie z rzymskich wizie. Wejcia do jaski zabezpieczono dynamitem.
Papiea skrytykowano za brak interwencji, ktra mogaby zapobiec tej masakrze. Na dodatek
partyzanci oskaryli go, e nie potpi represji z naleytym oburzeniem. Jego obrocy po dzi dzie wysuwaj
argument, i nie wiedzia o rozkazie Hitlera. Tyle e o 10.15 rano po zamachu kardyna Maglione przyj
przedstawiciela niemieckich wadz miasta, w notatce z rozmowy z nim utrwalajc takie oto zdanie: O
represjach na razie nic nie wiadomo, ale oczekuje si, e za kadego zabitego Niemca straconych zostanie
dziesiciu Wochw4. Tego dnia w LOsservatore Romano w swoisty dla tej gazety pokrtny sposb, pijc
do zamachu na Via Rasella, potpiono akty terroryzmu. Po poudniu kardynaa wizytujcego wizienie
Regina Coeli poinformowano o winiach zabranych na egzekucj. Z t informacj popieszy do papiea.
Pius XII ukry twarz w doniach i wyjcza: To niemoliwe, nie wierz 5.
Weizscker zadzwoni w tej sprawie do Kesselringa, naczelnego dowdcy wojsk niemieckich we
Woszech, by wybada moliwoci powstrzymania lub ograniczenia spodziewanych represji. Natomiast
obrocy Piusa XII twierdz, e jego cznik z Niemcami, ojciec Pankratius Pfeiffer, te prbowa prosi o to
niemieckie dowdztwo 6. 26 marca LOsservatore Romano zamieci artyku z wyrazami wspczucia dla
zabitych niemieckich onierzy i alu z powodu mierci 320 [sic] ofiar powiconych za winnych, ktrzy
uniknli aresztowania. Niemcy mieli o ten artyku pretensje, wytykajc Watykanowi, e straceni i tak byli
skazani na mier (w rzeczywistoci nie wszyscy). Ale mieli je rwnie partyzanci - o potpienie bojownikw
o wolno Woch i wspczucie okazane hitlerowskim wrogom i okupantom.
Zwaywszy na bardzo gwatown reakcj Hitlera na zamach na Via Rasella i szybko, z jak zada
odwetu, niepodobna, eby jakakolwiek inicjatywa papiea w tej sprawie co daa. Niemniej Pacelli
zasygnalizowa partyzantom, jeli w ogle potrzebowali jakiego sygnau, e nie ywi sympatii dla ich metod.

Wyzwolenie
Po wyzwoleniu Rzymu w dniu 4 czerwca 1944 roku Pius XII, Bazylika w. Piotra i plac przed ni
znaleli si w samym centrum ogromnego wybuchu radoci Wochw i onierzy zwyciskich wojsk
sprzymierzonych. W tygodniach poprzedzajcych wycofanie si Niemcw papieowi wreszcie udao si
wynegocjowa dla Rzymu status miasta otwartego, dlatego rzymianie przypisali mu zasug za oszczdzenie
stolicy wzmoonych bombardowa i niszczycielskich walk ulicznych (do ktrych nawoywa przez radio
Mussolini ze swojej marionetkowej republiki Salo na pnocy Woch). Pacelli ze wszech stron zbiera
pochway jako defensor civitatis, zbawca miasta. Okrzyknito go, jak uj to Carlo Falconi, najbardziej
natchnionym moralnym prorokiem zwycistwa. Ale komunici te wyszli z wojny w nimbie chway, cieszc
si znacznym poparciem w caych Woszech.
Wyzwolenie nie obyo si bez ofiar. Zabrano si za kolaborantw. Na przykad, naczelnika wizienia
Regina Coeli zatuczono wiosami na Tybrze. Natomiast rabina Israela Zollego, ktry schroni si w

143
Watykanie, a w nastpnych latach sta si najwikszym ydowskim zwolennikiem Piusa XII, wzili w obroty
ci, ktrzy oskaryli go o niedopenienie obowizku. wiadkiem jego ulicznego starcia z ydowskimi
antagonistami by amerykaski korespondent Michael Stern.
Podszed do mnie wiecki przywdca wsplnoty ydowskiej - napisa.
- Ten czowiek opuci swj lud w godzinie potrzeby - owiadczy. - Nie jest ju naszym rabinem.
Rabin Zoili spojrza na mnie bagalnie. On wie, e moje nazwisko umieszczono na czele gestapowskiej listy
ydw do zlikwidowania
- powiedzia. - Jaki poytek miaby ze mnie martwego mj lud? W synagodze rzymskiej
mianowano nowego rabina, ale stary nie chcia odej. Walka skoczya si dopiero wwczas, kiedy po
jednym z najwikszych skandali w historii judaizmu Zoili przeszed na katolicyzm7.
Cakowicie zmienio si te grono osb, ktrym Watykan udziela dyplomatycznego schronienia. W
miejsce Brytyjczykw, Amerykanw, Polakw i reszty wprowadzili si tam pose sowacki, a potem
ambasadorowie Niemiec i Japonii, Weizscker i Harada, natomiast grup onierzy brytyjskich, gwnie
jecw wojennych, ukrywajcych si w Watykanie i papieskich budynkach w miecie, zastpili niemieccy
zbiegowie z obozw jenieckich w poudniowych Woszech.
Pius XII udziela wielu audiencji generalnych dziennie dla wojska i pojawia si na balkonie Bazyliki
w. Piotra. Zbiera w owym czasie same gratulacje i wyrazy wdzicznoci, a krytykowali go tylko
komunistyczni partyzanci. Niezliczeni, nieznajcy go bliej gocie odchodzili pod wraeniem jego wyjtkowej
charyzmy. Angielski powieciopisarz Evelyn Waugh, sucy po wyzwoleniu Rzymu w randze kapitana,
napisa pniej:
Wszyscy czuli, e nawizali osobisty kontakt z kim niezwykym, jednym z nich, lecz cakiem
odmiennym (...) Nie syszaem o nikim, kto w obecnoci Piusa XII wypowiedziaby si o nim cynicznie.
Stanowi poczenie ludzkiego geniuszu z ask Bo 8.
Przez kilka tygodni w koach alianckich mwio si o oddaniu papiestwu caego Rzymu, o
przyznaniu papieowi wasnego lotniska, a przynajmniej powikszeniu terytorium Watykanu. Watykaskie
organizacje charytatywne sprowadzay do stolicy z rnych zaktkw kraju ywno, a na masztach
przywocych j odzi motorowych powieway papieskie flagi. Kryy pogoski o pojawieniu si papieskiej
floty9. Ale wszystkie historie o przywrceniu papiestwu jego doczesnej wadzy byy bez pokrycia.
Kiedy wojna dobiega koca, nikt nie konsultowa z Piusem XII powojennych porzdkw w Europie.
Ale wielkie postacie wiata zachodniego, wcznie z Winstonem Churchillem i Charlesem de Gaulle'em,
ustawiy si do niego w kolejce. Harold Macmillan, wwczas gwny oficer polityczny aliantw we Woszech,
pozostawi godn pamici relacj z audiencji u papiea. Pacelli wyda si mu przygnbiony, przeskakiwa jak
ptak z tematu na temat. Przemawiajc do niego ciepo i cicho jak do dziecka, przyszy premier Wielkiej
Brytanii dostrzeg w nim witobliwego czowieka, strapionego, z pewnoci cakowicie bezinteresownego i
bezgrzesznego - posta zarazem wzruszajc i wielk 10.
Brytyjskiemu gociowi papie mg si wyda postaci wzruszajc, niemniej w tym samym czasie
by zajty bezprzykadnym umacnianiem swojej wadzy. Kiedy niedugo po wyzwoleniu zmar sekretarz
stanu Maglione, Pius XII przej jego obowizki. Nie musia si ju z nikim konsultowa. Nie potrzebuj
kolegw, ale ludzi, ktrzy bd sucha! 11 oznajmi Tardiniemu. Pius XII by wielkim samotnikiem (...) napisa Tardini. - Samotnym w pracy, samotnym w walce 12.
Po wojnie porzdek dnia papiea wyglda nastpujco. O 8.50 rano Pacelli wchodzi do gabinetu.
Dokadnie za minut dziewita stop w czerwonym trzewiku naciska guzik na pododze, eby wezwa
Tardiniego. Montini by wzywany o 9.14, a wychodzi po czternastu minutach. Audiencje zaczynay si
dokadnie o 9.23. W latach powojennych Pacelli nie by skonny marnowa nawet chwili. Wszystko odbywao
si przepisowo i wedug sztywnego rozkadu zaj.
O wp do sidmej wieczorem stawali przed nim z dokumentami i listami wymagajcymi jego
podpisu dwaj podwadni. W rozmowach z nim nie wolno im byo udziela adnych rad, o nic pyta 13. Jeli
jaki dokument mu si nie podoba, to, jak zezna Tardini, odsya bez sowa wyjanienia. Nie podpisywa
niczego, co zawierao choby najmniejszy bd, taki jak niewaciwa spacja na pocztku paragrafu. W
dziaalnoci urzdu papieskiego oczywisty by brak kolegialnoci i konsultacji w zarzdzaniu, chocia
papieowi nigdy nie zbywao na osobistym uroku i uderzajcej skromnoci. Ktrego dnia Pacellemu
zapodziaa si ksika, ktrej pilnie potrzebowa - powiedzia trybunaowi beatyfikacyjnemu watykaski
biurokrata. - Posa wic po swojego sekretarza, ojca Hentricha, zarzucajc mu, e j gdzie przeoy.
Szukaem wszdzie - zawoa podniesionym gosem - i straciem na to mnstwo czasu!. Ale wkrtce
potem, wiadom, e tymi sowami upokorzy podwadnego, odnalaz go w sekretariacie i, klknwszy przed
nim, baga jezuit o wybaczenie, e go tak urazi. Wstrznity tym ojciec Hentrich rozpaka si 14. Ale

144
wydarzenie to bynajmniej nie skonio Piusa XII do zagodzenia choby na jot swojego stosunku do
marnowania czasu bd zniechcenia kurialnych biurokratw do sualczego paszczenia si przed nim.
Odtd watykascy dygnitarze przyjmowali telefony od niego na klczkach.

Pacelli i wgierscy ydzi

Oprcz pilnych problemw we Woszech Pacelli by zajty mnstwem innych spraw zwizanych z
wojn. Po zajciu przez nazistw w marcu 1944 roku Wgier Eichmann, dysponujc trzema tysicami
wgierskich policjantw, osobicie zaj si ostatecznym rozwizaniem kwestii 750 000 tamtejszych ydw.
Pomidzy 23 marca, gdy utworzono nowy rzd okupacyjny, a 15 maja, kiedy zaczy si masowe deportacje z
komitatw, nuncjusz papieski na Wgrzech, Angelo Rotta, czsto interweniowa u czonkw gabinetu w ich
sprawie. 15 maja przedoy rzdowi w Budapeszcie not potpiajc traktowanie ludnoci ydowskiej.
Nuncjatura Apostolska - napisa (...) raz jeszcze prosi rzd wgierski o zaprzestanie wojny przeciw ydom,
ktra przekracza granice okrelone przez prawo naturalne i przykazania Boe, i o powstrzymanie si od
wszelkich dziaa, przeciwko ktrym musiayby zaprotestowa Stolica Apostolska i sumienie caego
chrzecijaskiego wiata. Zdaniem Randolpha L. Brahama, uczonego zajmujcego si ludobjstwem na
Wgrzech, w annaach Watykanu nota ta ma szczeglne znaczenie, jako pierwszy oficjalny protest przeciwko
deportacji ydw, zoony przez przedstawiciela Piusa XII I5. Jej dyplomatyczny charakter - wskazaa inna
uczona zajmujca si Zagad, Helen Fein - najlepiej uzmysawia, e aden przedstawiciel Watykanu nie
powiedzia publicznie katolikom, i nie wolno im wsppracowa z Niemcami, poniewa pastwo to
systematycznie zabija ydw, i e zabijanie ydw jest grzechem 16.
Od rozpoczcia okupacji Wgier przez hitlerowcw na papiea wywierano naciski, by potpi
deportacje w tym kraju. 24 marca 1944 roku poprosia go o to za porednictwem papieskiego legata w
Waszyngtonie amerykaska Komisja ds. Uchodcw Wojennych. 26 maja przedstawiciel Stanw
Zjednoczonych w Watykanie, Harold Tittmann, zwrci si do Piusa XII z prob, by przypomnia wadzom
Wgier o moralnych implikacjach masowego mordowania bezbronnych ludzi. Za porednictwem legata
papieskiego w Kairze zaapelowali te do niego, by uy swojego wielkiego wpywu (...) dla zapobieenia
szataskiemu planowi eksterminacji ydw na Wgrzech 17 ydowscy przywdcy w Palestynie. Rwnie w
maju dwaj zbiegli z Owicimia sowaccy ydzi donieli, e ten obz mierci przygotowano na przyjcie
ydowskich transportw z Wgier. Ich raport dotar w kocu do rk praata Angela Roncallego, nuncjusza
papieskiego w Stambule, przyszego Jana XXIII, a stamtd do Watykanu i do prezydenta Roosevelta w
Waszyngtonie. Pod koniec czerwca szwajcarska prasa zacza pisa o grozie wywzek wgierskich ydw. 25
czerwca Pacelli wysa wreszcie do prezydenta Wgier Horthyego depesz, proszc, aby uy wszelkich
moliwych wpyww w celu pooenia kresu cierpieniom i mczarniom, jakich niezliczeni ludzie doznaj z
powodu swojej narodowoci lub rasy 18. Nastpnego dnia prezydent Roosevelt w przesanej via Szwajcaria
nocie do rzdu wgierskiego zada, groc konsekwencjami, natychmiastowego zakoczenia wywzek. W
tym samym dniu Horthy poinformowa swoj rad koronn o bezzwocznym powstrzymaniu okruciestw
deportacji 19.
1 lipca za w telegramie do Pacellego potwierdzi, i uczyni wszystko, co w jego mocy, aby wymogi
chrzecijaskich zasad humanitarnych zwyciyy. Mimo to wywzki trway do 9 lipca. Do tego czasu
wikszo regionw Wgier zostaa judenrein, odydzona 20. Polowania na ydw i deportacje
kontynuowano po wodz Eichmanna, niemniej wiele ich tysicy w Budapeszcie ocalao dziki specjalnym
listom akredytacyjnym wydanym przez Stolic Apostolsk i ukryciu si w katolickich domach prywatnych i
zgromadzeniach. Wedug jednego ze wiadectw: Podczas jesieni i zimy 1944 roku nie byo praktycznie w
Budapeszcie katolickiej instytucji kocielnej, w ktrej nie znaleliby schronienia przeladowani ydzi21.
Jednake Randolph L. Braham uwaa, i: Sukces spnionej akcji Horthyego jest kolejnym dowodem na to,
e mona byo odmwi daniom Niemcw w sprawie ostatecznego rozwiazania i sabotowa je nawet
pod niemieck okupacj. Gdyby Horthyemu i wgierskim wadzom naprawd zaleao na obywatelach
wyznania mojeszowego, to odmwiliby wsppracy 22. Wedug powiconej Zagadzie pracy Davida
Cesaraniego, pomidzy 15 maja i 7 lipca wyapano i zesano do kompleksu obozw koncentracyjnych i
obozw mierci Auschwitz-Birkenau na Grnym lsku 437 000 wgierskich ydw. Z ich wybranego do
pracy uamka ocalao zaledwie kilka tysicy23.
Inicjatywy Pacellego na Wgrzech i gdzie indziej z pewnoci przyczyniy si do ratowania ydw
przez katolikw. Ale jego protest przyszed za pno, by zapobiec deportacji blisko p ich miliona z
wgierskich komitatw. Co wicej, do samego koca wzbrania si z uywaniem sw ydzi i nazici.
Trzeba te wyranie powiedzie, e prcz odwanego nuncjusza Rotty, to zwyke zakonnice i zakonnicy,

145
ksia i osoby wieckie, dziaajcy w pojedynk i w maych grupach, bez zachty papiea podjli si w lecie
1944 roku ratowania budapeszteskich ydw. A przecie wczeniejszy protest ze strony najwyszej
katolickiej wadzy mgby wiele zmieni.

Papieska walka z woskim komunizmem

Wszelkie inne troski Pacellego w roku 1945 przymia sytuacja polityczna Woch. Wraz z upadkiem
ruchu faszystowskiego kraj zacz szuka nowej tosamoci spoecznej i politycznej. Wosi stanli w obliczu
dwch czoowych, cho w duej mierze mitycznych systemw. Z jednej strony staa promoskiewska, czczca
Stalina Woska Partia Komunistyczna uwaajca si za prawdziw obroczyni sprawiedliwoci i faktyczn
triumfatork nad faszyzmem. Z drugiej za demokracja - wabica woln przedsibiorczoci na amerykask
mod, sawica indywidualizm, konsumeryzm i amerykaski styl ycia. Wochy, w zwizku ze
stacjonowaniem tam duej liczby wojsk amerykaskich, zalaa amerykaska odzie, filmy, muzyka
popularna, piwo, papierosy, guma do ucia i coca-cola. Przy poparciu amerykaskiego rzdu do rk p
miliona woskich rodzin trafia bezpatnie gazeta Reader' s Digest.
Publicznie postponujc oba te obce modele ustrojowe (zwaszcza komunistyczny), Pius XII zaleca
trzeci opcj - pozyskanie Wochw do katolickiej odnowy zgodnej z jego wizj Kocioa. Ideaem by w jego
oczach hiszpaski model monolitycznego pastwa katolicko-korporacyjnego (z przywdztwem obieralnym, a
nie wybieralnym), reprezentujcy partnerstwo wadzy doczesnej i duchowej, obu katolickich i wiernych
papieowi. Pomimo gotowoci Franco do narzucenia Kocioowi swojej woli, Pacelli uhonorowa go
najcenniejszym odznaczeniem watykaskim, Najwyszym Orderem Chrystusa 24. Natomiast opaconym
przez caudilla pielgrzymom, skandujcym na placu w. Piotra haso Hiszpania z papieem, odpowiedzia:
A papie z Hiszpani.
Ale skomplikowana sytuacja we Woszech po upadku faszyzmu, mimo obowizywania traktatu
lateraskiego, przyznajcego Kocioowi katolickiemu w myl woskiej konstytucji uprzywilejowan pozycj,
przekrelaa podobne marzenia. W zwizku z czym Pius XII zaj si manipulowaniem nowo utworzon
parti chrzecijaskich demokratw, ktrzy pod wodz Alcida De Gasperiego stali si gwn si
antykomunistyczn. Woscy chadecy nie byli wprawdzie wyznaniow parti katolick w stylu dawnej Partito
Popolare Luigiego Sturza (rozwizanej pod naciskiem Piusa XI w roku 1923) czy niemieckiej partii Centrum
(rozwizanej za spraw Pacellego w roku 1933), ale pod patronatem papiea, popierani przez Akcj Katolick,
przy czynnym udziale duchowiestwa i potnego elektoratu, ktry obawia si komunistw, rozkwitli.
W boonarodzeniowym ordziu radiowym w roku 1944 Pius XII ostronie i z rezerw pobogosawi
demokracj 25. Najpierw zacytowa swojego poprzednika, Leona XIII, przyznajc, e Koci katolicki nie
potpia adnej z wielu form wadzy, pod warunkiem, e su one zapewnieniu dobrobytu obywatelom 26.
A potem wskaza na niebezpieczestwa demokracji, jako bezrozumnych rzdw mas, owiadczajc, i bez
protektoratu Kocioa demokracja jest niemoliwa. [Koci] stwierdza, e do zaprowadzenia absolutnego,
ustanowionego przez Boga porzdku, porzdku bdcego nieodzownym fundamentem i norm przewodni
kadej demokracji, konieczna jest nadprzyrodzona moc aski. Prno by szuka w tym przesaniu analizy
spoecznego katolicyzmu, chrzecijaskich argumentw za kulturalnym, religijnym, politycznym
pluralizmem i potrzeb zbudowania skomplikowanej sieci wsplnot, wzbogacajcych stosunki jednostki z
pastwem.
Swoje ordzie papie zakoczy szczeglnymi wyrazami wdzicznoci dla Stanw Zjednoczonych za
ogromn pomoc udzielon pomimo wyjtkowych trudnoci transportowych.
To wstrzemiliwe ustpstwo na rzecz demokracji przyszo w sam por, gdy na aren wkroczyli
podobni Gasperiemu politycy - Robert Schuman we Francji i Konrad Adenauer w Niemczech - reprezentujcy
ideay i aspiracje chrzecijaskiej demokracji w nowej Europie.
W opinii Piusa XII demokracja prowadzia do wtpliwych amerykaskich wartoci, z ktrych wiele,
pomimo zalet amerykaskiego dobrobytu, go gorszyo, albo do widma socjalizmu, ktry uwaa za zwiastuna
komunizmu. Jego zdaniem, Stany Zjednoczone toleroway niebezpieczny relatywizm, dopuszczajcy
wszystkie wiary, wyznania i stowarzyszenia, wcznie z protestantyzmem i masoneri, a bezwstydny
materializm Ameryki by odpowiednikiem ateistycznego materializmu Zwizku Sowieckiego. W praktyce
jednak wybr pomidzy dwoma wielkimi powojennymi blokami zawa si do poparcia komunizmu lub
jego odrzucenia. Oddzielone od Jugosawii niewielk przestrzeni Adriatyku Wochy znalazy si na
frontowej linii podziau Wschd - Zachd. Wrg sta u bram, dlatego Pius XII lka si, e jeli wadz we
Woszech przejm komunici, Koci czeka mczestwo. Std te opowiada si zdecydowanie za Zachodem
jako mniejszym zem, czym zasuy sobie na ironiczne miano kapelana zachodnioatlantyckiego

146
przymierza. Wobec woskich komunistw nie by skonny do adnych ustpstw, cho przywdca Woskiej
Partii Komunistycznej, Palmiro Togliatti, publicznie wyrzek si stosowania przemocy. W Watykanie, gdzie
uwanie i z niepokojem ledzono wydarzenia we wschodniej Europie, panowa pogld, e komunici co
innego mwi, dc do wadzy, a cakiem co innego po jej zdobyciu. To samo dotyczyo socjalistw. Dlatego
po utworzeniu po wojnie do czasu wyborw powszechnych woskiego Zgromadzenia Ustawodawczego
(monarchi zniesiono w referendum przy penym poparciu Piusa XII) woscy chadecy, papie i Stany
Zjednoczone zawarli pragmatyczne przymierze, aby, jak gosi slogan, zapobiec rozbiciu przez kozakw i
Stalina obozu na placu witego Piotra.
Przewiadczony, e o powodzeniu komunistw zadecydoway ich podstawowe organizacje partyjne,
Pius XII zaangaowa do pomocy kierujcego masow Akcj Katolick Luigiego Gedd, twrc comitati civici
(komitetw obywatelskich), katolickich grup wyborczych, rywalizujcych z komrkami komunistycznymi.
Gedda, ktry podczas wojny wyprodukowa propagandowy film Pastor Angelicus, wietnie si nadawa do
bliskiej wsppracy z papieem i wczenia Akcji Katolickiej w dziaalno kontrpropagandow. Dwadziecia
tysicy lokalnych comitati civici, zaangaowanych w rekrutacj chadeckiego elektoratu, odegrao decydujc
rol w kampanii wyborczej w roku 1948 po ktrej komunici wypadli z pierwszego koalicyjnego rzdu.
Wyborcz walk koalicji chadeckiej z komunistyczno-socjalistycznym Frontem Ludowym nazwa
Pius XII batali o cywilizacj chrzecijask. Przeznaczy na ni sto milionw lirw ze swojego (zaoonego
w roku 1942) banku, Instituto per le Opere di Religione, pochodzcych najpewniej ze sprzeday nadwyek
amerykaskiego sprztu wojskowego i przekazanych Watykanowi na dziaalno antykomunistyczn 27. Na
rok przed wyborami w dniu 18 kwietnia 1948 roku Stany Zjednoczone przelay do Woch trzysta pidziesit
milionw dolarw na pomoc i cele polityczne. Na polecenie papiea katolikom oznajmiono, e gosowanie jest
ich obywatelskim obowizkiem. Natomiast kardyna Tisserant zapowiedzia, e komunistom i socjalistom
nie bdzie si udziela sakramentw ani wyprawia chrzecijaskich pogrzebw28.
Przewidywano, e przed wyborami moe doj do zamieszek, a nawet wojny domowej. Irlandzki
ambasador przy Stolicy Apostolskiej, Joseph Walshe, ktrego Pius XII przyj na audiencji 26 lutego, siedem
tygodni przed nimi, oceni, e papie wyglda na bardzo zmczonego i po raz pierwszy widziaem go w tak
bardzo pesymistycznym nastroju. By zgarbiony, niemal fizycznie przytoczony brzemieniem, jakie dwiga
(...) niebezpieczestwem zagraajcym Kocioowi we Woszech i w caej Europie Zachodniej 29. Jeeli
zdobd wikszo, to jak mam kierowa Kocioem tak, jak pragnie tego Chrystus? 30, spyta irlandzkiego
dyplomat. Walshe odpar, e gdyby poszo le, to zawsze zostanie serdecznie przyjty w Irlandii, na co
papie odrzek ywo: Moje miejsce jest w Rzymie i w Rzymie, jeli taka bdzie wola Pana, jestem gotw dla
Niego na mczestwo.
Gosowanie 18 kwietnia odbyo si przy powszechnym maksymalnym zaangaowaniu biskupw,
ksiy, zakonnikw i seminarzystw. Hasem wyborczym chrzecijaskich demokratw, zaczerpnitym z
wicze duchownych Ignacego Loyoli, byo Z Chrystusem albo przeciw Chrystusowi. Surowy arcybiskup
Mediolanu, kardyna Ildefonso Schuster, oznajmi wiernym, e walka Szatana z Chrystusem i Jego
Kocioem wesza w faz krytyczn 31. Natomiast arcybiskup Genui, Giuseppe Siri, w przeddzie wyborw
owiadczy w swojej diecezji, e nieuczestniczenie w nich jest grzechem miertelnym, gosowania na
komunistw nie da si pogodzi z byciem katolikiem i e spowiednicy powinni odmwi rozgrzeszenia
wszystkim, ktrzy nie wypenili jego wskaza 32. Stany Zjednoczone urzdziy pokaz siy, wyadowujc w
Neapolu transport czogw wieziony do Grecji, a Frank Sinatra, Bing Crosby i Gary Cooper w specjalnych
audycjach dla Wochw przypomnieli swoim wielbicielom, e gosowanie oznacza wybr pomidzy
wolnoci a niewolnictwem.
Obawy
Pacellego
okazay
si
jednak
bezpodstawne.
W
wyborach
przy
dziewidziesicioprocentowej frekwencji - zwyciyli chrzecijascy demokraci, zdobywajc 48,5% gosw.
Ich partia zdominowaa wosk polityk na nastpne trzydzieci pi lat. Front Ludowy komunistw i
socjalistw uzyska 31%. Ale groba zamieszek wci wisiaa w powietrzu. Po nieudanej prbie zabicia 14
lipca na Sycylii Palmira Togliattiego komunici wezwali do strajku generalnego, co skonio ambasad
amerykask do wpompowania za porednictwem Geddy funduszy w katolickie organizacje zwizkowe 33.
Pacelli wygra, ale Watykan straci mnstwo gotwki. S dowody, e w sierpniu 1948 roku kardyna
Francis Joseph Spellman uda si z watykask tac do generaa Georgea Marshalla, autora planu
wspomoenia gospodarek europejskich 12 miliardami dolarw i zjednoczenia antysowieckich si w Europie
Zachodniej 34. Rok wczeniej papie udzieli poparcia jego inicjatywie, zezwalajc na publikacj pozytywnego
artykuu na ten temat w LOsservatore Romano. Inny artyku popierajcy plan Marshalla, pira
Giovanniego Montiniego, zastpcy watykaskiego sekretarza stanu, ukaza si w Quotidiano 35. Wedug
biografa Spellmana, Johna Cooneya, amerykaski kardyna poinformowa Piusa XII w tajnym memorandum,

147
e w wyniku jego spotkania z Marshallem rzd Stanw Zjednoczonych potajemnie przekaza Kocioowi
katolickiemu do Woch due sumy w czarnorynkowej walucie36.
W sierpniu 1948 roku zaczo rosn napicie pomidzy Zachodem a blokiem sowieckim.
Kontynuowano zaopatrzeniowy most powietrzny (zorganizowany po zablokowaniu przez Sowietw
ldowego dostpu do zachodnich sektorw Berlina), Ameryka rozbudowywaa swj potencja nuklearny, a w
powietrzu wisiaa trzecia wojna wiatowa. Rok pniej, w sierpniu 1949, Zwizek Sowiecki przeprowadzi
pierwsz udan prb z wasn bomb atomow. Pi lat wczeniej, na dwa lata przed zrzuceniem bomby
atomowej na Hiroszim, w mowie do czonkw Papieskiej Akademii Nauk (wybranej i finansowanej przez
Stolic Apostolsk grupy midzynarodowych uczonych) Pius XII przestrzeg przed niszczycielskim
wykorzystaniem energii nuklearnej. 3 sierpnia 1948 roku Komitet ds. Dziaalnoci Antyamerykaskiej w Izbie
Reprezentantw wezwa Whittakera Chambersa, redaktora magazynu Time, do zoenia zezna, ktrzy z
amerykaskich wysokich urzdnikw s komunistami. Chambers wymieni midzy innymi byego
pracownika Departamentu Stanu, Algera Hissa. Dao to pocztek polowaniu na komunistyczne czarownice,
ktrym kierowa senator Joe McCarthy. W antykomunistycznej krucjacie wsparli go Rycerze Kolumba, mska
sodalicja katolicka, wsppracujca z biskupem radiowym Fultonem J. Sheenem i kardynaem Spellmanem.
Rycerze zbierali dolary prawdy na Radio Wolna Europa, a biskup Sheen pienidze dla Watykanu. W latach
pidziesitych w Stanach Zjednoczonych zbierano dla Stolicy Apostolskiej rednio po 12,5 miliona dolarw
rocznie37. Tymczasem energiczny czonek kurii rzymskiej, popierany przez Civilt Cattolica Alfredo
Ottaviani zaproponowa, eby woski rzd oficjalnie zdelegalizowa Parti Komunistyczn. Pius XII
instynktownie si temu sprzeciwi. Przypisuje si mu sowa: Takie posunicie zachcioby do rewolucji, a
poza tym nie pozwalaj na nie procedury demokratyczne 38. Niemniej zrobi w tej sprawie, co mg, i
dekretem z 2 lipca 1949 zabroni katolikom naleenia do partii komunistycznej, pisania i publikowania
artykuw popierajcych komunizm, a ksiom udzielania sakramentw winnym powyszych wystpkw 39.
To, wywieszone na konfesjonaach we Woszech, zarzdzenie, skierowane take do katolikw w Europie
Wschodniej, nie pozostawiao adnych wtpliwoci, e nie mona by jednoczenie katolikiem i komunist.
Wprawdzie dekret papieski nie przypieszy upadku Woskiej Partii Komunistycznej i nie wpyn na
komunistyczny elektorat w latach nastpnych, niemniej jako moralny straszak wystarcza do trzymania
wiernych w ryzach.

Katolicyzm w rodkowowschodniej Europie

Spoczywajcy na Piusie XII pod koniec lat czterdziestych nieznony ciar odpowiedzialnoci,
opisany przez Josepha Walshea, bra si po czci z jego obaw, e Wochy zrujnuje wojna domowa, taka jak w
Hiszpanii. Jednoczenie mia wiadomo, jaki los spotka Koci katolicki w rodkowowschodniej Europie
pod butem Stalina.
Z perspektywy paacu apostolskiego pooenie zamieszkanych przez rzesze katolikw krajw, takich
jak Polska, Sowacja, Litwa, Wgry, przedstawiao si w samych ciemnych barwach, ilustrujc przyszo
czekajc reszt kontynentu w razie niepowstrzymania komunizmu. Ogaszajc swj dekret
ekskomunikacyjny, papie wydawa komunizmowi wojn wszdzie tam, gdzie ten si rozpleni. Tak silna
determinacja - zagodzona za rzdw Pawa VI i sekretarza stanu Agostina Casarolego - zwiastowaa
podobn, gboko z ni zwizan bezkompromisowo, ktr trzydzieci lat pniej objawi arcybiskup
Krakowa, Karol Wojtya, przyszy Jan Pawe II.
Pius XII nie widzia moliwoci ugody z ideologi planowo propagujc ateizm, dyktatur
proletariatu, walk klasow, zniesienie wasnoci prywatnej (w przekonaniu wspczesnych papiey
wspierajcej wartoci rodzinne) i zaprzeczajc istnieniu niemiertelnej duszy. Postawa komunistw wobec
katolicyzmu bya nie mniej wroga. W pojciu wschodnioeuropejskich marksistowskich rzdw, katolicyzm
sia niezgod. Zachca do nierbstwa, postaw buruazyjnych i niesprawiedliwoci. Katolikw oskarano, e
w czasie wojny trzymali z nazistami. Gwatowno atakw na katolicyzm rnia si w zalenoci od kraju, od
represji na niskim szczeblu poczynajc, po procesy pokazowe, wizienia, tortury i morderstwa. Ale oglna
polityka polegaa na usuniciu praktyk religijnych z widoku, zakazaniu nauki religii, likwidacji religijnych
wydawnictw i radiostacji, utrudnianiu naboru do seminariw duchownych. Jednoczenie w szkoach
zachwalano materializm naukowy, wymiewano wiar i metodycznie propagowano ateizm.
Koci stan przed bolesnym dylematem. Czy lepiej pj na kompromis z komunistyczn wadz,
by ocali struktur zapewniajc przetrwanie, i czeka na lepsze czasy? Czy te otwarcie mwi, co si myli,
przeciwstawia si i opiera, ryzykujc unicestwienie? W Niemczech w latach trzydziestych Pacelli dokona
wyboru, kiedy NSDAP dopiero dya do zdobycia wadzy i mona byo udaremni jej plany. Od samego

148
pocztku wid tamtejszy Koci katolicki do kompromisu, dopomagajc Hitlerowi w legalnym dojciu do
dyktatury. Natomiast reimy marksistowskie w Europie pod koniec lat czterdziestych byy faktami
dokonanymi, za ktrymi staa ogromna wojskowa, totalitarna potga Zwizku Sowieckiego. Nadzieja na
lepsze jutro wydawaa si wic marzeniem citej gowy. W przypadku sowieckiego komunizmu Pacelli
opowiedzia si za bezwzgldn odmow wsppracy. O ukadach nie byo mowy.
Trudne decyzje stojce przed papieem, zastanawiajcym si nad losem rodkowowschodniej Europy
po wadz komunistw, ilustruje historia Jozsefa Mindszentyego z Wgier. Z perspektywy czasu wida trwa
si moraln i zasugi tych, ktrzy przeciwstawili si komunizmowi jako formacji wrogiej chrzecijastwu.
Wolne wybory na Wgrzech pod koniec 1945 roku wygraa konserwatywna partia demokratyczna, ktra
utworzya rzd. Ale gdy kraj zalaa fala inflacyjna, komunici dokonali zamachu stanu i przy wsparciu
okupacyjnej Armii Czerwonej wprowadzili terror. Jozsef Mindszenty zosta biskupem w marcu 1944 roku, po
zajciu Wgier przez hitlerowcw. Za ich otwarte potpienie trafi do wizienia, po czym potpi sowieckich
najedcw za ataki na Kocioy. Doceniajc szczero i odwag nowego biskupa, w padzierniku 1945 roku
Pius XII mianowa go prymasem Wgier i zaprosi do Rzymu. W nastpnym miesicu Mindszenty z
kopotami dotar do Bari, a stamtd autobusem do Watykanu. eby go przyj, papie przerwa podobno
adwentowe wiczenia duchowe.
W swoich pamitnikach Mindszenty napisa, e zawsze uwaa Piusa za wybitn osobowo, teraz
za mg si przekona na wasne oczy, jak dobrego Ojca witego da nam Bg. Kiedy wyrazi wielkie
zadowolenie, e Rzym unikn najgorszych skutkw tej wojny, Pius XII odpar: Ty, ktry wycierpiae tak
wiele, jeszcze znajdujesz w sobie si, eby si tym radowa? A pod koniec audiencji oznajmi, e mianuje go
kardynaem.
Pidziesicioczteroletni wgierski prymas przyjecha do Rzymu ponownie w lutym 1946 roku na
uroczysto otrzymania czerwonego kardynalskiego kapelusza. Wkadajc mu go na gow, Pius XII
powiedzia: Spord tych trzydziestu dwch [nowych kardynaw] jako pierwszy dostpisz mczestwa,
ktrego symbolem jest ta czerwie 40. W przeciwiestwie do swojej ugodowej postawy wobec nazistw w
latach trzydziestych w Niemczech, tym razem otwarcie zachca podwadnych do stawiania oporu a do
mierci. Z jego bogosawiestwem Mindszenty sta si dla - nieczynicego rnicy midzy politycznym i
wyznaniowym katolicyzmem - reimu sercem opozycji. Nowy kardyna potpi komunistyczny rzd jako
najgorszy w historii Wgier.
Po kampanii propagandowej przeciwko niemu w kontrolowanych przez rzd mediach Mindszenty
zosta aresztowany pod zarzutem wsppracy z nazistami, szpiegostwa, zdrady i oszust finansowych. aden
z tych zarzutw nie by prawdziwy. Torturowany fizycznie i psychicznie, codziennie bity gumowymi pakami
prymas Wgier w kocu podpisa rzekome przyznanie si do winy. 2 lutego 1949 roku zacz si jego proces
pokazowy, potpiony przez Narody Zjednoczone i publicznie bardzo ostro przez Piusa XII. Sfingowana
rozprawa, relacjonowana szczegowo na Zachodzie, przykua uwag i zatrwoya katolikw na caym
wiecie. Wyranie odurzony narkotykami (przypuszczalnie actedronem pono eby skruszy jego
fizyczny opr), Mindszenty przyzna si do wszystkich postawionych zarzutw i po trzydniowym procesie
zosta skazany na doywocie.
Tydzie po zakoczeniu jego procesu Pius XII wygosi mow do kardynaw w Watykanie.
Uwaamy za nasz obowizek - powiedzia - napitnowa, jako cakowicie faszywe, wysunite w
trakcie tego procesu oskarenia, jakoby Stolica Apostolska, dc do politycznego zdominowania narodw,
zalecia przeciwstawia si Republice Wgierskiej i jej wadzom, a zatem ponosi pen odpowiedzialno za
wydarzenia. Powszechnie wiadomo, e Koci katolicki nie kieruje si w swym dziaaniu pobudkami
doczesnymi i akceptuje wszelkie formy wieckiej wadzy, pod warunkiem e nie godzi ona w prawa ludzkie i
prawa boskie. Jeli jednak im zaprzecza, to obowizkiem biskupw i samych wiernych jest przeciwstawi si
niesprawiedliwym prawom zgodnie z wasnym sumieniem41.
Byy to sowa wojownicze, cakiem niepodobne do tych, w ktrych zwraca si w latach trzydziestych
do biskupw i wiernych w Niemczech. Ale na wgierski episkopat wpywu nie miay. 22 lipca 1951 roku
Mindszentyego bracia w biskupstwie poddali si, skadajc wadzom - czemu media naday wielki rozgos przysig na wierno. Wgrw otwarcie praktykujcych wiar wyrzucano z pracy. Zakony rozwizano, a
zakonnice i zakonnikw wyrzucono z konwentw i klasztorw. Koci katolicki otrzymywa subwencje z
wasnych dawnych funduszy. Katoliccy ksia i wieccy tzw. postpowi katolicy wsppracowali z
komunistami. Ale Mindszenty w wizieniu i Pius XII w Rzymie nie pogodzili si z t sytuacj. We
wszystkich krytycznych chwilach [papie] potpia machinacje komunistw i tak zwanych postepowych
katolikow42, napisa po zwolnieniu z wizienia wgierski prymas.
Mindszenty przesiedzia w zamkniciu do padziernika 1956 roku, uwolniono go w czasie

149
wgierskiego antykomunistycznego powstania. W Budapeszcie zosta powitany jak bohater, ale kiedy
rosyjskie czogi wjechay na ulice miasta i otoczyy budynek parlamentu, zmuszony by si schroni w
ambasadzie amerykaskiej. Pius XII publicznie potpi zduszenie wgierskiego zrywu.
Mindszentypozostawbudapeszteskiej ambasadzie Stanw Zjednoczonych przez nastpne pitnacie
lat. Rzd wgierski chcia go usun z kraju i proponowa bezpieczny wyjazd, ale kardyna nie skorzysta z
adnej okazji przenosin do Rzymu. Kiedy jednak nowa administracja watykaska zacza dy do uoenia
stosunkw z komunistami w ramach tzw. Ostpolitik, nowej polityki wschodniej, sta si w kocu dla Stolicy
Apostolskiej kopotliwy. Wreszcie w roku 1971 Pawe VI, na mocy umowy z rzdem Kadara, poleci mu
opuci Budapeszt. Mindszenty zamieszka w seminarium wgierskim w Wiedniu, gdzie napisa swoje
szczere pamitniki. Papie Pawe VI odradzi mu ich publikacj, obawiajc si, e ksika zakci wywaone,
coraz lepsze stosunki Watykanu z krajami bloku sowieckiego. Ale kardyna i tak je opublikowa.
Watykaski sekretarz stanu za pontyfikatu Pawa VI, Agostino Casaroli, powiedzia, e Mindszenty
jest jak granit i potrafi by oporny jak granit43.

XIX. KOCI TRIUMFUJCY

Wrogo Pacellego do komunizmu wcale nie oznaczaa zdecentralizowania i urozmaicenia
wewntrznej polityki Kocioa. Przeciwnie, na przeomie lat czterdziestych i pidziesitych jego pogldy w
sprawach wewntrzkocielnych jeszcze si usztywniy. Mia triumfalistyczn wizj Kocioa i wadzy
papieskiej. Powszechny poklask, jaki zebra przy kocu wojny, utwierdzi go w poczuciu wasnej
nieomylnoci. Mimo caej osobistej pokory i skromnoci, w papiestwie widzia niekwestionowan potg z
mistycznego nadania Boga, suc przetrwaniu i jednoci Kocioa katolickiego.
Asystujcy mu przez czterdzieci lat Robert Leiber pokusi si o opis szczeglnego poczenia
motyww, ktrymi si kierowa: Poniewa Pius XII by realist, mia wyrane poczucie wadzy. Planw,
choby najbardziej idealistycznych, lecz nie popartych wadz, nie ceni (...) Ale jego rzeczowo bynajmniej
nie oznaczaa nieczuoci. Przeciwnie, Pius XII by nadzwyczaj wraliwy i wyrozumiay 1.
Triumfalizm Piusa XII znalaz godny uwagi materialny i historyczny wyraz w roku 1950, ktry,
zgodnie z tradycj sigajc roku 1300, ogosi Rokiem witym, zachcajc miliony pielgrzymw z caego
wiata do odwiedzin Wiecznego Miasta. Ide roku witego zapoyczono od ydw, obchodzcych takie
jubileusze co p wieku. W Kociele katolickim zaczto je obchodzi dwakro czciej, co dwadziecia pi lat.
Pielgrzymw koczujcych na wzgrzach wok Rzymu byo wielu. Nagrod dla odwiedzajcych okrelone
bazyliki w Wiecznym Miecie by odpust zupeny, oznaczajcy, e nie bd musieli pokutowa w czycu. Dla
uatwienia pielgrzymom tych wdrwek uruchomiono specjalne tramwaje. Sklepy sprzedaway dewocjonalia,
w tym take mechaniczn gipsow figur Pacellego, automatycznie podnoszc rk w gecie bogosawienia.
Plac w. Piotra sta si aren regularnych masowych zgromadze i wielkich papieskich parad. Upodobanie
Piusa XII do pokazw sportowych i gimnastycznych przypominao pochody na placu Czerwonym w
Moskwie. Gigantyczne zgromadzenia grup Akcji Katolickiej na placu przed bazylik miay wicej wsplnego
z demonstracj czci wobec papiestwa ni ze wsplnotowym, spoecznym katolicyzmem.
Temu zewntrznemu potwierdzeniu monolitycznego, autokratycznego katolicyzmu towarzyszya
gboka ideologiczna reakcja w yciu intelektualnym Kocioa. W roku 1943, gdy wojna trwaa w najlepsze,
Pius XII ogosi encyklik Divino afflante spirita (Z natchnienia Ducha witego), powicon badaniu Pisma
witego, aby zachci do korzystania z nowoczesnych metod w biblistyce, a teologw nakoni do powrotu
do biblijnych rde. Napisana podobno przez jego spowiednika, uczonego w Pimie jezuit Agostina Be,
stanowia z dawna oczekiwany sygna odrzucenia antymodernistycznej kampanii, odwil w podejciu
rzymskiej kurii do nowoczesnego komentowania Biblii. W dodatku w roku 1947 papie opublikowa
encyklik Mediator dei (Porednik pomidzy Bogiem i ludmi), ogaszajc reformy w liturgii
rzymskokatolickiej, czynice j przystpniejsz i blisz wiernym. Obie te encykliki, zdajce si zachca do
tak bardzo potrzebnego w Kociele twrczego podejcia i otwartoci, okazay si jednak faszyw wiosn. W
wietle pniejszego usztywnienia postawy Piusa XII napisanie encykliki Divino afflante wydaje si
zagadkowe. W roku 1950, w rodku wielkiego Roku witego, ogosi bowiem dokument ktry zamrozi
wszelkie twrcze naukowe inicjatywy, zapocztkowujc intelektualne polowania na czarownice,
porwnywalne z antymodernistyczn kampani z pierwszej dekady dwudziestego wieku. Wymierzona w
nowe idee teologiczne, gwnie rodem z Francji i nazywane powszechnie now teologi, encyklika
Humanigeneris (o rodzaju ludzkim) nawracaa do przedwojennych sztywnych ortodoksyjnych pogldw.
Opublikowana 2 wrzenia 1950 roku 2, bya krytykancka i maostkowa. Poza owczarni

150
Chrystusow mona oczekiwa jedynie bdw i niezgody w wiecie, znajdujcym si, wedle propagowanej
przez komunistw opinii, w stanie cigej ewolucji, na domiar zego penym starych bdw filozoficznych
w nowych przebraniach, wcznie z egzystencjalizmem ktry zajmowa si tylko istnieniem
poszczeglnych rzeczy, cakowicie ignorujc ich niezmienne esencje. Do tego za dochodzi nieokrelony
historycyzm (przytyk do uwypuklenia roli historii przez now teologi we Francji), zaliczony przez Piusa
XII wraz z racjonalizmem i pragmatyzmem do intelektualnych chorb naszych czasw - nowoczesnych
postaw umysowych, wojujcych z absolutnymi prawdami i niezmiennymi dogmatami magisterium
Kocioa rzymskokatolickiego.
Bdw tych, stwierdza papie, nie da si skutecznie naprawi bez ich waciwego
zdiagnozowania. Wskutek nieroztropnej nadgorliwoci w pozyskiwaniu dusz w bd zostali wprowadzeni
nawet uczeni katoliccy. Oddali si nagannej pogoni za nowinkami (...) a inni, bardziej miali, siej zgorszenie,
zwaszcza wrd modych kapanw, ze szkod dla wadzy kocielnej. S te uczeni kwestionujcy
dosown prawd Pisma witego i lansujcy jego now egzegez, ktr racz nazywa symboliczn lub
duchow, inni za powtpiewaj w grzech pierworodny Adama, sugerujc, e byo wielu Adamw
(herezja znana jako poligenizm). Ale najgorsze ze wszystkiego, e uczeni ci, chciwi nowinek, popieraj
dogmatyczny relatywizm, uwaajc, e dogmaty, cho dobre na swj czas, weszy w stadium zaniku.
Lekarstwem na te rozmaite choroby byo, wedug niego, wyjanienie Kodeksu Prawa Kanonicznego,
podrcznika dekretw kocielnych, do ktrego powstania sam przed blisko p wiekiem si przyczyni. Nie
wystarczy unika herezji - cytowa kanon 1324 (czcy w jedno herezj i bd) - lecz naley starannie
wystrzega si wszelkich bdw, ktre s jej bliskie i przestrzega konstytucji i dekretw, na mocy ktrych
Stolica Apostolska zakazuje i zabrania goszenia takich pogldw 3. Mia tu na myli dokumenty w rodzaju
encyklik. Potem za rzuci dogmatyczn bomb, owiadczajc, i encykliki, uwaane zazwyczaj za zwyke
nauczanie papieskie, a wic nie nieomylne, maj by odtd, jeli papie uzna je za ostateczne, przyjmowane
bez dyskusji nawet przez kompetentnych teologw. Grunt pod taki pogld przygotowa kanon 1323 kodeksu
z roku 1917, mimo e Sobr Watykaski I uchwali przecie a nadto jasno, e tylko uroczyste definicje,
dogmaty kocielne ogaszane ex cathedra, s nieodwoalne. Wszystkie furtki, z ktrych mogliby skorzysta
teologowie, szczelnie zatrzanito zdaniem:
Jeli papie w swoich oficjalnych dokumentach celowo wyda osd w sprawie do tej pory spornej, jest
oczywiste, e zgodnie z jego decyzj i wol nie moe by ona duej przedmiotem otwartej dyskusji midzy
teologami4.
Pius XII nie owiadcza wprost, i kada encyklika, list apostolski i dokument papieski s
nieodwoalne, ale e jest to kwestia uytych tam sformuowa. Tak wic jeeli zabiera gos w jakiej sprawie,
nie ukrywajc, e rozstrzyga spr, to ucina dalsze dyskusje na ten temat, nawet wrd specjalistw na tyle
kompetentnych, by si do nich wczy. W ten oto sposb kuchennymi drzwiami wprowadzi do Kocioa
ide nieomylnoci papiea, ktr pniej nazwano pezajc.
Celem tej niezwykej ekspansji papieskiej bezbdnoci byo apodyktyczne przeciwstawienie si
nowemu myleniu, stworzenie reakcyjnej aury na mod antymodernistycznej kampanii sprzed p wieku.
Albowiem tak jak uczeni w rodzaju Louisa Duchesnea i Alfreda Loisyego doprowadzili w pierwszej dekadzie
stulecia do niepokojcych zmian w postrzeganiu przez Rzym katolickiej ortodoksji, tak francuscy uczeni po II
wojnie wiatowej zatrwoyli papiea i kuri rzymsk, nalegajc na reform liturgii i nowe podejcie do
dziejw Kocioa, bada Pisma witego i teologii.
Przymusowa suba tysicy francuskich katolickich duchownych w wojsku podczas pierwszej wojny
wiatowej i ich praca w hitlerowskich obozach koncentracyjnych w czasie drugiej zrodziy szeroko
rozpowszechnione pragnienie, aby Koci bardziej zwiza ze wspczesnym wiatem. Rwnoczenie grupa
francuskich kapanw zainicjowaa ruch ksiy robotnikw, apostolat wtopiony w przemysow
rzeczywisto powojennej Francji. W obawie przed utrat przez Rzym intelektualnej kontroli nad now
teologi, co grozio flirtem duchownych z socjalizmem i komunizmem, Pius XII zdyscyplinowa ksiy
robotnikw i uciszy uczonych za porednictwem witego Oficjum (dawnej Inkwizycji), ktremu przywodzi
kardyna Giuseppe Pizzardo, wywierajc nacisk na biskupw i generaw zakonw.
Do najznamienitszych ofiar intelektualnych represji Pacellego w latach pidziesitych nalea Pierre
Teihard de Chardin, francuski jezuita i paleontolog, ktry podj prb zintegrowania ewolucji biologicznej i
kosmologicznej z teologi Mistycznego Ciaa Chrystusa. Postawiony przed wyborem - ycie pod cisym
dozorem w odcitym od wiata wiejskim domu lub emigracja do Stanw Zjednoczonych - wybra wyjazd do
Nowego Jorku. Wszystkich jego sympatykw pozbawiono stanowisk na uczelniach i odseparowano od siebie
i studentw 5. Usunito te, aby rozbi domniemane koterie, jezuitw o liberalnych pogldach, w tym
ordujcego za katolicyzmem spoecznym Henriego de Lubaca, obejmujc ich zakazem nauczania i publikacji.

151
Ich ksiki znalazy si na indeksie. Widziaem z bliska, jak fala ortodoksji kruszy w stylu wielkich
stalinowskich czystek intelektualn doskonao - powiedzia kronikarzowi tych wydarze amerykaski
jezuita Daniel Berrigan. - Uderzya mnie bezporednio, ugodzia bardzo bolenie i skonia do kontynuowania
dziea tych, ktrym zamknito usta 6.
Podobny cios wymierzono innemu intelektualnemu zgromadzeniu katolickiemu, dominikanom 7.
Wrd szeregu zarzutw, jakie kardyna Pizzardo przesa generaowi ich zakonu, ojcu Emmanuelowi
Surezowi, by nastpujcy: Dobrze znane s Waszej Ekscelencji nowe, nie tylko przesadzone, ale bdne,
idee i tendencje, ktre rozwijaj si w dziedzinach teologii, prawa kanonicznego i nauk spoecznych, znajdujc
duy oddwik w niektrych zakonach (...) Ten godny ubolewania stan napenia trosk Stolic Apostolsk,
jeli zway na to, e zgromadzenia religijne s siami, na ktrych Koci moe i musi w szczeglny sposb
polega w swojej walce z wrogami prawdy 8.
Doszo do tego, e nad zakonem dominikanw we Francji zawisa groba likwidacji. Jego
najsynniejszymi nowymi teologami byli ojcowie M.-D. Chenu i majcy znaczne wpywy w zakonie,
zwaszcza wrd modszych braci, Yves Congar. Oznajmiono im, e musz wyj naprzeciw oczekiwaniom
Stolicy Apostolskiej, okaza posuszestwo i dyscyplin. Chenu podpad dlatego, e napisa o ruchu ksiy
robotnikw, zachcajc kapanw do zatrudniania si w fabrykach, wstpowania do zwizkw zawodowych i
aktywnoci politycznej. Congar za propagowa ekumenizm i reform Kocioa. Rzym powstrzyma
wznowienia ich prac. Congarowi zabroniono publikowa i zesano go do Anglii.
Pacelli wyrzdzi krzywd temu pokoleniu uczonych - w latach szedziesitych wielu z nich zostao
doradcami Soboru Watykaskiego II - nie tylko pozbawiajc ich wpyww za porednictwem uczelni i
ksiek, ale take uniemoliwiajc intelektualny rozwj poprzez wymian myli w rodowisku naukowym.
Rwnie tragiczny los spotka gnbionych przeze ksiy robotnikw. Ich dziaalno miaa dwojakie
rdo: przymusow prac kapanw w niemieckim przemyle w czasie wojny oraz raport dwch modych
ksiy na temat warunkw ycia klasy robotniczej we Francji, zatytuowany France, pays de Mission. Jednym
z najwierniejszych zwolennikw ich ruchu by arcybiskup Parya, kardyna Emmanuel Suhard, ktry w roku
1946 napisa: Kiedy wchodz do fabryk, serce kraje mi si ze smutku (...) Od tych mas Koci dzieli mur 9.
Zaowocowao to powstaniem Mission de Paris, misyjnego programu pracy wrd robotnikw Parya,
podchwyconego przez niektre diecezje francuskie. Seminarzyci przygotowywali si do misjonarskich zada
w fabrykach i warsztatach, a modzi ksia pracowali na penych zmianach, yjc w okrgach przemysowych
w takich samych warunkach jak ich towarzysze pracy. W artykuach pisanych na ich uytek Chenu dowodzi,
e drog ksiom robotnikom wskazay redniowieczne zakony ebracze. Prawdziwa ewangelizacja - pisa nie sprowadza si do instytucji czy ludzi z ni zwizanych, lecz jest sam natur Kocioa, nauczaniem, ktre
jest nowym sposobem mylenia, wpajania podstaw teologii, objaniania wiary 10.
Z niezadowoleniem Piusa XII ksia robotnicy zetknli si ju w roku 1949, nadal ochraniani przez
licznych francuskich biskupw, przychylnie patrzcych na ich misjonarski zapa i utosamianie si z
potrzebami i duchowymi aspiracjami robotnikw. Ale po roku 1950 naciski Watykanu na nich zaczy rosn,
a wreszcie trzy lata pniej paryskiej grupie ksiy robotnikw zakazano dalszych powoa, a kardyna
Pizzardo owiadczy francuskiej hierarchii kocielnej, e seminarzyci nie powinni pracowa w kopalniach i
fabrykach. W rezultacie trzech kardynaw (Lienart, Gerlier, Feltin) udao si w pokorze do Rzymu szuka
kompromisu i... skapitulowao. Zgodzili si, e ksia robotnicy powinni mieszka w domach parafialnych
albo zgromadzeniach, a nie w rodowisku towarzyszy pracy, pracowa tylko dorywczo i wystpi ze
zwizkw zawodowych. Mniej zgodni od nich okazali si dominikanie, ktrych uporczywe nieposuszestwo
doprowadzio w kocu do dymisji trzech prowincjaw tego zakonu - w Paryu, Tuluzie i Lyonie. W styczniu
1954 roku ruch ksiy robotnikw zosta zakazany. Episkopat francuski rozesa do wszystkich ich komrek
list, nakazujc im pod grob ekskomuniki porzuci prac w penym wymiarze godzin. Kapani musieli
zrezygnowa z czonkostwa w zwizkach, doczy do wsplnot religijnych i wyrzec si organizowania
grup11. Nasz lodowaty papie Pius XII jednym pocigniciem rozwiza ten ruch, nakazujc wszystkim bez
wyjtku ksiom robotnikom we Francji zameldowa si u swoich biskupw 12, skomentowa to Daniel
Berrigan.
W katastrofie tej zabito tsknot za spoecznym, bardziej pluralistycznym Kocioem katolickim, ktry
wyciga rk do swych oddzielonych braci, znosi bariery pomidzy witoci i wieckoci, duchownymi i
wiernymi, i uznaje wano pracy duszpasterskiej wrd robotnikw. Przede wszystkim jednak, wystpujc
przeciw oywieniu w Kociele, w imi interesw kocielnych norm i wadzy Pacelli zdusi mio. Znakomity
wczesny angielski katolicki teolog, nieyjcy ju Charles Davis, uj to nastpujco: Nieustanne niweczenie
dynamicznego denia ku prawdzie przeszkadza w rozwoju jednostki i tamuje rdo osobistej wolnoci. A
przecie to na prawdzie opiera si wszelka autentyczna mio. Mio chrzecijaska nie jest wyjtkiem13.

152
Poskromienie wspomnianych pionierw nie obyo si bez kosztw. Wielu z nich, jak na przykad Davis,
wwczas albo pniej, w latach szedziesitych, porzucio stan kapaski i Koci katolicki. Wpyw
represyjnych posuni Piusa XII na tych, ktrzy pozostali, utrzymywa si a do pierwszych sesji Soboru
Watykaskiego II.
3 czerwca 1951 roku przeniesiono go w papieskiej lektyce od brzowych drzwi do schodw Bazyliki
w. Piotra, gdzie odczyta homili powicon beatyfikacji Piusa X, papiea, ktry w pierwszej dekadzie tego
wieku, rozptawszy antymodernistyczn kampani, podda przeladowaniom i zamkn usta setkom
katolickich uczonych. Jeeli dzisiejszy Koci Boy - powiedzia - ani mylc ustpi pola siom, ktre chc
zniszczy jego wartoci duchowe, cierpi, walczy i dy do Boskiej prawdy, zawdzicza to w wielkiej mierze
dalekowzrocznym dziaaniom i witoci Piusa X.

Mariologia Pacellego
Nawet tumic wszelk autentyczn twrcz teologi, Pius XII zdawa sobie spraw z pilnej potrzeby
duchowej i liturgicznej odnowy Kocioa. Popar, na przykad, praktyczne zmiany w liturgii Wielkiego
Tygodnia i zasadach poszczenia przed przyjciem komunii. Ale jego najbardziej trwa, niezaprzeczaln
zasug jest przywrcenie wieczornego naboestwa przed witem Wielkanocy. Ustanowienie mszy
wieczornej uatwio pracujcym w wita udzia w naboestwach i prawdopodobnie powstrzymao w latach
pidziesitych wikszy odpyw wiernych z Kocioa. Niemniej jego wysiki, by oywi duchowo katolick,
skupiy si na osobliwym poczeniu ludowej pobonoci z autokratyzmem urzdu papieskiego.
Zaszczepiony mu w modoci kult Matki Boskiej, pielgnowany w dorosym yciu odmawianiem co dzie
raca i dwa razy dziennie modlitwy Anio Paski, zyska moc papieskiego dogmatu pompatyczny
wymiar.
1 listopada Roku witego 1950 Pius XII z balkonu nad placem w. Piotra obwieci przy gromkich
oklaskach miliona wiernych, e Niepokalana Matka Boa, Maria zawsze Dziewica, gdy ywot jej dobieg
kresu, ciaem i dusz dostpia niebieskiej chway. Oficjaln definicj dogmatu Wniebowzicia, zatytuowan
Munificentissimus deus (Najszczodrobliwszy Bg) 14, opublikowano trzy dni pniej. Jest to pierwszy (i do tej
pory jedyny) uroczysty i nieodwoalny dekret papieski zgodny z definicj nieomylnoci papiea, przyjt w
roku 1870 na Soborze Watykaskim I.
Gosi on, e Maria, jak licuje urodzonej bez skazy grzechu pierworodnego, nie umara, by czeka na
Zmartwychwstanie, a jej ciao nie ulego rozkadowi, lecz zostaa zabrana, czyli wzita, wprost do Nieba, gdzie
krluje na tronie w otoczeniu aniow i witych. To uroczyste stwierdzenie opierao si wprawdzie na
kontrowersyjnej wczesnochrzecijaskiej tradycji, nie majcej podstaw w Pimie witym, ale z pewnoci
popieranej przez biskupw, teologw i wiernych, a Pius XII trzyma si regu nakrelonych na pierwszym
Soborze Watykaskim.
Dogmat ten by brzemienny w znaczenia. Jego istot by triumf osoby, ktra, czc w sobie czysto i
posuszestwo, przezwyciaa czas, cielesny rozpad i mier. Innymi sowy, metafora uwypuklajca
zasadnicze przeciwiestwo pomidzy niszczc natur czasu i seksualnego zaspokojenia a niezniszczalnymi
krlestwami ducha i czystoci. W tekcie bulli papieskiej Pius XII przytoczy sowa jednego z wczesnych
Ojcw Kocioa, Jana Damasceskiego: Trzeba byo, by Jej ciao, ktre przy porodzie zachowao dziewiczo,
pozostao nietknite po mierci. Podobnie jak w przypadku Piusa IX, ktry w roku 1854 zdefiniowa dogmat
Niepokalanego Poczcia, dogmat Wniebowzicia przyda splendoru papieowi, ktry go ustanowi. Tak
stanowcze odwoanie si Piusa XII do wasnej nieomylnoci wskazywao, e bardziej od rozstrzygnicia
spornej kwestii istotnej dla Kocioa zaleao mu na ceremonialnym zademonstrowaniu papieskiej wadzy. W
kocu Wniebowzicie otaczano kultem od wczesnych wiekw chrzecijastwa, a wito Matki Boskiej od
niepamitnych czasw obchodzono 15 sierpnia. Jednak w chwili wybranej na ogoszenie dogmatu w wiecie
przewaay nastroje wojowniczoci i nieufnoci. Generalissimus Franco od 1940 roku wykorzystywa kult
Wniebowzicia, w Hiszpanii czony z Mari Krlow Niebios, w hasach mobilizujcych do walki z
komunizmem. Stanowio ono gwny atrybut Przenajwitszej Marii Panny, czczony przez rozmaite
hiszpaskie sodalicje i stowarzyszenia maryjne. wite obrazki i medaliki przedstawiajce Wniebowzicie
mieli ze sob ochotnicy frankistowscy, walczcy z Armi Czerwon na froncie wschodnim.
Dogmat w efektowny sposb przysuy si Matce Boskiej, inspirujc i oywiajc jej masowy kult, a
zarazem zachcajc do wiernoci wobec papiea, wadnego przesdza o sprawach na ziemi i w niebie. Tyle
e sta on, niestety, w sprzecznoci ze mudnymi staraniami wspczesnych katolikw, protestantw i
prawosawnych o osignicie jednoci chrzecijan. Protestanci nie widzieli powodu, aby tradycj
Wniebowzicia traktowa na rwni z, na przykad, dogmatem Trjcy witej. A prawosawiu nie podobao si

153
takie ubstwienie Marii, ktre oddzielao j od ludzkoci. W stworzeniu dogmatu Wniebowzicia widzi si
zasadniczy sprzeciw Kocioa katolickiego wobec stara o zblienie midzy Kocioami 15 stwierdzi pewien
protestancki teolog.
Ogoszenie dogmatu zbiego si w czasie z osobistym mistycznym przeyciem Piusa XII, ktre
nasilio jego maryjny zapa. Ujawni, e podczas spaceru po watykaskich ogrodach ujrza zjawisko
wirujcego soca, kojarzc je sobie z publicznym cudem objawienia Matki Boskiej Fatimskiej w roku 1917.
O wydarzeniu tym, zadziwiajcym u papiea wystrzegajcego si wzrusze i uczuciowoci, powiadomi w
roku nastpnym milionow rzesz pielgrzymw w Fatimie kardyna Federico Tedeschini (oficjalny opiekun
hiszpaskiego stowarzyszenia religijnego Opus Dei) 16.
Dogmat o Wniebowziciu i soneczna wizja Piusa XII poprzedziy ogoszenie roku 1954 Rokiem
Maryjnym, w ktrym doszo do rozpowszechnienia si krucjat modlitw do Matki Boskiej, zgromadze,
koronacji figur, specjalnych mszy, powicania wity oraz niezliczonych widze i objawie Najwitszej
Panny. Nad narodami wschodniej i zachodniej Europy harcuj porywy objawie - napisa z przeksem
hiszpaski jezuita - a cudomania dotara a do Azji i Ameryki, gdzie rozkwita niemniej wspaniaymi
dziwami 17. W Stanach Zjednoczonych kampanii ojca Patricka Peytona o odmawianie w domu raca
towarzyszyy hasa: Rodzina, ktra razem si modli, razem si trzyma i Modlcy si wiat to wiat
pokoju.
Prni powsta po zduszeniu powojennej prnej, twrczej teologii wypeni wic kult maryjny,
odwoujcy si do popularnego zespolenia osobistej pobonoci z masowym demonstrowaniem wiary i
religijnego zapau. Jego gwnymi cechami w Kociele byy wywyszenie urzdu papiea i triumfalizm, a
propagowanymi przeze cnotami dyscyplin posuszestwo, pokora i czysto. Kult maryjny sta si
podstawow broni w zimnej wojnie. Podczas ogoszenia raca w Kadyksie w roku 1954 jezuicki
kaznodzieja owiadczy, e tylko rozmowy niebiaskiej dyplomacji w Fatimie i Lourdes mog doprowadzi
do pacyfikacji zimnej wojny 18. Kult Matki Boskiej Fatimskiej trwa, wraz ze swoj niepokojc trzeci
tajemnic, straszc grob trzeciej wojny wiatowej, ktra unicestwi narody, jeli wierni nie posuchaj
wezwania o modlitwy do Matki Boej. Potrzeba zwrcenia si do Niej o pomoc i opiek jeszcze bardziej
wzrosa po pierwszej prbie sowieckiej bomby wodorowej w roku 1953. W roku nastpnym w mowie do
narodu Franco tak powiedzia grobie sowieckiej broni nuklearnej: W nadziei, e godzina ta nigdy nie
nadejdzie, z pen wiar powierzamy siebie niezawodnej obronie naszej witej patronki i wstawiennictwu
Niepokalanego Serca Maryi19.

Maria Goretti, czysta wita

Wyniesienie przez papiea czystoci na najwyszy tron cnt znalazo swj dobitny wyraz w Roku
witym 1950, gdy wieczorem 24 czerwca w obecnoci najwikszego tumu, jaki z podobnej okazji zebra si
na placu w. Piotra, kanonizowa Mari Goretti. Transmitowan przez megafony, umieszczone wzdu caej
Via delia Conziliazione a do zamku w. Anioa, ceremoni odprawiono na schodach przed bazylik. Czy
wemiecie z niej przykad?!, zawoa Pius XII. Si, si! odkrzykny tumy.
W roku 1902 jedenastoletnia Maria Goretti, crka wieniaka z Kampanii, staa si obiektem podania
Alessandra Serenellego, ssiada, mieszkajcego w tym samym domu co ona. Lubienik zagrozi dziewczynce,
e zabije j, jeli wspomni o tym matce. Pi tygodni po pierwszej komunii Marii dopad j po raz trzeci.
Wedle relacji, zgina, bo nie chciaa speni jego seksualnych da. Morderca zada jej w furii czternacie
ciosw noem. Przed mierci zdya mu jednak przebaczy i przyj komuni wit. W homilii Pius XII
powiedzia, e na kanonizacj zasuya sobie gotowoci do przelania wasnej krwi, nie chcc utraci
niewinnoci. Ustpienie przed grob uzna za nieprawo, pouczajc modzie, e powinna by gotowa na
mczestwo, zamiast godzi si na gwat, by ocali ycie. Zasad t rozszerzyli rozmaici poboni
komentatorzy, w tym autor wydanego w roku 1958 Zwizego sownika biograficznego witych. Ludzi
takich jak Maria Gorettti (...) - napisa - nigdy nie opuszcza wiadomo, e atwa rezygnacja z czystoci
cielesnej, nawet w chwili najbardziej nieodpartej potrzeby, zakca rytm wszechwiata. W latach
pidziesitych w klasach katolickich szk na caym wiecie wszdzie byo miejsce dla podobizn i figurek tej
modocianej witej.
Uderza, e papie, niewymagajcy moralnego zachowania od winnych uczestnictwa w masowych
mordach ydw, nie zawaha si doradza mczeskiej mierci tym, ktrych seksualn moralno poddano
prbie.

154

XX. WADZA ABSOLUTNA

W poowie lat pidziesitych Pius XII rzdzi olbrzymim Kocioem. Nigdy jeszcze w historii wiata
jeden czowiek nie wada powolnymi mu sercami i umysami tylu wiernych. Wedug oficjalnych danych
Watykanu, w roku 1958 na okoo dwa miliardy ludzi na wiecie praktykujcych katolikw byo 509 milionw.
Papiea otaczaa biurokracja kurialna skupiona w dwudziestu departamentach. Po wojnie kuria rzymska
szybko rozszerzya dziaalno, dziki nowoczesnym rodkom cznoci atwiej docierajc do Kocioa
obejmujcego cay wiat. Objto wydawanych przez Stolic Apostolsk rocznikw dokumentw, Acta
Apostolicae Sedis, wzrosa z trzystu stron w roku 1945 do tysica w roku 1953.
Rol Piusa XII, jako jedynego gosu Namiestnika Chrystusa na ziemi, byo naucza i poprawia
wiernych. Watykaskie departamenty - rozmaite kongregacje, trybunay i urzdy - nie suyy mu konsultacj
ani rad. One tylko interpretoway jego myli i wol i posusznie wykonyway polecenia.
Strzegce Kocioa przed herezjami i bdami wite Oficjum zajmowao si cenzur. Jego oczom i
uszom nie umykao nic, cho niekiedy reagowao z niedorzecznym opnieniem (np. katolickiego pisarza
Grahama Greenea za bdy w powieci Moc i chwaa skarcono czternacie lat po jej wydaniu). Kongregacja
ds. Krzewienia Wiary kierowaa dziaalnoci misjonarsk Kocioa a po krace ziemi. Kongregacja ds.
Obrzdw pilnowaa jednolitoci liturgicznej, Kongregacja ds. Seminariw Duchownych i Uniwersytetw
Katolickich nadzorowaa programy nauczania. Kongregacja ds. Kleru i Zgromadze Zakonnych regulowaa
ycie 400 000 ksiy, 250 000 zakonnikw i 1 000 000 zakonnic. Ksia i zakonnice obowizani byli y w
celibacie i posuszestwie. W tamtych czasach powszechnie dotrzymywali lubw i praktycznie nie syszao
si o zakonnikach, ktrych by z nich zwolniono, ani o kapanach czy zakonnicach, ktrzy by porzucili swj
stan.
Zakonnice wci nosiy zakrywajce je od stp do gw habity, a zgromadzenia eskie dostarczay
Kocioowi nie tylko katechetek i pielgniarek, ale licznych, penicych funkcje suebne, sprztaczek i
praczek, czsto usugujcych ksiom. W Stanach Zjednoczonych, gdzie przyrost ludnoci katolickiej nalea
do najszybszych na wiecie (26 milionw w roku 1950), 260 rnych zakonw skupiao 141 000 zakonnic.
W samym sercu watykaskie jbiurokracji tkwia Kongregacja ds.Konsystorza, zajmujca si badaniem
kandydatw na biskupw. Do Rzymu trafiay jedynie nazwiska kapanw absolutnie pewnych i cakowicie
posusznych. Co dwa lata papiescy legaci i nuncjusze (reprezentujcy papiestwo w poszczeglnych krajach)
przekazywali nominacje na biskupw do Watykanu, gdzie Kongregacja dokadnie je sprawdzaa. Ale
wyczne prawo do mianowania i zatwierdzenia kandydatw mia papie. Std wzi si obowizek
wszystkich biskupw na wiecie do skadania papieowi co pi lat wizyty ad limina.
Na pozr Pacelli popar sformuowan przez Piusa XI zasad decentralizacji wadzy, goszc, e
instytucje nadrzdne nie powinny przejmowa zada, ktre instytucje podrzdne mog wykona same. 20
grudnia 1946 roku powtrzy formu swojego poprzednika, dodajc: Sowa te zaiste owiecaj: stosuj si
nie tylko do spoeczestwa, lecz rwnie do ycia Kocioa. Niestety, na zasad t powoa si jedynie po to,
aby podnie znaczenie jednostki wobec wsplnoty 1.
Cho Pius XII dysponowa najwysz autokratyczn wadz na wiecie, to jego styl ycia pozosta
prosty, mnisi i cile uregulowany. Oznaki pretensjonalnoci wida byo u niego jedynie w skonnoci do
rozprawiania na coraz wicej specjalistycznych tematw. Liczba tych przerastajcych jego kompetencje
przemwie, albo alokucji, wskazywaa na nasilajcy si symptom zudnej wszechwiedzy. Poucza
odwiedzajce go grupy na temat stomatologii, gimnastyki, ginekologii, lotnictwa, kinematografii, psychologii,
psychiatrii, rolnictwa, chirurgii plastycznej i sztuki czytania dziennikw w mediach. Nie waha si te
udziela porad z dziedziny techniki. Jednemu z goci, ktry zwrci uwag na stosy grubych podrcznikw
lecych na jego biurku, wyjani, e przygotowuje pogadank na temat centralnego ogrzewania. Kiedy w
roku 1948 przyjecha do Watykanu na prywatn audiencj T.S. Eliot, czoowy poeta anglojzyczny i krytyk
literacki swoich czasw, Pacelli wygosi mu wykad o literaturze 2.
Sw szeroko zakrojon, acz pozorn wiedz czerpa z liczcej ponad pidziesit tysicy woluminw
biblioteki, penej ksiek technicznych, encyklopedii i kompendiw. W wyszukiwaniu wiadomoci pomagali
mu ojciec Hentrich i zawsze wierny ojciec Robert Leiber, a ponadto doranie grupy chtnych jezuitw. Jako
pedant, zaprzg ich do suby, sprawdzajc wci od nowa kad informacj i cytat. Obowizkiem papiea
jest by we wszystkim lepszym - owiadczy pewnemu praatowi - Innym mona wybaczy uchybienia,
papieowi nie. Nigdy! 3 Leiber, ktry mieszka i pracowa na Uniwersytecie Gregoriaskim, pi kilometrw
od Watykanu, po mierci Piusa XII skary si, e na kade jego wezwanie musia odrywa si od zaj i
pdzi do paacu. W dodatku, mimo i cierpia na ostr astm, nigdy nie zaproponowano mu podwiezienia
papieskim samochodem, wic przez najruchliwsz cz miasta tuk si tam i z powrotem tramwajami.

155
Pacelli ukada swoje przemwienia po pnocy, szkicujc je wpierw rcznie atramentem, a potem
przepisujc na przenonej biaej maszynie. Mia tak obsesj na punkcie porzdku, e, jak wiadczy asystent
sekretarza jego gabinetu, czasem by na nogach do drugiej nad ranem, odkadajc na miejsce przed snem
wszystkie dokumenty i ksiki 4. Cierpki opis jego pedanterii, widocznej nawet przy podpisywaniu
dokumentu, pozostawi Tardini: Starannie sprawdza stalwk, by upewni si, e aden malutki pyek nie
zeszpeci pisma. Widzc - lub choby podejrzewajc - e co do niej przylgno, wyjmowa czarn ciereczk
(trzyman zawsze w tym samym miejscu) i starannie polerowa stalwk. Dalszymi punktami rytuau byy.
ostrone zanurzenie stalwki w kaamarzu i staranne sprawdzenie, czy nie ma na niej za duo atramentu,
ktry mgby zaplami biurko albo papier. A wreszcie Ojciec wity przystpowa do zoenia podpisu (...)
potem starannie wyciera stalwk t sam czarn szmatk i upewnia si, czy nie pozosta na niej lad
atramentu. (W przeciwnym razie - zwyk mwi - stalwka zardzewieje i nie bdzie si nadawa do
uycia). A na koniec odkada piro i szmatk na waciwe miejsca 5.
Innym, ujawnionym w starszym wieku, przejawem jego ambicji do wszechstronnoci byo pragnienie,
by uchodzi za poliglot. Poza woskim i acin posugiwa si francuskim i angielskim, a dziki
trzynastoletniemu pobytowi w Niemczech mwi stosunkowo pynnie po niemiecku. W trakcie pontyfikatu
dorzuci do nich hiszpaski i portugalski, nastpnie duski, holenderski, szwedzki i rosyjski, a swoich
zamorskich goci lubi wita we wszystkich moliwych jzykach. Mia du kolekcj gramatyk i sownikw,
do ktrych stale zaglda. A jednak Evelyn Waugh - podobnie jak Bernard Wall - podejrzewa, e Pius XII
sabo zna angielski. Smutne - napisa Waugh w licie do ony - e papie uwielbia mwi po angielsku i
nauczy si na pami jak papuga kilku eleganckich recytacji, lecz cho wygasza je bez obcego akcentu, to nie
rozumie ani sowa 6. Pacellemu ulyo, gdy pisarz przeszed na francuski.
Pod coraz bardziej stch z biegiem lat atmosfer w paacu apostolskim kryo si jednak napicie. W
swoich wspomnieniach o Piusie XII Robert Leiber napisa, e jego zachowanie zawsze cechowaa trzewa
rzeczowo7. Niemniej mona te dostrzec w nim symptomy zjawiska nazwanego kiedy przez pisarzy
religijnych gnunoci - wyjaowieniem ducha - charakterystyczne dla neuroz, a czasem nawet psychoz:
rnorodne fobie na punkcie wasnego zdrowia i sporadyczne wizje lub halucynacje. 30 padziernika 1950
roku Pacelli ujrza zmieniajce si kolory jak na pirotechnicznym pokazie, wirujce soce (cho towarzyszcy
mu szofer, Giovanni Stefanori, nie widzia nic) 8, a przy innej okazji uwierzy, e w sypialni ukaza mu si
Jezus Chrystus. O przeyciach tych mwi publicznie i pisay o nich gazety na caym wiecie. Lecz niebawem
odzyska trzew rzeczowo i na nagabywania pobonych goci o swoje widzenia zdecydowanie ucina
rozmowy na w temat. Niemniej istniay oznaki, e myl o pisanej mu witoci nie bya Piusowi XII niemia.
W zeznaniach przed trybunaem beatyfikacyjnym wspomina si o cudownym uleczeniu dokonanym za jego
spraw. Wskazuje te na to, e noszony na papieskim tronie, stale wymienia si piuskami - w okamgnieniu
zmieniajc je w drugorzdne relikwie! - z pielgrzymami, ktrzy zakupili je u Gamarellego, w firmie
specjalizujcej si w konfekcji dla kleru.
Po wojnie regularnie spotyka si ze swoim siostrzecem Carlem i hrabi Galeazzim, gwnie, aby
omwi kwestie zwizane z zarzdzaniem watykaskim miastem-pastwem. Lubi te rozmowy z praatem
Kaasem, dawnym przewodniczcym partii Centrum, ktremu zapewne jako jedynemu wolno byo przy nim
mwi szczerze, co myli, cho nie na tematy dotyczce wiary 9. Po mierci Kaasa w roku 1952 popad w
towarzyskie osamotnienie. Nawet jego bliska i dalsza rodzina spotykaa si z nim tylko raz do roku, w dzie
Boego Narodzenia. Byo to cile zaplanowane spotkanie. Dokadnie o szesnastej pod czujnym okiem matki
Pasqualiny trzy pokolenia Pacellich wprowadzano do papieskiego gabinetu. Najpierw papie pokazywa
dzieciom niemieck szopk betlejemsk, ktr kupi podczas pobytu w Monachium, potem za wrcza
prezenty, a zakonnice wnosiy ciasteczka i gorc czekolad. Po ugoszczeniu siedzcych krgiem dorosych
odprowadza ich do drzwi i powraca do swojego samotniczego, niezmiennego trybu ycia.
Mwiono, e matka Pasqualina, (w opinii modszej siostry Eugenia) jego krzy Paski, coraz
bardziej kontrolowaa rozkad dnia papiea, decydujc, kogo do niego dopuci. W swoim zeznaniu przed
trybunaem beatyfikacyjnym zaprzeczya plotce, jakoby podczas audiencji amerykaskiego sekretarza stanu
Johna Fostera Dullesa wtargna do gabinetu, aby przypomnie Ojcu witemu, e mu stygnie zupa 10.
Niemniej podobne anegdoty, ktrym z upywem lat dawano coraz wiksz wiar, niepokoiy trybuna
beatyfikacyjny.
W latach pidziesitych zaczto dostrzega osobliwe zachowania Ojca witego. Rce papiea Piusa
XII byy jak jaszczurki - napisa znany aktor i reyser Orson Welles. - Niemal namacalnie wibroway, tak siln
mia osobowo! Spdziem z nim sam na sam trzy kwadranse. Pochwyci moj rk i ju nie wypuci.
Siedzielimy we dwjk, gdy wtem spyta: Czy to prawda, e Iren Dunne zastanawia si nad rozwodem?
Co pan myli o planowanym maestwie Tya Powera?. Poruszylimy wszystkie gorce hollywoodzkie

156
tematy11.
Pius XII chyba coraz mniej ufa nastpnemu pokoleniu. Odmwi, jak wspomnielimy, mianowania
nowego sekretarza stanu, doczajc jego zadania do swoich licznych obowizkw. Tardini w swoim
pamitniku ujawni jego niech do mianowa i promocji. Za swojego pontyfikatu zwoa tylko dwa
konsystorze, w roku 1946 i 1953, podnoszce biskupw do godnoci kardynaw. Po wojnie - pod naciskiem
Amerykanw - awansowa ich w sumie trzydziestu dwch, po raz pierwszy w historii witego Kolegium
reprezentujcych tak wiele krajw. Na drugim konsystorzu przywrci rwnowag narodowociow, gdy
wrd dwudziestu czterech nowych purpuratw znalazo si dziesiciu Wochw, przeznaczonych gwnie
do pracy urzdniczej w kurii rzymskiej.
Rzadko udziela regularnych audiencji prefektom jej kongregacji. Podkrelao to jego wyniose
osamotnienie, lecz dawao rwnie woln rk silniejszym osobowociom w kurii. Ofiarami byli biskupi
diecezjalni, ignorowani - jak uj to Falconi - przez papiea i poniani przez [kurialne] urzdy. Ten podzia
wadzy na szczytach Kocioa prowadzi do zaniedbania spraw szeregowego kleru, jego wyksztacenia,
warunkw bytowych i rosncych problemw w obliczu prdko zmieniajcego si wiata.
W padzierniku 1954 roku Pius XII pozby si za pomoc kopniaka w gr swojego
dotychczasowego faworyta Giovanniego Montiniego, powierzajc mu trudn, przeludnion diecezj
mediolask, a zarazem pozbawiajc wszelkich nadziei na otrzymanie kardynalskiego kapelusza.
Sugerowano, e Montini, przyszy papie Pawe VI, narazi si mu, wycigajc na wierzch nieprawidowoci
w Banku Watykaskim, prowadzonym przez siostrzecw papiea. Co wicej, wrogowie Montiniego w kurii
uwaali, e wykazuje on coraz wiksz sabo wobec socjalizmu 12.
Im Pacelli by starszy, tym wsze mia horyzonty. W 1952 roku poskary si na wybory miss Europy
i miss Woch 13. Uzna je za lubiene i chcia, by ich zakazano. W nastpnych latach nieustannie gromi jazz i
filmy o tematyce miosnej. W procesie beatyfikacyjnym wspomniano o jego probie do dziennikarzy, aby nie
pisali, e pieci gwki dzieci, tylko e kad na nich rk. To zy wiat, wyjani. Odmwi
zatwierdzenia kandydata do beatyfikacji, gdy w suga Boy by palaczem, innego za odrzuci, gdy uy
nieprzyzwoitego sowa 14. Zawiadujcemu Bazylik w. Piotra Kaasowi kaza zakry nagie posgi i obrazy
w wityni. Sprzeciwi si te, aby na czele pielgrzymujcych do Rzymu grup modych kobiet stali ksia,
gdy taka duszpasterska dziaalno stwarza okazj do grzechu 15. Nadto za wyda walk palaczom z
Towarzystwa Jezusowego. Od zakoczenia wojny, w uznaniu bada prowadzonych przez jezuitw z
Uniwersytetu Gregoriaskiego, regulowa ich rachunki za tyto. Jednake gdy w poowie lat pidziesitych
zapozna si z wydatkami, przeraony liczb wypalanych przez nich papierosw, nakaza wszystkim
czonkom tego zakonu na wiecie zerwa z naogiem, sprzecznym ze witym ubstwem. Ale bdcy
zagorzaymi palaczami jezuici z pomoc kazuistyki w mig opanowali sytuacj i dalej palili w najlepsze 16.
Pius XII zrobi niewiele albo zgoa nic, aby zmniejszy dyskryminacj kobiet w Kociele. Wprawdzie z
oporami zgodzi si, by chrzystki mogy piewa w wityniach, lecz nie przy otarzu 17, gdy przepis, e
kobiecie pod adnym warunkiem nie wolno zblia si do otarza, a uczestniczc w naboestwie, winna
zachowa stosown odlego 18, pozosta w mocy.
W kwestii wspczesnej moralnoci seksualnej przyszo mu zabra gos w zwizku z odkryciami
farmakologii, zwiastujcymi wyprodukowanie piguki antykoncepcyjnej. Jego werdykt zmusi dwadziecia
lat pniej papiea Pawa VI do ostatecznego potpienia tej piguki w encyklice Humanae vitae.
Poprzednik Pacellego, Pius XI, na pocztku lat trzydziestych ostronie zatwierdzi tzw. metod
kalendarzyka maeskiego, dziki ktrej maestwa mogy wykorzystywa kobiece dni niepodne na
stosunki seksualne bez ryzyka zajcia w ci. Dao to pocztek tyranii wykresw i mierzenia temperatury,
ktra odtd naznaczya ycie seksualne niezliczonych milionw katolickich par, pragncych unikn
(czstokro bez powodzenia) niechcianych ci i grzechu miertelnego. Ale w roku 1934 biolodzy wyodrbnili
naturalny hormon progesteron (zwizany z pocztkiem owulacji), a pobony amerykaski katolik, farmaceuta
John Rock, zacz bada terapeutyczne moliwoci regulowania owulacji u kobiet majcych kopoty z
zajciem w ci. W latach pidziesitych Rock zainteresowa si bliej progesteronem jako rodkiem
zapobiegania ciy, argumentujc, e dziaa on jak ukad hormonalny, a wic w sposb naturalny, a w roku
1955 wraz z kolegami przeprowadzi w Porto Rico udan prb kliniczn 19. Pius XII znalaz si wic pod
rosnc presj oczekiwa, e wypowie si na ten temat.
12 wrzenia 1958 roku, na miesic przed mierci, ogosi ostateczny werdykt, ucinajcy dalsze spory.
Pytanie brzmiao: czy w celu powstrzymania owulacji wolno zastosowa terapi progesteronow (w owym
czasie nie produkowano jeszcze na masow skal wygodnej w uyciu piguki antykoncepcyjnej), jeli kobieta
wie, e gdyby nawet zasza w ci, i tak jej nie donosi. Jeli owulacji zapobiega si po to - orzek papie - by
zabezpieczy organizm przed konsekwencjami ciy, ktrej nie moe donosi, to dokonuje si bezporedniej i

157
niedopuszczalnej sterylizacji20. W interpretacji feministycznej teolog Uty Ranke -Heinemann rwnao si to
stwierdzeniu, e: W adnym razie nie wolno ingerowa w rozrodcze zamiary natury, nawet jeli natura nie
jest w stanie ich zrealizowa i ciarna kobieta umiera21. Za stwierdzeniem Piusa XII sta wszelako
potwierdzony przez jego poprzednika w encyklice Casti connubii (1930) tradycjonalistyczny pogld, e ludzie
nie mog czerpa przyjemnoci ze stosunku seksualnego bez penego wspdziaania w boskim akcie
prokreacji.

Hipochondria
Mimo wraenia purytaskoci dominujcej w Watykanie od poowy do koca lat pidziesitych,
panujca tam atmosfera wcale nie bya a tak budujca i zdrowa. W roku 1954 wybuch gony skandal, kiedy
cieszcy si prestiem asystenta tronu papieskiego ksi Filippo Orsini podci sobie yy po zerwaniu
romansu z angielsk aktork Belind Lee. Watykan w porozumieniu z on ksicia, ktry oczywicie straci
swj papieski status, dopomg umieci go w szpitalu dla nerwowo chorych, ale wraenie niewieego
zapachu w paacu apostolskim pozostao.
Coraz bardziej grymany i hipochondryczny Pius XII nabra przekonania, e jest powanie chory,
cho jego przypadoci byy, jak mona sdzi, psychosomatycznej natury. Na znaczeniu zyskay teraz jego
stosunki z doktorem okulist, profesorem Ricardem Galeazzim-Lisim, bratem przyrodnim hrabiego
Galeazziego. Galeazzi-Lisi zosta osobistym lekarzem papiea pod koniec lat trzydziestych. Na Pacellim, ktry
zwrci si do niego w sprawie nowych okularw, jego wiedza medyczna zrobia takie wraenie, e mianowa
go archiatra, oficjalnym lekarzem papieskim. W opinii wielu, doktor by szarlatanem i w kurii czsto
doradzano pozbycie si go. Jak jednak wynika z zezna zoonych w procesie beatyfikacyjnym Piusa XII,
zwaszcza za ze wiadectwa jego modszej siostry, okulist chronia matka Pasqualina, uwaajca go za
idealnego lekarza dla papiea. Ignorancja, niedbao i dziwne zalecenia lekarskie doktora musiay si kiedy
odbi na zdrowiu jego pacjenta. Wedug papieskiego siostrzeca, ksicia Carla Pacellego 23, wuj czsto
korzysta z usug stomatologw, obawiajc si, e utrata zbw powikszy jego kopoty z trawieniem i
pogorszy dykcj, tak istotn przecie ze wzgldu na liczne przemowy, ktre wygasza w rnych jzykach.
Pius XII by przekonany, e mu mikn dzisa, i nie wierzy zapewnieniom specjalistw, e wszystko jest w
porzdku. Namwiony przez Galeazziego-Lisiego, skonsultowa si z nieznanym z nazwiska rzymskim
dentyst, ktry przepisa mu kwas chromowy, uywany w garbarstwie. Po jakim czasie zaywanie sporych
dawek tej substancji doprowadzio do komplikacji z przeykiem, a te prawdopodobnie do uporczywych
napadw czkawki ktre drczyy go dniem i noc, a wreszcie stay si chroniczne. Do Watykanu nadeszy
setki tysicy listw od dzieci z caego wiata, ofiarujcych papieowi swoje modlitwy i sposoby na pozbycie
si czkania24.
W padzierniku 1953 roku Pius XII zapad na kilka bliej nieokrelonych chorb naraz. Nie potrafic
postawi diagnozy, Galeazzi-Lisi zaproponowa rozwizanie modne w krgach wczesnych gwiazd
filmowych i narcystycznych przywdcw pastw. Sprowadzi szwajcarskiego lekarza Paula Niehansa,
wynalazc tak zwanej terapii komrkowej. Leczenie, w tym przypadku przeprowadzone nie w jego klinice
nad Jeziorem Genewskim, lecz w Watykanie, polegao na wstrzykiwaniu pacjentowi pod skr ywychnajlepiej, jeli pobranych z przednich czci mzgw - komrek podw owiec i map. Niehans twierdzi, e
terapia ta jest dobra na wszystko: marsko wtroby, zapalenie nerek, raka i niemoc seksualn 25. A ponadto,
e odwraca proces starzenia. Na szczcie dla jego opinii w Watykanie, nie przyniosa adnych szkodliwych
skutkw, a Pacelli ozdrowia i powrci do zaj... a do nawrotu dolegliwoci w listopadzie 1954 roku.
Wwczas ponownie wezwano Szwajcara, ktry zaordynowa nastpn seri zastrzykw 26.
W roku 1956 Galeazzi-Lisi zosta zwolniony z funkcji nadwornego lekarza papieskiego. W Rzymie
mwiono o jego dugach hazardowych i zmianie osobowoci 27. Zastpi go doktor Antonio Gasbarrini. Ale
okulista nie przesta nawiedza Watykanu i pokazywa si na audiencjach publicznych. Jesieni 1958 roku
Pius XII ponownie dosta napadu czkawki. 5 padziernika w audiencji dla chirurgw plastycznych w
papieskiej rezydencji w Castel Gandolfo uczestniczy aktor Alec Guinness. Siedzielimy w zoconych
fotelikach naprzeciwko Jego witobliwoci, bladego i mizernego, napisa. Papie swoim zwyczajem udzieli
gociom fachowych porad, przerywanych czkaniem, a kiedy zszed z podium, by ich pobogosawi,
Guinness zapamita nastpujc wymian zda pomidzy nim a par Amerykanw: Mczyzna rozpaka
si w gos (...) Tak si wzruszy, Wasza witobliwo - powiedziaa [jego ona]. - Prosz tylko pomyle,
przyjechalimy tu a z Michigan!. Papie opanowa czkawk (...) Znam Michigan - powiedzia i zdoawszy
si oswobodzi z ucisku chirurga plastycznego, podnis rk do bogosawiestwa. - Specjalne
bogosawiestwo dla Michigan!28. Byy to, jak si domyla aktor, prawdopodobnie ostatnie sowa, jakie

158
Pius XII wypowiedzia po angielsku. Grupa popiesznie opucia sal audiencji, a za nimi papieski lekarz,
obrzucajc gniewnymi spojrzeniami wszystkich chirurgw plastycznych po kolei, zwaszcza za Guinnessa.

mier i pogrzeb Piusa XII

6 padziernika 1958 roku, dwa dni po audiencji udzielonej chirurgom plastycznym, Pius XII
zachorowa i pooy si do ka. Tego wieczoru, p godziny po pnocy, wezwano do niego jego sekretarza,
ojca Hentricha. Wskaza na ma hiszpask ksieczk wicze duchownych i zacz powtarza ze zami w
oczach: W tym tygodniu czytaem t ksik bez przerwy i wci odmawiaem modlitw Anima Christi
[Dusza Chrystusa]. Nazajutrz stan papiea si pogorszy. Pod rk byli co najmniej trzej papiescy lekarze, a
do jego sypialni udao si te wlizn zwolnionemu Galeazziemu-Lisiemu z aparatem fotograficznym. Do
oa chorego przyby rwnie popiesznie ze Szwajcarii Paul Niehans, ale tym razem nie zaaplikowa mu
terapii komrkowej. Nad umierajcym czuway jego trzy zakonnice. Praat Tardini odprawi msz i w
obecnoci ojca Leibera udzieli papieowi ostatniego namaszczenia. W ktrej chwili agonii Pius XII nagle si
oywi, woajc: Do roboty! Akta! Dokumenty! Do roboty!.
W czwartek 9 padziernika za dziesi czwarta rano doktor Gasbarrini oznajmi, e papie zmar z
powodu zaburze krenia. Wkrtce potem jego zgon potwierdzi camerlengo (szambelan) witego
Kocioa Rzymskiego, kardyna Tisserant, ktremu z chwil t przypad obowizek zajcia si zwokami i
przygotowaniem do pogrzebu. To wanie on na konklawe w roku 1939 do koca gosowa przeciwko
Pacellemu, przekonany, e jest niewaciwym kandydatem. Patrzc na zmarego, by moe pomyla sobie, e
nie myli si w swoim sdzie.
Nastpnego wieczoru, tras wypenion szpalerami pogronych w aobie wiernych, ciao papiea
przewieziono w samochodzie karawanie do rzymskiego kocioa w. Jana na Lateranie. Przyszy Jan XXIII,
Angelo Giuseppe Roncalli, ktry oglda w przejazd w telewizji, zastanawia si w swoim dzienniku, czy
jakiegokolwiek rzymskiego cesarza spotka podobny triumf. Mieszkacy Rzymu, odpowiedzia sobie, czcili w
odchodzcym nie doczesnego wadc, lecz ucielenienie duchowego majestatu i religijnego dostojestwa 29.
W godzinach po mierci Piusa XII hod jego pamici zoyli liczni zachodni mowie stanu. wiat
zuboa, tracc czowieka, ktry odegra tak ogromn rol w obronie wartoci duchowych i dziaaniach na
rzecz pokoju, powiedzia konserwatywny premier Wielkiej Brytanii, Harold Macmillan. Swoje ycie w peni
powici Bogu i subie blinim (...) by wiadomym i wymownym wrogiem tyranii, owiadczy prezydent
Eisenhower. On i brytyjski premier znali papiea zarwno osobicie, jak z wystpie publicznych. Kiedy w
dekadzie nazistowskiego terroru nasz nard spotkao straszliwe mczestwo, papie wystpi w obronie ofiar
- napisaa minister spraw zagranicznych Izraela, Golda Meir. - Ten wypowiadajcy wielkie moralne prawdy
ponad zgiekiem powszednich konfliktw gos wzbogaci wspczesne ycie. Opakujemy wielkiego sug
pokoju 30.
O zmierzchu, przy wtrze ponurego bicia dzwonw w setkach dzwonnic Wiecznego Miasta, ciao
Piusa XII ponownie przetransportowano w zmotoryzowanym karawanie, za ktrym szy procesje klerykw i
zakonnic odmawiajcych raniec, tras biegnc koo Koloseum i brzegiem Tybru do Bazyliki w. Piotra.
Chodniki wypeniay setki tysicy milczcych rzymian, ktrzy egnali si, gdy mijaa ich trumna. Oceniano,
e w cigu trwajcych trzy dni i noce egzekwii w bazylice przed wystawionym ciaem zmarego przechodzio
szybko w dwch rzdach pitkami po piset osb na minut.
Wedle jednego z szacunkw, przed msz aobn w poniedziaek 13 padziernika zmarego obejrzao
ponad milion wiernych31.
Gazeta LOsservatore Romano nazwaa pogrzeb Piusa XII najwspanialszym w dugiej historii
Rzymu, przymiewajcym nawet pogrzeb Juliusza Cezara. Na spoczywajce na katafalku pod ogromnym
baldachimem Berniniego ciao czekay z prawej trzy trumny.
Wnioskujc, e Pius XII dostpi szczcia wiecznego, jeden z papieskich sekretarzy, praat Antonio
Bacci, powiedzia w mowie pochwalnej: Wraz z jego mierci na ziemi zgaso wielkie wiato, a na niebie
zapona nowa gwiazda. Msz aobn transmitowano za porednictwem cz Eurowizji na ca Europ.
Dla BBC komentowa j z nalen powag najbardziej dowiadczony specjalista od relacjonowania wanych
wydarze, Richard Dimbleby.
Kiedy zwoki skadano w pierwszej trumnie, kamery dyskretnie skieroway si w inn stron. Twarz
zmarego przykryto biaym jedwabiem, a ciao spowito czerwonym caunem. Mow pochwaln, wraz z
sakiewk ze zotymi, srebrnymi i brzowymi monetami wybitymi za jego pontyfikatu, zamknito w mosinej
tubie, po czym wewntrzn trumn, zabezpieczon jedwabnymi, zaopatrzonymi w pieczcie wstgami,
umieszczono w oowianej, a t w ostatniej, zewntrznej z wizu. Po zabiciu cikiej potrjnej trumny zotymi

159
gwodziami przewieziono j do wielkiego otarza i spuszczono na bloczkach do grot, gdzie spocza sze
metrw od grobu w. Piotra.
Tak odszed jeden z najbardziej godnych uwagi papiey w historii Kocioa, zachowujc po sobie
szacunek i mi pami. Trzeba byo kilku lat, eby przez chronic cze i pontyfikat Piusa XII autocenzur
przebiy si do szerszej wiadomoci bardziej szczere relacje o jego mierci i pogrzebie.
Na przykad, wielu gazetom zaoferowano zdjcia umierajcego Eugenia Pacellego, ktre zrobi byy
papieski lekarz, Galeazzi-Lisi. Co wicej, w poczciwiec zaj si zabalsamowaniem zwok - now
eksperymentaln metod, bez usunicia z nich wntrznoci. W rezultacie w jesiennym cieple ciao
natychmiast zaczo si rozkada.
Gdy wiozcy zmarego karawan zatrzyma si przed kocioem w. Jana na Lateranie, z wntrza
trumny dobiegy serie straszliwych pierdni i czkni, spowodowanych gwatown fermentacj.
W czasie egzekwii w Bazylice w. Piotra twarz papiea najpierw przybraa szarozielony, a potem
sinofioletowy kolor, smrd za by tak nieznony, e jeden ze szwajcarw zemdla. A na domiar wszystkiego
przed pogrzebem zmaremu sczernia i odpad nos 32.
W nastpnych latach krytycy jego rzdw zatrzymywali si nad tymi niemiymi okolicznociami,
jakby specjalnie chcieli unaoczni zepsuty fina tego najbardziej absolutystycznego pontyfikatu we
wspczesnej historii. Jednake z czasem wyoniy si inne kwestie - dokona i zaniecha - bardziej wstydliwe
i szkodzce instytucji papiestwa i pamici Piusa XII, ni ktokolwiek przypuszcza za jego ycia.
Pierwsze sowa jego osobistego testamentu brzmiay:
Zmiuj si nade mn, Boe, w miosierdziu swoim. wiadom niedocigni, zaniedba i grzechw,
ktre popeniem w tej trudnej epoce w czasie tak dugiego pontyfikatu, jasno widz moje braki i
niedoskonao. Pokornie wic prosz o przebaczenie wszystkich, ktrych obraziem, skrzywdziem i
zgorszyem.

XXI. PIUS XII REDIVIVUS

Pius XII przekaza w spadku scentralizowany Koci, twierdz z wiecznie czujnym, dziercym
najwysz wadz sprawcz papieem, samotnie obcujcym z Bogiem. Ale ten monolityczny,
zdyscyplinowany, triumfalny, pod wieloma wzgldami godny podziwu Koci straci kontakt ze wiatem.
Pacelli nie potrafi oddzieli socjaldemokracji od bolszewizmu, pluralizmu od relatywizmu.
Przyznawa wprawdzie niechtnie, e rdem wolnoci i rozwoju Kociow chrzecijaskich jest pluralizm
demokratycznych spoeczestw zachodnich, lecz za idealne spoeczestwa nadal uwaa Hiszpani i
Portugali rzdzone przez Franco i Salazara. Nic nie wskazywao na to, eby dowiadczenia z hitlerowskimi
Niemcami w latach trzydziestych czegokolwiek go nauczyy.
Wspomnielimy ju wczeniej o sporej grupie ksiy robotnikw i teologw, gwnie we Francji,
ktrzy pod sztandarem nowej teologii zachcali wiernych w orodkach przemysowych do udziau w
apostolstwie wieckim pod kierunkiem nowych duszpasterzy, w pluralistycznym Kociele otwartym na
ekumenizm, i do wsplnego dziaania przeciwko totalitaryzmowi. Ich zainteresowania spoeczne i polityczne
byy cile zwizane z nowym podejciem do bada biblijnych, reform liturgii (w tym wprowadzeniem do
niej jzykw narodowych) i dialogiem midzy wyznaniami.
Krtko mwic, pragnli Kocioa zaangaowanego w wiat i dotrzymujcego kroku czasom, a nie
przeciwstawiajcego si im. Po mierci Piusa XII przedstawiciele nowej teologii stali si katalizatorem
gbokich przemian. Gwatowny pd do reform i odnowy panowa rwnie pord wiernych. Katolicy
tsknili za inn form Kocioa. Pragnli koca legalistycznego monolitu, ktry uksztatowa i ktrym wada
zmary papie.
Angelo Roncalli, Jan XXIII, by chopskim synem spod Bergamo. Wiksz cz swego kapaskiego
ycia spdzi jako nuncjusz papieski i dobrze pozna Kocioy prawosawne. W czasie wojny stara si
pomaga ydom. Jednym z jego pierwszych posuni po objciu wadzy byo zwrcenie si do ydw o
przebaczenie za chrzecijaski antyjudaizm. 25 stycznia 1959 roku, trzy miesice po wyborze na papiea,
zwoa sobr generalny z myl o dokonaniu duszpasterskiej odnowy Kocioa i poparciu idei jednoci
chrzecijan.
W Watykanie inicjatywa ta napotkaa znaczny opr. Kiedy czoowi watykascy dygnitarze nie zdoali
powstrzyma zwoania soboru, sprbowali przej kontrol nad jego obradami i decyzjami. Stara gwardia
pragna zgromadzenia, ktre potpioby nowoczesn herezj. To jej si nie udao. Interwencja papiea Jana
zapobiega rzucaniu anatem i ekskomunik, a na sobr zaproszono przedstawicieli innych Kociow

160
chrzecijaskich. Przywizanie nowego papiea do zasady aggiomamenta (goszcej, e Koci powinien
rozwija si i zmienia wraz ze spoeczestwem i histori) zapowiadao radykalne reformy.
Decyzje Soboru Watykaskiego II zapocztkoway wiele historycznych zmian - doszo do nich w
liturgii i badaniach biblijnych, nawizano dialog z Kocioami protestanckimi i prawosawnymi, ogoszono
deklaracj wolnoci wyznania. Sporo rzeczy - takich jak msza w jzyku aciskim - odeszo bezpowrotnie w
przeszo.
Afe najwaniejszym postanowieniem byo wezwanie do kolegialnoci - uznanie, e papie
powinien podzieli si wadz z biskupami. To od niej zaleay trwao klimatu i sukces tego soboru. czyo
si to z wiar w obecno Ducha witego nie tylko w centrum Kocioa, lecz take w katolickiej - lokalnej i
globalnej - wsplnocie wiernych. Innymi sowy, dragi sobr zasygnalizowa zmierzch zatwierdzonej na
Soborze Watykaskim I ideologii wadzy papieskiej, ktra po siedemdziesiciu latach za pontyfikatu Piusa XII
osigna swoje apogeum. Wyraona przez ojcw soborowych kolegialno staa si now metafor Kocioa,
cakowicie odmienn od jego wizerunku jako niewzruszonej, nieruchomej twierdzy. Mwili oni o Kociele
pielgrzymim, podkrelajcym upyw historii, ludzk grzeszno mimo opieki Boej, poszanowanie dla
duchowego autentyzmu innych Kociow 1. Zapoyczajc okrelenie z hebrajskich pism witych, mwili o
Kociele jako Ludzie Boym. Pod przewodem Ducha Pana Naszego zalecali, aby wierni starali si
dostrzega w wydarzeniach, potrzebach i pragnieniach dzielonych ze wspczesnymi prawdziwe znaki
obecnoci i zamysw Boga2.

Fiasko kolegialnoci
Ale kolegialno napotkaa sprzeciw i opr w samym centrum watykaskiej wadzy. Po czci za
spraw reakcyjnych frakcji w kurii rzymskiej, zwaszcza witego Oficjum (stranikw doktrynalnej
ortodoksji), a po czci wskutek utrzymujcych si nastpstw zdawienia twrczej teologii i sztywnego
intelektualnego i instytucjonalnego konformizmu, sigajcego czasw Piusa X. Niemdrze byo oczekiwa, e
szedziesicioletnia zmarzlina odtaja w cigu dekady. Biskupi i ich doradcy przybyli na sobr z bagaem lat
ostronoci. Papie Jan XXIII wiele zrobi, by zapobiec przejciu kontroli nad soborem przez reakcjonistw,
ale 3 czerwca 1963 roku zmar i 21 czerwca zastpi go Pawe VI, Giovanni Battista Montini, byy watykaski
podsekretarz stanu za pontyfikatu Piusa XII. Przewodniczy on trzeciej i czwartej sesji soboru i przewodzi
Kocioowi w krytycznej epoce posoborowej. W owym czasie w Kociele katolickim zarysowa si podzia na
postpowcw, przekonanych, e sobr zatwierdzi decentralizacj kocielnej wadzy, cho nie wcieli jej w
ycie, i tradycjonalistw, obstajcych przy tym, e nic takiego nie miao miejsca.
Ojcowie soborowi nie rozebrali strukturalnych fundamentw ideologii papieskiej wadzy. Nie
dokonano adnych reform w dziaalnoci kurii (na dobr spraw watykaska biurokracja tylko si
wzmocnia), nie zrobiono nic, by uchyli Kodeks Prawa Kanonicznego z roku 1917, a przynajmniej j ego
przepisy chronice scentralizowane rzdy. Penia wadzy pozostaa wic w Watykanie. Papiee mieli
wprawdzie moralny obowizek popiera kolegialno, lecz nie istnia aden instytucjonalny mechanizm jej
wdraania. Nastpcy papiea Jana nie byli skorzy do ustpstw.
Kwesti zasadnicz by - i pozostaje do dzi - sposb wybierania biskupw. Poniewa przywilej ich
mianowania i kontrolowania naley do gowy Kocioa, kolegialno nie moe si rozwin. To wanie ta,
wpisana do Kodeksu Prawa Kanonicznego z roku 1917, dalekosina i powana w skutkach prerogatywa jest
rdem odebrania gosu duchowiestwu i laikatowi, ich degrengoladzie, deprecjacji synodw (specjalnych
zgromadze biskupw, powoanych przez Pawa VI do kontynuowania prac soboru), zgubnego braku
pluralizmu i swobody decyzji na szczeblu lokalnym.
Z pocztku balansujcy pomidzy tradycjonalistami i postpowcami, w gruncie rzeczy liberalny
papie Pawe VI wda si w kocu w dyskusj nad zapobieganiem ciy. W tym celu powoano stosownych
konsultantw, ktrzy wraz z wikszoci biskupw na wiecie pragnli usankcjonowa stosowanie pod
okrelonymi warunkami rodkw antykoncepcyjnych, co przyniosoby duchowe pocieszenie milionom i
zasypao powikszajc si wyrw pomidzy katolick doktryn a praktyk. Ale papie rozwiza t kwesti
sam autokratycznym dekretem w postaci encykliki Humanae vitae (1968). Watykaski beton doradzi mu
nieugito, powoujc si na deklaracje jego poprzednikw. Decyzj Pawe VI podj jednak samodzielnie, po
komunii z Wszechmogcym, tak jakby nie byo soboru i zwizanych z nim zmian. Przez nastpne dziesi lat
swego pontyfikatu nie ogosi ju adnej encykliki. Skutki zduszenia przez niego procesu kolegializacji w
przypadku sprawy o najwikszym znaczeniu dla wieckich wiernych okazay si fatalne. Decyzja ta
zapocztkowaa bowiem potny rozam pomidzy katolickimi postpowcami i tradycjonalistami,
odziedziczony przez Jana Pawa II, kiedy 16 padziernika 1978 roku, po trwajcym trzy tygodnie pontyfikacie

161
Jana Pawa I, zosta wybrany na papiea.

Jan Pawe II
W przeddzie Zielonych wit, w sobot 2 czerwca 1979 roku Karol Wojtya, Jan Pawe II, niespena
rok po wyborze stan przed milionem wiernych zebranych w samym ppku komunistycznej Polski, na placu
Zwycistwa w Warszawie. Niech zstpi Duch Twj! Niech zstpi Duch Twj! I odnowi oblicze ziemi,
zaintonowa. Tej ziemi!, doda przy ekstatycznej wrzawie mas, praw rk wskazujc swj kraj i rodakw.
To wanie to ordzie w sercu uciemionej ojczyzny okrelio charakter jego pontyfikatu. Historia
przyzna mu szczodre zasugi w rozbudzeniu i podtrzymaniu narodowego ruchu, ktry wyzwoli Polsk spod
wadzy ateistycznego komunizmu, inicjujc przemiany zakoczone upadkiem systemu sowieckiego. Jego
wizja solidarnoci, wsppracy infrastruktur Kocioa z wiernymi w Polsce w dziele obalenia tyrana,
nawizuje do katolickiego oporu wobec Kulturkamfu, oddolnego protestu wiernych przeciwko
przeladowaniom Bismarcka. Jednoczenie rni si zasadniczo od ugodowoci Pacellego wobec Hitlera i
zduszenia przeze politycznego katolicyzmu w Niemczech w latach trzydziestych. A jednak w sumie
pontyfikat Jana Pawa II odznacza si gbokimi sprzecznociami. Ordownik i animator spoecznopolitycznej aktywnoci w Polsce w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych, okaza si
tradycjonalistycznym autokrat, rwnie despotycznym w zarzdzaniu Kocioem jak Pius XII.
Trudno jednak wyobrazi sobie posta mniej podobn do Eugenia Pacellego.
Wojtya, barczysty narciarz i turysta grski, a w modoci aktor i poeta, stanowi zupene
przeciwiestwo tego ascetycznego, lodowatego papiea. Wnis ze sob do paacu apostolskiego wigor,
humor i ludzkie ciepo. Bardzo ywe wraenie wywar na irlandzkim sekretarzu, ktry tak opisa ich
pierwsze spotkanie:
Siedzia przy moim biurku - zuchetto [piuska] leaa z boku, sutann mia rozpit na piersiach,
adnej koloratki - i zwrcony bokiem pisa, ale nie jak papie Pawe VI, wyprostowany i elegancki, tylko
zgarbiony, z rk na gowie, jak kto nawyky bardziej do fizycznej ni umysowej aktywnoci. Na moje
pukanie odwrci si i ujrzaem czowieka z tego wiata, cakiem niepapieskiego. Ogromnie ludzkiego i
zwyczajnego. Zerwa si na nogi i podszed do mnie. Nie pozwoli mi ucaowa piercienia. Otoczy mnie
ramionami i ucisn3.
Bracia kardynaowie wybrali Wojty w smym gosowaniu ogromn przewag gosw: 104 do 7.
Kiedy wyszed na balkon nad placem w. Piotra, przedstawi si jako czowiek z dalekiego kraju i
owiadczy, e jego pontyfikat bdzie wiadectwem powszechnej mioci. Postpowcy wierzyli, e nowy
papie wcieli w czyn reformy Soboru Watykaskiego II. Tradycjonalici za ufali, e wychowany w katolickiej
Polsce hierarcha przywrci dawn dyscyplin i wartoci. Tylko garstka domylaa si, jak bardzo Jan Pawe II
rozczaruje postpow cz coraz bardziej podzielonego Kocioa.
Politycy z caego wiata ustawiali si do niego w kolejce, szukajc rozgosu, rady, aprobaty. On za
przypomina im - Reaganowi, Bushowi, Clintonowi, Gorbaczowowi, Jelcynowi - o moralnej
odpowiedzialnoci rzdzcych wobec biednych, pozbawionych praw i upoledzonych. By wrogiem
wszelkich form totalitaryzmu. Sporo czoowych powojennych dyktatorw - Marcos na Filipinach, Baby Doc
na Haiti, Pinochet w Chile, Jaruzelski w Polsce, Stroessner w Paragwaju - stracio wadz po tym, jak Karol
Wojtya ucaowa ziemi w ich krajach.
W kwestii wewntrznej polityki Kocioa jego pontyfikat by zrazu ywym zaprzeczeniem wzniosej
samotnoci jego poprzednikw. Nim zachorowa na chorob Parkinsona, z upodobaniem niada z
zakonnicami, ksimi i wieckimi, a na roboczych obiadach i kolacjach przyjmowa teologw i biskupw.
Posilajc si za, sucha (lub przynajmniej sprawia takie wraenie).
Ale za jego pontyfikatu znw wyoni si historyczny dylemat wspczesnego papiestwa, wci,
mimo zbliania si Kocioa do trzeciego tysiclecia, nierozwizany. Czy Koci rzymskokatolicki to
piramida, ktr wada z jej szczytu czowiek w biaej szacie? Czy te jest Kocioem pielgrzymim, wdrujcym
ludem, jak nazwali go ojcowie soborowi Vaticanum II?
Karol Wojtya urodzi si 18 maja 1920 roku w Wadowicach, targowym miasteczku okoo
pidziesiciu kilometrw na poudniowy zachd od Krakowa, niedaleko granicy z Czechami. Niespena
dwudziestoletni, dowiadczy okruciestw hitlerowskiej okupacji w Polsce i szybko pozna prawd o
ludobjstwie ydw. Owicim by zaledwie czterdzieci kilometrw od jego rodzinnego miasta.
Po otrzymaniu wice kapaskich w roku 1946 podj intelektualne poszukiwania, ktre
uksztatoway jego charakterystyczn, apokaliptyczn wizj dziaa Boga w wiecie. W Rzymie, dokd
pojecha, napisa prac doktorsk na temat w. Jana od Krzya. W Ciemnej nocy duszy w. Jan dowodzi, e

162
wiedza o Bogu jest wlewana do wiadomoci oczyszczonej przez cierpienie, wtpliwoci i modlitw. Jan
Pawe II - napisa o nim zmary kardyna z Filadelfii John Krl, komentujc prac doktorsk Karola Wojtyy studiowa teologi na klczkach.
Po powrocie do Polski, penic rozmaite funkcje jako kapan i nauczyciel uniwersytecki, przez siedem
nastpnych lat studiowa filozofi. Na jego rozwaania o osobie i czynie oddziaaa myl wpywowego w
latach dwudziestych filozofa niemieckiego, Maxa Schelera, o ktrym ju mwilimy. Niemniej kiedy okrzep
mylowo, pozosta wierny wsko pojmowanej filozofii neotomistycznej, zwaszcza w kwestiach moralnoci stanowczo obstajc przy tym, i niedozwolone stosunki seksualne s zem. W swoim myleniu,
wyostrzonym nieustann potrzeb polemik z marksizmem-leninizmem, odizolowany intelektualnie od
Zachodu, tylko z pozoru yczliwie traktowa pluralizm, ukrywajc pod t wierzchni warstw nieugicie
absolutystyczn umysowo.
Swoje dociekania skupi na rozwizaniu zagadki, majcej rda w jego przeyciach z modoci: jake
ludzie, ktrych wsplnym wyszym przeznaczeniem jest dy do Boga, byli zdolni do potwornoci
Owicimia? Osignwszy wiek redni, utwierdzi si w przekonaniu, e zo wiata jest poza ludzkim
rozumem i odpowiedzialnoci. Zo, ktre istnieje na wiecie - powiedzia w jednym z kaza - wydaje si
wiksze ni kiedykolwiek, wiksze od za, za ktre kady z nas czuje si osobicie odpowiedzialny. W czasie,
kiedy wielu teologw zwracao si ku bardziej racjonalnym, socjologicznym rozwizaniom, Jan Pawe II
odnawia wiar w pozaziemski konflikt si wiata i ciemnoci i w skuteczno interwencji Marii Panny w
wydarzenia - podzielany z Piusem XII kult Matki Boskiej Fatimskiej, ktra w roku 1981 ocalia go, jak wierzy,
od mierci. Jedna rka strzelaa - powiedzia ogromnemu tumowi zgromadzonemu w sanktuarium w
Fatimie w roku 1982 podczas wita tamtejszej Matki Boskiej - ale Inna Rka prowadzia kul. Rok po
zamachu umieci t kul w koronie na Jej posgu.
Wywicony we wrzeniu 1958 roku na biskupa - jako jeden z ostatnich mianowanych przez Piusa XII
- w roku 1964 obj arcybiskupstwo Krakowa. Zrcznie przeciwstawiajc si represyjnemu reimowi
komunistycznemu w Polsce, w wieku czterdziestu szeciu lat zosta kardynaem. miao odwiey koncepcj
midzyludzkiej solidarnoci jako praktycznej inspiracji do ludowego, pokojowego powstania. Poparcie,
jakiego udzieli zwizkowi zawodowemu .Solidarno, jedynej niezalenej organizacji pracowniczej w bloku
wschodnim, wyzwolio w ludziach odwag, aby rzuci wyzwanie komunizmowi w Polsce i poza jej
granicami, i znaczco wspomogo siy, ktre w duym stopniu przyczyniy si do gruntownych zmian w
pejzau politycznym rodkowowschodniej Europy. Z typow dla siebie skromnoci powiedzia wwczas:
To drzewo byo przegnie. Ja tylko mocno nim potrzsnem.
Kierowaa nim wszake jeszcze jedna sia - brzemi samej historii. Spogldajc na Koci z samego jej
epicentrum, obarczony niezliczonymi ciarami tej liczcej miliard wiernych instytucji i krytykowany z
rnych stron, coraz czciej skania si do dziaania na wasn rk. Im duej trwa jego pontyfikat, tym
bardziej poda w lady swych dwudziestowiecznych poprzednikw. Klucz do tej jawnej sprzecznoci tkwi
w dwoistym pogldzie Jana Pawa II na natur ludzk. Wierzy, jak to uj papieski biograf Michael Walsh, e
osoba ludzka potrzebuje spoeczestwa i zarazem je przekracza. Std dziaania spoeczne i polityczne
najlepiej pozostawi ludziom wieckim, a rzeczywisto transcendentn Kocioowi, w ktrym decyduje i
sprawuje wadz namiestnik Chrystusa na ziemi. Dlatego Karol Wojtya przywrci ideologi wadzy
papieskiej. Uwaa, e pluralizm moe doprowadzi jedynie do odrodkowego rozbicia Kocioa, ktry ocali
moe wycznie rzdzcy siln rk papie.
W cigu swoich rozpocztych w listopadzie 1978 roku, najduszych w tym stuleciu papieskich
rzdw Jan Pawe II raz po raz bez wytchnienia, jakby wszystko zaleao wycznie od niego, stawa przed
kolejnymi globalnymi kryzysami, zagraajcymi integralnoci i przetrwaniu Kocioa powszechnego. W
Ameryce aciskiej zdecydowanie przeciwstawi si inspirowanej marksizmem teologii wyzwolenia, wedle
ktrej grzech nie jest nieposuszestwem wobec przykaza Boych, lecz wynika z niesprawiedliwych struktur
spoecznych i politycznych. Ju w czwartym roku pontyfikatu, podczas mszy pod goym niebem w stolicy
Nikaragui, Managui, zatrzs si z oburzenia na sandinistw, ktrzy przeszkadzali w jej odprawianiu. Bardzo
mocno urazio go oszczerstwo, i nie popar opcji dla biednych. Dlaczego nie rozumieli, e to Chrystus, a
nie Karol Marks, jest wyzwolicielem uciskanych? Upad komunizm, Ameryk acisk zalewali misjonarze
Kocioa zielonowitkowcw, a tamtejszy katolicyzm u schyku stulecia wci rozsadza wybuchowy
konflikt pomidzy katolick lewic i prawic.
W liczcych szedziesit milionw katolikw Stanach Zjednoczonych grupy interesw skupione
wok jednorodnych celw - homoseksualici, lesbijki, feministki, zwolennicy zalegalizowania aborcji i
wyznawcy New Age -pary do indywidualnego wyraania wiary. Podczas pielgrzymki po Ameryce
Pnocnej w roku 1987 na goszon przez papiea w homiliach cnot przebaczania katoliccy dysydenci

163
odpowiedzieli transparentami i okrzykami odrzucajcymi jego wspczucie. Jeli Ameryka aciska szukaa
wyzwolenia spod spoeczno-politycznego ucisku, to katolicy pnocnoamerykascy sprawiali wraenie, jakby
chcieli si wyzwoli nie tylko spod wadzy papieskiej, ale i od grzechu pierworodnego. W 1993 roku w
Denver Jan Pawe II zaapelowa do zgromadzonej modziey, by odrzucia faszywych prorokw i
faszywych nauczycieli wiodcych drogami, ktre nie prowadz do wyzwolenia. Zaatakowa aborcj,
antykoncepcj, hedonizm i rozpasany kapitalizm.
Moe nastpne pokolenie przyjmie te ostrzeenia, zdaje si mwi, poniewa obecnego chyba nie da
si zbawi. Uwielbia masowe demonstracje katolickich ruchw modzieowych, podobnych do Akcji
Katolickiej z lat trzydziestych i pidziesitych.
Tymczasem w Afryce i Azji rzymskokatolicki model kultu i wiary ciera si z tradycyjnymi
miejscowymi religiami, wczajcymi do niego elementy animizmu i kultu przodkw. S naciski, by zagodzi
celibat ksiy w krajach i kulturach, w ktrych brak seksualnych oznak mskoci uchodzi za perwersj. W
Afryce rodkowej ju zreszt ciko pracuj misjonarze rozdajcy prezerwatywy, by powstrzyma epidemi
AIDS.
Do tego dochodz kwestie doktrynalnej ortodoksji. Jan Pawe II na oczach postpowcw w
widowiskowy sposb uy swej imponujcej wadzy do upokorzenia teologw. W pierwszym roku
pontyfikatu cofn prawo do nauczania ojcu Hansowi Kngowi, szwajcarskiemu teologowi, ktry
zakwestionowa nieomylno papiey. Szacownego flamandzkiego uczonego Edwarda Schillebeeckxa
trzykrotnie wzywano do Watykanu na przesuchanie w sprawie jego interpretacji Pisma witego. W poowie
lat osiemdziesitych za umiarkowane pogldy na seksualizm pozbawiono moliwoci nauczania Charlesa
Currana z Uniwersytetu Katolickiego w Waszyngtonie. Arcybiskupa Raymonda Hunthausena z Seattle,
znanego przeciwnika broni atomowej, zmuszono do zaakceptowania kuratora, kontrolujcego jego
wypowiedzi na temat uniewaniania maestw i kontakty z miejscowym rodowiskiem homoseksualnym.
W roku 1997 Jan Pawe II ekskomunikowa za podkopywanie doktrynalnej ortodoksji ksidza i pisarza ze Sri
Lanki, Tiss Balasuriy, ktrego pisma podwaay dogmaty o grzechu pierworodnym i dziewictwie Matki
Boskiej. W kocu jednak Cejloczyka zrehabilitowano.
Atakowany ze wszystkich stron Karol Wojtya utrzymuje w napiciu mnstwo odrodkowych si.
Jego, idca w parze z niezwykym przewiadczeniem o mistycznym charakterze wasnego powoania, wielka
fizyczna i psychologiczna energia, upewnia go w zasadniczej strategii zachowania jednoci Kocioa - kontroli
nad doborem wszystkich biskupw i ich zachowaniem.
Na publiczne zgromadzenia wiernych na stadionach wiata ciga ogromne tumy. A za zamknitymi
drzwiami ostro strofuje biskupw za to, e nie potpiaj antykoncepcji, aborcji, homoseksualizmu i
rozwodw. Na biskupstwa czstokro wybiera najbardziej reakcyjnych kandydatw, wielokrotnie te
odmawia krajowym Kocioom zaakceptowania ich wybracw. W reakcji na mianowanie na biskupa
diecezji Chur w Szwajcarii nielubianego arcykonserwatywnego Wolfganga Haasa wierni utworzyli przed
katedr dywan z wasnych cia, zmuszajc celebrantw do przejcia przez nie w drodze do wityni. Rwnie
siln reakcj wywoao powoanie ultrakonserwatywnego Hermanna Grra na arcybiskupa Wiednia. Wierni
Kocioa austriackiego musieli wbrew woli zaakceptowa trzech innych reakcyjnych biskupw narzuconych
przez papiea. Tymczasem Grra oskarono o pedofili i zesano do klasztoru, gdzie czeka na kocielne
ledztwo.
Mianowany nuncjuszem apostolskim w Stanach Zjednoczonych osobisty legat papiea, arcybiskup
Pio Laghi, z miejsca wprowadzi sprawdzanie nowych biskupw pod ktem walki z liberalnymi tendencjami
w Kociele pnocnoamerykaskim. W tej chwili trzy czwarte amerykaskich i brytyjskich biskupw
stanowi wybracy Wojtyy. Nie wolno wam dopuci do siebie adnych wtpliwoci w kwestii prawa
papiea do swobodnego mianowania biskupw, zaznacza im Jan Pawe II.
wieccy i niekatoliccy obserwatorzy i komentatorzy gratulowali mu obrony bezwzgldnych norm
moralnych przed zalewem relatywizmu. W roku 1994 tygodnik Time przyzna mu tytu czowieka roku
wanie za jego niezrwnan autorytarno. W roku, w ktrym tak wielu biadao nad upadkiem cnt
moralnych bd szukao usprawiedliwienia dla zych zachowa - brzmia werdykt - papie Jan Pawe II
skutecznie przedstawi swoj wizj godziwego ycia i zachci wiat do jej naladowania. Tradycjonalistw
niezmiernie ucieszya tak bezwarunkowa pochwaa ze strony wiata niekatolickiego. Ale niekatoliccy
zwolennicy papiea ze rodkw masowego przekazu przeoczyli fakt, e Wojtya okaza si przyjacielem Opus
Dei, zaoonej w Hiszpanii, wspczesnej prawicowej organizacji religijnej, i ordownikiem podobnych do
sekt ruchw masowych, w rodzaju Communione e Liberazione, wyspecjalizowanych w militarystycznym
wzorcu sprawowania wadzy i krytykujcych pluralistyczne media.
Po ponad dwudziestu latach pontyfikatu Jana Pawa II i trzydziestu piciu od rozpoczcia Soboru

164
Watykaskiego II ,wielka fala wzbudzona przez drugi sobr - jak ocenia Adrian Hastings - przynajmniej
instytucjonalnie stracia impet4. Znowu utwierdzi si wzmocniony przez Piusa XII piramidalny
monolityczny model Kocioa katolickiego, metafor o pielgrzymim Kociele w drodze i o Ludzie Boym
uywa si rzadko, a pluralizm i kolegialno uwaane s za wrogie centralistycznej wadzy.
Wielu wiernych, ktrych zapewne przybywa, waciwie w peni popiera potwierdzenie przez Jana
Pawa II ideologii papieskiej wadzy, widzc w niej najwiksz nadziej na zachowanie jednoci i przetrwanie
Kocioa. Ale oznacza to jedynie tym gbszy jego podzia w przyszoci i nieuchronne starcie. Wczesne
oznaki tytanicznej walki wida ju w Ameryce Pnocnej, gdzie konformistyczny episkopat milczy, a w
rodowisku pozostajcych na razie poza kontrol Watykanu teologw na wikszoci katolickich uczelni
wzrasta jawna nieprawomylno.
Z jednej strony mamy wic wiernych, potwierdzajcych prawo czowieka w biaej sutannie do
autokratycznych rzdw ze szczytu papieskiego tronu, apodyktyczn, narzucajc konformizm kuri i
rezygnujcych z nalenej im wadzy i wolnoci biskupw. Jest to model Kocioa coraz bardziej wrogi
chrzecijaskiemu ekumenizmowi, obstajcy przy dominacji mczyzn i celibacie. Triumfuje w nim kult
maryjny oparty na cudownych objawieniach w gnostycznym stylu, a gwnym zajciem jest mnoenie
witych. Za swojego pontyfikatu Jan Pawe II kanonizowa wicej witych ni pozostali papiee razem
wzici od chwili ustanowienia procesw kanonizacyjnych. Istnieje wyrany zwizek pomidzy
kanonizowaniem przez Pacellego antymodernistycznego papiea, Piusa X, a beatyfikowaniem przez Karola
Wojty zaoyciela Opus Dei, Escrivy de Balaguera, oraz jego chci kanonizowania Piusa XII. Uczynienie
Eugenia Pacellego witym byoby decydujcym zwycistwem tradycjonalistw nad postpowcami w
interpretacji Vaticanum Secundum.
Postpowcy, rwnie bardzo liczni, nie przestaj gosi, e papie i kuria rzymska nie zrealizowali
zasadniczej decyzji soboru o kolegialnoci. Z chci obyliby si bez jego pewnikw, na ktre pozwala mu w
razie potrzeby mechanizm nieomylnoci. Nie odpowiada im maszyneria, dziki ktrej moe on nominowa,
czsto wbrew yczeniom Kociow lokalnych, wszystkich biskupw na wiecie, gdy nie tak powstaje i
dziaa kolegialno. Pragn papiea, ktry przewodziby Kocioowi w duchu yczliwoci i mioci bliniego,
jako najwyszy sd apelacyjny. Argumentuj, e wspczesnej ideologii wadzy papieskiej nie wspiera
tradycja, e odrzuca ona wiedz historyczn i autorytet Kocioa soborowego.
Tsknicy za urzeczywistnieniem kolegialnoci Kocioa katolickiego mog po lekturze tej ksiki
uzna, e powrt do modelu wadzy Piusa XII jest odrzuceniem surowej lekcji najnowszej historii wiata - e
skrajnie autorytarna wadza papieska moe tylko zdeprawowa i osabi wsplnoty chrzecijaskie.
W wielu czciach wiata Koci katolicki korzysta z dobrodziejstw pluralizmu powszechnie
niedocenianych przez tradycjonalistw. W epoce w tak znacznej mierze sprzyjajcej swobodom religijnym
trudno jest oszacowa w peni spoeczne i moralne osabienie lokalnych Kociow. Ale przecie
najistotniejsz tez tej ksiki jest, e kiedy papiestwo potnieje kosztem Ludu Boego, to moralny i
duchowy wpyw Kocioa katolickiego maleje ze szkod dla nas wszystkich.

RDA, DYSKUSJA O MILCZENIU, WITO

Badanie najnowszej historii papiestwa nie jest atwym zadaniem, poniewa dokumenty Watykanu
objte s siedemdziesidopicioletni klauzul tajnoci. Ponadto samotny i skryty Eugenio Pacelli, nim zosta
papieem, nie prowadzi, o ile wiadomo, pamitnika i napisa tylko kilka prywatnych listw. aden nie jest
dostpny uczonym. Niemniej badacze wojennej historii Watykanu ogromnie skorzystali na jedenastu tomach
dokumentw opublikowanych w latach 1965-1981 z polecenia Pawa VI, cho, jak ju mwiem, istniej
wtpliwoci, czy w zbir jest peny.
Nieocenionym rdem byy rwnie prace zmarego jezuity Ludwiga Volka i innych, dokumentujce
dugi proces, ktry doprowadzi do podpisania w lipcu 1933 roku konkordatu Stolicy Apostolskiej z Trzeci
Rzesz. Wielotomow dokumentacj dotyczc stosunkw pomidzy Watykanem, Kocioami i reimem
Hitlera udostpniono mi w archiwach pastwowych w Paryu, Londynie i Niemczech (zwaszcza za w
Archiwum Katolickim w Monachium).
Popart nowymi dowodami histori Pacellego mogem opowiedzie w tej ksice dziki
bezprecedensowemu udostpnieniu mi w rzymskich archiwach dwch niepublikowanych rde. Jedno z
nich to zbir przechowywanych przez Towarzystwo Jezusowe wiadectw, ktre zgromadzono z myl o
beatyfikacji Piusa XII. Zwaywszy na to, e we wspczesnych procesach beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych
usilnie poszukuje si dowodw przeciwko witoci sugi Boego, to te siedemdziesit sze zezna

165
(liczcych w sumie tysic stron tekstu) zoonych przed wier wiekiem pod przysig, okazao si bardzo
istotne. Przytaczam je jako pierwszy.
Dostp do drugiego zbioru, obejmujcego dokumenty dotyczce dziaalnoci Pacellego jako
watykaskiego biurokraty w latach 1913-1917 i nuncjusza papieskiego w Niemczech w latach 1917-1922,
zawdziczam uprzejmoci monsignore sostituto w watykaskim Sekretariacie Stanu, arcybiskupa Jean-Louisa
Tourana, i uprzejmej pomocy archiwisty tego urzdu, jezuity Marcela Chapina.
Dziki wielkodusznoci lady Christian Hesketh mogem zacytowa szereg prywatnych listw, ktre
w czasie wojny napisa do jej matki, pani Bridget McEwan, brytyjski pose w Watykanie, Francis D' Arcy
Osborne. Uzupeniaj one jego pamitniki, cytowane w ksice Owena Chadwicka Brytania i Watykan podczas
II wojny wiatowej (Cambridge 1986), krelc jedyny w swoim rodzaju portret Piusa XII z tamtych lat i
wyjaniajc kwestie, ktre podnis Chadwick.
Zwaywszy na to, jak istotn rol odegra Pacelli w uformowaniu Codex Juris Canonici z roku 1917,
miaem szczcie, e z wkadem przyszego papiea w w dokument i procesem, ktry doprowadzi do jego
ogoszenia, zapozna mnie profesor Giorgio Felliciani z Katolickiego Uniwersytetu w Mediolanie. Przeledzi
on historyczne rda kodeksu, korzystajc z kopii mikrofilmowych.
Najwicej jednak zawdziczam Klausowi Scholderowi, przed ktrego mistrzowsk erudycj chyl
czoo. Jego praca o konkordacie Pacellego z Hitlerem i wpywie tego ukadu na Koci katolicki w Niemczech
rzucia nowe wiato na brak sprzeciwu niemieckich katolikw wobec dojcia nazistw do wadzy.
Kady, kto przystpuje do bada nad Piusem XII, musi pody ladami poprzednikw, ktrzy
prbowali odgadn przyczyn jego milczenia w czasie wojny. Tasiemcowe zacieke spory o jego reakcj na
ostateczne rozwizanie wybuchaj wrd uczonych i w mediach od ponad trzydziestu piciu lat, a kada
prba wydania ostatecznego wyroku wywouje gwatown polemik strony przeciwnej. Podstaw do
formuowania sdw o postpowaniu papiea i jego wiedzy o Zagadzie byy spory wok dat i dokumentw,
a czasem take nie poparte dowodami oskarenia o celowe ich ukrywanie oraz spekulacje dotyczce sumienia
Piusa XII. Test to, jak napisa Jonathan Steinberg, straszna tajemnica, ktrej nie wolno traktowa w sposb
nieprzemylany. Ale niesabnce zainteresowanie t spraw wiadczy o tym, e ponad p wieku od
zakoczenia II wojny wiatowej nowe pokolenia wci prbuj upora si z zaduonym sumieniem
papiestwa i Kocioa katolickiego. Niemieckie Kocioy ewangelickie, podobnie jak katolicka hierarchia
Niemiec, w Deklaracji Stuttgarckiej z padziernika 1945 roku, przyznay si do winy za zbrodnie
hitlerowskiego reimu 1. Stolica Apostolska nigdy nie wydaa takiego owiadczenia.
Papiee podejmowali jednak prby naprawienia rozbratu midzy dwiema religiami. Jan XXIII
potwierdzi istnienie wielowiekowego religijnego antyjudaizmu w Kociele, Pawe VI odwiedzi Izrael, Jan
Pawe II dwie synagogi, a wiosn 1998 roku, w Dniu Pamici, wspomnia o historycznych przewinach wobec
ydw. Ale przy tej okazji rozgrzeszy Pacellego za jego postaw w czasie wojny, owiadczajc, e nie ma on
za co przeprasza, ma za to same powody do dumy. Mdro dyplomacji papiea Piusa XII potwierdziy
przy rnych okazjach publicznie reprezentatywne organizacje ydowskie i osobistoci - napisa. - Na
przykad, 7 wrzenia 1945 roku reprezentujcy wosk Komisj Hebrajsk dr Joseph Nathan owiadczy:
Nade wszystko potwierdzamy, e papie i duchowni, ktrzy zgodnie z wol Ojca witego uznali
przeladowanych za swych braci, z zaangaowaniem i samozaparciem popieszyli nam z pomoc, nie baczc
na groce im straszliwe niebezpieczestwa2.
Najwczeniejszy i najgoniejszy atak za postaw Piusa XII w czasie wojny nastpi w roku 1963,
kiedy w Berlinie wystawiono sztuk Rolfa Hochhutha Namiestnik 3. W tym samym roku pojawia si ona
rwnie w Londynie, w nastpnym w Nowym Jorku, a z czasem przeoono j na ponad dwadziecia
jzykw. Napisana biaym wierszem, przypominajcym Schillera, ksztatuje po dzi dzie popularn opini
na temat Pacellego, nawet pord tych, ktrzy nigdy jej nie widzieli ani nie czytali.
Postaw Stolicy Apostolskiej ukazuje pierwsza scena sztuki, kiedy posta historyczna, Kurt Gerstein,
ktry na wasne oczy widzia komory gazowe, opowiada o nich nuncjuszowi papieskiemu w Berlinie,
arcybiskupowi Orsenigowi. Ale Orsenigo nie chce przyj tego do wiadomoci i odmawia przekazania
informacji o komorach papieowi 4. W kocu emisariusz Gersteina dociera do Watykanu i zostaje przyjty na
audiencji. Ale Pacelli, ktry po raz pierwszy pojawia si w czwartym akcie sztuki, nie okazuje
zainteresowania. Autor przedstawia papiea jako nieczuego, chciwego cynika, rozgniewanego na Zachd, a
przyjaznego Niemcom, zaabsorbowanego swoimi inwestycjami, ktre cierpi wskutek alianckich nalotw na
woskie fabryki. Pacelli Hochhutha zastanawia si nad korzyciami ze sprzeday czci swoich inwestycji
wpywowym Amerykanom, liczc, e powstrzyma to bombardowania Rzymu. Ignoruje informacje o obozach
mierci w Polsce. Wymow jego postawy dramatycznie wzmacnia okoliczno, e w chwili gdy wysannik
Gersteina prosi go o pomoc, w Rzymie trwa obawa na ydw.

166
Namiestnik jest fikcj historyczn opart na skpej dokumentacji 5. Gerstein nie zna Orseniga i nie
odby z nim dugiej rozmowy, przedstawionej w sztuce. Co wicej, sportretowanie Piusa XII jako pazernego
hipokryty jest tak mocno chybione, e a niedorzeczne. Na dodatek dramat Hochhutha urga najbardziej
podstawowym kryteriom dokumentu, wedle ktrych takie historie i opisy przekonuj tylko wwczas, kiedy
s wiarygodne. Niemniej Namiestnikowi uwierzono na tyle, e wymazanie uproszczonej, lecz silnie
oddziaujcej opinii o Pacellim okazao si trudne lub wrcz niemoliwe.
Dla historykw sztuka Hochhutha miaa te jeszcze inne dalekosine skutki. Rozgorzaa po jej
wystawieniu wojna na sowa, oskarenia i kontroskarenia przypieszyy poszukiwanie autentycznych
dokumentw. Kontrowersje wzniecay take badania podjte przed wystawieniem Namiestnika. Pisarz Elie
Wiesel, ktry przey Owicim i Buchenwald, opisa swoje spotkanie w Paryu w roku 1962 z
przygnbionym Saulem Friedlnderem. Urodzony w 1932 roku Friedlnder by historykiem epoki
hitlerowskiej. Jego rodzice zginli w Owicimiu, on za przey wojn w katolickim klasztorze we Francji.
Kiedy usiedlimy w kawiarni pod goym niebem przy Boulevard Saint-Germain - pisze Wiesel - zay
valium i opowiedzia mi o swoich kopotach. Zbierajc materiay do pracy doktorskiej na temat dyplomacji
Trzeciej Rzeszy, natkn si na sensacyjne dokumenty dotyczce polityki papiea. Piusa XII wobec
nazistowskich Niemiec. Od razu zrozumiaem, w czym problem, poniewa sam go dowiadczyem - dodaje
Wiesel. - Wydawcy przestali si interesowa tym okresem. Nazajutrz Wiesel przedstawi Friedlndera
paryskiemu wydawcy Paulowi Flamandowi w Editions Du Seuil, co zapocztkowao karier tego
historyka 6.
Jego prac Pius XII i Trzecia Rzesza, ktra ukazaa si w Paryu w roku 1964, gdy wci jeszcze opada
radioaktywny py po bombie Hochhutha, dwa lata pniej wydano w Nowym Jorku i Londynie. Jest ona
surow prb oddania gosu dostpnym dokumentom. Oparta gwnie, cho nie wycznie, na raportach
przechodzcych przez rce niemieckich ambasadorw przy Stolicy Apostolskiej w czasie wojny, wywara
gboki wpyw na Watykan, gdy ujawnia, jak ostronie stwierdza w konkluzji autor, e papie wykazywa
szczeglne upodobanie do Niemiec, ktrego nie osabi nawet charakter reimu nazistowskiego i ktrego nie
wypar si a do roku 1944. Friedlnder mia oczywicie nadziej, e Watykan otworzy swoje archiwa, gdy
prawdziwo [tych dokumentw] mona zweryfikowa jedynie, porwnujc je z odpowiednimi
dokumentami z archiww watykaskich. I tak wanie si stao.
W roku 1964 Pawe VI zleci grupie jezuickich uczonych przygotowanie do szybkiego wydania
watykaskich dokumentw z czasw wojny. Wyszy one w jedenastu tomach w latach 1965-1981. Zebrane
pod wsplnym tytuem Actes et Documents du Saint Sige relatifs la Seconde Guerre Mondiale, zostay
opublikowane w jzykach, w ktrych je napisano, i zaopatrzone we francuskie przypisy. Tylko jeden tom,
pierwszy, ukaza si po angielsku. Udostpniona dokumentacja robia wraenie i bya ksztacca, ale czy
kompletna? Czy pord bitwy na sowa wok tego, o czym Pius XII wiedzia i od kiedy, Watykan nie usun
przypadkiem ktrego z obciajcych dowodw? Od ostatniego yjcego z czterech wydawcw tych
dokumentw, historyka Kocioa z Uniwersytetu Gregoriaskiego, jezuity Pierrea Bleta, uzyskaem niedawno
informacj, e przechowywano je, zapomniane od czasw wojny, w pudach zamknitych w obrosym
kurzem pokoju w Watykanie. W jego przekonaniu, nikt nie preparowa i nie przesiewa tych akt przed
udostpnieniem ich wydawcom. Zreszt - zaznaczy lakonicznie Blet - Wosi zamali nasze szyfry i mieli
praktycznie wszystko, co wysyalimy. Nie znaleziono niczego, co bymy zataili 7.
To stanowcze twierdzenie podwayy ostatnio, jak ju mwiem, wspomnienia Gerharda Riegnera Ne
jamais dsesprer 8. Riegner, ktry w czasie wojny koordynowa w Szwajcarii informacje napywajce z caej
Europy, zwrci uwag na brak w dokumentach Stolicy Apostolskiej bardzo istotnego memorandum, ktre 18
marca 1942 roku przekaza do nadania w Radiu Watykan nuncjuszowi papieskiemu w Bernie, praatowi
Filippe Bernardiniemu. Nasze memorandum - napisa - ujawnio katastrofaln sytuacj ydw w katolickich
krajach, takich jak Francja, Rumunia, Polska, Sowacja, Chorwacja (...) Przedstawilimy j szczegowo kraj po
kraju. Udao nam si te ukaza rodki zastosowane przez nazistw, aby zniszczy cay nard ydowski 9.
Z wydanych przez Watykan dokumentw - Actes et Documents - wynika, e watykaski Sekretariat
Stanu otrzyma memorandum Riegnera i jego kolegi, Richarda Lichtheima, e ocalao ono i jest w jego
posiadaniu, a wiadczy o tym przypis w tomie 8, informujcy, e w pimie tym jest mowa o des mesures
antismites 10. A jednak tekstu samego dokumentu nie opublikowano.
Riegner dodaje, e pominicie memorandum jest tym bardziej godne poaowania, e wraz z
kolegami podkreli, i w niektrych z tych krajw przywdcami politycznymi s katolicy, podatni na
inicjatywy Watykanu. Stwierdza jednak, e tylko w przypadku Sowacji, ktrej prezydentem by katolicki
ksidz Josef Tiso, Watykan interweniowa, doprowadzajc do zagodzenia tych antysemickich praktyk 11, i
koczy wyraeniem nadziei, e Stolica Apostolska udostpni wszystkie posiadane dokumenty zwizane z

167
Piusem XII i Shoah.
Kiedy w latach szedziesitych Watykan kontynuowa prace nad jedenastotomow edycj
dokumentw, rozmaici autorzy zaczli poddawa go ocenom. Wyrnia si w tej mierze zwaszcza praca
Guentera Lewyego Koci katolicki i nazistowskie Niemcy (wydana w Nowym Jorku w roku 1964), ktrej
fragment ukaza si tego roku rwnie w lutowym numerze Commentary. Lewy rzetelnie ocenia bolesny
dylemat Piusa XII, przyznajc, e jego protest mgby pogorszy sytuacj zarwno ydw, jak katolikw.
Niemniej w wymowny, cho nie pogbiony sposb kwestionuje etyk stosowania dyplomatycznego - czyli
umylnie dwuznacznego - jzyka w walce z bezprzykadnym zem. Katoliccy teologowie dugo dyskutowali
nad lini podziau midzy chrzecijask odwag a niechrzecijaskim tchrzostwem - pisze. - Granic t
czsto jest trudno ustali, ale adna kazuistyka o dopuszczalnoci milczenia w obliczu zbrodni, jeli zapobiega
ono jeszcze gorszemu zu, nie zwalnia od mudnego obowizku jej nakrelenia. Zdarzaj si sytuacje, kiedy
zaniechanie wyzwala poczucie winy. Milczenie ma wic swoje granice 12.
Jako nastpny bardzo interesujco potraktowa w temat dziennikarz i byy ksidz, Carlo Falconi, w
wydanej w roku 1965 po wosku i pi lat potem po angielsku ksice Milczenie Piusa XII 13. Jego szczeglnym
wkadem do dyskusji o Pacellim byy obfite i obciajce dokumenty zwizane z Chorwacj, stanowice
podstawowe rdo wiedzy dla kadego polemisty i wiadczce o tym, e wiedzc o zbrodniach ustaszy,
papie milcza i niczego nie zrobi w tej sprawie, a w dodatku zaaprobowa ich reim. Ale wnioski autora w
kwestii Piusa XII i ostatecznego rozwizania s ostrone; nie by gotw wykroczy poza to, co mwiy
dokumenty. Watykan by bardzo dobrze poinformowany, a (...) papiea wci nakaniano do zabrania gosu
(...) Nie przemawia to z pewnoci za usprawiedliwieniem ostronoci i milczenia Piusa XII, napisa,
zastrzegajc si jednak, e temat nadal skrywa nieprzewidywalne tajemnice, i wyrazi nadziej, i
niebawem inni pod za odkrytymi przeze mnie wtkami i wykorzystaj je z jeszcze lepszym skutkiem 14.
Po dziele Falconiego pojawia si ksika Pinchasa E.Lapidea Ostatni trzej papiee i ydzi (Londyn
1967), bdca entuzjastycznym oczyszczeniem Piusa XII z win. Autor, na pocztku lat szedziesitych konsul
Izraela w Mediolanie, w poszukiwaniu szczegw watykaskiej pomocy ydom w czasie wojny przekopa
archiwum instytutu Yad Vashem, Centralne Archiwa Syjonistyczne i Gwne ydowskie Archiwa
Historyczne w Jerozolimie. Uzbrojony w dowody uznania dla Watykanu ze strony rnych rodowisk
ydowskich, stwierdzi, e w niesieniu pomocy ydom Stolica Apostolska zrobia wicej ni jakakolwiek
organizacja na Zachodzie, w tym Czerwony Krzy. Obliczy, e Pius XII, porednio i bezporednio, ocali
ycie 860 000 ydw. Szczeglne uznanie ywi dla Jana XXIII za jego wysiki, by przeprosi za wielowiekow
tradycj katolickiego antyjudaizmu, czemu da wyraz, zamieszczajc na stronie tytuowej swojej ksiki jego
modlitw o przebaczenie: Wybacz nam kltw, ktr faszywie oboylimy ich jako ydw. Wybacz nam,
e ukrzyowalimy ci drugi raz w ich postaci. Bo nie wiedzielimy, co czynimy 15.
Lapide najwyraniej nie skorzysta z bada poprzednika, mimo e ksika Falconiego ukazaa si
dwa lata wczeniej ni jego praca. Nie wspomnia te w ogle o otwierajcej list spraw przemilczanych przez
Piusa XII Chorwacji, ktra na pocztku lat pidziesitych przykua powszechn uwag ze wzgldu na proces
kardynaa Stepinacia w Jugosawii marszaka Tity. Wtpliwe jednak, by na autora mogy wpyn
jakiekolwiek dowody le wiadczce o Piusie XII, gdy jego gwnym celem bya pochwaa przyjtego na
Soborze Watykaskim II schematu ydowskiego, majcego w sobie, jak napisa, ca si oficjalnego
uznania przez katolikw narodu ydowskiego, jego rwnych praw i nierozerwalnych wizi czcych
chrzecijastwo ze starsz wiar. Wysawianie nowego pocztku byo dla niego nieodczne od pragnienia
uznania Izraela przez Watykan. Std jego przywoanie na kocu ksiki Papy Roncallego (...) Pontificis
Maximi, najwikszego budowniczego mostw, ktry powiedzia Mauricebwi Fisherowi, ambasadorowi
Izraela w Rzymie: Z t chwil uznaj pastwo Izrael 16. Stanowica potn i uczon ripost wobec
wszystkich, ktrzy w Piusie XII i Stolicy Apostolskiej widzieli zoczycw, ksika Lapidea nie unikna
dyplomatycznej interesownoci. Niemniej jej, czytany midzy wierszami, autor nie wydawa si cakiem
pewien swoich racji. Najsmutniejsz refleksj w jego ksice bya zrobiona mimochodem uwaga, e Piusowi
XII brakowao odwagi mniej ni innym, e by mniej dotknity chorob toczc dusz wolnego wiata17.
Trzy lata po ukazaniu si pracy Lapidea pisarz Robert Katz w swojej ksice Czarna sobota podj si
rekonstrukcji wydarze z 16 padziernika. (Wczeniej opublikowa ksik mier w Rzymie o zamordowaniu
24 marca 1944 roku 335 rzymian, w tym 70 ydw, w jaskiniach Ardeaskich. Pacelli, ktry nie wyrazi
wspczucia ofiarom, zdaniem Katza, wiedzia o nazistowskim odwecie). Im duej Katz bada postaw Piusa
XII wobec okruciestw hitlerowskich w Rzymie, tym bardziej umacnia si w przekonaniu, e papiestwo
powinno si z tego wytumaczy. Jego pierwsza, opublikowana w roku 1969, antropologiczna praca
powicona deportacji rzymskich ydw, zaopatrzona w podtytu: Podr przez zbrodnie przeciwko ludzkoci,
analizowaa w nowym wietle stosunek pomidzy przeladowc i ofiar. Zbieranie materiaw do niej

168
rozpocz w roku 1964, w czasie gdy trway kontrowersje wok ksiki Hanny Arendt Eichmann w Jerozolimie.
Raport o banalnoci za, w ktrej autorka zakwestionowaa teori o nazistowskim potworze, odsaniajc rne
stopnie wspudziau w zbrodni nie tylko zwykych obywateli Rzeszy, ale take czonkw spoecznoci
ydowskiej. Deportacja rzymskich ydw ujawnia znacznie wicej o tej staroytnej wsplnocie ni przyjta
wersja hitlerowskiej tyranii, pisze Katz, bardzo wiele o prawdziwej wartoci tego, co ceniono w Rzymie i o
wszystkim, co miecio si pomidzy tym a dnem moralnym. Nikt w Europie, yd czy nie-yd, nie y poza
systemem wartoci stworzonych i przekazanych przez dwudziestowieczne spoeczestwo. Subtelnie
eksponujc oszczdno Piusa XII w sowach, autor wyciga wniosek o cichej zmowie papiea z nazistami,
ktrzy jego milczenie nagrodzili pozornym uszanowaniem eksterytorialnoci Watykanu i najwaniejszych
instytucji kocielnych w Rzymie, oraz wywodzi, e dla ratowania Kocioa gotw by powici ycie grupy
ydw. Po nakrconym wedug ksiki Katza filmie produkcji Carla Pontiego mier w Rzymie we Woszech,
gdzie sprawy o zniesawienie mona wnosi w imieniu zmarego, siostra i siostrzeniec Piusa XII pozwali
autora do sdu. Proces przegrali, wnieli apelacj, ale kwesti uznano w kocu za nierozstrzygnit.
Kolejne zarzuty przeciwko postawie Piusa XII w czasie wojny, wysunite przez Waltera Laqueura w
ksice Straszna tajemnica (Londyn 1980), skupiy si na tym, co Watykan wiedzia o ostatecznym
rozwizaniu i od kiedy. Chocia Laqueur mia do dyspozycji kilka tomw watykaskich dokumentw
wojennych, to raczej z nich nie skorzysta, cho cytuje - za Friedlanderem -wspomniane memorandum
Riegnera. W jego przewiadczeniu, z racji swojej znakomitej struktury organizacyjnej i rozlegych
midzynarodowych powiza Stolica Apostolska bya poinformowana najlepiej w Europie 18, a Watykan
metodycznie kama, i z pocztku nie wiedzia o ostatecznym rozwizaniu, co byo polityk
krtkowzroczn, bo prdzej czy pniej przynajmniej cz faktw wyjdzie na jaw 19. Chocia ten
przemylany domys wysun wybitny uczony i historyk, zrobi to w nadziei na ujawnienie obciajcych
dowodw zawartych we woskich i niemieckich archiwach szpiegowskich, przechowujcych informacje
nadchodzce i wychodzce z Watykanu. Osiemnacie lat pniej takich dowodw wci nie ma, chocia
memorandum Riegnera wiadczy dowodnie, e Watykan zatai wane dokumenty. Swoj ocen Piusa XII
opar Laqueur rwnie na domysach. Dlaczego Pacelli milcza? Przypuszczam, e powodem nie by
antysemityzm, lecz lkliwo - napisa. - Skoro Watykan nie odway si przyj z pomoc setkom polskich
ksiy, ktrzy take zginli w Owicimiu, to trudno oczekiwa, by wiksz odwag i inicjatyw wykaza w
sprawie ydw 20.
Tak wic chyba nie wiedzia o spisku generaa Ludwiga Becka przeciwko Hitlerowi i ryzykownie
miaej roli porednika, jakiej si podj Pius XII. Uchwycenie istoty charakteru Eugenia Pacellego jest kluczem
do zgbienia tajemnic jego zachowania w rwnym stopniu, co polowanie na dokumenty. Ale aden z
autorw nie pokusi si o wszechstronn analiz jego skomplikowanej osobowoci.
Pierwsz i - do chwili, gdy pisz te sowa - jedyn powan prb szerszej charakterystyki osoby
Piusa XII z czasw wojny podj bezstronny historyk Kocioa w Anglii, Owen Chadwick w ksice Brytania i
Watykan podczas drugiej wojny wiatowej (Cambridge 1986). Mia on do dyspozycji nie tylko wszystkie papieskie
Actes et Documents, ale korzysta te z dokumentacji rzdu i MSZ przechowywanej w archiwum akt
pastwowych w Kew oraz z archiwum dyplomacji francuskiej przy Quai d'Orsay. Udostpniono mu, co
waniejsze, pamitniki (wasno Elbiety, krlowej matki) Francisa Osborne' a, brytyjskiego posa przy
Stolicy Apostolskiej, w czasie wojny przymusowo mieszkajcego blisko Piusa XII.
Chadwick przedstawia papiea widzianego oczami arystokratycznego angielskiego dentelmena i
dyplomaty. Osborne by pod urokiem Pacellego, oczarowany jego witoci. Czasem skary si gorzko na
jego milczenie w pierwszych latach wojny, ale po skandalu w zwizku ze sztuk Hochhutha osdzi go
nastpujco:
Daleki od bycia chodnym (co sugeruje, e zimnokrwistym i nieludzkim) dyplomat, Pius XII by
najserdeczniejszym, najyczliwszym, najbardziej wielkodusznym, miym (a przy okazji witym)
czowiekiem, jakiego miaem zaszczyt pozna w moim dugim yciu. Wiem, e bdc z natury wraliwy,
wci gboko przeywa tragiczny ogrom ludzkich nieszcz, ktre przyniosa wojna, i chtnie oddaby
ycie, aby wybawi ludzi od jej nastpstw. I to niezalenie od ich narodowoci i wiary. Ale c mg zrobi?
21.
yczliwe przedstawienie przez Chadwicka reakcji papiea na wieci o ostatecznym rozwizaniu
nie rni si wiele w tonie od powyszej oceny. Pius XII to dla niego niemiay, wraliwy, witobliwy
czowiek, postawiony przed problemem, ktry go przerasta. Czy powinien przemwi i pogorszy los
zarwno ydw, jak chrzecijan? Swj sd o nim opiera autor na bezwzgldnym przekonaniu, e Pacelli nie
by zdolny do podstpw, narcyzmu, przerostu ambicji, zachannoci na wadz i tchrzostwa. Jeeli si myli,
o czym Chadwick wcale nie jest przekonany, to z pewnoci w najlepszej wierze.

169
Utosamienie si Chadwicka z pogldem Osbornea na Piusa XII skrytykowa recenzent jego ksiki
Jonathan Steinberg, ktry w The Journal of Ecclesiastical History z padziernika 1987 napisa: Brak w niej
wstpu, w ktrym [autor] zwraca si bezporednio do czytelnikw, i zakoczenia, w ktrym skierowaby
nasz uwag na najwaniejsze punkty swojego wywodu. Z wyjtkiem kocowych podzikowa, nie uywa
sowa ja. Mwi w tej ksice wycznie postacie, a jedyny bezporedni komentarz do oskare Hochhutha
wypowiada nie Owen Chadwick, lecz Osborne. Profesor Chadwick - konkluduje Steinberg - podobnie jak
Pius XII, milczy.
W czasie gdy na przestrzeni ponad dwudziestu lat wydawano powysze wieckie prace o Pacellim,
w rzymskiej siedzibie jezuitw w Borgo Santo Spirito toczyo si - i toczy nadal - cakiem inne ledztwo.
Skadaj si na nie badania i pisanie positio, specjalnej witej biografii, w celu wsparcia beatyfikacji i - w
ostatecznej instancji - kanonizacji Piusa XII. O beatyfikacji i kanonizacji decyduje nieomylnie papie,
ogaszajc, e zmary by wzorem bohaterskich cnt i przebywa w niebie. Beatyfikacja oznacza
usankcjonowanie przez gow Kocioa lokalnego kultu witoci jakiej osoby, do ktrej mona si odtd
modli. Kanonizacja oznacza kult globalny. Liczca nawet wiele tysicy stron positio jest wic histori czyjej
witoci. Musi ona by dokadna i uwzgldnia pogldy wielu ludzi, ktrzy znali danego sug Boego.
Proces beatyfikacyjny Piusa XII ma due znaczenie polityczne, zarwno w samym Kociele, jak poza
nim. Jeli zakoczy si sukcesem, taktyka Pacellego znajdzie dramatyczne wsparcie - potwierdzi wspczesn
ideologi wadzy papieskiej i usprawiedliwi jego wojenn przeszo. Proces rozpoczto jesieni 1964 roku,
kiedy postpowi ojcowie Soboru Watykaskiego II postanowili przez aklamacj, z pominiciem przewlekej,
mogcej trwa wieki procedury, kanonizowa Jana XXIII, aby utrwali tym sposobem reformistycznego ducha
soboru. Ale papie Pawe VI uprzedzi t inicjatyw, ogaszajc, e trybuna wanie otworzy procesy
beatyfikacyjne dwch papiey, Piusa XII i Jana XXIII. Sprzgajc ze sob sprawy Piusa i Jana - skomentowa
w fakt Kenneth L. Woodward - papie Pawe VI nie rozwiza delikatnej kwestii kocielnej polityki, on j po
prostu odroczy 22.
Proces beatyfikacyjny papiea Jana XXIII wzi na siebie zakon franciszkanw, jezuitom za
powierzono los papiea Piusa XII. Do pokierowania procesami wyznaczono w roku 1965 dwch
wyspecjalizowanych witotwrcw, ojcw Paula Molinariego i Petera Gumpela, ktrzy, cho przekroczyli
siedemdziesitk, nadal pracuj nad tym zadaniem.
Kluczow rol odgrywa Gumpel, Niemiec arystokratycznego pochodzenia, ktrego rodzin
przeladowali nazici.
Jest relatorem (sprawozdawc), niezalenym, autonomicznym sdzi wyznaczonym przez papiea do
badania materiaw dostarczonych przez promotorw procesu beatyfikacyjnego. W cigu dwch lat, kiedy
przyjedaem pracowa w rzymskich archiwach, wielokrotnie z nim rozmawiaem, szukajc informacji. To
czowiek ogromnej inteligencji, dysponujcy rozleg wiedz o Piusie XII i jego czasach, fascynujcy i zarazem
zagadkowy. Zadaniem positio, czyli biografii, Eugenia Pacellego, ktr nadzoruje, jest zebra jak najwicej
rnorodnych uczonych (naukowych, jak lubi je nazywa) rozpraw. Po dowody trybuna beatyfikacyjny
zwrci si do setek osb, a zoone pod przysig szczegowe zeznania zebrano w wielu krajach wiata.
Zgromadzono i zbadano mnstwo dokumentw z licznych archiww europejskich. Materiay gromadzi si
nadal, ale nikt poza czonkami trybunau beatyfikacyjnego nie ujrzy positio a do chwili pomylnego
zakoczenia beatyfikacji.
Ale zanim do tego dojdzie, niewtpliwie nastpi okres wielkiej niepewnoci, czy i kiedy papie uzna
Pacellego za sug Boego, czyli zatwierdzi przedostatni faz procesu, w trakcie ktrej trybuna zbada
przypisywane kandydatowi cuda, wspierajce ogoszenie jego witoci. Znajcy Pacellego osobicie
Molinari i Gumpel czterdzieci lat po jego mierci nie maj wtpliwoci, e by wity. Zapewne lepiej z nich
dwch obeznany z dokumentami Gumpel, ktry wojowniczo broni sprawy Piusa XII, na stronach
midzynarodowego tygodnika The Tablet bardzo ostro zaatakowa jego krytykw 23.
W trakcie naszych licznych prowadzonych na przestrzeni miesicy rozmw nie pozwoli sobie na
najmniejsz krytyk wobec Pacellego. Moe to oczywicie oznacza, e do niepodwaalnego wniosku na
korzy kandydata przywioda go ogromna wiedza. Mam jednak wraenie, e swoje informacje zbiera nie
do wszechstronnie, a ekspertw dobiera nader selektywnie. Przyzna mi si na przykad, e nie tylko nie
przeczyta obszernej i bardzo wanej pracy Klausa Scholdera o konkordacie Watykanu z Trzeci Rzesz, ale
nie mia pojcia o jej istnieniu.
W dyskusji o wojennej przeszoci Pacellego, porwnujc konkurujce ze sob ksiki, pochwali
Piusa XII: wielko pohabione (1981) ojca Michaela O' Carrolla i Ostatnich trzech papiey i ydw (1967) Pinchasa
Lapide'a, za to z pogard wyrazi si o pracach Roberta Katza, Guentera Lewyego i Saula Friedlndera,
nazywajc je nieuzasadnionymi i oszczerczymi atakami na wielkiego i witego czowieka24.

170
Proces beatyfikacyjny Piusa XII wzbudzi w ubiegych latach krytyk z powodu zniknicia roli
adwokata diaba, niezalenego badacza, ktrego zadaniem byo gruntowne rozwaenie wtpliwoci wobec
sugi Boego. w brak adwersarza ma skompensowa wczenie do procesu krytycznych analiz kandydata,
na ktre pozwalaj nowe - datujce si od 1983 roku - zasady sporzdzania positio. Wydaje mi si jednak, e
ojciec Gumpel sta si tak zaprzysigym ordownikiem Pacellego, e nawet najbardziej naukowe krytyczne
argumenty, jak w przypadku Friedlndera, uwaa za niczym nieuzasadnione ataki25.
Ostatnie jego sowo w tej kwestii - w eseju opublikowanym w The Tablet - brzmi, i krytycy Piusa
XII (tacy jak Katz, Lewy i Friedlnder) powinni zda sobie spraw, e depcz uczucia katolikw, a tym
samym przeszkadzaj w deniach do budowy lepszych stosunkw Kocioa katolickiego z ydami.
Podobne wywody (katolickich krytykw Pacellego, o czym Gumpel dobrze wie, jest przecie bardzo wielu)
jedynie oddalaj relatora jego sprawy od roli uczonego historyka, umieszczajc go pord apologetw.
Jeeli pomidzy Kocioem katolickim a ydami powstan lepsze stosunki, to nie za spraw lepej
wiary w pojedynczy proroczy gos katolickiej apologetyki, lecz uwanego wsuchania si przez katolikw w
rozmaite wersje dziejw.
Dotarszy do koca mojej podry po yciu i czasach Pacellego, nie wtpi, e czny wyrok historii
ukazuje go nie jako wzr witoci dla przyszych pokole, ale niedoskonaego czowieka, na przykadzie
ktrego my, katolicy - oraz nasze stosunki z innymi religiami - zyskamy najwicej poprzez wyraenie szczerej
skruchy.

PODZIKOWANIA
Informacjami i radami szczodrze wspomogo mnie wielu uczonych i przyjaci. Szczeglnie dzikuj dr Mary
Heiman z uniwersytetu w Glasgow, lady Christian Hesketh, profesorowi Jonathanowi Reillyemu Smithowi z
uniwersytetu w Cambridge, Michaelowi Walshowi, bibliotekarzowi w londyskim Heythrop College, dr.
Adamowi Toozebwi z uniwersytetu w Cambridge, profesorowi Owenowi Chadwickowi z uniwersytetu w
Cambridge, Peterowi Glazebrookowi z Jesus College w Cambridge, Johnowi Thompsonowi z uniwersytetu w
Cambridge, Marjorie Weeks z Watykaskiej Komisji rodkw Spoecznego Przekazu, zmaremu Philipowi
Caramanowi z Towarzystwa Jezusowego, Danowi Grisewoodowi, Robertowi Boasowi, Jonathanowi
Cornwellowi, Gabrielle Cornwell, Dorothy Wade, Cathy Galwin, Pecie Dunstan z biblioteki Divinity School w
Cambridge, Johnowi Heilpernowi, anowi Harrisowi z uniwersytetu w Leicester, dr Johnowi Pollardowi z
Anglia University, jezuicie Pierrebwi Bletowi, jezuicie z Uniwersytetu Gregoriaskiego, zmaremu Robertowi
Grahamowi z Towarzystwa Jezusowego, Rollandowi Hillowi, dr. Gerardowi O'Collinsowi z Uniwersytetu
Gregoriaskiego, dr. Paulowi MacPartlanowi z Heythrop College w Londynie, zmaremu Peterowi
Hebblethwaitebwi, praatowi Charlesowi Sciclunie, Johnowi Wilkinsowi z The Tablet, Peterowi Gumpelowi
z Towarzystwa Jezusowego, Paulowi Molinariemu z Towarzystwa Jezusowego, Marcelowi Chapinowi z
Towarzystwa Jezusowego, archiwicie w watykaskim Sekretariacie Stanu, Felicity O'Brien, profesorowi
Johnowi Milbankowi z uniwersytetu stanowego w Wirginii, dr Catherine Pickstock z Emmanuel College w
Cambridge, praatowi Charlesowi Burnesowi, byemu archiwicie watykaskiego Tajnego Archiwum,
Davidowi Willeyowi z rzymskiej sekcji BBC, Jonathanowi Lewisowi, Simonowi Kiddowi, Henningowi
Grunwaldowi, Paulowi Masonowi i Carole McCurdy. Maszynopis tej ksiki wspaniaomylnie przeczytali dr
Eamon Duffy, profesor Nicholas Lash i dr Jonathan Steinberg, wszyscy z uniwersytetu w Cambridge. Ich
wyczerpujce uwagi niekoniecznie pokrywaj si z moimi wnioskami, ale tylko ja odpowiadam za bdy w tej
ksice. Musz rwnie podzikowa Peterowi Carsonowi i Robertowi Lescherowi oraz redaktorkom, Wendy
Wolf i Juliet Annan. Podczas zbierania materiaw do tej ksiki w Rzymie korzystaem z gocinnoci rektora,
personelu i studentw czcigodnego Kolegium Angielskiego. Dokoczyem j pisa w Cambridge, w Jesus
College, ktrego dyrektorowi i gronu naukowemu chc podzikowa za stworzenie idealnych warunkw do
pracy. Przede wszystkim za jestem wdziczny Crispinowi Ropebwi, bez ktrego niezmordowanych zacht
ksika ta nie ujrzaaby wiata dziennego.

171

PRZYPISY
Skrty, rda archiwalne
AAS
Acta Apostolicae Sedis
ADSS
Actes et Documents du Saint Siege relatifs la Seconde Guerre Mondiale (Akta i dokumenty Stolicy Apostolskiej dotyczce II wojny wiatowej),
Watykan 1965-1981
DRB
Dokumenty rzdu brytyjskiego z Archiwum Pastwowego w Kew
CJC
Codex Juris Canonici (Kodeks Prawa Kanonicznego), Rzym 1917
PZWB
Dokumenty dotyczce polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii
PZN
Dokumenty dotyczce polityki zagranicznej Niemiec
MSZ
Dokumenty brytyjskiego MSZ z Archiwum Pastwowego w Kew
Osborne Listy w posiadaniu lady Hesketh
SRS
Sezione per i Rapporti eon gli Statu Watykaski Sekretariat Archiwum Pastwowego
Teste
Zeznania w procesie beatyfikacyjnym Piusa XII, w posiadaniu Towarzystwa Jezusowego w rzymskim Borgo Santo Spirito
PROLOG
1. Teste, s. 229. Ksi Carlo Pacelli, siostrzeniec papiea, powiedzia trybunaowi beatyfikacyjnemu, e przez wikszo ycia wuj mierzy 178 cm i way
okoo 57 kilo.
2. C. Pallenberg The Vatican from Within, Londyn 1961, s. 27.
3. J. Lees-Milne Midway on the Waves: Diaries 1945-1949, Londyn 1985, s. 98.
4. Cyt. w: P. Hebblethwaite Paul VI, Londyn 1993, s. 339.
5. C. Dessain, red., Letters and Diaries of John Henry Newman, Londyn 1961, t.22, ss. 314-315.
6. Cyt. w: S. Friedlnder Nazi Germany and the Jews, Vol. I: The Years of Persecution, 1933-39, Londyn 1997, s. 49. Niemieckie rdo cytatu: Der
Nationalsozializmus: Dokumente 1933-1945, Frankfurt nad Menem 1957, s.
ROZDZIA 1. RODZINA PACELLICH
1. Najsolidniejszym opublikowanym rdem wiedzy o dziecistwie i rodzinie Pacellego s - oprcz, cytowanych za Teste, zezna w sprawie jego kanonizacji
- Articoliper ilprocesso, yciorys sporzdzony na potrzeby beatyfikacji przez jezuitw i opublikowany do uytku wewntrznego w Borgo Santo
Spirito w Rzymie w roku 1967. Inne rda to midzy innymi: I. Giordaniego Pio XII: Un Grande Papa, Turyn 1961,1. Konopatzkiego Eugenio
Pacelli: Kindheit und Jugend in Dokumente, Monachium 1978, N. Padellara Portrait of Pius XII, tum. ang., Londyn 1956, i J. Smita Pope Pius XII,
Londyn 1961.
2. Cyt. w: G. Trevelyan Garibaldi's Defence of the Roman Republic, Londyn 1928, s. 228.
3. Zob. passim D. Kertzer The Kidnapping ofEdgardo Mortara, Londyn 1997.
4. Cyt. w: C. Butler Vatican Council, Londyn 1962, s. 355.
5. Denzinger-Schnmetzer Enchyridion symbolorum definitionum declarationum, Rzym 1976, s. 508.
6. H. E. Manning True Story ofthe Vatican Council, Londyn 1877, s. 145.
7. Teste, s. 30.
8. Cyt. w: J.D. Holmes The Triumph of the Holy See, Londyn 1978, s. 160.
9. J.N.D. Kelly The Oxford Dictionary odPopes, Oksford 1987, s. 310.
10. N. Padellare Portrait of Pius XII, s. 10. u. Tame, ss. 10-11.
11. Tame, ss 10-11.
12. Cyt. w: Konopatzki Eugenio Pacelli, s. 34.
13. Cyt. w I. Giordani Pio XII, ss. 14-15.
14. Teste, s. 109.
15. Cyt. w: P. Lehnert Ich durfte Ihm dienen: Erinnerungen an Papst Pius XII, Wurzburg 1982, s. 9 i nn.
16. R. Leiber, SJ, Pius XII As I Knew Him" The Tablet, 13. XII. 1958.
17. Tame.
18. Cyt. w: B. O'Reilly Life of Leo XII, Londyn 1987, s. 483.
19. Encyklika Aeterni patris, 1879.
20. Teste, Elisabetta Pacelli (Rosignani), s. 3.
21. Cyt. w: P. Lapide The Last Three Popes and the Jews, Londyn 1967, s. 83.
22. Patrz G. Kisch The Jews in Medieval Germany: A Study of Their Legal and Social Status, Chicago 1949.
23. Na temat oszczerstw o wykorzystywaniu krwi niemowlt i profanacji hostii istnieje obszerna literatura. Zob. zwaszcza R. Po-chia Hsia The Myth of Ritual
Murder: Jews and Magie in Reformation Germany, Yale 1988.
24. Oremus at pro perfdis Judaeis: ut Deus at Dominus noster auferat velamen de cordibus eorum; ut et ipsi agnoscantjesum Christum Dominum nostrum. W tej
zmawianej w intencji ydw modlitwie w obrzdku trydenckim celebrant i wierni nie klcz tak jak zwykle.
25. Civilt Cattolica z 20.VIII. 1881, s. 478, z 3.XII 1881, s. 606 i z 21.1. 1882, s. 214.
ROZDZIA 2. YCIE UTAJONE
1. Patrz Articoli per il processo, Rzym 1967, s. 16; I. Giordani Pio XII: Un Grande Papa, Turyn 1961, ss. 31-32.
2. Patrz Articoli per il processo, s. 16.
3. Eugenio Pacelli La personalit a la territorialit delle leggi specialmente nel diritto canonico, Watykan 1912.
4. Teste, ss. 255-256.
5. Tame, s. 256.
6. Cyt. w: C. Falconi Popes in the Twentieth Century, tum. ang., Londyn 1967, s. 2.
7. G. Daly Transcendence and Immanence: A Study in Catholic Modernism and Integralism, Oksford 1980, s. 165.
8. N. Lash, Modernism, Aggiornamento and the Night Battle", w Bishops and Writers, pod red. Garretta Sweeneya, Cambridge 1977, ss. 55-56.
9. Cyt. w: G. Fogarty The Vatican and the American Hierarchy from1870 to 1965, Wilmington, Delaware, 1985,5. 178.
10. Cyt. w: O. Chadwick A History of Popes: 1830-1914, Oksford 1998, s. 357.
11. Cyt. w: Falconi Popes in the Twentieth Century, s. 54.
12. Cyt. w: Chadwick History of the Popes, s. 55.
13. Cyt. w: Daly Transcendence, s. 51.
14. AAS 40, 1907, ss. 593-650.
15. Tame, s. 631.
16. Motu proprio - Sacrorum antistium".
17. O. Collins Papai Power, Londyn 1997, s. 66.
18. Na temat Romola Murriego, zaoyciela ruchu Chrzecijaskiej Demokracji, patrz N. Padellaro Portrait of Pius XII, tum. ang., Londyn 1956, ss. 22-23.
19. H. Dal-Gal Pius X, Dublin 1953, s.234.

172

ROZDZIA 3. PAPIESKIE GRY O WADZ

1. W kwestii historycznego ta Codex Juris Canonici (Rzym 1917), dalej CJC, patrz C. Van de Wiel History of Canon Law, Louvain 1989, oraz J. Coriden An
Introduction to Canon Law, Nowy Jork 1990.
2. Patrz G. Feliciani, La Codificazione del Diritto Canonico e la Riforma della Curia Romana", w La chiesa e la societ industriale, cz. 2, pod red. E. Guerriera i
A. Zambarbieriego, w Storia della Chiesa, t. XXII/2, Mediolan 1990, ss. 293-315.
3. U. Stutz Der Geist des Codex Juris Canonici, Stuttgart 1918, s. 50.
4. Patrz CJC, kanon 246: Singulis Congregationibus praeest Cardinalis Praefectus vel, si eisem praesit ipsemet Romanus Pontifex, eas dirgit Cardinalis Secretarius; quibus
adjunguntur Cardinales quos Pontifex eis adscribendos censuerit, cum actiis necessariis administris. (Kadej kongregacji przewodniczy kardyna prefekt
albo jeli przewodniczy jej sam rzymski papie, to kieruje ni kardyna sekretarz. W jej skad wchodz wyznaczeni przez papiea kardynaowie
wraz z niezbdnymi asystentami).
5. CIC, kanon 1323: Fide divina et Catholica ea omnia credenda sunt quae verbo Dei scripto vel tradito continentur et ab Ecclesia sive sollemni judicio sive ordinario et
unwersali magisterio tanquam divinitus revelata credenda proponuntur. (We wszystkie te prawdy, zawarte w pisanym sowie Boym lub w tradycji i
podawane przez Koci do przyjcia w postaci uroczystych decyzji oraz w zwykym i powszechnym nauczaniu jako objawienia Boe, trzeba
wierzy fide divina et Catholica).
6. T. Lincoln Bouscarew, SJ, i Adam C. Ellis, SJ, Canon Law: A Text and Commentary, Milwaukee 1951, s. 743.
7. CIC, kanon 1325: Caveant Catholici ne disputationes vel collationes, publicas praesertim, cum acatholicis habeant, sine venia Sanctae Sedis aut, si casus urgeat, loci
Ordinarii.
8. G. Sweeney Bishops and Writers, Cambridge 1977, s. 208.
9. Patrz kanon 749.2, CJC, Rzym 1983.
10. Patrz R. Astorri, Diritto comune e normativa concordataria. Un scritto inedito di Mons Pacelli sulla decadenza degli accordi tra chiesa e stato, w Storia
contemporanea", 4. VIII. 1991, ss. 685-701.
11. Cyt. w: A. Rhodes The Power of Korne in the Twentieth Century, Londyn 1983, ss. 122-123.
12. E.E.Y. Hales, The Catholic Church in the Modem World, Londyn 1958, s. 252.
13. Cyt. w: N. Padellaro Portrait of Pius XII, tum. ang., Londyn 1956, s. 24.
14. Cyt. W: C. Falconi Popes in the Twentieth Century, tum. ang., Londyn 1967, s. 76.
15. Tame, s. 76.
16. Pacelli zastpi Benigniego 7 marca 1911 roku. Patrz E. Poulat Intergrisme et Catholicisme Integrai, Pary 1969, s. 258.
17. Rhodes The Power ofthe Rome, s. 225.
18. Cyt. tame, s. 224.
19. O Cardonie (niewtpliwie na podstawie wywiadu z tym kapanem) napisano
26 czerwca 1914 roku w L'Eclaireur de Nice". Inne wersje historii Cardona ukazay si
27 czerwca 1914 w paryskim Le Journal" i Echo de Paris".
20. Vatican SS [Segreteria di Stato] SRS: Austria-Ungheria (1913-1914), t. 448, ss. 26-29.
21. Tame, t. 448, ss. 3234.
22. Tame, t. 449, ss. 53-54.
23. Tame, t. 448, s. 34 i nn.
24. Tame, s. 38.
25. Tame, Serbia (Rapporti sessioni), 1914, t. 1186.
26. Tame, t. 1187.
ROZDZIA 4. DO NIEMIEC
1. A. Hasler How the Pope Became Infallible, Nowy Jork 1981, s. 253.
2. Cyt. w: H. Daniel-Rops A Fight for God, Londyn 1963, s. 241.
3. A. Hatch i S. Walshe Crown of Glory: The Life of Pope Pius XII, Londyn 1957, s. 62.
4. F. Johnston Fatima: The Great Sign, Exeter 1980, s. 28.
5. S. Antonio, La conciliazione ufficiosa: Diario del Barone Carlo Monti, 1914-1922, t. 2, Watykan 1997, s. 96.
6. SRS, Guerra Europa, 1914-1918,1, ss. viii, 17, t. Ili, ss. 50-51.
7. Tame, s. 62.
8. Tame, s. 64.
9. Relacja Theobalda von Bethmann-Hollwega w Betrachtungen zum Weltkriege, t. 2, s. 211 i na., cytowana w: Hatch i Walshe Crown of Glory, s. 62.
10. New York Times" z 17 padziernika 1922.
11. Patrz Hatch and Walshe Crown of Glory, s. 74.
12. N. Padellare Portrait of Pius XII, tum. ang., Londyn 1956, s. 41.
13. pfSRS, Germania, 1917, t. 852, ss. 2-5.
14. Tame, s. 4.
15. SRS, Germania, 1917, t. 853, ss. 6-7.
16. SRS, Baviera, t. 42, ss. 6, 9, 10.
17. Tame, s. 11.
18. Tame, s. 17.
19. SRS, Baviera, t. 42, s. 57. Pierwszy z ocalaych listw Pacellego z Monachium pochodzi z 3 lutego 1919.
20. SRS, Baviera, list Pacellego do Gasparriego z 18 kwietnia 1919.
21. Tame, s. 37.
22. Zob., na przykad, M. Martin Decline and Fall of tbe Roman Catholic Church, Londyn 1981, s. 262.
23. P. Lehnert Ich durfte Ihm dienen: Erinnerungen an Papst Pius XII, Wurzburg 1982, s. 15 i nastpne.
24. SRS, Baviera, ss. 46-47, wersja zrewidowana.
ROZDZIA 5. PACELLI I WEIMAR
1. S. Stehlin Weimar and the Vatican, New Jersey 1983, przyp. 275.
2. Patrz encykliki Leona XIII Diuturnum illud (1881) i Immortale Dei (1885).
3. Patrz H. Spiegelberg The Phenomenological Movement, Haga 1969, s. 228 268. Patrz rwnie M. Scheler Ilformalismo nelletica e letka materiale dei valori,
Mediohn 1996, a zwaszcza wstp Giancarla Caronella.
4. W sprawie midzywyznaniowych tendencji w partii Centrum i zawodowych zwizkach katolickich w opozycji do integrale" Stolicy Apostolskiej patrz H.
Hurten Deustche Katholiken, 1918-1945, Paderborn 1992, ss. 7-8.
5. Praca M. Schelera Sociological Reorientation and the Task oj German Catholics after the War (1915), cyt. w: K. Scholder The Churches and the Third Reich, tum.
ang., t. 1, Londyn 1987, s. 15.
6. Patrz Stehlin Weimar and the Vatican, s. ix.
7. Cyt. w: E.R. Huber i W. Huber Staat und Kirche, t. 2, Berlin 1976, s. 540.
8. Bulla papieska De salute animarum i towarzyszcy jej list apostolski Quad de fidelium z roku 1821.
9. SRS, Germania, t. 885, s. 3.

173
10. SRS, Germania, 1919, t. 885, s. 10.
11. Cyt. w: N. Trippen Das Domkapitel und die Erzbischofwahlen in Koln, 1821-1929, Kolonia i Wiede 1972, s. 504, cyt. w: Scholder The Churches and the Third
Reich, t. I, s. 5 9.
12. SRS, Germania, 1919, t. 885, s. 10.
13. Tame, s. 17.
14. Tame, s. 11.
15. Tame, s. 18.
16. Tame, ss. 1112.
17. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 61.
18. Cyt. tame.
19. Erzberger do Aversy, list z 2 marca 1917, cyt. w: Stehlin Weimar and the Vatican, s. 12.
20. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 61.
21. Patrz E.C. Helmreich The German Churches under Hitler, Detroit 1979, s. 98.
22. Patrz Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, ss. 62 i 249.
23. Tame, s. 62.
24. Cyt. tame, s. 62.
25. Stehlin Weimar and the Vatican, s.53.
26. Teste, s. 6 i nn.
27. Tame, s. 6.
28. Tame, s. 69.
29. SRS, Germania, 1921, t. 902, s. 9, wersja zrewidowana.
30. Tame, s. 20 i nn.
31. Wsplna rezolucja Kongresu Stanw Zjednoczonych nr 433 z roku 1920.
32. MSZ 371/43869/21.
ROZDZIA 6. BYSKOTLIWY DYPLOMATA
1. Scholder The Churches and the Third Reich, tum. ang., 1.1, Londyn 1987, s. 65.
2. L. Volk Das Reichskonkordat, Moguncja 1969, ss. 1113.
3. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 66.
4. Volk Das Reichskonkordat, s. 18.
5. Scholder The Churches and the Third Reich, t.1, s. 67.
6. The Tablet" 18.11. 1939.
7. MSZ Belgii, Allemagne, 17, Aspeslaugh do generaa de GufToryego, szefa belgijskiej delegacji przy Midzyalianckiej Komisji Kontroli Wojskowej, 12 lipca
1923 roku, cyt. przez Stehlina, s. 256.
8. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 69.
9. Tame.
10. PZWB, 19191939, seria druga, t. 5, 1933, Londyn 1956, s. 525.
11. P. Lehnert Ich durfte Ihm dienen: Erinnerungen an Papst Pius XII, Wrzburg 1982, s. 38.
12. A. Stahlberg Bounden Duty: Memoirs of a German Officer, 1932-45, Londyn 1990, ss. 36-37.
13. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 71.
14. Tekst konkordatu z Prusami, patrz W. Weber Die Deutschen Konkordate und Kir chew ertrage der Gegenwart, Getynga 1962, ss. 86-88.
15. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 72.
16. Cyt. w: Hatch I S. Walshe Crown of Glory, s. 85.
17. Teste,s. 54.
18. Lehnert Ich durfte, s. 42.
ROZDZIA 7. HITLER I KATOLICYZM NIEMIECKI
1. A. Hitler Mein Kampf, przekad Ralpha Manheima, Londyn 1993, s. 105-107.
2. Patrz Paul Hoser, Hitler und die Katholische Kirche, Vierteljahrshefte fr Zeitgeschichte", lipiec 1994, s. 483.
3. Cyt. w: F. Zipfel Kirchenkampf in Deustchland, 1933-1945, Berlin 1965,5.9, cyt. w: M. Housden Resistance and Conformity in the Third Reich, Londyn 1997, s. 46.
4. Patrz P. Hoser, Hitler und die Katholische Kirche, s. 485 i nn.
5. Rozwj katolicyzmu w latach dwudziestych, patrz E.C. Helmreich The German Churches under Hitler, Detroit 1979, s. 99 i nn.
6. Helmreich The German Churches, s. 100.
7. Patrz O. Heilbroner, The Disintegration of the Workers; Catholic Milieu", w The Rise of National Socialism and the Working Classes in Weimar Germany, red. C.
Fischer, 1997, s. 217.
8. Cyt. w: T. Abel Why Hitler Came into Power, Harvard 1986, s. 98.
9. Korespondencja ta pojawia si, na przykad, w ksice H. Mullera Katholische Kirche und Nationalsozialismus, Dokumente 1930-1935, Monachium 1963, ss. 1315. Przekad i dyskusja w: K. Scholder The Churches and the Third Reich, tum. ang., t. I, Londyn 1987, ss. 132-133.
10. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 134.
11. Przekad tame, s. 135.
12. Teste, s. 6 i nastpne.
13. Patrz H. Daniel-Rops A Fight for God, London 1963, ss 326-27 i Robert A. Graham The Vatican and Communism in World War II: What Really Happened?, San
Francisco 1996, s. 48 i nn.
14. Daniel-Rops A Fight for God, s. 327 i nn.
15. Cyt. w: J.D. Holmes The Papacy in the Modern World, Londyn 1981, s. 80.
16. Patrz L. Volk Das Reichskonkordat, Moguncja 1969, s. 45.
17. Tame.
18. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 149.
19. Bergen do MSZ, 2 czerwca 1930, Archiwum AA w Bonn, Botschaft Rom-Vatican, t. 143, cyt. tame.
20. G.A. Craig Germany 1866-1945, Oksford 1981, s. 533.
21. W. Patch Heinrich Brning and the Dissolution of Weimar Republic, Cambridge 1998, ss. 88-89 i nn
22. Patrz tame, ss. 2-4.
23. R. Morsey, Die Deustche Zentrumpartei", w Das Ende der Parteien, 1933, red. E. Matthias i R. Morsey, Dusseldorf 1960, s. 301.
24. Heinrich Brning Memoiren, 1918-1934, Stuttgart 1970, s. 358 i nn. Volk (patrz przyp. 16), jezuicki historyk i wielbiciel Piusa XII, nie chce wierzy, by
Pacelli by a tak niezrcznym politykiem. Morsey (patrz przyp. 23), na podstawie sporadycznych niecisoci w tekcie, wyraa wtpliwoci co
do samego spotkania. Ja natomiast (z uwagi na staranne porwnanie przeze dowodw zewntrznych i wewntrznych) skaniam si do
stanowiska Karla Scholdera przedstawionego w ksice The Churches and the Third Reich, t.I, 612: Nie ma wtpliwoci, e dobrze ukazuje on
intencje Pacellego", nie podzielam za obiekcji Volka zawartych w pracy Reichskonkordat, s. 48 i nn., i R. Morseya w Zur Entstehung, Autbentisytat
und Kritik von Brnings Memoiren, Opladen 1975, s. 45 i nn. Zastrzeenia drugiego z autorw w kwestii spotkania Pacellego z Brningiem s

174
maostkowe i nie w peni cise. Co prawda oglne zarzuty Morseya co do rzetelnoci pamitnika Brninga maj pewne podstawy, niemniej
wszystko przemawia za tym, e rozmowa przebiega tak, jak opisa to niemiecki kanclerz.
25. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 152.
26. Brning, Memoiren, s. 358.
27. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 15 2.
28. I. Kershaw, Hitler, 1889-1936, Londyn 1998, s. 339.
29. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 152; Brning Memoiren, s. 358.
30. Brning Memoiren, s. 358.
31. Tame, s. 359.
32. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 153; Brning Memoiren, s. 359.
33. Brning Memoiren, s. 359.
34. Tame, s. 360.
35. Rkopis Brninga, pamitniki, s. 351-352. Archiwum Polityki Zagranicznej Uniwersytetu Harvarda 93.4, cyt. w: Patch Heinrich Brning, ss. 295-296.
36. Brning Memoiren, s. 361.
37. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 153.
38. Meldunek Rittera przesany 20 grudnia 1931 roku do Monachium, cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 154.
39. Tame, s. 15 5.
40. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, t. II, s. 157.
41. Cyt. tame, s. 157.
42. Ludwig Kaas, Der Konkordatstyp des faschistischen Italien, Zeitschrift fr auslandisches ffentliches Reich und Volkerrecht" III. 1,1933, ss. 488-522.
ROZDZIA 8. HITLER I PACELLI
1. Cyt W: Scholder The Churches and the Third Reich, tum. ang., 11, Londyn 1987, s. 406.
2. Cyt. w: W. Hofer, red., Der Nationalsozialismus, Dokumente, 1933-1945, Frankfurt nad Menem 1957, s. 130.
3. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 240.
4. Cyt. tame, s. 243.
5. Cyt. w: L. Volk, red., Akten Kardinal Michael von Faulbaber, 1917-1945, Moguncja 1975, s. 715.
6. Cyt. W: E.C. Helmreich, The German Churches under Hitler, Detroit 1979, s. 237.
7. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 244.
8. Cyt. tame, s. 246.
9. O. ChadwickBtain and the Vatican dungtheSecond World War, Cambridge 1986, s. 86.
10. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 246.
11. Cyt. tame, s. 299.
12. Tame, s. 299.
13. Cyt. tame, s. 247.
14. Cyt. w: Helmreich, The German Churches under Hitler, s. 239.
15. Cyt. tame, s. 239.
16. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 253.
17. Cyt. w: W.L. Patch modszy, Heinrich Brning and the Dissilution of the Weimar Republic, Cambridge 1998, s. 301.
18. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 253.
19. S. Friedlnder Nazi Germany and the Jews, t. 1: The Years of Persecution, 1933-39, Londyn 1997, s. 42
20. Cyt. tame, s. 42. Cytat z Helmreicha The Churches and the Third Reich, ss. 276-277.
21. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 384.
22. Lehnert Ich durfte Ihm dienen: Erinnerungen an Papst Pius XE, Wurzburg 1982, ss. 28-31.
23. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 391.
24. Cyt. tame, s. 388.
25. Cyt. tame, s. 386.
26. Cyt. tame, s. 387.
27. Tame, s. 393.
28. Cyt. tame, s. 394.
29. Cyt. tame, s. 395.
30. Tame.
31. Cyt. tame, s. 398.
32. Cyt. w. L. Volk Kirchliche Akten ber die Reichskonkordatsverhandlungen, 1933, Moguncja 1975, ss. 82-85.
33. L. Volk Das Reichskonkordat vom 20. Juli 1933, Moguncja 1972, s. 231.
34. Patch Brning, ss. 302303.
35. R. Leiber, Reichskonkordat und Ende der Zentrumspartei, Stimmen der Zeit", 167, 1960-1961, s. 220.
36. R. Leiber, Pius XII As I Knew Him, The Tablet", 27. XII. 1958.
37. Przypisywany hrabiemu Harry emu Kesslerowi z Brning, cyt. w: J.-G. Vaillancourt Papal Power, Berkeley 1980, s. 191.
38. Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 402.
39. A. Kupper Staatliche Akten ber die Reichskonkordatsverhandlungen, 1933, Moguncja 1969, s. 166.
40. Tame, s. 175.
41. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 404.
42. Helmreich The German Churches under Hitler, s. 245.
43. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, 1.1, s. 404.
44. M. Burleigh i W. Wippermann The Racial State: Germany 1933-1945, Cambridge 1996, s. 138.
45. Patrz D.J. Goldhagen Hitlers Willing Executioners, Nowy Jork 1996.
46. G. Lewy The Catholic Church and Nazi Germany, Nowy Jork 1964, s. 282.
47. PZWB, 1919-1939, seria druga, t. 5, 1933, Londyn 1956, s. 524.
48. Tame, s. 525.
ROZDZIA 9. KONKORDAT W PRAKTYCE
1. K. Scholder The Churches and the Third Reich, tum. ang., 1.1, Londyn 1987, s. 495.
2. Cyt. w: E.C. Helmreich, The German Churches under Hitler, Detroit 1979, s. 253.
3. Tame, s. 254.
4. Cyt. tame.
5. Tame, s. 257; Scholder The Churches and the Third Reich, t. 1, s. 411.
6. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, t. 1, s. 502.
7. Cyt. w: Helmreich, The German Churches under Hitler, s. 259.
8. Patrz te M. Faulhaber Judentum, Christentum, Germanentum. Adventspredigten, gehalten in St Michael zu Mnchen, 1933, Monachium 1934.

175
9. Patrz Scholder The Churches and the Third Reich, t. 1, ss. 518-519; S. Friedlnder Nazi Germany and the Jews, Londyn 1997, ss. 47-48.
10. Cyt. w. Helmreich The German Churches under Hitler, s. 262; patrz te D.J. Goldhagen Hitler's Willing Executioners, Londyn 1996, ss. 47-48.
11. Cyt. w: Scholder The Churches and the Third Reich, t. 1, s. 519.
12. Cyt. w: Helmreich, The German Churches under Hitler, s. 262.
13. Cyt. tame; patrz te Scholder The Churches and the Third Reich, t. 1, s. 515.
14. Cyt. w: Helmreich, The German Churches under Hitler, s. 268.
15. Cyt. w: J.S. Conway The Nazi Persecution od the Churches, 1933-1945, Londyn 1968, ss. 90-92.
16. Cyt. tame, s. 270.
17. Cyt. w: D. Tardini Pio XII, Rzym 1959, s. 105.
18. Patrz N. Padellaro Portrait of Pius XII, tum. ang., Londyn 1956, s. 113.
19. C. Falconi Popes of the Twentieth Century, Londyn 1967, s. 239.
20. P. Preston A Concise History of the Spanish Civil War, Londyn 1986, s. 55.
21. Cyt. w: Padellaro Portrait of Pius XII, s. 117.
22. A. Hatch i S. Walshe Crown of Glory, Londyn 1957, s. 109.
23. Cyt. w: N. Perry i L. Echeverria Under the Heel of Mary, Londyn 1988, s. 178.
24. Padellaro Portrait of Pius XII, s. 122.
25. H. Daniel-Rops A Fight for God, Londyn 1963, s. 425.
26. Padellaro Portrait of Pius XII, s. 123.
27. Cyt. tame, s. 124; Hatch i Walshe, Crown of Glory, s. 121.
28. Cyt. w: S. Friedlnder Pius XII and the Third Reich, Londyn 1966, s. 7.
29. H. Daniel-Rops A Fight for God, ss. 332-335.
30. Cyt. tame, s. 333.
31. Cyt. w: J. Ridley Mussolini, Londyn 1997, s. 263.
32. Cyt. tame, s. 263.
33. Hatch i Walshe, Crown of Glory, s. 115.
34. Dziennik Spellmana, 22 grudnia 1936, cyt. w: J. Cooney The American Pope, Nowy Jork 1984, s. 107.
ROZDZIA 10. PIUS XI PRZERYWA MILCZENIE
1. Cyt. w: E.C. Helmreich The German Churches under Hitler, Detroit 1979, s. 276
2. Cyt. tame, s. 279.
3. C. Falconi Popes of the Twentieth Century, Londyn 1967, s. 228.
4. Udzia Pacellego, patrz Helmreich The German Churches under Hitler, ss. 280, 526 i nn.; K. Scholder A Requiem for Hitler, tum. ang., Londyn 1989, s. 112; S.
Friedlnder Pius XII and the Third Reich, tum. ang., Londyn 1966, s. 6 i nn.; L' Osservatore della Domenica", 28. VI. 1964; Falconi Pops, 228 i nn.; A.
Martini, Il Cardinali Faulhaber e l'enciclica di Pio XI contro il nazismo, Civilt Cattolica", 5. XII. 1964, passim.
5. Informacj t zawdziczam ojcu Peterowi Gumpelowi z Towarzystwa Jezusowego, ktry odegra rol kuriera.
6. Angielskie tumaczenie, opublikowane przez Catholic Truth Society, mona znale w On the Condition of the Church in Germany, Londyn 1937, s. 36 i nn.
7. Cyt. w: Helmreich The German Churches under Hitler, s. 281.
8. Cyt. tame, s. 280.
9. Cyt. tame, s. 282.
10. Cyt. tame.
11. L' Osservatore Romano", 19-20. VII.1937.
12. Bergen do Berlina, 23.VII.1937, PZN 1918-1945, seria D, vol. 1, ss. 990-992, cyt. w: Friedlnder Pius XII, s. 7.
13. Scholder Requiem for Hitler, s. 160.
14. Nota Weizsckera z 8 kwietnia 1939, cyt. tame, s. 161.
15. Cyt. w: N. Padellaro Portrait of Pius XII, tum. ang., Londyn 1956, s. 128.
16. M.Y. Herczl Christianity and the Holocaust of Hungarian Jewry, tum. ang., Nowy Jork 1993, s. 94.
17. Cyt. w: Helmreich The German Churches under Hitler, s. 294.
18. S. Friedlander Nazi Germany and the Jews, 1.1: The Years of Persecution, 1933-1945, Londyn 1997, s. 277.
19. Cyt. w: Padellaro Portrait of Pius XII, s. 129.
20. W sprawie szczegw zwizanych ze zleceniem napisania tekstw encykliki Humani generis unitas patrz G. Passelecq i B. Suchecky Lncyclique cachee de
Pie XI: Une occasion manquee de VEgliseface a lantisemittisme, Pary 1995; R. Hill, The Lost Encyclical, The Tablet", 8.XI.1997; Friedlnder Nazi Germany
and the Jews, t. 1, s. 250 i nn.
21. R. Hill, The Tablet", 8.XI.1997, s. 1453.
22. Cyt. w: P. Lapide The Last Three Popes, Londyn 1967, s 114.
23. Cite Nouvelle", 15.IX.1938.
24. Patrz D. Kerzer The Kidnapping of Edgardo Mortara, Londyn 1997.
ROZDZIAU. MROK NAD EUROP
1. W sprawie Kulturkampfu i jego porwna z niemieckim oporem wobec nazistw patrz D. Blackbourne The Marpingen Visions: Rationalism, Religion and the
Rise of Modern Germany, Londyn 1995, passim, a zwaszcza s. 106 i nn. Take O. Chadwick A History of the Popes: 1830-1914, Oksford 1998, s. 254 i
nn.
2. Blackbourne The Marpingen Visions, s. 116.
3. Cyt. tame, s. 117.
4. Tame, ss. 270-271.
5. Patrz N. Stolzfus Resistance of the Heart, Londyn 1996.
6. Patrz J.P. Stern Hitler: The FiXhrer and the People, Los Angeles 1975, s. 116; G. Lewy The Catholic Church and Nazi Germany, Nowy Jork 1964.
7. Patrz I. Kershaw Popular Opinion and Political Dissent in the Third Reich: Bavaria, 1933-1945, Oksford i Nowy Jork 1983, s. 340 i nn.
8. Stolzfus Resistance of the Heart, s. 147.
9. Cyt. tame.
10. Patrz M. Burleigh Death and Delverance, Cambridge 1994, s. 176 i nn.
11. Lewy The Catholic Church and Nazi Germany, s. 267.
12. N. Padellaro Portrait of Pius XII, tum ang., Londyn 1956, ss. 1-5.
13. Teste, s. 12.
14. C. Falconi Popes of the Twentieth Century, tum. ang., Londyn 1967, s. 215.
15. Tame.
16. Cyt. w: E.C. Helmreich The German Churches under Hitler, Detroit 1979, s. 299.
17. Patrz Padellaro Portrait of Pius XII, s. 133. Przytacza on, bez podania rda, myl papiea: avrebbero avuto rossore delproprio compartamento larvare.
18. Patrz N. Lo Bello Vatican Papers, Londyn 1982, s. 70.
19. G. Ciano, dziennik, s. 28.
20. Cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican during the Second World War, Cambridge 1986, s. 34.

176
ROZDZIA 12. TRIUMF
1. Patrz O. Chadwick Britain and the Vatican during the Second World War, Cambridge 1986, s. 54.
2. Cyt. tame, s. 42.
3. Tame, s. 36.
4. Cyt. tame, s. 45.
5. Cyt. tame, s. 43.
6. G. Zizola Quale Papa?, Rzym 1977, ss. 145-147, cyt. w. Chadwick Britain and the Vatican, s. 47.
7. N. Padellaro Portrait of Pius XII, tum. ang., Londyn 1956, s. 147; A. Spinosa LVltimo Papa. Mediolan 1994, s. 141.
8. F. Charles-Roux Huit ans au Vatican, 1932-1940, Pary 1947, s. 267.
9. Padellaro Portrait of Pius XII, s. 147.
10. Cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 56.
11. ADSS, ii, s. 420.
12. Tame, ss. 413-414.
13. K. Scholder A Requiem for Hitler, tum. ang., Londyn 1989, s. 161.
14. Cyt. tame, s. 161.
15. A. Rhodes T7ie Vatican in the Age of the Dictators, 1922-1945, Londyn 1973, s. 229 i nn.
16. H. Belloc, list z 22 marca 1939, cyt. w: AN. Wilson Hilaire Belloc, Londyn 1984, s. 358.
17. D. Woodruff w The Tablet", 18.111.1939, s. 358.
18. T. Driberg Ruling Passions, Londyn 1977, s. iii.
19. I. Giordani Pio XII: Un GrandePapa, Turyn 1961, s. 130.
20. The Tablet" 1 LIII. 1939, s. 314.
21. D. Woodruff w The Tablet", 18.111.1939, s. 358.
22. H. Walpole Roman Fountain, Londyn 1940, cyt. w: Driberg Ruling Passions, ss. 112-113.
23. Cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 47.
24. F. Charles-Roux do Bonneta, 9 marca 1939.
25. Cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 48.
ROZDZIA 13. PACELLI, PAPIE POKOJU
1. B. Wall Report on the Vatican, Londyn 1958, s. 71 i nastpne.
2. Cyt. w: G. Craig Germany, 1866-1945, Oksford 1981, s. 709.
3. Patrz AAS, t. 31, 1939, s. 130. Motto owo brzmi: Scutum coeruleum, quod in edio prae se ferat colore argenteo columbam tribus innixam montibus italicis e terra
marique prodientibus. Columba autem prefata gestet rostello olivae ramum. Immineant scuto Claves decussatae ac Tiara de more.
4. Tame, s. 149.
5. Tame, ss. 153-154.
6. MSZ 371/23790/110.
7. O. ChadwickBrifcwn and the Vatican dungthe Second World War, Cambridge 1986, s. 63.
8. Patrz PZN, seria D, ss. vi, 426-428.
9. ADSS, i (wyd. angielskie), s. 120 i nn.
10. Tame, s. 119.
11. MSZ 372/23790/133-134.
12. D. Alvarez i R.A. Gragam Nothing Sacred: Nazi Espionage Against the Vatican, 1939-1945, Londyn 1997, s. 143.
13. Tame, s. 149. Zobacz take D. Alvarez, Faded Lustre: Vatican Cryptography, 1815-1920, Cryptologia", t. 20, nr 2 (kwiecie 1996), ss. 97-131.
14. Alvarez i Graham Nothing Sacred, s. 150.
15. Chadwick Britain and the Vatican, s. 67
16. Tame, s. 70 i nn.
17. MSZ 371/23790/283.
18. Chadwick Britain and the Vathan, s. 72.
19. ADSS,i,s. 197.
20. Chadwick Britain and the Vatican, s. 73.
21. Cyt. tame, s. 74.
22. ADSS, i, ss. 242-43.
23. Oxford Companion to the Second War, ss. 905-906.
24. ADSS, i, ss. 263-264.
25. Cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 81.
26. MSZ 371/23791/27.
27. AAS, t. 31, 1939, s. 413 i nn.
28. Chadwick Britain and the Vatican, s. 84.
29. R. Graham, Summi Pontificus, Civilta Cattolica", (padziernik 1984), s. 139-140.
30. Zaangaowanie Pacellego w latach 1939-1940 w spisek przeciwko Hitlerowi, patrz: H. Deutsch The Conspiracy Against Hitler in the Twilight War, Oksford
1968; J. Fest Plotting Hitlers Death, Londyn 1996; M. O'Carroll Pius XII: Greatness Dishonoured, Dublin 1980; Chadwick Britain and the Vatican, s. 86 i
nn.; P. Ludlow, Papst Pius XII, die britische Regierung und die deustche Opposition im Winter 1939-1940, w Vierteljahreshefte fur Zeitgeschichte"
(1974), s. 229 i nn; dokumenty MSZ i DRB, stycze-luty 1940.
31. Deutsch The Conspiracy Against Hitler, s. 115.
32. MSZ 800/318/6.
33. Tame, 17.
34. DRB 65/11/159.
35. MSZ 800/318/25.
36. Tame, /27.
37. Tame,/34.
38. Tame,/36.
39. Patrz J.S. Conway, The Meeting Between Pope Pius XII and Ribbentrop", Historical Papers of the Canadian Historical Association, 1968, ss. 215-227.
40. Cyt. tame, s. 222.
41. Cyt. tame, s. 224.
42. Cyt. tame, s. 225.
43. Chadwick Britain and the Vatican, ss. 98-99.
ROZDZIA 14. PRZYJACIEL CHORWACJI
1. O. Chadwick Britain and the Vatican dung the Second World War, Cambridge 1986, s. 110.
2. ADSS, i, ss. 442-447.
3. Chadwick Britain and the Vatican, s. 111.

177
4. The Tablet", 30.VIII.1941.
5. Chadwick Britain and the Vatican, s. 114.
6. Informacja pochodzca z pracy J.F. Pollarda, The Vatican and the Wall Street Crash: Bernardino Nogara and Papal Finances in the Early 1930s".
7. Tame, s. 117.
8. ADSS, iv, ss. 63-65, 70.
9. Teza wysunita przez Chadwicka w Britain and the Vatican, s. 223.
10. Wdziczno Ciana, patrz ADSS, vii, s. 186.
11. Cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 227.
12. Cyt. w C. Falconi The Silence of Pius XII, tum. ang., Londyn 1970, s. 266.
13. J. Steinberg All or Nothing, Londyn 1990, ss. 179-180.
14. Cyt. tame, s. 276.
15. Tame, ss. 277-278.
16. Patrz te J. Morley Vatican Diplomacy and the Jews During the Holocaust, Nowy Jork 1989, ss. 147-165.
17. Falconi Silence, s. 308.
18. J. Steinberg, Types of Genocide? Croatians, Serbs and Jews, 1941-1945", w The Final Solution, pod red. Davida Cesariniego, Londyn 1996, s. 175. Steinberg
czerpie swoje dane z referatu wygoszonego w 1992 roku na XXII Dorocznej Konferencji Uczonych w Seattle w stanie Waszyngton.
19. Falconi Silence, s. 273.
20. Cyt. w: J. Steinberg All or nothing, s. 181.
21. Patrz Falconi Silence, s. 298.
22. Steinberg All or nothing, s. 30.
23. Tame, s. 132.
24. Falconi Silence, s. 318.
25. Steinberg All or nothing, s. 133.
26. Cyt. w: H. Butler The Sub-prefect Should Have Held His Tongue, red. R.F. Foster, Londyn 1990, s. 275.
27. Fakoni Silence, s. 303.
28. Tame, s. 304.
29. ADSS, viii, s. 250 i nn.
30. Tame, s. 259.
31. Tame, s. 307.
32. Cyt. w: Falconi Silence, s. 333.
33. Cyt. tame, s. 334.
34. S. Friedlnder Pius XII and the Third Reich: A Dokumentation, tum. ang., Londyn 1966, s. 109.
35. G.Riegner Ne jamais desesperer,Pary 1998,ss. 164-165.
36. Cyt. w: Falconi Silence, s. 335.
37. Cyt. tame, s. 382.
38. Cyt. tame, s. 388.
39. Cyt. tame, ss. 344-346.
40. Cyt. w: W. Purdy The Church on the Move, London 1965, s. 225.
41. Nota z 17 lipca Hasso von Etzdorfa z MSZ, cyt. w: R. Graham The Vatican and Communism during World War II, San Francisco 1996, s. 122.
42. W. Jochmann, red., Adolf Hitler: Monologe in Fhrerhauptquartier, 1941-1944, Hamburg 1980, s. 41.
43. Tame, s. 150.
44. Cyt. w: Graham The Vatican and Communism, s. 121.
45. Falconi Silence, s. 379.
46. Cyt. w: M. Carroll Greatness Dishonoured, Dublin 1980, s. 14.
47. Cyt. w: Falconi Silence, s. 124. 48. Cyt. tame, ss. 125-126.
49. J. Heenan Not the Whole Truth, London 1971, s. 101 i nn.
50. Graham The Vatican and Communism, ss. 134-35.
51. Cyt. w: Steinberg, Types of Genocide", s. 178.
52. Pius XII Selected Encyclicals and Addresses, Nowy Jork 1989, ss. 166 i 153.
53. Informacje w tym podrozdziale zaczerpnem z Suplementu do wstpnej analizy prb odzyskania i zwrcenia przez Stany Zjednoczone i aliantw zota
i innych wartociowych przedmiotw zrabowanych i ukrytych podczas II wojny wiatowej", ktry sporzdzi oficjalny historyk Departamentu
Stanu USA, William Siany. W przygotowaniu tego, opublikowanego do uytku wewntrznego przez Departament Gospodarki, Biznesu i
Rolnictwa, raportu uczestniczyli CIA, sze departamentw rzdu USA i amerykaskie Muzeum Pamici Holocaustu. W przypisach bd go
nazywa Skarbem ustaszw", ze wzgldu na brak numeracji stron zaopatrujc w literowe nagwki rozdziaw. Za moliwo zapoznania si z
tym materiaem jestem wdziczny profesorowi Jonathanowi Steinbergowi.
Patrz rwnie M. Aarons i J. Loftus Unholy Trinity: How the Vatican's Nazi Networks Betrayed Western Intelligence to the Soviets, Nowy Jork 1991, ss. 88-119.
54. Skarb ustaszw", D.
55. Akta operacyjne CIA, 11.X. 1946, cyt. tame, D 28.
56. Departament Sprawiedliwoci USA, Wydzia Kryminalny, Klaus Barbie and the U.S. Goverment: A Report to the Attorney General of the United States.
57. Akta operacyjne CIA, grudzie 1958, cyt. w: Skarb ustaszw", D, przyp. 31.
58. G. Sereny Into That Darkness: An Examination of Conscience, Londyn 1995, s. 273.
59. M. Linklater i inni, Nazi Legacy: Klaus Barbie and the International Fascist Connection, Nowy Jork 1984, ss. 137-38.
ROZDZIA 15. WITO PIUSA XII
1. AAS, t. 35, 1943, s. 23. Questo voto l'umanit lo deve alle centinaia di migliaia di persone, le quali, senza veruna colpa propria, talora solo per ragione di nazionalit o di
stirpe, sono distinate alla morte o ad un progressivo deperimento.
2. Biuletyn Watykaskiego Biura Prasowego, 6.X.1983, s. 2, cyt. w: P. Hebblethwaite Paul VI, Londyn 1993, s. 181.
3. Teste, s. 31.
4. Cyt. w: Hebblethwaite Paul VI, ss. 159-160.
5. Cyt w: M. Carroll Greatness Dishonoured, Dublin 1980, s. 68.
6. L. Gedda 18 Aprile 1948: Memorie inedite del'Artefice della Sconftta del Fronte Popolare, Mediolan 1998, s. 74.
7. Pastor Angelicus, dostpny na kasecie wideo w filmotece miasta Watykan.
8. J. Guest Broken Images, London 1949, s. 192.
9. w. Malachiasza i jego proroctwa wymyli w szesnastym wieku benedyktyski mnich Arnold Wion z Douai.
10. Cyt w: R Graham The Vatican and Communism in World War U, San Francisco 1996, s. 94.
11. W. Carr Angels and Principalities: Society for NT Studies, No. 42, Cambridge 1981, ss. 1-2.
12. Patrz F. Kerr, French Theology: Yves Congar and Henri de Lubac", w The Modern Theologians, red. D. Ford, Oksford 1997.
13. H. de Lubac Catholicisme: les aspects sociaux du dogme, Pary 1938.
14. H. de Lubac Corpus Mysticum: L'Eucharistie et 1 'Eglise au moyen age, Pary 1944.

178
15. W sprawie dyskusji na temat Corpus Mysticum de Lubaca i historycznych zmian w znaczeniu liturgii we wczesnym redniowieczu, patrz Kerr, French
Theology", s. 110, i C. Pickstock After Writing, Oksford 1998, zwaszcza ss. 158-164.
16. De Lubac twierdzi, e we wczesnym redniowieczu utracono cigo pomidzy tym, co mistyczne", a tym, co rzeczywiste" lub dosowne,
doprowadzajc do ich bezwzgldnego rozdzielenia, i e ponowne odkrycie owej cigoci moe doprowadzi do odtworzenia i pogbienia wizi
tych dwu sfer. Zob. Pickstock After Writing, s. 159.
17. AAS, t. 35,1943, s. 193 inn.
18. Tame, s. 203: Siquidem non omne admissum, etsi grave scelus, ejusmodi est ut - sicut schisma, vel haeresis, vel apostasia faciunt - suapte natura hominem ab Ecclesiae
Corpore separet.
19. Tame, s. 239.
ROZDZIA 16. PACELLI A ZAGADA
1. Cyt. w: L. Poliakov Harvest of Hate, London 1956, s. 17.
2. G. Lewy, The Jewish Question", w The Star and the Cross, red. C.T. Hargrove, Milwaukee 1966, s. 162.
3. Cyt. w: M. Gilbert Final Journey, Londyn 1979, s. 64.
4. Cyt. w: M. Gilbert Holocaust, Londyn 1987, ss. 281-282.
5. Cyt. w: J. Carroll, The Silence. The New Yorker", 7.IV.1997
6. Y. Bauer Jews for Sale: Nazi Jewish Negotiations, W4J, Yale T994, s. 69.
7. F. Kerr, French Theology: Yves Congar and Henri de Lubac", w Tlw Modern Theologians, red. D. Ford, Oksford 1997, s. 112.
8. Dziennik Osbornea cyt. w: O. Chadwick Britain and the Vatican during the Second World War, Cambridge 1986, s. 205.
9. S. Friedlnder Pius XII and the Third Reich: A Dokumentation, tum. ang., Londyn 1966, s. 104.
10. ADSS, ss. viii, 457.
11. List Osbornea do B. McEwan, 21 kwietnia 1942.
12. List Osbornea do B. McEwan, 11 czerwca 1942.
13. Dziennik Osbornea cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 206.
14. Dokumenty Tittmanna cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 207.
15. Chadwick Britain and the Vatican, ss. 208-209.
16. List Osbornea do B. McEwan, 31 lipca 1942.
17. List Osbornea do B. McEwan, 25 sierpnia 1942.
18. List Osbornea do B. McEwan, 18 wrzenia 1942.
19. List Osbornea do B. McEwan, 1 lipca 1943.
20. M. Marrus i R. Paxton Lewis, The Silence of Pius XII, film dokumentalny BBC. Vichy France and the Jews, tum. ang., Stanford 1995, ss. 250-251.
21. G. Lewy The Catholic Church and Nazi Germany, Nowy Jork 1964, s. 303.
22. Testes. 85.
23. Patrz filmowy dokument Jonathana Lewisa.dla serii Opinie", The Silence of Pius XII, BBC, 1996.
24. Gilbert Final Journey, ss. 159-160.
25. Tame, s. 278.
26. Cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 213.
27. List Osbornea do B. McEwan, 18 wrzenia 1942.
28. ADSS, v, s. 689.
29. Tame, s. 685.
30. Cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 213.
31. ADSS,v, s. 721.
32. Tame, s. 723.
33. MSZ 380/86.
34. Cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 216.
35. Cyt. tamie, s. 216.
36. Patrz W. Laqueur The Terrible Secret, Londyn 1980, s. 229.
37. Cyt. w: Chadwick Britain and the Vatican, s. 217.
38. Tame.
39. O. Chadwick, The Tablet", 23.111.1998, s. 401.
40. Oficjalny tekst po wosku, A AS, t. 35, 1943, s. 9 i nn.
41. W sprawie dyskusji nad wadami katolickiej doktryny spoecznej od Leona XIII po Jana Pawa II, zob. J. Millbank, Complex Space", w jego The World
Made Strange, Oksford 1997, ss. 268-85.
42. G. Ciano Diaries, tum. ang., Londyn 1947, s. 538.
43. Chadwick Britain and the Vatican, s. 219.
44. Tame, s. 220. Zob. te MSZ 371/34363; M. Gilbert Auschwitz and the Allies, London 1981, s. 105.
45. Chadwick, cytujcy sowa Tittmanna z listu do Cordella Hulla z 2 lutego 1943, Archiwa Narodowe, Waszyngton 866A/001/142.
46. Cyt. w: S. Shapiro, Hearing the Testimony of Radical Negation" w The Holocaust as Interruption, Edynburg 1984, ss. 3-4.
47. A. Cohen The Tremendum: A Theological Interpretation of the Holocaust, Nowy Jork 1981, s. 37.
48. ADSS, ii, list 53, s. 155 i nn.
49. AAS, t. 38,1946, s. 323.
ROZDZIA 17. RZYMSCY YDZI
1. Za historyczny opis tych wydarze jestem wdziczny autorowi In Breakin of Bread P. J. Fitzpatrickowi, Cambridge 1993, s. 274.
2. L' Osservatore Romano", 8. IX. 1943.
3. P. Blet, SJ, Pie XII et la Seconde Guerre mondiale daprs les archives du Vatican, Pary 1997, s. 241.
4. Za szczegy na temat tej obawy i deportacji wdziczny jestem R. Katzowi, autorowi ksiki Black Sabbath, Londyn 1969, ktra do dzi pozostaje
najbardziej miarodajnym opisem tych wypadkw.
5. Cyt. tame, s. 65.
6. Tame, s. 85.
7. Tame, s. 87.
8. O. Hacki, Pius XII, Nowy Jork 1951, s. 192.
9. Cyt. tame, s. 97.
10. Patrz J. Steinberg All or Nothing, London 1990.
11. Blet Pie XII, s. 243. Zob. te J. Lewis, The Silence of Pius XII, dokument filmowy BBC, 1996.
12. Cyt. w: Katz Black Sabbath, s. 197.
13. Tame.
14. Tame, s. 198.
15. Telegram Mollhausena do Ribbentropa z 7.X.1943, w Inland II Geheim, dok. E421524 - dokumenty niemieckiego MSZ, 1920-1945, w Archiwach
Narodowych w Waszyngtonie, cyt. w: Katz Black Sabbath, s. 202.

179
16. ADSS, ix, s. 505.
17. Tame, s. 506. Ho Riposto: La Santa Sede non porrebbe essere messa nella necessit di dire la sua parola di disapprovazione.
18. Volevo ricordargli che la Santa Sede stata, come egli stesso ha rivelato, tanto prudente per non dare al popolo germanico l'impressione di aver fatto o voler fare contra la
Germania la minima cosa durante una guerra terribile.
19. ...che la Santa Sede non deve essere messa nella necessit di protestare.
20. S. Wiesenthal Justice Not Vengeance, Londyn 1989, s. 5 5.
21. Cyt. w: E. Mollhausen La Carta Perdente, Rzym 1948, s 117 cyt. i tum. w: Katz Black Sabbath.
22. Depesza Weizsckera do Berlina, 17.X.1943, Inland II Geheim, cyt. w: Katz Black Sabbath, s. 215.
23. ADSS,ix,s.511.
24. Depesza Tittmanna do sekretarza stanu Hulla, 19.X. 1943, w: Stosunki Midzynarodowe USA, 1943, cyt. w: Katz Black Sabbath, s. 259.
25. MSZ371/37571/R10995.
26. MSZ 371/3725/19; O. Chadwick Britain and the Vatican during the Second World War, Cambridge 1986, s. 289.
27. ADSS, ix, s. 505.
28. Weizscker do Berlina, 28.X. 1943, w Inland II Geheim, tum. i cyt. w: Katz Black Sabbath, s. 287.
29. Tame, dok. E421515,cyt. w: Katz Black Sabbath, s. 288.
30. Materia ten zawiera manuskrypt Teste, s. 822 i nastpne, w posiadaniu kurii jezuitw w Borgo Santo Spirito w Rzymie.
31. Teste, s. 831.
32. Tame, ss. 832-833.
33. Tame, s. 832.
34. Tame, s. 834.
35. Tame, ss. 836-837.
36. Relacja wiadka w: Lewis, The Silence of Pius XII, film dokumentalny BBC.
37. Cyt. w: K. Scholder Requiem for Hitler: And Other New Perspectives on the German Church Struggle, tum. ang., Londyn 1989, s. 166.
38. Relacja w: Lewis, The Silence of Pius XII", film dokumentalny BBC.
ROZDZIA 18. ZBAWCA RZYMU
1. MSZ 371/43869/21, cyt. w: O. Chadwick Britain and the Vancan during the Second World War, Cambridge 1986, s. 290.
2. Wywiad z P. Gumpelem, SJ, 14.11. 1998.
3. List Osborne'a do B. McEwan, 3.1X.1944.
4. ADSS,x,s. 190.
5. Cyt. w: R. Trevelyan Rome '44: The Battle for the Eternal City, Londyn 1981, s. 227.
6. R. Graham, La rappresaglia nazista alle Fosse Ardeatine: P. Pfeiffer, messagero della carit di Pio XII, w Civilta Cattolica" 124 (1973), 4, s. 467 i nastpne.
7. M. Stern An American in Rome, Nowy Jork 1964, ss. 22-23.
8. Sunday Times" (London), 2.X. 1958.
9. O. Chadwick Britain and the Vatican, s. 302.
10. H. Macmillan The Blast of War, Londyn 1967, ss. 555-556.
11. Cyt. w: D. Tardini Pio XII, Rzym 1959, s. 79: Io non voglio collaboratori, ma esecutori.
12. Tame, s. 79.
13. J. Glorney Bolton Roman Century, 1870-1970, Londyn 1970, s. 58.
14. Teste, s. 340.
15. R. Braham The Politics of Genocide: The Holocaust in Hungary, t. 2, Nowy Jork 1981, s. 1068.
16. Tame, s. 1068-1069, cyt. w: H. Fein Accounting for Genocide, Nowy Jork 1979, s. 110.
17. Patrz tame, s. 1070.
18. ADSS, x, s. 328.
19. P. Lapide The Last Three Popes and the Jews, Londyn 1967, s. 153.
20. R. Braham, The Holocaust in Hungary: A Retrospective Analysis" w Genocide and Rescue: The Holocaust in Hungary, 1944, red. D. Cesarani, Oksford 1997,
s. 41.
21. Lapide The Last Three Popes, s. 161.
22. Braham The Politics of Genocide, s. 41.
23. D. Cesarani, wstp do Genocide and Rescue, s. 5.
24. P. Preston, Franco, Londyn 1995, s. 622.
25. AAS, t. 37, 1945, ss. 10-13.
26. Patrz Leon XIII, encyklika Libertas, z 20 czerwca 1818.
27. S. Magister La politico- Vaticana eTtalia, Rzym 1979, s. 98.
28. Vatican Pre-Election Activities, raport J. Grahama Parsonsa dla Departamentu Stanu USA, 16.1.1948 (865-001-2848A/VS).
29. Cyt. w: D. Keogh, Ireland, the Vatican and the Cold War", referat dla Instytutu Smithoniaskiego, Waszyngton, kwiecie 1988, ss. 21-22.
30. Tame, s. 34.
31. L. Gedda 18 Aprile 1948: Memorie inedite del' Artefice delia Sconfitta del Fronte Popolare, Mediolan 1998, s. 131.
32. Tame. S. 132.
33. P. Hebblethwaite, Pope Pius XII: Chaplain of the Atlantic Alliance?" w Italy and the Cold War: Politics, Culture and Society 1948-58, red. C. Dugan i C.
Wagstaff, Oksford 1995, s. 74.
34. Patrz J. Cooney The American Pope, Nowy Jork 1984, ss. 213-214, 414 i nn.
35. Patrz L' Osservatore Romano", 27.VII. 1947.
36. Cooney The American Pope, s. 214.
37. Tame, s. 253.
38. A. Riccardi, The Vatican of Pius XII and the Roman Party", Concilium 197 (1987), s. 47.
39. O. Chadwick The Christian Church in the Cold War, Londyn 1993, ss. 15-16.
40. J. Midszenty, Memoirs, Nowy Jork 1974, s. 50.
41. Tekst tumaczony, The Tablet", 19.11.1949.
42. Midszenty, Memoirs, s. 50.
43. Cyt. w: Chadwick The Christian Church in the Cold War, s. 71.
ROZDZIA 19. KOCI TRIUMFUJCY
1. R.Leiber, Pius XII As I Knew Him, The Tablet", 13.XII.1958.
2. AAS, t. 42, 1950, ss. 561-578.
3. Tame, s. 567.
4. Tame, s. 568. Zob. te dyskusj w: RA. Sullivan Creative Fidelity, Dublin 1996, s. 22.
5. J. Aveling The Jesuits, Londyn 1981, s. 360.
6. Cyt. w: F. Du Plessix Gray Divine Disobedience, Nowy Jork 1970, s. 70.

180
7. O historii represjonowania dominikanw pisze Thomas O'Meara, Raid on the Dominicans, America", 5.II. 1994. (O'Meara czerpie penymi garciami z F.
Leprieura Quand Rome condamne, Pary 1989).
8. Tame, s. 9.
9. Cyt. w: France Pagan?, red. M. Ward, Nowy Jork 1949.
10. Cyt. w: O'Meara, Raid on the Dominicans, s. 9.
11. H. Perrin Priest and Worker, tum. ang., Londyn 1965, s. 235.
12. Cyt. w: Gray Divine Disobedience, s. 70.
13. C. Davis A Question of Conscience, Londyn 1967, s. 76.
14. AAS, t. 42, 1950, s. 753 i nn.
15. E. Schlink, An Evangelical Opinion on the Proclamation of the Dogma of the Bodily Assumption of Mary, Lutheran Quarterly" 3 (1951), s. 138. Zob. te dyskusj
w: J. Pelikan Mary Through the Centuries, Yale 1996, s. 201 i nn.
16. The Tablet", 2o.X. 1951.
17. C. Staehlin, SJ, Apariciones: Ensayo Critico, Madryd 1954, s. 11.
18. Cyt. w: N. Perry i L. Echeverria Under the Heel of Mary, Londyn 1988, s. 232.
19. Cyt. tame, s. 233.
20. AAS, t. 42, 1950, s. 581.
ROZDZIA 20. WADZA ABSOLUTNA
1. Niedawne spostrzeenie kardynaa Franza Koniga w My vision for the Church of the Future, w The Tablet", 20.111. 1999, s. 426.
2. P. Acroyd T.S. Eliot, Londyn 1984, s. 286.
3. Teste, s. 102.
4. Tame, s. 334.
5. D. Tardini Pio XII, Watykan I960, ss. 137-138.
6. The Letters of Evelyn Waugh, red. M. Amory, Londyn 1980, s. 202.
7. R. Leiber, SJ, Pius XII As I Knew Him, The Tablet", 13. XII. 1958.
8. Teste, s. 89.
9. C. Pallenberg Tlie Vatican from Within, Londyn 1961, s. 33.
10. Teste,s. 219.
11. B. Learning Orson Welles, Londyn 1985, s. 351.
12. P. Hebblethwaite Paul VI, Londyn 1993, ss.260-261.
13. Teste, s. 37.
14. Tame, s. 249.
15. Tame, s. 210.
16. Informacj t zawdziczam Peterowi Gumpelowi z Towarzystwa Jezusowego.
17. CJC 813/2.
18. AAS, t. 48, 1958, s. 658.
19. Patrz R. Porter Greatest Benefit to Mankind, Londyn 1997, ss. 569-570.
20. Cyt. w: U. Ranke-Heinemann Eunuchs for Haven: The Catholic Church and Sexuality, Londyn 1990, s. 265.
21. Tame, ss. 265-266.
22. Hebblethwaite Paul VI, s. 258.
23. Teste, s. 229 i nastpne.
24. Informator twierdzi, e w roku 1953 wszystkim chopcom w szkole klasztornej benedyktynw w Fort Augustus w Szkocji polecano pisa tego typu
osobiste" listy do papiea.
25. Pallenberg The Vatican from Within, s. 35.
26. Teste, s. 276 i nn.
27. Tame, s. 227.
28. A. Guinness Blessings in Disguise, Londyn 1996, ss. 45-46.
29. Vent' Anni dalia elezione di Giovanni XXIII, red. Loris Capovilla, Rzym 1978, s. 13.
30. P. Lapide The Last Three Popes and the Jews, Londyn 1967, s. 227.
31. The Tablet", 18.X.1958, s. 340.
32. P. Hoffman O Vatican, Nowy Jork 1984, s. 25.
ROZDZIA 21. PIUS XII REDIVIVUS
1. Konstytucja dogmatyczna Lumen gentium. Patrz A. Flannery Vatican Council II: Conciliar Documents, s. 350 i nastpne.
2. Tame, s. 912: Konstytucja Duszpasterska Kocioa w wiecie wspczesnym", Gaudium et spes.
3. J. Cornwell The Thief in the Night, Londyn 1989, s. 200.
4. A. Hastings The Shaping of Prophecy, Londyn 1995, s. 105.
RDA, DYSKUSJA O MILCZENIU", WITO
1. J.S. Conway, How Shall the Nations Repent?, The Journal of Ecclesiastical History", t. 38, nr 4 (padziernik 1987), s. 596.
2. Jan Pawe II, Pamitamy: refleksje nad Shoah, Watykan, 12.111. 1998. Hod Josepha Nathana opublikowany pierwotnie w L' Osservatore Romano", 8.IX.1945,
s. 2.
3. R. Hochhuth Der Stellvertreter, Hamburg 1963.
4. Tame, akt I, scena 1,26.
5. Wedug Anthony'ego Rhodesa ( The Vatican in the Age of the Dictators, Londyn 1973, s. 551-552), rda Hochhutha ograniczyy siedo tekstu wykadu
wygoszonego w roku 1959 przez kardynaa Tardiniego, dwch artykuw ojca Leibera i biografii Piusa XII autorstwa syncego z nierzetelnoci
dr. Galeazziego, wydanej w Paryu, gdy nie chciaa jej opublikowa adna woska oficyna. Do tego doszy zwierzenia poczynione
Hochhuthowi podczas podry do Rzymu przez pewnego czonka kurii, ktry nie yczy sobie ujawniania swojego nazwiska, poniewa
przysig, e dochowa tajemnicy a do mierci".
6. E. Wiesel All Rivers Run to the Sea, Londyn 1997, s. 329.
7. Wywiad autorski z jezuit P. Bletem, przeprowadzony na Uniwersytecie Gregoriaskim w Rzymie 21 maja 1997.
8. G. Riegner Ne jamais desesperer: Soixante annees au service du people juif et des droits de Yhomme, Pary 1998.
9. Tame, s. 165.
10. ADSS, viii, s. 466 i nn.
11. G. Riegner Ne jamais desesperer, s. 166.
12. G. Lewy The Catholic Church and Nazi Germany, Nowy Jork 1964, s. 180.
13. C. Falconi The Silence of Pius XII, tum. ang., Londyn 1970.
14. Tame, s. 14.
15. Catholic Herald", 14. V.1965, cyt. w: P. Lapide The Last Three Popes and the Jews, Londyn 1967, s. 5.
16. Tame, s. 353.

181
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.

Tame, s. 223.
W. Laqueur Tlie Terrible Secret, Londyn 1980, s. 55.
Tame, s. 57 i nn.
Tame, s. 55.
Londyski Times", 20.V.1963, cyt. w: O. Chadwick Britain and the Vatican during the Second World War, Cambridge 1986, s. 316.
K.L. Woodward Making Saints, Nowy Jork 1996, s. 287.
P. Gumpel, Pius XII As He Really Was, The Tablet", 12.11. 1999, s. 204.
Tame.
Tame. s. 206.