Mete Tuncay - Eleştirel Tarih Yazıları

ELETREL TARH YAZILARI
METE TUNCAY
YAYINA HAZIRLAYANLAR H. BAHADIR TRK & H. EMRAH BER
NDEKLER
Mele Tuncay
Eletirel Tarih Yazlar

Liberte Yaynlar: 122 Libele Yaynlan, Nisan 2006 lk bask Aralk 2005 Liberte Yaynlar Tm haklan
sakldr. ISBN: 975-6201-06-1
Yayna Hazrlayanlar: H. Bahadr Trk,
H. Emrah Beri
Tasarm: Bura Kalkan
Kapak: Nilfer Korkmaz
Basn: Turhan Kilapevi Ofset Matbaaclk Tesisleri
Tel; (312) 341 18 13
Liberte Yaynlar
GMK Bulvar No: 108/16 06570 Maltepe - Ankara Tel: (312) 230 87 03 Faks:(312)230 80 03 e-ma:
liberte@liberte.com.tr www.liberte.com.tr
Sunu.......................................................................................7
zgemi.................................................................................8
A. Osmanl'dan Cumhuriyet'e.............................................9
Trk Siyasal Dncesinin Son Yz Ylnda Ana Ynelimin Ortak kmaz:
Dogmatizm..................................9
1293 Kanun-u Esasisinin Son Tdilleri.................................16
Osmanl Devleti'nde So! Akmlar ve Partiler.......................25
Hseyin Himi evresi ve Osmanl Sosyalist Frkas...........37
Siyasal Miras.........................................................................45
Siyasal Gelimenin Evreleri..................................................50
Ankara stikll Mahkemesinde Bir Heyet-i Fesadiye Davas ve Kuva-y
Milliye......................................................................97
B. Tek Parti Dnemi ve Kemalizm..................................121
Tek Parti Dneminde Basn................................................121
Atatrk'e Nasl Bakmak......................................................127
Atatrk'n Yntemi ve Ynetimi zerine..........................135
Atatrk Konusunda Yantlara Yant....................................144
kna (nandrma) Yerine Tecebbr (Zorlama).....................155
Sol Kemalizm'e Bakyor'dan [Bir Sylei]........................163
C. Trkiye'de Siyasal Kltr...........................................175
Laiklik.................................................................................175
Laiklik ve Halklk.............................................................183
Trkiye Cumhuriyeti'nde Siyasal Dnce Akmlar.........194
stanbul Adalar [Rumlara Dair]..........................................202
Yahudiler stne Bir Sylei..............................................209
Ermeni Sorunuyla lgili Bir Sylei....................................221
D. Trkiye'Din Eitim Sorununa Baklar......................228
Eitim, zelliklede Yksek retim stne Dnceler... 229
Tarih Yazmnn Baz Sorunlar stne Dnceler...........238
lk ve Orta retimde Tarih................................................245
E. Kitabiyal........................................................................257
Mahmut Gololu'nun Son Eseri..........................................257
Atatrk ve Tanyol................................................................263
O Zaman yle [mi] Gerekiyordu [?]...................................272
Niyazi Berkes'in Siyah-Beyaz Anlar................................278
Karabekir'in -Uur Mutncu'nun zin Verdii
Kadar- An [attklar................................................................282
Birinci Meclis......................................................................284
Sunu
H. Bahadr Trk ile H. Emrah Beri'in hazrlamay nerdikleri. nermekle de kalmayp eski yazlarmdan
seerek topladklar bu kitabn yaymlanmas beni pek mutlu etti.
Aslnda, ben fazla yazmadm. Balca iki kitabm var: Trkiye'de Sol Akmlar I: 1908-25 (ve //. 192536) ile T.C'nde Tek-Parti Yneliminin Kurulmas: 1923-31. Bunlarn ilki 1967'de (ve devam cildi 1991
'de), ikincisi de 1981'de kt. Her ikisinin sonradan geniletilmi eitli basmlar oldu. Ama ok eviri
yaptm: Aristoteles'ten D. Hume'a, Th. Jefferson'a, S. M. Lipset'e, E. Barker'a, Kari R. Popper'den, P.
Burke'e, I. Berlin'e, I. Diakonoff a kadar birok nemli yazarn yaptlarn Trke'ye evirdim. Ayrca
eviri editrlkleri yaptm. ki de antoloji derledim: Bat 'da Siyasal Dnceler Tarihi ( cilt) ve
Sosyalist Dn Tarihi (iki cilt). Tarih ve Toplum (1984-93) ile Toplumsal Tarih (1994-97) dergilerini
kurdum ve ynettim.
zyaamykm (benimle sylei yapan Aye ETdem ve Ycel Demirel arkadalarmn bir dipnotunda
belirttikleri gibi "monolog" niteliindeki) uzun bir metin halinde yaymland: "Bir Tarihinin Tarihesi"
[Cogito, Say 32 (Yaz 2002), s. 42-67).
Hibir siyasal partiye girmedim, her zaman muhalif kaldm; fakat yllar boyu sivil toplum kurulularnda
altm: Siyas limler Trk Dernei'nde, Helsinki Yurttalar Dernei'nde, Tarih Vakf'nda.
zgrlk, eitlik, drstle inandm iin, yapmaya altm incelemelerde hep eletirici oldum.
Genellikle kendi evremden vgler aldm, bakalar da bana sayg gsterdiler. Ne yazk ki, benim
almalarm ok az kii eletirdi. Bir istisnay burada memnuniyetle anmak istiyorum: Mete elik'in
Toplum ve Bilim dergisinin "literatr eletirisi" sayfalarnda yaymlanan "Mete Tuncay'n Trkiye'de Sol
Akmlar' zerine" balkl yazs (Say 78, Gz 1998, s. 244-52). Benim baka aratrmalarm da
kapsayan bu eletirinin ou savlarn hakl ve dndrc buldum.
Bu kitapta biraraya getirilen otuza yakn yaz, benim otuz yldr ilgilendiim sorunlarn bir panoramasn
verdikten baka, dn-celerimdeki deiim ve geliime de k tutuyor. Hazrlayanlara ve okuma
zahmetine katlanacak olanlara teekkr ederim.
Mete Tuncay
zgemi
Mete Tuncay, 1936'da stanbul'da dodu. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde okudu. Ayn
kurumda 1961'de Siyasal Bilimler Doktoru, 1966'da Siyasal Teoriler Doenti oldu. 1961'de Rockefeller
bursuyla Londra ktisat ve Siyasal Bilimler Okulu'nda incelemeler, 1967-69'da Ankara'daki Muhabere
Okulu'nda ve Harb Tarihi Dairesi'nde askerlik yapt. 1972-1973 yllarnda bir yl sreyle DSK'te
aratrma uzmanl grevini yrtt. 1974-75'te Kltr Bakanl Yaynlar ve Tantma Dairesi
Bakanlnda, 1975-77'de Mill Ktphane Danmanl'nda bulundu. 1979'da SSCB Bilimler Akademisi
konuu olarak Sovyetler Birlii'nde, 1979-80'de Fulbright bursuyla ABD'deki Stanford niversitesi
Hoover Kurumu'nda aratrmalar yapt. 1987-88'de Hr Berlin niversitesi Cari von Ossietzsky
Profesr oldu. 1967'de Trkiye'de Sol Akmlar 1908-1925 kitabn yaymlad. 1981'de Trkiye
Cumhuriyeti'nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas 1923-193! kitab basld. 1982'de (Skynetimce
toplatlan ve mahkemede akland halde imha edilen) Eski Sol zerine Yeni Bilgiler kitab yaymland.
1983'te baz yazlarn Bilinecei Bilmek'te toplad. Ayn yl ubat'nda 1402 sayl yasa uyarnca
niversiteden karld. 1990'da Mahkeme kararyla grevine iade edildi, ama kendisi emekliliini istedi.
1984 bandan itibaren on yl, aylk Tarih ve Toplum, 1994-96 arasnda da Toplumsal Tarih dergilerini
ynetti. Halen Bilgi niversitesi Tarih Blm Bakan.
A. Osmanl'dan Cumhuriyete
Trk Siyasal Dncesinin Son Yz Ylnda
Ana Ynelimin Ortak kmaz:
Dogmatizm*
Trkiye yz yldr, srasyla slamc, Pozitivist-Batc ve Sosyalist olmak zere dnce ikliminde
yaamtr dersem, sanrm, ok yanl bir genelleme yapm olmam. Bunlarn badamaz olduklarn,
birbirleriyle eit arlk tadklarn, Trk dncesinin bu evrelerden birini tamamladktan sonra
tekine girdiini, nn benzer llerde yaygnlk kazandn, yz yldan beri baka hibir dnce
akm domadn sylemek istemiyorum. Yalnzca, bunlar ana yneliler olarak ayrmak bana nemli
grnd.
Trk dncesi, en azndan yz yldr, hemen hibir alanda gerek anlamyla yaratc olmamtr -ne
zgn bir kuramsal yap ortaya koyabilmi, hatta ne de yabanc kkenli bir dnceyi yerli koullara
uyarlamakta ciddi bir baar gsterebilmitir. Aydnlarmz genellikle, epigon olmaktan ileri
gidememitir.
Bu iki tespiti yle balayacam: ada Trk dncesindeki ana akm iinde, dogmatizm ortak
bir parantez meydana getirmektedir. Dnrlerimizin benimsedikleri grlere dogmatike
balanmalar, eletirici ve dolaysyla yaratc olmamalarna yol amtr, ite, burada savunmaya
alacam tez, en sivri bir biimde byle zetlenebilir.
Hemen syleyeyim ki, bu bir eit zeletiridir. Bununla, Trk dncesine kar hakszlk etmeyi
amalamyorum. Hatta, nedenini ve arelerini aratrarak dogmatiklikten kurtulabileceimiz gibi,
safdilce bir umudum da var.
nce, dogmatizmden ne anladm aklamaya alaym. Dogmatizm, kukuculuun kar kutbudur.
Bu bakmdan nko-
Mete Tuncay
ulu, "nsanlarca bilinebilecek nesnel gereklerin varolduu" yolunda epistemolojik/ontolojik bir
metafizii kabul etmektir; bundan sonra "nitekim, o gereklik falan kuramla yanlmaz, sarslmaz bir
biimde kavranmtr" dersek, dogmatik bir tutum taknm oluruz. Verdiim tanmda nemli olan,
yanlmazlk, sar-slmazlk iddiasdr; yoksa onun yerine "hipotetik" bir tutum ta-knlsa, pekl bilimsel
bir kalba uyulmu olurdu.
Daha basite, dogmatizm kavramnn herhangi bir alandaki herhangi bir kuram stnde inatla
direnmek anlamna geldiini gryoruz. Ama acaba bu, baz alanlarda gelitirilen kuramlarn yapsal
gerei midir? yle olduunu sanyorum. Her trl dnce geree erimek ister; ama gerei bilgi
yoluyla deil de, inan yoluyla kavramaya alan yaklamlarda, yani bilime karlk dinde dogmatizm
doaldr.
Bilim alannda akl, din alannda duygu egemen olduu in, inanlan gerekler yanltmaz, sarslmaz
gereklerdir; bilinen gereklerse, ancak yanllklar ortaya karlncaya dein yle imiler gibi kabul
edilir.
Bu basmakalp szlerden sonra, urasn nemle belirtmek isterim ki, insandan ktna gre, hangi
alanda olursa olsun, her kuramn dayand bir "inan sistemi" vardr. Bunlarn yanll aklla
gsterilemez; dolaysyla, bilimsel kuramlarn gerisindeki inanlarda dogmatizmden bsbtn
kurtulmay bekleyemeyiz. Ancak bu deer yarglar, kalmalar gereken yerden teye, kuramn ampirik
ya da rasyonel olmak gereken asl bedenine karrsa, te o zaman kt olur.
Vahiye dayanan dinlerin, hatta ayrntlar bir yana, salt Tanr inancnn (deizmin) ciddi olarak
savunulabilecei kansnda deilim. nk, temel varsaymlar, ya ilkece bilinebilir nitelikte olan, ama
imdilik bilinmeyen, ya da zaten bilinemeyecek sorularn (ou kez, szde-sorulann) inan yoluyla
cevaplandrlmasna dayanmaktadr. Fakat bundan sonra, bir anlamda i tutarllklar olduunu, hi
deilse zlerine dokunmadan kendi ilerinde tutarl bir biimde yeniden formle edilebileceklerini
syleyebiliriz.
10

Dogmatizmin, bylece dinsel bir kuramda, balanabilirlik anlamnda olmasa bile, allmlktan gelen
bir doall vardr. Zihin zevkimizi, asl, din-d alanlardaki dinsel tutum incitmektedir. Burada,
slmiyet'in aklc bir din olduu iddiasn tartmaya gerek grmyorum. Btn dinlerin tarihlerinde
zaman zaman aklla temellendirmeye alldn biliyoruz; ama byle abalar hem gerekte dinin
zne aykr, hem de bounadr. Ayrca, slm'n Tanr sz saylan kutsal kitabnda son derece ayrntl
kurallar konulmu olmas, baka dinlere oranla onun daha dogmatik bir nitelik tamasn zorunlu
klmaktadr.
Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde Osmanl-Trk dncesinin ne lde slamc olduunu uzun
boylu anlatmayacam. u kadarna dokunmakla yetineyim ki, slmi renk, yalnz Bat etkisinde
adalama eilimini temsil eden ilericilerin karlatklar tepkide deil, bu ilericilerin kendilerinde de
vardr. Hem galiba, siyasal k yllarnda slmln stnde eskiden daha ok durulmu, dine daim
ok nem verilmiti. Batcln bizde slm'a kar dndkten sonra bile, dogmatik bir tutumla
benimsenmesi, belki kendi i nedenleri kadar, uzun yllar slamclkla yanyana ve onunla uzlatrlarak
savunulmasndan ileri gelmitir.
Bu noktada iki ey sylyorum: Biri, Trk Batclnn pozi-tivist olduu; teki, Pozitivizmin dogmatizmi
ierdii. Bizim Batclmzn, zellikle ttihat ve Terakki ideolojisinin bir devam olarak grnen
Kemalizm'in pozitivistlii benim fikrim deildir. Fikir tarihilerimiz oktan bu tanmlamada birletiler.
Bat dncesinin mutlaka pozitivist olmas gerekmez, elbette. Fakat Pozitivizmin, Batda 1789
ncesinin Akl ve Aydnlanma alarnn meru ocuu olduunu, onlarn iyimser akla inanlarn
srdrdn, bizim de siyasal ve toplumsal yapmz gerei, zellikle 1789'u hazrlayan dncelerden
etkilendiimizi unutmayalm. Dinden, byle bir kesin metafzik-dman programa gemek, eskilere
pek zor gelmi olmamal. yle ki, terminolojinin bile deitirilmesi gerekmemi, yalnz baz kavramlara
yeni bir yorum getirilmitir. Din yerine, bilime inanlmtr. Atatrk'n "Hayatta en hakiki mrit ilimdir"
szn alalm. Bura-
II
Mete Tuncay
dak ilim yeni bir terim deildi, din bilimi demekti; onun iin byle sylendiinde, arpc bir yan yoktu:
sanki dinn stnl bir kez daha aklanm oluyordu. Ayn szdeki irat etme deyimine de
dikkatimizi ekmek isterim. Ayrca, "aydn" diye evirdiimiz "mnevver" terimi de, bu ynden son
derece ilgintir. Bat dillerindeki zek adamnn yannda, bizim Tanrsal kla aydnlanm adammz
buram buram din kokar.
Pozitivizmin dogmatiklii iermesi, bir genel felsefe sorunu. Onun iin, imdi bu noktay tartmam
gerekli deildir, sanrm. ngilizce szcklerin zde ve anlamdalarn veren Roget's Thesaurus'tz
'dogmatism'in karsnda unlar yazl: Pozitivizm, pragmatizm, keyflik, diktatrlk...
Bu sunu iinde sosyalizm konusunu en sona braktm, nk sosyalist akm lkemizde slamclktan
da, Batclktan da daha yeni. Ama dogmatizm sorununu dnrken, benim kafamdaki sra bunun tam
tersineydi. Kendimi iinde saydm sosyalistliin baz kanatlarndaki dogmatizmden huzursuzluk
duymakla baladm. Trkiye'de solun gelimesi asndan en kritik bir dnemde, yani 1970 sonlaryla
1971 balarnda, dogmatik kanatlarn, tartmaya, dnmeye ak, daha hogrl gruplara ar
basmasna zlyordum. Evet, sosyalizmin baka lkelerde de dogmatik trleri -yahut sz de benim
gibi sosyalizmi tek bir akm sayyorsanz, yorumlar- vardr. Trk sosyalizmindeki dogmatik eilimin
baka lkelerdeki bu dogmatizmlerden esinlenmi, onlara yknme yoluyla meydana gelmi olmas,
kolay ve doru bir aklamayd. Ama bununla yetinmek istemedim. lkemizde sosyalist dnceyi
benimseyenlerin byk bir ounluu dogmatik tutumu seiyorsa, bu olgunun bir nedeni olmalyd.
("in kts" m diyeyim, yoksa "Neyse ki" mi bilemiyorum: sosyalistler arasndaki dogmatizm tek
ynl de deildi.)
Solda da niin ounlukla dogmatik modellerin seildiini aklamak isterken, aklma bizdeki Batcln
laik bir islmlk olduu gibi, bu eit sosyalistliin de yeni bir eski tr Batclk olabilecei geldi. tiraf
ederim ki, bu koutluu bana dndren, baz sosyalist eylemci genlerin, z itibariyle bizim tek
parti ideolojisini
12

diriltmek isteyen birtakm cuntac evrelerle g birlii yapmaya kalkmalar olmutu. Madem ki,
onlarla anlamay umabiliyorlard, yleyse ortak bir yanlar bulunmalyd. Bu ortak yann, metodolojik
adan "dogmatizm" olduuna karar verdim.
Sosyalizmin, biliyorsunuz, bilimsel bir sistem olma iddias da vardr. Biroklar, bundan, insan
toplumlarnn gelime izgisi iinde sosyalizmin kapitalizmi izleyen bir evre olmasn, znel etkenlerden
bamsz olarak gerekleme zorunluluunda bulunmasn anlarlar. Bana bu daha ok, tarih felsefesine
giren bir varsaym gibi grnyor. te yandan, sosyalizmin gerekten bilimsel bir yan olduunu da
dnyorum. Bilimsellik, herhalde sosyalizmin dayand deer yarglarnda deildir. nsanlarn insan
olma sfatyla eitlii bilimsel bir nerme deil, bir ahlk kuraldr. Bu gibi deerler stne kurulu olan
sosyalizmin, ancak ekonomik ve toplumsal gleri zmleyii bilimsel olabilir. Bundan sonra, sosyalist
bir dzenin kurulmas iin neler yaplmas gerekeceini belirten "eylem klavuzu" blm ise, mantksal
bir karmdan ibarettir.
Sosyalizm bize, toplumlarn maddi temelinin st yaplarn belirledii gibi bilimsel bir yaklam neriyor.
Bu ereve iinde, toplumumuzun zmlemesini yapmak, ekonomik glerin ve snfsal ilikilerin
niteliini ampirik olarak saptamak, bize dmektedir. Bunlar, ayr yerlerde ve zamanlarda doal olarak
baka bakadr. Byle bir grecelik deeri yokmu gibi, diyelim, 1920'lerin in'inde kurulan bir
sosyalizme gei modelini, 1970'lerin Trkiye'sinde uygulamaya kalkmak dpedz dog-matiklik olur.
Tpk, 1820'lerin Fransa'snda, 1870'lerin Almanya'snda geerli bir modeli 1920'lerde, 1930'larda
Batllamak iin Trkiye'de yrtmeye kalkmak gibi.
Sosyalizmin tarihinde nl bir sorun, tek lkede kurulup kurulamayacayd. 1840'larda, Marx ve
Engels, kapitalizmin o zamanki koullarna bakarak byle bir eyin olamayacan dnmlerdi.
1920'lerde ise, Lenin ve Stalin, dnyada tekelci kapitalizm dnemine girildiini syleyerek, yalnz
bana Rusya'da sosyalizmin kurulabileceine karar verdiler ve ustalarnn
13
Mete Tuncay
yargsyla kendilerine kar kanlar dogmatiklikle suladlar. Kapitalizmin nitelik deitirmesinin, buna
gerekten izin verip vermediini tartmayacam; fakat savunduklar ilke haklyd: ilgili koullar
deiince, sonu da deiebilir.
Sosyalizm ve dogmatiklik konusunda, ele alnacak daha birok sorunlar var. Bunlarn ayrntlarna
girmek istemiyorum. Yalnz, sosyalizm-dmanlarnn teden beri ileri srdkleri bir noktaya
dokunmadan geemeyeceim, Sosyalistler kendi saflarnda dogmatiklie kar karak, ellerindeki

kuramn eletirici ve yaratc bir biimde uygulanmasn savunduklar zaman, hasmlar bu esnekliin,
sosyalist retinin yanllnn kantlanmasndan kurtulmak iin benimsenmi bir kolaylk olduunu
sylerler. Bir kurama ne yaplrsa yaplsn yanllnn kantla-namayaca bir esneklik vermek elbet
yine dogmatizm olur.
Bence, sosyalist kurama belli bir deerler sisteminin gerekletirmesinin arac diye baklmal, kendi
iinde bir ama olmaya dntrlmemelidir. Bugn dayandklar kavramlar ve karmlar, gerekler
karsnda ie yaramaz hale gelirse, onlarda srar etmenin ne anlam olur? Evet, bilimsel bir kuram
bile, dogmatike savunarak bir din haline getirmek mmkndr. Ama byle bir ey olursa ve olmusa,
su kuramn deil, onu bu yolda kullananlarndr.
Moda akmlar deise de, dogmatizmin aramzda baat bir eilim olarak hkm srmesi, sanyorum,
gerekten dnmenin zor bir ey olmasndan ileri geliyor. Dogmatik olmak iin, ou kez, uslu bir
ocuk gibi sz dinlemek yeter; dogmatik olmamak iin ise, deneye yanla dnmeyi renmek
gerekir. Buysa, zgr bir siyasal ve toplumsal ortamn varlna baldr. Trkiye'de zgrlk srekli
olmam, ksa dnemler halinde parl-dayp snmtr. te yandan, bamsz dncenin bir n koulu
olan topluma bakaldrma eilimi bile, bizde yine bakalarna yknmeden ibaret kalm, bir trl
kendimize zg biimler kazanamamtr. Srt parkal, aya postall gen, nerede var diskotek
dkn akranlar kadar zgnlkten yoksundur, adeta onun kadar kolayna kamaktadr.
14
Eletirel Tarih Yazlan

Szlerimi bir kukumu belirterek bitirmek istiyorum. Bizler belki bireyi' aan glerin nemini
vurgulamakta abartmaya kayoruz Dorusu, ortam koullar ne olursa olsun, dogmatizmin zincirlerini
krmakta ve zgn yollar aramakta, bireysel yiitlie i dmyor mu?
15
1293 Kanun-u Esasisinin Son Tdilleri*
Yaptm bir alma srasnda, elimdeki Kanun-u Esas'yi (1916-17 yllarna ait olmakla birlikte, 1918'de
yaymlanan 68'inci basm) son Osmanl Devlet Salnamesi 'ndeki metinle karlatrdm. Bir takm
maddeler deiik kt. Bunun zerine, ikinci tertip Dslur'un son ciltlerini tarayarak, 7, 35, 69, 72 ve
76'nc maddeleri deitiren yasalar bulmam uzun srmedi. Ben o vakte kadar, . Gzbyk ile S.
Kili'nin Trk Anayasa Metinleri (Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1957) derlemesini kullanyordum.' S.
Feridun'un Anayasalar ve Siyasal Belgeler (st., 1962) derlemesine de baktm; orada da, Kanun-u
Esas'nin yalnzca 1909, 1914 ve 1915'teki tdilleri gsteriliyor, 1916-18 yllarndaki drt tdil
verilmiyordu. Bunun zerine, merak edip, Trk Anayasa Hukuku tarihini inceleyen belli bal kitaplar
kartrdm. Hibirinde bu deiikliklerden sz edilmiyordu :
Prof. Dr. Orhan Aldkat, Anayasa Ruhumuzun Gelimesi ve 1961 Anayasas (st. Hukuk R, 1973), 2.
bas., s. 68'de Kanun-u Esas'nin 1914'te kabul edilen son tdilinin stnde durmaktadr.
Prof. Dr. lhan Arsel, Trk Anayasa Hukukunun Umum Esaslar, /(Ankara, 1965), s. 40'ta, Vahdettin'in
1918 yl sonlarnda, 191 l'de yaplan 35'inci madde tdili sayesinde Meclis-i Meb'usan' kolayca
feshedebildiini ileri srmektedir. (Oysa, 35' nci madde 1916'daki bir deitirmeyle bsbtn
kaldrlm ve 7'nci maddeye fesih yetkisi yeniden konulmutur. 1918 feshi hakkndaki rade-i Seniyeye
de baktm: gerekten 7'nci maddeye dayanyor.)
Ord. Prof. Dr. Al Fuat Bagil, Trkiye'de Siyas Rejim ve Anayasa Prensipleri, I (st., 1957) adl
kitabnda, Kanun-u Esas'nin en son Haziran 1912 (tasdiki: Mays 1914) tdiline deinmektedir.
1
Bu yaptn 1982'de yaplan ve 1839-1980 yllarn kapsayan ikinci basmnda, Kanun-u Esas'nin son
dn deiikliine yer verilmitir: s. 84-85.
16

Prof. Dr. Hseyin Nail Kbal, Trk Esas Tekilt Hukuku Dersleri (st., 1962), s. 111'de keza en son
bu tdili belirtmekte, stelik Mays 1330 tasdikini 1915 diye evirmektedir.2
Ord. Prof. Dr. Recai Galip Okandan, Amme Hukukumuzun Ana Hatlar (st. Hukuk F., 1971), 5. bas.:
1915'ten sonraki tdillerden hi sz amamaktadr.
Daha gen kuaktan arkadalarm da, ayn yanlla kaplmlardr. rnein: Rona Aybay,
Karlatrmal 1961 Ana-yasas-Metin Kitab (st Hukuk F., 1963) ve Cem Eroul, Anayasay Deitirme
Sorunu (Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1974), s. 170. Eksiklik, deiikliklerin hepsi bu kadardr deyince,
yanllk oluyor. Nitekim, Dr. Burhan Grdoan, kinci Merutiyet Devrinde Anayasa Deiiklikleri,
Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt XVI, (1959), Say 1-4, s. 104-5'te, en son 1915 tdilini
inceledikten sonra, Gerek bu devrede [Sait Halim Paann sadaretinde] ve gerekse mteakip
sadrazamlar devrinde bir anayasa deiiklii vki olmamtr demektedir.
En sonunda, 1918 Martndaki de dahil olmak zere Kanun-u Esas deiikliklerinin hepsinden haberdar
olduunu gsteren bir hukukumuzu buldum.3 Bu, rahmetli hocam Prof. Dr. Yavuz Abadan'd. Onun,
Prof. Bahri Savc ile birlikte yaymlad, Trkiye' de Anayasa Gelimelerine Bir Bak adl kk kitapta,
kendi yazd blmde s. 50'ye baknz (Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1959). Ama, Abadan da iki Almanca
kaynaa gnderme yapmaktadr:
7
1330 yl, 13 Mart 1914'ien 12 Mart 1915'e kadar srer, ikinci tdilin tasdik tarihi olan 15 Mays 1330,
28 Mays 1914'e denk der. Baka birok kaynakta ise, Kanun-u Esas'nin nc tdilinin tasdik tarihi
(29 Knunusani 1330), 1914 diye evrilmektedir; oysa bu, II ubat 1915 demektir.
3
Tarihilerimizden Ord. Prof. Y. Hikmet Bayur ise, Trk inklb Tarihi.cilt III, ksm 4'te (Trk Tarih
Kurumu, 1967), Birinci Dnya Sava - yllarnda yaplan Kanun-u Esas deiikliklerine deinmekte ve
bunlardan, 9 Mart 1916 tarihlisinin stnde durmaktadr.
17
Mete Tuncay
Friedrich von Krealitz - Greifenhorst, Die Verfassungsgesetze des Osmanischen Reiches (Wien, 1919)
ve Gotthardt Jaeschke, De Entwicklung des Osmanischen Verfassungsgesetzes von den anfangen bis
zur Gegenwart, Die Weil des Islams (Berlin, 1923).
Ben bu durumun, lkemizde geerli bilgi retimi yntemleri bakmndan dndrc bir rnek olduu
kansndaym. stelik, Abadan'n yazs, Bagil'inki dnda, andm btn kitaplardan daha eski
tarihlidir. Abadan, Almanlardan reniyor; tekilerse, asl kaynaklara gitmedikten baka, bir
meslekdalarnn yazdklarn da okumuyorlar. Tek bir rnekten genelleme yapmann doru olmadn;
ayrca, zerlerinde durulmayan deiikliklerin, rnein 1909 tdilleri kadar nemli say lamayacaklarn
biliyorum. Ama, yine de, bu rahatsz edici bir saptamadr. stelik, sorunu biraz daha aratrnca,
elimizdeki hukuk kitaplarnda anlatlan ilk anayasal gelimeler konusunun, 1923'te Paris'te yaplan bir
doktora teziyle (Feridoun Fkry [Dnsel], le mouvement constitutionnel en Turquie et la loi sur
l'organisation fondamentale d'Angora - Presses unversitaires), 1929'da onun yaklamn aktaran bir
ders kitabndan (Ahmet Mitat, T. C. 'nde Hukuk-u Esasiye Hareketi - st.) bilinli ya da bilinsiz olarak
esinlendii de anlalyor, sanrm.
Bu yazda stnde duracam drt anayasa deiiklii unlardr:
/. Kanun-u Esasinin 5 aban 1327 Tarihli 76'nc Madde-i Muaddelesini Muaddil Kanun:
4 Cemaziylevvel 1334
25 ubat 1331 (9 Mart 1916)
Madde 76. Meclis-i meb'usan zasndan herbirine her sene itimai iin elli bin kuru tahsisat ve ehr
drt bin kuru zerinden azimet ve avdet harcrah verilir. Mddet-i itimain temdidi ve meclisin
fevkalde itimai halinde ayrca tahsisat
18

verilmez. Fesihten sonra itima' eden meclis azasna tahsisatn nsf verilir.
kinci Tertip Dstur, cilt 8, s. 483. Takvim-i Vekyi, No. 2466 (29 ubat 1331).
***
2. Kanun-u Esasinin 26 Rebilevvel 1333 Tarihti 7'inci Madde-i Muaddelesinin Tdili ile 2 Recep
1332 Tarihli 35'inci Madde-i Muaddelesinin Tayy Hakknda Kanun :
25 ubat" 1331 (9 Mart 1916)
Madde 7...................drt ay zarfnda bilintihap itima' etmek
zere Iedeliktiza hey'et-i meb'usann feshi hukuk-u mukaddese-i padi sabidendir.
Madde 35. Tayy edilmitir. kinci Tertip Dstur, cilt 8f s. 484. Takvim-i Vekyi, No. 2467 (1 Mart 1332)
***
3.
7 Zilhicce 1293 Tarihli Kanun-u Esas'nin
72'nci Maddesini Muaddil Kanun :
7 Mart 1332 (20 Mart 1916)
Madde 72. Mntehipler evsaf- matlubeyi haiz her Osmanly meb'us intihap edebilirler. Ancak bir kimse
ayn zamanda ten ziyade daire- intihabiyede namzetliini vaz' edemez.
kinci Tertip Dstur, cilt 8, s. 754. Takrim-i Vekyi, No. 2486 (20 Mart 1332)
***
4. Kamn-u Esas'nin 69'uncu Maddesini Muaddil Kanm :

8 Cemazylaher 1336 21 Mart 1334 (1918)
19
Mete Tuncay
Madde 69. Meb'usan intihab- umumsi drt senede bir kere icra olunur. ntihap olunan meb'uslarn
mddet-i meb'usiyeti drt seneden ibaret olup fakat tekrar intihap olunmak caizdir. Ancak drdnc
sene-i itimaiye orduyu hmayunun umum seferberliini mstelzm muhabereye msadif olduu halde
her iki mecliste aded-i mrettebin slsanyla mzakeresine ibtidar ve aded-i mrettebin ekseriyet-i
mutlakasyla kabul edilecek bir kanun ile mddet-i mezkre temdit olunabilir.
kinci Tertip Dstur, cilt 10, s. 176. Takvim-i Veky, No. 3187 (22 Mart 1334)
imdi de, bu deiikliklerin ne anlama geldiine bakalm.
1. Kanun-u Esas'nin ilk metninde, 76'nc madde, milletvekillerine her toplant yl iin 20.000 kuru
denek ve 5.000 kuru aylkl bir devlet memuru gibi yolluk verilmesini ngryordu. 1909 tdilinde
ald yeni ekle gre, ayn madde, yllk denei 30.000 kurua kartm, yolluu deitirmemi, ama
anayasada gsterilen (alt aylk) toplant ylnn dnda, fazladan toplanlrsa, aylk 5,000 kuru
zerinden ek denek verilmesini hkme balamtr. Bu kere, yllk denek 50.000 kurua
ykseltilmekte, fakat yolluun ayda 4.000 kuru aylkl bir devlet memuruna gre hesaplanmas
ngrlmektedir; ayrca, uzatma durumlar ve olaanst toplantlar iin ek denek kaldrlmakta,
ancak fesih kararndan sonraki toplantlar iin yar denek verilmesi kural konulmaktadr. (Ankara'daki
T.B.M.M.'nde ise, 5 Eyll 1920 tarihli Nisab- Mzakere Kanunu uyarnca, ylda bir kereye zg olmak
zere, yolluklar deitirilmemi -m. 7-, ama denekler 1916 tdilindekinin iki buuk katna karlm,
ayrca (drt aylk) toplant yl dnda Meclise devam edenlere ayda 100 lira ek denek verilmesi -m. 6hkme balanmtr.)
2. Padiahn haklarn sralayan 7'nci madde, Kanun-u Esas'nin ilk halinde, -bir sre
koymakszn- yeniden seim
20

yaptrmak kouluyla, Mecls-i Meb'usan'n gerekirse feshedilebileceini gsterirken; 1909 tdilinde, bu
hkm 35'inci maddeye (a) atfta bulunmakta, ay iinde yeni seimlere gitmek koulunu
getirmekte, bir de Meclis-i Ayan'n onaynn alnmasn istemektedir. Ayn maddenin 1914 tdilinde,
Padiahn 35'inci madde (b) uyarnca fesih yetkisinden baka, erteleme ve kapatmann toplam, yllk
toplant sresinin yarsn gememek ve o toplant yl iinde sresini tamamlatmak kouluyla, Meclis-i
Meb'usan'n toplanmasn geciktirebilecei ya da geici olarak kapatabilecei de ngrlmtr. 1915
tdiline gre, ayn madde, 35'inci madde uyarnca fesih yetkisi olmasnn yansra, Meclis-i Umum'nin
zamannda alp kapatlmas, olaanst toplantya arlmas, sresi ay gememek ve bir daha
tekrarlanmamak zere toplantnn ertelenmesi ve o toplant yl iinde tamamlatmak kouluyla belli bir
sre iin kapatlmas da, Padiahn kutsal haklar arasnda saylmtr. Bu kere, 7'inci maddenin
drdnc kez deitirilmesiyle, drt ay iinde yeniden setirip toplamak kouluyla, Padiahn Meclis-i
Meb-usan" feshedebilecei belirtilmektedir. 35'inci maddeye yaplan atf da, 35'inci maddenin
kendisiyle birlikte kaldrlmtr.
35'inci madde, Kanun-u Esas'nin ilk halinde, Bakanlar Kurulu (Hey'et-i Vkel) ile Meclis-i Meb'usan
arasnda bir konuda anlamazlk kar da, Bakanlar Kurulu srar ettii halde, meb'uslar ounluk oyuyla
ve ayrntl gereke gstererek, bakanlarn nerisini kesinlikle ve tekrar tekrar geri evirirlerse,
Padiahn isterse Bakanlar Kurulunu deitirebilecei, isterse de Meclisi yasal sresi iinde yeniden
setirmek kouluyla feshedebileceini belirtmektedir. 1909 tdilinde (a) ise, anlamazlk (ve
meb'uslarn kesin ve tekrar tekrar reddi) durumunda, Bakanlar Kurulunun ya bu karar kabul etmesi ya
da istifa etmek zorunluluunda olmas ngrlmtr; yeni Bakanlar Kurulu eskisinin fikrinde srar
eder ve Meclis gereke gstererek sz konusu neriyi yine reddederse, 7'nci madde gereince
seimlere gidilmek zere.
21
Mele Tuncay
Padiah Meclisi feshedebilecek, ama yeni gelen meclis de eskisinin grn benimserse, artk bu kere
Bakanlar Kurulu kendi grnde srar edemeyecektir. 1915 tdilinde (b) 35'inci maddenin aa yukar
ilk haline dnlmtr. Bu kere, ayrntl gereke gsterilmesinden ve tekrar tekrar reddin kesinlikle?
olmasndan sz edilmemekte, drt ay iinde yeniden setirip toplamas kouluyla Padiaha Meclisi fesih
hakk tannmaktadr. Ancak, yeni Mecls-i Meb'usan da eskisinin oyunda direnirse, geen tdilde
ngrld gibi, bu kararn kabul bakanlar iin zorunlu olacaktr. te, 1916 ylnn ikinci tdilinde,
35'inci madde bu haliyle kaldrlmtr.
3. 1916 ylnn nc tdilinde sz konusu edilen 72'nci madde ilk kere deitirilmektedir. Maddenin
zgn biiminde, semenlerin milletvekillerini ayn ilde oturan kiilerden (mensup olduklar daire-i
vilyet ahalisinden) semeleri ngrlrken, imdi bu koul kaldrlmakta, yalnzca bir kimsenin en
ok seim evresinde adayln koyabilecei hkm getirilmektedir.
4. 69'uncu madde de, ilk olarak, 1918'de tdil edilmitir. zgn metinde, bu madde ile, genel
seimlerin drt ylda bir yaplaca ve meb'uslarn yeniden seilebilecekleri ngrlmken,
bu kere, ek olarak, olaanst durumlarda dnemin uzatlmasnn yolu almaktadr. Buna gre, dnemin drdnc toplantyd, ordunun genel seferberliini gerektiren bir sava zamanna denk
derse, Ayan ve Meb'usan Meclislerinde ye tamsaysnn te ikisiyle grme alp, yine
tamsaynn mutlak ounluuyla Bu drt deiikliin ne gibi gerekelerle yapldn ve uygulamada
nasl kullanldn aratrmay, yazmn snrlar dnda tutuyorum.
Bunlardan baka, 1920 ylndaki son Osmanl Meclis-i Meb'usan'nm da Kanun-u Esas'nin geici
yasalara ilikin
22
Eletirel Tarih Yazdan

36'nc maddesini deitirmeye alt,4 fakat bu abalarn sonusuz kald anlalyor. Ayn Meclise
kabul edilen Misk- Millnin ise, bir Kanun-u Esas tdili saylp saylamayaca tartlabilir.5
1293 Kanun-u Esas'si, kinci Merutiyet dnemindeki yedi tdilinin dnda, 1924 Anayasasnn
kabulyle kesin olarak yrrlkten kaldrlna dein, B.M.M. tarafndan da eitli kararlarla
deitirilmitir. Kanmca, bu dnemde yalnz Nisab- Mzakere Kanunu ya da 1921 Anayasas deil,
Kanun-u Esas'nin herhangi bir hkmn deitiren birok karar, anayasal belge niteliini tamaktadr.
Bu anlayla setiim belgeleri, yaknda Trk Tarih Kurumu'nca yaym4
Bak. Do. Dr. Tark Zafer Tunaya, Osmanl mparatorluumdan T.B.M.M. Hkmeti Rejimine
Gei, st. Hukuk Fakltesi - Muammer Rait Sevi'e Armaan, (1956) ayr bas, s. 7.
3
Misk- Mill'nin, Kanun-u Esasfnin l'inci maddesi hkmyle ilikili olduu besbellidir. Fakat, bu belge
biimsel bakmdan bir deiiklik olmad gibi, Meclis-i Meb'usan iin yalnzca zel bir Hey'et-i
Umumiye Karar niteliindedir. Maamafih, Dr. S, Feridun, Anayasal ve Siyasal Belgeler adl kitabna,
Amasya Tamimi, Erzurum ve Sivas Kongreleri Beyannameleriyle birlikte, Misk- Mill'yi de almtr.
Belki btn bu belgeleri, anayasaya ilikin de facto deitirme yollar aan bildiriler diye grmek
gerekir. Ancak Dr. FeridurTun s. 37-38'de, Nurettin Peker, "stikll Sava (st., 1955), s. 91-95'ten
aktard metin hataldr. Misk- Mill'nin bu hatal metinleri hakknda bak. M. Tuncay, M. M.'mn
Birinci Maddesi stne, Birikim. Say 18-19 (Austos-Eyll 1976), s. 12-16. Yeni harflerle doru
metinler, o yazda ad geen Faik Reit Unat'n Aylk Ansiklopedi'deki makalesinden baka, Ahmet
Mitat'n yukarda anlan kitabnda ve T.Z. Tunaya'nn stteki notta gsterilen yazsnda ek olarak verilmitir. Bu istisnalar dnda, yine ilk kaynaklara gidilmedii iin, Misk- Mill'nin yanl metinlerinin
kitaptan kitaba aktarlagelmi olmas, yukarda deindiim bilgi retimi yntemlerimizin sakatlna bir
baka rnektir. Benim Birikim 'de kan makalem stne, I976'da toplanan Trk Tarih Kurumu
Kongresinde Do. Dr. Nejat Kaymaz tarafndan bir eletiri yaplmtr.
23
Mete Tuncay
lanacak olan Birinci B.M.M. 'de Anayasa Tartmalar adl derlememde toplamaya altm."
Bu kitap hibir zaman kmad. O zamanki Trk Tarih Kurumu Ynetimi, Prof. Dr. Tark Zafer
Tunaya'ya "1921 Anayasasnn Meclis Grmeleri"ni hazrlamasn sipari etmi, rahmetli Tunaya da, o
sralar isiz olduum iin, bu "parai grev"i bana vermiti, Ben, yukarda belirttiim gibi, yalnz 1337
Tekilat- Esasiye Kanunu'nun deil, Bakumandanlk Kanunu'ndan Ankara'nn bakent yaplmas
hakkndaki Heyet-i Umumiye Karar'na kadar bir ok yasama belgesinin Meclis tartmalarn derledim,
bana da bir sunu yazarak TTK'na teslim ettim. Kurum ynetimi, benim adm sakncal bulmu olacak
ki, ne kitab bast ne de bana bir deme yapt. Geri aldm klasr, kitaplarmn arasnda duruyor.
24
Osmanl Devleti'nde Sol Akmlar ve Partiler
Trkiye'de sol akmlar incelemeye 1908 II. Merutiyet devrimiyle balayacaz. Byle bir k noktas
semek, daha gerilerde gevek anlamyla "sol" asndan ilgilenmeye deecek bir ey olmad
anlamna gelmez. Bat'da kkleri Yunan aydnlanmasna, hatta brani nebilerine kadar uzanan,
Ortaa'da din kisveler altnda devam edip, kilisenin ekonomik temeli sarslnca, laikleen topyac
zlemler, eitlikten yana duygular; eski Msr'da, Babil'de, Roma'da balayp derebeylik Avrupa'snn
kyl ayaklanmalarnda sregelen, adalet adna aa snfn bakaldrmalar olduu gibi, Trk tarihinde
de bunlara benzeyen fikir ve hareketler vardr. Bu ynden, eitli tarikatlarn toplumsal ieriklerini
aratrmak, bugn bile treler arasnda kalntlarna rastlanan eitliki duygularn, Trklerin Orta Asya
gnlerindeki kkleri stne eilmek, Ahilik rgtn, Celali ayaklanmalarn incelemek pekl
saygdeer bir aba olabilir.
lk Sol Akmlarn z
Osmanl mparatorluu'nda, ok eskilerden beri ekonomik amal ii hareketleri olduu bilinmektedir.

ktisat Tarihi aratrma-larnda, (gm akelerin tai edilmesi suretiyle enflasyona gidildii zaman,
rnein, cami inaatnda alan senk-tralarn, yevmiyelerinin satn alma gc azald iin, topluca
ilerini brakarak kylerine dnmeleri gibi) tatil-i egal olaylarna kar sdr olmu pek eski padiah
fermanlar bulunmutur. Ne var ki, btn bu hareketler modern solcu bilinten yoksundur. iler,
ortaklaa karlarn koruma igdsyle hareket etmiler; yalnzca ekonomik olan amalar politik
boyutlara ulaamamtr. 19. yy'n sonlarnda balayan ilk amele tekiltlar da, ayn kalb devam
ettiren hareketlerdir.
Trkiye'de 19. yy'n son eyreinde, Kasmpaa tersanesinde ve Beykoz debbahanesinde savsaklanan
ii cretlerinin denmesini salamak iin grevler yaplmtr. Bununla birlikte, daha yzyln
ortasndayken, iilerin devrimcilie giriebilecekleri
25
M em Tuncay
fikri, hkmeti (gereksiz yerde) rktmtr. Nitekim, 1845 tarihli Polis Nizam'nn 12. maddesi,
emniyete u grevi vermekteydi: "ini gcn terk ile mcerret tatil-i mesalihi ibat garezinde olan
amele ve ii makutelerinin cemiyetlerinin def ve izalesiyle ihtilal vukuunun n kestirilmesi."
Osmanl-Trk aydnlar da, geen yzyl boyunca Avrupa'da gelien solcu fikirleri tanmam ve
benimsememi lerdir. Bu durumu aklamak iin, belki unlar sylenebilir. Osmanl mpara-torluu'na
Bat'dan zorlanan "Tanzimat" ve "Islahat" abalar, daha ok gayrimslim uyruklarn gvenliini
salamak amacna ynelmi olup, geni lde devletin d politikasyla ilgiliydiler. Yeni Osmanl ve
Gen Trk akmlarnda anlatmn bulan zihniyet ise, bundan ancak bir adm daha ileridir. Bu aydn akmlarn da temel sorunu "devletin beksn temin"; bulduklar balca are ise, "teceddt't. Burada
yenileme denildii zaman, mutlakyetten kurtulup merutiyete ulamak kastediliyordu. Bu demokratik
anlayn, biimsel bir "siyasal demokrasi" olarak dnld; solculua yol aacak bir "ekonomik
demokrasi" anlayna eriilemedii meydandadr.
Bar yollar izleyen evrimci bir sosyalizmin domas iin, nce siyasal zgrlk rejiminin kurulmas
gereklidir ve bu koul Merutiyete kadar gereklememitir. Daha ok yer alt karakterini tayan
devrimci bir sosyalistliin yrmesi iin de, -Bat'ya altan Merutiyete kadar- yeterince zaman
gememitir. Baka toplumlarn denemelerinden rendiimize gre, bu tr solcu eylem, yetikin bir
radikal aydn kadrosunun varlna ve uzun sren mutlakyeti bir bask rejiminin bu kadroyu gitgide
sertletirmesinde baldr; byle olursa, ilk gevemede solcu bir devrim patlak verebilir.
Yenileme modelini Bat'da arayan Osmanl-Trk aydnlar, bu lkelerdeki solcu hareketleri
grememilerdir, nk, -bir psikoloji terimi kullanmak gerekirse- sol onlarn "iliki erevesine (fratne
ofreference) girmemitir: sola baklmamtr ki, sol grlsn.
26
_

Bu bakmdan bir 1870 Paris Komn rneinin bile, solcu ieriine inilmeksizin, siyasal zgrlk
terimleriyle grlm olmas, ilgi ekici bir olaydr.
Yeni Osmanl ve gen Trk akmlarnn ekonomik sorunlarla ilgilenmeleri, milliyeti siyaset asndan ve
pragmatik bir biimde olmutur. Daha sonraki yllarda, Trk yneticilerinin dnya grn
nitelendirecek olan anti-emperyalist ve (aa yukar ayn anlamda olmak zere) anti-liberal ynelimler,
tomurcuk halinde, bu aydn evrelerinde domaya balamtr.
mparatorluun gayrimslim ve gayr-i Trk uyruklar ise, genel olarak kendilerini Osmanl devletiyle
zdeletirmemiler ve din-dil yaknlklar sebebiyle, Bat'y daha iyi renebilmi olmalar sayesinde,
solculuu da daha kolay tanmlardr. Bu bakmdan solun, ulusal kurtulu hareketleri gecikmi olan
Ermeni ve Bulgar aznlklar arasnda yaylmaya baladn da zellikle kaydetmek doru olur.
1908'in Getirdikleri
Trkiye'de solun, asl, II. Merutiyet'ten sonra ortaya kmas bir rastlant deildir. 1908 hareketini,
burjuva devrimleri kategorisinde grmek gerekir. Bunun iindir ki, ada sol, Bat'da 1789 devriminin
ertesinde olduu gibi, Trkiye'de de 1908-1925 dneminde domutur. 1908 devriminin oluumu,
phesiz ki, geni bir nedenler dizisinin sonucudur. Gzle grnen etkenlerin banda, on yldr
younlaan bir aydn muhalefeti ve onunla sk skya bal olarak ordunun (yani, subaylarn) tutumu
gelmektedir. Yakn gemiimizdeki pek iyi bilinen bir kalb andran bir biimde; II. Abdlhamit
ynetiminin, halk ktlelerine her ne kadar meru grnrse de, aydnlar kendisinden souttuu; ordunun da bir yandan toplum iindeki itibarn azaltt, te yandan -Alman yardmlaryla- madd gcn
artrd, devrimin byle patlak verdii sylenebilir. Bu aklama da, yanl deildir, ama yeterince
derinlemesine bir aklama da deildir.
19. yy'n ortalarna gelinceye kadar, Trkiye'nin toplumsal ve ekonomik yapsnn, kendine has
zellikler tayan bir dere27
Mete Tuncay
beylik dzeni olduu kabul edilebilir. 19, yy'da Osmanl devleti, gitgide daha ok Fransa, ngiltere,
Avusturya ve Rusya'nn ekonomik ve politik basklarnn arln duymaya balamtr. Yzyln
sonlarna doru, bu gruba gen Almanya da eklenmitir. Endstrilemi Bat, otarik bile olmayan ve
daha ok, bir zamanlar ticar yollar stndeki asker egemenliine yaslanan Osmanl ekonomisini hzla
kertmitir. Devlet hazinesinin kaynaklar kuruyunca, geni d istikrazlara bavurulmutur. Avrupa
sermayesi, Trkiye'ye akmaya balam ve bir yabanc bankalar ebekesi kurulmutur. Gelen sermaye,
daha ok pamuk ve ttn gibi tarm rnleriyle ilgilenmi, bu rnlerin d pazarlara tanmas ve
karlnda endstri maddeleri getirilmesi iin, demir ve denizyollarnda grld gibi ulatrma
sektrne de biraz el atlmtr. Bylelikle, yava yava bir yar smrge durumuna giren Trkiye'de,
ekonomik temel deiiklikler toplumsal snflar da geni lde etkilemitir.
Trkiye'de 1908 devrimi, ekonomik taban henz kurulmam bir milliyeti burjuva hevesiyle,
smrgelikten kurtulmak ve devlet gcn canlandrmak iin yaplmtr. Ancak, bu ynelim, iktidar
aldktan sonra, d glerin karsnda bir tarafa yaslanmadan ayakta durmay becerememi ve dnya
lsnde atan emperyalizmlerden birine balanmak zorunda kalmtr. Hem de, btn Yeni
Osmanl ve Gen Trk akmlar iinde gzlemlenen Fransz kltrel etkisi ve ngiliz merut monarisine
zenmelere ramen, ttihat ve Terakk'nin Almanya'ya yanamas, II. Ab-dlhamid modeline bir
dn temsil etmektedir. Bu durumun nedenleri, merutiyet dneminde yzeyde birtakm
kaynamalar olmakla birlikte, toplumun sosyoekonomik temellerinin dei-meyiinde aranmak gerekir.
En sonunda I. Dnya Sava, Trk milliyetiliini Alman emperyalizminin glgesinde ykseltme
dileklerini tam bir iflsa gtrmtr. Yalnz, urasna iaret edilebilir ki, Trkiye'de endstrilemi bir
altyap bulunsayd, genel savatan yenik kldktan sonra bile, Mill Mcadele'nin de, Cumhuriyetin de
siyasal tarihi ok baka olurdu.
28

1920'de resmen meydana atlan Anadolu Kurtulu Hareketi, bir bakma snf terimleriyle 1908'in
yeniden balatlmas demektir. Zaten, toplumsal zaman asndan byk bir ilerleme olmamtr. Ancak
bu kere, dmana kar Anadolu'da kurulan cephe, tredi sermaye dzenin tedirgin ettii tara
feodalitesyle, d smrlme balarn koparp yerli kaynaklar ileri bir endstri teknii kullanarak
iletmek isteyen milliyeti aydn tabakasnn ibirliine dayanmaktadr. Mill Mcadele'nin bitimine kadar
srdrlen, Halife-Sultana ballk fikri ve kurtulu ertesinde patlak veren atmalar gibi, ilk bakta
kolay anlalmayan olaylar, bu dengesiz koalisyonun zorunlu sonular diye grlebilir. Kurtulu Sava
srasnda, ounlukla stanbul ve zmir'de slenmi bulunan kozmopolit ticaret burjuvazisi, genel
olarak ulusal hareketi tutmamtr. Fakat zaferlerden sonra, bu snfn yeniden -tpk vaktiyle ttihat ve
Terakki'ye yapt gibi- Ankara evresini de kendi grne getirdii dnlebilir. rnein, bir 1923
zmir ktisat Kongresi'nde benimsenen liberal tutum, bu yorumun doruluuna tank olabilir. Memleket
iinde, ticaret yoluyla byk sermaye ktleleri birikmeden ve dardan geni apl yardmlar alnmadan
sanayi yatrmlar yapmann olanaksz grnmesi, Ankara milliyetilerini, kendi kendine yeterli bir
ekonomik yap kurma hedeflerine doru ilerlemekten alkoymu, Bat sermayecilii ve onun yerli
temsilcileriyle uzlamaya zorlamtr. Fakat, (solcularn pejoratif bir anlamda kullandklar deyimle)
komprador burjuvazi, bu kadaryla yetinmemi ve siyasal iktidar da milliyeti burjuvazinin elinden
almak istemitir. Bunun iin, daha ok kiisel nedenlerle ynetici kadrodan ayrlm birtakm nl
kimselerden yararlanm ve laiklik hareketinin rahatsz ettii dindar halk ktlelerinin tepkilerini
kullanmak yoluna gitmitir. O sralar ba gsteren bir din (kisvesi altnda, rk) hareketi, Ankara
hkmetine, dpedz varlna kar yneltilmi byle bir tehditten kurtulmak iin elverili bir frsat
olmutur. Nitekim, eyh Said ayaklanmas bastrlrken karlan Takrr-i Skn Kanunu'yla, hkmet
her trl siyasal muhalefeti ortadan kaldrmtr. Bylelikle, gerek anlamyla, Trk tarihinde bir siyaset
dnemi sona ermi ve bir idare dnemi balamtr.
29
Mete Tuncay
1925'ten sonra, siyasetin yeniden meydana kmas iin daha birok yl beklemek gerekecektir.
Trkiye'de (1913-1918 arasndaki be yl dnda) siyasetin uyguland bu dnem, birtakm sol
akmlara da sahne olmutur. Aslnda, 1908-1925 yllarndaki siyasetin genel ak iinde, bunlar pek az
nem tayan hareketlerdir. Hemen hibir zaman, bir halk hareketi olmak boyutlarna yaklalmam,
baz kk aydn evrelerinde kalnmtr. Burada yaplan yorum yanl deilse, Trk toplumunda II.
Merutiyet'in ve Cumhuriyet'in ilanyla denenen, altyapnn elverdii olanaklarn ilerisine devrimci

sraylar, Ba-t'nn -temelinde kapitalist endstriyalizmi bulunan- yaam biimine zeniten kaynak
almlardr. Etkili bir biimde herhangi bir toplumsal tabana basamayan btn ilk sol akmlar ise, esas
itibariyle bu ynelimi desteklemekten teye gidememilerdir. Bu destekleyi, daima iktidarlar hazr
olduklarndan daha ileriye itmek suretiyle ortaya kt iin, hkmetlerin solculara kar susturucu
tavr taknmalarna ve solcularn da hkmetlere kar genel bir zgrlk savana katlmalarna
alacak bir ey yoktur.
Trk Burjuvazisinin Dnce Yaps
1908'den nceki Osmanl monarisinin temsil ettii feodal dzen, doal ideolojisini leolojik bir siyaset
grnde, yani slamclkta bulmutur. Ekonomik temelinin zayflamas sonucunda varl tehlikeye
giren mparatorluu koruma emeliyle, bizim olan Hristiyan lkelerden bizim olmas gereken Mslman
lkelere doru bir kaydrma tasarlandnda da, bu slamc ynelim -II. Abdlhamid'deki gibi- bir
Panislmizm'e dnmt. 1908-1925 dneminde siyasi iktidar alan Trk burjuvazisinin doal
ideolojisi ise, milliyetiliktir. Bu ynelim de, uygulamada eitli aamalar geirmiti. Hrriyetin
lan'ndan hemen sonra, imparatorluun bekas, Trklerin ulusal duygular uyanm Rum, Ermeni,
Bulgar... aznlk topluluklaryla bir eit federatif yap iinde yaamalar umuduna bal
grndnden, Trk milliyetilii nceleri ok belirgin olmad. Ama, Balkan savalaryla bu hayal
bozulunca, oven bir tutum ar bast ve Alman emperyalizminin yardmyla Turan lksn
gerekletirmek, yani
30

Pan-Trkizm yoluyla imparatorluu srdrmek hevesi dodu. Kurtulu Sava yllarnda ise, Trk
milliyetiliinin uyruklar Misak- Mill ile snrland. 1908-1925 arasnda ortaya kan Trk solculuuna
gelince, bu da ancak Trk proletaryasnn doal ideolojisi olabilirdi. Fakat, Trk proletaryas
denebilecek tabakalar, o yllarda, gerekletirilmesi mmkn sosyalist bir programn toplumsal taban
olacak genilikte deildi. Aslna baklacak olursa, Trk burjuvazisi de, o dnemde milliyeti bir platformu kaldracak say gcnde olmaktan uzakt. Trkiye'de (komprador eidinden de olsa) kapitalist
saylabilecek insanlarn byk ounluu, Trk ulusundan deil, aznlk gruplarndan geliyordu.
Burjuvazi adna Trk olarak hemen yalnz memurlar ve zabitler vard. Fakat, kltr yoluyla, modern
teknolojinin vadettii zengin gelime imknlarn sezinleyen bu tabakalar, kapitalist olmak, yabanclarn
ve aznlklarn ekonomik hayattaki egemen yerlerini almak zlemini duymaya balamlard. Milliyetiliin iktisadi anlam da bundan ibaretti. Onun iindir ki, milli-yeti Trk burjuvazisi hedeflerine
ulaabilmek amacyla, kendi rkndan olan -fakat rejim terimiyle hasm durumda bulunan- feodal
unsurlara yanamak, onlarla uzlamak zorunda kalmt. Uzun bir sre, Enver Paa'da da, Mustafa
Kemal Paa'da da grlen slm'a kar dn verici tutum, aslnda byle bir koalisyon arayn
anlatmdr. Bunun gibi, solcular da zaman zaman burjuvaziye ve feodal snflara yaklamak
zorunluluunu duymular ve onlara gre, kendi programlarnda ulusa veya dinsel istemlere arlk
vermilerdir.
Bu genel ereve asndan, bizim Osmanl solculuu kategorimiz 11. Merutyet'n ilk yllarnda, yeni
iktidara gelmi burjuva snfnn temsilcilerine kar bir zgrlk sava iinde olumutur. Bu hkmet,
balangta ne slamcla yaklamt, ne de -potansiyel olarak iinde tad- milliyetilii ortaya koymutu. eitli milletlerden kurulu bir imparatorluu yaatma abas, iinde farkl rk ve dinlerden
yelerin yer ald devrin Meclis-i Mebusan ve yan'nda anlatmn buluyordu. Bu durum, devletin
muhafazakr ve Mslman unsurlar arasnda doal bir tepki dourmutu.
31
Mete Tuncay
Bat'da nce ticari, sonra sna karakterde bir burjuvazinin dogmas ve toplumda egemen olmas, nasl
dinle zorunlu birtakm srtmelere, atmalara yol amsa, Trkiye'de de Batllama hareketi buna
benzeyen eilimler yaratmtr. Bu bakmdan, Trk toplumunda saltanatn ve hilafetin ilgasryla din ve
devlet ilerinin ayrlmas, yani "laiklik devrimi", halk ktlele-riyle ynetici aydn kadrolar arasnda
gzlemlenen souma olaynn ilk nedeni deil, son halkalarndan biridir. Modernlemenin bandan
beri, bu ynde bir yabanclama olmutur. Denilebilir ki, yeni Osmanl aydnnn bilgisi, slmi din bilimi
olmad andan itibaren halktan kopma balamtr. te II. Merutiyet boyunca ilemeye devam eden
bu sre iinde, ttihat ve Terakki'nin, Mslmanlar birinci planda yer almaktan karan
imparatorluku enternasyonalizmi, ktlelere fazla ileri giden bir hareket olarak grnmtr.
Osmanl Solculuu ve Anadolu Solculuu
Aslnda iktidarn temsil ettii zihniyetten daha ileri bir ideoloji adna meydana kan Osmanl
sosyalistleri, bir yandan milletleraras bir solcular dayanmasn savunurken, bir yandan da (frsat
denebilecek bir tutumla, ksa vadede iin kolayna kaarak) slm tepkiden de yararlanmann yolunu
aramtr.
Bat'da kapitalizme kar dinin gemiten gelen tepkisiyle, solun gelecek adna sz syleyen tepkisinin
birleerek rnein Hristiyan sosyalizmlerini tretmesi gibi; Trkiye'de de kapitalizmin souk
materyalizmine kar, insan ve dil bir dnya grne dayanan ve ilkede, halkla birlik olunmasn
ngren solcu fikirler duyulur duyulmaz, bunun slmlkla zde olabilecei (belki, modernlemenin
halkla aydnlar arasnda ykt kprleri yeniden kurmak umuduyla) nce din cephesinde
dnlmtr.
Hilmi evresinin, sosyalizmi Mslmanln bir gerei olarak tantmaya kalkmasnn temeli bu
noktadadr. Zamanla, ttihat ve Terakki'nin Trk milliyetiliini gitgide daha sivri terimlerle belirgin hale
getirmesi, Osmanl solcularnn bu iten tutarsz tavrlarn daha da kuvvetlendirmi ve iktidar, hem
yeterince en32

ternasyonalist, hem de yeterince slamc olmad iin tenkit edilmitir. Daha sonra hkim tabaka,
milliyetiliini dincilikle de rtmeye alnca, bu kere solcular yaplan ie (Hrriyet ve tilf evresiyle
birlikte ve bsbtn haksz olmayarak) samim deil diye kt gzlerle bakmlardr.
Anadolu solculuuna gelince, bu, toptan genelleme yapmaya elverili olmayan zoraki bir corafya
kategorisidir. zmleme amacyla, yle bir yeniden-smflama doru olabilir: Yeil Ordu Cemiyeti'yle
Resmi Trkiye Komnist Frkas, Yeil Ordu'nun Nazm Bey kolu ile Trkiye Halk tirakiyim Frkas'nn
birinci dnemi. Gizli Trkiye Komnist Partisi ile Suphi'nin tekilat ve Trkiye Halk tirakiyn
Frkas'nn ikinci dnemi. Bu gruplarn nde de ortak olan zellik, bir d dmana kar giriilen ulusal kurtulu hareketinde feodal, burjuva ve proleter unsurlara dayanarak, elbirliiyle, snflararas bir
hareket yapmak isteidir. Ancak, benzerlik burada bitmektedir. Hareketin yarn bakmndan bu
unsurlara verilen arlk farkldr. Birinci grubun solculuu, sosyalist szl geliigzel kullanmaktan
ibaret grnmektedir. Mill mcadele ynetiminin belli bir dnemdeki politikasnn ifadesinden baka bir
ey olmayan bu anlayta, ulusal burjuvazinin kar en bata gelir; feodal din unsur bilinli olarak
geici bir sre iin kullanlmaktadr; ezilen tabakalarn sosyalist zlemlerinin ise, ulusal egemenliin
tamamyla gerekletirilmesi halinde kendiliinden doyum bulaca sanlmakta, hatta "komnizm"e
erimek iin snf mcadelesini art grenlerin yanld samimi olarak iddia edilmektedir. kinci grupta
feodalite-burjuvazi-proletarya koalisyonu, ilkindeki gibi bir hareket noktas olarak anlmakta, fakat
zamanla anti emperyalist mcadele tasfiye edilince, anti kapitalizmin de ar basaca, bu durumun
sosyalizmin gelimesine yol aaca umulmaktadr. nc grubun bu orta duraktan fark, bir zlemi
gerekle kartrarak dinci-feodal unsuru geri plana atmas ve onun yerini sosyalist bilinlenme sreci
iinde bulunan emekilerin doldurduu varsaymna bel balanmasdr.
33
Mete Tuncay
Anadolu mcadelesi, bir halk hareketi olmak yolundaki baarsn, phesiz Osmanl demokrasinden
hem daha mill hem daha din olabilmesine borludur, bir bakma, bu durum TBMM'nin Mechs-i
Mebusan'a oranla, sosyal zaman izgisi stnde daha geride olmas demektir. Fakat, solcu anlayn
halklk yn, bu g sentezin ileyebilmesini salayan teorik malzemeyi getirmitir.
Anadolu solculuunun nc grubuyla yakndan ilgili olan, stanbul'daki Aydnlk evresi ise, sosyal
snflar ve rejimler bakmndan nerede durduunu daha ak olarak gstermektedir. Bu evre
feodaliteye ve onun dinci ideolojisine kardr. Fakat, burjuvazinin milliyetiliini ksa vadede iki
mazeretle desteklemektedir. Bir kere, d dmana kar snflararas bir milli kurtulu hareketinin
nderliini yapan Trk burjuvazisi, dolaysyla dnya devriminin anti emperyalist gereklerine de hizmet
etmi olmaktadr. Sonra, Trk toplumu asndan, her zaman (belki Leninizm'le pek uyumayan, fakat
iyi Marxizmin sonucu olan) sosyalizme gemek iin nce kapitalizmin gelimesini bir n-mesele saymak
eilimi, bir kelimeyle "Menevik'e" diyebileceimiz bir kayg da vardr. Bu sz biraz amak gerekir.
Uluslararas solculuk, "dnya devrimi" slogannn anlatt saldr andan, "tek lkede sosyalizm"
ilkesinde anlatmn bulan -o zamana kadar kazanlan, yani sosyalist anavatan, Sovyetler Birlii'nisavunma dnemine girince, milli kurtulu hareketleri de, dnya devriminin yardmc kuvveti olarak
yedee alnmt. Bu gei olurken, hatrlanaca zere, Aydnlk evresi Kominlern'de eletirilmitir.
Aydnlk'a yneltilen sulama, yabanc kapitalizmlerin gelecekteki emperyalist tehditlerine kar Trk
mill burjuvazisinin kapitalist bir gelime sreci iine girmesini tevik etmesiydi. Sosyalist kuram
bugnk anlaymzla, sz-konusu eletirinin, ayn ereve iinde deerlendirilince bir bakma hakl bir
bakma haksz olduu teslim edilebilir. Gerekten de. Aydnlk evresinin tutumu ulusal burjuvaziyi kapitalizmin teknolojik temelini getirmesi iin- desteklemekten baka bir ey deildi. Ancak, o gnn
koullarnda solcular iin baka seimlik yol olmas yznden bu durum kanlmaz bir gerekirciliin
34

anlatmyd. Trk solu, bamsz bir hareket yrtecek kadar geni bir toplumsal tabana basamyordu.
efik Hsn'nn zmlemeleri, henz Ankara hkmetine tam bir burjuva kapitalizmi egemenliinin
temsilcileri olarak bakmamak iin nedenler bulunduunu ortaya koyuyor, ulusal devrimcilerin
Trkiye'nin ekonomik geliimini -yeni terminolojiyle- "kapitalist olmayan" bir yoldan yaptracak ekilde
etkilenebilir olduu umudunu veriyordu. Baka kelimelerle sylemek gerekirse, Aydnlk evresi (veya
1925 ncesinin Trkiye Komnist Partisi) Ankara hkmetini zel sektr kapitalizmin yol aaca aclar
ektirmeden bir dnem atlatmak, bir hamlede sosyalizme yaklatrmak istiyordu. Bu, klasik olarak bir
komnist partisinin bir kapitalist burjuva hkmetine kar tipik tavr deildir. Trkiye'de o tavr
grmek iin, 1925 sonrasn beklemek gerekecektir.
Son olarak unu hatrlatalm ki, Trkiye'de solcu dn btn dnemlerinde baka lkelerden
esinlenmitir. Modernleme abas iinde, uzunca bir sredir, Bati'ya dnk olan Trk toplumunda
buna amamak gerekir. Bu memlekette, (belki san "mukaddesat" kanadndan baka) son
zamanlarda dardan getirilmemi bir siyaset gr bulunmad sylenebilir. Trk aydn, aa
yukar yz yldan beri Bat'da iyi diye grd eyleri halkna benimsetmeye savamaktadr. Benzer
durumdaki lkelerde olduu gibi, Trkiye'de de ortaya kan toplumsal sorunlarn ou, ktlelere mal
edilmeye allan yeniliklerin yerleik geleneksel dzende yaratt tepkilerle ilgilidir. "Gericilik" diye
nitelenen byle tepkiler, imdiye kadar hep pratik bir ynden ele alnm ve daha "ileri" bir dzene
geii engelledikleri gerekesiyle ortadan kaldrmak istenmitir. Oysa, tepkilerin iten nedenleri
anlalmadan ve kabul ettirilmek istenen yeniliklerin zyle ilgileri zmlenmeden, bu yolda tam
baarya ulalmas gtr.
Sonu
Trk solculuu 1908-1925 yllar arasnda, siyasal iktidar mcadelesi asndan baklrsa, besbelli ki,
kk ve nemsiz bir hareket olmutur. Salt bir tarih merakn karlamann tesinde, bu konuyu
35
Mete Tuncay
aratrlmaya deer klan, asl fikr planda yaplan denemelerdir. Sosyalist kuram gzden geirerek
memleket gereklerine uydurmaya alan ilk solcularmz, bu pratik amal abalar srasnda,
Trkiye'deki siyasetin oluumunu anlamak bakmndan bize pek ok ey retmilerdir. Fakat, uzun
dnemli hedeflerine yaklaa-mamalarndan baka, ksa dnemli olarak dndklerinin de gerekletirilmesinde (yan, Trkiye'nin zel mlkiyete dayal bir burjuva kapitalizmi yoluna girmesinin
nlenmesinde) baarszla uradklar aktr. Bu durumu, sol harekete nderlik eden sorunlarn,
sorumlularn iyi zmleme yapm olsalar bile, taktik kararlarnda yanlm olmalaryla aklamak
mmkndr; ancak, sorunun daha derinde bir kk de olabilir. Bu lkede uygulanmak istenen teorik
solcu gr, acaba, ne kadar akllca hareket edilirse edilsin, dogmalarna sadk bir davran anlamsz,
revizyon yapmaya hazr bir tutumu ise faydasz brakacak kadar Trk toplumunun yapsna yabanc bir
kuruluta mdr? Bu soruya en iyi karl, bugn gelimekte olan Trk solu verebilir.
36
Hseyin Hilmi evresi ve Osmanl Sosyalist Frkas*
Merutiyet istanbul'unda, solcu fikirler besleyen ve bunlar yaymaya alan kk bir aydn evresi
olmutur. Bu evrenin belkemii, "tiraki" namyla n salan Hseyin Hilmi'dir. zellikle, mtareke
yllarnda byk tekilatlk kabiliyetini ispat eden Hseyin Hilmi'nin solculuu ilk nce nasl tand
hakknda iki sylenti vardr: Romanya'da bir sosyalist nmayii grp ilgilenmi; sosyalistlii
stanbul'da Baha Tevfik'ten renmi. Tabiatyla bunlarn her ikisi de doru olabilir. Zaten nemli olan,
evrenin yaynlaryla kendisini duyurmasdr: hangi rastlantlarla bu iin baladn aratrmak pek
gerekli saylmaz. Biraz materyalist, biraz da anarist ynelimli ve hr fikirli bir gen olduu anlalan
Baha Tev-fk, Hilmi evresinin yannda kalmtr.
Bu evreden bahsederken, birtakm gazete sahipleri bir araya gelerek "Osmanl Sosyalist Frkasi"n
kurmulardr, gibi bir izlenim vermek doru olmaz. Partiden nce de, dergi yaymlayan bir grup vardr.
Srekli bask altnda tutulan bu evre, bir ara parti kurmu ve gazete karmak istemitir. Fakat, bu
gazetelerden biri hkmet tarafndan kapatldka, bir bakas yayma balayarak sebatl bir fikir
mcadelesi yaplmtr. Bir ara, anavatanda solcu faaliyet imkansz hale sokulunca, mcadele yurt
dndan devam ettirilmitir. Daha sonra, yeniden harekete gemek frsat bulunmu, dergi ve gazete
yaymlanmtr. Fakat, bu canlan da uzun srmemi, takibat yine balamtr. Nihayet, Mahmud
evket Paa'nn katli vesilesiyle sona erdirilen btn muhalefetin iinde, sava ertesine kadar, solculuk
da ortadan kalkmtr.
Osmanl Sosyalist Frkas ve tirak
Hseyin Hilmi; 26 ubat 1910 Cumartesi gn tirak adl haftalk bir dergi yaymlamaya balamtr.
tirak, 11 Haziran 1910'dak
isi (leticim Yay., istanbul, 1985),
cilt 6, s. 145a 52
37
Mete Tuncay
16. saysna kadar dzenli olarak km, fakat 13 Haziran'da yaymlanan Ahmet Samim zel says
(say 17) zerine, Divan- Harb-i rfi tarafndan kapatlmtr. Bu olaydan iki ay sonra, Hilmi evresi
yedek bir dergi karmaya karar vermitir: insaniyet. 18 ve 25 Austos 1910'da iki say kan nsaniyet,
Divan- Harb-i rf'nin tirak'n kapanma sresini yeterli bularak yaymlanmasna izin vermesi
sonucunda, "icabnda yeniden kmak zere" kaydyla kendiliinden kapanmtr. Eyll 1910'da 18.
saysyla yayn hayatna dnen tirak, bir hafta sonra Osmanl Sosyalist Frkas'nn kuruluunu haber
vermi, 15 Eyll tarihli 20. saysnda Frka Be-yanname ve Programn yaymladktan sonra, sk ynetimce yeni-den yasaklanmtr.
Sosyalist-nsaniyet-Medeniyet
Bu kere, "Osmanl Sosyalist Frkas heyet-i idare azalar" sfatn taknan Hilmi evresi, tirak'in ikinci
kere kapatlmasnn stnden iki. ay getikten sonra Sosyalist gazetesini karmlardr: 24 Kasm 1910.
Haftada iki kere yaymlanan bu parti organ, ancak iki say dayanabilmi ve "neriyat- mheyyice ve
haysiyet iknesi" yznden Divan- Harb- rf kararyla kapatlmtr. Bunun zerine, geen sefer
itirak'n yedei olan nsaniyet, yine ayn amala hemen yaymlanmaya balamtr: 1 Aralk 1910.
Fakat, insaniyet de nc saysndan sonra sresiz olarak kapatlmtr. Hilmi evresi, bir parti organ
olmasn mutlaka istedikleri iin, ara vermeden bu kere de yeni bir Medeniyet gazetesiyle yayna
devam etmilerdir.
Hilmi evresinin solculuu hakknda yaplabilecek ilk gzlem, homojenlikten uzak oluu ve yerleip
oturmamldr. Onun iin, o dnemdeki yaynlarn herhangi bir kesine bakarak btn akm
hakknda genellemeler yaparken ok dikkat etmek gerekir.
Hilmi evresinin toplu gr olarak, tirak'in birinci saysnn ilk yazsnda ('"Meslek", s. 1-2) ne
srlen dnceler, bu derginin balangta sosyalistlikten ne kadar habersiz olduunu aka gsterir.
Burada, toplum olarak "iki eye fevkalde ihtiyacmz var" denilmektedir. 'Teebbs ve terakki". "Snf-
miidrike-i insaniyet", bugn "Milletim nev-i beerdir, vatanm r-yi zemin" msrann ifade ettii fikre
balamtr. "te Avrupa'da daima terakki eden,

terakki ettii kadar mazhar- tebcil olan fikr-i mukad-dese tebaen biz de (tirak)i halka takdim etmekle
mftehiriz. Maksadmz terakki ve teali, snf- makhure-i amelinin erait-i tkriyesini i'i, layat-
mneviyesini temniye, (ittihat) tamim, mevcudiyetimizi tahkimdir". tirak'te, yalnz sosyalizmin doru
drst bilinmemesi deil, Bat kltrn tanyn da iretilii gze arpmaktadr. Bununla birlikte,
genel bilgi eksikliinin yan sra, daha ok sezgiye dayanarak yazld halde, Marx sosyalist teorinin
ulat baz sonular hayli doru olarak anlatan birtakm tirak makaleleri de vardr. Baha Tev-fik
tarafndan kaleme alnd sylenen, "Sosyalistliin Atisi" balkl yaz, bunlara rnek gsterilebilir.
Parti Program
Osmanl Sosyalist Frkas kurulduktan sonra yaymlanan parti Beyanname ve Program, Hilmi evresinin
solculuun anlamn iyice kavramam olduunu bir kere daha ortaya koymaktadr. Osmanl Sosyalist
Frkas, sosyalist olmaktan ok, liberal bir kurulu olarak grnmektedir. Nitekim, programndaki
taleplerin ounluu siyasi hrriyet dzeniyle ilgilidir. Bununla birlikte, iilerin alma artlarnn ve
rgtlenme imkanlarnn dzeltilmesi iin de baz maddeler konulmutur (14, 17-20 ve 22). Solcu bir
anlaya yakn saylabilecek, vergi reformu (4-5), milliletirme (6), barlk (9-11) gibi konularla ilgili
maddeler ise, aslnda kendiliklerinden sosyalist bir dzen getirebilecek unsurlar deil, ancak
uygulanrsa ortam deiime hazrlayabilecek tekliflerdir.
Vergi reformu, liberal bir iktisat dzeninin de gerei olabilir. Milliletirmenin sosyalizme has bir ey
olmad -artk- iyice bilinmektedir. Barlk dilekleri ise, herhangi bir sistemde ortaya kabilir ve Hilmi
grubuna modellik eden Fransz sosyalistlerinin ounun da 1914'te yapt gibi, bazen solcular
tarafndan da kabul olunmayabilir.
Hilmi evresinin dergilerinde, daha bandan beri ii snfndan sz edilmi; fakat bu, nceleri daha
ok "edebiyat yapmak" eklinde olmu, sonra da dpedz haber aktarmakla yetinilmi ve bu malzeme
bilinli bir teori erevesi iinde yorumlanmamtr. Osmanl Sosyalist Frkas kurulduktan sonra
karlan gazetelerde, ii meselelerine
39
Mete Tuncay
yeni bir yaklama yolu denenmitir. Salt ekonomik gayeli grevlerin tekiltszlk yznden baarya
ulaamamas zerine, iilere Osmanl Sosyalist Frkas'nn desteiyle sendikalar kurmalar ttenmektedir. Bylelikle Parti de glenecektir, ancak bu iin kolay ve abuk gerekleebilecei konusunda
iyimserlik gsterilmemektedir. Bu tavrn realistliini teslim etmek gerekir. Gerekten de, Hilmi evresi,
savatan nceki yllarda genellikle halka ve zellikle iilere inmeyi becerememi ve bir "hareket"
olamamtr.
Bu akmn solculuu halka yaklatrmak iin dnd eylerden biri, slmiyet'le bir uzlama zemini
aramak olmutur. ti-rak'te Hseyin Hilmi'nin imzasn tayan yegne yaz, "ra-y mmet'e Cevap",
byle bir denemenin, ifadesidir. Hilmi, bu yazsnda, sosyalistliin sa ile baladn, "slmiyet'te dahi
nice yt-i kerime ve ehdis-i erife ile teyit ve tasdik olunan" sosyalist esaslarn "zekt gibi amel bir
surete dahi ifra" edildii sylemektedir. Osmanl Sosyalist Frkas evresinde sosyalizmi slm'la badatrmak yolundaki giriim, ayn zamanda "ulemadan bir zat" olan Karesi mebusu Abdlaziz Mecdi
[Tolun (1865-1942)] efendinin "Dn" balkl yazsyla devam etmitir. Aslnda, "Cevap"tan da
"Dn"den de ayn sonucun kt sylenebilir: Sosyalist olmak, Mslman olmann gereidir. Ancak,
niyetler asndan, bu iki yaz arasnda tam bir ters-simetri vardr, Hseyin Hilmi, bilgisinin btn
yalnkatlyla birlikte, slm'dan faydalanmak isteyen bir sosyalisttir; Abdlaziz Mecd ise, sosyalizmi
kullanmaya kalkan bir Mslman.
Osmanl Sosyalist Frkas'nn hibir zaman Meclis-i Mebusan'da temsilcisi olmamtr. tirak'in misafir
yazar Mecdi Efendi, ttihat ve Terakki Frkas'nn mebusuydu. Ondan baka, Hilmi evresiyle iyi
mnasebetleri olan birtakm mebuslar daha vard. Bunlarn balcalar, Ahali Frkas ve Ermeni Sosyal
Demokrat Partisi (Tanak) etrafnda toplanmlard. Mecliste Emlk Vergisi Kanunu mzakere edilirken,
btn bu mebuslar, sola yakn bulduklar mterakki vergilendirme sistemini kabul ettirmek iin
almlardr. Osmanl parlamentosundaki solcu aznlk, temsilcileri arasnda, Bulgar asll Selanik
mebusu Vlahof Efendi 'yi anmak gerekir.
40
Eletirel Tarik Yazlan

Hilmi evresinin bu dnemdeki faaliyeti hakknda yaplmas gereken belki en nemli gzlem, solcu
fikirleri yaymak amacyla balayan bu hareketin, ksa srede liberal bir muhalefet platformuna kayyla
ilgilidir. Bu bakmdan, itirak'n Ahmet Samim'in ansna ayrlan 17. says, bir dnm noktas
saylabilir. ttihat ve Terakki Frkas'nn kanunsuz iddet metotlar kullanacak kadar sert bir hkimiyet
anlay olduunu gsteren bu ikinci gazeteci cinayeti (daha nce, Serbesti bayazar Hasan Fehmi
ldrlmt), yeni kurulan bu evreyi rahat bir ortam iinde solcu bilince ulamaya almaktan
alkoymu ve genel hrriyet mcadelesine katlmaya srklemitir. Osmanl Sosyalist Frkas
gazetelerinde de, (solculukla badamayacak kadar) safdil bir hukuk devleti anlay ileri srlm ve
basn hrriyeti titizlikle savunulmutur. Trkiye'deki sosyalist yaynlarn izmin kaybolduu 1911 ylnda,
idarenin solcu kurulular stndeki basks oalm olsa gerektir. te yandan, bu dnemde ttihat ve
Terakki'ye kar treyen gler, bir muhalefet cephesi halinde birlemeye ynelerek 21 Kasm 1911'de
Hrriyet ve tilf Frkas'n meydana getirmitir. Trablusgarp saldrs, Arnavutluk ayaklanmas ve
Balkan sava gibi d olaylarn i politikay nemli derecede etkiledii bu sralarda, Osmanl Sosyalist
Frkas'nn da Hrriyet ve tilflara yanam olmas muhtemeldir. Bununla birlikte, daha sonraki
gelimelerden anlalaca zere, Hilmi evresi bu ana muhalefet partisine bsbtn katlmam ve
bamszln korumutur.
Trkiye Sosyalist Frkas
Mtarekeden sonra, Osmanl Sosyalist Frkas reisi Hseyin Hilmi de stanbul'a gelmi ve hemen yeni
bir ad altnda partisini canlandrmaya koyulmutur. Bylelikle, 1919 ubat'nda Trkiye Sosyalist Frkas
kurulmutur. Bu dnemde Hilmi, imdi ikbal mevkiine gelen -srgndeyken ahbap olduu (Mustafa
Sabri Hoca gibi)-Hrriyet ve tlflardan himaye grmtr. Yeni Trkiye Sosyalist Frkas iinde de
Hilmi, reis olmu: ktib-i umumilik ise, Mustafa Fazl'a un] verilmitir. Sava yllarnda svire'de
okuyan bu gen, evket Mehmet Ali [Bilgisin] ve Hasan Sadi [Birkk] adl iki arkadayla birlikte, Hilmi
evresine ideolojik mritlik etmitir.
41
Mele Tuncay
Trkiye Sosyalist Frkas, bir ay iinde programn aklamtr. Bu belge, eski Osmanl Sosyalist Frkas
ve Paris ubesi programlarnn izlerini tamakla birlikte, onlara oranla daha ayrntl ve bilinlidir.
Trkiye Sosyalist Frkas program, nce sosyalizmin amacn tanmlamaktadr: Eitsizlik ve adaletsizlie
dayanan bugnk toplumun ana kuruluunda deiiklikler yaparak, onu ekilebilecek bir duruma
getirmek. Bunun iin de parti iki temel istekte bulunmaktadr: retim ve datm aralarnn
devletletirilmesi ve ayn amac gdenlerle uluslar aras ibirlii edilmesi. Bu dileklerin
gerekletirilmesini beklerken, birtakm genel reformlar yaplmaldr. Parti, hkmeti zorlamak istedii
bu slahat tedbirlerini programnda sralamaktadr. "Siyas" bal altnda toplanan maddeler, genellikle
eski programlar andrmaktadr; yalnz burada dinin bir zel mesele saylmas, laik bir anlaya iaret
eder (m.5). "ktisad" tedbirler, millletirmeyle ve mal politikayla ilgilidir. ngrlen vergi reformu, bu
kere, zorunlu ihtiya maddeleri istihlk vergilerinin kaldrlmas ve mterakki esasn kabulyle
yetinmemekte, daha ileriye giderek, miras vergilerinin artrlmasn, lks harcamalarn ve kullanlmayan
servetlerin vergilendirilmesini, emekilerden vergi alnmamasn istemektedir. "Sermayesiz Snfin
Himayesi"yle ilgili talepler ise, alma artlarnn dzeltilmesi hakknda derli toplu bir tedbirler katalogu
meydana getirmitir. Bu arada, bir "Amele Nezareti" veya "Meagil ve Mesalih-i Amele Kalemi" kurulmas da szkonusu edilmektedir.
Trkiye Sosyalist Frkas programnn yaymlanmasndan bir buuk ay sonra, Hseyin Hilmi mtareke
dnemindeki yegne gazetesini, drk' karmaya balamtr. Bu tek yaprakl gnlk gazetenin mr
pek tasa srmtr. 28 Nisan 1919'da kan drak, 17. ve 18. saylar arasnda (14 Mays'tan 1
Temmuz'a kadar) teknik sebeplerden tr yayna ara vermi ve 22 Temmuz'da yaymlanan 33.
saysndan itibaren kesin olarak kapanmtr.
drakin kapanmas, genel bir i politika kavgasnn sonucunda olmutur. Hrriyet ve tilf Frkas'nda
ba gsteren siyasi buhran, ikinci Ferid Paa hkmetinin devrilmesine yol am, fakat yine Ferid Paa
-nc kere- kabineyi kurmakla grevlendirilince, par42

tileraras bir muhalefet cephesi yaratlmt, Bu muhalefet cephesinin bildirisini, btn gazeteler iinde
yalnz drak yaymlamtr: "Frkalarn Millete Beyannamesi". Ayn sayda, hkmete iddetle kafa tutan
"Vah Memleketimize; Vah Milletimize, Vah Bize!!!" balkl bir makale de vardr. drak'in bylelikle feda
edilmesi, Hseyin Hilmi'nin Hrriyet ve tilf Frka merkezi taraftarlarndan para alm olmasyla
aklanmtr. Bu doru olabilir. Fakat tpk Osmanl Sosyalist Frkas'nn vaktiyle Ahmet Samim'in
ldrlmesi zerine ttihat iktidara kar genel siyasi muhalefete katlmak zorunluluunu duymas
gibi; bu kere de, Trkiye Sosyalist Fr-kas'nn hem aciz hem mstebit bir hkmete kar cephe
almay, solcu faaliyete girimeden nce zlmesi gereken bir n-mesele diye grm olmas da
kuvvetle muhtemeldir. Zaten, partinin daha birka gn nce toplanan genel kurulunda da bu ynde bir
karar alnm olmas mmkndr.
Trkiye Sosyalist Frkas, 1919 sonlarnda yaplan genel seimlere, stanbul'dan iki adayla katlm,
fakat baarszla uramtr. Bundan sonra, partinin 1920 ilkbaharnda yrtlmesine yardm ettii
Debbahane, Tersane ve Tramvay grevleri, Hilmi'ye byk n kazandrmtr. Zaferle sonulanan bu
grevlerin etkisiyle, her gn yzlerce kii Trkiye Sosyalist Frkas'na yazlmaya balamtr. Bu arada
gzleri korkan irket-i Hayriye, Tramvay Kumpanyas, Hali daresi gibi kurumlarn yksek memurlar
da, cmert balar yaparak partiye girmilerdir. Bylece toplanan paralarla, Trkiye Sosyalist Frkas
merkezi umumisi iin Divan-yolu'nda bir konak, reis beye de armal bir otomobil alnmtr. Bu parlak
dnem, bir yldan fazla srmtr. 1921 Bir Mays'nda stanbul'un hemen btn iileri, zellikle
irket-i Hayriye, Seyr-i sefain, Hali daresi, ve Tramvay Kumpanyas'nda alklarn hepsi tatil yapmlar
ve amele bayramn kutlamlardr.
Hilmi'nin diktatrl, nce aydnlarn partiden kopmalarna yol amtr. Bunlarn yerini, Salih Reis
(hamallar kahyas), opur Rza ve Rasm Satar (Aksaray tramvay deposu mdr) gibi ii snfna
daha yakn birtakm kimseler alm olmakla birlikte, Hilmi'nin kendi bana buyruk hareketleri btn
parti yelerini te43
Mete Tuncay
dirgin etmitir. Bundan daha nemli bir k nedeni, Tramvay kumpanyasna kar Hilmi'nin ynettii
yeni grevlerin olumsuz sonulanmasdr. eitli iletmeler, balangta vermek zorunda kaldklar
tavizleri geri almak ve Trkiye Sosyalist Frkasf na ye olan iilerini atmak iin frsat karmamlardr.
Bu arada. Tramvay amelesini Trkiye Sosyalist Frkas'ndan ayrmak amacyla bir 'iileri Siyanet
Cemiyeti" kurulmu ve yine Tramvay iilerinden teekkl eden bir "Mstakil Sosyalist Frkas" ortaya
atlmtr. Baka birtakm sol ii kurulularnn da rekabeti sonucunda, Hilmi'nin gc azalmtr. Bunun
zerine mal skntlar ba gstermi ve parti ancak Yzba Murat Bey adl su gemisinin kaptan
Hasan'n para yardmlaryla ayakta kalabilmitir. Trkiye Sosyalist Frkas, nceleri iki bin kadar ii-ye
toplamken, nihayet 1922 Austos'unda "ismen mevcut ise de, reis Hilmi'nin etrafnda bir masa ve bir
de sandalyeden maada kimse kalmamtr." ok gemeden Hseyin Hilmi'nin esrarengiz, bir ekilde
ldrlmesiyle, Trkiye Sosyalist Frkas da bsbtn dalm ve tarihe karmtr.
44
Siyasal Miras
Trkiye Cumhuriyeti, gkten zembille inmemitir. Kendisinden nceki byk bir devletin (Osmanl
mparatorluu'nun) balca kalts, o devletin kle kle geriye kalan esas blmnn, yeni bir
siyasal dzenlemeyle devamdr. TC'ye Osmanl Devleti'nden ne kalmtr? Toprandan, halkndan
ordusuna, memuruna; parasndan pulundan harcna, borcuna; dilinden dinine, yasalarndan geleneklerine, greneklerine, maddi-manevi kltrne kadar her ey! Sorulmas gereken asl soru, TC'de neyin
deitiidir. Ve bu soruya verilen karlklarda, resm ideoloji nedeniyle, byk abartmalar vardr. Ama
biz, yine de, Osmanl kaltnn elerine daha yakndan bakmaya alalm. Bu adan, balca
noktaya deinmek istiyoruz: Birincisi, Kurtulu Sava srasnda stanbul-Ankara ilikisi; ikincisi, baz
Osmanl kurumlarnn Cumhuriyette de devam etmesi; ncsyse, ekonomik ve toplumsal yapnn
sreklilii.
nemli birok tarih olay gibi, bir devletin ne zaman sona erdii ve bir yenisinin ne zaman balad da
kesin bir ana indirgenemez. Osmanl Devleti'nin sona erii, 16 Mart 1920'de stanbul'un tilf
Devletleri'nce igali (daha dorusu, mevcut igalin pekitirilmesi) olayna tarihlenir. Ama, Osmanl
Devleti'nin hkimiyet haklar daha 30 Ekim 1918'de Mondros Mtarekesi'yle ciddi bir biimde snrlanm olmakla birlikte, Saltanat igalden iki yl yedi buuk ay sonra, 1 Kasm 1922'de lvedilmi,
hatta 1876 Osmanl Kanun-i Esasisi ancak 20 Nisan 1924 tarihli Tekilt- Esasiye Kanunu ile bsbtn
kaldrlmtr. te yandan, Cumhuriyet 29 Ekim 1923'te ilan edilmi olmakla birlikte, yeni devletin
kuruluunu Ankara'da TBMM'nin topland 23 Nisan 1920'ye, kurulu hazrlklarn da 1919 yaz ve
gznn Erzurum ve Sivas Kongrelerine, hatta Mustafa Kemal Paa'nn Anadolu'ya getii 19 Mays
1919'a kadar gerilere gtrmek yanl olmaz.
Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi (letiim Yay., stanbul, 1983), cilt 7, s. 1964-66.
45
Mete Tuncay
Kurtulu Sava srasnda stanbul ile Ankara hkmetleri arasnda srekli ve uzlamaz bir atma
olduunu vurgulayan grler, Osmanl ynetimiyle TC'nin kurulmasna varacak olan Anadolu hareketinin i ielii gereini bulandrmaktadr. Bu tr aklamalar, son padiah Vahdettin ile Sadrazam
Damat Ferit Paa'nn "hain" olduklar iddiasyla temellendirilmektedir. Oysa, byle znel bir iddia
saduyuya aykrdr: Bir lkenin banda bulunan kiiler, o lkenin batmasn istemi olamazlar; ancak,
durumu yanl deerlendirmi, kurtulu yolunu doru grmemi olabilirler. Kald ki, Mondros
Mtarekesi'nden Saltanatn ilgasna kadar, btn stanbul hkmetlerine "hain" Damat Ferit Paa
bakanlk etmi deildir. Talt Paa'nn savan sonundaki istifasndan 4 Mart 1919'da Ferit Paa'nn ilk
kabinesini kurmasna dein, zzet ve Tevfik Paa'lar sadrazamlk yapmlardr. Ferit Paa'nn toplam
yedi ay sren ard ardna hkmetinden sonra, Al Rza ve Salih Paalar sadrazam olmulardr. Ferit
Paa'nn drdnc ve beinci hkmetleri de toplam olarak yedi ay bile srmemi, 1920 Ekimi'nin son
haftasndan itibaren tam iki yl Tevfik Paa sadrazamlk etmitir. Bu paalarn "hain"likleri ise, sz
konusu deildir. leride belgeler ortaya konulunca, stanbul'un Kurtulu Sava srasnda Ankara'ya -
imdi sylendiinden daha ok-destek olduu, nezaret brokrasilerinin belki halkn duygudaln da
aan llerde Anadolu'ya yardm ettii grlrse, buna amamak gerekecektir.
Cumhuriyetin ilanndan sonra, Osmanl asker ve sivil brokrasisi, zel kurul (Heyet-i Mahsusa)larca
incelenerek, (Trkiye snrlar dnda kalanlar ve) Mill Mcadele aleyhine alanlar ayklanmtr. Bu
temizlikte, sadece 1250 memur karlmtr; Osmanl subaylarndan ka tanesinin Cumhuriyet
ordusuyla iliiinin kesildii bilinmemekle birlikte, bu saynn sivillerden daha ok olmad tahmin
edilebilir. Kald ki, bu yntemle iten atlanlarn bir blm itiraz yoluyla haklarn geri alabilmiler,
1938 Haziran'nda karlan Af Yasas'yla da (eski askerler hakknda alnanlar hari) btn adem-i
istihdam kararlar kaldrlmtr.
Kurtulu Sava srasnda Osmanl paras-pulu kullanlm, hatta bu paralar ve pullar Cumhuriyet
dneminde de bir sre yrrlkte kalmtr. 1916'dan sonra tbar- Mill Bankas araclyla baslan
46

161.018.738 Osmanl Liras, 30.12.1925 tarih ve 701 sayl, 23.3.929 tarih ve 1408 sayl yasalar
uyarnca baslan kat Cumhuriyet paralaryla baa ba deitirilmitir. Osmanl Bankas'nn karm
olduu 891.475 lira ise 1946'ya kadar tedavlde kalmtr.
TC, Osmanl Devleti'nin borlarn, Balkan Sava'ndan nceki blmnn % 62.23'n, bundan
sonraki blmnn ise % 76.53'n stlenmi ve 1954 ylna kadar kendi payna den borlar yllk
taksitlerle tamamen demitir.
1876 tarihli Osmanl Kanun-u Esassi'nin -hi deilse kimi hkmlerinin- Cumhuriyet'ten sonra da bir
sre yrrlkte kaldna yukarda deinmitim. Yasalar vb. yasal dzenlemelere gelince, 19531e,
yani Cumhuriyet'in 30. ylnda Mer'iyetteki Osmanl Mevzuat adl bir kitap halinde toplanmtr. Bu
almada, Mut-lakiyet ve Merutiyet dnemlerinde kan asllar 1. ve II. tertip Dsturumda bulunan
kanunlar, kanun-u muvakkatlar, iradeler, nizamnameler, talimatnameler, tahriratlardan vb. o tarihte
hla yrrlkte olanlar, on blme ayrarak sralamtr:
1. Emniyet ve Asayi
2. Ecnebiler
3. Belediyeler
4. Ziraat ve Sular
5. Arazi ve istimlk
6. Vakflar ve Diyanet leri
7. ktisat, Ticaret ve Hayat
8. Mal ler
9. Mill Eitim
10. Vilyet Hususi dareleri
11. Nfus leri
12. Mnakalt ve Muhaberat
13. Mteferrik.
Bu belgelerde geen kimi zgl terimler, ayr bir karara dayanmakszn yle yorumlanagelmitir:
Osmanl=Trk; Teb'a-i Osma-niye= TC uyruklar; Devlet-i Aliye^TC devleti; Memalik-i Mah47
Mete Tuncay
susa=Trkiye; Ferman- Padiah, rade-i Seniye-irade (hkmet karar?); Babli, Sadaret-i
Uzma^babakanlk; Meclis-i Umum, Meclis-i Meb'u-san=TBMM; Meclis-i Vkel=bakanlar kurulu;
Sfen-i Hmayun=De-niz kuvvetleri gemileri vb. Bugn, aradan bir otuz yl daha getikten sonra, bu
mevzuatn ou deimi durumdadr; fakat elan yrrlkte bulunanlar da vardr. urasn da unutmamak gerekir ki, Osmanl Devleti devam etmi olsayd dahi bu gibi dzenlemeler doal olarak zamanla
deiikliklere urard.
Bu askeri, mlk, mal, hukuk elerden baka, Cumhuriyet dneminde devam eden birok Osmanl
kurumunun da ayr ayr stnde durulabilir; ama, daha nemlisi, ekonomik ve toplumsal yapnn
srekliliidir. Bir memleketin ekonomik ve toplumsal yapsnn siyasal dzeninin belirledii (te yandan
siyasal dzeninin de ekonomik ve toplumsal yapsn bir lde etkiledii) doru olmakla birlikte, bu
iliki ezamanl olarak ortaya kmayabilir. Nitekim, apayr bir siyasal kurulu meydana getirmesine
karlk, Osmanl Devleti 15. yzylda Bizans mparatorluu'nun mirass olmu, onun bir kara devleti
olma konumunu, d alm-satmlarda kendi deniz tamacl gereksinmeleri iin Ceneviz ve
Venediklilere kapitlasyonlar verme, ancak Asya ile Avrupa arasndaki transit kara ticaretinin rantn
toplama durumunu srdrm, bu yzden de, okyanus-ar yollarn bulunmasyla sarslmtr. Onun
gibi, TC de Osmanl Imparator-luu'nun dnya ekonomisi iindeki konumunun (daha ok olumsuz
nitelikteki) koullarnn kalts olmutur. Osmanllar birka yzyldr d (kapitalist) lkelere hammadde
satp, onlardan ilenmi rnler alarak yaamaktaydlar. Bu alverie byk ehirlerde le-vantenlerden
ve aznlklardan oluan bir ticaret burjuvazisi araclk etmekteydi. Tarada da, tarmsal retimle kk
sanatlar geni lde gayrimslim aznlklarn elindeydi. Cumhuriyet kuruluncaya dein (Birinci Dnya
Sava'nda Ermenilerin, Kurtulu Sava'nda da Rumlarn tasfiyesiyle) bu yap toprak mlkiyeti
bakmndan olduka deimiti; ama d ticaret ilikileri geni lde ayn kalmtr.
Osmanl Devleti'nde kinci Merutiyetle birlikte bir "iktisadiyatta millletirme" srecinin balad
bilinmektedir. Bu sre iinde, Mslman-Trk unsurlar yava yava palazlanarak, Levanten ve
48

aznlklarn ticaret tekelini krmaya ve onlarn yerini almaya alyorlard. Cumhuriyet dneminde sz
konusu eilim devam etmi, zellikle 1929 Dnya Bunalm'n izleyen yllarda, yabanc sermayenin
Trkiye'den ekilmesiyle, onun ilikili olduu sistem bozulmu ve devletin ekonominin ileyiine
dorudan doruya girmesi sonucunu dourmutur. (Aslnda, Cumhuriyet devletilii de, ttihat ve
Terakk'nin ekonomi politikasnn doal bir uzants olmutur.) kinci Dnya Sava srasnda karlan
Varlk Vergisi Kanunu'nun uygulan, aznlklarn iktisadiyattaki egemenliini krma isteinin dramatik
bir rneidir. Millletirme sreci, ancak kinci Dnya Sava ertesinde tamamlanmtr. Belki, bu
yndeki son bir arpc hareket, hkmete dzenlenen, ama denetim altnda tutulamayan 6-7 Eyll
1955 olaylardr. zetle, Cumhuriyet dneminde etkileri belirginleen birok etken, ok daha nceden,
Osmanl Devleti iinde olumaya balamtr.
49
Siyasal Gelimenin Evreleri*
Osmanl Skinei Merutiyeti'yle Kurtulu Sava yllar (1908-1922), Trkiye Cumhuriyeti'ne gei
dnemini oluturur. "Hrriyetin ln" diye de tannan, 1876 Anayasas'nn (Kanun-u Esasi) 23
Temmuz 1908'de yeniden yrrle konulmas olayndan itibaren geen 15 yllk srenin, gerekten,
cumhuriyetin madd ve manevi koullarn hazrlad sylenebilir. Kurtulu Sava'n fiilen sona erdiren
Byk Taarruz'la zmir'e girilmesinden sonraki on drt ay boyunca ise, cumhuriyet hazrl daha
somutlamtr. 29 Ekim 1923'te iln edilen Cumhuriyetin altm yllk tarihi, 1950 genel seimleri
sonucunda 27 yllk iktidar partisinin bar bir biimde devrilmesiyle, ortaya yakn bir ye-rinden ikiye
ayrlr. Biz de, TC'dek siyasal gelimeleri, Cumhuriyetin kuruluundan 14 Mays seimlerine ve
Demokrat Parti iktidarnn bandan 12 Eyll olayna kadar iki ana dneme bleceiz. 1980 gznde
balayan yeni altdnemi ise, artk tarih deil, iinde yaanlan zaman sayp, deerlendirilmesini
gelecein tarihilerine brakalm.
CHP'nin Kesintisiz ktidar Olma Dnemi (1923-1950) Bu dnem de, iki doal blmden olumaktadr.
Atatrk'n Cumhurbakanl (1923-1938): TC'nin bu ilk evresi, gelime zellikleri bakmndan
be altdneme ayrlarak incelenebilir,
a, Takrir-i Skn ncesi Demokrasi (1923-1925) Kurtulu Sava'nn yrtlmesini denetleyen Birinci
TBMM, olaanst oluumuna karn, sofu slamcsndan komnistine kadar geni br siyasal grler
yelpazesini temsil eden ve hogrl bir zgrlk ortam iinde alan bir kuruldu. (Olaand
oluumundan sz etmekle, bu Meclisin stanbul MebuCumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi (letiim Yay., stanbul, 1983), cilt 7, s. 1967-90.

san'ndan gelebilenlerin yanisra, her sancaktan ikinci semenler, sancak ve il idare ve belediye meclisi
yeleri ve yerel Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti heyet-i idare yelerinin setikleri beer kiiden meydana
geliini kastediyorum. Elbette, bu olaandlk normal demokrasi uygulamalarna gredir; yoksa ilk
Meclisin oluumu, daha sonraki rneklerle karlatrldnda demokrasi kurallarna ok daha
uygundur.)
10 Mays 1921'de TBMM iinde kurulan Birinci Grup, askeri zaferden ve saltanatn kaldrlmasndan
sonra partileme yoluna girmitir. Ad 1922 sonlarnda belirlenen (Halk Frkas), platformu da ikinci
dnem genel seimlerine gitme karar alndktan sonra 1923 Nisan'nda aklanan (Dokuz Umde Beyannamesi) yeni parti, ancak 11 Eyll'de resmen kurulabilmitir. Bu arada, 11 Austos'ta kinci TBMM
toplanm, Fethi (Okyar), Rauf (Orbay) yerine hkmeti kurmu ve Lozan Bar Antlamas 23
Austos'ta yeni Meclis'e onaylanmtr. Halk Frkas, partili olacak milletvekillerinin 9 Eyll'de yapt
bir toplantda ilk tzn hazrlamtr. Dahiliye Vekleti'ne tescil iin bavurulmasndan gn nce
yaplan bu toplantnn zmir'in kurtuluunun yldnmne denk getirildii grlmektedir. CHP'nin
oluturulmasnn, ynetici kadro tarafndan Kurtulu Sava zaferinin siyasal stnle evrilmesi
anlamn tad, bu simgesel olaydan da anlalabilir.
On hafta yaayabilen, Cumhuriyet ncesinin Fethi Bey bakanlndaki son TBMM Hkmeti, ilk dnem
Meclis'indeki muhaliflerin tekrar seilmemelerine zel aba gsterilmesine karn, yeni Meclis'e bir trl
egemen olamamtr. TBMM'nin de HF'nin de reisi olan Mustafa Kemal Paa, bu duruma kktenci bir
are bulmak iin, nce bir hkmet bunalm karttrm, sonra da Cumhuriyetin ilann salamtr.
Bunun zerine, Mustafa Kemal Paa TC'nin ilk cumhurbakan, smet Paa ilk babakan, Fethi Bey de
TBMM bakan olmutur. Ayn zamanda HF Meclis Grubu reisliine de seilen smet Paa'y, Gaz "frka
reis-i umumiliiyle fiilen itigale tevkil" etmitir; yani babakan ayrca partinin genel bakan vekilliine
getirilmitir.
51
Mete Tuncay
Gen Cumhuriyet'in karlat lk i politika sorunu, kaldrmak istedii halifelik kurumuyla ilgili olarak,
esbak (bir nceki) Bavekil Rauf Bey'in evresinde oluan bir muhalefet grubudur. stanbul basnnn
nemli bir blm de bu muhalif hareketi desteklemektedir. Rauf Bey ve arkadalarna gre,
Cumhuriyet ileri gelenleri biraz fazla radikal ve acelecidirler.
Hint Mslmanlarndan smailiyye mezhebinin ba Aa Han ile Londra'dak slm Cemiyeti'nin reisi
Seyit Emir Ali'nin halifelik makamnn btn Mslman halklar arasnda manev bir ba olarak
korunmasnn gereini vurgulamak iin Trkiye Bavekiline yazdklar bir mektubun gazetelerde kmas
ve stanbul Barosu'nun reisi Ltf Fikri Bey'in an'n'de halifeye hitaben bir ak mektup yaymlayarak,
istifa edecei sylentilerine karn, kesinlikle byle bir ey yapmamasn tlemesi, 8 Aralk 1923'te
stanbul'da Cumhuriyetin ilk istiklal Mahkemesi'nin kurulmasna yol amtr. TBMM'nden bir hayli
direnile kan bir karar uyarnca, Cebelibereket Mebusu hsan (Eryavuz) Bey'in bakanlnda
oluturulan bu mahkeme, gazetecilerin yalnzca gzlerini yldrmay amalad iin onlar hapse mahkm etmemi, Ltfi Fikri Bey iin ise 5 yl hapis hkm vermitir. (Bu ceza da, daha iki ay gemeden
bir zel yasayla affedilecektir.) Bu olaylardaki ilgin nokta, iki Hintli nderin ngilizlerin adam olduklar
iin Trkiye'nin adalamasn engellemek amacyla ve ngilizlerin buyruuyla hilafetten yana
ktklarnn resmen iddia edilmesidir. Oysa, halifeliin kaldrlmas, mparatorluunun Mslman
uyruklarnn d bir gce balanmalarn nlemek bakmndan ngiltere'nin son derece iine gelmitir.
3 Mart 1924'te TBMM, (Genelkurmay Bakanl'n kabineden kardktan baka) laiklik ynnde,
halifeliin ilgas bata olmak zere, bir dizi karar almtr: er'iye ve Evkaf Vekleti, Diyanet leri
Riyaseti ile Vakflar Umum Mdrl'ne dntrlm, mahkemelerde ve okullarda birlik
salanmtr.
Bu olaylarda laiklikle ilgili olarak belirginlemeye balayan muhalefetin, 20 Nisan 1924'te tamamlanan
yeni Anayasa grmeleri srasnda Meclis ounluuna egemen olduu, Kanun-i
52
Esas Encmenince -Cumhuriyetin (ve HF'nin) st yneticilerinin isteklerini yanstarak- nerilen taslan
birok noktadan yrtme yetkilerini snrlayc ve yasama yetkilerini geniletici bir biimde
deitirilmesinden anlalmaktadr. Bunun anlam, henz parti-ii demokrasi erevesinde kalan
muhalefetin baarl olduudur. urasn da belirtmek gerekir ki, 1924 ilkbaharnda HF daha lke
apnda rgtlenmi olmayp, Meclis grubunu oluturan milletvekillerinden ibarettir. Mart aynda
yaplan grup idare heyeti seimlerinde, merkezden gsterilen adaylarn nemli bir blm seilmemi,
yani parti iinde disiplinli bir yukarya ballk salanamamtr. O yln yaz aylarnda merkezin
gnderdii tekilat yapmakla grevli milletvekilleri birok illerde almaya koyulmular ve parti
mutemetleri atamlardr. Bylelikle, HF'nn yerel dzeyde rgtlenmesi balamtr.
1924 Kasm'nda, gmenlerin yerletirilmelerindeki beceriksizlik ve yolsuzluklarn eletirilmesinin yol
at bir gensoru oylamasnda, smet Paa hkmeti gvenoyu alrken, muhalif kalan milletvekilleri
Halk Frkas'ndan istifa ederek 17 Kasm'da Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'n kurmulardr. Bu yeni
partinin bakan Kazm Karabekir Paa, ikinci bakanlar Dr. Adnan (Advar) ve Hseyin Rauf (Orbay)
Beyler, genel sekreteri de Ali Fuat (Cebesoy) Paa'yd. Partinin 25 milletvekili daha vard. TCF'nin
kuruluunun drdnc gnnde, CHF Meclis Grubu hkmetin skynetim ilan nerisini
reddedince. smet Paa salk bozukluu bahanesiyle istifa etmi, TCF'nin de gvenoyu verdii yeni
kabine Fethi Bey tarafndan kurulmutur. Bu hkmetin yumuak ve uzlac karakteri, CHF'den
kopmalar durdurmutur. Ancak, Fethi Bey kabinesi, Dou'da patlak veren eyh Sait Ayaklanmas
nedeniyle ok ksa mrl olmu. CHF'deki sertlik yanllarnn ar basmalar sonucunda devrilmitir. Bir
ksm Snn Krtlerin, hilafetin kaldrlmasn kendilerini merkez devlete balayan ban zlmesi diye
grerek ulusal nitelikte bir ayrlmac harekete kalkmalar, gen TC'nin siyasal yaamnn altst
olmasna yol amtr. Hkmet, bu hareketi lke apnda genel bir bastrma politikasna gereke
edebilmek iin, olaylar ulusal ayrlmac yerine, dinsel-kardev-
53
J
Mete Tuncay
rimci terimleri iinde grmeyi yelemi ve yine ngiliz emperyalizminin bir oyunu olduunu ileri
srmtr. Oysa, bu konuda herhangi bir kant olmad gibi, o dnemde bir Krt ayaklanmasn
desteklemek de ngiliz karlarna aykr grnmektedir.
b. stiklal Mahkemeli Takrir-i Skn Dnemi (1925-192 7) 2 Mart 1925'te yaplan bir CHF grup
toplantsnda, Fethi Bey'in taraftar olmad sert bastrma politikasnn 60'a kar 94 oyla kabul edilmesi
sonucunda hkmet istifaya zorlanm ve yeni kabineyi, bavekillikten ayrld aylarda da CHF umum
reis vekilliini srdrm olan smet Paa kurmutur. smet Paa'nn ilk icraat, TBMM'den bir Takrir-i
Skn Kanunu karttrmak, biri isyan mntkasnda, teki yurdun geri kalan her yerinde gezici olarak
vazife grecek iki tane de stiklal Mahkemesi kurdurmak olmutur.
Takrir-i Skn Kanunu ncelikle basn yola getirmekte kullanlm, eitli illerde yaymlanan birok
gazete ve dergi, hkmet ya da stiklal Mahkemesi kararyla temelli kapatlmtr. Bir grup gazeteci de,
ayaklanmay dolayl olarak kkrttklar gerekesiyle, ark stiklal Mahkemesi tarafndan tutuklanmtr.
Aralarnda Eref Edip, Velid Ebzziya, Sadr Ethem (Ertem), Ahmet Emin (Yalman), Ahmet kr
(Esmer), Suphi Nuri (leri) Beyler'in de bulunduu bu gazetecilere bir sre gzda verildikten sonra
serbest braklmlardr. Ankara stiklal Mahkemesi ise, Tann, bayazar Hseyin Cahit (Yaln) Bey'i
mr boyu srgn cezasna mahkm etmitir.
Basndan sonra, sra muhalefet partisine gelmitir. TCF programndaki "efkr ve itikadat- diniyeye
hrmetkar" olma ilkesi (madde 6), irtica kkrtcl saylmtr. ark ve Ankara stiklal
Mahkemeleri'nde grlen iki dava sonucunda, syan Mntkas Mahkemesi kendi grev blgesi iindeki
btn TCF ubelerini kapatm, teki mahkeme de Partinin toptan kapatlmas iin hkmeti
uyarmtr. Bakanlar Kurulu, Takrir-i Skn Kanunu'na dayanarak, 3 Haziran 1925'te TCF'n kesin
olarak yasaklamtr.
54

eyh Sait Ayaklanmas'nn yenilgiye uratlmas ve stiklal Mahkemeleri'nin iddetli hkmleri, bir dizi
toplumsal dzeltimin yrrle konmasyla laikleme srecinin daha ileriye gtrlmesine olanak
salamtr. Bunlar arasnda, apka giydirilmesi, tarikatlarn yasaklanmas ve tekkelerin kapatlmasn
saymak gerekir. Fakat bu reform hareketleri, lkenin birok yerinde "din elden gidiyor" diye tepkiler
dourmu, gezici Ankara stiklal Mahkemesi de gericileri sindirmitir. Skynetim Mahkemeleriyle iki
istiklal Mahkemesinin 1925-26'da verdii idam kararlar yzlerce olmutur. Bu davalar savsamaya
balamken, zmir'de Cumhurbakanna ynelik suikast giriiminin ortaya kmas, yeni bir sertlik
dalgasna yol amtr. Derhal Ankara stiklal Mahkemesi'nin elkoyduu bu olay dolaysyla, suikast
dzenleyicilerinin yan sra, eski Terakkiperverler de, daha eski ttihatlar da yarglanmlardr. Suikast
giriimiyle ilikilendirilen TCF'li paalar bile, ancak ordunun rtk basks ve cumhurbakannn araya
girmesi sonucu beraat ettirilmilerdir. Hele Ankara'da muhakeme edilen Cavit Bey gibi ttihatlar
suikastla bir ilgileri kantlanmad halde, srf eski krgnlklar ve gelecee ilikin endieler nedeniyle
aslmlardr.
Takrir-i Skn dneminde gerekletirilen nemli bir dzeltim de, "Hukuk Reformu"dur. Gerekte,
Tanzimat'tan beri Avrupa yasalarn benimseme hareketi balamt; fakat bu vakte kadar, eriat'n
dzenledii meden hukuk alannda slm kurallar korunuyor ve bylelikle (eski er'-rfi hukuk
ayrmndan ok daha keskin) bir ikilik srdrlyordu. Kurtulu Sava srasnda olsun, Cumhuriyetin ilk
yllarnda olsun, genel eilim Mecelle'yi gnn koullarna gre uyarlamak, yani slm dzenlemeden
bsbtn ayrlmamak yolundayd. Fakat 1926 ylnn ilk yarsnda, svire'den Medeni Kanun ile Borlar
Kanunu'nun alnmasn daha sonra baka yasalar izlemi, bylece Trk hukuk sistemi tmyle
Batllatrlmtr. Bunun anlam, gnlk yaammzda laikliin bile almas ve Avrupa hukuk sisteminin
temelindeki baka din deerlerinin hi deilse baz etkilerinin kabul edilmesi olmutur. (Bu nokta,
adalama cokusu iinde ya
Mele Tuncay
gzden kam ya da fark edilmise, Bat'ya benzemek iin doal ve gerekli saylmtr.)
c. Byk Nutuk ve Yapay Bir Demokrasi Denemesi (1927-1930) Balangta iki yl iin karlan Takrir-i
Skn Kanunu, 1927 Mart banda sresi dolduu zaman iki yl daha uzatlm, ama stiklal
Mahkemeleri'nin faaliyetleri sona erdirilmitir. Ancak stiklal Mehakimi Kanunu yirmi iki yl daha
yrrlkte tutularak herhangi bir anda kullanlmaya ak bulundurulmutur. Dou illerimizde, 22 Ekim
1926'da 271 sayl Heyet-i Umumiye Karar ile bir yl daha uzatlan Skynetim sresi dolduktan sonra
ise, bu yrede bir eit blge valilii nitelii tayan Birinci Umum Mfettilik kurulacaktr.
TBMM'nin, iki yllna seildii halde, 1924 Anayasas'yla grev sresi drt yla karlan ikinci dnemi,
1927'nin ilk yarsnda fiilen sona ermitir. Genel seimler iin Austos aynda ikinci semenler
belirlenmi ve yeni bir tzk deiiklii uyarnca, Mustafa Kemal Paa tarafndan saptanan milletvekili
adaylar Eyll banda "oybirlii" ile seilmilerdir. Ekim'in ikinci yarsnda CHF'nin (Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ni oluturan Sivas Kongresi ilk kongre saylarak) ikinci kongresi toplanm ve
burada Umum Reis -(Gazi)- alt gn boyunca Byk Nutkunu sylemitir.
Nutuk, Atatrk'n 1919 Mays'nda Samsun'a kndan o gne kadar geen yz ayn olaylarn konu
edinerek, Kurtulu Sava'nn ileri gelenleriyle hesaplamasdr. Bu konumann, yakn tarihimiz
bakmndan ok byk bir nemi olmakla birlikte, znde siyasal nitelik tadn ve yaanlan
olaanst dnemin hakl gsterilme abasn ierdii unutulmamaldr. yle ki, 1927 gzne
gelindiinde, Milli Mcadele'nin ilk nderler kadrosundan yalnz smet ve Fevzi Paalar (Babakan ve
Genelkurmay Bakan olarak) Atatrk'n yannda kalmlardr. Rauf Bey, gyab bir mahkmiyetle yurt
dnda gnll bir srgn yaam geirmektedir; Karabekir, Ali Fuat ve Refet Paalar ise TCF'nin n
saflarnda yer almlar, partileri iki yl nce kapatlm, geen yl stiklal Mahkemesi'nden g bela
kurtul-

mular, imdi de milletvekillikleri sona ermi ve menkup olmulardr. kinci derecede kadrolar iin de,
durum farkl deildir. Tabiatyla, Atatrk, sylevinde olaylarn gelimesini belirli bir gr asndan
sunmakta ve giderek, iki buuk yldr, yrrlkteki Takrir-i Skn Kanunu'nun kolaylatrc etkisi altnda gerekletirilen dzeltimleri savunmaktadr.
Byk Nutuk'tan bir yl sonra, Arap harfleri yerine Latin harflerinin kullanlmas anlamnda, kltrel
geleneklerden kopma dolaysyla ok byk nem tayan bir Yaz Devrimi gerekletirilmitir. Bu
olayn zaten dk olan okuryazarl bsbtn azaltmasna kar, Millet Mektebi tekiltyla bir okuma
yazma seferberliine giriilmitir.
urasn da unutmamak gerekir ki, 1927-30 dnemi, Atatrk'n Byk Nutku'ndan ve alfabe
deiikliinden baka, Dnya Ekonomik Bunalm'nn etkilerinin Trkiye'ye yansmas sonucu,
ekonomimizdeki yabanclarn paynn ok azalarak dorudan devletilik politikasnn zorunlu hale
gelmesiyle de nite-liklenir. Gerekten, 1929'da patlak veren bunalmn zellikle Tarm rnlerimizin
sat deerini drmesi ve dalmlarmz adamakll gletirmesi karsnda, devletin zel sermayeyi
tevik ve himayecilii aarak ekonomiye kurucu ve iletmeci sfatyla girmesi kanlmaz olmutu.
Serbest Cumhuriyet Frkas denemesi de, baka btn etkenlerin stnde, bu yneliin hazr-lyla
ilgili grnmektedir. yle ki, bu denemeyle ak ve gizli liberalizm yanllar bir parti iinde rgtlenip
denetim altna alnmak istenilmitir.
Gazi, 1930 yaznda, genlik arkada Fethi (Okyar) Bey'e bir parti kurmasn nermi; adn, programn,
yelerini vb. "empoze" etmitir. Fethi Bey'in bu neriyi benimsemesi zerine, 12 Austos'ta
stanbul'da Serbest Cumhuriyet Frkas kurulmutur. (24 Eyll'de bir ara seimle Gmhane
milletvekili olan) Fethi Bey'den baka, bu partiye CHF'den ayrlan 14 mebus girmitir.
30 Austos 1930'da, Bavekil smet Paa, Ankara-Svas demiryolunu aarken, kendilerinin lml
devletilik yanls oldu57
Mete Tuncay
unu ilk kez belirtmi, yeni parti de devletilik kart liberal bir platform tutturmutur. smet Paa bu
konumasnda, SCF'nin hkmetin demiryolu politikasna kar ynelttii eletirileri noktada
yantlamaktadr: Bir kere, bu siyaset askeri ve siyasi bir nem tad iin zorunludur; ikincisi, yabanc
sermaye biz istemediimizden deil, kendisi yeterince krl bulmadndan gelmemektedir; ncs,
Trkiye'de yaplacak daha o kadar ok i vardr ki, imdiki kuaa ar yklenildii doru deildir,
gelecek kuaklar da en az bu kadar yk tamak zorunda olacaklardr. Fethi Bey, Eyll banda yapt
gsterili Ege gezisinde, halkn her eyi hkmetten beklemesinin devlet mdahalesinin yaratt bir
alkanlk olduunu ileri srmesinin dnda, doktrner bir tartmaya girmemi, daha ok
uygulamalardaki aksaklk ve yolsuzluklar vurgulamtr. Bu gezide SCF nderinin o zamana dek
grlmemi kalabalklar tarafndan cokuyla karlanmas, bu denemenin sonunu hazrlayan bir iaret
olmutur. Ekim ayndaki belediye seimleri, birok illerde bask altnda yaplm ve SCF'nin kazanlar
ok snrl kalmtr. TBMM'de seim yolsuzluklar konusunda alan gensoru grmeleri hkmetin
gvenoyu almasyla sonulannca, Felhi Bey 17 Kasm 1930'da Dahiliye Vekleti'ne bir dileke vererek,
gidiata gre "Gazi Hazretleriyle siyas sahada kar karya gelmek vaziyetinde kalabilecei" anlald
iin partisini kapattn aklamtr. Bu arada, SCF'den baka birtakm siyasal parti kurma giriimlerinde de bulunulmu olmakla birlikte, bunlarn ouna alma izni bile verilmemi, izin verilen
biri (Ahali Cumhuriyet Frkas) ise, SCF'den be hafta sonra Heyet-i Vekile kararyla kapatlmtr.
d. Planl Devletiliin Balamas (1931-1935) SCF'nin kurucusu tarafndan feshedildii gn, Atatrk'n
kalabalk bir danmanlar topluluuyla birlikte kt uzun bir yurt gezisi sonucunda, lke iin yeni bir
ynetim tasarm oluturulmutu. Ekonomi politikas bakmndan, ilk Be Yllk Sanayi Plan'nn
uygulamaya konulmas, artk dorudan devlet -let-mecilii dnemine girildiinin iaretidir. ileri
alannda ise,
58

buna koutlukla, CHF btn toplumsal rgtlenmeleri kendi yaps iinde tekelletirmeye balamtr.
Partinin 1931 Mays' ortalarnda toplanan nc Byk Kongresi'nde Trk Ocaklar'nn infisah tasfiye- iltihak karar onaylanm: Basn, Ka-dn vb. dernekleri de bu rnei izleyerek "kendi
kendilerine" kapanmlardr. CHP, Recep (Pekerl'in genel sekreterlii altnda, 1935 ylnda toplanan
Drdnc Byk Kongre'ye kadar trmanmasna devam etmi; ancak Kurultay arefesinde Recep Bey'in
hazrlayp smet Paa'nn onaylad Parti'nin Devlet'e elkoyma tasars Atatrk tarafndan bozulmutur.
1930'larn balar, ayn zamanda, tarih ve dil almalarna hz verildii yllardr. Geen yzylda
Trklk akm oluurken ortaya atlan kltr tarihine ilikin birtakm savlar, ttihat ve Terakki
dneminden sonra TC'nin balarnda da zellikle Trk Ocaklar evresinde yaatlmaktayd. Ancak, bu
yeni evrede ttihatlarn Trklnden birok noktada ayrlnmtr. En nemlisi, slm'la
uzlamadan vazgeilmi olmasdr. Trk Ocaklar'ndan sonraki evrede de, rklk artk birletirici bir e
olarak kullanlmakta, Trkiye corafyasnda eskiden yaam olan ve halen yaayan btn halklar Trk
saylmaktadr. Gen Cumhuriyette bylesi bir resm gre gerek duyulmasnn balca nedeni,
aznlklarla ilgilidir. Bir yandan Ermenilerin ve Yunanllarn (Rumlarn) Anadolu stndeki eski sahiplik
iddialarnn n alnmak, bir yandan da Krtlerin kendilerini ayr bir ulus olarak tanmlamalar
engellenmek istenmitir. Ayrca "Osmanllk" ideolojisinin son zamanlara kadar glgede brakt
Trklk bilinci ykseltilmeye allmtr.
Trk tarih tezi, yeryznde gelmi gemi hemen btn yksek uygarlklarn Trk kkenli olduunu
ileri srerek, dikkatleri eski tarih devirleri stnde younlatrmtr. Trkln efsane olmaktan kt,
somut gerek olduu alt yzyllk Osmanl dneminin ise pek stnde durulmayarak, safdilce "iyi
sultanlar baa geince ilerledik, kt sultanlar gelince geriledik" anlayyla geitirilmitir. Bu da, hi
kukusuz, slm geleneinden
59
Mete Tuncay
bsbtn syrlma arzusuyla ilgilidir. slm-ncesi Trklk, daha yararl bir aratrma konusu gibi
grnmtr.
Dil alanndaki almalar tarih ideolojisinin gerei ve sonucu olmu; fakat, gdleyici neden
deimemekle birlikte, iki u arasnda yalpalanmtr. nceleri tutulan yol, dili Arap-Fars etkilerinden
ayklayarak zletirmektir. Aslnda, bu eilim Osmanl devletinin son on yllarnda halk bir ierikle
balamt: Aydnlarn dilini halkn anlay dzeyine indirmek istiyor, zentili yazy ve sz bir stat
simgesi olmaktan karmay amalyordu. Sonralar ise, tarih tezinin ar lamasna koutlukla icat
edilen Gne Dil Teorisi, dnyadaki btn dillerin ortak bir kkeni bulunduunu, bunun da Trke
olduunu savunmutur. Buna gre, artk bir ayklama sorunu kalmyor, hangi yabanc szc
kullansak, eski malmz geri alm oluyorduk.
Bu dnemde oluturulan Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlar, akladmz tezler erevesinde, ama
sivrilikleri zamanla anan bir biimde almlar ve zaman zaman deerli inceleme rnleri de ortaya
koymulardr. 1931-35 aras, yeni bir dizi toplumsal ve kltrel dzeltime de tank olmutur. Bunlar
arasnda niversite Reformu, Soyad ve Pazar Tatili Yasalar, lkap ve unvan, dinsel giysi yasaklar
saylabilir. Ayrca, kadnlarn siyasal haklar da bu dnemde tannmtr. Kadnlarn 1931'de belediye
seimlerine, 1935'te genel seimlere katlmas, biimsel bir adm olarak kalmakla birlikte, ileri bir
grn eseridir.
e. Atatrk'n Son Yllar (1935-1938)

TBMM'nin Beinci Dnemi 1 Mart 1935'te balam ve Atatrk drdnc kez cumhurbakanlna
seilmitir. Yenilenen nn hkmeti de o hafta iinde gvenoyu almtr. Mays aynda toplanan 4.
CHP Kurultaynda Genel Sekreterliini koruyan Recep Peker ise, ertesi yln Haziran'nda yaymlanan
bir Parti bildirisiyle bu grevden alnm ve Parti Genel Sekreterlii, ileri Bakanl'yla ayn kiide
birletirilmitir. Bylelikle, nn ka-binesinde Atatrk'n iki yakn adamndan biri olan kr Kaya
(teki. Dileri Bakan Tevfik Rt Aras't) Partinin en st yneticiliine getirilmitir. Bu olayn anlam,
Peker
ekibinin is-tediinin tam tersine, Devlet'in Parti'yi zmlemesi-dir ve bu sre, 5 ubat 1937'de yaplan
bir anayasa deiiklii sonucu, parti ilkelerinin (alt ok) devlet yapsna mal edilmesiyle noktalanacaktr.
1936 Temmuz'unda yaplan Montr Antlamas, Lozan'da askerden arndrlm olan Boazlar'n Trk
egemenliine sokulmasn salamtr. Ayn yl, TC ilk aamada Hatay'a bamszlk tannmas iin
giriimlere balamtr. 1937 Ocak-Mays aylar arasnda bu istek gerekletirilmi ve bir sonraki adm
olan Hatay' anavatana katma almalarna giriilmitir. Trkiye, 1937 Eyll'nde de, spanya
sava'na baka Akdeniz lkelerinin karmamalarn ngren Nyon Konferans'na katlmtr. Bu
olayn, byle bir katlmay riskli gren Babakanla rizikoyu gze alan Cumhurbakannn aralarnn
almasnda nemli pay bulunduu sylenmektedir. Nitekim, 20 Eyll'de nn "dinlenmek zere" bir
buuk ay izin alm ve Ekonomi Bakan Celal Bayar ona veklet etmekle grevlendirilmitir. smet Paa
daha izin sresi dolmadan istifa edecek, Bayar'n vekleti de asalete dntrlecektir. Eski hkmet
tek bir deiiklikle aynen devam etmi, nn'ye zel bir yaknl olan Salk Bakan Refik Saydam'n
yerine bir bakas getirilmitir. nn'nn bylelikle i bandan uzaklatrlmasnn nedenleri hayli
karmaktr ve uzun bir birikim sonucudur. Deindiimiz d siyasete ait gr ayrlklklarndan baka,
asl ekonomi politikasyla ilgili anlamazlklarn varl hissedilmektedir. nn'nn devletiliine karlk
Bayar'n zel giriimcilii savunduu bilinmektedir. Bununla birlikte, 1936 Ocak aynda kabul edilen
kinci Be Yllk Sanayi Plan'nn uygulanmas srdrlmtr. Ayrca, babakann deitirilmesiyle
devlet kadrolarnda baka nemli deiiklikler yaplmad da anlalmaktadr. Hatta smet Paa'nn
Atatrk'n yakn evresindeki eski taraftarlarnn bile yerlerinde kalm olduklar anlalmaktadr. Aksi
takdirde, Atatrk'n lmnden sonra nn'nn nasl olup da cumhurbakan seilebildii
aklanamaz. Atatrk'n cumhurbakanlnn son aylarnda, "Yzelllikler"i de iine alan geni
kapsaml bir af yasas karlmtr (yaym: 16 Temmuz 1938).
60
61
Mete Tuncay
nn'nn Cumhurbakanl (1938-1950): TC'nin bu ikinci evresi, biri giri biri k niteliindeki
iki gei alt dnemi arasnda yeralan bir esas altdnemden olumaktadr.
a. Bayar'n kinci Babakanl (1938-1939) smet nn cumhurbakan seildikten sonra, Celal
Bayar'n kurduu yeni kabine, 11 Kasm 1938'den 25 Ocak 1939'a kadar sadece iki buuk ay
dayanmtr. Bu hkmetin kuruluunda, bir ncekinden farkl yalnz iki isim vardr. nn'ye kar
olduklar bilinen, fakat Atatrk'n stelemesiyle onun kabinelerinde de gedikli yeler olan Dahiliye ve
Hariciye Vekilleri kr Kaya ile Tevfik Rt Aras'a bu hkmette (hi kukusuz, nn'nn istei
zerine) yer verilmemi, Refik Saydam ilerine getirilmi, kr Saraolu Adliye'den Dileri'ne
kaydrlm, Ad-liye'ye de Hilmi Uran atanmtr.
Bayar, yeni hkmet iin Meclis'ten gvenoyu isterken syledii program nutkunda, kendilerinin
"Kemalizmin azat kabul etmez kurallar" olduunu ileri srerek, izleyecekleri siyasette herhangi bir
kesinti olmadn vurgulam; zellikle d politikann deimeyeceini ve laiklik ilkesinin eskisi gibi uygulanacan belirtmitir.
Bu kabine, ksa mrnde drt deiiklik geirecektir. 28 Aralk 1938'de Saffet Arkan'n yerine Hasan l
Ycel Maarif, akir Kesebir'in yerine ise Hsn akr ktisat Vekili olmulardr. 3 Ocak 1939'da CHP
Grup Bakan vekilliine seilen Hilmi Uran'n yerine Tevfik Fikret Say Adliye, on be gn sonra da
Kazm zalp'in yerine Naci Tnaz Mill Mdafaa Vekillii'ne getirilmilerdir. Fakat bunlardan nce 1938
ylnn bitmesine be gn kala toplanan snomal (Olaanst) Kurultay'dan sz etmek gerekir.
Atatrk'n "Ebed ef nn'nnse "Mill ef (ve ncekinin yerine "Deimez Genel Bakan") ilan
edildikleri bu kurultaydan sonra, Bayar CHP Genel Bakan Vekllii'nde tutulmu, Refik Saydam ise
Genel Sekreter seilmitir. (Hkmet deitiinde, Bayar Babakanlk gibi Parti Genel Bakan Vekil
ligi'nden de olacak, yerini yeni Babakan Saydam alacaktr. Parti Genel Sekreterlii'ne ise Dr. Fikri
Tzer getirilecektir.)
62
Kurultay'n hemen ertesinde Kazm Karabekir, bir araseimde milletvekili olarak TBMM'ye girmitir. 10
Ocak 1939 gn de, Atatrk'n salnda "rehablite" edilerek bamsz milletvekili seilen Ali Fuat
Cebesoy ve Refet Bele Paalar CHP Grubu'na katlmlardr. Bylelikle on be yl nce Terakkiperver
Cumhuriyet Frkas'na gidenler, yeniden ana kucana dnmektedirler. Gerekten, nn'nn,
cumhurbakanlnn ilk gnlerinden balayarak, Atatrk dneminde krgn ve kskn duruma itilen
Kurtulu Sava kadrolaryla barma abasna giritii dikkati ekmektedir. Bu cmleden olarak, Dr.
Rza Nur'un, Halide Edip Hanm'n ve ei Dr. Adnan Advar'n gnll srgnlklerinden yurda
dnmeleri anlmak gerekir. Muhalif gazetecilerden Hseyin Cahit Yaln 1939 Mart ay sonundaki genel
seimlerde, eski babakan Rauf Orbay ise 22 Ekim 1939'daki bir araseimiyle milletvekili olmulardr.
Eski Serbest Frka lideri Fethi Okyar da, 26 Mays 1939'da Adliye Vekili yaplarak kinci Saydam
kabinesine girmitir.
Bu barma ya da balama jestlerinin nedeni, dnya ufuklarnda sava bulutlarnn belirdii bir srada,
memleketin hemen hemen btn eski byklerinin birlemesiyle, Atatrk'n lmnden sonra lkede
bir otorite boluu brakmama ihtiyacnn duyulmas olabilir. Aslnda, Atatrk'n vaktiyle bu kiilerle atmas, nn'nn kiiliinden hi de ayr ve bamsz deildi; geni lde onun stnden ve onun
yzndendi, Dolaysyla, bu jestler bir adan da smet Paa'nn eski aktel ve imdiki potansiyel
rakiplerini kendisini destekleyen bir konuma getirmesi anlamn tamaktadr. Geriye bir tek, Atatrk'n
nn'ye yeleyerek babakan yapt Bayar kalyordu ki, Cumhurbakan'nn lmnden sonra
herhangi bir ani sarsntya meydan vermemek iin yerinde tutulmutu. Onun da tasfiyesiyle, Milli efin
mutlak iktidarnn nnde hibir engel kalmam olacakt.
Atatrk'n lmnden hemen sonra alan (en nls, eski cumhurbakannn zel istihbaratlarndan
Ekrem Knig'in sahte MSB belgeleriyle Kanada'dan uak satn alarak spanyol sava'nda
Cumhuriyetilere satma giriimi olmak zere) birta63
Mete Tuncay
km yolsuzluklar kovuturma kampanyas da, yine ayn srecin bir paras olarak yorumlanabilir.
b. Milli ef Rejimi (1939-1945)

Bu dnemi 25 Ocak 1939'da kurulan Refik Saydam hkmetiyle balatmak yanl olmaz. Gerekte,
Babakan'n dnda, Saydam kabinesinin kinci Bayar kabinesinden pek fark yoktur; bakanlarn byk
ounluu greve devam ettirilmilerdir. Saydam'n ilk hkmetleri, iki ay sonra yaplan genel
seimlerin ardndan 3 Nisan'da yenilenmi ve Babakan'n 8 Temmuz 1942'deki lmne dek
srmtr. Bundan sonra Saraolu kabineleri kurulmutur. Fakat, Mill efin ynetim yllarn
babakanlara gre deil, kinci Dnya Sava'nn evrelerine gre dnemlendirmek, gerek i gerekse d
politika bakmndan daha anlaml olacaktr. Alman-Sovyet atmasnn patlak verdii 1941 ve bu
savata Alman stnlnn sona erdii 1943, Trk siyaseti iin de gerek dnm noktalardr.
11 Kasm 1938'de nn, Atatrk'n dnemini tamamlamak zere cumhurbakan seilmi, hemen
toplanan olaanst kurultayla da parti bakmndan gerekli gei dzenlemeleri yaplmt. TBMM'nin
beinci dnemi 1939 ilkbaharnda sona erecekti.
Mart sonunda yaplan genel seimle Meclis'e giren 420 yeden 130'u yeni isimlerdir. Seilemeyenler
arasndaysa eski bakanlardan kr Kaya ile Atatrk'n sofra arkadalarndan Kl Ali'nin bulunduu
gze arpmaktadr. (Aras, Ocak aynda Londra Bykeliliine gnderilmiti.)
Haziran banda, CHP'nin (olaan) Beinci Kurultay toplanm, yeni bir tzk ve program kabul
edilmitir. Bu arada, yapay bir denetim mekanizmas olarak CHP milletvekillerinden 21 kiilik bir
Mstakil urup oluturulmutur. Ayn hafta iinde, Parti dare Heyetinin -iki yldr uygulanan- Devlet ve
Parti ynetimlerinin birliini yeniden zd grlyor.
kinci Saydam Hkmeti'nin i politika gelimeleri bakmndan en nemli giriimlerinden biri, 1939
yaznda Meclis'ten 64

kartt bir yasayla Ky Enstitleri'ni balatmas olmutur. Sonraki yllarda ou ilericilerin sahip kt,
tutucularnsa "Komnist eilimli nifak yuvalar diye saldrd bu kurulular, o zamanlar nfusun bete
drdn oluturan kylleri eitimle aydnlatmak ve kalkndrmak gibi idealist bir ama gdyorlard
Fakat birtakm solcular, Ky Enstitlerinin kyly kynde tutmak, ehirlere gelmesini engellemek
gibi Tek Parti ideolojisine uygun bir ilev yapmalarnn hedeflendiini ileri srmlerSava yllarnda izlenen ekonomi politikas ise, Mill Korunma Kanunu ve eitli tadilleriyle dzenlenmi,
zorlaan d almlar ve yetersiz yerli retimin kt kaynaklar stnde vurgunculuk yaplmas pek baarl
saylmayacak bir biimde nlenmeye allmtr.
Trkiye'nin kinci Dnya Sava yllarndaki d politikasn keli uluslararas kutuplamann
taraflarna kar ayr ayr davranlaryia incelemek gerekir. 1939 gzne gelindiinde, Atatrk
zamannda Ortadou ve Balkanlarda yerel balamalarla salanmaya allan gvenliin artk ie
yaramayaca anlalmtr, ilk nce Sovyetler'le yaknlama denenmitir. Fakat Dileri Bakan
Saraolu'nun 1939 Eyll'nde Moskova'dan eli bo dnmesi zerine, ertesi ay ngiltere ve Fransa ile
karlkl yardmlama antlamalar imzalanmtr. Almanya'yla ise dostluk ve ticaret ilikileri
srdrlmtr. (Almanya 1930'larn ikinci yarsnda Trk d ticaretine egemen durumdayken, sava
balaynca alm satmlarmz birdenbire dmt Fakat Almanya ya zellikle sava endstrisinde
kullanlan krom cevheri satmamz sayesinde, bu hacim yeniden ykselmitir.) Nazi Kech yla
yaknlmz, Almanlarn Sovyetler Birlii'ne saldrmalarndan birka gn nce Trkiye ile yaptklar
dostluk antlamasnda doruk noktasna ulamt. Daha nce 1941 Mays balarnda, Hitler,
Reichstag'taki bir konumasnda, "Gen TrKiyenin dahi yaratcsna iek atarken, Trk hkmetinin
imdiki gereki tutumunu da, "ngiliz entrikalarna kurban giden
65
Mete Tuncay
Yugoslavya" ile karlatrarak, bamsz kalmay baard iin vyordu.
Alman-Sovyet Sava'nn Almanlarn stn grnd ilk dneminde, Trkiye dolayl bir anlamda
Almanya yanls olmu, ama nc keyi meydana getiren Sovyetler'in mttefikleriyle de arasn iyi
tutmutur. Hatta, 1941 ylnn sonuna doru, ABD Bakan Roosevelt, Kiralama ve dn Verme
Yasas'nn Trkiye'ye de uygulanmasn kararlatrmtr.
8 Temmuz 1942'de Refik Saydam'n lmesiyle kr Saraolu, ncekinin d politikasn daha Alman
arlkl olarak srdrmtr. siyaset bakmndan anlmas gereken nemli bir konu, 11 Kasm
1942'de karlan 4305 sayl Varlk Vergisi Kanunu'dur. Zenginlerin olaanst bir vergi deyerek
savan ekonomik ykn hafifletmelerini amalayan bu yasa, gerekte gayrimslim aznlklara ynelik
bir bask arac olarak kullanlmtr. Keyfi bir biimde saptanan ykmllklerini 20 Ocak 1943'e kadar
yerine getirmeyen Yahudi, Rum ve Ermeni zenginleri, Akale'ye beden mkellefiyetle (ta krmaya)
gnderilmilerdir. Bu uygulama bir yldan fazla srm; ancak 1944 Mart'nda o vakte kadar toplanan
316 milyon lirayla yetinilerek, gerekletirilemeyen 110 milyon liralk tahsilattan vazgeilmitir.
1942/43 knda savan yn deitirmesinden sonra Trkiye'de BMM Seimleri yenilenmi ve 15 Mart
1943'te Saraolu ikinci kabinesini kurmutur. Bunu izleyen iki yl, Almanya'ya kar savaa girmemiz
iin yaplan mttefik basklar ve nn'nn bunlar geitirme baarlaryla geecektir. 8 Haziran
1943'te CHP'nin Altnc Kurultay toplanm ve on bir ay nce Dr. Fikri Tzer'in ileri Bakanl'na
getirilmesiyle Parti Genel Sekreterlii'ne atanan Memduh evket Esendal, yeniden bu greve
seilmitir. 1943 sonunda nn'nn Kahire'de Roosevelt ve Churchill'le bulumasndan sonra, Trkiye
yava yava eskisinden farkl bir tutum taknmaya balamtr. 12 Ocak 1944'te yirmi yldan fazladr
Genelkurmay Bakanl yapan Mareal Fevzi akmak emekliye ayrlarak bu grev Orgeneral
66

Kazm Orbay'a verilmitir. O ylki 19 Mays sylevinde, nn Turanclara kar sert sulamalar yaparak
Alman ibirlikilerinin kovuturulmasn balatmtr. Daha sonra, Haziran aynda Numan
Menemenciolu Dileri Bakanl'ndan istifa etmi ve ardndan Almanya ile ilikiler kesilmitir- 13
Eyllde bu greve getirilen Hasan Saka zamannda Mttefik yanls yeni siyaset daha belirginleecektir.
Mill ef rejimi aslnda 1945 yl iinde zlmeye balamtr. D politika bakmndan bu sre, 23
ubat'ta Trkiye'nin Japonya ve Almanya'ya kar sava ilan etmesi kadar gerilerden balatlabilir.
(Mihver devletlerine sava amamz, Birlemi Milletler rgt'ne kurucu ye olabilmemiz iin zorunlu
bir kouldu.) politika bakmndan ise, nn'nn 19 Mays 1945 sylevinde demokrasiye gei
iaretini vermesinden sonra, ayn ay bte aleyhine Meclis'te 7 oy kmas, Haziran'da da bu oy
sahiplerinden drdnn "Drtl Takrir" diye tannan bir belgeyi CHP Meclis Grubu'na vermeleri, tekparti otoritesinin sonunu simgelemektedir. Nitekim, Temmuz aynda ilk muhalefet partisinin (zengin
iadam Nuri Demira'n Mill Kalknma Partisi) kurulmasna izin verilmitir.
4 Aralk 1945'teki Tan olay, tek-parti hkmetinin dzenledii son kuvvet gsterilerindendi. CHP'nin
niversite genliini kkrtarak lkedeki solcu aydnlara gzda vermesi, kurulan demokrasinin belli
snrlar iinde tutulaca anlamna gelmektedir.
c. ok-Partili Yaama Gei (1946-1950) 1946 ylnn ilk haftasnda Demokrat Parti kurulmu ve genel
bakanlna Cell Bayar getirilmitir. Yeni parti, programnda, (zel giriimcilik vurgusunun dnda)
CHP'den farkl pek bir ey getirmemekle birlikte, halktan gelen bir kuvvet yaratarak hkmeti ve
idareyi denetim altna almay vaadediyordu. DP, Ankara ve stanbul'un yan sra, ncelikle Bat
Anadolu'da rgtlenmitir. Ayn yln Maysnda toplanan olaanst bir CHP Kurultay, ok-partili
yaama gemek iin bir yandan yasalardaki przleri (iki dereceli seim gibi) temizleme karar alrken.
67
Mete Tuncay
bir yandan da kendi tzn demokratlatrm, deimez genel bakanl kaldrmtr. Yine de,
CHP egemenliindeki TBMM'nin Yedinci Dnemi, DP'nin yurt apnda doru drst rgtlenmesine
olanak brakmadan, ertesi yl yaplmas gereken seimleri erkene alm ve 1946 Temmuzu'nda
yaptrmtr. stelik, bu seimlerin bask ve zorlamalar altnda getii anlalmaktadr. Seimlerden
sonra Recep Peker gibi otoriter eilimli bir kiinin babakanla getirilmesinin de, demokrasiye gei
iin uygunluu olduka tartmaldr. Ancak, 1924'teki Fethi Bey'den beri, ilk kez CHP Genel Bakan
Vekillii'nin yeni babakana teslim edilmeyip eskisinde braklmas (o zaman smet Paa, bu kere kr
Saraolu) dikkate deer. Ekim aynda da, CHP Genel Sekreterlii'ne, lmlyla tannan Hilmi
Uran getirilmitir.
1947 Ocak aynda toplanan DP'nin ilk Byk Kongresi ok-partli yaamn srdrlebilmesi iin
muhalefetin balca istemlerini ortaya koymutur {Hrriyet Misaki): Demokrasiye ve Anayasa'ya aykr
yasalarn kaldrlmas, cumhurbakanlnn parti bakanlndan ayrlmas, seimleri idare yerine yarg
organlarnn denetlemesi.
nn, 11 Temmuz 1947'de yapt bir radyo konumasnda, partiler arasnda yansz kalacana sz
vermi ve DP'ye sertlikle kar kan kendi babakann dolayl olarak eletirmitir. Recep Peker, iki aya
kalmadan kabinesinde esasl deiiklikler yapt halde, drt gn sonra salk bozukluu bahanesiyle
istifa etmi, yerine Hasan Saka yeni hkmeti kurmutur. Kasm'da toplanan CHP (olaan) Yedinci
Kurultay'nda, lmllarla arlarn arasndaki anlamazlk partiyi atlamann eiine getirecek kadar
gelimitir. Fakat sonunda lmllar ar bast gibi, parti platformu da iyice yumuatlmtr.
Hasan Saka'nn iki hkmetinden sonra, 1949 Oca'nda emsettin Gnaltay'n babakanla gemesi,
CHP'nin DP'den ayrt edilemeyecek lde liberal bir izgiye yerlemesi sonucunu vermitir. Fakat,
halk kitleleri arasnda tek-parti ynetimine kar yllardr biriken tepkiler ve kinci Dnya Sava
dneminde
68

ekilen yoksunluklar hkmetin kt ynetimine yorma eilimi bu dnlere bakmayp, 14 Mays
1950'de iktidar devirecektir. 1950 Nisan sonlarnda aklanan aday listelerinde CHP'nin milletvekillerinden bete ikisini geri ekerek ortaya yeni adlar koymas da bu akbeti nleyememitir. ki
byk partinin adaylar mesleklerine gre karlatrldnda, DP'nin CHP'den daha ok ifti, tccar ve
avukat aday gsterdii, CHP listesinde ise, berikilerin iki kat brokrat ve retmenle (DP de hi
bulunmayan) 14 eski general olduu grlmektedir.
1950'de iktidarn seimle el deitirmesi gibi byk bir olay, bu vakte kadar eitli alardan
yorumlanmaya allmtr. Konunun ileride de tartlmaya devam edilecei kukusuzdur. Kimileri d
nedenlere ve baka istemsel (voluntarist) etkenlere arlk vermekte, kimileri yerleik bir iktidara kar
yllardr biriken yaknmalarn (nasl bir seenek oluturulabilecei pek hesaba katlmadan) st ste
ylarak bu sonucu dourduunu ileri srmekte, kimileri de olay iki parti arasndaki yapsal farklarla
aklamaktadr. Gerekte, btn bunlarn birer pay olmak gerekir. Ancak, CHP dneminde siyasetle
urama tekelini elde etmi (belki de, kinci Merutiyet'ten beri srdregelmi) bir egemen aznln
dnda kalan baz toplumsal snf ve tabakalarn DP iinde rgtlenerek politika sahnesine km
olmalar, ne denli vurgulansa abart lamayacak bir nem tamaktadr. Dp'nin temsil ettii tara kk
burjuvazisinin, Bat Anadolu'daki byk toprak sahipleri ve tccarlarla yapt ittifak, kylln nemli
bir kesimini de peinde srkleyerek, brokrasinin nderliindeki geleneksel CHP tabann yenilgiye
uratmtr.
ok Partili Yaam ve Askeri Mdahaleler (1950-1980)
"Cumhuriyet'in szlk anlam, devlet bakannn seimle geldii rejimdir. Ama, uygulamada bu terim,
devlet bakanlnn kaltsal (rs) olmad btn lkeler iin kullanlmaktadr. Oysa, bilimsel adan
"cumhuriyet'i tanmnn ierdii demokratik ze uygun ve ilemsel aratrmalara yararl bir kavram
haline getirmek, kapsamn geniletmekle deil, szde benzerlerinden ayklayarak daraltmakla mmkn
olabilir. Onun iin, ancak devlet bakannn
69
Mete Tuncay
gerekten seimle deitii anayasal dzenleri cumhuriyet saymak gerekecektir. Bu anlamda, TC,
"cumhuriyet" olma niteliini, 14 Mays 1950'deki "kansz devrimle kantlamtr.
Ne var ki, 1950 ylndan sonraki yllarda demokrasiye doru kesintisiz bir gelime olmam, ordu eitli
kereler sivil siyasete el koymak gereini duymu ve bunlarn keresinde de baaryla amacna
ulamtr. Trkiye'de asker mdahalelerin genellikle halk ounluunun desteini grm olmalar,
ortaya kan durumun nasl nitelenebilecei sorununu karmaklatr-maktadr. Burada, ordunun geici
bir sreyle ve rndan km olan siyaset srecini yeniden rayna oturtma niyetini aklayarak
ibana gemesinin byk pay olsa gerektir.
Demokrat Parti ktidar (1950-1960): On yllk DP egemenlii iki genel seimle aitd'neme
ayrlmaktadr. ounluk sistemiyle yaplan bu seimlerde, grece kk oy farklarnn kazanlan
sandalye saysnda ok byk farklar yarattn gznnde tutmak gerekir. Nisb temsil sisteminin
siyasal istikrara imkn brakmadndan (hakl olarak) yaknanlarn, 1950'lerdeki deneyimizin ne kadar
adaletsiz sonular verdiini hatrlatmalar faydal olur. Ktklere kaytl semenlerin % 88,88'inin oy
kulland 1950 genel seimlerinde oylarn % 53, 59'unu alan DP 408 milletvekili karm, oylarn %
39,98'ini toplayan CHP'nin payna ise 69 milletvekili dmtr. Oy verme orannn % 88,63'e indii
1954 genel seimlerinde DP daha glenerek ald oylarn % 58,42'siyle 488 sandalye kazanm, %
35,11 oy alan CHP ise ancak 31 milletvekili karabilmitir. 1957 genel seimlerinde oy verme oran %
79,4 olmu, DP'nin oylar azalmaya, CHP'nin oylar artmaya balam; buna karn, DP oylarn %
47,70'iyle 424 milletvekili, CHP ise % 40,82 oyla 178 milletvekillii kazanmtr. Bu anmsatmadan
sonra, zamandizime dnelim.
a. Demokrasinin Umutlu Yllar (1950-1954) Cell Bayar Cumhurbakan seilince DP Genel
Bakanl'ndan istifa ederek, nn'nn kiiliinde eletiregeldii yola kendisi girmemi ve yeni bir
anayasa gelenei balatmtr. Genel dare
70

Kurulu, onun yerine Babakan Menderes'i parti bakanlna getirmitir.
DP iktidar] daha ikinci ayn doldurmadan, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi'nin Kore'de kuzey
saldrsna kar koyma kararn frsat bilerek, NATO'ya kabul edilmemizi salamak amacyla, savaa bir
tugay gndermi, muhalefet ise biimsel bir itirazla yetinmitir. Yalnz bir grup solcu aydnn kurduu
Barseverler Dernei durumu protesto etmek istemi ve derhal kovuturmaya uramtr. Yeni
iktidarn ilk gnlerinde karlan Af Yasas'na Nzm Hikmet'in de dahil edilmesi dnda, DP sola kar
kat bir tutum taknmtr. (1951'de hkmet TKP-167'ler tutuklamasna balarken, Meclis de Ceza
Kanunu'ndaki 141. ve 142. maddelerin ngrd cezalar artryordu.) Bu tavr, izlenen d politikayla
balantldr.
ABD ekonomik yardm DP dneminde de srm ve Trkiye'de zel giriimciliin bymesini tevik
etmitir. Aslnda, ekonomik durum, Trk btesinin yardan ounu yutan asker giderlerle yakndan
ilikiliydi. ABD'nin sraryla alnan NATO'ya kabul edilmemiz kararn (17 Ekim 1951), TBMM'nin 18
ubat 1952'de onaylamasndan sonra, savunma harcamalarna daha ok d katk salanmas, dolayl
olarak lke ekonomisini de bir lde rahatlatmtr. Ekonominin yapsnda henz tarmn egemen
durumda bulunmas, ekonominin gnlk siyaseti etkiledii lde, rastlantsal etkenlerin partilerin
geleceklerini belirlemesi anlamna gelmekteydi. Nitekim, birok iktisat CHP'nin 1950 yenilgisini
1949'daki kt hasatla ilgili grdkleri gibi, DP'nin 1950'!erin ilk yllarndaki baarlarn da 1950 ve
1951'in iyi hasatlaryla ilgili saymaktadrlar.
CHP'nin 1950 Haziran ayi sonlarnda toplanan Sekizinci Ku-rultay'nda Genel Bakanl'n kurmu olan
nn, Genel Sekreterlie Nihat Erim'in getirilmesini istedii halde, bu mevkiye partiyi adalatrma
akmnn temsilcisi olan Kasm Glek seilmiti. Glek, halka yakn bir politikac imgesi vermekle birlikte, onun da kafasndaki dnce zgrlnn snrlar vard. rnein, 1957 sonlarnda CHP'de bir
sol kanat gelimeye bala71
Mele Tuncay
ynca, rgt tarafndan dlanmtr. DP'nin balca sorunuysa, istediklerini daha ok yaptramadndan
yaknan yerel rgtn merkezle atmasyd.
ki byk parti arasndaki kartlk, DP dneminin ilk gnlerinden itibaren taraflarn rolleri deimi
olarak, yeniden siyasal zgrlk terimleriyle anlatm kazanmtr. Bu kere, Radyo'yu kendi lekeli allna
almakla sulanan DP, Radyo'nun bir hkmet organ olduunu ileri srerek, CHP iktidar srasnda
iddetle eletirdii devlet olanaklaryla parti propagandas yapmak yolunu tutmaktadr. te yandan,
nn'nn siyasal yaamnn en byk iki baarsndan biri diye grd Ky Enstitleri (teki "ok
parti"), sradan ilkretmen okullarna dntrldnde (27 Ocak 1954), muhalefetin fazla sesi
kmamtr. CHP'nin mallarnn elinden alnmasysa (14 Aralk 1953), ok daha sert tepkiyle
karlanmt.
1954 Mays banda yaplan genel seimleri (bu kere artk adaylar arasnda yksek brokrat ve
generallere de yer veren) DP, CHP'yle arasndaki fark byterek kazanmtr. u ufak gzlemi
yapmakta da fayda olabilir: CHP, 1954 seimleri arefesnde, Cell Bayar'n kyde davar gden bir
resmini datarak onu ypratmak istemi ve DP rgtnden iddetli karlklar grmtr. Oysa, leriki
yllarda Sleyman Demirel'i ocukluundaki "oban Sl" imgesiyle tantmak iin bizzat kendi partisi
aba harcayacaktr. Bu karlatrma, Trkiye'de siyasal anlay dzeyinin on yl iinde ne kadar
deitiinin ilgin bir gstergesi olarak kabul edilebilir.
b. Ekonomik-Toplumsal Sanclarn Ba Gstermesi (1954-1957) DP iktidarnn ikinci dneminde iktisad
refaha eriilecei iddia edilirken byle olmam, giriilen yatrmlar (nce Amerika'dan, sonra da
Almanya'dan) beklendii kadar d yardm gelmedii iin srdrlememtir. Hzla artan hayat
pahall, zellikle deimez gelirli kesimleri fena halde etkilemeye balamtr. 1954'te hasat hi de
kt olmad halde, ABD'den 300 bin ton buday ve 200 bin ton arpa almak gerekmitir. Ayrca eker
sknts da ekiliyordu. Hkmet ise bu durumun halkn satn alma
gcnn artmasndan ileri geldiini ileri srerek iyimser yorumlar yapmaktayd.
Seimlerden sonra toplanan Onbirinci CHP Kurultay'nda DP ile uzlamay savunan Nihat Erim, Kasm
Glek nnde bir kez daha yenik dm; Parti eski izgisinden siyasal muhalefetini devam ettirmitir.
1955 Mays'nda DP milletvekilleri arasndan 11 kiilik bir grup, TBMM'ne "spat Hakk'nn tannmasn
isteyen bir nerge sunmulardr. Bu hareket genileyerek ayn yln sonunda Hrriyet Partisi.'ne
dnecektir.
Trk d politikasnda ok uzun bir sre nemli bir etken olan Kbrs sorunu da 1954'te balamtr.
Trkiye'nin ilk tezi, Kbrs'n Yunanistan'a verilmemesi. ngiltere'nin elinde kalmasdr. Yine de, DP
iktidar Yunan dostluunu srdrmek istiyordu. 1954 Austosu'nda Yunanistan ve Yugoslavya ile
karlkl savunmay ngren bir antlama imzalanmt. 1955 ubat'nda Irak'la yaplan (sonradan
Pakistan'n da katlaca) Badat Pakt da, tpk bu Balkan pakt gibi, ABD'nin karlar dorultusunda
bir hareketti. Amerika'y honut ederek daha ok ekonomik yardm salanmaya allmaktayd.
DP hkmeti, 6-7 Eyll 1955'te, Kbrs'la lgili olarak, Yunanistan'a kar stanbul, zmir ve Ankara'da
halk gsterileri dzenlenmi, fakat olaylar denetimden karak genel bir "servet dmanlna
dnmtr. in gerei Yassada muhakemelerinde anlalacaktr, ama o zaman btn sorumluluk
"komnistler"e yklenmitir. Menderes, Ekim'de toplanan DP Byk Kongresi'nde yeniden parti genel
bakanlna seilmekle birlikte, ertesi ayki Meclis Grubu toplantsnda, ancak btn kabine yelerini
feda ederek babakanln koruyabilmitir.
1956 ylnda, muhalefet partilerin ibirlii yapmalar konusu gndeme gelmitir. Cumhuriyeti Kyl
Millet Partsi'yle yeni kurulan Hrriyet Partisi'nin DP iktidarna kar CHP'yi desteklemelerinin ksa
srede baarya ulaabilecei umuluyordu. Ancak, bu iki parti nn'nn yeniden Cumhurbakan
olmasn istememekteydiler. 1957'in hemen ilk gnlerinde Babakan, erken
72
73
Mete Tuncay
seim olasln yalanlam olmakla birlikte, genel seimler Ekim'de yaplacaktr. Muhalefetin ortak
cephe hazrlna kar Seim Kanunu'nda deiiklikler yaplarak partiler aras ibirlii
olanakszlatrlmtr. Bu durumda, CHP'nin teki iki partiye kendileri seime girmeyerek onu
desteklemeleri nerisi kabul edilmemitir. ktidar ve ana muhalefet partilerinin gsterdikleri adaylar
bakmndan bir karlatrma yaplrsa CHP'lilerin byk ounluunun yerel rgtlerce belirlendii,
DP'lilerin arasndaysa seim blgelerinden elenerek gelenlerin yerine merkezden atananlar oald
gzlemlenebilir. Olu zaten HP'ye gemi olan Fuat Kprl'nn seimlerden bir buuk ay nce DP'den
istifas kamuoyunda yanklar yaratmtr. Daha sonra HP adna bir konuma yapan Kprl, o gnk
durumu, "tek parti, tek-ef sistemini yeniden canlandrmak isteyen bir adam 'a kar lke apnda bir
mcadele" diye zetlemektedir. Muhalefet oylarn % 52'sini toplad halde, aday listeleri blnd
gibi, iktidarnkilerin yarsndan ok daha az milletvekili karabilmi-tir.
c. DP'nin Otoriterlie Kalkmas (1957-1960) Bu dnemde DP'ye kar muhalefet giderek
sertlemitir. Fakat d politikann hibir zaman eletirilen konular arasna alnmamas dikkate deer.
Menderes, Bat yardm salamak amacyla, srekli souk savaa oynamaktadr. Yine de, Sovyetlerin
Trkiye'ye yllardr yaptklar bar saldrsna da, ekonomik nedenlerle ilk kez bu dnemin sonlarnda
olumlu karlk verilecektir. Kbrs sorununda ise, hkmetin yeni tezi "taksim"dir.
1957'de seilen Meclis ounluunun ilk ii, bir itzk deiiklii yaparak muhalefet milletvekillerinin
grlerinin kamuoyuna yanstlmas olanaklarn ksmak olmutur. Menderes ise DP'nin ald bask
nlemlerine muhalefetin sebep olduunu savunmaktadr.
1958 banda, bir darbe hazrlna giritikleri ileri srlen dokuz subay tutuklanmtr. Ancak, doru
olduu sonradan anlalan bu tasar kantlanamad iin, mahkeme 25 Kasm 1958'de
74

sanklar salvermi, yalnz muhbir subayn iki yl hapse mahkm etmitir.
1958 yaznda Irak'ta bir darbe sonucu Kral II. Faysal'la hkmet reisi Nuri es Said'in devrilip
ldrlmeleri Trkiye'yi ok etkilemi, ABD Irak'a silahl mdahaleden Menderes'i glkle
alkoyabilmitir.
1958 Austosu'nda Trk paras devale edilerek on iki yldr 2.80 lira olan dolar 9 liraya kartlmtr.
Bu, yeni kredi bulmann koulu olarak alnan bir istikrar nlemiydi. Ekonomik durumun bozukluu,
kabinede skan deiikliklere yansmaktadr. DP milletvekilleri arasnda, saylar Meclis Grubu'nun te

birini bulan "Yaylaclar" tremitir. Menderes, ilk kez, muhalefeti ihtilal komplolar dzenlemekle
sulamaya balamtr. Bunun ardndan da, muhalefetin kin ve husumet cephesine kar, "Vatan
Cephesi"nin kurulmas gelmitir. lk tepki, HP'nin 24 Kasm 1958'de olaanst bir kongre toplayp
kendi kendisini datarak CHP'ye katlma kararn almas olmutur.
1959 Ocak aynn ortalarnda toplanan CHP'nin Ondrdnc Kurultay'nda, 10 maddelik bir lk
Hedefler Beyannamesi kamuoyuna sunulmutur. Bu talep ve vaadler, 1961 Anayasas'nn
gerekletirecei ou bilimsel, kurumsal noktalar kapsamaktadr. Kurultay'da seilen nn-Glek
ikilisinin yan sra, yeni Parti Meclisi yeleri arasnda HP'den gelenler dikkati ekmektedir.
ubat aynda, Trkiye ile Yunanistan'n Zrih'te imzaladklar Kbrs'la ilgili antlamann ardndan l
grmeler iin ngiltere'ye giden Menderes'in uann Londra yaknlarndaki Gatvick Havaliman'na
dp paraland halde, kendisinin kazadan sa olarak kurtulmas, Trkiye'de mucize diye
karlanm ve bir propaganda arac yaplmtr. Ksa sren bir yumuamadan sonra, ilkbaharda
nn'nn yurt gezileri ok olayl gemektedir. Bu konuda bir soruturma almasn Meclis ounluu
kabul etmeyince, CHP'li milletvekilleri oturumlar topluca
75
Mete Tuncay
boykot etmeye balamlardr. Basn hakkndaki kovuturmalar da artmtr.
1960 ylnn bana gelindiinde, nn, Menderes'i "Devlet benim" anlayn benimsemekle
sulamaktadr. Menderes'i Gney Kore diktatr Sygman Rhee'ye benzetmek ksa srede bir tr
moda olacak, hele Rhee'nn bir asker darbeyle devrilmesinden sonra daha da tutulacaktr. 18 Nisan'da
muhalefeti yldrmak iin TBMM'de 15 kiilik Tahkikat Komisyonu kurulmutur. Bu kurula tannan
yetkilerin anayasaya aykr olduu hukukularca be-lirtilmesine karn, tasar Meclis'ten geince, aydn
kesim ok sert tepki vermitir. 28-29 Nisan gnleri, stanbul ve Ankara'da yaplan renci gsterileri
zerine, her iki ilde de Skynetim ilan edilmitir.
Mays banda arka arkaya be gazete kapatlmtr. Menderes olaylar kkrtclarn esen diye
grmekte, halk ounluunun kendisini desteklediine inanmaktadr. Ama, askerler yava yava
arlklarn koymaya balamlar ve uyarlar yerine getirilmeyince de ynetimi kendi ellerine
almlardr.
Adnan Menderes, Trkiye'nin ekonomik kalknmasna ncelik veren hamleci bir nderdi. Toplumsal
gelime, onun gznde, ekonomik kalknmaya baml ikincil bir konuydu. Gerek ekonomik, gerek
siyasal liberallii stndeyse fazlaca durulmaya gelmez. nk Menderes bunlara pek yzeysel kalyor,
kolayca tutarszlklara dyordu. Herhangi bir ideolojik btnsellii olmayan eklektik ve pragmatik bir
politikacyd. zledii ekonomik model, olanca baarsna karn, planszd, yeterli yardm alnamad
dnemlerde nemli d ticaret aklar vererek tketim alkanlklarn bozuyordu, enflasyonistti. Gelir
dalm bakmndan, onun dneminde yaratlan durumun eskisinden kt olduu sylenemez; ama
yerleik prestij srasn hayli deitirmiti. Yaplan enflasyon ise, 1970'lerdeki llerde masum saylrd
(% 15-20), fakat o zamana dein grlmedik bir ey olduundan, toplumsal sonular biroklarna
katlanlmaz gelmiti.
76

27 Mays'tan 12 Mart'a (1960-1971):
a. Milli Birlik Komitesi'nin Egemenlii (1960-1961) 27 Mays 1960 Cuma gn Kara Kuvvetleri Komutan
Orgeneral Cemal Grsel'in bakanlnda, eitli rtbelerdeki 36 subaydan oluan bir Mill Birlik
Komitesi ynetime el koymu, ertesi gn de asker-aydn karmas partiler-st bir hkmet kurulmutu.
Grsel, hem devlet bakan, hem babakan, hem de bakomutan olmutur. Ayn gn, CHP eilimli bir
hukukular kurulu, darbenin meruluunu onaylayan bir rapor dzenlemitir. MBK, mcadelesinin
amacn, yolundan km olan demokrasiyi yeniden rayna oturtmak diye aklamaktayd. D siyasette
ise herhangi bir deiiklik yaplmayaca belirtilmiti.
MBK cuntas, devirdii iktidar partisinin nderlerinden balayarak btn milletvekillerini, DP'ye
yatknlklaryla tannan yksek rtbeli baz subaylar ve adlar yolsuzluklara karm birtakm sivil
idarecileri tutuklayarak, Yassada'da toplanan bir Yksek Adalet Divan'nda yarglatmaya balamtr.
(Em. Gen. Ali Fuat Cebesoy'un DP listesinden seilmesine karn, "bamsz" olduu gerekesiyle
tutuklanmamas, ilgin bir istisnadr. Herhalde, Cebesoy'un Kurtulu Savandaki hizmetleri hatrlanmt!)
MBK iinde, daha ilk gnden itibaren, iktidar bir an nce sivillere brakmak isteyenlerle, bunun CHP'ye
haksz bir kar salayacan dnerek, ancak siyasal ekimeler iinde gerekletirilemeyen kktenci
birtakm dzeltimler yapldktan sonra normale dnme taraftar olanlar arasnda anlamazlk kmtr.
lk aylarda, ikinci eilimin ar bast bellidir. Giderek bozulmu olan hiyerari piramidini dzeltme
amacyla 3 Aus-tos'ta yaplan ordu tasfiyesi, birok alanda niyet edilen benzeri hareketlerin
ncsyd. Bu tasfiyeyle, eitli rtbelerdeki 4.000 subay emekliye ayrlmtr. (Emekli nklp
Subaylar=Eminsu'lar). kinci temizlik, 27 Ekim'de niversitede yaplm ve 147 retim yesi ve
yardmcs, "tembel, yeteneksiz ve reform dman" denerek ilerinden karlmlardr. nc bir
operasyonun basnda yaplaca sylentileri dolarken, 13
77
Mete Tuncay
Kasm'da MBK'nin 14 yesi (geici anayasa hkmleri grmezlikten gelinerek) tasfiye edilip yurt dna
gnderilmi ve bu tr eylemler sona erdirilmitir.
14'ler olay henz tamamyla aydnla kavumu deildir. Siyasete dnmekte acele etmek
isteyemeyenlerin MBK iinde ounluu oluturduu ve baz ordu kademeleriyle karlar tehdit
altndaki i evrelerinden gelen birtakm basklar sonucu, bu grubun bycek bir blmnn (byle bir
tasfiyeyi kim yapsa kurtulmak isteyecei birka ye eklenerek) iktidardan uzaklatrld, Komite iinde
kalan ayn eilimdeki yelerinse gsz brakld sezinle-nebilmektedir.
14'lerin tasfiyesinden nce, MBK'ce Devlet Planlama Tekilt'nn kurulmas ve Toprak Reformu
yaplmas iin alnan nlemler srdrlm, ama bizzat Trke'in rgtlemeye alt lkc Trk
Kltr Dernei oluturulmamtr. Yeni yln ilk gnlerinde, ordunun yerleik ekonomik dzenle
btnlemesi asndan byk nem tayan Ordu Yardmlama Kurumu (OYAK) Yasas karldktan
sonra, 6 Ocak'ta (olduka korporatif nitelikteki) bir Temsilciler Meclisi ile MBK'den oluan Kurucu Meclis
almaya balamtr. Bir ay sonra da, siyasal partilerin faaliyete gemelerine izin verilmitir. ubat
aynda, eski CHP'nin ve CKMP'nin yan sra, Adalet, Yeni Trkiye ve Trkiye i Partisi gibi yeni
birtakm partiler kurulmutur.
MBK egemenliinin gerek sonu, Komite'nin 1961 Haziran banda Hava Kuvvetleri Komutan
Orgeneral rfan Tansel'i bir bykelilie tayin ederek grevinden uzaklatrmak istemesinin,
ibandaki komutanlarn ar basmas sonucu gerekletirilememesi olmutur. Hukuken ise, MBK 15
Ekim 1961 genel seimlerinin ertesine kadar devam etmitir. Bu arada, Kurucu Meclis'in hazrlad
Anayasa Tasars, 9 Temmuz'da halkoyuna sunulmutur. Oy vermeye hakk olanlarn % 83'nn
katld bu referandumda, tasar % 39.6 Hayr'a karlk, % 60.4 Evet'le benimsenmitir.
78

Austos sonlarnda toplanan CHP Onbeinci Byk Kongresi'nde, smail Rt Aksal'n ak farkla
Kasm Glek'i yenerek Genel Sekreterlie seilmi olmas, kayda deer. 5 Eyll'de (TP hari) belli bal
partilerin nderleri ankaya'da bir Yuvarlak Masa toplantsna arlarak, kendilerinden siyasete dn
srecinde belli snrlamalara uyma sz alnmtr. On gn sonra, Yassada Mahkemeleri'nin kararlar
aklanm, 15 kii idama, 32 kii mebbet hapse, biroklar da 4 il 15 yl aras hapis cezalarna
mahkm edilmilerdir. MBK, 12 idam cezasn onaylamam, Babakan Menderes, Maliye Bakan
Polatkan ve Dileri Bakan Zorlu hakkndaki hkmlerse onaylanarak yerine getirilmitir. 15 Ekim'de
yaplan seimlerde, aslal daha bir ay olmayan Menderes'in galip geldiini dndrecek sonular
domutur. Dorudan doruya DP'nin kalts olduklar izlenimini vermeye alan iki parti, AP ve YTP,
oy toplamnn yarya yaknn almlardr. CHP'ninse gerek milletvekili, gerek senatr seimlerinde
topladklar oylar, te birin biraz stnde olmutur.
b. nn 'nn Koalisyon Hkmetleri (1961-1965) 25 Ekim 1961'de TBMM alnca, Cemal Grsel
cumhurbakanlna, Suat Hayri rgpl senato bakanlna, Fuat Sirmen de meclis bakanlna
seilmilerdir. Bir aya yakn sren zorlamalardan sonra, TC'nin ilk karma hkmeti, nn'nn bakanlnda CHP-AP ortaklyla kurulmutur.
1961 Anayasas, Trkiye'de o vakte kadar grlmedik lde zgrlk bir siyasal ortama yol
amtr. Bu arada sol fikirler de, bir yandan hzl ekonomik kalknma ve bir yandan sosyal adalet
temalaryla kamuoyunu etkilemeye balamtr. Fakat siyasete dnlmesinden ve iktidarn sivillere
devredilmesinden honutsuzluk duyan bir grup subay, 22 ubat 1962 gn Harb Okulu Komutan
Albay Talat Aydemir'in nderliinde bir darbe yapmaya kalkmtr. Ordunun byk ounluu
hkmete sadk kalnca, bu giriimin baarszla uramas, Babakan inn'nn siyasal konumunu
ksa vadede glendirmitir. Fakat nn ayaklanmaclara af sz vermiti. AP ise, siyasal bir yat79
Mele Tuncay
rm olarak eski DP'lilerin affn salamaya alyordu: rtk asker basksyla, ilk affn karlp ikincisinin
ertelenmesi, AP kanadnn Haziran banda koalisyonu kertmesine yol amtr. ki haftalk bir
bunalmdan sonra, nn ikinci koalisyon hkmetini, CHP, YTP, (Osman Blkba'nn 29
milletvekiliyle birlikte terk ettii) CMKP ve AP'den ayrlan bamszlardan oluturmutur. Bundan nce,
22 Nisan 1962'de, yeni Ana-yasa'nn ngrd Anayasa Mahkemesi kurulmutur.
Uzunca bir sredir hazrlanmakta olan Birinci Be Yllk Plan kesin biimini alrken, Eyll sonlarnda, bir
grup teknokrat uzman siyasetilerin plan fikrini yprattklarn ileri srerek topluca istifa etmilerdir.
Yaplan deiikliklerle, iki ay sonra bu plan TBMM'den geerek yrrle konulmutur. Bu arada, bir
ksm af yasasyla eski DP'lilerin cezalar azaltlmtr. Honutsuz asker cuntalarn etkileri hissedilmeye
devam etmektedir. 1962 sonuna gelindiinde, Ankara'da 40 aydn tarafndan bir Sosyalist Kltr
Dernei'nin kurulduu, ama bir yandan da sosyalist dncenin kovuturulduu gzlemlenebilir.
1963 Mart'nda eski cumhurbakan Cell Bayar, AP'nn af kampanyas sonucu, Kayseri Cezaevi'nden
artl olarak salverilmitir. Bunu dengeleyen bir hareket ise, ertesi ay banda "27 Mays"n Hrriyet ve
Anayasa Bayram diye kabul edilmesi olmutur. Talt Aydemir, 20-21 Mays gecesi ikinci kere nn
H-kmeti'ni devirme giriiminde bulunmu ve yine baarszla uramtr. Ha-reketin elebalar bu
kere lm cezasna arptrlm, kalkmaya katlan Harbiye rencileriyse toptan okuldan karlmlardr.
1963 Kasm'nda yaplan seimler, AP iin byk zafer olmu, CHP oylar pek deimezken, YTP ve
CKMP'nin gerilemesiyle AP oylar % 46'ya yaklamtr. Bu durum, ikinci koalisyonun sonunu getirmi
ve 25 Aralk'ta nn CHP ve bamsz milletvekilleriyle nc karma hkmeti kurmutur. Ayn gn,
Trk jet uaklar Kbrs gklerinde bir gvde gsterisi yaparak Makanos ynetimini hizaya getirmeye
almtr.
80

1964 Ocak ay sonunda, Trkiye'ye Yardm Konsorsiyu-mu'nun, bu yl iin istenen 250 milyon dolar
yerine yalnzca 100 milyon dolar vermeyi kararlatrmas, iktidar iin byk hayal krkl yaratmtr.
Muhalefetteki AP ise, ekilen ekonomik skntlarn CHP devletiliinden ileri geldiini ne srmektedir.
Haziran'da yaplan ksm senato seimlerinde, katlma dklne karn, AP yine ndedir. Bu
seimlerden hemen nce, Ragp Gmpala'nn lm zerine partide bir genel bakanlk sorunu
ortaya km ve daha sonra (29 Kasm'dak AP Kong-resi'nde) Sleyman Demirel bu makama
seilmitir.
1965 ylnn balarnda, bir yandan TP geliirken, bir yandan zellikle AP ar sol akmlarn toplum
stndeki basklarndan yaknmaktadr. ubat ortalarna doru btenin Meclis'te reddedilmesi zerine,
nc nn hkmeti istifa etmi ve Se-nato'ya AP listesinden seilmi olan Suat Hayr rgpl
babakanla getirilmitir. AP, YTP, CKMP ve MP'li bakanlardan oluan rgpl koalisyonunda, Demirel
de babakan yardmcs olarak yer almtr. Bu, memleketi genel seimlere kadar ynetecek bir beki
hkmetiydi. 10 Ekim 1965'te yaplan seimlerde, AP oylarn % 53'ne yaknn toplayarak tek bana
iktidar olma ansn kazanm, CHP'nin oylar ise % 29'un altna dmtr. Mill Bakiyeli Nisb Temsil
sistemi sayesinde, TP'de % 3'e yaklaan oylaryla 15 milletvekili kararak, muhalefet saflarnda
sosyalist bir parti meclis grubunun da olumasn salamtr.
c. AP ktidarnn lk Devresi (1965-1969)

1965 Gz seimlerinden sonra, meclis bakanlna Ferruh Boz-beyli seilmi, d yardma bel
balayarak zel sektr ve yabanc sermayeyi tevik edeceini aklayan Sleyman Demirel de yeni
kabineyi kurmakla grevlendirilmitir. Demirelin parti iindeki Saadettin Bilgi grubunun muhalefetine
karn ve onlar darda brakarak kurduu hkmet 252 oyla gven almtr.
1966 ubat banda Cumhurbakan Grsel, ABD'ye tedaviye gnderilmi ve Senato Bakan brahim
evki Atasagun kendisine veklet etmeye balamtr. Kbrs sorunu dolaysyla d politika tartlrken,
Trkiye'nin Kbrs'a mdahalesini nlemek
81
Mele Tuncay
iin Johnson'un vaktiyle nn'ye yazd mektup basnda aklandktan sonra, NATO'nun Trkiye'yi
koruyup korumayaca dnlmeye balam ve sol evrelerde Tarafsz nc Dn-ya'ya katlma
istekleri ortaya atlmtr. Babakansa, emperyalizmin yardaks olma sulamalar karsnda,
Trkiye'de "s" olmayp, yalnzca tesis"ler bulunduunu ileri srmektedir.
Mart ortasnda, nceden hazrlanan bir dzenle, Genelkurmay Bakan Cevdet Sunay askerlikten
ayrlm, yerine de Orgeneral Cemal Tural getirilmitir. Ay sonunda Grsel'in salnn grevine devam
etmesine elverisiz olduu bir raporla saptandktan sonra, Sunay, Trkiye'nin beinci cumhurbakan
seilmitir. (Btn bu dzenlemeye, yalnzca yeniden kurulan MP Genel Bakan Osman Blkba kar
kmt.)
CHP ileri gelenlerinden Turhan Feyziolu, AP iktidarnda btn kamu ilerinin durakladn ileri
srerken, saclk-solculuk atmalar gelimeye balamtr. Haziran balarnda ksm senato
seimlerinde AP, CHP'nin iki katna yakn oy alm, TP'in oylar da % 4'e yaklamtr. Austos
banda karlan eski DP'liler hakkndaki af yasas, 27 Mays'n son yenilgisi olmutur.
1966 gznde, Demirel, partisinin Anayasay deitirecek ounlua sahip olmadndan yaknmakta,
bu anayasayla lkeyi ynetmenin ok zor olduunu ileri srmektedir. Ekim'de toplanan CHP
Onsekizinci Kurultay, "Ortann Solu" politikasn savunan Blent Ecevt'i Genel Sekreterlie semitir.
Kasm'daki TP Byk Kongresi'nin yeniden Genel Bakanla getirdii Mehmet Ali Aybar ise,
Trkiye'nin en nemli sorununun "Tam Bamszlk" olduunu vurgulamaktadr. Yl sonunda, SSCB
Babakan Aleksi Kosigin grmelerde bulunmak iin Trkiye'ye gelmitir. AP iktidarnn olanca sa
eilimine karn (ya da bu eilimi sayesinde) Sovyetler'le ilikilerde CHP'ye oranla daha rahat
davrand gzlemlenebilir.
CHP iinde (nn'den sonra gelmek zere) Ecevit'in egemen oluu, Turhan Feyziolu ve
arkadalarnn bir muhalefet
Eletirel Tarih yazlan

oluturmalarna yol am, fakat nn'nn Ecevit'i destekleme-siyle, bu grup savamnda yenik
derek partiden kopmutur (Nisan'daki CHP IV. Olaanst Kurultay'ndan sonra, Gven Partisi'nin
kuruluu: 12 Mays 1967).
Genelkurmay Bakan Tural'm Silahl Kuvvetlere, ar solla mcadeleye girimeleri iin verdii emir,
kamuoyunda bir sre tartlm, ama hkmete onaylanm, Meclis de kendisi hakknda gensoru
almasn reddetmitir. 12 ubat 1967'de (TP'in altnc kurulu yldnmnde) Devrimci i
Sendikalar Konfederasyonu (DSK) kurulmutur. Bu rgt, Trk-'in ii snfn yeterince ve
gereince korumadn ileri srmekteydi. TP Bakan Aybar da, tam bu gnlerde, Demirel hkmetini
faizme ortam hazrlamakla sulamtr.
Skntl ekonomik durum hakknda, DPT danman Prof. Tinbergerin genel tehisi, zel sektrn ne
kendisinin yatrm yapt, ne de yeterli vergi deyerek devlete yatrm yaplmasna olanak salad
yolundadr. te yandan, salt siyasal dzeyde, ilerici kesim, hkmetin hazrlad "Temel Hak ve Hrriyetleri Koruma" yasa tasarsna kar kmaktadr.
1967 Nisan'nda Demirel, kabinesinde byk deiiklikler yaparak Bilgiileri de yanna alp kendi
konumunu pekitirmitir. O ay, Yunanistan'da bir Albaylar Cuntas, Yorgi Papandreu'nun yaklaan
"Ortann Solu" iktidarn nlemek iin bir darbeyle baa gemitir. (Yunan cuntas, yedi yl sonra, 1974
yaznda Trkiye'nin Kbrs'a mdahalesiyle kecektir.)
27 Mays konumasnda, Cumhurbakan Sunay 1961 Anayasas'nn sosyalizme kapal olduunu ileri
srnce, sert tepkilerle karlanm, Demirel ise Sunay'n grn kuvvetle desteklemitir. Oysa,
Anayasa Mahkemesi, o yaz, TCK'nin 141 ve 142'nci maddelerinin anayasaya aykr olmadn
bildirirken, anayasann "snrl" bir sosyalizme ak olduunu ilan etmitir. Yazlaryla bu maddeleri
inedii iddia edilen TP milletvekili etin Altan'n yasama dokunulmazlnn kaldrlmas kararn da,
Anayasa Mahkemesi bozmutur.
82
83
Mele Tuncay
Temmuz'da kinci Be Yllk Plan TBMM'de geni bir muhalefete ramen kabul edilirken, CHP adna
Nihat Erim, gelir adaletsizliklerini arttraca gerekesiyle bu belgeyi eletirmitir. Bunu 1967 Eyllnde
Demirel'in Romanya ve Sovyetler Birlii'ne yapt resm geziler izlemitir.
Ekim banda stanbul'u ziyaret eden Amerikan 6. (Akdeniz) Filosu aleyhine byk gsteriler
yaplmtr. 23 Kasm'da da, Kbrs'la ilgili olarak Trk-Yunan anlamazlna arabuluculuk etmek zere
Ankara'ya gnderilen ABD Bakan'nn zel temsilcisi C. Vance'nin ua gsteriler yznden Esenboa
yerine Mrted asker alanna inmek zorunda kalmtr. Kbrs sorunu 1967 ylnn sonlarnda, Trk
siyasetinde yine nemli bir rol oynuyor, dolayl olarak da ABD'nin Trkiye'deki itibarnn ypranmas
sonucunu douruyordu.
1968 Ocak aynn sonunda Ankara televizyonunun yayna balamas, o zamana kadar kamusal iletiim
arac olarak radyonun tek bana tad nemi birdenbire artrm ve TRT'yi diledii gibi denetlemek,
btn siyasal akmlarn balca amalarndan biri olmutur. Mart banda, Meclis, seim yasasn deitirerek mill bakiye sistemini kaldrmtr (Senatoca kabul: 20 Mart). AP bununla yetinmeyerek,
anayasay da deitirecek ounlua erimek istediini yineliyordu. Mart ay iinde, stanbul'da yaplan
"Uyan" mitinginde saclar TP'ten CHP'ye kadar btn sola kar tehditler savurmulardr; Bursa'da
toplanan Trkiye Milliyeti Kurulular stiar Kongresi'nde iyiden iyiye gerici bir hava egemen
olmutur; Ankara'daki "Mill ahlanma Mitingi" de yine ayn trdendir.
1968 ilkbahar, Trkiye'de rencilerin youn bir biimde siyasetle ilgilenmeye ve "eylemler koyma"ya
baladklar bir tarihtir. Bir bakma, Fransa'daki renci olaylarnn bize yansmas diye grnen bu
olaylar aslnda toplumsal yap uzun zamandr hazrlamaktayd. lk gnlerde niversite ii sorunlara
ynelen, daha sonralarysa anti-emperyalist (zellikle ABD aleyhtar) bir nitelik tayan sol genlik
eylemlerini TP denetleyemedii halde, gerek iktidar gerek ana muhalefet partileri durmadan TP'i
suluyorlard.
84
Eleirel Tarih Yazlar

Haziran'daki ksm senato, milletvekili ara ve yerel ynetim seimlerinde, CHP'nin oy oran kk bir
art gstermi, fakat AP nde gitmeye devam etmitir. 1969 Austos'unda, yllardr bu grevlerde
bulunan kuvvet komutanlar kendi istekleriyle emekli olmular ve yerlerine yenileri atanmtr. Eski
Deniz Kuvvetleri Komutan Uran ile Hava Kuvvetleri Komutan Tansel'in byk-eli yaplmas, MP Genel
Bakan O. Blkba tarafndan iddetle eletirilmitir.
Sovyetler Birli'nin nderliindeki Varova Pakt kuvvetlerinin ekoslovakya'y igali, btn Trk
siyasal partilerinde tepkiler dourmu, bu arada TP Genel Bakan M. A. Aybar igali ok sert bir dille
knamtr. Bu olay, ileride solun yeni blnmelerine yol aacaktr, CHP Ondokuzuncu Kurultay'ndan
sonra genel sekreterlik grevine yeniden seilen Ecevit, partisinin her zaman deimeye hazr
olduunu sylemi ve Ortann Solu retisinin kalp kalmayacan aklamtr.
1968 Kasm ay banda, TP'ten kopan birtakm gen aydnlar, Mihri Belli'nin ynetiminde Aydnlk
dergisini karmaya balamlardr. Daha sonra, hzla Maoculua kayan bu genleri, Mihri Belli de
denetimi altnda tutamayacaktr. AP Drdnc Byk Kongresi'nde Demirel yeniden genel bakanla
getirilmekle birlikte, eski DP'lilere siyasal haklarnn geri verilmesini salama karar, onun nderliine
kar dolayl bir eletiri niteliinde olmutur.
1969 balarnda, ABD Bykelisi R. Kommer'm otomobili ODT rencileri tarafndan yaklmtr. 16
ubat'ta, Taksim'de meydana gelen "Kanl Pazar" olaynda ise, 6. Flo'ya kar gsteri yapan solculara
saclar saldrmlardr. Ayn gnlerde, hkmet "Anayasa Nizamn Koruma Kanunu" diye bir tasar hazrlamaktayd. Mart aynda, Genelkurmay Bakanl'nda sresi dolan Tural'n yerine Kara Kuvvetleri
Komutan Memduh Tama getirilmitir.
Yaklaan genel seimlerle ilgili bir taktik olarak, CHP nderi nn, eski DP'lilere siyasal haklarnn geri
verilmesini destekle85
Mete Tuncay
meye balamtr. Bu manevra Bayar'n Demirel'e kar kmasyla baarya ulamtr. Bu arada, 35
komando kamp at ileri srlen MHP, kk esnaf kendisine ekmeye almaktayd. GP ise,
komnizmle savama gereini vurgulayarak byk sermayeden destek aryordu.
12 Ekim 1969 seimlerinde, katlma oran % 65'in altnda olmu, verilen oylarn % 46,5'ten fazlasn
AP, % 27,5'e yaknn ise CHP toplamtr. Yani AP oylarnda bir azalma olmu, GP'nin kopmasna
karn CHP pek gerilememitir.
d. renci Olaylarnn Trman (1969-1971) Seimlerin hemen ertesinde yaymlanmaya balayan,
(eski Yn bayazar) Doan Avcolu'nun Devrim dergisi, kktenci bir yaklamla ilerici bir ordu
mdahalesinin dnsel hazrln yapmaya girmitir. nceki dnemde, renci hareketleri younlamakla birlikte, katili bulunamayan cinayet kurban renciler toplam 75'i gememiti. Bundan
sonra bir buuk-iki yldaysa, iddet eylemleri byk bir hzla oalacaktr.
Ekonomik bakmdan, bu dnemde, yurt dnda alan iilerin gnderdikleri dviz miktar nemli
boyutlara ulam, daha sonraki yllarda patlak verecek olan petrol bunalmnn ncesinde Trkiye'yi
grece rahat ettirmitir.
1970 ubat'nda AP iinde byyen i muhalefetin Meclis'e yansmas sonucu, bte reddedilmi ve
kabine istifa etmitir. Fakat yeniden hkmeti kuran Demirel, kendisine kar kan AP'lileri eitli
yollarla yattrmay baararak gvenoyu almtr. Ertesi ay CHP'de de i ekimeler ba gstermi,

Nihat Erim ve Sadi Koa, Ecevit ekibi karsnda yenik dmlerdir.
1970 ilkbaharnda, Anayasa Mahkemesi hkmetin bir sre nce ald, ilerici renci derneklerini
kapatma kararn bozmutur. Meclis'te ise, sol genlik hareketlerine kar sert nlemler isteyen iktidar
partisiyle, Demirel ailesinin yolsuzluklarnn soruturulmasn isteyen muhalefet partisi birbiriyle
yarmaktadr. TP'in iinde de "Sosyalist Devrim'cilerle "Proleter Dev-rim"ciler atmaya balamtr.
Baz sol gruplar, Trkiye'deki

Amerikan kurulularna kar iddet eylemlerine gemilerdi. Fakat balca rgt sorumlular, bunlarn
bask yasalarn kartmay amalayan hkmetin kkrtmalar olduunu ileri sryorlard.
Yaz banda "Yahya Han formll" bir askeri darbe sylentileri ortada dolamakta, babakansa
ordunun rejime sadk kalacan sylemektedir. Sendikalar iin hazrlanan yasa tasarsna kar, 15-16
Haziran'da iiler stanbul-zmit arasnda byk bir protesto yry yapmlar ve derhal blgede
skynetim ilan edilmitir. Bu olayn sorumluluu TP'le DSK'e yklenmitir.
Temmuz'da toplanan CHP Yirminci Kurultay'nda, Ecevit, Kemal Satr'n nderliinde tutucu kanad
yenilgiye uratmtr. Genel Sekreter, "su kullanann, toprak ileyenin" sloganyla Ortann Solu'nu
keskinletirmekteydi. O yaz, nce Hava Kuvvetleri Komutan Batur, sonra da Genelkurmay Bakan
Tama, babakana ak uyarlarda bulunmulard. Austos'ta yaplan % 66'ik devalasyon bir yandan
d kredi salanmasn kolaylatrrken, bir yandan da fiyat artlarn kanlmaz hale getirecekti.
Demirel, endstrinin d alma bamllktan kurtulmasnn ba hedef olduunu aklamtr. Ayn ay,
Faruk Grler Kara Kuvvetleri Komutanl'na ykselmitir.
Ekim'de yaplan Dev-Gen Kurultay ncesinde, polis eitli sol renci rgtlerini basarak nderlerini
tutuklamtr. Ay sonunda toplanan TP Byk Kongresi'ndeyse parti-ii blnmeler su yzne km
ve Behice Boran genel bakanla seilmitir. Ondan nceki AP Byk Kongresi'nde de, Demokratik
Parti'ye gidecekler zaten ayrlm olduundan, Demirel kendisine rakip aday olarak kan iki profesrn
birinden elli, tekinden yz kat fazla oy alarak yeniden genel bakanla seilmitir.
Kasm'da Tekin Arburun (60. turda) Senato, Sabit Osman Avc da Meclis bakanlklarna
getirilmilerdir. Ankara'da ABD kurulularna saldrlar srmektedir. Tama, yeni yl mesajnda bir
mdahale olacan ima etmitir. Cumhurbakan Sunay ise, Demireli destekler gibi grnmektedir.
1970 sonlarnda De87
L
Mete Tuncay
mokratik Parti'nin kurulmas, 1971 balarnda da GP'nin baz YTP ve MP yelerini alarak genilemesi,
fazlaca nem tamayan hareketler olarak kalmlardr.
niversitelerde iddet olaylarnn n almamayarak ODT sresiz kapatlm, bunu baka niversite
fakltelerinin kapatlmas izlemitir. Mart ayna girildiinde ehir gerillas eylemleri, byk ehirleri
sarmtr. 12 Mart'ta Genelkurmay Bakan ile Kuvvet Komutanlar'nn Cumhurbakan'na ve Meclis
Bakanlarna ortak bir muhtra vererek, hkmeti devirmelerinden ve ok. partili siyasal yaam tatil
etmelerinden birka gn nce, ynetime el koymaya hazrlanan bir sol cuntann gizlice tasfiye edildii
artk bilinmektedir. in en garip yan, bu cuntaya giren birok subay emekliye ayrlrken, cuntann ba
olarak tannan Grler Paa'nn son anda bir dn yaparak, muhtraclar arasnda yer almasdr.
12 Mart'tan 12 Eyll'e (1971-1980): 12 Mart ncesinin asayisizlik bunalmndan eitli istifa
nerilerini, gvensizlik oyu almadan ekilmeyeceini aklayarak geri eviren Babakan De-mirel,
muhtra karsnda, bu mdahalenin Anayasa ve hukuk devleti anlayyla badaamayacan
syleyerek grevinden ayrlmak zorunda kalmtr. Ana muhalefet partisinin nderi nn ise, dzeni
salayacak geici bir hkmetin lkeyi seimlere gtrmesi gerektii kansndadr. Ama, siyaset-kart
birok evreler, byle bir ara dnemde "partilerst" bir hkmet eliyle toplumsal dzeltimler
yaplabileceine bel balamlardr. 27 Mays'n yanl bir imgesiyle olmal, TP'ten baka, (DSK'ten
Dev-Gen'e) hemen hemen btn sol rgtler de, 12 Mart'n ilk gnlerinde bu bo umudu
paylamaktadrlar. a. "Partilerst" Hkmetler (1971-1973) 27 Mays deneyinden ders alm
olan ordu, bu kere, parlamentoyu datmadan ve siyasal partileri kapatmadan istediini yaptrmak
yolunu semiti. 19 Mart'ta, nceden kararlatrld anlalan bir dzene uygun olarak, Nihat Erim
CHP'den istifa ederek bamsz bakanla atanmtr. CHP Genel Sekreteri Ecevit ise, partisinin
kurulacak ' reform hkmeti"ne katl-
masna kesinlikle kar km, fakat nn'nn asker baskya kar diretmeyi uygun grmediini
anlaynca da, grevinden istifa etmitir. Gerekten, CHP ortak grubu, tpk AP ortak grubu gibi, Erim
hkmetine bakan vermeye raz olmutur.
N. Erim 16 Mart 1971 gn, ondrt teknokrat ve (bei AP'li, CHP'li ve biri MP'li) sekiz siyasetiyle
ilk kabinesini kurmutur. Kamuoyuna "Beyin Takm" diye sunulan hkmet, Ecevit'e gre, halk
desteinden yoksun olduu iin, egemen evrelere dayanacak ve herhangi bir ciddi dzeltim
yapamayacakt.
Meclis'te 46 red, 3 ekimsere karlk 32! gvenoyu alan ilk partilerst hkmet, iddet eylemlerini
durduramaynca, Trkiye'nin belli bal onbir ilinde skynetim ilan ederek sert nlemler almaya
girimitir. lk i, solcu, milliyeti ve slamc rgtler kapatlm, basn zgrl iyice kslmtr. Erim,
1961 Anayasas'nn Trkiye'nin kaldramayaca bir lks olduunu ileri sryordu.
Mays aynda, srail'in stanbul Bakonsolosu Efraim Elrom'un Trkiye Halk Kurtulu Cephesi adl yer
alt rgt tarafndan karlmas ve tutuklu arkadalar serbest braklmazsa ldrleceinin
aklanmas, hkmetin her trl hukuk kurallarn ineyerek, geriye yrmeli (mukable mil) yasalar
karma tehditlerinde bulunmasna ve rehine olarak rastgele beyz ilericiyi gzaltna almasna yol
amtr.
Bu dnemde, Anayasa Mahkemesi din siyasete let ettii gerekesiyle MNP'yi, blclk yapt
gerekesiyle de TP'i kapatmtr. Anayasann "Temel Hak ve zgrlklerde "Dernekler ve Sendikalar"
hakkndaki maddelerinde kstlayc deiiklikler yaplmtr. Skynetim mahkemeleri birok terr
sann ar cezalara arptrrken, baz tutuklularn asker cezaevlerinden -hi kukusuz, niformal
yandalarnn yardmyla- kaabilmeleri, durumun vehametini gstermektedir.
Yaplan yasal kovuturmalar, Anayasa Hukuku'yla ilgili ders kitabndan tr A Siyasal Bilgiler
Fakltesi Dekan Prof. Dr. Mmtaz Soysal'a, TKP'yle iliki iindeler diye de Sabahattin
89
Mete Tuncay
Eybolu, Azra Erhat ve Vedat Gnyol'a kadar yzlerce aydn kapsamaktadr. Bu arada, tasarlanan
toplumsal-ekonomk reformlarn hibT gerekletirilmemi, ama ABD basksyla haha ekimi
yasaklanarak reticiler byk zarara sokulmutur.
Beyin Takm'nn uygulamak istedii ekonomi politikasn zel kesim tutmad iin, ilkin Eyll sonunda
Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakan hsan Topalolu grevinden istifa etmi, iki buuk ay sonra da
Onbirler diye tannan tepeden inmeci "radikaller" 3 Aralk'ta hep birden kabineden ayrlmlardr. Bunun
zerine, Erim de babakanlktan istifa etmi, ancak yeni hkmeti oluturma grevi yine kendisine
verilmitir. kinci Erim hkmeti Demirel'le uzlamaktan baka are bulamamtr. Fakat, bu kabine de
ancak drt ay dayanabilmi ve 17 Nsan'da Erim yeni bir hkmetin bile kurulmasn beklemeksizin Savunma Bakan Ferit Melen'i kendisine vekil brakarak iktidardan ekilmitir. 22 Mays'ta Melen bu
makama aslen getirilecektir. Ama bu arada pek nemli birtakm olaylar olmutur.
Meclis ve Senato'da onaylanan Deniz Gezm'le iki arkadann idarn kararlan Anayasa Mahkemesi'nce
bozulmuken, yeniden onaylanarak infaz edilmitir. Yine Mays aynda st ste iki CHP olaanst
kurultay toplanm ve ilkinde, nn'nn cephe ald Eceviti Parti Merkezi'nin gvenoyu almas
zerine, nn genel bakanlktan istifa etmi, ikincisinde de Ecevit genel bakanla seilmitir. Sonra,
yeni karma hkmeti kurmakla grevlendirilen Suat Hayri rgpl'nn AP'li ve CHP'li bakan
adaylarndan oluan kabine listesi, cumhurbakannca onaylanmayarak reddedilmitir.
Geni lde, kinci Erim hkmetinin yelerinden meydana gelen Melen kabinesi, reform zentilerini
bo yere canl tutmaya alm; ama ok gemeden, gelecek yl iinde seimlere gidileceini aklamak
durumunda kalmtr.
1972 ylnn 30 Austosu'nda 12 Mart muhtraclarndan ikisi emekli olmulardr. Deniz Kuvvetleri
Komutan Eyiciolu'nun ayrlmas belki pek nemli deildir, ama Tama'n sresinin
90

dolmasna birka gn kala Genelkurmay Bakanl'ndan ayrlarak Grler'in (Kara Kuvvetleri'nden
emekliye ayrlmak yerine) bu greve getirilmesini salamas, 1973 ilkbaharnda yaplacak
cumhurbakanl seimi asndan byk nem tamaktadr.
Ekim 1972'de toplanan AP Altnc Byk Kongresi'nde De-mirel kesin egemenliini yeniden
kantlamtr. Ecevit de, ertesi ayn balarnda hkmeti bir an nce i bandan ayrlmaya zorlamak
iin, partisinin bakanlarn geri ekme kararn aklamtr. nn'nn buna tepkisi, CHP yeliinden
istifa etmek olmutur. Onu partiden birka istifa izlemitir. (Daha sonra bamsz milletvekili nn,
meclis yeliini de brakacak ve eski cumhurbakan sfatyla tabi senatr olacaktr.) Sunay ise, CHP
destei olmadan da Melen'in iktidarda kalmasn istemitir.
CHP'den en son ayrlan Dr. Kemal Satr ve arkadalarnn kurduu Cumhuriyeti Parti, 1973 Mart
banda T. Feyziolu'nun bakanlndaki MGP'ye katlmsa da, bu partinin (CGP) olaan bir "siyasal"
ortamda iktidarn ban cekemeyecei besbelliydi. Melen hkmeti, yalnzca askerlerin rtl
desteine dayanyordu.
1973 ilkbaharnda cumhurbakanlyla ilgili bir dzen hazrlanmtr. Plan uyarnca, bir kontenjan
senatr grevinden istifa ettirilerek onun yerine, Genelkurmay Bakanlndan ayrlan Faruk Grler
kaydrlm ve bylelikle cumhurbakan seilebilmek iin zorunlu olan parlamento yesi durumuna
gelmitir. Sunay'n cumhurbakanlna getirilmesinde baaryla uygulanan dzen, bu kere, asker
mdahaleden siyasete dn koullar iinde, beklendii gibi ilemeyecektir. Grler'e kar karlan AP
aday Ar-burun TBMM'de ondan ok daha fazla oy alm ve uzayan turlar sonucunda, Demire!, Ecevit
ve Feyziolu'nun adayl stnde uzlamaya vardklar emekli Orgeneral Fahri Korutrk
cumhurbakan seilmitir. Ertesi gn istifa eden Melen'in yerine, Korutrk 15 Nisan'da Naim Tal'ya
bir gei hkmeti kurdurmutur. Bu, bir AP-CGP koalisyonudur ve temel hedefi, alt ay sonra genel
seimlere gitmektir. Muhalefette CHP'nin yan sra, MNP yerine kurulan MSP, Bayar'n destek91
Mele Tuncay
ledii DP, Trke'in MHP'si, Alevlerin (eski TP nderi M. A. Aybar'n da adaylar arasnda yer ald)
TBP ve kendisini siyasetten emekliye ayran O. Blkba'nn yerine, C. Tural'n genel bakanlndaki
MP de vardr. d. Siyasete Dn ve Kbrs Zaferi (I973-1974) 12 Mart dneminden siyasete dn,
aslnda Tal hkmetiyle balamtr. Fakat bu srecin doruk noktas, 14 Ekim 1973 seimleridr. Oya
katlma orannn % 66.8 olduu 1973 senato ksmi ve milletvekili genel seimlerinde, AP askeri
mdahale ncesi ald sonulara gre byk bir dte, oylarn ancak % 30'dan azn toplayabilmi
(149 milletvekili), CHP ise geerli oylarn tam te birini kazanmtr (% 33.3-185 milletvekili). DP ile
MSP'nin her ikisi de % 12'ere yakn oy almlardr (48'er milletvekili) ki, bu baanlar seim
sonularnn en ilgin yann oluturmaktadr. 12 Mart rejiminin yldz CGP, iyice snmtr; % 5.3 (13
milletvekili). MHP'nin oylar % 3.5' e yaklamaktadr (3 milletvekili). TBP % 'in azck stndeki
oylaryla herhangi bir varlk gsterememi, MP ise bs-btn silinmitir: % 0.6. Bamsz olarak da 6
milletvekili kmtr.
Hibir partiye tek bana hkmeti kurma olana vermeyen bu sonular karsnda, uzun koalisyon
pazarlklar yaplmtr. Bu arada, 30 Ekim 1973'te Asya'y Avrupa'ya balayan Boaz Kprs alm,
17 Aralk'ta da nn lmtr.
26 Ocak 1974 gn, CHP ile MSP B. Ecevit'in bakanlnda bir karma hkmet kurmulardr. Bu olay,
lke siyasetinin son yllarda ne kadar deitiini gstermektedir. Laiklii getiren partinin, gnn birinde
slamc bir partiye iktidar ortakl kuraca, krk yl nce dnlemezdi bile. Fakat, bu ibirlii pek de
sorunsuz olmamtr. lk nce, 12 Mart dneminin at yaralar sarmak iin karlacak affn kapsam
konusunda, iki parti anlamazla dmlerdir.
Trk-Yunan ilikileri, Ege sorunu dolaysyla 1974 yaz banda son derece gerginlemiti. Ecevit
hkmetinin haha ekimine yeniden izin vermesine karlk, ABD'nn Trkiye'ye asker yardm
92

kes-mesinden hemen sonra, 15 Temmuz'da Yunan cuntasnn tevikiyle Kbrs'ta Nikos Sampson adl
bir EOKA'c darbe yaparak Makarios'u devirmi ve kendisini devlet bakan ilan etmitir. Bylelikle,
Atina Enosis'i gerekletirerek asker rejimine prestij kazandracaktr. Bunun zerine, Trk hkmeti
Londra ve Zrih Antlamalarna gre, ngiltere'yle birlikte, garantici ykmllk ve haklarn kullanmak
istemi, ngilizler yan izince de tek bana 20-22 Temmuz'da adada bir askeri harekta girimitir.
Buna ve bununla elde edilen kprban gelitirmek iin 14-16 Austos'ta yaplan ikinci harekta,
Ecevit'in sava yerine "Bar Harekt" demesi, ssl bir ad vermeden fazla bir anlam tamaktadr.
Trkiye Babakan, herhalde g koullar iindeki Kbrsl Rumlarn, Trk askerlerini belirli bir lde
"kurtarc" olarak karlayacaklarn umuyordu.
Kbrs sava, insan ve para maliyeti ne olmu olursa olsun, Trkiye'de orduya ve hkmete byk
itibar salamtr. (Asl krl kann ise, bandaki cuntadan kurtulan Yunanistan olduu sylenebilir.)
Koalisyon orta Erbakan'n btn aday fethetme arlarna yanamayan Ecevit, erken bir seimle
asker zaferi kendi partisi iin bir seim zaferine dntrmek hevesine kaplmtr. MSP ise bunu
istememektedir. O sra, DP'nin CHP ile bir seim kabinesi kurmaya raz olaca sanldndan 16
Eyll'de hkmet istifa etmitir. ki ay boyunca byle bir kabine kurulamaynca, babakanlk grevi ister istemez Ecevit'ten bakasna verilmek gerekmitir.
c, Gvenoysuz Kabineden AP Arlkl Milliyeti Cephe 'ye (1974-1977)
Cumhurbakan Korutrk, 17 Kasm 1974'te Sadi Irmak' hkmet kurmakla grevlendirmitir.

Gvenoyu alamayaca batan kestirilebilecek byle bir kabineyi ibana getirmekle, Korutrk yanl
bir karar vermitir. Herhalde yapmas gereken ey, ikinci byk partinin bakann (Demireli)
grevlendirmekti. Irmak hkmeti, drt buuk aylk icraatndan lml ve ll davranmakla birlikte,
hi kimseye yaranamamtr. Nihayet, 31 Mart 1975'te Demirel bakanlndaki AP-MSP-CGP-MHP
drtlsnden oluan ilk MC hkmeti 218'e kar 222 gvenoyu
93
Mele Tuncay
almtr. Bundan sonra. Meclis ve Senato Bakanlarnn (Kemal Gven ve Tekin Arburun)
seilebilmeleri ise, iki aya yakn srmtr.
1975 ubat'nda (daha Irmak kabinesi zamannda) Kbrs Trk Federe Devleti kurulmutu. Bu, tek yanl
bir evlilik ilanna benziyordu; federasyon olmadan, kurucu elerden biri varln aklamt. ABD'nn
geen yl asker yardm kesmesinden sonra, Kbrs olaylaryla ilgili olarak koyduu silah ambargosu 24
Temmuz 1975'te hafifletilmi, ama kaldrlmamtr. Trk-Yunan ilikileri ise, ertesi yl Yunanistan'n
karasularn 12 mile kartmak istemesi ve Trkiye'nin Hora gemisini donatp (MTA-Sismik ) Ege kta
sahanlnda petrol aramas nedeniyle daha da gerginlemitir.
12 Ekim 1975'te yaplan senato te bir yenileme ve milletvekili ara seimlerinde, 1973'e oranla AP ve
CHP oylarn arttrmlardr. DP'yse adeta silinmitir. MHP durumunu korurken, MSP'nin ve CGP'nin
oylar azalmtr.
Bu arada, 27 Haziran 1973 tarih ve 1773 sayl Devlet Gvenlik Mahkemeleri Yasas Anayasa
Mahkemesi'nce iptal edilmi ve yeni bir yasa karlmas iin bir yllk sre tannmtr. Bu sre iinde,
CHP'nin engellemesiyle yeni yasa karlama-ynca, 10 Ekim 1976'da konu kapanmtr.
MC hkmeti, Ecevit'in TRT Genci Mdrl'ne getirdii smail Cem'in (peki) yerine, Prof. Nevzat
Yalnta' atam; fakat Dantay bu tayini iptal edince, 24 Kasm 1975'te grevinden ayrlan
Yalnta'n yerine, Prof. aban Karata atanmtr, Dantay bu tayini de iptal ettii halde, Karata i
bandan ayrlmamtr. Koalisyonun MSP'li ileri Bakan Ouzhan Asiltrk, Vedat Dalokay' Ankara
Belediye Bakanl'ndan almak isteyince, Dantay bu karar da durdurmutur.
1 Mays 1976 gn, i Bayram olarak byk gsterilerle kutlanmtr. O yln Kasm ay sonunda
toplanan CHP Kurultay yeni bir program ve tzk yapmtr.
Dnya petrol bunalmnn etkiledii fiyat artlar, 1976'da Trkiye'de enflasyonu % 20*30 dolaylarna
karm, ertesi ylsa
94

bu oran % 40-50 dzeyine frlamtr. Fakat, 1977'de seimlerin drt ay ne alnmasnn gerekesi,
ekonomik durumun ktlemesi deil, "anari"nin trmanmas olmutur.
d. CHP'nin Umut Olmaktan k (1977-1980) 5 Haziran 1977 Senato te bir yenileme ve milletvekili
genel seimlerinde oya katlma oran hayli ykselmitir: % 72. Meclis seimi sonularna gre, CHP (%
41.4-213 milletvekili), AP (% 36.9- 189 milletvekili) ve MHP (% 6.4- 16 milletvekili) paylarn
arttrmlardr. nc byk parti olan MSP'nin oylarnda ise ciddi bir d grlmektedir (% 8.6- 24
milletvekili). CGP de bir hayli oy ve on milletvekili kaybetmitir (% 1.9- 3 milletvekili). En dramatik
zlmeyse, geen kere 48 milletvekili karan DP'dedir (% 1.8- 1 milletvekili). TBP'nin de oylar, eskisinin yarsndan aza inmi (% 0.4), ilk kez seime giren yeni TP herhangi bir varlk gsterememi (%
0.1). Bamsz olarak 4 milletvekili seilmitir.
Bu sonular karsnda, babakanlk grevi, aydn kamuoyunun hakknda byk heyecan duyduu
Ecevit'e verilmitir. Ancak CHP, kendisine hibir koalisyon orta bulamayarak bir aznlk hkmeti
denemek istemitir. Fakat, 21 Haziran'da Cumhurbakan'nca onaylanan kinci Ecevit kabinesi, 3 Temmuz'da gvenoyu alamaynca ekilmi ve bir ay sonra, yerine AP-MSP-MHP'den oluan kinci MC
hkmeti kurulmutur.
1977 yl, grev ve direni gibi ii hareketlerinin younlat bir dnem olmutur. 1 Mays 1977'de
50'ye yakn insan Taksim Meydan'nda ldrlmtr. iddet olaylar da trmanmalarn
srdrmektedir. 11 Aralk'ta yaplan yerel seimler ertesinde, CHP, AP milletvekillerinden birkan
bakanlk vaadiyle partilerinden istifa ettirip, kendi yanna ekmeyi baarnca, Drdnc Demirel
hkmetini, CGP ve DP'nin toplam drt milletvekiliyle birlikte, bir gensoru sonucu devirmitir. Bundan
sonra, 5 Ocak 1978'de de ayn balamayla nc Ecevit hkmeti oluturulmutur. AP'den ayrlarak
"bamsz milletvekili" sfatyla bu kabineden bakan olanlar konusu (hele 12 Eyll'den sonra, bunlardan
bazlannn yolsuzluklar ortaya knca) Ecevit'e kar
Mele Tuncay
sert eletiriler yneltilmesine yol aacaktr. Ama o gnlerde, Ecevit'in ne yapp edip kinci MC
hkmetine bir almak (alternatif) yaratmas iin byk bir bask altnda olduunu hatrlamak gerekir.
Parlamenter rejimin oyun kurallar, byle dzenlemelere olanak tanmaktadr. Ancak, hkmetine ald
bakanlar denetleme sorumluluu, hi kukusuz babakann stndedir.
Bu hkmet zamannda, yl nce hafifletilmi bulunan Amerikan silah ambargosu, Trkiye'nin Kbrs
sorununda iyi niyet gstermesi kouluyla kaldrlm, asker yardmdan baka, ekonomik destek de
salanmtr. Fakat dnya petrol bunalmnn etkileri ekonomiyi fena halde ypratmakta, bu duruma koutlukla siyasal cinayetler de hzlanarak devam etmektedir. On yl nce, niversite rencileri arasnda
balayan iddet eylemleri, sah-sollu geni halk kesimlerine yaylmaktadr. Sa-sol atmasnn
mezhep ayrl terimlerine yanstlmas sonucu, 1978 sonlarnda Kahramanmara'ta byk olaylar
km ve 111 kii ldrlmtr. Bunun zerine, on ilde skynetim ilan edilmitir. Bireysel
ldrmeler, alnan nlemlere karn srmektedir. 2 ubat 1979'da Milliyet Gazetesi Genel Yayn
Mdr Abdi peki'nin katli, benzeri olaylarn ne ilki ne de sonuncusudur. Bu cinayetin sac faili
Mehmet Ali Aca, yazn yakalanm, fakat Kasm sonunda asker cezaevinden karlmtr. (Aca 1981
Mays'nda da Roma'da Papa'y vurarak talyan polisince tutuklanacaktr.)
1 Mays 1979'da, geen yllardaki gibi byk olayl i Bayram kutlamalarn engellemek iin,
stanbul'da skynetimce sokaa kma yasa konulmu, fakat Behce Boran'la birlikte birok TP'l
(ksa sren) bir protesto yry yapmlardr.
Ne iddet olaylarnn nn alabilen ne de gitgide ekonomik durumla baa kabilen nc Ecevit
hkmeti, 14 Ekim'de yaplan ara seimlerde halk desteini kaybettiini grnce istifa etmi ve yerine
MSP-MHP desteiyle Altnc Demirel kabinesi kurulmutur. Bu hkmet de ilk gnnden itibaren
ncekinin kar karya kald sorunlarla ypranmaya balamtr. Yl so96
Eletirel Tarih Yanlar

nunda Genelkurmay Bakan ve Kuvvet Komutanlar. Cumhur-bakan'na bir uyar mektubu vermiler,
o da 1980'in ilk gnlerinde bu mektubu Demirel'le, Ecevit'e bildirmitir.
Demirel, ekonomiyi yoluna koymak umuduyla, DPT mstear Turgut zal tarafndan hazrlanan bir dizi
nlemi 24 Ocak 1980'de yrrle sokmutur. Bu nlemler (Amerikan Dolar karsnda Trk
Liras'nn deerini l/47.I'den, 1/70'e indiren) sert bir devalasyon, eitli zamlar, faizlerin serbest
braklmas ve vergi dzenlemelerinden olumaktayd.
lkbaharda sresi dolan Korutrk'n yerine yeni bir cumhurbakan semek iin, TBMM'nin bou
bouna aylar geirmesi, parlamentonun itibarn ok sarsmtr. Yeni ekonomi politikasnn sonularn
almaya frsat kalmadan, bsbtn artan iddet olaylar karsnda, 12 Eyll'de Trk Silahl Kuvvetleri
adna, Genelkurmay Bakan, Kuvvet ve Jandarma Genel Komutanndan oluan "Mill Gvenlik
Konseyi" ynetime el koymutur. Skynetimi btn yurda yaygnlatran MGK, hkmet ile
parlamentoyu feshetmi, siyasal partileri kapatm, parlamenter dokunulmazlklarn kaldrm, emekli
generallerle teknokratlardan meydana gelen sivil bir hkmet kurmutur.
97
Ankara stikll Mahkemesinde Bir Heyeti Fesadiye Davas ve Kuva-y Milliye*
Sava, ister istemez, acmaszca kirli bir; eydir. Eskiden de yleydi, teknik imknlarn gelimesiyle
deheti artarak, amzda da yledir. En hakl bir savata bile birok zulmler olur. Bunun doalln,
hatt bir yere kadar nlenemezliini kabul etmek zorundayz. Resm tarihimizin yalnzca vg
terimleriyle yak-lat Kurtulu Savamzda da bu tr ktlkler vardr: Hem; yalnz Kuva-y Milliye
dneminde (1919-20) deil, Nizam Ordu dneminde (1921-22) de. rnein, ben Atatrk'n Nutuk'taki
bir deinmesi nedeniyle, (Sakall) Nurettin Paann Merkez Ordusu Komutanlnda (Aralk 1920-Kasm
1921) Rumlara ve Krtlere yaptklarn merak eder dururum.' Ve de
' Birikim, say 33, (Kasm 1977); Bilinecei Bilmek (stanbul: Alan Yay., 1983), s. 107-131.
' Nurettin Paa, merkez mntkasnda bir seneye karip ifa-y vazife etti. Fakat, salhiyeti haricinde,
ahaliden bazlarnn hukukuna tecavz ettii hakknda meb'uslarn vukubulan ikyetleri ve Dahiliye
Vekletinden istizahlar ve Vekletin de ikyeti muhik grmesi zerine, Meclisin talebiyle Terinisani1921 bidayetinde azledildi. Meclis, Nurettin Paa'nn taht- muhakemeye alnmasna karar verdi. Bu
husus, "benimle Hey'et-i Vekile arasnda da bir mes'elenin hudusunu intacetti. Ben Nurettin Paa
hakknda tatbik olunmas talep olunan muameleye itirak etmedim. Fevzi Paa Hazretleri de benimle
hemfikir oldu. ikimizle Hey'et-i Vekile arasnda tahadds eden ihtilf Meclise hallolundu. Mecliste
Nurettin Paa'y mdafaa ettim. Ar muameleye maruz kalmaktan kurtardm. Nutuk (6. bas,), cilt II,
s. 630.
(Atatrk, TBMM'nin, kinci Dneminde Nurettin Paa'nn kendi kendine Bursa Meb'usu olmaya
kalkmasna ok kzm ve bu nedenle ona kar, Nutuk'ta yirmi sayfa tutan ar szler sylemitir.
A.g.e., s. 729-49.) Genelkurmay Harb Tarihi Dairesince yaymlanan Trk stikll Har-bi'nin 6. cildini
oluturan Ayaklanmalar kesiminde (geniletilmi 2. bas., 1974-s. 294), Nurettin Paa'nn komutas
altndaki Merkez Ordusunun 11.188 si Rumu ldrd, bir o kadarn da zararsz hale getirdii,
ayrca ky kylerinde yaayan Rum erkek nfusu ierilere tehcir
98
Eleirel Tarih Yazlar

zmir'in kurtarlmasndan sonra dzenledii kym (orada Metropolit Hrisostomos'la zmit'te Ali Kemal'i
lin ettirmekle mi yetindi, acaba?).
Bu yazmda, Ankara stikll Mahkemesinin (besbelli yapay bir birletirmeyle) topluca grd bir
dvada verdii drt idam hkmnden yola karak, aslan kiilerden kimilerinin Kuva-y Milliye
dnemindeki eylemleri konusunda bulabildiim ilgin bir-takm bilgileri aktaracam.
***
Cumhuriyet terrnn en nemli aralarndan biri olan Ankara stikll Mahkemesi, eyh Sait
ayaklanmas zerine Takrir-i Skn Kanununun karlmasndan sonra kurulmu olan iki olaanst
mahkemeden biriydi. ark stikll Mahkemesinin grev alannn isyan blgesiyle snrl olmasna
karlk, Ankara stiklal Mahkemesi geri kalan btn Trkiye iinde seyyard. 8 Mart [1925] gnl
Cumhuriyet gazetesi TBMM'nce bu mahkemeye se-ilen yeleri yle saymaktadr:
1. Afyon Meb'usu Ali (etinkaya) -Reis
2, zmir Meb'usu Necati (istifa edince yerine Denizli Meb'usu Necip Ali (Kka) seilmitir) Mddeiumumi
ettii yazldr. Ayn ciltte, Nurettin Paa'nn Kokiri ayaklanmasn bastrdktan sonra, Krt kylerini da
datmay ve tehcir etmeyi nerdii, fakat Meclisteki Doulu milletvekillerinin iddetle kar k
zerine Genelkurmay Bakanlnca vazifesinden affedilmek zorunda kalnd belirtiliyor ve bunun,
sonradan acs kan yanl bir adm olduu ileri srlyor (s. 281). Oysa, azil ve mahkemeye
verilme kararnn, yalnzca bir tasar deil, eylemlerinin sonucu olduu aktr.
lkemizde okumak, hele eletirici gzle okumak alkanlnn yaygn olmay ok hayflanlacak bir
durum. Sayn Fahir Giritliolu, Trk Siyas Tarihinde CHP'nin Mevkii adl kitabnda (Ankara: 1965,
cilt II, s. 411), Nurettin Paa'nn apka Devrimine kar kmasndan tr, skilipli Atf Hoca ile
birlikte stikll Mahkemesince idam edildiini yazmt. Her aratrc bir yanl yapabilir. Ama, bu
kitabn yaymlanmasndan beri, 12 yldr, bildiim kadaryla bir kii kp da yanla itiraz etmedi.
Gerekte, Nurettin Paa 15 ubat \932'de eceliyle lmtr.
99
Mete Tuncay
3. Gaziantep Meb'usu (Asaf) Kl Ali
4. Aydn Meb'usu Dr. Reit Galip
5. Rize Meb'usu Ali (Zrh)
O yl iinde, baka biroklarnn yansra Aydnlklar da mahkm eden bu kurul, daha sonra
zellikle apka Devrimine kar lkenin drt bir yannda patlak veren hareketleri bastrmak iin
ehirden ehire komu, pek ok adam asmtr. 1926 yaznda zmir suikast giriimi sanklarn da bu
kiiler yarglayacak, o dvann devam olarak Ankara'da son ttihatlarn defterlerini dreceklerdir.
Bir Gazete Havadisi
11 Ocak 1926 tarihli Cumhuriyetin Hey'et-i Fesadiye Mensuplar Hakknda Hkm diye haber
verdii, drt kiinin idam karar ile ilgili bir yazy ayn gnk Vakit'ten okuyalm:
Ankara 10 Knunusni (AA)- stikll Mahkemesi bugn Eyp Sabri, kr, Sam, (smail Hakk,
Hsrev Sam) ve Miralay Osman Beylerle erkes Rstem'e atfolunan Hyanet-i Vataniye davasyla
tevhiden muhakeme olunan Krehirli Rza Bey dvas ve Yemenli Fatma'nn katline dair olan dva
hakknda hkmlerini vermitir.
Mddeiumumi iddianamesinde her dvay terih etmi, dahilde ve harite Cumhuriyet aleyhine
isyan mutazamn bir hareket-i fiiliye ihzaryla maznunen muhakeme edilen zevatn mes'eledeki
vaziyetlerini ayr ayr izah ederek, Kuva-y Milliye'de erke Ethem maiyetinde mfreze kumandanl
yapm olan smail Hakk'nn Atina'da Ethem ve rfekasmdan maada Yunan Erkn- Harbiye-i
Umumiyesi ve Hariciye Ne-zaretiyle vki olan temaslarnn ayan- dikkat olduu ve hkmetten taltif
grmek niyetiyle namuslu adamlar sehpay idama srkleyecek ve ortada esasl bir mes'ele yokken
btn memleketi heyecana verecek derecede en'iyne mfteriyatta bulunduunu, Cumhuriyet
Trkiyesinde byle sergzetc ahsiyetlerin ortada oyun icat etmelerine meydan verilmemesini bizzat
irtican tenkili kadar ehemmiyetli grdn ve harekt-
100
vakas Hyanet-i Vataniye Kanununun 10. maddesine tevafuk eder efal-i crmiyeden olduunu beyan
ve sabk Meb'us Eyp Sabri, (Hsrev Sami) kr, sabk Bursa Belediye Reisi Sam, Miralay Osman,
erke Rstem Beylerin bu noktadan bera-atlerini talep etmitir. Makam- iddia, vaktiyle Kuva-y Milliye
kumandanlnda bulunmu olan Krehirli Rza Beyin hilf- usl vesikalar verdiini ve bu vesikalarla
hkmeti iskat iin bir takm eirray toplayarak memlekette anari tevlidine kyam ettiini ve harekt-
vakasnn Kanun-u Ceza-y Umuminin muaddel 55. maddesinin fkra-y mahsusasna temas eylediini
dermeyan etmitir.
Yemenli Fatma'nn katli dvasna gelince: Miralay Osman Beyin Rfat Reisle grerek kendisinden
nafaka talebinde bulunan mutallkasn ldrtt sabit olduu ve Rfat Reis'in vaziyeti Kanun-u Cezay Umuminin 180. maddesine, Osman Beyin vaziyeti 45. maddesine tevafuk ettii cihetle her ikisinin de
fail-i asl olarak ve crmn ika'm teshil eden Fatma kadnn fer'an zimethal addyle mcrimiyetleri talep
edilmitir.
Badehu Reis Ali Bey karan tefhim ederek makam- iddiann talebi vehile, hareketi Hyanet-i Vataniye
Kanununun 10. maddesine temas eden smail Hakk'nn idamna ve bu sefil ile temasnda ahsi bir
hrsa kaplp ihanete doru yrm olan ve bununla kalmayarak nafakadan kurtulmak iin
mutallkasn Rfat reise ldrten Miralay Osman Beyin silk-i askerden tardyla Kanun-u Cezann 45.
maddesinin fkray ulasna tevfikan idamna, Rfat Reisin 180. madde mucibince idamna, Rfat'a refakat
eden Fatma kadnn 10 sene hapsine ve Osman Bey gibi yz senelik mahkmlar hapishaneden
kararak Krt isyanyla beraber Ankara muhitinde bir isyan yapmak ve hkmeti skat etmek istedii
sabit olan Keskinli Rza Beyin 55. madde delaletiyle ve 57. madde mucibince idamna, Eyp Sabri,
kr, Sami ve Hsrev Sami Beylerle Rstem'in beraatine karar verildiini tebli etmitir."
' Gazetede bu mahkeme kararnn eksik aktarld anlalyor. ki buuk yl sonra 3 Austos 1928
tarihli Vakit'te Ankara stikll Mah101
Mete Tuncay
Bu kararla aklananlardan kr, Karacabeyli Rstem ve Bursa Belediye Reis-i sabk Sami 'nin kimlikleri
stne herhangi bir bilgimiz yok Eyp Sabri (Akgl 1876-1940) ve Hsrev Sami (Kzldoan 1884 1942) ise, her ikisi de TBMM'nin Birinci Dnemlinde Eskiehir Meb 'usu olan eski ttihatlardr. Bir
baka ortak zellikleri, Yeil Ordu Cemiyeti Hey'et-i Merkeziyesinin yeleri olmalardr. (1923 'te
Meclisin ikinci Dneminde seilmeyen bu iki zat, 1935 'te yeniden gze girmi olacaklar ki, biri Kars
'tan, teki orum 'dan milletvekili yaplmlar ve lmlerine dein bu grevlerini srdrmlerdir.)
erkes Ethem'in Kuva-y Seyyaresinin Bolevik Taburu Kumandan Yzba smail Hakk
Trkiye'de Sol Akmlar 1908-1925 adl kitabimi hazrlarken 1926'da zmir Suikast giriimiyle ilgili olarak
aslan eski Eskiehir Meb'usu, (Ayc namyla maruf) Miralay Mehmet Arifin Anadolu nklb:
Mcadell- Milliye Hatrat 1335-1339 balkl kitabnn (stanbul: 1340), s. 59'dak bir dipnotunda
Kuva-y Seyyarenin iinde bir Bolevik taburu da vard szn grerek, bu birlikle ilgilenmi ve
erke Ethem 'in Hatralar 'nda u aklamay bulmutum (s. 164):
700 mevcutlu bu milis kt'asm ekseriyette Karakeili aireti efradndan mrekkep olarak Eskiehir
Mdafaa-i Milliye tekilt kurmu, emrinize gndermiti. Taburun kumandan Yzb. smail Hakk efendi
harpi olmaktan ziyade hakikaten Bolevik ruhlu, karsndaki dman ordusunu harp aleyhine tevik
kabiliyetinde birisi idi. Son zamanlarda muharebeden bkm (Yunan) askerlerini hkmetleri aleyhine
isyana tevik ediyordu. Kendisine bu yzden fazla tahsisat vermekte idim. Tabura nam, bu kumandan
yznden verilmiti.
kendisi'nden Devralnan Bir Dva bal altnda verilen bir haberde Kasap Osman'n karsn
ldrmekle sulanan ve gyaben lme mahkm edilmi olan Hasan Kaptan'n bu kere yakalanarak
Ar Ceza Mahke-mesi'nde yargland anlatlmaktadr.
102

Daha sonra, Genelkurmay Bakanl Harb Tarihi Dairesince yaymlanan Trk stikll Harbi adl ok ciltli
yaptn II, cilt 3. ksmnda (Ankara: 1966, s. 135), erke Ethem ayaklanmas bastrlrken, 16 Ocak
1921 gn Bolevik Taburu komutannn 5 subay ile 261 erden oluan birliini terhis ettiini
syleyerek, Ktahya'da hkmete sndn okudum.
Bu zat hakknda, 1925 ylna gelinceye dein herhangi bir bilgi edinemedim. Bugn asl TTK-ATDAM'da
bulunan bir ihbar mektubunda ise unlar yazl:
Dahiliye Vekili Muhteremi Cemil Beyefendiye
Muhterem Beyefendi Hazretleri
Vesatei-i aliyyeleriyle Gazi Paa Hazretlerine takdim ettiim son raporda, Yunanistan'da(ki) firarilerden
bahseylemi idim. Bu defa mut-tali olduum pek mhim bir meseleyi bervechiti arza mcaseret
eyliyorum
1- stanbul'a bu gnlerde Enver Paa'nn yaverliinde bulunmu olan erke Yzba smail Hakk
gelmitir. Bu adam erke Ethem ile terik-i mesi etmi ve Boleviklerle alkadar olmakla o muhitte
tannm bir ahsiyettir. Mteaddit defalar Rusya'ya azimet ve avdet ederek erke Ethem ile
Boleviklik mnasebetini tesise teebbs eylemi ve muvaffak olamamtr. Elyevm erke Ethem
tekiltnn buradaki mmessili ve vasta-y muhaberesidir. Geenlerde stanbul Polis Mdriyetince
derdest edilen smail Hakk (Kiraz) Hamd'nin yaveri olan smail Hakk'dr. Bu smail Hakk mteaddit.
lisanlara in, uzun boylu (gzlksz grmeyecek derecede kr) gzlkl zayf bir ahsiyettir. Bu
adamn derdestinden ziyade stanbul'da tarassut edilmesi lzmdr. Ve bu tarassut sayesinde de pek
mhim serrite elde edilecek ve burada bu tekiltla alkadar en mhim ahsiyetlerin hviyeti tesbit
edilmi olacaktr. Ve Bolevik tekiltnda ismi mevzubahs olan Komnist Mehmet de birka gn evvel
av maksadyla zmit'e gideceini syleyerek buradan gitmi ve elyevm Eskiehir'de olduu
anlalmtr. Evvelki raporlardan birisinde mevzubahs ettiim erke olak Aziz elyevm Ankara'dadr.
Orada baz arkadalarn tevecchne mazhar olan bu adam ile refikinin ehemmiyetle takip ve tetkik
olunacak clib-i dikkat ahsiyet olduunu ilveten arz eylerim. Bilhassa smail Hakk
103
Mete Tuncay
meselesini ehemmiyetle ve gayet mdebbirne takip eylemek pek byk mesailin hllini inta edecei
kanaatini tekrar zhar ile teyid-i rabta-y htiramat eylerim, efendimiz hazretleri.
Beikta'ta Sinan Paa Cami Sokanda Yozgat Valisi Abdlaziz 12.2.3413
Haklarndaki hkmn infazndan sonra {Ankara'da idam
Edilen Hinler ve ayr ayr drt sehpada aslm adam
fotoraflar 13 Ocak 1926) Vakit gazetesinin .., mahkemedeki
isticvaplarn, ifadelerini ve mahkeme safahatn krilerimize
takdim ediyoruz diyerek balatt yaz dizisinde smail
Hakk'ya iki gn ayrlmtr: 14 Knunusni - smail Hakk
hini Atina'da ne yapt, Re-it'le nasl bulutu. ehbenderimiz ne
sylyor? ve 15 Knunusni - Yunan Erkn- Harbiye-i
Umumiye dairesi smail Hakk'yi Hariciye Nezaretine niin
gnderdi?
Burada verilen bilgilerden, smail Hakk'nn stanbul'da Yunan uyruklu bir Yahudi dostu
olduunu, kendisinin bu hanmla ilgili bir miras iini takip etmek amacyla Atina'ya gittiini, orada
dostunun akrabalarnn yannda kaldn, ayn zamanda para kazanmak iin kaaklk yaptn, dn
iin vize salamakta glk ektiini, bir akam bir gazinoda (erke Ethem'in aabeyi)
Reit'i grerek ondan yardm istediini (o sra Ethem Yunanistan'da deilmi), Resifin onu Yunan
Genelkurmayna gtrdn, oradan da Dileri Bakanlna gnderildiini reniyoruz. Yine,
mahkemede sylenenlerin bu gazeteye yansyndan anlaldna gre, smail Hakk Atina'daki Trk
konsolosuna bavurarak casusluk yapmay nermi, fakat yz bulamamtr.
Bu belgeyi bulan Trk Tarih Kurumu -Atatrk ve Trk Devrimi Aratrma Merkezi Sekreteri An nan'a
teekkr borluyum. Muhbir, herhalde, 22 Kasm 1923-25 ubat 1925 tarihleri arasnda Yozgat Valilii
yapan Abdlaziz Nami'dir. Bu mektubu, valilik grevinin sona ermesinden 15 gn nce yazm olmas
dikkati ekiyor.
104
E/epire! Tarih Yazlar

stikll Mahkemesi savcsnn iddianamesinden de, smail Hak-k'nn hkmete yaranmak iin,
aralarnda eski Yeil Orducu yoldalarnn da bulunduu birtakm kiileri ayaklanma hazrlyorlar diye
yok yere ihbar ettii sonucu kyor. Zaten, idam da iftira dan trdr;
Hyanet-i Vataniye Kanunu madde 10 -syana itirak etmeyen ehas hakknda ligarazin isnadatta
bulunanlar isnat ettikleri crmn cezasyla mcazat olunurlar.
Dva dosyasn gremediimiz iin, smail Hakk'mn eski yoldalar hakknda neden garezle
sulamalarda bulunduunu bilemiyoruz, Yozgat valisinin ihbar mektubundaki. 150'liklerden, son
Padiahn maiyet erknndan Kiraz Hamdi Paa'nn yaveri olduu iddias doruysa bile, bu herhalde
Kurtulu Sava'ndan ncedir ve zaten nemli bir ey deildir. (Mustafa Kemal Paa da o Padiahn
yaveriydi!) Yine ayn kaynaktan bildiimize gre, Yzb. smail Hakk istikll Mahkemesi 'ildeki
yarglanmasndan bir yl nce polise gzaltna alnmtr. Acaba, kurnaz valinin tledii gibi,
ilikilerinin izlenebilmesi iin sonradan serbest m braklmtr, yoksa btn bir yl tutuklu olarak m
geirmitir?
Sezinlenebildii kadaryla, smail Hakk lekesiz bir kahraman olmaktan uzak bir kiidir. Fakat bu
dvadan nce, birtakm kimseleri sulamas iin kendisine bask yaplm olabilecei akla yakn geliyor.
Gerek byleyse, sonra da iftira etti diye aslmsa.
Kuva-y Tedbiye Kumandan Miralay (Kasap) Osman
Bu acmasz Albayla ilkin kinci Anzavur Ayaklanmas srasnda (henz Yarbayken) karlayoruz.
1920 balarnda Ban-drma'daki 14. Kolordunun kumandan Yusuf zzet Paa'dr; bu Kolordu'ya bal
56. Frkann kumandan Miralay Bekir Sami (Gndav), erkn- harbi Kur. Yzb. Hseyin Rahmi (Apak),
yaveri Yzb. Sefahattin (Yurtolu)'dur. Frkann 174. Alaynn kumandan Kaymakam Rahmi, 172.
Alaynn kumandan ise Kaymakam Osman'dr. (172. Alay K. Kaymakam Kel Ali'nin
105
Mete Tuncay
son Osmanl Meclisine Afyon Meb'usu seilerek gitmesinden sonra, yerine Osman Bey atanmtr. Alt
yl sonra, Ali Bey Ankara stikll Mahkemesi bakan olarak, alay komutanln-daki halefi Osman Beyi
asacaktr.)
26 Mart 1920'de siler 174. Alay datarak Rahmi Beyi ldrrler. Kolordu komutan, Kirmast
(Mustafakemalpaa) -Karacabey- Susrlk yresine konmu bulunan 172. Alaya ayaklanmay
bastrmasn emreder. Osman Bey, alaynn zayfln ileri srerek bu emre kar direnince, Yusuf zzet
Paa tarafndan tutuklanr.4 Divan- Harbe verilecektir. Ama Frka yaveri Yzb. Selhattin'in yardmyla
bu vartay atlatr. erke Ethem kuvvetleri Anzavur'a kar harekete geerler. Osman Bey de alayn
toparlar, Seyyar Kuva-y Tedibiye kumandan olarak o yrede terre balar. Gzn de, 12. Kolordu
merkezi olan Konya'daki Deliba ayaklanmasn bastrma harektna yardm etmesi iin, oraya
gnderilir.
Kuva-y Milliye dnemi sona erince, Osman Bey Bolu ve Havalisi Kumandanlna atanr, Miralayla
ykselir. Zaferden sonra da, Bursa'dak Hey'et-i Mahsusa'ya ye seilir.
imdi de, bu nesnel bilgileri anlarndan derlediim tann, Osman Beyin kiilii ve zulmleri
hakknda anlattklarn dinleyelim:
Rahmi Apak, stikll Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu? (stanbul 1942), s. 109'da Kasap Osman
ve lk Vahetleri bal altnda nklp tarihinde kanl trnaklar, kpkl byklar ile kendini
gsteren Osman Beyin Karadenizli olup 1899'da Harbiye'yi bitirdiini yazyor (Bekir Sami (Gndav) ile
Fahrettin (Altay)'n snf arkada olmal). "... askerlik hayatnn mhim bir ksmn Yemen'de geirmi,
orada kzgn gne altnda ve kat kavgalar iinde yrei katlamtr. ... ahsen cesur ve fedakr
olmayan Kasap Osman menfi ruhlu, kavgac, kimseyi beenmez ve kimseye inanmaz karakterde idi.
Bununla beraber vatansever mert tabiatl bir adamd". Bundan
4
Bkz. Sabahattin Selek, Mill Mcadele, (st.: Aaolu Yay., 1971), cilt II, s. 63-65.
106
sonra, o zamanki tmen kur-may Yzb. Hseyin Rahmi, Osman Beyin Anzavur taraftarlarna kar
giritii terrde hergn yarglamasz 8-10 kii astrdn, kendisinin sktrmas zerine, alelusul bir
alay mahkemesi kararna balayarak icraatna devam ettiini anlatyor. Rahmi Apak'n deyiiyle,
Osman Bey orduda muhtelit bir siyaset izlemi, yani hem nizamiye askeri hem de eteci olmutur.
Alaynn yansra 40-50 milis beslemitir. Anlalan, bu tutum o dnemde olduka yaygndr. rnein,
(yukarda bir kitabna deindiim) Miralay Ayc Arif de yle yapmtr. Yazarn, anlattna gre ayrca,
Osman Bey Padiaha ait olan Karacabey Harasnn binlerce koyununa elkoyarak bunlar aay levazmna
ve civar kazalara sattrm, eteci sermayesi edinmitir. Bununla birlikte, ak elli bir adamd,
arkadalarna ve skk olanlara binlerce liralk yardmlar yapmtr (s. 111). Rahmi Apak, Osman
Beyin zalimlii konusuyla ilgili olarak da unu belirtiyor: O zaman gsterilen bu gibi terrler olmasayd
ve bu terrleri tatbik edecek kat yrekliler bulunmasayd, belki de yer yer kan Anadolu isyanlarnn
nne geilemezdi (s. 112).
lhan Seluk'un basma hazrlad Yzba Selhattin'in Roman'nda (stanbul: Remzi Kitabevi,
1975), cilt 2, s. 209-10'da, o zamanki frka yaveri, Osman Beye yapt yardma karlk olmak zere,
onun kendisine bir ikiyz koyun hediye gnderdiini, s. 255'te de, 1920 yl sonlarnda Afyon'da yz
altn verdiini anlatyor. Yzb. Selhattin'e gre (s. 210-11), Bursa Vilyeti Seyyar Tedip Kuvvetleri
komutanlna tayin edilen Yarbay Osman Beye hapis, idam, ky yakmak ve bir blge halkn srmek
gibi ceza yetkileri verilmiti. Ayn anlarda, bu konuyla ilgili bir de belge aktarlmakta.
Bursa 8-54336 172. Alay Kumandanlna Karacabey
ttihaz etmekte olduunuz tedabtr-i tazyikiyeden kadnlarn hari tutulmasn); ve bilhassa nefy ve
tebit cezalarnn kadnlara tatbik edilmemesini rica ederim.
56. Frka K. Bekir Sami
107
Mete Tuncay
Yine Yzba Selhattin'in Roman'nda (s. 252-53), Refet Bey Deliba ayaklanmasn bastrdktan sonra,
Osman Beyin de Ka-dnhan ile Ilgn' silerin elinden geri aldn, bu arada tand mhlet sresinde
kendisine teslim olmad iin, bir ky iindeki insanlarla birlikte yaktn; Akehir'de Kuva-y Milliyeye
kar bir fetva yaymlayan 42 hocay yedirip irdikten sonra, kararghna gtrp astn okuyoruz. O
tarihte Kon-ya'daki ocuklar: - Osman Bey geliyor uyuyun, diye korkutuluyordu.5
1920'de Konya'da 12. Kolordu Komutan olan Fahrettin Altay da, 10 Yl Sava (1912 1922) ve Sonras (stanbul, nsel Yay-, 1970) s. 273'te yle diyor:
... Konya kazalarnda tedibat yapan Alb. (!) Osman B. ve mfrezesi emrimize gnderilerek Banaz
ilerisinde bir cepheye yerletirildi, syanlar bastrmada iddet gsteren ve bu sebeple Kasap lkab
taklan Osman B. kararghnda boyunlarnda ipler tayan bir cellt mfrezesi bulundurur, askeri
disiplini kendi telkkisi tarznda grrd Elindeki kuvvet takviyeli bir alay olmasna ramen tmen
flamas tard ki, bunun da rengi yeil-krmz idi. Bir muharebe olursa gsterecei kabiliyete gre
hakknda icab yaplmak zere imdilik bir muamele yapmay vakitsiz grdm, yalnz baz takn
yazlarn nledim.6
s
Yzb. Selhattin'in sonradan ok dost olduunu syledii Kasap Osman hakknda, s. 17778/dipnotunda verdii bilgilerden kimileri doru grnmyor. rnein, Dumlupnar'da 23. Tmen
Komutan olduu, Kastamonu blge komutanlna tayin edildii, Bursa Harb Divannn (Hey'et-i
Mahsusa) bakanlna getirildii.
6
(s. 276) Ankara'dan gelen haberlerden bir Yeil Ordu havadisi yayld, bize gelen Osman B.'in
flamasnn yeil-krmz oluu dikkati ektiyse de pek zerinde durmadm, imdiki haberler Ankara'da
bir slm Bolevik idare kurulaca suretinde idi, yeil renk slml, krmz Boleviklii
gstermiyormu.
(s. 282) Yeni oluturulan Cenup Cephesi komutanlna atandktan sonra Uak karsndaki
slmky'de ... yanmza gelen Refet B.'nin flamasnn yeil ve krmz renkte oluu dikkatimizi ekti. KO
karargh binasna
108
Eletirel Tarik Yazlar

Osman Beyin Ankara stikll Mahkemesinde yarglanmas srasnda ortaya konulan belgelerden biri de,
savatan sonra Bursa valisine yazd bir mektuptur. Kuva-y Milliye dneminde yannda arpan bir
ete reisi lehinde tanklk etmek amacyla yazd anlalan bu mektupta, Kasap Osman'n kendi birliini
nasl oluturduu konusunda ilgin bilgiler buluyoruz: (Vaki!, 21 Ocak 1926, s. 3)
ZM li-i vilyetpenahlerine
Kanun devrinin vruduyla igal-i makam ve ibraz- sandalye edenler aml-i milliyenin iktiham iin nasl
gayr-i kbil-i tasvir ve tarihlerin kaydetmedii mezalimle elde edildiini derhal unuttular. Yunanllarla
terik-i mesai eden yerli ahali ve memurlar bermucib-i msalha-i dvel tahliye olundular. nk
Osmanllarn imdiye kadar ecanibe kar ahdinden nkl ettii vki olmadndan istifade etmilerdir.
Maalesef memurlarmz temin-i mevki ve istikbl iin adl ve hakk srncemede brakmay bir dstur
ittihaz etmilerdir. Muameleten elimden geen ve aml- milliyeye cz'i veya klli hizmet edenler takdir
olunmayarak hapishanelerde srnmektedirler. Halbuki gvurlara az veya ok hizmet edenler oktan
mazhar- afv ve atfet bile oldular.
Vali beyefendi zt- lilerini temin ederim ki, tarihin kaydetmedii o kara gnlerde u Hdavendigr
vilyetindeki
girerken kapdaki flamamzn krmz ve beyaz oluunu kendisine gstererek :
- Kusura bakmaynz, bu yeil-krmz rengi Osman B.'in flamasnda da grmtm, madun olduu
iin aldrmadm. Fakat siz mafevkimin de bu renkleri tadnz grnce, artk benim flamann da
rengini deitirmem zarur oldu. Benim bu szlerim zerine Refet B., hemen elini omzuma koyarak:
- Sakn yapma. Seninki dorudur. Bizimkiler muvakkattir, cevabn verdi. O vakit Yeil Ordu
hikyesinin iyzn anlam oldum.
109
Mete Tuncay
memurlarmz bugn hakir grlen ete efrad kadar ibraz- fedakr ve izhar- vatanperveri
edememilerdir.
Jandarmalarmz karakollarndan, devriyelerimiz mevki-lerinden silhlaryla mir ve memurlarn

brakarak firar ettikleri gibi polislerimiz de ayn halde idiler. Bugn bu vatanperverlerin tahkikat
alelusul o gn iin vatanperver olmayanlara dyor. Buna ise (Alma mazlumun ahini, kar aheste
aheste) demekten baka are yoktur. Bundan dolaydr ki, daima ileri deil geri gidiyoruz. O kara
gnleri adliyeciler ne abuk unuttular! Muahedename mucibince afv olanlar hemen tahliye olundular.
Bu tahliye olunanlar gvurlar hesabna mddeiumumilerin ayaklarn yere bastrmakszn drt kii
havada tutmak ve birisi kamalamak suretiyle teslim-i ruh ettiriyorlard. Bu felketlere yetierek kurtard
ki an ma Hdavendigr Ceza azalarndan ahit olanlar da vardr. Adliyeciler adaleti tatbik etmek
istiyorlarsa akidesi bozuk olmayarak vatann selmetine velev bir gn olsun hizmet edenleri takdir
etmeleri lzmdr.
Beyefendi! O muzlim ve korkun gnlerde hi bir memur makam- memuriyeti dolaysyla silh omza
edemedi. te vatann tahlisi iin memleketin beendii ve mahkm ettikleri bence pek hamiyetli olan
katil mirleri sayesinde igal olunan makamlar husule gelmitir. Bu zavall vatanperverler iin vki
mracaai- mtevaliyeme ramen ms-tacelen af kanunu kt halde elan kelime ve cmle ile
oynayarak birok dava vekillerine hakk- meru'alar iin para kazandrlyor. Yine bu suretle bu
biareler tl mddet hapishanelerde srnyorlar. Gaye-i milliyenin mebdeinde atik Hdavendigr
vilyeti hududu dahilinde, bundan baka Biga, zmit ve Bilecik sancaklar da dhil olduu halde
Hdavendigr ve havalisi Aknc Kollar ve Kuv-y Tedibiye ve Alay (172) Kumandan iken o hakir
grlen katil midlerden 101 senelikleri zabit, 15 senelikleri avu, 10 senelikleri onba, be senelikleri
nefer tayin etmek suretiyle tevsan mfrezeler tekil ve gaye-i milliye hizmet ve fedakrlklar sayesinde
Konya, Bolu, Yozgat ve Man-yas('n) kk ve byk bilcmle isyanlarn itfada ve bu
110

hakimlerin hizmeti ile aml-i milliyeyi istihsale muvaffak olduk. Binaenaleyh hereye tercihan bu
zavalllarn tahliyesinin azim vezaiften addedilmesini rica eder, Nuri efendinin verdii vesika makbul ve
muteber olup kendisinin) o mntkada ete kumandan olduunu tasdiken arz ve takdim ederim
efendim.
9 Austos 1340
Sabk Hdavendigr ve havalisi
Kuv-y Tedibiye ve Aknc Kumandan ve
Heyet-i Mahsusa zasndan Miralay Osman
Bu mektupta anlatlan, mahbuslardan birlik kurma ii bir abartma sanlrsa, u cra Vekilleri Hey'eti
kararna baklmas doru olur:
Mahkm ve mevkuf bulunan ehasn hidema- vatani'yelerinin ifasn temin ve teshil iin tahkikat ve
muhakemelerinin tecili hakknda kararname 15 Haziran 1336 (1920) - No. 4?
' Darlharb-e Gidecek Ehas Hakkndaki Takibat ve Mcazatn Teciline Dair Kanun-u
Muvakkat, 19 ubat 1330 (4 Mart 1915) Madde I - Snn-i mkellefi yele dahil olup da bir sene veya
daha ziyade hapis veya nefy-i muvakkat cezasiyla veya meazal- terhbiye ile ve keza sinn-J
mkellefiyet haricinde bulunup da gerek cnha gerek cinayetten dolay mahkm bulunanlardan ve
sinn-i mkellefiyet dahilinde olsun olmasn aleltlak cnha ve cinayet nev'inden bir crm ile
maznun-un aleyh olanlardan darlharbe sevk ve i'zamlarn talep ve istida edenler ahlaken ve cismen
evsaf- lzmeyi haiz olduklar halde ktaal- askeriyeye sevk ve haklarndaki tkibat- kanuniyenin
icras veya hkmlerin infaz zaman- avdetlerine kadar tecil edilebilir, ancak hetk- rz ve llil-i eni'den
dolay mahkm ve maznun-un aleyh olanlar bundan mstefit olamazlar. Madde 2 - Birinci maddede
mevzuubahs olan ehasn tahkik-i ahvali hakknda Dersaadefte Harbiye ve Dahiliye ve Adliye
nezaretlerinden Shhiye mdiriyet-i umumiyesinin intihabyla yine Dahiliye nezaretinden tayin olunacak
birer zattan ve vilyet ve mstakil livalarda vali ve mutasarrf veya erkn- memurinden bir zai
ile istinaf veya bidayet ndde-i umumisi ve Ahz- Asker ubesi reisi ve Jandarma kumandan ve
Shhiye
II
Mete Tuncay
mdr veya hkmet tabibinden mrekkep olmak zere birer komisyon tekil olunacaktr.
Madde 3 - Birinci maddede mevzuubahs olan ehasn ahval ve ahlk madde- sabkada muharrer
komisyonlar tarafndan tahkik ve Ahz- Asker ube reisi tarafndan dahi kabliyet-i bedeniye talimat
ahkmna nazaran hidemat- msellhay ifaya muktedir olup olmadklarn tetkik ile askerlie muklezi
evsaf ve eraiti haiz olduklar tebeyyn edenlerin esami ve nev-i crm ve maznuniyet ve mddet-
bakiye-i cezaiyelerni hvi me/abt tanzim ve bulunduklar mahallin vali veya mutasarrfna ita
olunacaktr.
Madde 4- Valilerle mutasarrflar tarafndan mezabrt- mezkreye istinaden Adliye nezaretine vuku
bulacak i'ar zerine maznunn ve mahkmnden bilmuhabere Harbiye nezaretinee de mnasip
grlenlerin darlharbe sevk edilmek zere cihel-i askeriyeye teslimine Adliye Nzn tarafndan
mezuniyet verilecektir.
Madde 5- Maznunn ve mahkmn cihet-i askeriyeye teslim olunduktan sonra bir crm irtikap ettikleri
halde evvelemirde bu crm hakknda kavanin ve nizamat- askeriyeye tevfikan tatbikat- kanuniye ve
ahkm- cezaiye icra olunarak badehu madde-i liye vehile mazhar- af olmadklar
takdirde tecil edilmi olan takibat ifa veya mcazat- mah-kme tenfiz olunmak zere cihet-i adliyeye
iade edileceklerdir. Madde 6- Ehas- merkume esna-y harbte mirlerinin ve kolordu veya mstakil
frka kumandanlarnn tasdiki tahtnda olarak hsn- hizmet ve yararlk ibraz eyledikleri halde hukuk-u
ahsiyeye halel getirilmemek zere maznun olanlar hakknda takibat- kanuniye icrasndan sarf- nazar
olunmasna ve mahkm bulunanlarn mddet-i mahkemelerinin affna veya cezalarnn tahfif ve
tenziline teebbs olunacaktr. Madde 7 Harbe itirak etmek zere Meclis-i Vkelca
mukaddema mttehaz tecil kararyla tahliye olunanlar hakknda da beinci ve altnc maddeler hkm
tatbik edilecektir. Madde 8 - bu kanun tarih- nerinden itibaren mer'idr. Madde 9 - Bu kanun
icrasna Harbiye ve Dahiliye ve Adliye nazrlar memurdur.
Mecls-i Umuminin in'kadnda kanuniyci teklif edilmek zere ibu lyiha-y kanuniyenin muvakkaten
mevki-i mer'iye-te vaz'n ve kavanin-i devlete ilvesini irade eyledim.
112

Hdavendigr Vilyeti stinaf Mddeiumumiliinin 6 Haziran 1336 tarih ve 36 numaral tahriratna
derkenaren mah-kmin ve mevkufnin hizmet-i vataniye ita etmelerini temin ve teshil iin nerolunan
kanun-u muvakkat ahkmna tevfikan tahkikat ve muhakemelerinin tecili ve bunlardan ie yarayacaklarn frka kumandanlklarnca mddeiumumilerden talep olunarak alnmalar hakknda Umur-u
Adliye Vekletinin mtalalar hey'etimizce ledettezekkr aynen kabul karargir olmutur.
17 Rebi'laher 1333 19 ubat 1330 Mehmet Reat
Harbiye Nzn
Sadrazam
Enver
Mehmet Sad
Adliye Nazr
Dahiliye Nazr
brahim
Talt
Yedinci maddeden anlaldna gre, 1915 Martndan nce de Osmanl Bakanlar Kurulunca tutuklu ve
hkmllerden orduda yararlanlmas yoluna gidilmitir.
lgin bir nokta, bu geici yasa uyarnca, haklarndaki kouturmann srdrlmesi' ya da cezann
ektirilmesi ertelenerek Birinci Dnya Sava'nda Osmanl ordusunda kullanlan kiiler iin, Birinci
TBMM'nin bir af yasas karm olmasdr:
Darl harple hsn- hizmet ve yararlk ibraz eden ma hk minin mddet-i mahkmelerinin
atlna dair 14 Temmuz 1337 (1921) tarih ve 135 sayl kanun
Madde 1 - Cinayetle maznun ve mahkm ve cnhadan dolay maznunen mevkuf ve mahkm olup da
Mkellefi yet-i Askeriye Kanununu ve Darlharbe Gidecek Ehasn Tccil- Takibat ve Muhakematna dair
olan 19 ubat 1330 tarihli kanuna tevfikan seferberliin ilnndan mtarekenin akdi tarihine kadar
askere alnan ve o tarihe kadar askerde bulunmalar dolaysyla her ne suretle olursa olsun
mukaddema iledikleri crmden dolay haklarnda takibat icras tecil olunan ehas hukuk-u ahsiyeye
halel gelmemek artyla affolun mulardr.
Madde 2 - bu kanun tarih-i nerinden muteberdir.
Madde 3 - bu kanunun icrasna Dahiliye ve Adliye Vekilleri memurdur.
13
Mete Tuncay
TBMM hkmetinin, herhalde ttihatlarn Birinci Dnya Sava srasnda kardklar bir geici yasaya
dayanan bu karar uyarnca, gnll olarak ya da hapisteyken kartlp alnarak Kuva-y Milliye
saflarnda hizmet eden sank, tutuklu ve hkmller, Cumhuriyetin ilnndan hemen sonra yaplan bir
yasayla balanmlardr:
30 Terinievvel 1334'ten (1918) 23 Austos 1339 tarihine kadar geen mddet zarfnda mdafaa-i
memleket urunda ika edilmi olan efl ve harektn crm addolunmayaca hakknda kanun 19
Terinisani 1339 No. 371
Madde 4- Maznun veya mahkm olduklar halde kendiliklerinden veya bittahye Kuva-y Milliyeye
ittihak ederek hizmetlerinden istina hasl oluncaya kadar lifa-y hsn- hizmet ettikleri hkmet-i
mahalliyece tahakkuk eden ehasn kableliltihak sebeb- maznuniyetleri olan eflden dolay takibat icra
ve haklarndaki hkm de infaz olunmaz ve bunlardan elan mevkuf ve mahbus bulunanlar tahliye
klnr. Aslnda ben, bundan 35 gn sonra karlan Hyanet-i Vataniye ve Harbiye
Kanunlarnda mnderi sularn birbirine mabeheti dolaysyla hasl olan teredddn izalesi
iin tamimen tebli olunan 20 Temmuz 1336 tarih ve 81 numaral Kararname'nin 3. maddesinin de
Osman Beyle ilgili olduu kansndaym:
Makam itibaryla Kolordu ve mfrez Frka kumandanl salhiyetini haiz olan zevattan maada
harekt- dahiliye iin dorudan doruya Erknharbiye-i Umumiye Riyasetinden veya Cephe veya
Kolordu kumandanlar tarafndan tavzif olunarak sevk olunan ktaat kumandanlar dahi hibir tasriha
lzum grlmeksizin vazife-i te'dibiyeye devam ettii md3
17 Terinisani 1340 (1924) tarih ve 51 sayl Tefsire gre, 19 Terinisani 1339 (1923) tarih ve 372
numaral kanun, kuva-y milliyccilerin yansra nizam ordu mensuplarn da kapsamaktadr.
114

dete imdiye kadar oiduu gibi mfrez Frka kumandanl salhiyetini stimal ederler.
Bu madde, Kasap Osman'a belki Fahrettin Altay'n anlatt gibi tmen flamas tama hakkn
vermezdi, ama herhalde Alaynda kurduu Divan- Harbin, Frka Divan- Harbi yetkilerini kullanmaya
devam etmesinin yasalln salamtr.
te, Osman Beyin Bursa Valisine yazd mektupta yaknd balca nokta, bu yasa kal neredeyse on
ay olduu halde, hl hak sahiplerine uygulanmam bulunmasdr. Mahall hkmetlere, yani vali ve
kaymakamlara tannan, bir kimsenin bu haktan yararlanmaya mstehak olup olmadna karar verme
yetkisi, ok nemlidir. Fakat, vali ve kaymakamlar nereden bilecekler, elbette eski Kuv-y Milliye
komutanlarna soracaklardr -rnein Kasap Osman'a-. Yzlerce sulunun btn gelecei, byle birinin
iki duda arasndadr. Savata yiitlik gstererek suunun kefaretini demi birini, o dilerse, zindanda
rmeye brakr; dilerse, hibir hakk olmayan di bir caniyi hapisten ekip karr, mr boyunca
kendisine kul kle eder. (Aada, Rza Beyin idama mahkm edilmesinin de, yine bu sorunla ilgili
olduunu greceiz.)
***
Asker olmasna ramen, memleketi muntazam ordudan ziyade mill mfrezelerin, yani eteciliin
kurtaracana dair acaip fikirler besleyen Miralay Kasap Osman hakknda. stikll Mahkemesi
yelerinden Kl Ali, onun emekliye ayrldktan sonra, zellikle tehlikeli ve menf bir tutuma
brndn ileri sryor:
... benim ve hsan Beyin (eski stikll Mahkemesi reislerinden, Bahriye Vekili Topu hsan -Eryavuz)
ahs arkadamz olduu iin, Ankara'ya her geliinde bizi ziyaret eder: 'nklp bitmedi, daha
yapacamz ok eyler var' diye dertlerini ve fikirlerini sylerdi. (Kl Ali, stikll Mahkemesi
Hatralar; stanbul, Sel Yaynlar, 1955, s. 102 - 5) Osman Bey, bu sohbetler srasnda devrimin
artk tamamland inancn
115
Mele Tuncay
savunan Kl Ali'ye, Henz birbirimizi asmaya sra gelmedi diye taklrm...
... gnn birinde, aklnca bir komplo karar almak iin birtakm arkadalar ile yapt bir itima
zerine tevkif edilerek mahkememize tevdi edildi. Bundan sonra, Ar Ceza Mahkemesinde derdest-i
ryet cinayet dvas da tevhit edildi.
Gazetedeki havadiste, iddianameyle karar arasndaki kk bir uygunsuzluk gze arpyor. Savc,
Osman Beyin (ve yarglanan btn sanklarn) ayaklanma giriimi noktasndan beraatn istemi olduu
halde, mahkeme hey'eti, onun smail Hakk ile temasnda ahs bir hrsa kaplp ihanete doru
yrm bulunduu kansna varmtr. Asl, idam sehpasna gnderilmesine vesile edilen olay ise, bir
sre nce boad eski karsn bir adama ldrtmesidir. Bu cinayetin ayrntlar, 16-18 Ocak 1926
tarihli Vakit gazetelerinden renilebilinir: Fatih yangn yerinde maktul bulunan Necidii Fatma Hanm
kim ldrmt? -Miralay Osman Bey'in eski zevcesiyle mnasebeti; kadn nasl terkedildi, nasl
ldrld?- Miralay Osman, Rfat'la nasl tant, Fatma Hanm ldrmek iin nasl anlat?
Kuva-y Milliye Kumandanlarndan Krehir Meb'us-u Sabk Keskinli Rza Bey
Bu zat hakknda bulabildiim bilgiler pek snrl.
TBMM Albmnden, 1877 doumlu olduu, (baba ad: Halil Bey) ailesinin sonradan Silspr soyadn
ald, stanbul Meclis-i Meb'usanndan geldii, Rtiye mezunu olduu, Franszca ve Arapa bildii,
evli ve iki ocuklu olduu anlalyor.
Harb Tarihi Dairesinin arivinde Kuva-y Milliyecilere ilikin ok az belge bulunduu iin, Trk stikll
Harbi ciltlerinde de Rza Beye ancak bir iki deinme var: Bunlardan birincisi. apanolu isyan
srasnda, 17 Haziran 1920'de Trabzon Meb'usu Hsrev (Gerede) ile birlikte TBMM'ne gnderdii bir
telgrafta, erke Ethem'in iddias dorultusunda, Yozgat ayak-
116

lanmas Ankara Valisi Yahya Galip (Kargl) Beyin idaresizlii, belki de dzenledii fesat yznden
kmtr demi olmas (cilt 6, 2. bas., s, 150). kincisi de, Garp Cephesi Kumandanlnn Mdafaa-i
Milliye Vekletine gnderdii 9 Eyll 1920 tarihli rapordaki bir cmle: Krehir'de rgtlendikten sonra
Ankara'ya gelen Rza Bey emrindeki mill svari alay, personel ve dier ynlerden desteklenerek
cepheye gnderilmitir. (Cilt 7, s. 75).
Bir de, Rza Beyin akrabalarndan (Bilinmeyen Ynleriyle evket Sreyya Aydemir adl kitabn yazar
Sayn Halil brahim Gktrk'n, Rza Beyin Ankara'da oturan bir yeeniyle benim iin yapt bir
grmeden dolayl olarak ve kendim, Keskin'de Rza Beyin amca olu Sayn Ethem Silspr'le
konuarak) edindiim u bilgiler var: Rza Bey, Keskin-Karaman'n Hamit kynde yaayan Cerit adl
Trkmen airetinin bey ailesindendir. Biri kz, yedi kardein en bydr. Koyu ttihat olup, Birinci
Dnya Sava srasnda Keskin'dek Ermeni kymna katlm bulunduu sulamasyla Mtareke
dneminde kouturulmak istenmitir. Daha 1919 sonlarnda. Keskin yresinde ilk Kuva-y Milliye
rgtlerinden birini kurmu ve stanbul hkmetince Ankara'ya vali olarak gnderilen (Refii Cevat
(Ulunay'n babas) Muhittin Paay Mustafa Kemal Paann emriyle tutuklayarak bir sre
Elmadandaki bir hsmnn evinde alkoymu, sonra da Sivas'a gndermitir. (Bu olayn anlatld,
Mazhar Mfit Kansu'nun Erzurum Kongresinden lmne Kadar Atatrk'le Beraber adl kitabn
dizininde ayr ayr gsterilen Keskinli Rza Bey besbelli Krehir Meb'usu Rza Beydir. stanbul
Meclisi kapannca Ankara'ya gelmesinden sonra da, 500 atl toplayarak negl cephesinde
grevlendirilmitir. Nizam ordu fikrine iddetle muhaliftir. Kuva-y Milliye dneminin sona ermesi
zerine, Meclis'teki kinci Gruba katlmtr.
Savatan sonra. Rza Beye de ilk TBMM'nin btn yelerine verilen yeil kurdeleli stikll Madalyas
gnderilince, buna itiraz etmi ve itiraz kabul edilerek, madalyas asker-meb'uslara
117
Mete Tuncay
mahsus krmz-yeil kurdeleli bir madalyayla deitirilmitir. Yukarda deindiim af yasas
uygulanrken, Rza Bey vaktiyle kendi mfrezesinde arpan 60-70 kiiye ve bu arada, Keskin
yresinden 16 ekyaya da kurtulmalk belgeler vermitir. kinci dnemde Meclis dnda kalmakla
birlikte, Terakkiperver muhalefet hareketiyle iliki kurmu ve aile evresinde ileri srldne gre,
Kl Ali ve arkadalarnca szde Mustafa Kemal Paa'y devirmeyi amalayan bir provokasyona getirilmi, mahkemede de bir komu ky halkndan devirilen yalanc tanklar, Rza Beyin sahte af
belgeleri datt birtakm mahbuslara ayrca ngiliz altn karlnda kendisiyle birlik olmalarn
nerdiini anlatmlardr.
***
Yzb. smail Hakk'nn iftiraclnn bana kukulu gelen ynn yukarda belirtmitim. Miralay Kasap
Osman'n ise, karsnn ldrlmesinde, sahiden asi faile denk tutulacak lde mevvik ya da
azmettirici olup olmadn, tabiatyla bilemem. Rza Beyin, 1925'te Mustafa Kemal Paa'nn devrilmesini istemi olabileceini de aklm kesiyor. Fakat, mahkemece yneltilen komploculuk
sulamalar, o gnk koullarda bile gerekleemeyecek, hayalde kalmaya mahkm tasarlar gibi
grnyor. Akas, hey'et-i fesadiye balo-nundaki bu eski kahramanlar, tehlikeli sayldklar iin
temizlenmi olmallar.
118
Ek
Demirci Efenin Bir Mektubu 1919 Sonbahar
Bu dvayla ilgili olmamakla birlikte, Kuva-y Milliyenin snfsal yapsna k tutmas bakmndan, ilk kez,
benim 30 Austos 1974 tarihli Yeni Halk gazetesinde yaymladm, asl Trk nklp Tarihi Enstits
Arivi'nde bulunan bir belgenin transkripsiyonunu da yazmn sonuna ekliyorum.
al Hey'et-i Milliye Riyasetine,
Elyevm cephede bulunan mcahidinin yeknunu kyllerle kasaballarn fakir snfna mensup halk
tekil etmektedir.
Zengin eraf evltlarndan ferd- vahit bulunmad gibi, mutavasst tabakaya mensup ahaliden de pek
az kimse mevcuttur. bu efrat, Hkmet-i Osmannin bidayet-i tekilinden beri, bilhassa Balkan ve be
senelik Dnya Harbinde olduu gibi Mill Harpte de mdafaa-i vatan hukukunun mnhasran zayf
omuzlarna ykletilerek dier halkn trl trl bahanelerle gerilerde mazhar- himaye olduklarn ve
menaf-i ahsiyetlerini teminden baka bir dnceleri olmadndan bahisle pek muhik olarak ikyette
bulunmaktadrlar.
Ezcmle derdest edilen firari efrat, ibu adaletsizlikten dolay firar iin kendilerinde bir hak grdklerini
alenen sylemektedirler.
Bu halin devam honutsuzluu tezyit ve binnetice mlk ve millet iin vahim ve hi de arzu
edilmeyecek vekayi-i messifenin tahaddsne sebebiyet verecei cihetle, her sahib-i vicdan
Mslmann meseleyi lyk olduu ehemmiyetle nazar- dikkate alarak bir seneye karip bir zamandan
beri ihtiyar edilen bunca fedakrln netayic-i mes'udesini idrak edeceimiz bir srada menafi-i
vataniyeyi hereyin fevkinde tutarak ibraz- fedakri eyleyeceklerinden mitvarm. nk danay
yzdk, kuyruuna geldik. En nazik olan tehlikeli saat ve gnleri yayoruz. En iyi siyaset ancak
kuvvetle olur. Bazan kulaklarmza yrek paralayc haberler geliyor. Silh olan her Mslmann
hemen cepheye koaca bir devredeyiz. Geirmekte olduumuz mhim ve tarih dakikalarn bilhassa
u
19
Mete Tuncay
gnlerde ehemmiyeti takdir edilmeyerek fiiliyattan ziyade bilumum mnakasat ve muhaberat ile zayi-i
evkat edilirse kymettar topraklarmzn alak dmann py-i tecavz altnda inlemesinden mtevellit
madd ve manev mes'uliyetin dorudan doruya hey'et-i milliyelere rci olacan bir kere daha tekrar
ediyorum.
Vebal gnah bizden gitsin. Allah rzas iin, milletini sevenler bu ricalarmz yapsnlar.
Cepheden firar edenleri tutup kt'alarna iade etmek.
Kimin elinde silh varsa cepheye gndermek (bu bapta cephe kumandanlna malmat verip, silh
hey'et-i milliyeye teslim etmek).
Eli silh tutan ve silh olan cepheye gelmek.
Mcahidin reisleri hibir bahane ile firarileri (bilhassa efrad- nizamiyeyi) maiyetlerine kabul etmemek
ve has kzanlarndan maada kimseleri derhal cepheye gndermek.
Hey'et-i milliyeler, zabit olsun nefer olsun, zengin evltlarn iltimas edip ehirlerde brakmasnlar. Bu
gnahtr. Yalnz fakirlere ykletmek, daha sonra ar ziyanlara sebep olur. Hey'et-i milliyeler hi
olmazsa mevcut msellh neferlerinin yarsn cepheye gndersinler.
Hdanekerde bir defa cephe bozulursa ehirlerde saplanan bu kuvvetler kendi evlerini bile muhafaza
edemezler. Evde kalanlar eer bu dediklerimiz yaplmazsa, gnden gne cephe kuvveti azalyor,
dman da kuvvetleniyor. Elimizdeki mevzileri kaybedersek baka mevzileri hi muhafaza edemeyiz.
Son pimanlk fayda vermez. Biraz milleti ve memleketi de dnelim. Sade ahs hatr dnmeyelim.
imdiye kadar edilen istirahat ve kazanlan menafi ahsiye kfi grlsn.
Hlsa: memleketin menabi-i varidatndan azami istifade temin eden agniya balarnda olmak zere
bilumum m-nevvern ve sanatkrnn bil (?) mddet-i kalile iin hsn- menfaatinden tecritle gzel
Aydn'mzm zmrt sahalarn orak bir l haline ifra iin musallat olmu olan Yunan ekirge
srlerinin imhas ameliyesine itirak ile her an intizar eylediimiz yevm-i mes'ud-u istihlsta mcahidn
saflarnda isbat- vcut eylemelerini bilhassa rica ederim.
Aydn ve Havalisi Cephe Kumandan Mehmet Efe
120
B. Tek Parti Dnemi ve Kemalizm
Tek Parti Dneminde Basn*
1925 Takrir-i Skn'undan 1945 Tan Olay'na"
Bu dnemde basn zgrlnn olmadn sylemek yetmez. Osmanl Mutlakiyetinde de, basn
hkmetin istemediklerini yazamazd. T. C.'nin Tek-Partili zamannda ise, basn, hkmetin istediklerini
yazard.
Cumhuriyetin iln edildii ilk gnlerde, gazetelerde, hkmetin muhalif stanbul basnna kar iddetle
harekete geecei yolunda haberler kyordu. Basn-Yayn Genel Mdrl (o zamanki adyla,
Matbuat ve stihbarat Mdiriyet-i Umumsi) bunlar kesin bir dille yalanlam, fakat kendisi de eskiden
gazete (Mustafa Suphi'yle birlikte fham') karan ileri Bakan Ferit (Tek), bu bildiriyle hkmetin
balanmasn istemeyerek, genel mdr Zekeriya (Sertel) Bey'in iine son vermitir. Nitekim, bir ay
sonra, stanbul basnn yola getirmek iin, Cumhuriyetin ilk stikll Mahkemesi kurulmutur.
Aa Han le Emir Ali adl iki Hint Mslman nderinin babakan smet Paa'ya, halifeliin korunmas
iin yazdklar mektubun baz gazetelerde yaymlanmas zerine, stikll Mahkemesi Tann bayazar
Hseyin Cahit, kdam bayazar Ahmet Cevdet ve Tevhid-i Efkr bayazar Velid Ebziyya beyleri
yarglamtr. Bu dava beraatle so" Tarih ve Toplum, Cilt 7, say 37 (Ocak 1987), s. 48-49.
Bu konuda genel olarak bknz. Mete Tuncay, T. C. 'nde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931)
ve Cemil Koak, Trkiye 'de Mill efD-nemi (1938-1945) (Ankara: Yurt Yay., 1981 ve 1986). [Daha
sonra, bu yaptlardan ilkinin Tarih Vakf, ikincisinin ise letiim Yaynlan arasnda yeni basmlar yapld.]
Mete Tuncay
nulanm olmakla birlikte, o zamanki Baro Reisi Ltf Fikri Bey, Tanin'e, baslan "Halife Hazretleri'ne
Ak Arza"sndan dolay, ayn mahkemece 5 yl kree mahkm edilmitir.
T.C.'nin Tek-Parti dnemi, 4 Mart 1925 tarihli Takrir-i Skn Kanunu'yla balar. Doudaki eyh Sait
Ayaklanmas vesilesiyle kart-lan bu yasa, hkmete gazete kapatma yetkisi de verilmiti. Ksa srede, u sreli yayn organlar yasaklanmtr.
Tevhid-i Efkr, stikll, Son Telgraf, Aydnlk, Orak eki, Se-bilrreat, Tanin, Vatan, Yolda (Bursa),
Presse de Soir, Resimli (Ay), Hafta, Millet, Sada-y Hak (zmir), Doru z (Mersin), Kahkaha. stikbl
(Trabzon), Tok Sz, Sayha (Adana)...
Ayrca, birok gazeteci tutuklanarak ark istikll Mahkemesi'nce yarglanmlardr. Vatan gazetesi
asndan, bu olay sonradan yle anlatlmtr.
Terakkiperver Frka hkmete kapatld zaman, gazetenin bunu tasvip eder bir makale yazmas
istenmitir. Bu kanunsuz ve zararl hareketi, demokrasiye vurulan bu darbeyi gazete tasvibe raz
olmaynca, Ankara, ark stikll Mahkemesi 'ne kar gazeteyi korumaktan vazgemi ve 1925 Austos
iptidasnda Vatan kapatlm ve Ahmet Emin Yalman ile Ahmet kr Esmer 'tenkitlerle hkmetin
nfuzunu krmak ve netice olarak ark syan 'na meydan vermek' gibi garip bir isnat/a Elziz stikll
Mahkemesi'ne sevkedilmitir. Mahuf [korkutucu] bir hava iinde cereyan eden mahkeme, 'yeni delil
zuhurunda tekrar muhakeme edilmek zere adem-i mesuliyet' kararyla neticelenmi, fakat bu
mnasebetle kapatlan gazetenin tekrar nerine 15yl mddet imkn verilmemitir. (1923'teki lk
Kurtulu ve Uzun Tatili Takip Eden Vatan'n Son On Yllk Faaliyetlerinin Hikyesi- 19 Austos 1950
tarihli gazete eki.)
Gazetecilerin ark stikll Mahkemesi'nde yarglanmalarnn yks, Tarih ve Toplum'\m Yakn
Tarihimiz'den Portreler dizisinde kan bir yazda anlatlmt: Taha Toros, "Yaman Bir Muhalif:
Abdlkadir Kemal [t]", Say 20, Austos 1985, s. 19-21. Ayrca bkz. yine ayn diziden: Rasih
Nuri leri. "Suphi Nuri leri", Say 22, Ekim 1985, zellikle s. 16'dafd fotoraf
!22
Eletirel Tarih yazlan

Basnn stndeki sk denetim, 1925-1945 arasndaki yirmi yl boyunca, iki olay dolaysyla biraz
gevetilmitir. Bunlardan biri, 1930'dak Serbest Cumhuriyet Frkas deneyi; tekiyse, 1939-1945 kinci
Dnya Sava'dr.
SCF'nn kendisinin bir yayn organ yoktu. Fakat kmakta olan gazetelerden Yarn ve Son Posta
(stanbul) ile Halkn Sesi (zmir), havann yumuamasndan yararlanarak, bu partiyi desteklemekle bir
lde e-letirici bir tutum taknabilmilerdir. Basndaki rahatlama, SCF'nn buuk aylk mrnden
sonra ok srmemi; ancak daha birka yl boyunca, resm izginin dnda baz dergi ve kitaplar
yaymlanabilmitir.
kinci Dnya Sava srasnda, baz gazetelerin hkmetin d politika izgisinin sanda ve solunda
yayn yapmalarna gz yumulmas ise, sava Mttefiklerin mi yoksa Mihver devletlerinin kazanacann
bilinmemesindendi. Fakat bu grece "serbesf'lig abartmamak gerekir. (Bknz. Cemil Koak, "kinci
Dnya Sava ve Trk Basn," Tarih ve Toplum Say 35, Kasm 1985, s. 29-31). Zaten, savan sonu
da, hkmetin sol basna kar dzenledii dramatik bir hareketle noktalanmtr. (Bknz. Alpay
Kabaca!!, "40. Yldnmnde Tan Olay", Tarih ve Toplum, Say 24, Aralk 1985, s. 22-26)
Basnn Tek-Parti dneminde serencamn izlemenin kolay bir yolu, devrin belli bal on gazetecisini
seip, bunlarn yaam yklerine bir gz atmak olabilir. Bu gazetecileri yle bir snflamaya zorlayabiliriz:
Muhalifler
Kktenciler
Arif Oru (1895-1950) Kurtulu Sava yllarnda nce Eskiehir'de erkez Ethem'in, sonra da Ankara'da
Resm TKF'mn organ olan Yeni Dnya, 1923'te Tanil'de Yeni Turan gazetelerini karmtr. 1929
sonlarnda stanbul'da Yarn \ yaynlamaya balam, 1931 'de bu gazete kapatlnca ertesi yl basn
zgrl hakknda Vatandan Birinci Hrriyeti diye bir risale yazmtr. Sonra Bulgaristan'a snm,
orada Yarn adyla (ve Arap harfleriyle) muhalif neriyatn sr123
Mele Tuncay
drmtr. Daha ileriki yllarda yurda dnm ve 1949'da Mstakil Sosyalist Parti'yi kurmutur.
Mehmet Zekeriya (Sertel 1890-1980) 1924te yaynlanmaya balad Resimli Ay dergisinde kan,
Cevat ahr'in (Halikarnas Balks) bir yazsndan tr Ankara stikll Mahkemes'nce yllna
Sinop'a srlmtr. 1931'de Son Posta'y karrken, zel eker irketlerinin vurgunlarn eletiren bir
yaz nedeniyle yl hapse atlm, yarsn yatp genel afla kmtr. 1936'da Ahmet Emin ve Halil Ltfi
(Drdnc) ile Tan gazetesini ynetmeye balamtr. kinci Dnya Sava yllarnda birok kereler
gazetesi kapatlm, kendisi de tutuklanmtr.
Tutucular
Velid Ebuziyya (1844-1945) Takrir-i Skn dneminde Tevhid-i Efkr kapatlnca, bu dinci yazar
gazetecilii brakm, ancak Atatrk'n lmnden sonra, yaamnn son yllarnda Zaman adl bir
gazete karmtr.
Abdlkadir Kemali (t 1888-1949) TBMM I. dnem Kastamonu milletvekili, stikll Mahkemesi
Bakan, II. Grup yesi. Cumhuriyetin balarnda Adana'da Tok Sz gazetesini karm; ark ve
Ankara stikll Mahkemeleri'nde yarglanm, beraat etmitir. 1930'da kurduu Ahali Cumhuriyet Frkas
bakanlar kurulunca kapatlm, kendisi de yurtdna kamtr. Atatrk'n lmnden sonra Trkiye'ye
dnm, avukatlk yapm ve bir ara Bergama Ar Ceza Mahkemesi Reisliinde bulunmutur.
Ortaclar
Ahmet Emin (Yalman 1888-1972) 1923'te yaymlamaya balad Vatan gazetesinin kapatlmasndan
sonra, gazetecilik yapmas yasaklanmtr. On yl sonra, Atatrk tarafndan affedilmi ve 1936'da
haftalk Kaynak dergisini karmtr. Ayn yl, Zekeriya Sertel ve Halil Ltfi ile Tan gazetesini
ynetmeye balam, ama 1937'de bu ortaklktan ayrlmtr. 1940'ta Vatan'\ yeniden yaymlamtr.
1950'lerin sonunda hapse mahkm olmutur.
124

Hseyin Cahit (Yaln 1874-1957) ttihat, Tann bayazar. 1925'te Ankara stikll Mahkemesi'nce
orum'a sresiz olarak srlm, sonradan affedilmi, 1930'larda Fikir Hareketleri dergisini
karmtr. Atatrk'n lmnn ardndan, 4 Ocak 1939'da bir ara seimle (V. dnem sonu) stanbul
milletvekili olmu, VI.-V1II. Dnemlerde de ayn ilden, II. Dnemdeyse (1950) Kars'tan milletvekili
seilmitir. 1943-1947 yllaRI arasnda Tanin'i yeniden karm, 1948'den itibaren Ulus bayazarln
yapmtr. 1950'lerde DP hkmetini eletiren bir yazs nedeniyle hapse mahkum olmu, fakat hastalk
ve yall nedenleriyle cumhurbakan Cell Bayar tarafndan balanmtr.
ktidar Yanllar
Yunus Nadi (Abalolu 1879-1945): Cumhuriyetim sahip ve bayazaRIdr. TBMM I. dnem zmir, 11.
dnem Mentee, III.-IV. Dnemler (1943'e kadar) Mula milletvekili.
Necmettin Sadk (Sadak 1890-1953): Akamm bayazaRIdr. TBMM TI.-Vin. Dnemler Sivas
milletvekili. (1927-1950)
FalihRfKI (Alay) (1893-1971): Hakimiyet-iMilliye/Ulus'un bayazaRIdr. TBMM 11. IV. Dnemler Bolu,
V.-Vlil. Dnemler Ankara milletvekili.
Hakk TaRIk (Us 1889-1956) Kurun/Vakit'in sahip ve bayazaRIdr. TBMM II.-V. dnemler Giresun
milletvekili. Matbuat Cemiyet Reisi. Kendisinden daha uzun sre (II. ve IV. Dnemler Artvin, V.-VIII.
Dnemler oruh) milletvekillii yapan kardei Asm Us (1884-1956) anlaryla Tek-Parti kulisine k
tutmaktadr.
DuyduklaRIm-DUygularm-Mesrutiyet-Cumhuriyet Devirlerine Ait Hatralar ve Tetkikler (stanbul: Vakit
M., 1964) ve 1930-1950 Atatrk, nn, kinci Dnya Harbi ve Demokrasi Rejimine Giri Devri
Hatralar (stanbul: Vakit M., 1966).
urasn da belirtmek gerekir ki, bu gazetecilerin -hatta muhalif olanlarn- birbirleri hakknda
syledikleri, acaba bu gibi insanlara anlatm zgrl tannmas doru muydu diye dndrecek
nite125
Mele Tuncay
Liktedir. Yunus Nadi ile Arif Oru'un yllarca kfrlemeleri ok nldr. Daha nezih birka eletirMeyerme rnei verelim:
-ZekeRya Sertel'in anlarndan bir blm (Hatrladklarm 1905-/P5f? [stanbul, 1968], s. 116-17)
"Cumhuriyetin Lan sralarnda Tanin gazetesinde Hseyin Cahit YalIN bile, o vakit Mustaf Kemal'e
kar gelmi olmak iin, halifelik lehinde yazlar yazmt... Hseyin Cahit eski ttihatyd. Btn
ttihatlar gibi, Mustafa Kemal'in byk baarsn ekemiyordu. Onu halKIn gznde kk drmek
iin Ankara'ya durmadan hcum ediyordu. En byk iddias, Mustafa Kemal'in Ankara'da bir asker
diktatrlk kurmas ihtimali idi. teki gazeteciler, Velit Ebuziyya ve Hseyin Cahit gibi aktan aa
hilafet tarafls grnmemeye alyorlard. Fakat Ankara'ya kar cephe almlard. Hi kimse
cumhuriyeti savunmuyordu... Ahmet Emin Yalman Vatan gazetesinde mL yazlarla Mustafa Kemal'in
diktatrlk kurmak istediini anlatmaya alyordu."
-Bunlar da Ahmet Emn'in anlarndan (Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, cilt 2 [stanbul,
1970], s. 143).
"Cumhuriyet'le olan mnakaa, Nadi Bey'in niverste'de vazife gren Alman ProFesrleR'nin
kovulmasna dair yazd iddetli yaz yznden kopmutu... Nazik bir cevap verdim, profesrleri
savundum. Yunus Nadi sert ve hain cevaplar verdi. Mnakaa kzt, Trk basn tarihinde grlen en
sert mnakaalardan bir eklini ald..."
Malta srgnlnden sonra, "Cahit Bey son derecede menfi bir adam oldu ve kendi kendini lzumsuz
derecede kltt." [Cilt 3, s. 230]
[Zekeriya Sertel (ve Halil Ltfi) hakknda: Cilt 3, s. 241-42] 'Arkadalarn kallelii... kahbelik...]
126
Atatrk'e Nasl Bakmak
Ankara'da, Genlik Park'nin Opera yanndaki giriinde, kl bir Atatrk portresinin altnda yle yazl:
"Atatrklk; Atatrk'n yolunda ondan daha ileri gitmektir."
Baz kimseler bu szn kendisini fazla "ileriye gitmek" saya-dursunlar, Atatrk'n ansn saygyla
korumak istiyorsak, yapabileceimiz tek ey budur. O da, "yolUnu, "izledii yntem" diye deil
"gsterdii hedef diye anlamak kouluyla! Gerekten, Atatrkln z, "ada uygarlk dzeyine
erime" hedefinde bulunmak gerekir. Yoksa, halka ramen, biimsel Batl deerleri topluma
benimsetme abalarnn -bir aydn aznl dnda- baarl olamad besbelli deil mi?
Tek-parti ynetimini, milletvekillerinin bir tek-seici tarafndan atanmasn, iki-dereceli (ilk
derecesinde ok dk katlmal), ak oyLamal, gizli saymal seimler, gstermelik kurumlar, eitim
ve kltrn propaganda arac klnmasn, tarihte ve dilde giriilen Turanc szde-fetihleri, basnda
sansr aan, hi yazdrmamalar ya da yalnz dilediini yazdrmalar ve Atatrk dneminin daha birok
zellikleriN bugn iin savunma olana var mdr?
Her kuak tarihi yeniden yazmak, yani tarihle -o gnn koullarn gz nnde tutarak, ama- kendi
benimsedii deerler asndan hesaplamak zorundadr.
Bizse, yakn tarihimize birtakm tabular koymuuz, bunu yapmyoruz. Sonu, Atatrkln ilkel bir
din grnmne brnmesi oluyor. Atatrk'n resimleri, (evlerimizde de var ya) devlet dairelerinin,
hatta zel iletmelerin btn odalarnda asl; heykelleri meydanlarmz sslyor; bstleri okul
bahelerinde, ky alanlarnda. lmnn yldnmlerinde dokuzu be gee sayg duruuna kalbyoruz.
Her ulusal bayramda onu ycelten sylevler ekiyor, yazlar yazyoruz; imdiye dek sylenmemi
Toplum ve Bilim, say 4 {K 1978), s. 86-92.
!27
Mele Tuncay
bir vg cmlesi bulmak iin kafamz zorluyor, birbirimizle yaRIyoruz. Ama askerler, kurumsallaan
trenlerinde hepimizi geiyor: Kara Harp Okulu'nda yoklama yaplrken, onun okul numarasn okuyup,
"imizde" diye baryor, ehirlerimizin kurtulu bayramlarnda bstn kucaklayp koturuyorlar.
Btn bu gsterilerde, itiraf etmek gerekir ki, oucas bo laf etmekteyiz. Dinsel nedenlerle Atatrk'e
dman olanlarn -salnda da, krk yl sonra da- saylar ok olmasa da varl, toplumsal bir gerek.
Galiba, onlarn eline oynamak, ekmeklerine ya srmek korkusuyla, Atatrk'e drst olamyoruz. kiyzllk ediyoruz: Kapal kaplar ardnda, diktatrlnden zel yaamna vaRInCaya dek bire bin
katarak onu ekitiriyor, sonra krslere kp aramzdan erken ayrlna timsah gzyalar dkyoruz.
tenlikten ve ierikten yoksun vg edebiyat, ou genlerde, bizden edindikleri dudak alkanln
srdrseler bile. Atatrk'e kar bir ilgisizlik, giderek onu umursamazlk yaratt. Bunun balca
sorumlusu, doru ve inandrc olamayan l-szlmzdr.
Atatrk'n kazand askeri zaferleri ve toplum yaaynda gerekletirdii dzeltimleri, "insanlk
tarihinde ei menendi grlmemi" gibilerinden yceltmeye1 daha ilkokul sralarndan koullanan
ocuklar, biraz byyp de evrelerinde olup bitenlere akllaRI ermeye balaynca, bilincine tam
varmasalar bile,
Kurtulu Savamzn -siyasal nemi bir yana- ap (taraflarn kuvveleri, ate gleri, kayplar vb. gibi
alardan), kinci Dnya Sava, hatta -Osmanl ordularnn da katld- Birinci Dnya Sava lleriyle
karlatrlnca, pek abartlmaya elverili deildir. Cumhuriyetin toplumsal d-zeltimlerine gelince,
bunlar III. Selim ve II. Mahmud zamanlarnda balayp gnmzde de sregelen bir zincirin orta
halkalar diye grmek gerekir. Bu bakmdan, Cumhuriyet, zellikle ttihat ve Terakki dneminin
dorudan bir devam gibidir. Trkiye Cumhuriyeti'nin Osmanl mpara-torluu'nun iinden ktn
reddederek, ondan tmyle ayr, yepyeni bir devlet olduunu ileR srenler ise, bu gereki gr,
nerede-var bir "kfr" sayarlar.
128

din-bilimdekine benzeyen bir paradoksa dyorlar. Hani, eski Yunan'dan gelen Tanr hakknda bir
amaz vardr. Tanr, ya o kadar gl ya da o kadar iyi olmasa gerek; hem o kadar gl hem o kadar
iyiyse, dnyadaki ktlkler nasl olabiliyor? Onun gibi, Atatrk'e yaktrdmz tm-erklilik ve sonsuz
iyicillik karsnda, toplumumuzda bugne dek sregelen ktlkleri nasl aklayabiliriz ki? Yoksa,
Atatrk'n zamannda iler ok iyiydi de, nn'nn, Bayar'n, Grsel'in, Sunay'n, Korutrk'n
cumhurbakanlklar zamannda m bozuldu? Siyasal tutumlarna gre, bu soruya derece derece "evet"
diyecekler oktur. Ama, btn o "evet"ler de derece derece yanltr.
lkin, nn'y ele alalm, Gerekten, AtaTrk'n diktatr olduunu kabul etseler bile, onu Aydnlanma
a geleneinde bir "Hayrhah Despot" sayp, nn'yle birlikte kt bir dikta ynetimi altna
girdiimize inananlar, biliyoruz ki eksik deildir. Bu inanc besleyenler, tipik bir rnek olarak, Deimez
Mill efliin nn ile baladn ileri srerler. Oysa, biraz yakndan baklnca, bu yaygn sannn doru
olmad kolayca grlebilir. Geri, Atatrk'n lmnden bir buuk ay sonra toplanan CHP snomal
(Olaanst) Byk Kurultaynda (ancak ok-partili yaaya geilince kaldrlan) bir "deimez genel
bakanlk" ihdas edilmitir. Fakat, Partinin daha 1927 Kongresinde kabul edilen Nizamnamesinin
bandaki "Umum Esaslar"n 6. maddesi, "CHF'nn umum reisi, frkann banisi olan Gazi Mustafa
Kemal Hazretleridir" diyor; 7. madde de, bir nceki madde dahL, "ibu umum esaslar"IN "hibir
vehile tebdil edilemezliini ngryordu.2
;
Bu tz, partinin 1923 tarihli ilk tzyle karlatrrsak, drt ylda demokrasiden ne kadar
uzaklaldn grebiliriz.
Aktardm maddede, Atatrk'n "Gazi Mustafa Kemal Hazretleri" diye anlmas ve kendisine "Paa"
denilmemesi, herhalde, bu Kongreden drt ay nce askerlikten ayrlm olmas nedeniyledir.
Geenlerde, Byk Nutkun 50. Yldnm dolaysyla, Cumhuriyet gazetesinin verdii zel Ek'te
"Bitmeyen Sylev" balkl bir makalesi yaymlanan Sayn Blent Ecevit (ayn makaLe, zgr nsan
dergisinin 49.
129
Mete Tuncay
(Kasm) saysnda da basld), bu yazsn yle bitiriyordu: "Atatrk, Kurtulu Savan asker alanda
sonulandracak hedefe 'son hedef dememi, "ilk hedef demitir: O, ilk hedefe ulatktan sonra da,
meydan savalarnda kazand asker niformasn kararak bir yeni devlet kurucusunun giysilerini
giyinmi, devlerini stlenmitir." (Sayn Ecevit'in, Atatrk'n bu gzel davranna kart olarak
deindii, o sralar baka lkelerde devletin bana geer gemez mareal niformas giyen sivil servencilerin kimler olabileceini dndm. Hitler, bildiim kadaryla, rtbesiz bir asker elbisesi giyerdi;
Mussolini'nn pek ssl bir niformas vard, ama o galiba faist milis (Milizia Volontaria Fascisa per la
Sicu-rezza Nazionale) komutan giysisiydi; Stalin aktan mareal olmutu, fakat devletin bana geer
gemez deil, yirmi yl kadar sonra -kinci Dnya Sava iinde; tarihi Atatrk'ten biraz ge ama, Sayn
Ecevit gerillaclktan mareallie ykselen Yugoslavya Devlet Bakan Josip Broz Tito'yu kastetmi
olmal.)
Atatrk, ordular Akdeniz'e vardktan sonra, ama 4 yl 10 ay sonra, askerlikten ayrlmtr. 1927 Haziran
ay sonuna kadar, Cumhurbakanmz da, Babakanmz da, Meclis Bakanmz da (ayrca, birtakm
milletvekilleri, valiler, sefirler vb.) asker idiler (bazlar daha ileriki yllara kadar da asker kaldlar). Bunu
yedeklik sanmamal. rnein, Sayn Ecevit'in CHP genel bakanlndaki merhum selefi smet nn,
babakanken 30 Austos 1926'da 1. Feriklie (Orgenerallie) ykselmiti.
Bilindii gibi, Erzurum Kongresi srasndaki ilk istifasna (8 Temmuz 1919) kadar, Mustafa Kemal Paa
Osmanl ordusunda Mirliva idi. 5 Austos 192!'de Bakumandanlk Kanunu Se TBMM Hkmeti Ordular'nn bana geerek askerlie dnm oldu. Sakarya zaferinden sonra, 19 Eyll 1921 'de yine bir
yasayla Gazi unvann ve Mir rtbesini ald. "Gazi", Osmanl tarihi gelenei iinde, Gaza'ya, yani
kutsal savaa katlm padiahlara verilen bir sfatt; ancak savatan zaferle donen bakumandanlara
da "Gazi'" unvan verilirdi: son zamanlardaki Ahmet Muhtar ve Osman Paa'lar gibi. Ama, 20. yzyln
balarnda bizde "Gazi" denilince, akla en ok -Yunan Harbi'nden tr- Sultan 11. Abdlhamit gelirdi.
Atatrk, zel bir yasayla bu soyadn alncaya dein, Cumhuriyetin tek "gazi"si olarak, "Gazi M. Kemal"
diye imza att. Hz. Muhammed'in adlarndan biri olan (Arapa "Sekin" anlamndaki) "Mustafa",
Atatrk'n ilk adyd. Sylenildiine gre (yine Arapa "Yetkin" anlamna gelen) "Keml" ikinci adn,
askeri okuldayken ona bir retmeni takmt. Soyadn aldktan sonra, Atatrk "Mustafa"y brakt,
"Kemal"i ilk ad olarak
130

u da var ki, nn'nn, Atatrk dneminin -sonundaki ksa bir dnem dnda- srekli Cumhuriyet
Hkmeti Babakan olarak, onun btn sevap ve sorumluluklarna ortak olduunu; cok-partili
yaaya geilinceye dek, kendi cumhurbakanl yllarnn da, bizi derinlemesine etkileyen bir dnya
savana denk dtn unutmamalyz. Atatrk'n zamannda iyi giden ilerin, nn'nn zamannda
ve sonraki dnemlerde bozulduu inancn daha ok tartmak istemiyorum.
imdi de, az ok bilinen eyler olmakla birlikte, Atatrk'n -deindiim tabular nedeniyle- yeterince
stnde durulmayan baz zelliklerini belirtmeye ve yorumlamaya alacam.
Atatrk bir siyaset adamyd; ama siyaseti kendi bana ve kendi iinde bir deer sayan, ada
anlamyla oulcu demokrasiden yana bir siyaseti deildi. Birtakm amalar gerekletirme uruna,
siyaseti bir kenara itiliverilebilecek bir ara sayma eilimindeydi. Onun, gerekten kuvvetli olduu
nokta, balangta, lkenin sahiplerini (birincil olarak eyhleri, aalar, beyleri; ikincil olarak da ttihat
ve Terakki ileri gelenlerini ve ordu subaylarn) iyi tanmas ve dinci - milliyeti bir anlay alabildiine
vurgulayarak onlardan yararlanmay bilmesiydi. Atatrk, Cumhuriyet dneminde Ordu, Parti ve
Brokrasi (mlk idare) ls stnde kurduu denetimle, lkenin birincil sahiplerinden, ilk balama
kurduu din adamlar takmna kart sava am ve (Snni) Krtlerin bakaldrmalarn ezmi, fakat
byk toprak sahiplerinin ve tccarlarn ekonomik egemenlikleri yle ukulland. Daha sonra Dil Devrimi'nde bunu da deitirdi. Anadolu Ajans'nn 4 ubat 1935 tarihli bir
blteninde u aklama vardr:
"stihbaratmza nazaran, Atatrk'n tad Kaml ad Arapa bir kelime olmad gibi Arapa Keml
kelimesinin dellet ettii mnda da deildir. Atatrk'n muhafaza edilen zad, Trke "ordu ve kale"
manasna olan 'Kaml"dir. -- stndeki tahfif iareti -l-i yumuatt iin, telffuz hemen hemen
Arapa "Keml'" telffuzuna yaklar."
Gne-dil teorisiyle belki yine "Kemal"e dntrlmtr; ama onu sap-tayamadm.
131
Mae Tuncay
ramamtr. Daha dorusu, gc yetseydi, herhalde byk toprak sahiplerinin etkisini krmak isterdi;
ama tam tersine, tccarlarn (ve o zamanlar saylar ok olmayan sanayicilerin) daha da
kuvvetlenmelerini amalamtr. Devlet desteiyle, bunlardan bir burjuvazi yaratlmas, Atatrk'n
gznde adalamann en doru yoluydu.
Atatrk'n Kurtulu Sava yllarnda vurgulad dinci-milliyeti anlayn ilgin bir rnei (ki, "milliyet"
slm Milliyeti anlamna da geldii, "kavmiyet" demek olmad iin, bu iki ideolojik e arasnda
herhangi bir atma yoktu), Ankara'ya geldiinin ertesi gn yerel erafa, meden geinen batllar
"din-i slm suret-i resmiyede tanmayan, slmlar Pazar gnn yevm- tatil ve mbarek suretinde
tanmaa icbar eden ve slamlarn yevm-i mahsusu olan Cuma gnn resmen tanmayan milletler"
olduklar iin ekitirmesidir (Atatrk'n Sylev ve Demeleri, cilt II, s. 9 Tarih 28.XII.1920 deil, 1919
olacak!). O Atatrk ki, daha sonraki yllarda, uygarlk ve laiklik adna, anayasadan "devletin dini"
kaydn kaldrtacak ve hafta tatilini Cuma'dan Pazar'a aldrtacaktr.
Atatrk'n 1789 Fransz Devrimi ilkelerinden genel izgileriyle haberdar olduu besbellidir; ama bu
Devrimi hazrladklar sylenilen dnrleri doru olarak tanmad u rnekten anlalabilir: 1921
Aralk aynn banda, TBMM'nce cra Vekilleri Hey'etinin Vazife ve Salhiyetlerine dair kanun teklifi
grlrken, Mersin Meb'usu Salhattin Bey ve arkadalarnn tefrik-i kuvva (yan, imdiki
anayasamzda olduu gibi, kuvvetler ayrl) istemelerine karlk, Mustafa Kemal Paa tevhid-i kuvva
(yani, kuvvetler birlii) ilkesini savunurken yle demektedir:
"Efendiler! Bu nazariyat- merutiyeti bulan en byk filozoflarn bu nazariyat kurmak iin altklar
esaslar tetebbu ettim. Bunlara nfuz ettim. Benim grdm udur; dnmler ve nasl yapalm da
bu kvve-i mstebide o irade-i itimaiye ve mliyenin dnunda kalabilsin. Yahut sfra mncer olabilsin
diyorlar. Ve buna muvaffak olamamak yznden byk ve derin bir zdrap duyuyorlar. J. J.
Rousseau'yu batan
132

nihayete kadar okuyunuz. Ben bunu okuduum vakit, hakikat olduuna kail olduum, bu kitap
sahibinde iki esas grdm. Birisi bu zdrap, dieri de cinnettir. Merak ettim. Ahval-i hususiyesini tetkik
ettim, anladm ki: hakikaten bu adam mecnun idi. Ve hal-i cinnette bu eserini yazmtr. Binaenaleyh;
ok ve ok istinat ettiimiz bu nazariye byle bir diman mahsuldr." (Ibid., cilt I, s. 216)
Oysa bugn her Anayasa Hukuku rencisinin bilmesi istenildii zere, Atatrk'n kendi savunduu
kuvvetler birlii Rousseau'dan gelmektedir, muhaliflerinin dayandklar kuvvetler ayrm fikri
Montesquieu 'nndr.
Atatrk'n halklktan, geni katlmal bir demokrasiyi deil, yalnz ant-monarizm, stat
ayrcalklarna dmanl anlad aktr. Muhalefetten hibir zaman holanmam, muhaliflerin
varlna katlanmak zorunda kald zamanlarda da, onlara deta asker bir taktik uygulamtr.
TBMM'nin birinci ve ikinci dnemlerinin balarnda, 1920 gznde "sol muhalefete, 1923-24'te de "sa"
muhalefete kar, nce blmek ve bir blmn ele geirmek, daha sonra teki blmn arla
iterek, en sonunda bsbtn yasaklatmak yntemini izlemitir.
Kendisi, giritii devrimci hareketler srasnda, baz arkadalarnn nefesleri kesilerek yar yolda
kaldklarn syler; ama o hareketlerin bir nedeninin de, tam bu sonucu elde etmek olmasndan
kukulanlabilir. (1930'daki aylk Serbest Cumhuriyet Frkas oyunu saylmazsa) 1925'in ilk yarsndan
itibaren, Trkiye'de muhalefete ve dolaysyla siyasete yaama hakk tannmamtr. Milletvekilleri onu
deil; o, milletvekillerini bir bir semitir. Teslim etmek gerekir ki, ilk yllarda Atatrk'e kar kan sol
ve sa muhalefet olduka s bir dzeydeydi. nemleri, geni lde, bastrlm olmalarndan ileri
gelmektedir. Fakat, Atatrk onlar kaldrdktan sonra, halk kitleleriyle dorudan bir iliki kurmakta pek
baarl olamamtr.
Artk, Atatrk konusuna bo vgsz ve svgsz yaklamay renmeliyiz. Bize ve ona bylesi
yarar. Atatrk' eletirmek, bizim iin bir anlamda kendimizi eletirmek, zeletri133
Mete Tuncay
mizi yapmak demektir. Bundan yan izmekse, Atatrk'ten ve dolaysyla kendimizden yabanclamay
gze almak olur.
Kendi vatanmz olduu iin, Trkiye'yi hep tek bana, biricik diye dnyoruz. Oysa, Birinci Dnya
Sava'ndan sonra dnyada kurulan yeni cumhuriyetlerin ou, demokratik cumhuriyetler deil,
bakan kaltsal olmayan diktatrlklerdi; aa yukar talyan faizmi prototipine benzeyen rejimlerle
ynetilmekteydi. Atatrk Trkiyesi, lkede devlet gcyle zel kapitalizmin gelimesini salamaya
almas bakmndan o rejimlerle bir nitelik ortakl gsterir. Fakat, onlarn oundan farkl olarak,
gereki bir deerlendirmeyle, saldrgan bir emperyalist politika izleyecek kadar gl olmadnn
bilincindedir. Bu, azm-sanacak bir fark deildir; nemli ve mutlu bir farktr.
134
Atatrk'n Yntemi ve Ynetimi zerine
Sayn Berkes, Cumhuriyetin 26 Ocak- 2 ubat 1979 gnk saylarnda yaymlanan uzun bir yaz
dizisinde, benim geen yl Toplum ve Bilim dergisinde (Say 4, K 1978) kan "Atatrk'e Nasl
Bakmak" balkl ksa bir yazm eletirdi. lgisine teekkr ederim,
nce, Berkes'in beni kafa karklyla, tarihsel olmayan soyut kavramlar kullanarak yanl yorumlar
yapmakla sulaynn "eda"sndan holanmaym belirtmek istiyorum. Eer, bu alayc/azarlayc
"eda"y kullanmaya, benden bir hayli yal olduu iin kendisinde hak gryorsa, ona unu hatrlatmam
gerekir ki, yallk kendimizden genlere (ya da -benim gibi- daha az "yal" olanlara) kar, bize bu tr
ayrcalklar vermez, belki daha anlayl ve hogrl olma yolunda birtakm ykmllkler getirir. Yok,
dncelerimi pek sama bulduu iin byle davranabileceini sanyorsa, o zaman ok daha dikkatli
olmalyd.
Berkes'in eletirilerini okuyanlarn byk bir ounluu, eletirdii yazy (benim yazm)
okumamlardr. Oysa, Berkes benden alnt verdii szleri doru aktarmyor; bana diledii grleri
maledip dilediince eletiriyor. Bu durum, "eda"snn uygunsuzluunu bir kat arttrmaktadr.
Toplum ve Bilim'deki yazmda neler sylediimi yinelemeyeceim. (Merak eden okuyucular, derginin o
saysn bulup okurlar, umarm. Son sayda bana bir yant verildi; gelecek sayda da benim karyantm yaymlanr belki.) Burada amacm, Berkes'in bana ynelttii kimi eletirilerin hakszln ve
yanlln gstermek. Fakat, kendisinin yaz biiminin tadna varabilenlerden olmadm itiraf etmek
zorundaym. Sylediklerini ou kez belirsiz buluyorum. Bana pek bulank gelen grlerini
kavrayanlara gpta ettiimi saklayamayacam. Ancak bir noktay kesinlikle anladm ki, Berkes'in yakn
tarihimiz stne "nesnel" bir deerlendirme yapmasn olanaksz klan, -deyim yerindeyse' Cumhuriyet, 16 ubat 1979.
135
Mete Tuncay
bir kamburu vardr: nn dmanl. Oysa, tarihe bakarken aklarmz-nefretlerimizi ie
kartrmamaya almalyz. Berkes ise. Ebed efin vgcs, Mill efin yergicisi. Berkes'e gre,
benim "okuyan yerinden zplatacak tuhaflkta" br iddiam varm: Cumhuriyet dneminin, III. Selim, II.
Mahmut ile ttihat ve Terakki dneminin devam olduunu ileri sryormuum. Neden Mecit'i, Aziz'i,
Abdlhamt'i atlamm diye de benimle dalga gemeye kalkyor. Vahdettin'i de ekleseymiim. Oysa,
atlayan Berkes'n kendisi. Benim cmlem u: "Cumhuriyetin toplumsal dzeltimlerine [alafrangas:
sosyal reformlarna] gelince, bunlar III. Selim ve II. Mahmud zamanlarnda balayp gnmzde de
sregelen bir zincirin orta halkalar diye grmek gerekir." Hem, benim yle "kambur"larm olmadn
unutmasn. "O zavall Abdlhamit'i atlamakta (anmakla ya da listeye katmakta, demek ister) ne
saknca vard?" diyor. Hibir saknca yoktu! Ben dzeltim izgisinin balangcna iaret etmitim, yalnzca. Elbette, Cumhuriyet ve ttihat ve Terakki dnemlerinden nce, II. Abdlhamt devri, ordu
slahat ve maarif slahat gibi baz bakmlardan bu zincirin ok nemli bir blmn oluturur. Ulu
Hakanclarn alklamas da, Merutiyet-Cumhuriyet devrimbazlarnn yuhalamas da bu tarihsel gerei
sylemekten beni alkoyamaz.
Trkiye Cumhuriyeti, elbette, Osmanl mparatorluu'nun iinden kmtr ve ttihat ve Terakki
dneminin dorudan bir devam gibidir. Atatrk ve arkadalarnn ttihat ve Terakki ideolojisinin kimi
noktalarna kar olmas, bu bakmdan ne deitirir ki? Eski bir hukuk terimiyle, "beyyine klfeti" (yan
kantlama ykmll) Cumhuriyetin gkden zembille indii teorisini savunanlara dmektedir.
Berkes, Atatrk'n kuvvetler birlii-kuvvetler ayrlyla ilgili bir Meclis konumasna deinmem
dolaysyla, bana bir kere daha taklyor: "Tuncay'a gre Fransz Devrimini dnrler hazrlam
olacak." Fakat dikkat etseydi, benim "Fransz Devrimi'ni hazrlad sylenen dnrler" dediimi
grrd. Bundan sonra da unlar sylyor: "Korkarm bu olayda elindeki sylevler koleksi136

yonu gibi bir 'edition' kritiinden gemeden Atatrk syledi diye onun her sylediini arka arkaya
koyan kitaplardan birinin kurban olsa gerek. Yanl m biliyorum bilmem ama, Mustafa Kemal 'tevhid-i
kuva' yanls deil, "tefrik-i kuva' yanls idi..." Sonra, bana bir satama daha: Mustafa Kemal'in
"Koullara bakmadan 'fikir'lerin yrrlk ya da olanakszlk yanlarn seemeden kitaplardan renilmi
doktrinlerle soyut ukallklar eden siyasal bilimcileri aa grmek gibi bir kusur vard."
Berkes'in dilinin sivriliine diyeceim yok, ama bunu destekleyecek dikkat, bilgi ve salam akl yrtme
yetilerinden yoksun oluu, zc. Burada ileri srd noktaya birer birer karlk vereyim. Bir kere,
benim Mustafa Kemal Paa'nn szlerini aktardm kaynan, rastgele ve yalan-yanl bir derleme
olmad aktr. Ben yazmda, Trk nklp Tarihi Enstits'nn yaynlarndan, Atatrk'n Sylev ve
Demeleri'nin Vinci cildinin (Ankara: Trk Tarih Kurumu B., 2. Bask, 1961) 216'nc sayfasna
gnderme yapyorum. Bu, bir eletirili basm deildir, eksikleri de vardr; ama iindeki metinlere
olduka gvenilebilir. Kald ki, ben okuyuculara kolaylk olsun diye bu kayna gsterdim. Yoksa
kendim, Mustafa Kemal Paa'nn I Aralk 1921 tarihli sylevinin hangi balam iinde verildiini,
konumasnn hangi fikirlere kar yapldn, kartlarnn neler dediklerini anlayabilmek iin, bu szleri
TBMM Zabt Cerilifesi'nden okudum. Dolaysyla, Berkes'in benim kaynak seme konusunda yeterince
titiz davranmadm yolundaki ilk kuruntusu btnyle geersiz. kincisi, Mustafa Kemal Paa kuvvetler
ayrl yanlsyd, deyii havada kalyor. Atatrk ne zaman kuvvetler birliini, ne zaman kuvvetler
ayrln savundu, dilerse uzun uzadya tartrz; fakat benim sz konusu ettiim sylevinde, kartlar
kuvvetler ayrln ve kuvvetler dengesini savunurlarken, o bu fikri 1876 Kanun-u Esasisi'nin yanstan
geri bir dnce sayarak, kuvvetler birliini tutmaktadr. Yani, bu durumun "tevil" gtrecek bir yan
yok. nc olarak, Atatrk'n korkusundan onun karsnda azlarn aamayan fikir ukallarna
Berkes ne denli svse yeridir. Doru bildiklerini, her ne pahasna olursa olsun, sylemeliydiler; buna
belki, Atatrk de
137
Mete Tuncay
memnun olurdu. Fakat, kendi payma, bu sulamann dnda kaldm belirtmeliyim: Berkes'in doru
tahmin ettii gibi, Atatrk yaarken ben kundaktaydm.
Yazmda, Atatrk iin, "milletvekilleri onu deil, o milletvekillerini bir bir semitir." demitim. Berkes
"Bunu bilmiyorduk da imdi Tuncay gibi uzman bir bilim adamndan reniyoruz" diye, benimle bir
kere daha dalga gemeye yeltendikten sonra, baklay azndan karyor: "Bugn milletin setii
milletvekillerinin, Atatrk'n setii milletvekillerinin daha stnde olduklarn o milletvekilleri kendileri
savunabilirler mi?"
Mill efin iktidarnn sonlarnda "fazla ilerici" olduu iin niversiteden aya kaydrlan, geimini
salamak ve akademik uran srdrmek iin yurtdna gmek zorunda braklan Niyazi Berkes,
imdi bu satrlar yazyor, ite. Acaba o zamanlar da byle miydi, sonradan m oldu, diye dnmekten
kendimi alamyorum. Sayn yazarn demokrasi (halk ynetimi) ile aristokrasiyi ya da meritokrasiyi (en
iyilerin ya da en yeterlilerin ynetimi) kartrd besbelli. Atatrk'n setii milletvekillerinin bugnk
halk temsilcilerinden daha stn dzeyde olmalar neyi deitirir? Kald ki, benim yazmda o gnk ve
bugnk parlamenterlerin karlatrmasn yapmak gibi bir ama kesinlikle yoktur. Hem, tek parti
dneminin milletvekilleri hangi bakmdan imdikilerden stnd? Daha okuyup yazm, daha bilgili
kiiler olduklar iin mi? yle olmu olsalar bile -ki deillerdi-, buyrukla oy veren, ou karc kiilerin,
siyasal yaamda herhangi bir nem ve deer tadklarn sanmyorum.
Berkes'in bana glerken bilgisizliini itiraf ettii bir nokta da, benim "Atatrk bir siyaset adamyd; ama
siyaseti kendi bana ve kendi iinde bir deer sayan, ada anlamyla oulcu demokrasiden yana bir
siyaseti deildi. Birtakm amalar gerekletirme uruna, siyaseti bir kenara itiliverilebilecek bir ara
sayma eilimindeydi." dememle ilgili, buna karlk, Berkes, "Bu konudaki cahilliimi kaytsz artsz
aklamaktan ekinmeyeceim." diyor. "Siyasay ara olarak grmeyen devlet adam ya da dnr?
Bilmiyorum byle bir yaratn bulunup
138

bulunmadn." Bilmemek ayp deil, renmemek ayp Sayn Berkes hele bilenleri eletiriye kalkacak
biri iin. ada oulcu (Batl ya da burjuva-liberal) demokrasi anlaynn altnda, siyasetin bir ara
deil, kendi bana ve kendi iinde bir deer olduu inanc yatar. Siyaset kuram, Machiavelli'nin siyaseti ara sayan anlayndan ibaret deildir. (Ben tam bu konunun hocas olduum halde,
Nizamlmlk'n Siyasetname' sinin neden sz konusu edildiini anlayamadm. Ama, belki benden daha
ferasetli okuyucular anlamlardr.) Atatrk gibi Batclardan olmadm ve burjuva-liberal anlay
sonuna dein paylamadm halde, si-yaseti salt ara sayan gre yaknlk duymadm, ilkin on iki
yl nce yaymlanan, Trkiye'de Sol Akmlar: 1908-1925 adl ki-tabmn (3. Bas., Bilgi Yay., Ankara,
1978) Giri'inde Bernard Crick'in in Defence ofPolitics (Siyasetin Savunusu stne) yaptna gnderme
yaparak belirtmitim.
Berkes'in sekiz gn boyunca bana ynelttii eletiriler, hemen hemen btn bir gnl (2. yazs),
benim Atatrk hakkndaki "halka ramen, biimsel Batl deerleri topluma benimsetme abalarnn bir
aydn aznl dnda- baarl olamad" szmdeki iki szcn, "biimsel" ve (halka) "ramen" szcklerinin irdelenmesine ayrlm. lkiyle ilgili olarak, biim'in z'den ayrlamayacan sylyor.
Kuramsal dzeyde hakl bir sav, bu. Gerekten, biim'in nerde bittiini, z'n nerede baladn
sylemek zordur. Onun rnek verdii ngiliz demokrasisinde yle birtakm biimsel kurallar vardr ki,
rejimin z bunlara dayanr. Mantka, "biim ve z" bir kavram-ifti olutururlar. Tpk, "ilem ve
kaplam", "soyut ve somut" gibi. Bunlarn arasnda, (uylama, kabule dayanan) bir tr kartlk vardr;
her biri brnden bir paray iinde tar; dolaysyla, greli (relative) ya da birbirlerine gredirler.
Fakat gnlk dile, bu terimleri pek ince eleyip sk dokumadan, sanki mutlak anlamlar varm gibi
kulanrz. Nitekim, Berkes de beni "soyut kavram-lar"la dnyorum, diye suluyor. Peki, hi "somut
kavram" diye bir ey olur mu? Dnmenin tm soyut bir eylem deil mi?
139
Mete Tuncay
Gelelim, benim bir "ksaltma" olarak, "biimsel" szcyle neyi anlatmak istediime. rnein, apka
"iksas" ettirmek, giyim-kuam deitirtmek, biimsel dzeltimler olmutur. Bugn artk tutmu olsalar
da, bunlar vaktiyle ncelik tannmas yanl ve toplumsal maliyeti, kazandrdklanna galiba demeyecek
kadar yk-sek "devrimler"dir. Toplumsal bir dzende eitli eler arasnda, hi kukusuz, karlkl bir
iliki vardr. Fakat kimi eler tekilere oranla daha bir belirleyicilik zellii tar; Berikiler (biimsel
olanlar) ise, daha ok, baml deikenler durumundadrlar. Devrim adna lyk bir harekette, "toprak
reformu" gibi temel ve belirleyici etkenlere ncelik vermek gerekirdi. Merutiyet ve Cumhuriyet
dnemlerinde byle dzeltimler gerekletirilemedii iindir ki, bizim burjuva devrimimiz eksik
kalmtr. Onun yerine, biimsel elerle uramak, halk ynetimden yabanclatrmak gibi istenmeyen
-ya da istenmemesi gereken- sonular dourmasnn yan sra, adalama ynnde de (daha
dolaysz yollar varken) dolambal bir yntem seilmesi demek olmutur. Halka ramen olmayan hibir
devrim yoktur diyen Berkes'e toprak reformuna giriilebi lseyd i, -haydi, bu ynde bask yapan ilerici
bir bur-juvazimiz bulunmadn kabul edelim, ama- hkmetin arkasnda halk kitlelerinin destei
olmaz myd, sorusunu sormak isterim. Atatrk'n balamalarnn toprak reformu yapmasna
elvermediini biliyoruz. Ama onun byk adam olduundan da kukumuz yok. Byk adam,
bakalarna olanaksz grneni baarabilen insan demek deil midir? Atatrk'ten bunu da beklemek
hakszlk mdr?
Atatrk'n en kuvvetli yan, Kurtulu Savamzn banda eyhler, aalar, beyler, ttihat ve Terakki ileri
gelenleri ve ordu subaylar gibi, "lkenin sahipleri" tanlayp onlarn desteini salam olmasdr gibi
bir ey sylediim iin, Berkes beni balca iki bakmdan eletiriyor: Bir kere o sra lke sahipsiz kalmt diyor, ikincisi Mustafa Kemal Paa'nn ttihat ve Terakki ileri gelenlerine dayandnn tm(den)
aslsz olduunu ileri sryor. Korkarm, her iki noktay da yanl anlam. Harb- Umm sonunda,
lkenin Sarayn ve Babli'nin denetiminden kt iin "sahipsiz" kalmasnn anlam, egemenliin ve
siyasal
140

erkin paralanarak yerel glerin eline gemi olmasdr. Mustafa Kemal Paa byk bir gerekilikle,
memleketin bu sahiplerinin kimler olduunu grm ve onlarn desteini salamay baarmtr. "ttihat
ve Terakki ileri gelenleriyle kastm da ou Avrupa'ya kam olan, Merkez- Umm'nin nderler takm
deil, yine yerel dzeydeki ttihat ileri gelenleridir. Anadolu'nun eitli yerlerinde kurulan, sonra da
TBMM'ye dnen Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin ynetici kadrolar hemen tmyle bu ttihat ileri
gelenlerinden olumutur.
Berkes'n bana kzd konulardan biri de, Atatrk'n kartlaryla ilikisi sorunu. Ona gre, Atatrk'e
kar kanlar, Atatrk'n anti monarizmini "solculuk, giderek kzllk, daha giderek ulusuluk
dmanl" diye gstermilerdir. Tuncay'n Atatrk' tahamml edememekle sulad muhalefet bu
ite diyor. Bu noktada baz ayrmlar yapmam gerekli. nce unu aklayaym ki, Ata-trk'n tek tek
muhaliflerinin savunuculuunu stlenmeye niyetim yok. Sivas Kongresi'nde smail Hami Daniment
ona kar Ame-rikan mandacln savunmusa, Atatrk ulusal egemenlik ilkesinde Lennci tezi
benimserken (?), birtakm kiiler (rnein Cumhuriyet gazetesi kurucusu Yunus Nadi) Wlsoncu doktrini
benimsemilerse, bunlardan bana ne? Yalnz, Mustafa Kemal Paa'nn muhalifleri Berkes'n dedii gibi,
"Muhafaza-i Mukaddesat" yobazlaryla bat uyducularndan ibaret deildi. Atatrk'n zaman zaman hatta onlarla balaa-rak- sol muhalefeti de bastrdn unutmayalm. Sonra, benim ilgilendiim
muhalifler deil, muhalefettir. Demokratik bir siyasal yaam iin muhalefetin varlnn -nitelii ne
olursa olsun-zorunluluk tadna inanyorum. Bunu sylerken de, yabanc siyaset bilimi kitaplarnn
soyut tanmlarna dayanm-yorum; Mustafa Kemal Paa'nn kendisinin 1919'dan 1925'e dein,
yaptklarna, yani yaanm bir dnemin somut gerekliine bakyorum. Bu dnemde, Atatrk'n byk
iler ba-ardn gzlemliyor ve muhalefetin varl karsnda i grmesini, en byk baarlarndan
biri sayyorum. 1925'ten sonra siyasal zgrlkten vazgemesini ise, o tarihten itibaren bize kazandrdklarn glgeleyen bir hareket diye dnyorum. Atatrk'e
14i
Mete Tuncay
kar kanlarn Atatrk'n yannda s kaldklar, onun yerinde olsalard yaptklarn yapamayacaklar,
byk bir olaslkla dorudur. Fakat, Berkes'in "bunlar m demokratik muhalefet" diye dudak bkerken
anlayamad nokta, ancak onlar varolduu srece Atatrk ynetiminin kiisel bir diktatrlk
olmaddr.
Berkes'in yakn tarihimizde en ok ierledii kii olan nn'yle ortak bir saplants var: Din. Laiklik
(adalama) s-tne koskoca bir kitap da yazd halde, Berkes, Atatrk'n ve nn'nn
yaklamna o denli bal ki, "din"in toplumsal anlamn ve ilevini bir trl kavrayamyor. "slm
devlet" elbette sama bir kavramdr, nk slmiyet devleti zaten ierir. Bu konudaki grlerimi
merak ederse, kendisini geen Aralk aynda stanbul'da dzenlenen Laikliin 50. Yl Sempozyumu'nda okuduum "Laiklik ve Halklk" balkl bildirime bir bakmasn salk veririm.
Toplum ve Bilim'deki yazmda, 1920'de "millet", "milliyet", "mill hkimiyet" vb. denilirken bu
szcn Arapa aslnn anlamna uygun olarak, "Trk kavmiyeti" (hatta Trk mmeti) deil, "slm
milliyeti" anlamna da geldiine deinmitim. Atatrk ve arkadalar, balangta, "millet"in bu ift
anlamllndan yararlanmamlar mdr? O zaman, Berkes nasl kolayca "ulus" ve "ulusal egemenlik",
"ulusal bamszlk" diyebiliyor?
Bana yneltilen eletirilerin hepsini karlayabilmem, benim de en azndan Berkes'inki kadar uzun bir
yaz dizisi hazrlamam gerektirirdi. Fakat, elde edilebilecek sonucun, (imdilik) byle aba harcamama
demeyecei, yukarda verdiim rneklerden anlalacaktr, inancndaym. Berkes, eletirilerinin bir
yerinde, benim tutumumun altnda bir "hnllk" yatt izleniminin verildiini ileri srmektedir.
Aklayaym: Atatrk'e kar herhangi bir hncm yok; tam tersine, ona sayg, sevgi ve hayranlk duyuyorum. Bugn, Atatrk geinenlere, giderek maddi ve manevi anlamda Atatrklkle geinenlere
kar duyduum -hn deilse bile- fke de bu sayg, sevgi ve hayranlmdan kaynaklanyor. Berkes'in
ilk yazsnda beni istemeye ard gibi, Atatrk'n unutulmasna hem gnlm raz deil, hem kafam.
An142
cak, onu doru grmeye ve anlamaya almalyz. unu da, olanca itenliimle syleyeyim ki, benim
kuam iin, bir dnemde, ok saygdeer bir isim olan Sayn Berkes'le byle atmak istemezdim. Ne
yapaym ki, tartmamzn dzeyini ve biemini onun yazdklar belirledi.
143

Atatrk Konusunda Yantlara Yant
Toplum ve Bilimin 4. saysnda yaymlanan "Atatrk'e nasl bakmak" balkl yazm1 Celil Grkan'n yine
bu derginin (6-7.) saysnda kan yant gibi, eitli tepkilere yol at. Bunlardan sz etmek isteyiimin
nedeni, yazm savunmaktan ok, yakn tarih stne eletirili olarak dnmeye almann ne gibi
yanklar yarattn gstermek. Bylelikle, "tabu koymak" dediim yaygn olumsuz tutumun varl bir
kez daha kantlanm olacaktr.
nce unu itiraf edeyim ki, bu yazyla nlenmek houma gitmiyor. Sol akmlarn tarihi stne
almalarm bir yana, ben bundan daha nemli yazlar yazdm, sanyorum. rnein, Kanun-u Esasi'nin
100. Yl Armaanina kan iki yazm, "Hey'et-i Mahsusalar (1923-1938): Cumhuriyete Geite
Osmanl Asker ve Sivil Brokrasisinin Ayaklanmas" ve "1293 Kanun-i Esasisinin Son Tdilleri" (Ankara:
SBF Yay., 1978; s. 307-29 ve 249-55), Atatrk'le ilgili yazmn tersine, imdiye dein pek bilinmeyen
eyleri ortaya koyduu halde, aydn kamuoyunda herhangi bir yank dourmad.
Belirtmek istediim bir baka nokta da u: Atatrk'e ilikin yazma kar yazlanlar, (Sayn Grkan'nk
dnda) genellikle, yalnzca belirli bir bilgi ve anlay dzeyinin deil, en az bir edep ve nezaket
dzeyinin de altndadr. Yine de bunlar, hakkmda yazlmayp sylenenlerden daha drst ve daha
saygn buluyorum.
Ben, Atatrk-dman deilim. Kendi kuamdan birinin, ona nasl dman olabileceini dnemem
bile. Atatrk, benim stnde altm tarih kesitinde ok nemli bir insan. Bu bakmdan, ona byk
bir iigi duyuyorum. Ama yalnz byle profesyonel bir adan deil, kendimizi tanmak, bugnmz
* Toplum ve Bilim, say 9-10 (Bahar- Yaz 1980), s. 122-31.
1
Biroklar, yazma verdiim ada, Trke dilbilgisi ynnden kar kt. ngilizce "How lo iook at, A."n
bozuk bir evirisiym; Trke sylenince, bu bal, ille "gerekir'" diye tamamlama]lymiim. Oysa, bir
balk bir cmle olmak gerekmez.
144
anlamak ve doru deerlendirebilmek iin lkemizde hi kimsenin Atatrk'e kar ilgisiz kalamayaca
kansndaym.2
Getiimiz son 10 Kasm'n ertesi gn gazeteler, stanbul niversitesi'nde Atatrk' Anma Treni'nin
40' memur ve mstahdem olmak zere 50 kinin huzuruyla yapldn yazyorlard. Yine yaknlarda,
tank olduum bir baka olay u. Geen Aralk aynda, stanbul'da Laikliin Ellinci Yldnm dolaysyla
dzenlenen bir sempozyuma katldm. Sahnede krsnn yanna, Trk bayrayla rtl bir masa
koymular, stne de Atatrk'n aldan bir bstn yerletirmilerdi. Cumhurbakannn a
konumasndan sonra, sempozyumun yneticileri ile ilk bildiriyi okuyan kii, sahneye knca, krsdeki
yerlerini almadan nce, ilk i, bst selmladlar. O 10 Kasm treninin ilgi ekmeyiiyle,
sempozyumdaki bu davrann ilikisiz olmadn sanyorum ve tutumlarnn bu gibi sonularndan
tr, Atatrk geinenlere de Atatrklkle geinenlere de ierliyorum. Atatrk, gerekte
umursanmadan, szde taplyormu gibi yaplan biri olmamalyd.
Celil Grkan'dan nce, yazma yant verildi. Bunlarn ilki, Em. Albay kr Galip Erker'in3 Haziran ay
ortalarnda yazp
;
Kimi psikoloji merakls arkadalarm, benim (resmi okullarda okuyan herkes gibi) yllar boyu youn
bir Atatrklk propagandasna maruz braklrm yznden, imdi duygusal bir tepki gsterdiim
inancndalar. Bu aklama doru olabilir; ama, bana, ou psikolojik aklamalar gibi "fazla doru"
geliyor. Bir aklamann "'fazla doru" olmas, yanl olmamas, dolaysyla yararsz ve deersiz olmas
demektir. Gerekten, benim ne gibi nedenlerle gdlendiim, sylediklerimin geerlilii bakmndan ne
fark ettirir?
Bu zat, Trk Kltr Devrimi ve Kar-Devrim diye bir kitap yazmt; iki yl nce de, Sam Nabi zerdim
ve Prof. Dr. lhan Arsel'le birlikte, Savam adl bir "Aylk Atatrk Dergi" kartyordu. Dergi ilk birka
saysndan sonra yaymlanmaynca, onun yerine, zaman zaman teksir edilmi mektuplar, bildiriler,
hatta denemeler ("Bir Mercan Adasnda D Politika" gibi) kartmaya ve bunlar ilgileneceklerini
umduu kimselere gndermeye balad. Bir ara, Mmtaz Soysal ve Emre Kongar'la urayordu.
Benden sonra, Cavit Orhan Ttengili kendisine hedef seti.
145
Mete Tuncay
eitli kii ve kurumlara postalad bir mektup. "Do. Dr. Mete Tuncay'n Ulusal Bilinci, Ulusal lky
Ykc almalar" ve bunun, "Anda" adn tayan 1 Austos 1978 tarihli eki. kincisi, ktphaneci
Sami Nab zerdim'in Varlk dergisinin Ekim 1978 tarihli 853. saysnda kan "Ant-Kabir Yklr m?"
bayazs. ncs, avukat Bilgh Esemenl'nin Kemalist lk dergisinin Kasm 1978 tarihli 121.
saysnda yaymlanan, "Mete Tuncay adl retim yesinin 'Atatrk'e Nasl Bakmak' adl yazs zerine"
balkl yant.
Erker, "gerei iin ve bilgi iin" kaydyla, Cumhurbakanl ve Babakanlktan, Genelkurmay Bakanl
ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliine dein "vb." trl yerlere gnderdii teksir yazlarnda,
benim hakkmda "hezeyan" ediyor. Fakat, bana bir sr kt niyetler yaktrmaktan te, die dokunur
bir eyler syledii yok. Bu mektuplarda Elam, Akat, Asur, Babil'den... Richelieu Fransas'na ve
Bismarck Almanyas'na kadar dnya tarihi stne yazdklarysa istifadeyle okunabilir.
Yazmla ilgili yasal bir ilem yaplmam olmakla birlikte, Erker'in bu dzeydeki iki "ihbarname"sinin
etkisiz kaldn sanmak yanl olur. Basna yansyanlardan benim grebildiklerim unlar: Varlk'taki
yazsnda zerdim, Erker'in "masrafn cebinden vererek teksir yazlarla savama gir"mek zorunda kalna hayflanmakta ve Atatrk'n paras ile alan kurulular'n "ilgisizliin surlar arkasna ekilmi"
olmasndan yaknmaktadr.4 Kemalist lk dergisinin andm saysndaki "Bir Haddini
4
zerdim'in serzenite bulunduu "Atatrk'n parasyla alan kurulular" (Trk Tarih ve Dil
Kurumlar) dolaysyla, onun malvarl konusunu biraz dnmekte yarar gryorum.
Vefatndan bir buuk yl ncesine dein, Atatrk btn Trkiye'nin en byk toprak sahiplerinden ve
zenginlerinden biriydi. Bu servet ona miras kalmam, aylklarndan arttrmasyla da olumamtr.
Bilinen iki kaynak. Kurtulu Sava yllarnda Hint Hilfet Komitesi'nin Ankara'ya yollad 600.000 liraya
yakn yardmla, daha ilerik yllarda eski Msr Hdivi Ab-bas Hilmi Paann T.C. Uyrukluuna girerken
CHP'ne balad 900.000 TL. dolaylarndaki paradr. Ama, baka armaanlar da olmal.
146
Eletirel Tarih yanlan

(Hindistan'dan gelen parann 120.000 liraya yakn bir blm, Byk Taarruz'dan nce Bat Cephesi
Komutanl'nca harcanm, geri kalannn ouyla, Atatrk 1924'te Trkiye Bankas'n
kurdurmutur.)
Hemen syleyelim ki, Atatrk, mrnn sonlarnda, bu serveti pek erdemli bir biimde, hazineye,
belediyelere ve -geliri, yukarda anlan iki zerk kurulua verilmek zere- devletle zde sayd CHP'ne
balamtr.
Atatrk'n malvarlnn -devredilmeleri dolaysyla bildiimiz- eleri unlar: I. "Reisicumhur
Atatrk'n tasarruflarnda bulunan btn iftliklerini Hazineye ihda buyurduklarna dair" 12 Haziran
1937 tarihli "Baveklet tezkeresi"ne ekli mektuptaki liste;
1. Ankara, Yalova, Silifke, Drtyol ve Tarsus'taki eitli iftliklerinin 150 000 dnm akn, deerli
topraklar,
2. Bunlardaki, saylar 50'yi geen trl binalar,
3. Bira, Malt, Buz, Soda, Gazoz, Deri, Tarm Aralar, Yourt, arap, Un, eltik, Peynir, Ya fabrika ve
imalathaneleri,
4. Demirbalaryla birlikte eitli tesisler.
5. yi cinslerinden, yaklak, 13.000 koyun, 450 sr, 70 at, 60 eek, 2.500 Tavuk,
6. Traktrler, harman aralar, bierderler, deniz motoru, kamyon ve kamyonetler, binek
otomobilleri, at arabalar.
Babakan, bunlarn deerinin -o zamanki parayla- "milyonlar ifade eden bir servet halinde" olduunu
sylemitir. TBMM Zabt Ceridesi, Devre V, Sene 2, tima 75 (12.6.1937), Celse 1; cilt 19, s. 266-76.
(Bu armaanlar, bugnk Devlet retme iftlikleri'ne aktarlmtr.)
II.
Atatrk, 2 ubat 1938'de Bursa Kaplcalarndaki 34.830 liralk hissesini ve otel bahesine bitiik
kk Bursa Belediyesi'ne; I I Mays 1938'de de Ankara'daki Hipodrom ve Stadyum civarndaki
arsalarla ar iindeki bir oteli ve altndaki dkknlar Ankara Belediyesi'ne; ayn gn, Ulus
Basrmevi'yle bir arsay CHP'ne balamtr. (Mazhar Leventolu, Atatrk'n Vasiyeti, stanbul, 1968,
s. 19).
III.
5 Eyll 1938 tarihli vasiyetnamesinde, Atatrk (a) nakit parasnn, (b) hisse senetlerinin, (e)
ankaya'daki tanr ve tanmaz mallarnn kuru mlkiyetini (?), baz zel koullarla CHP'ye
brakmtr. Anlaldna gre, vefatnda
(a) ayr hesaptaki nakit paras, 1.5 milyon TL. dolaylarndadr.
147
Mete Tuncay
Bilmez Daha" balkl bir baka yazda, Erker'in syledikleri paragraf balklaryla aktarldktan sonra,
benim yazm iin "Mete Tuncay'n nankrlnn, kkszlnn, belki de rk ayrlnn hncndan
gelen aklszca saldrlarla dolu" olduu ileri srlmektedir. 10 Ekim 1978 tarihli Cumhuriyet
gazetesinde, Fikret Otyam (Bakent Notlar), zerdim'in dier bir teksir mektubunu konu edindii
"Hakl Bir Tepki" yazsnn bir yerine unlar ekliyor:
"Yine bir bilge insanmz, Sayn kr Galip Erker'in bana da gnderdii 1 Austos 1978 tarihli
'Anda'n anmsadm. Dosyam ap, Sayn Erker'in Anda'n (Muhtra) yeniden okudum. Siyasal
Bilgiler Fakltesi retim yelerinden bir doentin Atatrk'e, Atatrkle, hasm kurumlarn,
bamszlk sava utkularmza yne(b) 300.000 liral kurucu, 1.300.000 liral normal olmak zere yine 1.5 milyon liray akn deerde
Bankas hisse senetlerinden baka, 125 tane kurucu, 25.000 tane de normal Maden Kmr T.A..
hisse senedi vardr.
(e) ankaya'daki mal mlk ise, eski Cumhurbakanl kk, arsas ve mtemiltyla iindeki
eyalar olmal (Ibid., pussim),
IV. Sayn Leventolu, ''Bunlarn dnda, lmnde Atatrk'n baka mal yoktur" demekteyse de fs.
84), 11 7el daresinin ona armaan ettii Trabzon'daki kk gibi, vefatndan nce herhangi bir
kurulua devrettiini bilmediim, Trkiye'nin eitli yerlerinde {imdi mzeye evrilmi) evleri vb.
bulunmaktadr.
Btn bu malvarl iin, Babakann 12 Haziran I937'de Meclis krssnden syledii gibi, "senelerden
beri ahs tasarrufu ve bilhassa ahs emeiyle vcuda getir"ildii herhalde kolay kolay savunulamaz.
Bir devlet adamnn '"mal-mlk edinme biimi", bizim hakl olarak hassaslk gsterdiimiz bir konudur.
Atatrk'n zel iftiliini bir ara iyice ciddiye ald bilinmektedir. Yine de dediim gibi, salnda halk
adna edindii ve kulland malvarln, sonunda -u ya da bu yoldan- halka brakmakla, bu sorunu
olabilecek en iyi biimde zmtr. Fakat, geriye, tedirginlik duyduum bir nokta kalyor. O dnemde,
Atatrk byle has iftlikler vb. kurarken, teki devlet bykleri de, derece derece, benzeri yollarla,
'metruk"tan, "mahll"dan, "ihda"dan kendilerine servet yapmlardr. Onlarn herhangi bir biimde
kamuya geri verildiini hi duymadm.
148
lk svg dolu yazsn tek tek inceleyip, yantlarn veren Erker de, tpk zerdim gibi inanm bir
Atatrk olarak bu yolda kar bir savam veriyorlar.5 Hafta Sonu gazetesinde bile ("Elia Kazan Sen
Kimsin?" 16 Ekim 1978), devlet konuu olarak lkemize gelen ve Kurtulu Sava dneminde hakknda
bilgi edinmek isteyen rejisr ve romanc Elia Kazan'a benim mihmandarlk etmem, Toplum ve
Bilim'deki yazm dolaysyla ok eletirilere uram olmamdan ve kiiliimin tartmalar
uyandrmasndan tr, olumsuz karland.
zerdim, fVM'taki duygusal balkl ve Fuzul'den dizelerle bezeli makalesinde, yalnzca bu dergideki
yazm deil, Brtim'de, Milliyet Sanat Dergisinde kan yazlarm ve eitli seminer konumalarm
da ele alarak, benim youn bir biimde "Atatrk' eritme abalarm olduunu, bu yazmda da
"Atatrk' tmyle silmeye yeltendi"im ileri srmekte. (zerdim, lkemizde iyi bir ktphaneci olarak
bilinir; ama "savl" bulduu bu derginin adn, and her yerde de, "Bilim ve Toplum" diye ters
veriyor!) "Ne yazk ki, Atatrk salt ilkokullarda kald; yazar buna bile katlanamyor" trnden
inemeleri dnda, zerdim benim bilim ad altnda aka propaganda yaptm savlamaktadr. Oysa,
benimki propagandaya kar bir yaz. Ben neyin propagandasn yapyormuum, anlayamadm.6
s
Sanatlnn yan sra iyi bir gazeteci diye de tannan Otyam'a telefonu ap, bunlar yazmadan nce
benim yazm okuyup okumadn sordum. Okumadn syleyince, bir kopyasn gnderdim. Bunun
zerine, 14 Ekim 1978 tarihli Cumhuriyet'te bir dzeltme notu yazd. Ama orada da "Atatrk "bilimsel
adan' grgra alnm gibi geldi bana" demekten kendini alamad.
6
30 Ekim 1978 tarihli Milliyet Sanat Dergisi'nde bu yazya da deinen Albay Kabacal ("Ekim Ay
Degileri: Ksr Dngden Kurtulmak," Say 295, s. 5), zerdim'in "Atatrk dnemiyle ilgili eletiriler
karsnda pek alngan" davrandn, "yanl bulduu grleri dzeltip dorular belirtecek yerde, ne
yazk ki sulamakla yetindii"ni ve "Atatrk'n eletirilemezliinin, adeta putlatrlmasnn savunucusu"
grndn sylemektedir. Bence de, Atatrk konusunda, "s" dan nce, daha ok "k" gerekiyor.
149
Mete Tuncay
Esemenli'nin (Atatrklk konusunda S. Demirel'in azndan B. Ecevit'e de atlan) Kemalist lk
dergisindeki yazs, Erker'e teekkrle "Mete Tuncay'a layk olduu dersin verilmesi gereklidir" demeden nce, "Acaba hangi devrim demokratik kurallara gre yaplmtr" sorusunu soruyor.
Grkan'n Toplum ve Bilim'deki -benim yazmdan uzun- yantnn ise, u satrlar okuyanlarca
okunduunu varsayyorum.
Ben, "Atatrk'e Nasl Bakmak" balkl yazmda, birtakm olgular sraladm. Eletirilerden hibiri bu
olgularn yanllna deinmemekle; hepsi, benim bunlara dayanarak vardm yarglara ya da
bunlardan kartlabilecek (ama ounu benim kartmadm ve benimsemediim) sonulara
taklmaktadr. Yine de birka noktaya dokunmak istiyorum.
Atatrk'n 1921 sonlarnda Meclis'teki bir sylevinde Rousseau ile Montesquieu'y kartrmasn,
Fransz Devrimi'ni hazrladklar sylenilen dnrleri doru olarak tanmadna rnek gstermitim.
Erker de, Grkan da buna iddetle kar kyorlar. Erker, Atatrk "Cumhuriyet Erdemliktir" demitir,
diyor; "Locke'u okumasayd, bu zdeyii syleyebilir miydi? Atatrk zgrlk, erkinliki okulun ba
Locke'u da, onu izleyen Hume'u da, Montesquieu'y de, Voltare'i de en azndan J.J.Rousseau'yu
tand, bildii lde biliyordu." Grkan'a gre de, "Atatrk'n 1789 Fransz htillini en azndan ok
iyi incelemi bir kii hviyetine sahip bulunduu bir gerek"tir; bunun kant, "ankaya'da Atatrk'n
eski kknn kitaplnda Rousseau'ya ilikin yaptlarn Franszca basklarnda bizzat Atatrk
tarafndan yaplm kmalar, konulmu notlar"dr.
Ben, Atatrk Rousseau'yu okumamtr demedim -kendisi o-kuduunu sylyor. Erker'in dedii gibi,
Locke'u, Hume'u okuduunu ise, hi sanmam. (Kald ki, "Cumhuriyet Fazilettir" sz Locke'tan deil,
Rousseau'dan gelmektedir!) Atatrk'n an-kaya'daki zel ktphanesinde bir tek Rousseau vardr:
Eski harflerle, 1913 tarihli bir Mukavele-i timaiyye evirisi. Yaymlanm olan katalogla, bu kitabn baz
sayfalarnda "notlar ve iaretler" bulunduu kaytl (sra no. 451), Fakat, Mill Ktp150

hane'nin eski genel mdr Dr. Mjgn Cumbur, nsz'nde "Katalogun hazrlanmas srasnda Sayn
Prof. Afet nan iaretlerin ksmen kendisinin olduunu sylemilerdir" diyor. Onuncu Yl Sylevinin
Atatrk'n kendi elinden diye posterleri baslan yazmalarnn bile, onun elyazs ile olmad ortaya
kal (bu konuda. Hasan Rza Soyak'n Yap ve Kredi Bankas'nca yaymlanan anlarna baknz), byle
bir kanta, korkarm gvenilemez.
Erker, daha ileri gidip, Rousseau'nun Kuvvetler Birli'ni savunmad sylyor ve herhalde
rencilerime de bu gibi yanl eyler retiyorumdur diye, beni fakltemin dekanna, niversitemin
rektrne ikayet ediyor. Bu samala "Kargalar da gld m bilemem?" diye ekliyor. Kargalara
karmam, ama benim bildiim u ki: Rousseau'da yasama, yrtme ve yarglama ilevlerini ayr ayr
organlar kullanacak olsa da (Locke'un ve Montesquieu'nn tersine, Atatrk'n 1921 'de savunduu
gibi), halk egemenliinin blnmezlii inancndan tr, btn bunlar o egemenlie tmyle uyruktur
ve kuvvetler arasnda bir ayrlk ya da denge olmas sz konusu bile deildir. Atatrk'n szleri
ortadayken, bu yazar "doru tanmad"ndan baka ne syleyebilirim?
Yazmn bir yerinde "1930'daki Serbest Cumhuriyet Frkas oyunu..." dediim iin, Grkan bana
zntlerini bildiriyor. "Atatrk hibir zaman oyun adam olmamtr... Eer o deneme bir oyun idiyse,
bugn tank olduumuz particilik tertip ve dzenlerini niteleyecek hangi szc kullanacaz?" diyor.
Devrimci Em. Generalimizin duygularn incittiime zgnm, gerekten. Ama ben, Atatrk'n
"dalavereci" olduunu sylemedim. Bugnk siyasal partilerimizin ne gibi oyunlar yaptklaryla da
ilgilenmiyorum -kendisi, o bahtsz Birlik Partisi denemesinden tr, bunlar yakndan bilebilir. Yine de,
onun "nabz ve zemin yoklama amacna ynelik zorunlu bir deneme" diye nitelendirdii Serbest Frka
giriimine pekla "oyun" denebilecei kansndaym. u sralar bir gazetede tefrika edilen, SCF Reisi
"Fethi Okyar'n Kendi Elyazs ile Hat151
Mele Tuncay
ralar"ndan aadaki satrlarda anlatlan pazarla baka ne ad verilebilir ki?
"[Gazi] 'Size 40-50 arkada veririm. imdilik onlarla ie balarsnz. Gelecek seimlerde ona yakn
mebusu frkanz namna temin ederim Gelecek seimlerde ne kadar mebus istersiniz' dedi. Bu suale
cevap olarak:
'-Frkann ciddiyetle igrmesi ve btn encmenlerle riyaset divannda temsil edilebilmesi iin
bugnk milletvekili saysnn te birine yakn olmas iin 120 mebus olmaldr' dedim.
smet Paa bu istee itiraz etti:
'- Yok, elliden fazla mebus veremeyiz" dedi. Gazinin mdahalesiyle 70 milletvekilinin yeni frkaya
verilmesine rza gsterdi."
("Serbest Frka Olay", Tercman, li Aralk 1978)
Atatrk'n pek yakn arkada Nuri Conker'i ktib-i umum yaptrd, hatta kendi kz kardei Makbule
Atadan' vb. ye yazdrd Serbest Cumhuriyet Frkas stnde daha ok durmak niyetinde deilim.
Ancak, btn bu Atatrk tartmasnda bence en nemli nokta olan demokrasi-diktatrlk sorununa bir
kez daha eilmek istiyorum. Grkan yantnda, "Bir htill Anayasas olan 1924 Anayasasna gre
kurulmu ve kanlmaz zorunluluklar nedeniyle otoriter hviyet alm bir Devlet dzeninde, Partinin tek
olmasndan tutunuz da, milletvekillerinin seilmesinde merkez bir istencin egemenliine, eitim ve
kltrn, yeni kurulan devleti ve rejimi halka kabul ettirici ve sndrc propaganda amalar ile
kullanlmasna ve bu arada Basn'm gdml faaliyet gstermesine kadar, gerek Demokrasi ile badatrlmas zor zellikleri" o gnn koullarnda savunmamaya olanak bulunamayaca kansnda.
Ama, yeni ynetimi halka kabul ettirme, sevdirme ve sndrma denince, sanki Ankara Hkmeti bir
darbe ya da igal sonucu Trkiye halknn stne gelmi olmuyor mu? Oysa, anti-demokratik yneli
baladnda, Trkiye'de be yldr halkn kabul ettii, scaklkla benimsedii, kendisinin sayd bir
ynetim vard. Cumhuriyet'in
152

ilnndan Takrir-i Skn Kanunu'na dein, bundan yava yava, ondan sonraysa koar admlarla
uzaklald. 1925 ncesinde, Grkan'n deyimiyle "yepyeni ve tam bamsz bir devlet (gerekte ne
kadar yeni ve bamsz olabilmise) hayli demokratik bir biimde kurulmutu. Dolaysyla, bu gereke,
1925'ten itibaren younlaan dikta ynetimini temellendirmek iin kullanlamaz. O ynetimin olsa olsa,
giyim, kuam, hukuk, yaz, eitim vb. alanlardaki dzeltimlerin uygulanmaya zorlandklar hzla
gerekletirilmeleri bakmndan gerekli olduu ileri srlebilir. Toplumsal yaamda kestirme sanlan
ou yollarn gerekte yle olmadklarna, toplumun evrimle sreci iinde, zellikle bu gibi st yap
deiikliklerinin, ancak maddi temeldeki gelimelerin elverdii lde olanak kazandklarna, tarih
tanktr.
Bizim tek-parti dnemi boyunca, toprak reformu gibi altyap deiiklikleri yaplamad iin eksik kalm
burjuva devrimimizin geni halk kitlelerine salad yararlar snrl olmutur. Ama bunlar elde
edebilmek iin, burjuva devriminin siyasal ideolojisinden, yani demokrasiden verilen dnler nemli
zararlar yaratmtr. En baarl bir ileriye atlm rnei olarak, Mecelle yerine svire Meden
Kanunu'nun iktisabnn toplumumuza kazandrdklar (eer bunun zorunlu fiyat o idiyse) bir eyrek
yzyl boyunca halk kamu ynetimine katlmaktan alkoyup keyf bir biimde gdmleyerek yol
atmz aclardan daha m byk olmutur, acaba?
Kendimi bir "demokrasi fetizmi"ne kaptrdm sanmyorum; fakat tepeden inmeci Jakobencile
kar, halkl temel bir deer olarak benimsemekte de utanlacak bir yan gremiyorum, dorusu.
Hele, demokrasiden zveride bulunmak iin ileri srlen gerekler amalarla tutarszca; o yoldan
saland sanlan yararlar geni lde hayalyse; en nemlisi, bugn de kimilerine pek ekici gelen,
yakn gemite "disiplinli" ve "ilerici" bir altn a yaand efsanesini srdrmek, sahici birtakm sakncalar tayordu...
1981'de Atatrk'n 100. Doum Yln kutlayacaz. Bu kutlamalarn grkemli bir biimde olmas iin
imdiden hazr153
Mete Tuncay
lklar yapldn okuyor ve iitiyoruz. Bunlarn, Cumhuriyetin 50. Yldnmndeki gibi anlamsz
savurganlklara yol aacandan korkuyorum. Atatrk'n kiiliiyle ilgili olarak, Hagiographia (ar
vgl ermi ykleri) trnden yazn alabildiine oaltmak yerine, onun yaad ve yourduu
dnemin toplumsal tarihini nesnel bir biimde aratrp ortaya koymak, bence, onun ansna
sunabileceimiz en uygun armaan olur.
* Toplum ve Bilimin geen saysnda lhan Tekeli ile Gencay aylan'n kitap uzunluundaki ortak
yazlar, "Trkiye'de Halklk deolojisinin Evrimi"ni ok yararlanarak okudum. Yalnz, bir yanllarna
deinmek istiyorum. "Ordular daha zmir'e ulamadan, Mustafa Kemal 7 Eyll 1922'de yaynlad bir
beyannamede ... 'Halklk esas zerine mstenit Halk Frkas'n kuracan sylemitir, diyorlar (s. 7172). Gnderme yaptklar kaynak da, Fahir Giritolu'nun CHP stne iki ciltlik yapt. Gerekten o
kitapta bu beyannamenin 7 Eyll 1922 olarak verilmitir; yani Atatrk'n Byk Taarruzu
balamasndan iki hafta sonra ve zmir'e girmesinden iki gn nce! Savan ta gbeinde byle ey
olur mu? Dorusu, 6 Aralk 1922'dir, yani aktarlan yanl tarihten tam ay sonra- arada, Mudanya
Brakmas yaplacak, saltanat kaldrlacak vb. (Doru tarihi Atatrk Nutuk'ta da syler: son bas., s.
718. Beyanname metni, Atatrk'n Sylev ve Demeleri, cilt H'ye, 7 Kanunuevvel 1338 tarihi
Hakimiyet-i Milliye'den alnmtr.)
Deerli arkadalarmn bu kk yanlgs, bizde, olgular tek tek dorulamadan, ikinci elden bilgiye
tarih stne zmleme yapmann salkl olamayaca yolunda, teden beri savunduum bir gr
destekliyor.
154
kna (nandrma) Yerine Tecebbr (Zorlama)*
Milli Mcadele'nin balangcndan Cumhuriyet'in ilanna kadar, halk arasnda ulusu bir tutunum
(cohesion) bilincinin yaygn olmamas nedeniyle, slm dayanmadan yararlanlmt. Hatta "dinin
siyasete let edilmesi" yolunda, Osmanl dnemine oranla daha da ileriye gidilmiti.
Cumhuriyet'in ilk drt aynda, halifelik de devam etti. Ancak 1924 Martnn balarnda, hilafet kaldrlp
hanedan yeleri yurtdna srlrken, (medreseler ve eriat mahkemeleri gibi) eitim ve yargdaki din
kurumlar da yasakland. Ama, 1924 Ana-yasas'nn 1928 Nisannda yaplan deiikliklerine dein, "Trkiye devletinin dini, din-i slmdr" hkm korundu.
Niyazi Berkes'in "kutsallam gelenein boyunduruundan kurtulma" diye tanmlayarak adalama
ile zdeletirdii "laikleme" admlar, bu ilkenin 1937'de Alt Ok iinde Anayasaya girmesine kadar
devam etmitir. Bu admlarn balcalar yle sralanabilir:
1925 balarndaki eyh Said Ayaklanmas zerine karlan Takrir-i Skn Kanunu'nun (ve stikll
Mahkemelerinin) yaratt buyurgan hava altnda yaplan apka ve giyim kuam devrimleri; "tekke ve
zaviyelerle trbelerin eddi", dolaysyla tarikatlarn yasaklanmas. Ayn yln sonlarnda, hicri ve
muaddel rum takvimler yerine, Milat balangl uluslararas takvimin ve alafranga saatin kabul (yani
1341, 1925 oldu; "gn" de gnein batmasndan balatlmak yerine, kkenleri Roma hukukuna kadar
giden bir uylamla geceyarsndan balatld.)
1926 ylnda, benim "eviri yasalarla hukuk devrimi" dediim ey yapld. Aslnda, 19. yzyl ortalarnda
balayan Bat yasalarn benimseme hareketi, birok alanda eriat yasalar yrrlkte
Modern Trkiye 'de Siyas Dnce: Cilt 3: Kemalizm, cd. A. nse!, (letiim Yay., istanbul, 200!), ss.
92-96.
155
Mete Tuncay
kald iin bir ikililk yaratmt. Cumhuriyet'teyse, aile, borlar vb. konularndaki dinsel hkmler
kaldrlarak reception tamamland; Kta Avrupa hukuku yalnz bana hkmferma oldu.
1928 Maysnda "beynelmilel erkam" (Arap rakamlarnn Ba-t'da kabul edilen biimleri) alnd; Kasmda
da Latin esasl 'Trk Alfabesi" kanunlatrld. Halka yeni harfleri retmek iin, Millet Mektepleri
Tekilt kuruldu. 1931 ylnda, btn ller metrik sisteme uyarland. I935'te de pazar gn hafta
tatili olarak benimsendi.
Tark bin Zeyyad'n berya'ya karken geri dnlmesini imknsz klmak iin gemilerini yaktrmasna
benzer bir biimde, gemile ilikilerin kopartlmasn amalayan bu reformlarn arasnda, bence en
etkilisi "Yaz Devrimi" olmutur.
Yaz karakterlerinin, yani alfabenin dinlerle garip bir ilikisi vardr. Tarihte birtakm halklar, yeni bir dini
kabul ettikleri ya da dinlerini koruyarak anadillerini deitirdikleri durumlarda, o dinin kutsal metinlerini
geleneksel ya da edinilmi dillerine evirmeye raz olsalar bile, metinlerin yazl olduklar zgn alfabeyi
kullanmaya devam etmilerdir. [Eski Msr'n resim-yazsna hieroglif (kutsal oymalar) denildiini
unutmayalm. Bu terim, 'Tanr'nn (el) yazs" diye de dnlebilir!] "Tlsm" gibi kavramlarla
bavurmadan anlalmas ve zmlenmesi zor olacak sz konusu srara birok rnek gsterilebilir.
Ortodoks Hristiyanl benimsemi Trk kkenli insanlar m olduklar, yoksa Elen(lemi) bir halk iken
Trke'yi mi zmsedikleri bilinmeyen Karamanl Rumlar, kiliselerinde "sa Mesih'in namaz'n pekl
Trke eda ederlerken, btn yaamlarnda Yunan alfabesini kullanmay srdrmlerdir. 20. yzyln
balarnda hl Yunan ve Ermeni harfleriyle baslm Trke nciller vardr. Bizim tam tersimize,
yeniden varolma ideolojisini kopu yerine sreklilie dayandrmak isteyen srail devleti 1949 ylnda
kurulurken, o vakte kadar sinagoglarn dnda kullanlmayan bran alfabesi (o dille birlikte)
canlandrlmtr.
156

Din-Dil ilikisi asndan Hristiyanlkla Mslmanlk (ve Yahudilik) arasnda byk bir fark vardr: "Eski
Ahid"in Yahudiler tarafndan branice olarak srdrlegelmesine karlk; birok blm herhalde
Aram ya da bran dillerinde yazlm olan "Yeni Ahid", Hristiyanln zaten Yunanlam bir Yahudilik
olduu" grne dorularcasna, en banda ya Yunancaya evrilmi ya da kimi blmleri Yunanca
kaleme alnmtr. Daha sonra Aziz Hieronymus'un yapt Latince Vulgata evirisi Katolik dnyasnda
resm metin olarak benimsenmi, Refor-masyon'da ise eitli ulusal dillere yaplan evirileri Protestan
kiliselerinde kullanlmaya balanmtr. Bu kutsal kitaplarn Tanr buyruklarn ierdii kabul edilmekle
birlikte, Kuran- Kerim iin inanld gibi "Kelmullah" olduklar anlay yoktur. Dolaysyla, Kuran'n
Arapa'dan baka dillere "mealen" evrilmesine raz olunsa bile, ibadette Arapa zgn metnin
kullanlmasnda ve din hizmetleri bata, btn aydn mminlerin bu dili renmesinde srar edilmitir.
Osmanlca'nn yazlmasnda yararlanlan Arap harflerinin "slah" edilerek Trke'ye uyarlanmas
ynnde en az yarm asrdr neriler yaplyordu. Namk Kemal bu fikre kar km ve (Menemenli
zade Rfat Bey'e 8 Austos 1878 tarihli bir mektubunda) "yaznn slah iin Latin harflerini bizim lisana
almak, Frenk elbisesi giymeyi mlkn slahna medar olur zannetmek kabilindedir" demiti. Enver
Paa'nn Birinci Dnya Sava yllarnda "huruf-u munfasla" denilen biimde Arap harflerinin bititirilmek yerine ayr ayr kullanlmasn salamak iin bir giriimde bulunduu, ama bu reformun sava
ertesine brakld bilinmektedir. Cumhuriyet'in ilanndan sonra, 1926'da Bak'de toplanan bir
kongredeyse o zamana kadar Trkelerini Arap harfleriyle yazan Sovyet halklar Latin harflerine
gemek kararn alrlarken, Fuat Kprl'nn bakanlndaki T. C. delegeleri ekimser kalmt.
Kald ki, Trklerin Arap harflerini gzel ve estetik (kaligrafk) olarak yazmakta, vndkleri zel bir
becerileri vard. "Kuran- Kerim Mekke'de nazil olmutur (Peygambere inmitir), Kahire'de
157
Mete Tuncay
tilvet edilmitir (usulne gre okunmutur), stanbul'da (en baarl hsn- hatla) yazlmtr" szn
hatrlatmak gerekir.
Yaz Devrimi, simgesel nemi bakmndan belki apka Devrimi'yle karlatrlabilir. Fakat apka
giymeye ancak "Frenk mukallitlii" (yknmecilii) diye kar klabilirken, alfabe deitirmek, bir
kuak iinde o zamana kadar yazlm btn yaptlar okunmaz/anlalmaz hale sokmutur. Bu,
dnlebilecek en kktenci kltr deitirme giriimiydi. nk slm dininin de, ykseltilmek istenen
Trk milliyetilii nda yeniden biimlendirilmesini ima ediyordu.
Yaz Devrimi'ni, Cumhuriyet'in ilk on ylnda dil stnden denenen "slmiyeti Trkletirme" hareketleri
balamnda deerlendirmek gerekir. nce, 1926 ilkbaharnda Trke'yle namaz kldrma denemeleri
yaplm, drt yl sonra lahiyat Fakltesi evresindeki bir grup "modernist" slamcdan oluan bir kurul
"reformasyon" nerileri hazrlamtr. 1932 balarnda da (Ramazan ay iinde), Trke Kuran tutar m,
tutmaz m diye aratrlmtr. [Bu son konuda ayrntl bir inceleme iin bkz. Dcane Cndiolu, Trke
Kuran ve Cumhuriyet deolojsi, (stanbul: 1998).] badette Trke Kuran'n zorlanmasndan o dnem
vazgeilmekle birlikte, ayn yln sonlarndan 1950'deki Demokrat Parti iktidarna kadar, Ezan ve Kmet
Trke okunmutur. Trke Kuran konusu, 20. yzyln sonunda baz evrelerce yeniden savunulan bir
dava oldu.
19. yzylda Osmanl adalamaclar arasnda ortaya kan, genel olarak dinin, bizim zelimize de
slmiyetin "mani-i terakki" (ilerlemeye engel) olduu fikri, Cumhuriyet'in kurulu yllarnda da devam
etmitir. Pozitiviste bir "bilime inanma" tutumuyla iki yoldan birini semek gerekiyordu. Kemalist
hkim dnceye gre, Bat'da Lutherci Protestan Reformasyonu kutsal kitab ulusal dillere evirince
Hristiyanlk adalk yoluna girmiti. Biz de onun gibi yapabilirdik. teki yol, Sovyet Dev-rimi'nin
yapt gibi, aka dine kar kmakt. Sanyorum, kamu gvenlii asndan, sradan halkn dindar
kalmasnn daha istenilir olduu dnld. Onun iin, ncelikle slm Re158

formasyonu projesi stnde duruldu. Bu yalnzca bir dil ve yaz sorunu deildi; ibadet dzeninin de
deitirilmesi, rnein secde etmek yerine, camilere oturacak sralar konulmas, mzikli ayinler
yaplmas vb. nerildi. Kuran'n Trke'ye evrilip ibadette Arapa zgn metnin yerine bunun
kullanlmas fikri yaygn bir honutsuzluk yaratnca, zamann ve zeminin henz uygun olmad
gerekesiyle slm reformasyonu dncesi rafa kaldrld.
Trkiye'de hibir zaman, dine Sovyetler'deki kadar aka kar klmam olmakla birlikte
[unutmayalm ki, orada Moskova'nn bir katedrali bsbtn yklm, Leningrad'n Kazan katedrali ise
Tanr-tanmazlk mzesi yaplmt!], zellikle Cumhuriyetin ilk on ylnda, slm konusunda inanlmas
g boyutlara varan bir "mbaltszhk" (diyelim, umursamazlk) gsterilmitir. rnein, bir ara
Sultanahmet Camii'nin resim galerisi yaplmas nerilecek kadar ileriye gidilmiti.
" Cemal Reit Rey anlatyor: "1926 Austosunda maarif vekili [Mustafa] Necati Bey bir Sanayi-i Nefise
[Gzel Sanatlar] Encmeni toplamt. Bu encmene beni de davet etti. te o encmende alnan
kararla mekteplerden Alaturka mzik tedrisat kaldrld. Byle isabetli kararlarn yannda fazla
cretkranelerinin de alnmasna ramak kaldna ahit oldum. Bu encmenimizin reisi rahmetli Namk
smail Yegenolu] ile rahmetli all brahim, Necati Beye bir dileke sundular. Bu dilekede ressamlarn
eserlerini tehir edecek bir galeriden mahrum bulunduu belirtiliyor ve hkmetten bu i iin bir mahal
isteniyordu. stenilen mahal neydi biliyor musunuz? Sultan Ahmet Camii. Ancak ilave ediliyordu ki,
camide yukardan gelen n az oluu resimlerin en iyi erait altnda tehirine mani idi. Bunun iin
kubbede delikler almas teklif edilmiti. Necati Bey muvafakatini vermek zere iken, rahmetli Mimar
Kemalettin Beyin prhddet yerinden kalkarak syledii szlerden sonra bu karardan vazgeildi."
Yazarn muhtemelen Cumhuriyet gazetesinde km olan "Atatrk ve Mzik" balkl makalesinin tm
u kaynakta aktarlmtr: Atatrk Devrimleri deolojisinin Trk Mzik Kltrne Dorudan ve Dolayl
Etkileri (istanbul: Boazii niversitesi Trk Mzii Kulb Yaynlar, 1980), S. 142-45.
159
Mete Tuncay
Bence asl endie edilen, bu tr dzeltimlere dinin ve din adamlarnn g kazanmalar ve laik iktidara
rakip bir yetke merkezi oluturmalar ihtimaliydi.
Dinin her yerde ve her zaman toplum yelerinin dnya grlerini zellikle eitim stnden
kalplayageldii bilinmektedir. Bizde, Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde mhendislik ve tp
okullarndan itibaren geleneksel medrese ve tekkelere rakip bir dnyev eitime ynelme balamt.
Hatta, uygulamaya dnk bu (amel) bilgi dallarna, dinbilgisiyle zde olan "ilim" yerine, "fen"
deniyordu. Nitekim, yeni kurulan Osmanl niversitesine de, fenlerevi anlamndaki "Darlfnun" ad
verilmiti. (Rusya'da Byk Petro'nun akademisi kurulurken, bilim yerme, tauk szcnn
kullanlmasnda da benzer kayglar rol oynamtr.)
Sultan II. Abdlhamit'in 1876 Anayasas'n "talik" etme (askya alma) gerekesi, merutiyet iyi ve
ada bir ey olmakla birlikte, halkn anayasal ynetime henz hazr bulunmad, eitilerek
adala hazrlanmas gerektiiydi. Bu tan ve saaltma ynteminin, kamusal yaammzda bugne
dein geldiini sylemek abartma olmaz.
Ne var ki, Cumhuryet'in ilk dneminde benimsenen eitim anlay, bilgi aktarmnn yan sra eletirel
ve yaratc dnmeyi amalamam, yaplan devrimlerin iselletirilmesi ve yaylmas iin bir rejim
propagandas arac olarak kullanlmak istenmitir.
Trkiye Cumhuriyeti'nin adalama projesi, akla ve bilime besledii inan bakmndan, Tanzimat ve
Merutiyet dnemlerinin (yani 1839-1918 yllarnn) devam niteliindeydi. u farkla ki, o dnemlerin
sakngan ve uzlamac tutumuna karlk, Cumhuriyetiler daha gz kara davranyorlard. Osmanl
uzlamaclnn "telifi" (eklektik, hatta senkretik) olduu, iinde elikiler barndrd dorudur. Fakat,
"uzlama" ada liberal demokrasi kltrnn nemli bir esidir. Erken Cumhuriyet'in ynetici
sekinleri, kendi dorularndan ok emindiler. Bunlar topluma kabul ettirmek iin, geleneklerle
uzlamay dn160

myorlar, halk ynlarn laik eitim yoluyla "irad" ve "ik-na" etmeyi amalyorlard.
Atatrk'n Cumhuriyet'in ilanndan yedi ay nce, Konya'daki Trk Oca'nda yapt bir konumada,
aydnlara yol gstermek iin kulland bu terimler (ve ayn aydnlar sulayan kartlar: "tahakkm""tecebbr"-"istibdat"), slm din-biliminden dn alnm kavramlar yanstmaktadr. Ben, bu
konumann baz blmlerini, TC'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas 1923-31 (stanbul: Tarih Vakf
Yurt Yay., 1999, 3. bas.) kitabmda (s. 219'da), Gazi Paann o zamanki halklk anlayn gstermek
iin alntlamtm. Gazi, burada slmiyetin "akl ve tabi din" {rational and natura! religion) olduunu,
ama "ciddi ve hakiki ulema" dndaki din adamlarnn yalnz onun kiisel inanlarna deil, "millet'in
yaam ve karlarna aykr tutumlar nedeniyle "tepelenmeleri" gerektiini savunuyordu. Daha sonra
da, "avam" ile "mnevvern" zihniyetleri arasndaki uyumsuzluktan yaknyordu: "Snf- mnevver
telkinle, radla kitle-i ekseriyeti kendi maksadna gre iknaa muvaffak olamaynca, baka vastalarla
tevessl eder. Halka tahakkm ve tecebbre balar, halk istibdatta bulundurmaya kalkar."
Kamusal alanda, doru'nun, iyi'nin, yararl'nn ne olduunu, (dini ya da ideolojisi yoluyla) bilen bir
kimsenin, halka uzlamaya, onlara dayanmaya ihtiyac yoktur. Hatta doruyu bilenin, onu topluma
zorlamasnn ahlak bir dev olduu bile sylenebilir. Atatrk'n 1923 Martnda, aydnlar sradan halk
kendi dorularna inandrmaya armas, zorlamann uygulamada ie yaramamasndan trdr. Ama,
uyum salama ynnde sonu alabilmek iin geleneklerle uzlamay, yerleik inanlara "tavizler"
(dnler) vermeyi aklna getirmemektedir.
Pekiyi, Cumhuriyet devrimleri hi yaplmasalar daha m iyi olurdu? Buna "evet" demek, elbette
olanakszdr. Kurumsal bir olaslk, 1920'lerdeki ve 30'lardaki Jakoben adalamln daha sonraki
yllarda da srdrlmesiydi. Bu yolu kapatan i ve d nedenleri hep biliyoruz. Fakat farzmuhal onlar
olmasalar da, gerekletirilebilecek sonu, ne tr bir "adalk" olacakt?
161
Mele Tuncay
Bence asl endie edilen, bu tr dzeltimlere dinin ve din adamlarnn g kazanmalar ve laik iktidara
rakip br yetke merkezi oluturmalar ihtimaliydi.
Dinin her yerde ve her zaman toplum yelerinin dnya grlerini zellikle eitim stnden
kalplayageldii bilinmektedir. Bizde, Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde mhendislik ve tp
okullarndan itibaren geleneksel medrese ve tekkelere rakip bir dnyev eitime ynelme balamt.
Hatta, uygulamaya dnk bu (amel) bilgi dallarna, dinbilgisiyle zde olan "ilim" yerine, "fen"
deniyordu. Nitekim, yeni kurulan Osmanl niversitesine de, fenlerevi anlamndaki "Darlfnun" ad
verilmiti. (Rusya'da Byk Petro'nun akademisi kurulurken, bilim yerine, nauk szcnn
kullanlmasnda da benzer kayglar rol oynamtr.)
Sultan II. Abdlhamit'in 1876 Anayasas'n "talik" etme (askya alma) gerekesi, merutiyet iyi ve
ada bir ey olmakla birlikte, halkn anayasal ynetime henz hazr bulunmad, eitilerek
adala hazrlanmas gerektiiydi. Bu tan ve saaltma ynteminin, kamusal yaammzda bugne
dein geldiini sylemek abartma olmaz.
Ne var ki, Cumhuriyet'in ilk dneminde benimsenen eitim anlay, bilgi aktarmnn yan sra eletirel
ve yaratc dnmeyi amalamam, yaplan devrimlerin iselletirilmesi ve yaylmas iin bir rejim
propagandas arac olarak kullanlmak istenmitir,
Trkiye Cumhuriyeti'nin adalama projesi, akla ve bilime besledii inan bakmndan, Tanzimat ve
Merutiyet dnemlerinin (yani 1839-1918 yllarnn) devam niteliindeydi. u farkla ki, o dnemlerin
sakngan ve uzlamac tutumuna karlk, Cumhuriyetiler daha gz kara davranyorlard. Osmanl
uzlamaclnn "telif" (eklektik, hatta senkretik) olduu, iinde elikiler barndrd dorudur. Fakat,
"uzlama" ada liberal demokrasi kltrnn nemli bir esidir. Erken Cumhuriyet'in ynetici
sekinleri, kendi dorularndan ok emindiler. Bunlar topluma kabul ettirmek iin, geleneklerle
uzlamay dn160
Eletirel Tarih Yanlan

myorlar, halk ynlarn laik eitim yoluyla "irad" ve "ik-na" etmeyi amalyorlard.
Atatrk'n Cumhuriyet'in ilanndan yedi ay nce, Konya'daki Trk Oca'nda yapt bir konumada,
aydnlara yol gstermek iin kulland bu terimler (ve ayn aydnlar sulayan kartlar: "tahakkm""tecebbr"-"istibdat"), slm din-biliminden dn alnm kavramlan yanstmaktadr. Ben, bu
konumann baz blmlerini, TC 'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas 1923-31 (stanbul: Tanh Vakf
Yurt Yay., 1999, 3. bas.) kitabmda (s. 219'da), Gazi Paann o zamanki halklk anlayn gstermek
iin alntlamtm. Gazi, burada slmyetin "akl ve tabi din" (rational and natura! religion) olduunu,
ama "ciddi ve hakiki ulema" dndaki din adamlarnn yalnz onun kiisel inanlarna deil, "millet"in
yaam ve karlarna aykr tutumlar nedeniyle "tepelenmeleri" gerektiini savunuyordu. Daha sonra
da, "avam" ile "mnevvern" zihniyetleri arasndaki uyumsuzluktan yaknyordu: "Snf- mnevver
telkinle, iradla kitle-i ekseriyeti kendi maksadna gre ikaa muvaffak olamaynca, baka vastalarla
tevessl eder. Halka tahakkm ve tecebbre balar, halk istibdatta bulundurmaya kalkar."
Kamusal alanda, doru'nun, iyi'nin, yararl'nn ne olduunu, (dini ya da ideolojisi yoluyla) bilen bir
kimsenin, halka uzlamaya, onlara dayanmaya ihtiyac yoktur. Hatta doruyu bilenin, onu topluma
zorlamasnn ahlak bir dev olduu bile sylenebilir. Atatrk'n 1923 Martnda, aydnlar sradan halk
kendi dorularna inandrmaya armas, zorlamann uygulamada ie yaramamasndan trdr. Ama,
uyum salama ynnde sonu alabilmek iin geleneklerle uzlamay, yerleik inanlara "tavizler"
(dnler) vermeyi aklna getirmemektedir.
Pekiyi, Cumhuriyet devrimleri hi yaplmasalar daha m iyi olurdu? Buna "evet" demek, elbette
olanakszdr. Kurumsal bir olaslk, 1920'lerdeki ve 30'lardaki Jakoben adalamln daha sonraki
yllarda da srdrlmesiydi. Bu yolu kapatan i ve d nedenleri hep biliyoruz. Fakat farzmuhal onlar
olmasalar da, gerekletirilebilecek sonu, ne tr bir "adalk" olacakt?
161
Mete Tuncay
Belki biimsel olarak ileri lkelere benzeyen, ama znde acllktan uzak, zgrlklerden, insan
haklarndan, demokrasiden yoksun bir yaay. Ya da daha yava, sindire sindre, halkn katlmyla,
onun istedii ynde yrmek. Halk ounluunun uzun dnemde yanl bir yolda srar etmeyecei,
slm bir kabul olduktan baka, demokrasinin de temel varsaymlarndandr.
Mesele, merutiyeti ya da demokrasiyi, halk onlar yaamaya hazr hale geldikten sonra tad karlacak
rejimler diye dnmemek, sorunlarn stesinden gelmeye alrken bu ada siyasal ynetim
biimlerini uygulamaktr. Gemite yle yaplsayd, bugn byle olmazdk. Ama, rahmetli babamn
diline pelesenk ettii totolojiyle, "Olmu bir eyin olmam olmasna imkn olmad gibi, olmam bir
eyin olmu olmasna imkn yoktur."
Sol Kemalizm'e Bakyor'dan [Bir Sylei] Mustafa Suphi ldrlmeseydi*
Kemalizm, adalamay Batllama diye anlayan, Osmanl mparatorluu'nda en azndan
Tanzimat'tan beri oluan ada-lamac akmn devam olarak, 20. yzyln ilk eyreinden itibaren
Fransz devrimindeki Jakoben, tepeden inmeci yntemlerle adalamay gerekletirmeye alan ve
bunu biimsel elere arlk vererek dnen bir harekettir. Esas itibariyle bir ekonomi politikas
yoktur. Toplumsal yenilii gerekletirmek iin de siyasal aralardan yararlanmay ummaktadr.
Kemalizm iin bunlar sylenebilir.
Balangtan itibaren Trkiye'deki sol hareketle Kemalistler arasndaki ilikilere bakarsak...

- Trkiye'de sol hareket de yine adalamac genel akmn iinde yer almaktadr. Bunu vurgulamak
gerekir. Solun ilk yllarnda, biraz abloncu da olsa, farkl bir gelime, adalama stratejisi vardr.
Ama geni lde, Kemalizm'in gerekletirmek istedii reformlarla solun adalamayla erimek
istedii noktalar akmaktadr. Bunun iin solun Cumhuriyet dneminde byk sknts oldu. Bir
taraftan, diyelim, altyapyla ilgilenerek toplumsal d-zeltimleri farkl bir ekonomik temele oturtmak
isterlerken, bir taraftan da sonunda erimek istedikleri baz durumlarn Kemalist reformlarla ortaya
ktn grnce, buna bir sempatiyle bakmak, iten ie sevin duymak durumunda kaldlar. Bir
taraftan kar kyor, bir taraftan da sonularn sevinle karlyorlard. Byle bir ikircikli durumda
kaldlar. Aslnda Kemalizm'i bir anda olumu bir ey deil, yllar boyunca ortaya kan, kendisini
tamamlayan bir dnce diye grrsek, balangta, mesela Trkiye'nin kapitalist-olmayan yolda bir
Kemalist iktidarla gelitirilebileceine dair solun umutlar vard. zellikle 1925 ncesinde gizli parti, yani
yasa162
Der. Levent Cinemre-Ruen akr, Sol Kemalizm'e Bakyor, (Metis Yay., stanbul), s. 15 vd.
163
Mete Tuncay
dla itilmi olan TKP de byle dnyordu. 1925'ten sonra ise partinin iinde byle dnmeye
devam eden insanlar dlandlar ve bunlar daha sonra giderek "Kadro" hareketini kurdular. Benim
Trkiye 'de Sol Akmlar adl kitabmda, daha sonra da doru bir sezgi olduuna inandm gr,
Kadrocular'n dnek olmadklar, dnenin TKP olduudur. Yani 25'ten nce onlar, Ankara'daki siyasal
iktidar ibirlii yaplabilecek, iine szarak bir eyler kotarlabilecek bir yap diye grlrken, 25'ten
sonra bundan vazgetiler. Bunun nedeni, her durumda bir miktar gr sahipleri arasndaki -diyelim.
evket Sreyya ile efik Hsn grubu arasndaki- kiisel ekimeye dayanr; fakat onun tesinde
Ankara hkmetinin de deitiini, yani 1925 ncesiyle sonrasnda en azndan tutumunda vurgu
farklar ortaya ktn teslim etmek gerekir. Yani deien sadece TKP deil, Ankara hkmetinin
kendisidir de. Baka bir ey, Trkiye'de milliyetilik ok yeni idi. Bugn nasl evremize baknca, Krt
arkadalarmzn, hatta solcu Krt arkadalarmzn nce Krt olduklarn gzlemliyorsak, bundan 70 yl
nce Trk sol hareketindeki insanlar da ou kere farknda olmadan, milliyeti idiler. Yani Trk
milliyetilii o kadar yeni ve cokun bir eydi ki, soldaki insanlara da damgasn vuruyordu. Bu da bir
ek faktr olarak, solun Kemalizm'e iyi gzlerle bakmas sonucunu douruyordu. Zaten yava yava
ortaya kyor ki, 1925 ncesinde Trkiye solu henz Sovyetler'le sk bir ilikiye girmedii dnemde,
Trkiye solunda ok daha zgr ve yaratc dnce vard. Bu da Kemalizm'le yahut n-Kema-lizm'le
ibirlii yaplabilecei duygusunun egemen olduu bir dneme denk geliyor. Fakat 1925'ten sonra TKP,
Trkiye iinde ok sktrlp da birok nderleri yurt dnda yaamak ve Komntem disiplinine ayak
uydurmak zorunda kalnca, artk yle eskisi gibi zgr ve eletirel bir ekilde Trkiye iin sol tahliller
yapmalar sona eriyor, Komintem'in karara balad klieleri Trkiye iin tekrarlamakla yetiniyorlar. Bu
dnemde bu sefer asl zerinde durmaya altmz sol-Kemalizm ilikisi bakmndan baka bir mesele
kyor: Kemalizm hi phe yok, ieride baskc bir siyasal rejim. Fakat d politikasnda Sovyet

dostluunu izliyor. O dnemdeki Komintem'in temel kaygs da (Sovyetler Birlii'nde o zaman yle
syleniyordu) "sosyalist anavatan"n karlarn her eyin stnde tutmakt. Dolaysyla solcular bir
yandan milliyetilikleri nedeniyle, bir yandan onlar da adalamay Batllama diye grp, Kemalist
reformlarn Batc rnlerine sevinmeleri nedeniyle, bir yandan da Kemalist hkmetin d politikada
Sovyet dostu olmas nedeniyle Kemalist rejime kar ok sakngan davrand -bu, bugn bir hayli
unutulmu durumdadr, ama 1930'lardaki Sovyet dostluu, mesela uluslararas konferanslarda
Trkiye'nin bir Sovyet uydusu gibi grnmesine yol aacak kadar ileriydi. Trk delegesi her toplantda
Sovyet delegesinin parmak kaldrmasna gre oy verirdi. Sonradan zannedildi ki, sadece 1950
sonrasnda Amerika'nn izleyicisi olduk, d politikada. Oysa 30'larda, Sovyet-ler'in izleyicisiydik. Byle
bir amaz vard. Sovyet dostluu nedeniyle, solcular ok ileri gidemiyorlard. Uluslararas Komnist
dergisini izlerseniz, mesela Bulgar komnistlerinin 1930'larda iktidarda olan partilere ve kiilere kar
ne kadar sert olduunu, Yunan komnistlerinin keza kendi lkelerinde iktidarda bulunanlara kar ne
kadar sert olduunu, buna karlk Trk komnistlerinin CHP iktidarna kar olduka sakngan
davrandn gzlemleyebilirsiniz. Ama tabi, bu tek tarafl bir akt. Kemalistler'in tek parti diktatrl
erevesi iinde herhangi bir muhalefete, bu arada da sol muhalefete, komnistlere kar da tahammlleri yoktu. Doan Avcolu sanyorum ki olduka abartyordu, "Atatrk dneminde hi kimse
solculuktan hapse girmedi," diye. Bu tamamen yanltr. Periyodik tevkifler var, zaten yeralt partisinin
yeleri bir avu. Her yakaladklarnda, CHF diktatrl komnistlerin canna okuyor. Durum buydu.
Mustafa Suphi'ye dnersek. O dnemde Kurtulu Sava'na dahil olma giriimleri, Anadolu'daki tm sol
evreleri bir araya getirme, toparlama, bir komnist ya da sol cephe oluturma abalar. Bunlarla
Kemalistler arasndaki ilikiler ve kavga; sonuta Mustafa Suphiler'in katledilmesiyle, sol cephenin datlmasyla sona eren kavga. yle bir ey sylemek mmkn m acaba? Geri siz Mustafa Suphi'yi
milli komnizmin en
164
165
Mele Tuncay
nemli temsilcilerinden biri sayyorsunuz, ama Suphi'nin o dnemde Anadolu 'da bir eyler
baarabileceini dnmek mmkn m acaba?
- Suphi konusu ok tartld. Bir kere Suphi'nin temelde bir milliyeti taraf olduunu her zaman
dndm. Mesela Mustafa Suphi mason. Ama masonlua bir itiraz var, masonluun enternasyonalizmine; "Milli masonluk olsa ne iyi olurdu," diye dnyor, Rusya'ya gitmezden nce. Ve
sola kar bir adam. "Artk sosyoloji var, bu iin ilmi sosyolojidir, sosyoloji varken sosyalizme ne gerek
var?" diye yazlar yazdn biliyoruz. Suphi Rusya'ya sndktan ve solcu olduktan sonra da, benim
anladm kadaryla, milliyetiliinden vazgememitir. Onun Baku Kongresi'nden sonra, yani TKP
bakan seildikten sonra, yine o kongrede genel sekreter seilen Ethem Nejat'la beraber Mustafa
Kemal Paa'ya gnderdikleri bir mektup, bence onun milliyetiliinin ne kadar cokulu ve gl olmaya
devam ettiini gsteriyor. yle sylyorlar: "Siz Ermenileri yendiniz, ama biz her yerde 'Anadolu'nun
dman Ermeniler, Ermenilik deil, Tanaklardr; ngiliz emperyalizminin aleti durumuna gelen Ermenistan Tanak hkmetidir,' dedik, siz de byle syleyin," diye bir tyo veriyor. Bu bir
enternasyonalist komnistin tavr deildir bence. Bu, milliyeti bir adamn tavrdr. Ve ben biraz fantezi
yaparak yle dnyorum, Suphi ve grubu bir tertibe, bence mahalli bir tertibe uramayp da o
tarihte Ankara'ya gele-bilselerd, -ben Suphiler'in ldrlmesinin Trabzon Valisi Deli Harnit ve ark
Cephesi komutan Kazm Karabekir arasnda, Ankara'dan bamsz bir ekilde kotarlm bir ey
olduunu dnyorum. Ankara nihayet kendisine gelen raporlara gre, bunlar hudut d edin, gerisin
geri gnderin diyor- bir kere o dnemde Mustafa Kemal'in solu bir araya getirmek iin kurdurduu
resm TKF'ye gireceklerini, ikincisi aralarndan belki tane bakan karacaklarn dnyorum. Bu
bakanlar da, muhtemelen tane yetenekli adam: Suphi'nin kendisi, Ethem Nejat ve Arap smail Hakk
olacakt. Bunlar doktoral, yurt dnda okumu ve ttihat olmayan, ttihatlar'a kar kiiler. Ankara
BMM tti-hatclar'n ok hakim olduu ve bu imajdan da rahatszlk duyan
166

bir yapdayd. Aralarnda bir tane ttihatlar'a kar adam vard, Rza Nur gelmiti, onu da hemen
bakan yaptlar, en mhim ilere getirdiler. nk Ankara, "bizimki bir ttihat hareketi deildir,"
imajn vermek istiyordu. Mustafa Kemal Paa'nn ar saylabilecek mektubunda artlar ok ak.
"Gelin, banda Hakk Behi'in olduu resmi frkaya katln, bunun dnda da faaliyet gstermeyin,"
diyor, onlar da geliyor. Bu, artlar kabul ettiklerini gsterir. Yani milliyetilik bir ortak payda olarak onlarn ibirlii yapmalarna yol aabilirdi? Tabii, o zaman TKP ne olurdu, o ayr bir fantezi konusu.
Resmi TKP'nin sadece insanlar kandrmak iin kurulmadn sylemek mmkn m?

- Evet, ben bunu her zaman syledim. "Resmi TKP bir muvazaa partisidir," denildi, durdu. Bu doru bir
ey deil. ttihatlar'n bir sol kanad vard ve resmi TKP'ye girenler yle artistlik yapacak adamlar
deil, sol adamlard. O zaman itenlikle inanyorlar. Mesela resmi TKP'nin bandaki genel sekreter
Hakk Behi, kendisine bu i teklif edildii zaman diyor ki, "kabul ediyorum, ama ben bir daha halkn
karsna baka bir sfatla kamam." Ve hakikaten de kmyor. ok merak ettiim eylerden biri, Hakk
Behi'in 40'larn ortalarna kadar yaad ve delirdii sylenir. Anlarda byle eyler var, ama 1921
bandan itibaren hi azn amad. Hakk Behi'in anlar falan var mdr? Elimizde Rauf Bey'e
gnderdii uzun bir mektup bulunuyor ve orada itenlii grlyor adamn. Bu sol ttihatlar ne kadar
solcu idiler, onu da ayrca dnmek lazm. Ama, halk szcyle simgelenen bir ey var. Halk Frkas
ad nereden geliyor? Halklk program, Halk zmresi -bu "halk" zerindeki vurgu, ttihat-Terakki'nin
1915-16 ylna kadar geri gtrlebilir, bir radikal kanadnn eseridir. Birtakm ekimeler olmakla
birlikte, Trk solcular genellikle bu kaynaktan ktlar.
Komintern'e o dnemde M. Suphiler 'in Trkiye 'ye bak alarna mdahale bulunduklar, onlar bir
ekilde ynlendirdikleri eklinde bir sorumluluk yklemek mmkn m? 1920-21 'de Avrupa 'da devrim
beklentisinin sona ermesi, olayn SSCB ile snrl
167
Mete Tuncay
kalacann anlalmas ve sosyalist anavatann savunulmasnn ne kmas zerine, hemen yan
balarnda gelien harekete komnistlerin nderlii asndan deil de, sadece bir hareketliliin
olmasn nemli bularak ve bunu kabul ederek yaklamalarnn dourduu bir sorumluluk?
- Ruslar Milli Mcadele'ye yardm etmek iin Trkler'in komnist olmas artn ileri srmediler.
Bizimkiler byle bir art olduunu sanp komnist olmay teklif ettiklerinde, "buna imkn da yok, gerek
de yok," dediler. Komintern'in baknda da bu deimedi. Trkiye'nin gelime artlarnda bir Sovyet
ynetimi olmasn beklemiyorlard. Ama Trkiye'de bir KP'ye de yaama hakk tanyan bir rejim
olmasn elbette istiyorlard. Radikal sol dncenin Trkiye'de ok yeni olduunun farkndaydlar ve
uzun dnemde bunun yaama, gelime ve arln koyma ansna sahip olmasn istiyorlard. Ama
Suphi konusunda ok fanteziler var. Mesela Kemal Tahir'e gre, Stalin -daha Stalin'den bahsetmek iin
ok erken ama- Sultan Galiyef gibi milliyeti Bolevik akmlar ieride tasfiye ederken, ayn dorultuda
olan M. Suphi'lerin tasfiyesini de Mustafa Kemal'e havale etmi. Yani byle bir fantezi dnce. Bu bir
kere tarihleri bakmndan anakroniktir, tutmaz. Daha nceki bir olay sonraki bir olayla kartrarak
aklama teebbsdr. Ama Suphi ve grubunun ldrld dnemde henz iler durulmu deildi.
Daha sonraki dnemlere geersek...

- 1925 ncesinde Trkiye'de Aydnlk diye bir aylk dergi kyor. Hatta Cumhuriyetin ilan arifesinde 1923'te- ve sonrasnda TKP Vazife diye gnlk bir gazete kartyor, ama mal sebeplerle yrtemiyor.
Aydnlk, Vazife gibi yaynlarda, solun yapt tahlilleri gryoruz. Bu tahliller ok aklbanda,
abloncu olmayan, Marksist terimleri Trkiye'nin zel koullarna gre uygulama abasnda
dnceler. 1925'ten sonra, bizim takip edebileceimiz byle bir yayn klliyat yok. Ben illegal yaynlar
bir miktar toplamaya altm. Bu yaynlardaki yazlarn pek ou da, dnyadaki sol hareketin
gelimesini anlatan eviri gibi eyler. Trkiye iin analiz yapan iki akm
168
hissetmek mmkn. Bir tanesi belki Hikmet Kvlcml'nn kiiliiyle zdeleen, Kemalizm'e bir tr
faizm diye bakan, bu konuda hayale kaplmayan bir akm. nk Kvlcml gerek 1925'te, gerekse
1929 zmir tevkifatndan sonra, Kemalist adalet mekanizmasnn sertliini kendi kiiliinde tatm. Ona
oranla tuzu daha kuru olanlar ise, Kadro kadar ileri gitmeseler bile, konumamzn banda saydm
faktrlerden biri veya tekini vurgulayarak, Sovyet dostluunu ya da devletilik vadisinde atlm baz
admlarn nemini vurgulayarak, bir eit milliyeti iftihar drtsyle, daha yumuak bakyorlar. Ama
dediim gibi bu illegal yaynlarn hepsi elimizde yok. Benim yllardr yapmaya altm ve nihayet
1925-36 dnemi iin bastrmaya hazrlandm kaynaklardan byle bir izlenim kyor. Trkiye'de Sol
Akmlar' 1908'den 25'e kadar getirmitim. kinci cilt 25^15 olacakt, o da ok yava ilerliyor, onun iin
onu da 1925-36, 36-45 olarak blmeye karar verdim. nk 1936'da uzun sre sylenmeyen, kabul
edilmeyen, bilenlerin de aklamadklar TKP'nin Komintern'den kartlmas, bir "separal" karar sz
konusudur. "Desantralzasyon" da denilen bir karar ile, 1936 ylnda TKP aa yukar sfra indirilmitir.
Yahut byle sylemek doru deil, bir ordunun bir "seferi", bir de "hazeri" kadrosu vardr, barta
iskelet haline getirilir. TKP de bir iskelet haline getirilmitir. Maalesef bu kararn metnini bulamadm,
ama baka birok deinmeden yle anlalyor ki, 1935'te yaplan son Komintern Kongresi'nde,
Komintern politikas bir viraj daha alp o vakte kadar "sosyal faistler" diye kfrettii sosyalistlerle bir
anti-faist cephe kurma karar alnca, bunun Trkiye'ye uyarlanmas da aa yukar yle olmutur:
Trkiye'de bir ciddi faizm tehlikesi yok ve zaten hkmet Sovyet dostu. "Onun iin siz hkmeti ii
haklaryla ilgili falan birtakm taleplerle sktrp durmayn, rahat brakn. Siz de, ne olur ne olmaz,
Trkiye'de bir faizm tehlikesi ortaya kmas ihtimaline kar yasal kurululara, basna, hatta CHP'ye
falan birey olarak katln, yayn yapn, uyanklk gsterin. Ama iktidarn ele geirilmesini amalayan
normal bir KP faaliyetinden vazgein."
169
Mete Tuncay
Sol hareketin bu dnemde rettii belgelerde durum nasl grnyor?
- Orak-eki'te kan baz yazlar var. Yasal olarak kyor, ama Takrir-i Skn'un ilk tatbikat srasnda
Orak-eki de kapatlyor. TKP, Krt isyann feodal, kar-devrimci bir isyan olarak gryor. "Ankara
hkmeti ise burjuva hkmetidir." Onun iin "yaasn burjuvazi kahrolsun feodalizm." Bu, Sovyet
hkmetinin tavrna da denk dyor. teki konularda da, mesela Komntern kongrelerinde
zaman zaman TKP'lilerin iktidara fazla yumuak baktklar konusunda tenkit edildikleri anlalyor.
Mesela, "siz belediye sosyalizmini mdafaa ediyorsunuz, sosyal patriotizme savruluyorsunuz," falan
diye eletiriler var. Bizimkiler srarla bunu reddediyorlar. "Byle bir ey yok ya da vard da nn
aldk," falan gibilerden. Bu tr yazlar 1925-26'da hl devam ediyor. Mesela aslnda komnist olan
Vlahof Efendi'nin rgtledii Federations Ba-lkaniques diye bir dergi vardr. Orada Trkiye'nin
iktisadi ve sosyal gelimesi zerine "B.F." imzal bir Franszca yaz grdm. Yanlmyorsam, "B.F." efik
Hsn'dr. efik Hsn, Komntern'de bir dnemden sonra "B. Ferdi" takma adn kullanyordu.
Yaznn tarihi 1926. Orada, "bunlar devlet mlkiyetinde olsa daha iyi olurdu" gibi birtakm ekinceler
ileri srmekle birlikte, Kemalizm'in iktisadi alanda yapt yeni rgtlenmeler, banka kurmalar falan
baya methediliyor. Ayn . Hsn, 1923'te Cumhuriyet sralarnda yazd baz makalelerinde, sahiden
belediye sosyalizmi anlamna gelebilecek nerilerde bulunuyordu. Bu makaleleri Birikim'de yaymladm.
Daha sonraki dnemlere gidersek...

- Daha sonraki dnemlere fazla giremem, nk Kemalizm herhalde 45'te bitiyor. Ondan sonra
Atatrklk balyor. "Ebedi ef kl-tnn nasl ortaya kt ve gelitii hakknda bir teorim var;
"Ebedi ef kltnn "Milli efe kar bir muhalefet arac olarak ortaya ktn dnyorum 1940'l
yllarda. Yani Atatrk' vmekle, dolayl olarak bataki Cumhurbakan smet Paa klyor. Ve
potansiyel muhalifler Atatrk' vmeye
170

gayret ediyorlar. Potansiyel muhalifler dedim; aka muhalefet edilemiyor, nk tek parti
diktatrl altnda yaanyor. Ama tek parti diktatrl altnda "Atatrk byk adamd," demek,
"smet Paa o kadar byk adam deildi," manasn tayor. Deildir manasna geliyor. nk nn
cumhurbakan olunca, tpk Atatrk'n yapt gibi, kendisinden nceki tm padiahlarn yaptrd
gibi, paralara pullara kendi resmini bastrd. te o zaman bir muhalefet ortaya kt, "sen kim
oluyorsun da bunu yapyorsun," diye. Kim oluyorsunu var m? te o da cumhurbakan. Atatrk kimdi
de onun resmi konuyor? Bu bir gelenekti, Osmanl'da her padiah kendi parasn bastrrd. Ama smet
Paa'ya kar olanlar, Atatrk' ycelterek onu eletirmi oldular. Bir sre sonra CHP bunun farkna
vard ve yle demeye baladlar: "Tabii Atatrk byk adamd, nitekim bizim partimizi o kurdu."
Bylelikle bir ak arttrma balad ve bu gnmze kadar geldi. Ak arttrmann balamas ve
Atatrklk klt, bence erken 1940'larn bir rndr. DP iinde Celal Ba-yar ok sk bir
Atatrkyd nk her eyini Atatrk'e borluydu. O da bu kltn ykselmesinde faal oldu. Sonra 27
Mays meruiyet gerekesi olarak Atatrkl kulland. "Bunlar Atatrkle ihanet ettiler, biz
onun iin sandktan kmalarna bakmadan bunlar devirdik," diye. Ondan sonra asker darbelerde sk
sk atf yaplan bir deerler sistemi gibi sunuldu. Peki siz Kemalizm ile Atatrklk arasnda bir
farkllk, bir sreklilik olmama hali gryor musunuz?

- Hayr. Sadece vurgulama farklar var. Geenlerde bir akoturumda Al Sirmen beni kastederek,
"bazlar Atatrk' bastonu, apkas, giyim kuamyla taklit eden adama kzyorlar, ona kzdklar iin
Atatrk'e dil uzatyorlar," dedi. Ben, Atatrk' taklit eden zatn taklidinde hayli baarl olduu
kansndaym, aramzdaki fark bu. Yani "Atatrk'n kendisi de ondan ok farkl deildi," demek cretini
gsteriyorum. Her eye ramen bana daha yakkl, daha akll bir adam gibi geliyor, ama yine de
Atatrk bundan ok farkl biri deildi. Oysa sonradan bir efsane karld, "sahte Atatrkler ve z
Atatrkler" ayrm yapld.
171
Mete Tuncay
Mesela Cumhuriyet gazetesi kendisinin "z Atatrk" olduu vehmindedir, ama 12 Mart', 12 Eyll'
yapanlar "sahte Atatrklerdir, Atatrklk'ten yararlananlardr. Aralarnda baz vurgu farklar var,
ama ben bunlarn o kadar abartlmaya elverili olduklarn dnmyorum. znde hepsi de eit
lde anti-demokratik tutumlardr,
Trkiye 'de sol, Kemalizm konusunda yeterli bir eletiriye sahip oldu mu?
- Hayr. nk solun da belki ok yakn zamanlara kadar demokratik bir duyarll yoktu. Bat
solculuu, sanyorum, demokrasinin daha ileri gtrlmesi anlamnda bir solculuktur. Yani demokrasi
sadece siyaset alanyla snrl bir ey deildir, ekonomik ve toplumsal yaamda da demokrasiden
yana olursanz, solculuk bu demektir. Kabaca Bat solculuu budur. Ben de kendimi byle
hissediyorum. Demokrasi solculuun ilk ilkesidir, yle kolay kolay feda edilebilecek bir ey deil. Oysa
Jakoben yaklamda -ki bu yaklam Kemalistler kadar solcular da benimsemektedir- demokrasi
askya alnabilecek, baka eylerin gereklemesi uruna ihmal edilebilecek, savsaklanabilecek bir eydir. Yani pek ok solcu znde anti-demokrattr ve ben bunlarn znde yanl
solcular olduunu dnyorum. Yani halka kar "basacaksn sopay adam edeceksin
herifleri" gibi bir zihniyet. Bizimki bir gei dncesi. Osmanl otokrasisinden yneldiimiz Bat
demokrasisine doru bir geitir 20. yzyl Trk dncesi. Ama bu gei ok az kiinin kafasnda
tamamlanm durumda; birok kiide eski otokratik zlemler sryor. Kemalizm de, sol da bu anlamda
geleneki.
"Halk dikkate almyorlar, Jakobenizm " dediniz. Halbuki halklk geleneini Kurtulu Sava 'nn ilk
dnemlerinde, Kuvay Seyyare dnemlerinde bulmak mmkn herhalde, deil mi?
- Evet. Son yz yllk Trk siyasi hayatnda en erefli dnem I. TBMM dnemidir. Orada, zel birtakm
artlar altnda Trk siyas hayatnda ncesinde ve sonrasnda grlmeyen bir yelpaze genilii var. En
sofu Mslmanlardan sahici solculara kadar

milletvekilleri olmu ve bunlar grece zgr bir hava iinde, dillerini tutmamlar, Meclis krssnden
eletiriler yapmlardr. Bu da Mus-tafa Kemal Paa'nn meclis bakan olarak o ereften byk pay
ald bir dnem. Ama ayn Mustafa Kemal Paa, birka yl sonra bundan sklp bu havay datmakta
da birinci mil olmutur.
Ayrca o dnemde silhl halk ayaklanmalar var. Zincirinden boanm bir halk, Kemalistler'in otorite
kurmasna kadar herhangi bir siyasi otorite yok.
- Nizami ordunun kuruluuna kadar. Ben, gerillann bir eit nostarjiyle idealize edilmesine
karym. Bu "yerli Robin Hood"a, Yaar Kemal'in romanlarndaki halktan yana haydutlara benzer,
bir tr romantikliktir. Savan her trls pistir. Gerilla, nizami orduya gre daha fazla halka dayanr,
ama daha temiz i yapmaz. Yani burada kendimizi romantiklie kaptrmaya gerek yok. Silhl halk ne
demek? Birtakm zorbalar var, geip para alyorlar, asker alyorlar senin oluunu ocuunu
gtryorlar, direneni de ldryorlar. Para daha ok zenginlerde olduu iin onlarn paralarn
alyorlar, ama kullandklar fakir fukarann ocuu. Burada kendimizi duygusalla kaptrmayalm.
Trkiye'de biz Che Guevera romantik kovboyluunu bir halt zannederek srdren insanlarz, bylece
bu faaliyet bizi o dneme kar duyarl klyor. Kuvay Seyyare'nin nizami ordudan daha iyi bir ey
olduunu dnmyorum.
Peki bundan sonra sol hareket, politika ve dnce olarak sol, Kemalizm 'e kar ne yapmal?
- Kemalizm konusuyla solun hesaplamas lazm. Bunu imdiye kadar yapmad. Ama bu srf bir tarihsel
ykmllk olarak yaplacak bir ey deil. Bence Trkiye'de sol, demokrat olarak kmak zorunda.
Benim mr beklentim iinde sol iin bir iktidar yok. Ama ben solcuyum. Sosyalist lkelere
hamburgerin, blue jean'in, Cola'nn, pop mziinin girmesi iin sistem kebilir; ama insana ilikin sol
deerlerin, kapitalist teknolojinin hibir atlmyla kertilebileceini dnmyorum. Yani insan
varolduu srece sol deerler yaayacaktr. Trkiye'de bu fkir172
173
Mete Tuncay
ler erevesinde rgtlenen bir parti iin ksa dnemde iktidar ans olduunu sanmyorum. Trkiye
tutucu bir lke. Ama sol bir rgtlenmenin ya da sol rgtlenmelerin Trkiye'de demokrasinin gelecei
asndan ok nemli ilevleri olacana inanyorum. Kamuoyuna yeni duyarllklar kazandrmak. Bu
adan ben solun Trkiye'de bsbtn baarsz olduuna da inanmyorum. Bugn ANAP da, DYP de,
SHP de belirli taleplere sahip kyoriarsa, bunda bir mcadele iinde bunlar dillendiren, halka yayan
ve benimseten solun etkisi vardr. Solculuk iin byle bir ilev dnyorum, Trkiye'de nmzdeki
yllarda. Ama ncelikle demokrat olmak zorunda. Demokrat olunca, tarihe demokratik bir bak
erevesinde Kemalizm sorunuyla da hesaplamak zorunda. Kendi gemiini deerlendirirken, bununla
da hesaplamak zorunda.
174
C. Trkiye'de Siyasal Kltr
Laiklik
Ortaa Avrupas 'nda din siyasetin en nemli belirleyicisi iken, yenian balarnda da uzun bir sre
bu konumunu srdrd ve uluslarn kendilerini tanmlamalarnda byk bir etken olduu halde,
sonradan yava yava din ayrlklarn hogrlmesinin zorunluluu kabul edilmitir. Bylelikle, din ve
dnya ileri ayrlarak, Hristiyanlk'ta gretisel bir temeli de bulunan laiklik lkesi benimsenmitir.
Osmanl dzeni ise, slm devlet teorisindeki din ve dnyaya karlk er ve rf hukuklar ayrmna
ramen, zellikle sultann eyhlislmla ilikisinde Dou Roma'nn Caesaropapism'ini devam ettirmi ve
din otorite dnyev otoritenin denetimi altnda tutulmutur ki, bu durumun esas itibariyle
Cumhuriyet'te de sregeldii sylenebilir.
ok-uluslu ve ok-dinli bir imparatorluk olan Osmanl Devleti'nde (Osmanl millet sistemi, okulusluluun deil, ok-din-liliin anlatmyd), hele gerileme dnemine girildiinde, topluluklararas
ilikileri egemen dinin (Snni slm'n) karlarna gre yrtmek olanakszlamt. D glerin
basklar sonucunda, 19. yzyln siyasal dzeltimleri, aznlklarn dinsel haklarn gvence altna alrken,
ayn sre, slm'n siyasal nemini de keskinletirmi ve gl olunan evrelerde baka din mensuplarna tannan hogry azaltmtr. Kurtulu Sava'nda istilac dmanlara kar rgtlenen direni,
Merutiyet dnemlerinin uygulamalarna oranla ok daha slamc bir nitelik tamtr. Btn Mslman
Osmanl vatandalar Mdafaa- Hukuk Cemiyetlerinin doal yesi saylm, lk TBMM'ne Mslman
olmaCumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi (letiim Yay., stanbul, i 983), cilt 7, s. 570-2.
Mete Tuncay
yan tek bir ye girememitir. Bunun pratik nedeni, hi kukusuz, Krt, erkez, Laz vb. Mslman
aznlklarn ibirliini salamakt. Yine din kayglarla iki yasa koyan ilk Meclis'te bakanlk
krssnn arkasna "Ve emrehm ra beynehm" diye ("birbirinize danarak ynetiniz" mealindeki)
bir ayet- kerime levhas aslm olmas, bu slm arlnn bir simgesiydi.
Cumhuriyet dneminde atlan ilk nemli laiklik admlar, 4 Mart 1924'te Halifelik ile Seriye ve Evkaf
Vekleti'nin kaldrlmas, eitimde ve sonra da yargda birliin salanmasdr. Bunlar, ilerik yllarda
halka apka giydirilmesi, tarikat ve tekkelerin yasaklanmas, Bat yasalarnn benimsenmesi gibi baka
admlar izlemi; nihayet 5 ubat 1937'de 3115 sayl Kanun'la gerekletirilen deiiklik, laiklii bir
anayasa ilkesi haline getirmitir.
Dier lkelerde Durum

Laikleme sreciyle ilgili gelimeleri ayrntl olarak incelemeye gemeden nce, Trkiye
Cumhuriyetinde bu dzeltmlerin yapld yllarda baka lkelerin durumuna da bir bakmakta yarar
vardr. Birinci Dnya Sava'nn ertesinde, dinin devlet yaps iindeki kurumsal yeri, eitli lkelerde
deitirilmitir. Faist ve yar-faist rejimlerde dinle devlet arasnda bir yaknlama belirgindir. talya ve
Avusturya'da Katolik ve Lutherci kiliseler millletirilmi, Japonya'da into devletle zdeletirilmitir.
lerici rejimlerde ise, tersine, din kaytlar kaldrlmtr. Sovyetler Birlii'nde Ortodoksluk; ekoslavakya,
Macaristan ve Meksika'da Katoliklik; Trkiye'de slmiyet resm din olmaktan karlmtr. Bu
karlatrmann da gsterdii zere, laiklik ilerici bir hareket olmakla birlikte, Trkiye'de zellikle
Cumhuriyetin ilk yllarndaki anlal ve uygulan kitlelerin ynetiminden soumasna yol amtr.
Trkiye'deki Uygulamalar
Saltanatn kaldrlmasndan itibaren, 16 ay boyunca, Trkiye'de Alman tarihisi Jaeschke'nin deyiiyle

bir "Szde Halifelik" yaanmtr. Halifeliin saltanatla birlikte 1922 Kasm aynn ba176

nda kaldrlmasnn, yaplacak bar grmeleri iin faydal olmas gibi d ve tedrici kademeli bir
reform stratejisi izlenmesi gibi i nedenleri vardr. Saltanat ilga edilirken hilafetin dnyevi iktidar
olmadan pekl srdrlebilecei sylenmi; yine de, cumhuriyet ilan edilinceye kadar halifenin devlet
bakan olduu yolunda (o zamanki bavekil Rauf Bey'in bile paylat) bir izlenim domutur. Mustafa
Kemal Paa'nn kafasndaki adalama modelinde ise, halifelie yer olmad bellidir. Cumhuriyetten
sonra bu kurumun artk yasaklamayaca anlalnca, ortaya kan Ltf Fikri Bey'inki gibi i. Aa Han
ve Emir Al'ninki gibi d kaynakl direniler, kurulan zel bir stikll Mahkemesi tarafndan bertaraf
edilmi ve Kurtulu Sava'nn ertesinde hl kabark duran ulusu duygulardan yararlanlarak,
ngiltere'nin, halifeliin devam ettirilmesini istedii ileri srlmtr. Cumhurbakan, etkili basn,
niversite ve ordu evreleriyle hazrlk grmeleri yaptktan sonra, parti grubunda fikirlerini kabul
ettirmi ve 4 Mart 1924'te hilafetin ilgasyla birlikte btn Osmanl hanedan yelerinin snrd
edilmeleri de yasalamtr. Ayn gn kaldrlan Seriye ve Evkaf Vekleti'nin yerine Diyanet leri
Riyaseti ile Vakflar Umum Mdrl rgtleri kurulmu, bu bakanln eitimle ilgili ilevleri ise Maarif
Vekleti'ne devredilmitir. Maarif Vekleti de, ok gemeden btn medreseleri kapatmtr. Bu srada,
giriilen laikletirme hareketinin Rum, Ermeni ve Yahudi aznlklarn din rgtleriyle okullarn da
kapsamas istenmi, fakat bu topluluklarn Lozan Antlamas'yla korunan haklar byle bir deiiklie
olanak vermemitir. Yine, kaldrlan veklete bal olarak er ilere bakan mahkemeler 8 Nisan 1924'te
lavedilmi ve Medeni Kanunun yrrle girmesine kadar bu tr davalar, Adliye Vekleti'nin nizami
mahkemelerince grlmtr.
Takrir-i Skn Dnemi

Laiklemeyle ilgili nemli yeni gelimeler, Takrr- Skn Ka-nunu'nun karlmasna neden olan eyh
Sait Ayaklanmas, aslnda ulusal-ayrlmac bir Krt hareketiydi, fakat Snni slm tepkicili dilini
kullanyordu. Hkmet de bunu bir dinsel geri177
Mete Tuncay
cilik sayarak, bastrma eylemini Dou'yla snrlamayp btn memleketi susturmak yolunu semiti.
1925 gznde, ordudan balanarak, stikll Mahkemeleri'nin kanatlar altnda, simgesel bir deer
tayan apka devrimine giriilmitir. Fes, ancak yzyl nce zorla benimsetilmi bir balk olmakla
birlikte tutulmutu, apkaysa kesinkes "gvur"Iara zg saylmaktayd. Pee ve araf da eletirilmi,
ama kadn giyimi konusunda herhangi bir yasal dzenlemeye kalklmam olmas, ayrca dikkate
deer. Bundan bir ay kadar sonra, tarikat ve tekkeler yasaklanmtr. apkaya ve bu yasaklamaya kar
lkenin birok yerinde ykselen tepkiler, stikll Mahkemeleri'nin sert davranlaryla cezalandrlmi
lardr. Bu hava iinde, birtakm temel yasalarn Bati'dan alnmas g olmamtr. Btn bunlara karn,
1924 Tekilt- Esasiye Kanunu'ndak slm'n resm din olduu kayd, 10 Nisan 1928'de yaplan
anayasa deiikliine kadar sregelmitir.
Cumhuriyetin ilk yllarnda yaplan toplumsal ve kltrel dzeltimlerden pek ou dolayl da olsa
laiklikle ilgilidir. Bunlardan ("bidat" niteliindeki, heykel, resim, mzik gibi sanat dallarnda ada Batl
rneklerin benimsenmesi, gzellik yarmalar yaplmas, balolar verilmesi vb. bir yana) yasa dzenlemelerine dayananlar ylece sralayabiliriz:
slm retisinde hafta tatili kavram yoktur, ama cuma gn, cemaatle birlikte ibadet etmenin
istenildii zel bir kutsallk tar. Osmanl uygulamasnda, okullar ve resmi daireler cumalar tatil
edilirdi. Ankara Hkmeti, 1920'de demiryolu iileri iin kabul edilen Cuma tatilini 1924 banda
genelletirilmi, 27 Mays 1935'te ise hafta tatili pazara alnmtr.
ki din bayram srdrlmekle birlikte, Osmanl dneminde resmen kutlanan peygamberin doum
gn, 1922'de saltanatn ilgasna denk dt iin ikisi bir arada Hkimiyet-i Milliye Bayram olarak
kabul edildii halde, 19 Nisan 1925 tarihli yasayla yeniden dzenlenen resmi tatil gnleri arasna
alnmamtr.
I7S

26 Aralk 1925 tarihli iki yasayla, miladi takvimin ve alafranga saatin kabul edilmesi, yine slm
geleneklerinden kopmalardr. 28 Mays 1928'de beynelmilel erkann (rakamlarn), 1 Ksm 1928'de de
Latin alfabesinin benimsenmesi, laiklik ynnden byk anlam tar. 26 Mart 1931 'de metrik llere
geilmesi, 1934'te karlan Soyad Yasas, eski unvan ve payelerin kullanlmasnn ve mabetler dnda
din kisvelerin giyilmesinin yasaklanmas, hep laiklemeyle ilgili -ama daha az nemli-dzen lemelerdir.
lk laiklik admlar, dinin gerek zne dnmek ve gericilerin zararl etkilerini nlemek savlaryla
gerekelendirilmitir. ou hocalarn Kurtulu Sava'n desteklemi bulunmalarna ramen, Saray
Hkmeti'nin dini kullanarak Anadolu hareketine kar km olmas da, ayrca bir tr din adam
kartlna bahane edilmitir. Bir ara (1928 ylnda), slmlkta reform yaplmas tasarlanm ve bu
amala lahiyat Fakltesi'nde Fuat Kprl'nn bakanlnda zel bir komisyon kurulmutur. Fakat
ibadetin biiminde, dilinde, grnmnde devrimci deiiklikler neren, camilere mzik sokulmasn ve
hutbelerin ieriinin kesinlikle uhrevi konulara ayrlmasn isteyen bu komisyonun raporu, hibir zaman
uygulamaya konulmamtr. Bunun olas nedeni, din adamlarn yeniden glendirmekten
ekinilmesidir.
Din adam kartl, 1930 ylnn son gnlerinde Menemen'de kan bir gericilik olaynn bastrlmasnda
aka grlr. Bir yedek astemenle (Kubilay) iki mahalle bekisinin ldrlmesine varan kalkma,
ordu tarafndan iddetle bastrldktan baka, faillerin Nakibendilikle ilgisi var diye, bu tarikatn
mensuplarnn kouturulmasna vesile edilmitir.
1930'larn balarnda ortaya atlan tarih ve dil tezleri de, laiklemeyi dolayl olarak etkilemilerdir.
Yukarda andmz komisyonun nerileri arasndaki, ibadet dilinin Trkeletirilmesi ynnde birok
yoklamalar yaplm olmakla birlikte, sonunda, yalnzca ezann ve kametin Trke okutulmas yla
yetinilmitir. On yl kadar sonra, apka ve yeni harflerin yan sra bu zorunlulua da ceza yaptrmlar
getirilmitir (Trk Ceza Kanunu'nun
179
Mele Tuncay
baz maddelerini deitiren 2 Haziran 1941 tarih ve 4055 sayl Yasa'yla 526. maddeye konulan
hkm).
ok Partili Dnem
1945'ten itibaren Trkiye'de ok-partili hayata geilmesi, laiklik ilkesinin katlkla uygulanmasna
gevemeler getirmitir. Ancak, szkonusu yumuamalarn CHP iktidarnn son dneminde (1946-50'de)
bu hkmete balatldn ve DP iktidarnn ilk yllarnda da srdrlmekle birlikte, o dnemde (195054'te) 1965 sonrasna oranla, dinin siyaseti etkilemesine pek izin verilmediini belirtmek gerekir.
13 Kasm 1947'de toplanan CHP VII. Kurultay'nda DP ile yarabilmek iin devletiliin yan sra
laikliin de "Liberalleti-rilmesi"ne karar verilmitir. Nitekim, 10 ubat 1948'de CHP Meclis Grubu,
ilkokullarda ihtiyar olarak din dersleri okutulmasn ve din bilginleri yetitirilmek zere, 1933 niversite
Re-formu'nda kapatlann yerine yeniden bir lahiyat Fakltesi kurulmasn kabul etmitir. 1949 banda
emsettin Gnaltay'n (ttihat ve Terakki'nin islamc kanadndan bir tarih profesr) babakan olmas
da, din konusunda yumuamann belirtilerinden biridir. Gerekten, alt ay sonra Gnaltay, TBMM'de
yle vnmekteydi: "// mekteplerde din dersleri okutturmaya balayan bir hkmetin bakanym.
Bu memlekette Mslmanlara namazlarn retmek. llerini ykamak iin mam-Hatip kurslar aan
bir hkmetin bakanym. Bu memlekette, Mslmanln yksek esaslarn retmek iin lahiyat
Fakltesi aan bir hkmetin bakanym. " Bu hkmet, 1950 lkbahar'nda, Tekke ve Zaviyelerin
Kapatlmasna Dair Kanun'u deitirerek, baz trbelerin ziyarete almas olanan da salamtr.
180
Laiklik ve Halklk
Laiklik, hi kukusuz ilerici bir ilkedir. Halklk da yledir. Ama, Trkiye Cumhuriyet'nin ilk yllarnda,
bu iki ilke birbiriyle atmtr. Bu durumda, Kemalist laiklik dnce ve uygulamasn nasl
deerlendirmemiz gerekiyor? Bizi din banazlnn basksndan kurtard, zgr dnme olanana
kavuturdu diye, laiklii katksz olumlu bir devrim mi sayacaz; yoksa demokrasiye aykr dt ve
halk kitlelerinin Cumhuriyet ynetiminden yabanclamasna yol at iin eletirici gzlerle mi
greceiz? te bildirimin temelindeki sorunsal, bu.
Yalnz, konumu byle tanmlarken, Kemalizmin Alt-ok'undaki halklk ilkesinin demokrasiyle zde
olmadn, daha ok, Byk Fransz Devrimi dnne zg bir anti-mo-narizm ve stat
ayrcalklarna dmanlk anlamna geldiini belirtmeliyim. Hatta, bizim halklk ideolojimiz, snflar ve
snf atmasn (kh "yoktur" kh "olmamaldr" diye) yadsyp meslek ve zmrev tesande bel
balamakla' demokrasinin libeLaikliin 50. Yldnm dolaysyla, istanbul ktisad ve Ticari limler Akademisi Mezunlar Cemiyeti
tarafndan 22-24 Aralk 1978'de Atatrk Kltr Merkezi'nde dzenlenen sempozyumda okunmu bir
bildiri. Bu metnin tamam, benim TC. 'nde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas kitabmn (1981)
"Ynetimin Temelleri" blmnn "'Laikliin lerlemesi" altblmnden alntlanmtr. (Tarih Vakf
Yaynlar arasnda kan 4. basmda [2005], s. 211-21.)
1
Bu konuda Zafer Toprak'n geenki Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar seminerine
sunduu, "Halklk deolojisinin Oluumu" balkl bildiriye baklabilir (stanbul, ktisad ve Ticar
bilimler Akademisi Mezunlar Cemiyeti Yay., 1977), s. 13-31. Ayn yazar, Toplum ve Bilim't kan, "II,
Merutiyette Soiidarist Dnce: Halklk" adl bir yazsnda, bu ideolojinin kkenleri stnde
durmutur: Say I, (Bahar 1977), s. 92-123. Ayrca, lhan Tekeli ile Gencay aylan'n yine ayn dergide
yaymlanan "Trkiye'de Halklk deolojisinin Evrimi" balkl uzun makalelerinde de, Halkln daha
geni bir dnem boyunca, ttihat ve Terakki'de bugne kavramsal zmlemesi yaplmaktadr: Say 67, (Yaz-Gzl978), s. 44-110
181
Mele Tuncay
rai ya da plralist trne de, sosyal ya da sosyalist trne de aykr dmektedir. (Zaten, demokrasinin
baka tr de yoktur!) Bu bakmdan, szlksel (lexicographical) anlamyla, ynetimin halkn yarar iin
olmasnn yan sra, halk tarafndan yahut hi deilse, halkta birlikte olmas diye, demokrasi karl
kullandm halklk bizdeki laiklik anlay ve uygulamasyla atm olabilir, ama bizim klasik
halklmz pek yle olmayabilir.
Altok'a yansyan halklk, eitliki ve zgrlk bir ilke olarak gelitirilmemi, ulusulukla
snrlandrlm, daha dorusu (halk kavramnn yerine ulus kavram konularak) ulusulua dntrlmtr. Trk ulusuluu, (kapitalist ya da sosyalist) enternasyonalizmin kart olarak
tanmlanr; ama bu ilke, asl, kafa saymay gerektiren bir halklk anlayn, "mill irade" ve "mill
hkimiyet" gibi Rousseaucu kavramlarla amak iin kullanlmtr. Bir sre iinde evrileduran bu
bulankla batan dokunmak istedim. Laiklik de, halklk da, br ilkeler gibi, gnmze gelinceye
dek hayli deimitir. Ben, bugn benimsediimiz halklk anlayyla (ki, Cumhuriyet'ten nce,
Kurtulu Sava yllarnda tutumumuz bu anlaya ok yakndr) daha sonra savunulan ya da uygulanan
laiklik anlaynn srtmesi sorununa eileceim.
zleyeceim yol ise yle: nce, din konusunda, genel anlamyla halkl zedelemediini dndm
bir gr ele alp, sonra da bizdeki laikliin bu uyumu nasl ve niin gerekletiremediini aratrmaya
alacam.
rnek metin olarak, gen Marx'tan bir para setim. Marx'n 26 yandayken Paris'te yaymlad
Deutsch-franzsische Jahrbcher'm ilk ve son saysnda kan "Hegel'in Hukuk Felsefesinin Eletirisine
Doru" balkl yazsnn Giri'inden bir para.2 Hemen belirteyim ki, bu paradaki hmanist anlayn
1
Bu para, Murat Belge"nin dilimize evirdii Din zerine adl yaptta da vardr (Gerek Yay.)- Murat
Belge, sanrm, Moskova basks On Reiigion balkl ngilizce derlemeyi kullanm. Ben, bir iki noktada
nemli farklar olduu iin, David McLehan'n dzenledii, ngilizce Marx'n Seme Yazlarndaki Early
Texts'Xtn alnm metine gre yeniden evirdim.
182

Marksizmin ya da komnizmin din stne son sz olduu savnda deilim. Gen Marx'n ne denli
Marxist olduu, burada beni ilgi-lendirmiyor. Yalnzca, edeb ve felsefi zdeyilerden, gzel szlerden
rl olan bu para, bienimin etin kabuu krlp da ierii serimlenince, din konusunda tutarl ve
doru yaklam dile getiriyor gibi geldi, bana.
"... dinin eletirisi, her trl eletirinin nkouludur. Yanlgnn gksel biimi, oratio pro aris et focis'i
(ocak yuva duas) yadsnr yadsnmaz, din d varlna da kar klr. nsan [bu vakte kadar] insanst bir varlk arad gn hayal gerekliinde yalnzca kendi benliinin bir yansmasn bulmutur.
Onun iindir ki, artk kendi sahici gerekliini arad ve aramak zorunda olduu yerde, kendi
grntsnden ibaret olan, insan-olmayan bulmak istemeyecektir.
Dinsiz eletirinin temeli udur: nsan din yaratmaz, insan dini yaratr Gerekten, din henz kendini
bulamam ya da kendini yeniden yitirmi insann benlik bilinci, kendi kendisinin ayrdna varmasdr.
Fakat, insan dnyann dnda oturan soyut bir varlk deildir. nsan, insann dnyasdr, devlettir,
toplumdur. Bu devlet, bu toplum, dinin dnyaya bakn retir, nk bunlarn kendileri tepetaklak bir
dnyadr. Din, bu dnyann genel kuram, geni kapsaml zeti, yaygn mant, manev point
d'honneuf (ycelii) cokusu, ahlka onaylanmas, grkemli btnl, avuntu salamaya ve hakl
klmaya yarayan evrensel temelidir. nsann znn hayal olarak gerekleiidir, nk insann sahici
bir gereklii yoktur. Bylelikle, dine kar savam, manev konusu din olan (bu) dnyaya kar da
dolayl olarak savamdr.
Dinsel ac ekme, ayn zamanda, hem gerek ac ekmenin bir anlatm, hem de gerek ac ekmeye
kar bir bakaldrdr. Din, bask altndaki yaratn i geirmesi, ta yrekli bir dnyann duygusu ve
ruhsuz koullarn ruhudur. Halkn afyonudur.
Halkn hayal mutluluu olarak dinin kaldrlmas, gerek mutluluunu istemektir. nsanlarn iinde
bulunduklar durum hakkndaki hayallerin kaldrlmas istemek, hayalleri
183
Mete Tuncay
gerektiren bir durumun kaldrlmasn istemektir. Bu nedenledir ki, dinin eletirilmesi, dinin stndeki
bir ermilik aylas olarak durduu gzyalar vadisinin eletirilmesinin balangcdr.
Eletiri, insanlar (bundan byle) herhangi bir hayal kurmadan ya da rahatlk duymadan zincirlerini
tayabilsinler diye deil, zincirlerini atp canl iekler toplayabilsinler diye, zincirlerin stndeki hayal
iekleri koparmtr. Dinin eletirisi, kendi gerekliini dnebilmesi, yaayabilmesi ve
ynlendirebilmesi iin, insann hayallerini krar - hayalleri krlp akl bana gelmi bir insan sfatyla
kendi evresinde kendi kendisinin gerek gnei olarak dnebilmesi iin. Din, insan kendi evresinde
dnmedii srece onun evresinde dnen hayal gnetir.
Onun iindir ki, artk gereklik tede olmadna gre, burada ve imdinin gerekliini ortaya koymak
tarihin devidir. Tarihe yardmc olan felsefenin birinci devi, insann kendi kendisinden
yabanclamasnn kutsal biimi bir kez aa vurulduktan sonra, kendine yabanclamasnn kutsal
olmayan biimlerini (de) aa vurmaktr. Bylece, gn eletirilmesi yerin eletirilmesine, dinin
eletirilmesi hukukun eletirilmesine, dinbiliminin eletirilmesi de siyasetin eletirilmesine dnm
olur."
Bu paray cmle cmle alarak amlayacak (erh edecek) deilim. Benim anladma gre, burada din
konusuna kontr-te-oiojik felsefi (diyelim pozitivist) bir adan baklmyor; adeta sosyolojik bir adan
yaklalyor ve dinin toplumsal-siyasal dzenle ilikisi vurgulanyor. Sonra, inanlan (Tanr), inan
sistemi (din) ve inanan (mmin) ayrmlanyor. Tanr'nn insann bir projeksiyonu olduu belirtiliyor.
Bylelikle, Yaradancln da yolu tkanmaktadr: Dinleri yadsyp soyut bir Tanr'ya inanmak olana
yoktur. Dinin bir yanl-bilinlilik olduu, ama yanllnn onu esinleyen dnya dzeninin tersliinden
ileri geldii gsteriliyor. Onun iindir ki, din kiisel bir sorun olamaz -dini onaylamak ya da yadsmak,
dnya dzenini onaylamak ya da yadsmaktan ayrlamaz. En son olarak da, dinin, inanan kiinin
184

ne tr bir gereksinimini karlad anlatlyor. nanan inancndan tr aalanmyor, kk
grlmyor -hatta tersine, anlayla karlanyor.
Btn bu zmlemelerden u sonu kmaktadr ki, dine kar tutum taknmak, zorunlu olarak
dnyaya kar tutum taknmay da ift-ierir; yani beriki gibi, dnyaya tutum taknmak da, dine kar
tutum taknmay gerektirir.
Bir yanl-bilinlilik biimidir diye, dini kaldrmak ve yerine hibir ey koymamak, insanlara eziyettir; bir
baka yanl-bilin-lilik biimi koymaya kalkmaksa, bouna bir abadr. Yaplacak ey, dnyann hayali,
avuntuyu, yanl bilinlilii gerektiren durumunu deitirmektir.
Gen Marx'n yaklamnda, birbirine indirgenemeyecek iki kategori olarak, dinle dnya ayrmnn
benimsenmedii gryoruz. Tersine, ortada tek bir konu vardr -o da, insann uygar ve siyasal toplum
iindeki durumudur. nsan, toplumun evriminin bir dneminde, kendi toplum yeliini din diliyle
tanmlar; daha ileri bir evredeyse, bu aldatc iliki-kurma yerine, gerek ve doru bir bilinlilie eriir.
Bizim genellikle, slm'n zelliine ve Trkiye'nin 20. yzyl balarndaki gelimemiliine baladmz,
devletin birok ilevini dinin stlenmesi olgusu, bu zmlemede evrensel bir zorunluluk olarak
grnyor.
Kemalizmin din konusuna el atmas da, sanyorum, temelinde, bundan ileri gelmektedir. Cumhuriyet,
yalnzca saltanat kaldrmakla yetinemezdi; hilfetin simgeledii, devlete dinsel terimlerle balanmay
da deitirmek zorundayd. Eletirilmesi gereken, bir tek, Kemalist laiklik anlay ve uygulama
biimidir.
urasn unutmamak gerekir ki, laiklik Osmanl Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde, adalama
srecinin yapsal bir gerei olarak ortaya kmt. ok uluslu, ok dinli bir imparatorlukta, siyasal
ilikileri hl baat {dominant) ulusun diniyle tanmlamak, teki ulusal topluluklarn bask altnda
tutulmaya devam edilmesi demekti. Oysa, Devlet-i Aliyye artk o denli sa185
Mete Tuncay
lam deildi ve byk yabanc glerin etkisi altnda demokratlamaya zorlanyordu. 1293 (1876)
Kanun-u Esasisinde devletin resm dini kayd olmakla birlikte, "Memlik-i Osmaniyye'de maruf olan
bilcmle edynn serbest-i cras"da gvence altna alnmtr (madde 11). Merutiyet Meclislerinde
ulusal ve dinsel gruplara kontenjanlar ayrlmtr.
Kurtulu Sava yllarndaysa, din asndan daha nce balayan laiklemenin geri evrildii, din bann
alabildiine vurguland herkese bilinmektedir. Birinci TBMM'de bir tek gayrimslim ye yoktu. Kamu
gelirlerinde onca azalmay gze alarak, salt dinsel nedenlerle, ki Yasa Yasasn (Men-i Mskirat
Kanunu) kartan, bu Meclis'tir. slm Milliyetiliiyle siyasal toplumun tutunum (cohesion) esi
olarak dinden yararlanma, o gnk koullarda Araplar elden karldna gre, geri kalan teki gayr-i
Trk, ama Mslman aznlklarn, Krtlerin, erkezlerin, Lzlarn vb ibirliini salama gereine de
hizmet etmekteydi.
1924'te Hilfetin ilgasndan balayarak, 1928'de Anayasa'daki devletin dini kaydnn kaldrlmasna
varan, 1937'de de temel bir ilke olarak Anayasa'da yer alan Cumhuriyet Laiklii3 bir bakma, Osmanl
mparatorluu'nun tersine, yapsal gerei kalmam bir hareketti. Trkiye Cumhuriyeti'nin nfusu, Osmanl tebaasndan ok daha trde (homojen) olduu iin, laiklik devrimimizin, salt kltrel planda,
Bat yknmeciliginden kaynakland dnlebilir; hatta bu devrim, Bat'ya karn Bat'ya yaranma
gayreti diye yorumlanabilir. Ancak, halifeliin kaldrlmasnda, bir lde Alevilerin varln, yapdan
gelen bir gereke sayabiliriz.
3
2. maddedeki 'devletin dini" hkmn kaldran 10 Nisan 1928 tarihli Anayasa deiiklii, ayn
zamanda, 16 ve 28. Maddelerdeki milletvekillerinin ve cumhurbakannn ant ime formllerindeki
"Vallahi" yerine, 'namusum zerine sz veririm" ibaresini getirmi, "ahkm- er'iyenin tenfizi"ni de
26. maddedeki TBMM grevleri arasndan karmtr.
186

Bir kere ierik olarak, Cumhuriyet Laiklii hibir zaman "resmen ve alenen" dinin zne kar kmam,
gerek Mslmanla aykr olduu ne srlen bo inanlara ve dinin ktye kullanlmasna saldrmakla yetinmitir.'1 rnein, Trkiye Cumhuriyeti'nde sosyalist lkelerde olduu gibi, dine kar
propaganda zgrl tannmamtr; hatta Trk Ceza Kanunu 'uda (madde 175 ve 241) "devlete
tannan dinler" gibi. 93 Kanun-i Esasfsindeki "Me-mlk-i Osmaniyede maruf edyan"dan geri bir
syleyile, slm bata olmak zere, herhalde "Hak kitaplar" olan dinler korunmutur. Yine z
asndan, Kemalist laiklik, dinin toplumsal kkenlerini yok etmeye uramamtr. Feodaliteyle
balamlarndan tr, Kemalistlerin toprak reformunu gerekletirememe4
Kemalist laiklik anlay, pek doal olarak, Atatrk'n kendisinin din konusundaki grlerinden
kaynaklanmaktadr. eitli konumalarna bakarak, Mustafa Kemal Paa'nn, bir ara kaba materyalizm
(Bchner-Haeckel) etkisiyle ona da eilim duymu bulunmakla birlikte "tanrtanmaz" (atheist) deil,
"yaradanc" (deisl) olduunu syleyebiliriz, sanrm. 18. yzyl Aydnlanma ana ve 19. yzyl
pozitivizmine uygun bir tr "usul dinbilim" (rational theology) ve "doal din" (natural religion) inanc
vardr. Ancak, slm'n "hr ve ekmel din" olduunu bir belit (axiom) gibi kabul ederek ya da siyasal
taktk gerei, kabul ediyor grnerek, slml bu izgide yeniden yorumlamakta, smiyet'in znde,
kendi onaylad "akl ve tabi din"le ayn ey olduunu ileri srmektedir. Bir de, Mustafa Kemal Pasa,
"ciddi ve hakiki ulem"y istisna etmekle birlikte, dinadamlarna mthi dmandr; "... ben ahsen
onlarn dmanym. Onlarn menfi istikamette ataca bir hatve yalnz benim ahs imanma deil,
yalnz benim gayeme deil, o adm benim milletimin hayatyla alkadar, o adm milletimin hayatna
kar bir kast, o adm milletimin kalbine havale edilmi bir hanerdir. Benim ve benimle hemfikir
arkadalarmn yapaca ey mutlaka ve mutlaka o adm atan tepelemektir. ...Farzmuhal eer bunu
temin edecek kanunlar olmasa, bunu temin edecek meclis olmasa, yle menfi adm atanlar karsnda
herkes ekilse ve ben, kendi bama yalnz kalsam, yine tepeler ve yine ldrrm," (Konya Trk
Oca'nda yapt bir konumadan: Hkimiyet-i Milliye, 26 Mart 1923).
Bu konuda, Nait Hakk Ulu'un Byk Devrim (stanbul, Ak Yay., 1973) adl yaptnda, "Gazi M.
Kemal'in Gr ve nanlar" bal altnda toplad alntlara baklabilir (s. 87-95).
187
Mete Tuncay
teri ve nfusun byk ounluunu oluturan kyl kitlelerinin madd kaderini deitirmekte etkili
olamamalar Trk Dev-rimi'nin eksik bir burjuva devrimi durumunda kalmas sonucunu dourduu gibi,
laiklik ilkesinin de bir tr Kaesarisn olarak, din stnde devlet denetimini ngren bir atma ilkesi
haline gelmesini zorunlu klmtr.5
kincisi, biim bakmndan, Cumhuriyet Laikliinin avam-ha-vas ya da sradan halk-sekin aydn
yabanclamasn krkleyen en nemli etmenlerden biri olduu sylenebilir. Kanmca bu, istemeden
dlen bir yanllk deil, tersine, bile bile eriilmek istenen, amalanan bir durumdur.6
Kemalist aydnlar, bana "Osmanl mnevvnnndan mdev-ver" (ama ok daha ileriye gtrlm) bir
zellik olarak grnen, kendilerini halk ynlarndan ayr ve stn tutma isteklerini dinle ilgili
tavrlarnda da ortaya koymulardr. Jakobence bir grn altnda, gerekleri ve dorular bilen ve
yalnz kendileri bilen ve ilerinde, bunlar ynlara zorlamayla da olsa kabul ettirme grev duygusunu
(misyonunu) tayan aydnlar iin, laiklik, halktan ayrmlanmann bir yolu ya da arac olmutur. Bence
(Bildirinin zgn metninde bulunmayan u aklamay eklemek istiyorum). Burada sz konusu olan,
topraksz ya da az toprakl kylye tarm arazisi datmaktan ibaret, klasik bir toprak reformu deildir.
Trkiye'de burjuva devriminin eksik kald dorudur; ama o dnemde devrimin eitli nedenlerle
burjuva devrimi olarak tamamlanabilecei kukuludur, Belki yaplmas gereken, lkenin kk reticiye
dayal tarmsal yapsnda, toprak datmayla birlikte kooperatifi etirmeyi gerekletirmekti, Ancak bu
yoldan, kyl kitlelerinin madd durumu dzeltilebilir ve lkede yneten-ynetilen zdelii
salanabilirdi.
0
1961 ylnda toplanan SBKP'nirt 22. Kongresinde benimsenen program ise, "inanl kiilerin
duygularn incitmeden dinsel nyarglarn stesinden gelmek iin" materyalist ideolojik eitim
yaplmasn ngrmektedir, Oradaki uygulamann savunusunu stlenmek istemiyorum, ama bu, Sovyet
Devrimi'nn bandan beri kuramsal dzeyde benimsenmi bir ilkedir. Hatta, ondan da yllar nce
Engels "Gmen Yazm" balkl bir yazsnda, genel tepki yasasn gz nnde tutarak, "Tanr'ya en
byk hizmet, ateizmi zorunlu klmak, dini yasaklamaktr" demitir.
188

bu tutum, Altok'taki halklk ilkesini de, ada demokratik anlay yanstmak bakmndan o denli
yetersiz klan tepeden inmeci dnya grnn kanlmaz bir sonucudur.
Drt be yl nce, Ankara'da Felsefe Kurumu'nun dzenledii bir seminerde "Dogmatizm" konusunda
bir bildiri okumu ve orada, Kemalizmin, yap bakmndan bir tr "Yeni slm" olduunu savunmutum.
(Ayn bildiride, Trkiye'de gzlemlediimiz eitli sosyalizmlerin de "Yeni Kemalzmler" ve dolaysyla
"kinci Yeni slmlar" olduu gr de yer almaktayd. Ama o konu, bizi burada ilgilendirmiyor). Ben,
bu yorumu yaparken, yeni bir ey sylediimi sanyordum. Meer, merhum Dr. Adnan Advar, uzun
yllar nce, 1950'de, belki bu kadar kesin olmamakla birlikte, ayn eyi sylemi. Gerekten, Yakndou'da slamc Dnceyle Batc Dncenin Etkileimi stne, Amerikallarn dzenledii bir
seminerde, Advar yle diyor:
"imdi yeni dnce, eskiden slm dogmasnn tuttuu yerin hemen hemen aynn tutmaktadr.
Bundan tr, Trkiye'nin dnce tarihinde, zgr ve eletirici bir ruhun, slamc ve Batc dnler
arasnda bir etkileim olmasn salad herhangi bir dzenin varlna iaret etmek hl olanakszdr.
Gerekten, Trkiye'de sahici bir etkileim hi olmam, ancak Batc dnn bu lke stnde bir
etkisi olmutur."6
Advar, konumasnda, bu etkileimin gerekletirilememesi -nin sorumluluunu tmyle Kemalizmin
kat tutumuna balamaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda slamclarn uzlamaya yatkn olduklar
yolundaki yargsna pek katlmadn] belirterek, ayn metinden birka cmle daha okumak istiyorum:
"[Dinciler] slm dnce ve imann, doal ve bilimsel yasalarla uzlatrmaya alarak ve laikliin
gerek anlamn vurgulayarak savunmaya devam ettiler. Bir bakma, bu v6
Abdlhak Adnan Advar, "Intcraction of Islamie and Westem Thought in Turkey" (der.) T. C. Young,
Near Eastem Cullure and Society (Princeton, 1951), s. 127-29.
189
Mee Tuncay
lesi bir abayd, nk imdiye dek kart olan her iki yann da hogrsn gerektiriyordu. Fakat gen
Cumhuriyet halkn geleneksel din uygulamalarn ho grmekle birlikte, slm dnne herhangi bir
dn vermek niyetinde deildi. O dnemde, Bat dnnn, daha dorusu Bat pozitivizminin
egemenlii ylesine youndu ki, buna dnce demek bile zordur. Daha iyisi, "resm dinsizlik dogmas"
demelidir. Prof. H. A. R. Gibb'in imgeli deyiiyle, Trkiye pozitivist bir ant-kabir olmutur."
Gerekten, Kemalist laiklik halklktan ylesine uzaklamtr ki, gnmzde bir sac yazarn o zihniyet
hakknda syledii u sz yalanlamak kolay deildir: "Bir taraftan 'Halklk' iddia ediyorlar, dier
taraftan halk, gittii yolun takdirden ciz, akn bir kuru kalabalktan ibaret sayyorlar".
Ancak unutmayalm ki, Kurtulu Sava srasnda Mustafa Kemal Paa'nn kazand baarda halk
tutumunun pay byk olmutur. Bu tutumla ilgili olarak, size Mill Mcadele'nin en balarnda, Heyet-i
Temsiliye dneminden bir kant gstermek istiyorum. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti
Heyet-i Temsiliyesi, daha Ankara'ya gelmeden nce, kolordu komutanlarnn da katlmasyla Sivas'ta
toplantlar yapmaktadr. 17 Terinisani 335 (Kasm 1919) gnk birleimde Reis Paa yle konuur:
"... [ki yol vardr]. Biri bu milletin hlsa-i amal ve efkrna [gre] yrmek, dieri bizim fikirlerimize
gre yrmektir. ahs kanaata [gre] deil, milletin kanaati ve efkr ve hissiyatn yoklayarak
yrmelidir".8 Bu halk anlayla, Cumhuriyetin ilk eyrek yzylndaki laiklik uygulamas dneminin
tepeden inmeci aydn mutlakl arasnda dalar kadar fark vardr.
Heyet-i Temsiliye dnemiyle hilafetin kaldrlmas arasnda yer alan bu deiiklik, aslnda, olduka
anidir, Cumhuriyetten nce ol-
Sadk Albayrak, eriaten Laiklie (stanbul, Sebil Yay., 1977), s. 256.

Temsiliye Tutanaklar (Ankara, Trk Tarih Kurumu Yay., 1975), s. 33.
190
(Ha?..) Ulu demir, Heyet-i

mamtr. Hatta, Gazi Paa yukardaki szlerinden buuk yl sonra, ayn halk gr daha da
aklkla savunmaktadr:
"Memleketimizin batan baa bir harabe oluunun sebeb-i aslsi" ve inhitatmzn [gerilememizin] ana
sebebi" olarak unlar anlatr:
slm alemi iki snf ayr heyetlerden mrekkeptir. Biri ekseriyeti tekil eden avam, dieri ekalliyeti
tekil eden mnevverin. Bozuk zihniyetli milletlerde ekseriyet-i azime baka hedefe, mnevver denen
snf baka zihniyete mliktir. Bu iki snf arasnda zddiyet-i tamme, muhaiefet-i tamme vardr.
Mnevverim kitle-i asliyeyi kendi hedefine sevk etmek ister; kitle-i halk ve avam ise bu smf-
mnevvere tab olmak istemez. O da baka bir istikamet tayinine alr. Snf- mnevver telkinle,
iradla kitle-i ekseriyeti kendi maksadna gre iknaa muvaffak olamaynca, baka vastalara tevessl
eder. Halka tahakkm ve tecebbre [zorbalk] balar; halk istibdatta bulundurmaa kalkar. (...) Halk
ne birinci usul ile ne de tahakkm ve istibdat ile kendi hedefimize srklemee muvaffak olamadmz
gryoruz. (...) Bunda muvaffak olmak iin mnevver snfla halkn zihniyet ve hedefi arasnda tabi bir
intibak olmak lzmdr. Yani snf- mnevverin halka telkin edecei mefkureler, halkn ruh ve
vicdanndan alnm olmal. Halbuki bizde byle m olmutur? O mnevverlerin telkinleri millletimizin
umku ruhundan [ruh derinliinden] alnm mefkureler midir? phesiz hayr...
Gazi Paa'ya gre, aydnlar lkelerini kendi lkemize, tarihimize, geleneklerimize, zelliklerimize ve
gereksinimlerimize bakarak saptamaldrlar. Sonra, szlerine yle devam eder:
tiraf edelim ki, hl ve hl mnevveranmzn genleri arasnda halk ve avama tetabuk [uyma]
muhakkak deildir. Memleketi kurtarmak iin bu iki zihniyet arasndaki tetabuku tevlid etmek lzmdr.
Bunun iin de biraz avam kitlesinin yrmesini tacil etmesi, biraz da mnevvernn ok hzl
gitme)mesi lzmdr. Lkin halka yaklamak ve halkla kaynamak daha ok ve daha ziyade mnewerlere tevecch eden bir vazifedir.*
9
Yukarda dn. 4'te deindiim Konya Trk Oca konumas: Atatrk'n Sylev ve Demeleri, cilt II,
(Ankara, 1959), 2. bas, s. 14-41.
191
Mete Tuncay
imdi dnelim: Kemalizm, laiklik konusunda, kurucusunun burada genel olarak istedii gibi mi
davranmtr, yoksa tahakkm, tecebbr ve istibdada m dmtr? Ve cevab, 1930 yln ortalarnda,
yine genel olarak, Atatrk'n kendi azndan verelim: "Bugnk manzara aa yukar olarak bir
dictature manzaras dr. (...) [ve] Ben ldkten sonra arkamda kalacak olan messese, bir istibdat
messesesidir."10
Konumamn balarnda, gen Marx'tan sz ederek, dinle dnya ayrmnn temelsizliine deinmi,
dinin toplumsal evrimin bir aamasnda, insann dnyayla kendi ilikisini tanmlamakta yararland bir
dilden baka bir ey olmadn sylemitim. stelik, slam, Hristiyan ideolojisinden farkl olarak, bu
ayrm yapmakta, "din dnya iindir" demektedir. amzn nl bir slam dnr olan, merhum
Ahmet Hamd Aksekili'nin yazd gibi: "Kuran'a gre, din ile hayat, birbirinden ayr iki ey deildir.
Dinin hareket sahas, meden dediimiz hayat en yksek ekilde kuatacak kadar genitir. O, her
eyden nce, insann maddiyat ile, cismani ihtiyalar ile ilgilenir."" Byle olunca, Hristiyanlkta
ideolojik temel bulabilen laiklik fikri, slm'n zyle atmakta ve bu durum, halk bir anlayla
yrtlmeyen Kemalist laiklik politikasnn sakncalarn arttrmaktadr.
lgintir ki, talyan devlet adam Kont Carlo Sforza, Polonyal Pilsdski, inli Yuan i-kai ve Sun Yat-sen
gibi ada diktatrler arasnda (ama onlardan farkl olarak "gereki") sayd Atatrk'n temel
yanln, kendinden nceki aydn despotlarndan daha hzl ilerlemek istemi olmasnda grmektedir,
Makers of Modern Europe (London, Matthews-Ma-rot, 1930).
10
Derleyen Cemal Kutay, "Serbest Frka Olay", Fethi Okyar'n Kendi El-yazts ile Hatralar, Tercman,
5 Aralk 1978 [gazetede bu szlerin eski harfli yazmadan alnm kliesi de var].
11
Yazarn slm adl yaptndan, Ahmet Selm Topuolu'nun "Din Dnya iin Gelmitir" balkl
makalesinde verilen alnt; Encment Demirer, Din, Toplum ve Kemal Atatrk (Ankara, 1969), s.
187.
192

Szlerimi, Hristiyanln nl bir aforizmas stne, yine gen Marx'n bir szn aktararak
sonulandrmak istiyorum. Bilindii gibi, sa, azndan Roma'ya kar bir laf almak iin, kendisine "vergi
verelim mi" diye soran kkrtclara bir Roma parasnn stndeki kabartmalara bakarak "Kaesar'n
hakkn Kaesar'a verin, Tanr'nn hakkn Tanr'ya" demiti. te Marx bu sze deinerek, "Keasar'n
hakk yalnz altndr, sanmayn" diyor, "bu dnyada zgr akl diye bir ey de vardr."12
Akl, zellikle zgr akl, tarih boyunca, gerekten, her trl bo-inanc zen pek etkili bir silah
olmutur. Ama, zgr akl yalnz Tanr'ya ve dine kar deil, Keasar'a ve onun laik dinme karda
kullanlabilir. stelik, bu yalnzca bir olanak deil, bir grevdir de.
12
K, Marx, Klmsche Zeitung'un 179. saysnn bayazsndan (1842): M, Belge'nin evirdii, Din
zerine, s. 9'da.
193
Trkiye Cumhuriyeti'nde Siyasal Dnce Akmlar*
Osmanl kinci Merutiyet dneminin be eit siyasal dnce akmndan, yani Osmanlclk, islamclk,
Trklk, Sosyalistlik ve Batclk'ken, Trkiye Cumhuriyeti'nde, ilki bsbtn ortadan kalkm ve
sonuncusu, tekileri bastrarak egemen olmutur. slamclk, Trklk ve sosyalistlik, ancak son
dnemde (1960 ertesinde) biraz canllk gstermitir. Cumhuriyetin siyasal dncesi, esas olarak
Batcln trl yorumlar erevesinde kalmtr.
Osmanlcln ortadan kalkmas, Osmanl kaltna kar tepkileri birden sona erdirmemi tir. zellikle
tarih alannda Osmanl ncesine arlk verilmesi, bununla ilgilidir. rnein, Seluklu tarihinin
vurgulanmasna koutlukla, Osmanllarn Anadolu iin pek bir ey yapmadklar, Rumeli'ye ynelerek bu
z vatan parasn ihmal ettikleri gibi bir gr ileri srlmtr. Ancak bu grte, gncel adan,
(Atatrk bata olmak zere) Rumeli kkenlilerin, ynetimde Anadolululara olanak tanmadklar gibi bir
eletirinin de sakl olduu anlalmaktadr.
Batclk ve Tepkileri
Cumhuriyetin ilk yllarnda Batclk lml bir biimde ve ulusal geleneklerle uzlac olarak savunulurken,
Takrir-i Skn dneminden itibaren dnsz ve katksz bir Batc tutum benimsenmitir. Ne var ki,
Batclk dz bir izgi boyunca izlenmemi, znde Batl gibi olmak iin neyin daha bamsz, neyin
daha baml deiken (ya da neyin "neden", neyin "sonu") olduu konusundaki deiik
tanmlamalardan tr, eitli Batllama taktikleri arasnda yalpalanmtr. (Bu arada, "sosyalizm"!
genel Batclktan ayran balca zelliin, strateji dzeyinde, ada Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi (letiim Yay., stanbul, 1983), cilt 7, s. 1924-28.
194

lama abalarnn ncelikle madd temele yneltilmesi stndeki srar olduu belirtilebilir.)
Batclk, 19. yzyl Rusyasndan balayarak baka birok geri kalm lkede olduu gibi, Trkiye'de de
adalama, hatta uygarlama ile zde saylan bir gelime kavramdr. Aslnda bu anlay, kuramsal
adan tartmal bir varsayma dayanr: Tarihte birok uygarlk gelmi gemi ve bazlarnn kalntlar
hl yayor olsa bile, Bat artk bir eit "standart uygarlk"tr; dnyann her yerinde kendisini kabul
ettirmekte, evrensellemektedir.
Dnya tarihini eski, orta ve yenialara blen yaygn anlay, Yunan-Roma ile Ortaa, S 1000 yl
dolaylarnda balad kabul edilen Bat uygarlnn bir girizgh saymaktadr. Bat, tarih felsefecilerinin
yapt eitli uygarlk snflamalarnn hepsinde bir birim olarak yer alr. Fakat, Trkler Batllamaya
balamadan nce, elbette "uygarlksz" olmamlardr. rnein Arnold Toynbee, otuz kadar uygarlk
ayrmlayan kalabalk snflamasnda, "durdurulmu" bir birim olarak Osmanl uygarlndan sz eder.
zgn bir Trk uygarl hi varolmamsa bile, Orta Asya'dayken in uygarlnn etkisi altnda kalan
Trkler, Anadolu'ya gelince, kendilerinden nce bu topraklarda serpilen Hitit-Yunan gibi daha eski
uygarlklardan dolayl olarak, Bizans ve ayrca slmlk yoluyla da Arap-ran uygarlklarndan dorudan
doruya etkilenmilerdir. yleyse, Batllama gerek anlamnda bir uygarlama sorunu deil, bir
uygarlk deitirme sorunudur.
Batllama hareketleri, Osmanl mparatorluu'nun gerileme dneminde balamtr. (Baz ada
dnrlerimiz, o zaman bir kurtulu sreci olarak tutulan bu yolun gerekte gerilemenin nedeni
olduunu da iddia edeceklerdir.) Batllamann, 19. yzylda siyasal bakmdan belli bal ketalar,
1839 Glhane Hatt- Hmayunu (Tanzimat), 1856 Islahat Ferman ve 1876 Merutiyeti'dir. Ayn
yneliin 20. yzylda da 1908 kinci Merutiyeti, 1923 Cumhuriyet, ve 1946'da ok-partili yaama
geilmesi gibi hamlelerle srdrldn sylemek yanl olmaz. Bu siyasal ereve iinde, askerlik ve
eitimden ekonomik ve top195
Mele Tuncay
lumsal konulara kadar eitli alanlarda Bat'y rnek alan dzel-timler yaplmtr.
Trk dnce akmlarn, Batllamadan yana olanlar ve kar kanlar; Batllamaclar da toptanclar
ve ancak baz bakmlardan Batllamay isteyenler gibi snflara ayrmak olduka yapay kalmaktadr.
nk, Batllamaya en uzak grnen geleneki-slamc akmlar bile, Bat'dan birok eylerin
alnmasn savunmular, ancak (Mehmet Akif gibi) taklitiliin, (Sait Halim Paa gibi) telifiliin
sakncalarna iaret etmilerdir. te yandan, kesinlikle toptan Batllamay istemek de pek zordur.
Belki, kinci Merutiyetteki tihat dergisinin bayazar Dr. Abdullah Cevdet'in byle bir btncle
yaklat sylenebilir. Fakat, uygarln blne-mezliinden tutturarak btnc denebilecek tutumlar
savunan bakalar da grlmtr. rnein, Prens Sabahattin'in Meslek-i tima'si (science sociale) bu
yolda yorumlanabilir; Trk hatip Hamdullah Suphi de, bir dneminde Batllamay byle anlamtr;
daha yaknlarda, Ycel, Yeni Ufuklar gibi dergi evrelerinin hmanizmacl da bu anlama gelebilir.
Fakat "toptan" bir baka uygarla geilmesini istemek, geni lde bir mecaz olmak zorundadr;
yoksa eskiden kalan maddi-manev her eyi silmek, ortadan kaldrmak gerekir. Bu nedenledir ki,
Trkiye'de de hemen hemen btn dnce akmlar Bat'dan baz eylerin alnmasn veya
alnabileceini, baz eylerin ise alnmamasn ya da zaten alnamayacan ileri srmlerdir. Trk
ideolog Ziya Gkalp bir Hars (culture) - Medeniyet (civilisation) ayrm yapmtr. Bu gr, Bat'nn
manev taraflarn almak gerekmeksizin, mill nitelik tamayan madd taraflarnn alnabileceini belirtir.
Ondan nce, Cell Nuri (leri) Bey'in yapt Teknik Medeniyet-Hakiki Medeniyet (ahlkiyat) ayrm da
buna benzer. Cell Nuri, Osmanl toplumu iin Japonya'y rnek gstermi, Trklerin de onlar gibi
hakiki medeniyetlerini deitirmeden Bat'nn teknik medeniyetini benimsemesini savunmutu.
Bu yaklam, ana izgilerinde, slamc ve sosyalist akmlar da nitelendirmektedir. Gelenekiler yksek
deer verdikleri s196

lm maneviyatna iliilmemesini istedikleri iin (hatta onu korumak amacyla) Bat tekniini kazanmak
gerei stnde durdular. Sosyalistler ise, tam tersi bir nedenle benzer bir sonuca varmaktadrlar.
Onlara gre, geni anlamnda Bat deerleri zenilecek lklerdir, fakat bunlar hep madd bir temele
dayanrlar. O temel olmadan, aklclk, zgrlk, eitlik, gibi deerler ireti kalr. Deiime styapdan
balamak yanltr. nce, ya burjuvazinin egemenlii altnda ya da devlet eliyle kapitalist teknolojinin
yerlemesi gerekletirilmelidir.
Geleneki-slmc olmayan asl sac gr de, kart bir yaklamla Batllamadan yanadr ve
Batllamaktaki baarszlmzn nedenini Bat uygarlnn ilkelerinin anlalmama-snda grmektedir.
Byle dnenlere gre, nce bir zihniyet deiiklii gerekir. Garpllamann Neresindeyiz? adl
kitabnda (stanbul, 1958) bu bak temsil eden Prof. Mmtaz Turhan, bir sentezin kanlmazln
vurgulamakla birlikte, zm yolu olarak "birinci snf uzmanlardan kurulu bir kadro kullanmak ve ky
kalknmann "esas mili" kabul etmek gibi tutarsz nerilerde bulun-maktan ileri geememitir.
Atatrk dneminde yaplan devrimlerin hepsi Batllama ynnde hareketlerdir. Fakat zellikle Bat
yasalarnn benimsenmesi anlamna gelen Hukuk Devrimi (svire kanununa gre evlenmek, Alman
kanununa gre yarglanmak, talyan kanununa gre cezalandrlmak... diye yar-aka zetlenen
durum), en ok tartlan konu olmutur.
Trkiye'nin Cumhuriyet ncesinden beri, Bat Avrupa yasalarn kendisine rnek almas, Kta
Avrupas'nda Yaknan ban-da Roma Hukuku'nun canlandrlmas (reception) olayna
benzemektedir. Fakat orada, nasl Romacara kar bir Tarihi-Okul ortaya km ve hukukun dardan
getirilebilecek bir nesne olmadn, ancak toplumun iinde yaayan kurallarn yasalatrlabilecein
savunmusa, bizde de (slm tutuculukla kark olarak) bunlara kout grler ne srlmtr.
Laiklik konusu, Hukuk Devrimi'yle yakndan ilikilidir. Din ve devlet ilerinin ayrlmas diye tanmlanan
bu ilkenin ne lde Hristiyan
197
Mete Tuncay
retisinden geldii ve slmlk'la ne kadar badaabilecei sorunu, eitli yazarlarca ele alnmtr. Bu
arada, resm laiklik ideolojimizin, Avrupa'da 1789 Fransz Devrimi'yle yzeye kan zel bir din adamdmanlndan (anti-clericalisme) esinlendii de iddia edilmitir.
Cumhuriyet dneminde, anlatm olana bulan evrelerce genellikle vlmeye deer bir program
saylan Batllama, 1960'lara gelindiinde, hemen hemen btn kktenci dnrlerin eletirilerine
uramtr. Bu evrelerin kansnca, Batllama istei masum bir zentiden ibaret deildir; Osmanl
mparator-luu'ndan beri egemen snflarn kendi karlarn glendirmek iin bilinli olarak
yrttkleri, toplum asndan byk zararlar yaratan bir politikadr. Batllama ad altnda Trkiye'ye
burjuva kapitalizminin maddecilii, "brakn yapsn brakn ge-sin"!ii, ar bireycilii sokulmutur.
stelik, bizde bu sre, emperyalizm olgusu nedeniyle, Bat'dakinden ok farkl gelimitir. zel
mlkiyet altnda kendiliinden sermaye birikimi olmad iin, burjuva kapitalizmi devlet desteiyle
yapay olarak yaratlmaya allmtr. Buysa, kapitalizmin Bat'daki "soyguncu1' dnemini bile bastran
bir kamusal ahlkszlk dourmutur. Ayrca, Batllamann yol at kltr ikilii, aydnlarla halk
arasnda onulmaz bir uurum meydana getirmitir.
Bu tr eletirileri amaya alanlarsa, Batllamay byle salt olumsuz gzlerle grmenin sakatlna
iaret etmektedirler. Onlara gre, bugn Trkiye'de Batllama (yalnz styap kurumlaryla deil,
burjuva-kapitalistleme anlamyla da) gerekleme yoluna girmitir. Dolaysyla artk baa dnerek
yeniden bir gelime izgisi aramak olana yoktur. Kald ki, Batllamann yaratt dnlen
sakncalarn birou, bu sre balatlmadan nce de Trk toplumunda zaten vard. rnein, kltr
ikilemesi, Osmanl "havas-nas" ayrmndan sregelmektedir. Trk aydnnn Batllamas, bu ayrmn
zn deitirmemitir; halkn geleneki kald ise kolay kolay savunulamaz. stelik Batllama,
btn bu sorunlar insanca zmlere ulatrma olanan da iinde tamaktadr.
198

urasn da unutmamak gerekir ki, Batllamaya kar ykselen tepkiler, ayn zamanda, geni bir
bakla Batllama srecinin kendisinin salkl rnleridir de.
slamclk, Trklk ve Sosyalistlik
1960'lara varncaya dek slamclk, Trklk ve sosyalistlik ykc akmlar saylarak yasad
tutulmulardr. Ama bu durum, onlarn alttan alta varlklarn srdrmelerine engel olmamtr.
1920'lerde ve 1930'larda en fazla bask yaplan akm, slamclktr. Buna karlk, 1940'larn ikinci
yarsnda demokrasiye gei baladnda, kendisine ilk dn verilen de, yine slamclk olmutur.
Trkln baz kltrel eleri Trk Ocaklarndan dn alnp Trk Tarih ve Dil Devrimleri iinde
zmlenirken, d Trklerle birlemeyi ve Trk soyundan gelmeyenleri lke ynetiminden ayklamay
amalayan asl Trkler, kinci Dnya Sava yllarna kadar herhangi bir etkinlikte bulunamamlardr.
Nazi ideolojisine doal bir yaknlk duyan bu Trk akm, Alman-Sovyet savandan umuda kaplm, tpk birinci Dnya Sava'nda hayal ettii gibi- Rus egemenlii yklrsa Pan-Trkist (Pan-Turanizm
terimi, Pan-Trkizm'in zdei olarak kullanlmakla birlikte, aslnda, yalnzca Trk dilini konuan
halklarn deil, Mool, Fin, Macar vb. akrabalarnn da birlemesini isteyen ok daha ar bir hayaldir)
lklerinin gerekleebileceini sanmtr. Sava srasnda tarafsz kalan, ama iinden Rusya'nn
yenilmesini arzulayan Trk hkmeti, tam tersi bir sonu doaca belli oluncaya kadar, bu gizil
(potansiyel) Alman ibirlikilerini hogrm, sonra da aleyhlerinde sert bir kovuturmaya girimitir.
Trkler, tasar ve eylemleri asker mahkemece ortaya konulup mahkum edilmilerken, Yargtay
aamasna gelindiinde, Rus tehlikesinin yeniden hissedilmesi ve ileride kabilecek bir Bat-Sovyet
atmasnda, yakn gemiteki Alman-Sovyet kartlnda olduu gibi, ie yarayabileceklerinin
dnlmesi ucuz kurtulmalarn salamtr.
199
Mele Tuncay
Trkler her trl dnceye rk terimleriyle yaklatklar iin, komnizmi Slav rknn emperyalizminin
klf saydklar gibi, balangta slmiyet! de Arap rknn yaylmac ideolojisi olarak grmekte,
slamclar ise onlar "kavmyeti" diye kmsemektedirler. Evrensel bir din olan slm'n gznde soya
sopa dayanan bir siyasal gr, elbette makul olamaz. Kald ki, Trke konuan Mslman Anadolu ve
Rumeli halknn arasnda rk safl bulmak hi de kolay deildir. Trklerle giritikleri polemiklerde,
onlar kendi silahlaryla vurabileceklerini anlayan slamclar, hasmlarndan biroklarnn rka karkln kefedince, "Arabac nasl araba deilse, Trk de ylece Trk deildir" diye alaya balamlardr.
DP iktidar dneminde, souk sava nedeniyle sert bir komnizm aleyhtarl politikasnn srdrlmesi,
Trklerin eitim gibi belli birtakm alanlarda hayli etkili olmalarn mmkn klmtr.
Militarizm, Trk deerlerin arasnda bulunduu iin, birok subay Trkle yatkn olarak
yetimitir. 27 Mays 1960 mdahalesini gerekletiren cuntann iinde de baz Trklerin yer alm
olmasn, bu bakmdan doal karlamak gerekir. Darbeden sonra, ksa srede siyasete dnlmesinin
iktidar CHP'ye teslim etmek anlamna geleceini hesaplayan bu Trk grup, byle bir izgiye kar
kt iin, nfuzlu bask gruplarnn arlklarn koymalar sonucunda, 13 Kasm 1960 gn Milli Birlik
Komitesi'nden tasfiye edilmitir. Alparslan Trke ve arkadalarnn yurt dndaki srgnlkleri, baka
etkinlik modellerini tanmalarn salamtr. Bu arada, spanya'daki Franco diktatrlnn dayand
Ordu-Kilise-Parti lsn incelemilerdir. Trkeilerin Trkiye'ye dnp CKMP'ye el koyduktan sonra
slm'la uzlamaya girmelerinde, bu esinlenme aka belli olmaktadr. Eski pagan-Trk izgilerini
deitir-meyenlerse, bylelikle oluturulan Mslman-Trk hareketten kopmulardr. CKMP'nin ad
Milliyeti Hareket Partis'ne dntrldkten sonra, solcularn silahl eylemlerini engellemek
bahanesiyle, Trk militanlarn lk Ocaklar rgtn vb. ku-
200

rarak yaptklar hareketler, henz sonulanmam bir dava konusu olduu iin, bunlardan sz
etmeyeceiz. Ancak kanmzca, semenlerinin AP'ye kayaca endiesiyle, CHP'nin iktidarda bulunduu
zaman bu partiyi yasal yollardan kapatmak olana olduu halde byle yapmamas, ok dikkate deer
bir politik karar olarak tarihe geecektir.
slamclk akmn 1960'larn sonlaryla 1970'Ierdeki MNP ve MSP hareketlerinden ibaret saymamak
gerekir. Erbakan'dan daha lml slamclar, AP'den CHP'ye kadar btn teki partilere datlmlardr.
Hatta bazlar yukarda deindiimiz Trklerle badamlardr. Fakat daha sofu slamclara gre,
MNP-MSP de dahil olmak zere btn bunlar znde "btl" olan br sistemle btnlemek demektir.
urasn da unutmamak gerekir ki, slamclar "milliyetilik" szn ulusuluk anlamnda deil,
kelimenin Arapa aslna uygun olarak, "din" karlnda kullanmaktadrlar. Dolaysyla, onlarnki slm
Milliyetiliidir.
Trkiye'de sosyalizmin tarihi de, kinci Merutiyet'e kadar dayanmaktadr. Kurtulu Sava'yla erken
Cumhuriyet yllarnda da ye saylar nemli olmasa bile, dnce ierii bakmndan zengin sol akmlar
vardr. 1925 ilkbaharnda Takrir-i Skun Kanunu'yla balayan baskc dnemde her trl aykr siyasal
dnce yasaklanmtr. Bu ortamda sosyalizm de yeraltna kaymtr.
1961 Anayasas dneminde sosyalistlik baz aydnlar arasnda yaylmaya balamtr. Emeki snfnn
iinden doan TP de ksa srede bu aydnlarn eline gemi ve sendikacln siyasal uzants olmak
yerine ideolojik bir rgt haline gelmitir. Yine de, sosyalist eilimli aydnlarn ou, byle bir harekete
katl-maktansa, ara (enstrmantalist) bir anlayla, orduyu ya da egemen snflarn partilerini
etkilemeyi yelemilerdir.
Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisf-nde bu yaz, genel bir Giri niteliinde olup, arkasndan
Halklk (lhan Tekeli), slamclk (erif Mardin), Trk Ulusuluu (Sina Aksin), Milliyetilik ideolojisi
(Gencay ayian) ve Trkiye Cumhuriyeti'nde Sosyalizm (1960'a kadar Mete Tuncay, 1960'tan sonra
Murat Belge) blmleri gelmektedir.]
201
stanbul Adalar [Rumlara Dair]*
Yunan Olimpik Havayollar organ Kinesis-Motion (Hareket/Devinim) dergisinin, getiimiz (1992-93)
K says, bizim adalara ayrlmt.
[Vortanos kayalklarn saymazsak, bunlar 9 tanedir: By-kada (Prinkipos), Heybeliada (Halki), Burgaz
(Antgone), Knal (Proti), Kak (Pita), Sedef (Antirobmtho), Sivri/Hayrsz (Oksia), Yas-sada (Plati).
Biz bunlara eskiden "Kzl adalar" ya da "Papaz adalar" derdik; sonra, Bat dillerinden esinlenerek
Prens, hatta Prenses demeye baladk. Bu sz, Bykada'nn Yunancasndandr. Ama dorusu, Prens Machiavell'deki gibi, Principe- daha genel bir anlama geldii iin, Hkmdar adalar olmalyd. Devrik
Bizans imparatorlarnn bazan hayalarn burarak, bazan gzlerini oyarak buradaki manastrlara
srmelerinden tr! Fazla bilgi iin, Pars Tulac'nn iki byk cilt Tarih Boyunca stanbul Adalar
eserine bavurulabilir.]
stanbul'un Ekmenik Patrii, Bartholomaios cenaplar da, dergiye 26 Kasm 1992 tarihli bir sunu
yazs gndermi: hazrlanan makale ve resimlerin biran nce yaynlanmas, "cenab- Hakkn bizleri
miras ve beki yapt ata hazinelerimizin herkese tantlmas" iin dualar ediyor.
Kinesis'te, bazlarn sayfalarmza aktardmz resimlerle bezeli iki yazdan biri, Yunanl arkeolog Yorgo
Mastopulos imzal "Prens Adalar" (s. 8-22); dieri (anonim) "Heybeli Aya Triada Manastr" (s. 26-70:
arada bol ilan-reklam olduu iin, aslnda yazlar bu kadar uzun deil).
Mastopulos, makalesinde 1955 (6-7 Eyll) ve 1964 (Yunan uyruklarnn oturma izinlerinin kaldrlmas)
olaylarndan sonra, stanbul Rumlarnn "asrlardr midye gibi yaptklar kayalardan sklp
atldklarna deinerek, "Tuhaf bir rastlant" diyor,
* Tarih ve Toplum, say 116 (Austos 1993), s. 27-37.
202
Eletirel Tarih yazlar

"Rumlar gideli, metropoln kirletilmesi sonucu, deniz ld: Canl denizle Rum halk ylesine
zdelemiti ki, zahir biri olmadan teki yaamyor."
Bu yaznn ortasndan ve sonunda iki paragraf daha evireyim:
"Bol bitkili serin yeilliklere brnm bu irin adalar, gnmzde stanbul yksek sosyetesinin balca
yazlk mekann oluturuyor. Adalarn, geen yzylda ou Rumlarn olan grkemli kkleri, am
korularyla kapl yamalar, alml faytonlar ve dingin deniz gerek bir peri masal ortamdr. evrenin
skneti, buradaki insanlara da yansr. Dzenli ileyen ehir hatlar gemileri, stanbul'da alan
biroklarn her gn ie gtrr, getirir: Sade, akl banda, fakir, nazik, dosl canls ve terbiyeli
insanlar. Ama bunlarn ka, Marmara Deniz'ndek bu adalarn ocuudur? Aralarnda 80 yl nce
dedes-ninesi burada yaam olanlar var mdr?"...
"Sorunlara her iki yandan bakalm. Trkiye'de birok Bizans ant bulunduu gibi, Yunanistan'da da pek
ok Trk camisi vardr. Btn bunlar, madde olarak bir lkeye, ama manen tekine aittir. Akas:
Taraflarn gerek nitelii, birbirlerinin saygn tarihi eserlerine nasl davrandklaryla llr. Ancak,
karlkl olarak lkelerimizin arkeologlar, eer anladklar ve deer verdikleri kendi kltr miraslarnn
antlar zerinde alabilirlerse, en iyi sonulara eriilecektir."
203
Heybeliada'daki Hagia Triada Kilisesi ve Ruhban Mektebi
Heybeli'nin mit Tepesinde (eski adyla, Papaz Da) imdi kilise dndaki ilevlerini yitirmi bir Rum
Ortodoks kurumu var. Burann tarihi, Bizans dneminin ortalarna, 9'uncu yzyl balarna kadar geri
gidiyor. Burada, nce Sion adn tayan, sonra Kutsal leme adn alan bir manastr kilisesi varm.
eitli zamanlarda yklm ve tekrar tekrar yaplm.
Hristiyanlktaki Tanr anlay. n Birlii kavramna dayanr. Tanr hem tr, hem Bir. Baba-Oul
(Hz. sa) ve Kutsal Ruh'un oluturduu bu lemeye Yunanca Hagia Triada, Osmanlca Ekanim-i
Selse, Frenkede de Trinie denir. te oradaki kk kilisenin ad bu. Onu i avlusuna alp bir amali
biiminde kuatan, Ruhban Mektebi binas ise, 1844'te kurulmu. Byk stanbul depreminin ardndan
1896'da yeniden yaplm. imdi, bir kanad (Lozan ykmllkleri gerei) resmen ak, gerekteyse
(renci kalmad iin) kapal olan yatl bir zel Rum lisesi. teki kanad, manastr. Ayn zamanda,
Fener'deki Ekmenik Patriin yazlk ikametgah. 1971 yazna kadar, buras yksek renim veren
Ruhban Mektebini de iinde barndryordu. Birinci Dnya Sava'nn son ylnda, Osmanl Bahriye
Nezareti bu binaya el koymu ve Deniz Harp Okulu'nun ilk snflarn buraya tamt. Ama birka ay
sonra mtareke yaplnca, boaltld. Ksa bir sre, lkelerine geri gnderilmeyi bekleyen Alman
askerleri burada iskan edildi. Onlarn ardndan da, 1920'lerin balarnda Beyaz Rus gmenler, Ruhban
Mektebi binasnda kaldlar. (unu belirtmeliyim ki, bu gibi uygulamalar Osmanl'nn son dnemine
zg deildi. rnein, 820 ylnda Bizans'n Suriye Ermeni hanedan alaa edilince, eski Aya Triada
manastrndan btn keiler karlm, srgn edilen mparatorie Theodora ile kzlar buraya
yerletirilmiti. Hatta o sralar manastra ton Despoton deniyordu.) Daha sonra, normal duruma
dnlm ve okul drt yl lise, yl yksek ksm olarak alm (daha ileride lise 3, yksek oku 4 yl
olmu). Fakat 1930'larda Trkiye dndan retmen gelmesi engellenince,
204
Eletirel Tarik Yazlan

eitimin kalitesi dm. O sralar (3' Trk) 15 retmen ve 65 renci varm. 1950'lerde retmen
says (5'i Trk olmak zere) 25'e, renci says da 70'e km. Bunlarn 29'u Yunanl, 6's Etiyopyal,
5'i Kbrsl, 2'si ngiliz, 2'si Suriyeli, biri Msrl, biri Gney Afrikal, biri Lbnanl imi. 47 yabanc uyrukluya karlk, 16's stanbullu, 6's mrozlu, 1'i de Bozcaadal olmak zere 23 Trk uyruklu renci
varm. Fakat 1963-64 ders ylndan balayarak yabanc rencilere izin verilmeyince, Ruhban Mektebi
km. 1971 Temmuzunda Anayasa Mahkemesi zel Yksek Okullar yasaklaynca, bu kuraln
Ruhban Mektebi'ne de uygulanmas, bir coup de grace olmu. Ruhban Mektebi'nde eskiden ne dersler
okutulduunu merak ederseniz: bir kere diller var - Trke, Elence, Latince, Slavca, Franszca. Sonra,
Matematik, Fizik, Tarih, Corafya, Arkeoloji, Mzik, Psikoloji. Daha sonra Mantk, Felsefe, Teoloji,
Hukuk ve meslek dersleri olarak Kitab- Mukaddes erhi ve tefsiri gibi konular. Ayrca, Trk
retmenlerince verilen, Trk Edebiyat, Tarih-Corafya, Sosyoloji, Yurttalk Bilgisi ve Askerlik,
Bugn bir Ortodoks gencin, kilise hiyerarisinde episko-poslua ykselecek kadar Trkiye iinde eitim
grmesi olanaksz. Yurtdna gidip orada okumas gerekiyor. imdi, lkemizde zel niversitelerin
kurulmas gndemde olunca, Ruhban Mektebi'nin de yeniden almas mmkn olacak. Fakat, bunu
kilise istiyor mu? TC hkmeti ise, Fender'dek Patrii yalnz Trk uyruundaki Rum Ortodoks
Hristiyanlarn ruhani nderi olarak m tanmaya devam edecek, yoksa onun resm sa-nndaki Ekmenik
(meskn dnyaya dair, yani evrensel sfatndan yararlanmay m seecek? Sanyorum, mesele burada
d-m-leniyor.
Etnik Trdeleme Akllca Bir Ama Olmaz!
Trkiye nfusu din, dil, rk vb. alardan hl trde (yani homojen) deil. Ama kinci Merutiyette
ttihatlarn balatt ovence politikalar srdren Cumhuriyet hkmetleri yznden, kltr
mirasmzn mozaii hzla yeknesaklayor.
205
Mele Tuncay
Btn imparatorluklar gibi, Osmanl'nn da ok-dilli ve ok-dinli halklar vard. Hem de bunlar,
yzylmzn ortalarna kadar gelen ngiliz ve Fransz imparatorluklarnn ou uyruklar gibi vahiler ve
ilkeller deil, gemite byk uygarlklar yaratm insan topluluklaryd.
Osmanl'nn kltr zenginlii, anasrnn (unsurlarnn) eitliliinden kaynaklanmaktayd. Ykselen Trk
Milliyetilii ise, anadilleri ve dinsel inanlar farkl olan yurttalara, varlklarna zor katlanlan geici
konuklar, hatta yabanc devletlerin beinci kollar, potansiyel casus ve ajanlar gzyle bakmaya
balad. Elbette onlar kendi karlar iin kullanmaya alan lkeler vard. Fakat biz de, bu
topluluklarn devlete sadk kalmalar iin gerekenleri yapmadk. Oysa, Trkiye'nin adalama srecinde, gayr-i Mslim yurttalarmzn ok yararl hizmetleri olmutu. Birok konuda, Batll onlardan
rendik.
nce, slamc bir toparlanmayla, Mslman olmayan halklar hedef alnd. Havb-i Umumde Ermeniler
kyma uratld. Mill Mcadelede {teden beri stanbullu olanlar dndaki) Rumlar Yunanistan'a
srld. Yine de, Cumhuriyetin ilk nfus saymnda anadillerinin Rumca olduunu syleyenlerin oran,
onbinde 88'di (13,5 milyonluk toplam iinde 135 bin kii). Rum-Ortodoks kilisesine bal olanlarn says
daha da yksekti. Fakat, bu ilk oran bile srdrlebilseydi, bugnk 60 milyonluk nfusumuzun iinde
yarm milyondan fazla Rum vatandamz olmas gerekirdi. Gelin grn ki, imdi Trkiye'de ancak 2-3
bin Rum kald.
Gayr-i Mslim aznlklar Ermeni ve Rumlardan ibaret deil elbette. 1942'de onlarn yan sra, Varlk
Vergisiyle rktlp srail devleti kurulunca birounu kardmz Yahudiler var. Hristiyan-lardan
Sryaniler, Keldaniler vb. Ayrca Yezidiler.
Bugn balca sorunumuz, Mslman aznlklardan Krtler. Ama geride erkezler, Lzlar, Heminliler,
Bonaklar, Arnavutlar vb. duruyor. Mslmanlarn da Snnisi var, Alevisi var. Btn bunlar, ekonomik
ve toplumsal gelime salanmadan, trde hale getirmeye almak, bence muzr bir hayal. Gnn
birinde ekonomik ve top206

lumsal kalknma salannca da, bu eitlilikten yoksun kalmak, akl kr deil.
Rumlara kar, ileride utan ve pimanlkla anacamzdan hi kukum olmayan 6-7 Eyllc (1955)
tutumumuz iin tek avuntu, Yunan hkmetlerinin de en az bizimkiler kadar oven olmas. Zaten biz
Rumlarmza ne yaptksa, Bat Trakya ve Kbrs'ta Yunanllarn tutum ve davranlarna karlk olarak
yaptk. Durumu, Herkl Millas'n bu konudaki kitabnn bal pek gzel zetliyor: 'Tencere Dibin Kara,
Seninki Benden Kara." Fakat bizim, baka bir szmz de var: "Sui misl emsal olamaz" (Kt rnek,
rnek alnmaz). Me-celle'deki "Btl, makusun aleyh olamaz" kural. Keke, bunu daha sk hatrlasak.
Ruhban Mektebi'nin Ktphanesi
Byk Fransz Msteriki (Doubilimcisi) Antoine Galland, stanbul'a Ait Gnlk Anlar 1672-1673
adl kitabnda (Ankara: T. Tarih Kurumu Yay., 1973; cilt II, s. 152) unlar yazyor:
"stanbul'un karsnda, 18 mil mesafede ve zmit Krfezi aznda bulunan adalar arasnda Rumlarn,
Halki (Heybeli) dedikleri bir tanesi vardr ki, Teslis (leme) ismi altnda tannm bir manastr ihtiva
eder. Burada kilise babalarna ait olmak zere byk sayda yazma grdm. Vaka bunlardan bir
miktarna satn alma teklifi yaplnca, Calocer(kei)ler byle bir sz dinlemeye bile yanamadlar.
Fakat para ile Rumlara kar zaferine eriilmeyecek bir dava yoktur. Kendileri de istenildii zaman bu
yazmalarn tetkik edilmesine msaade etmeyi reddetmediler."
imdi bile, manastrn alt katnda nemli bir ktphane var. Aya Triada'nn ngiliz papaz, tsaias
Simonopetrisis Peder bize en eski kitaplarn gsterdi: 1599 basm bir polyglot (ok-dilli) Kitab-
Mukaddes. Her sayfada drt stun halinde, metinlerin branice asllar, Yunanca (Septuagint), Klasik
Latince ve Vulgata (o zaman iin avam Latincesi) evirileri. Sayfa altlarnda da dipnotlar.
207
Mele Tuncay
Ayrca, yzlerce cilt, Kilise babalarnn ve daha sonraki ilahiyatlarn Yunanca-Latince kitaplar. Profan
(dn-d) klsikler de eksik deil. rnein, Harvard yayn, ift numaral sayfalar zgn dilde, tek
numaral sayfalar ngilizce basl Loeb dizisi var. Bunlardan baka, 19'uncu yzylda yaymlanm eski
seyahatnameler, sregelen Hristiyan dergiler vb.
A. Galland'n szn ettii yazmalarn bugne kadar gelebilenleri se, bir sre nce, gvenlik
gerekesiyle, Fener Patrikhanesi'nin ktphanesine aktarlm.
208
Yahudiler stne Bir Sylei*
Mete Tuncay ile bir Nisan gn Bykada'daki evinde sylemek zere randevulatk.
- Sizi vapur iskelesinde karlamaya gelirim, hemen tanrsnz, sakall ve ilerlemi yama ramen
bisikletliyim.
Sakall, bisikletli, 'ilerlemi yata' Mete Tuncay ile hemen birbirimizi tanyoruz. Mete evinin kapsnn
nnde telala duruyor. Kzm nerede? Kzm ieri almazsam ok zlr! Gzlerim bahede oynayan
bir kz ocuu ararken karmza pamuk tyl bir kedi k veri yor... Mete, kz ve ben, elektrikli
sobann stt, duvarlar boydan boya kitapla kapl bir eve giriyoruz... Kl krk yardn bildiim bu
tarihinin yazlarndaki slubu, beni zaten sylei boyunca verecei bilgi ykne hazrlamt; hazrlkl
olmadm akszll ve nktedanlyd.
Tarihi Mete Tuncay ile Yahudilerden sz etmek, nce gemie, ta 1492'den ncelerine gitmekle
balad. Bana, Romallardan beri Anadolu topraklarnda Yahudi toplumlarnn yaadn hatrlatt. Daha
sonra Bizans Yahudilerinin de nemli bir topluluk oluturduunu belirtti. 1492 tarihi bir 'sembol'd.
Elbette byk sayda Yahudi o yl Osmanl topraklarna snmt, fakat engizisyonlardan kaanlarn
Kuzey Afrika'dan, talya'dan, Portekiz'den de geerek bir sre orada kaldklar gze alnrsa, Osmanl'ya, Yahudi gnn 1492 ve sonrasnda dalgalar eklinde gerekletiini sylemek daha doru
olurdu.
"1492'den biraz nce ya da sonra olsun, Osmanl Devleti Yahudilere kucak at bir gerek..."
Tabii bir gerek, ama ortaya baka bir soru kyor: Ayn tarihlerde Yahudiler gibi Hristiyan zulmnden
kaan Mslmanlar niye davet edilmediler acaba? ve Mete Tuncay glerek kendi sorusunu kendi
yantlyor:
Lizi Behmoaras, Trkiye'de Aydnlarn Gzyle Yahudiler (stanbul: Gzlem Vay., 1993), s. 239-248.
209
Mete Tuncay
- Yahudiler belli becerilere sahiptiler. Tpta bilimde, zenaatta ok ileriydiler; bundan dolay tercih
edildiler. Ama kimse fukara Araplara yardm eli uzatmad ve nedense imdiye kadar hi kimse bu
soruyu ortaya atmad....
Sorum yine tarihiye:

"Yahudiler Osmanl mparatorluu 'nda nasl bir konumdaydlar?"
- Bakn, bir hiyerari sz konusuydu. Hiyerari tabii ki rk deildi nk yneticiler snfnda
gayrimslimler de yer alyorlard. Geri kalan reaya (sr srs anlamna gelir) idi. Bunlardan
Mslmanlar yine de daha stn tutulurlard. Gayrimslimler "zmm" statsndeydiler. Askere
gitmemek iin belli bir hara derlerdi ve onlara tahamml edilirdi. unu da belirteyim ki,
Yahudiler Hristiyanlardan daha aa grlrd.
"Neden? slm 'da Yahudi dmanl var m? "
- Var. slmiyetin yaylma dneminde, Yahudi kabilelenyle atmalar oluyor ve bundan dolay dine
de yansyan bir kzgnlk douyor. Trkler Mslman olunca bunu devralyorlar.
"Mete Tuncay, Osmanl mparatorluu 'nda Yahudilerin konumlarn ksaca nasl zetlersiniz? "
Osmanllarda "pogrom" olmad ama Yahudiler en son dnemlere kadar, hibir zaman eit yurtta
olmadlar diyor ak seik Mete Tuncay ve yle srdryor:
- Osmanl'da Mslman olmayann ikinci snf teba olduunu gze alarak gemii idealize etmemek
lazm. Ama Osmanl idaresinin iyi yanlar da olduunu, hi deilse, dnyann bu kesinde uzunca bir
sre adaleti gerekletirdiini, zulm yapmadn da gzden uzak tutmamal.
"Gayrimslim, Ermeni, Rum, Yahudi'ydi... Bunlarn arasnda Yahudiler nasl bir zellik tayorlard? "
- Ermenilerin ad nasl olduysa 'sadk millete' kmt ama as-ln-da sadk millet Yahudilerdi.
Osmanl'nn k dneminde
210

sadece Yahudilerin ciddi bir ayrlk hareketi olmad sylenebilir.
"Herzl'in Abdlhamit'ten bir toprak talebinde bulunduundan sz edilir. Bu konuda eitli versiyonlar
var. Sizin grnz nedir?"
- Benim inandm versiyon u: Talep toprak talebi deil. Avrupa'da baz Yahudi topluluklaryla
Osmanl Yahudilerinin Filistine yerlemeleri iin izin ve buna karlk Dyn-u Umum-ye'yi idare, yani
mparatorluun maliyesini halletme teklifi. Abdlhamit'in benim grdm anlarnda, baz artlar ileri
srdn ama bunlarn kabul edilmediklerini belirtiliyor. Abdlha-mit gibi akll bir adamn bu tr bir
teklifi romantik bir Trklkte geri evirmesi bana pek inandrc gelmiyor dorusu. Koymu olduu
artlar nelerdi, bu pek akla kavumu bir nokta da deil...
"Trk Yahudilerinin dier lkelerdekine oranla bilimde, sanatta, edebiyatta vs... pek parlamam
olduklarna ilikin yaygn bir gr var. Buna katlyor musunuz? "
- Maalesef bu grn doru olduu sylenebilir. nl bir laf vardr, 'her lkenin Yahudisi kendine
benzer' diye. Bu bir neden tekil edebilir. Bir baka neden de muhtemelen, Trk Yahudisinin dier
dnya Yahudilerine oranla daha az sknt ekmi olmas.... Bakn, ben Yahudi olmadm iin, bu halkn
'Tanr'nn seilmi halk' olduu inancna katlmak zorunda deilim. nandm u ki, btn insanlarda
belli bir potansiyel vardr. Bu potansiyeli, genellikle sktrldklar zaman, toplumun kendilerine
tand kstl yeri yrtmak iin fazlasyla kullanrlar, olaanst eyler gelitirirler... Belki Osmanl'da
sonra da Trkiye Cumhuriyeti'nde Yahudiler ok sknt ekmedikleri iin daha az aktif olmulardr.
"Yani huzurdan kaynaklanan bir tembellik mi? "

- Deil. Deil de entellektel ve sanatsal konularda daha az verimli olma... Yine de hakszlk
etmeyeyim. Alaturka mzikte ok byk Yahudi statlar yetimitir.
211
Mete Tuncay
"Edebiyatta rn verecek kadar da dile hakim deillerdi belki... Dili renmede biraz geciktiklerini
gzlemlemisinizdir"
- Belki. Ama imdi artk ok gzel konuuyorlar. En son benim kuam aksanda kendini biraz ele
veriyor. Bu apartmanda bir sr Yahudi ocuu var. (Mete Tuncay yaz k Bykada'da yaamay
semi; yazn, komularnn hepsi Yahudi...) Yahudi asll olduklarn anlayamazsnz. Ben komularma
atyorum, ocuklarnz spanyolca gibi bir Bat dilinden yoksun brakyorsunuz diye.
"imdi yle ama yakn bir tarihe kadar deildi"
- Bakn size bu konuyla ilgili ilgin bir bir olay anlataym. Morit'in 1991'de dzenledii seminere
katlmak zere srail'e gittiimde Bat Yam'daki btn Yahudiler aralarnda Trke konuuyorlard. Bunu
bize zellikle duyurmak iin yapmadklar, onlarda yer etmi bir alkanlk olduu belliydi. ardm.
Cum-huriyet'in ilk yllarnda "vatanda Trke konu" diye bir kampanya balatlmasna ramen,
Yahudiler srarla "Alliance [sraelite Okulu"nda rendikleri Franszca'y ve tabii spanyolca'y
konumay srdryorlard. Orada ise branice yerine Trke konuuyorlar. Dndm, kendimce bir
neden buldum: Bu toplumda da kendilerini farkl gstermek istiyor olmalarndan kaynaklanmal.
"Bu Yahudilie zg bir ey mi? "

- Hayr aznla zg bir tutum.
Ve Trke'nin ge renilmi olmasna bir aklama daha getiryor Tuncay:
- Yahudilerin entellektel uralardan ok, zellikle Cumhuriyet kurulduktan sonra, 1930-40 yllar
arasnda kk ticaret ilerine ynelmeleri de ok nemli bir neden. Muhatap olduklar kiiler de zaten
Trke'ye doru drst hakim deildi... Ama, daha nceki dnemlerde, bir Tekinalp misali entellektel
Yahudiler (saylar az. da olsa) Osmanlcay mkemmel bir biimde yazarlard.
212

"ttihat ve Terakki'de yer alan Selanikli Yahudileri saymazsak, tarih iinde lke sorunlaryla ok
uratklar sylenebilir mi? "
- Genel olarak aznlklar hakknda sylenmesi gereken ok nemli bir ey var sanyorum. Osmanl'nn
Batllamas dorudan doruya Fransz ya da ngilizle temas sayesinde olmad. Buna aznlk ama
zellikle Yahudiler kpr olmutur. Trke'ye giren Batl szcklere baklrsa, hemen hepsinin spanyol
kkenli olduu anlalr. lke adlarndan balayarak... Biz bir Fransz, bir ngilizi, bir talyan', Yahudi,
Rum, Ermeni aznlk sayesinde tandk.
"Yani bu lkede ereti mi yayorlard Yahudiler? "

- Eretilik Yahudilikle dorudan doruya ilgili deil. Yahudiler belki bu lkenin dier aznlklara duyduu
kzgnln kurban oldular. Daha nce belirttiim gibi gayrimslimler ikinci snf teba olarak yayordu...
Kendilerine tahamml ediliyordu yalnzca. Ama sistemli bir zulm de yoktu. vnebileceimiz bir bu
var!
zellikle Fransz Devrim'nden sonra milliyetilik fikirleri, Rumlara, Ermenilere aland... Bunun yan
sra, bu gayrimslim toplumlara baz byk devletler sahip kt; Ruslar nce Ortodokslara sonra btn
Hristiyanlara, Franszlar Katoliklere, ngilizler Protestanlara... Gayr mslimler de srtlarn yabanc
glere dayayp lke aleyhinde politikalar beslemek gibi bir tavr aldlar; bunlarn en masumlar da
Yahudilerdi. Srtlarn dayayacak kimseleri yoktu; ayrca ayrlk fikirler beslemiyorlard. Fakat dier
aznlk toplumlarnn tavrnn yaratt gvensizlik onlara da yansd.
imdi tarihi Mete Tuncay'a deil, aydn Mete Tuncay'a Trkiye'de Yahudi topluluuyla ilk kez ne
zaman karlat sorusunu yneltiyorum:
- Ata ocam Hasky. ocukluumda, hatrlarm, babam Yahudilere duyduu kzgnl ska dile
getirirdi.
"Niin kzgnlk duyuyordu? "
213
Mete Tuncay
-1940'larn edebiyat ite: "Bu Yahudiler smryorlar, kendileri de ok iyi yayorlar falan..." Oysa
Yahudi cemaatinin byk ounluu Galata Kulesi'nin etrafnda gettolarda yayordu. Bu 1940'lardaki
sylem muhtemelen Naziler tarafndan krkleniyor ve Trk basnna da yansyordu. (Cumhuriyet
Gazetesi rnein...) Kanmca Yahudi dmanl Alman parasyla alevlendiriliyordu.
"imdiki Yahudilerin ounun hali vakti yerinde ama... Bu duruma nasl bakyorsunuz? "
- Bir solcu olarak, zengin bir Yahudi'nin zengin bir Mslman'dan ok smrc olduunu
dnmyorum. Bir Yahudi'nin yapaca eyi bir Mslman'n vicdan itirazyla yapmayacana
kesinlikle inanmyorum. Evet dorudur imdiki Yahudilerin ou ok rahat yayor ama bu sylemin
uydurulduu dnemde gerekten doru deildi; belki apartmanda yayorlard ama ylesine sefalet
iindeydiler ki o apartman gecekondudan farkszd.
"Nazi propagandasndan baka nedenler var myd o dnemin anti-semitizminde? "

- Cumhuriyet ok 'Trk'yd. Bu tutum terminolojiye bile yansd; Osmanl, sadece Tanzimat'tan
itibaren deil, daha nce bile 'aznlk'tan hi sz etmezdi. 'Anasr' (unsurlar) denirdi. Aznlk szc
Cumhuriyetle geldi.
"Lozan Antlamas'nda Yahudiler aznlk statsn sizce neden kabul etmediler? "
- Benim izlenimim u ki, aznlk olmaya el altndan ikna edildiler.
"Hangi hesapla? "
' Muhtemelen, "en kolay bunlar vazgeerler" hesabyla. Yahudiler I. Dnya Sava'nda taraf
olmamlard, durumlar ne Ermenilerin ne de Rumlarn durumlarnn aynyd... Atatrk'n en yakn
evresinde de etkin dnmeler ve Yahudiler vard. Di tabibinden tutun da ba mason Mim Kemal
ke'ye kadar. Ata214

trk'n de Selanikli oluu ve ileri gelen Yahudilerin pek ounu ahsen tanmas (Hayim Nahum Efendi
gibi) buna uygun bir ortam yaratyordu. Fakat daha sonra Cumhuriyet'te Trklk baskn ideoloji
olunca ve buna Nazi etkisi eklenince durum deiti,
"O dnemde sol kesim antisemit miydi? "

- Trkiye'de sol (bu benim aratrma alanmdr) fazlasyla milliyetiydi ama Nazi deildi -sol derken
komnistleri kastediyorum-...
"Sol edebiyatnda Yahudi 'ye pek scak baklmad gibi geliyor bana ".
- Ciddi sol edebiyatnda insanlarn dorudan doruya Yahudilikle suland gremezsiniz ama banker,
sarraf, tefeci Yahudi tipi ile rtt lde Yahudidir diye kimse esirgememitir.
"Kapital 'in simgesi olarak grlmedi mi Yahudi? "

- Bir lde haksz ve ithal bir fikirdi.
Ve Mete Tuncay 'in deyimiyle Cumhuriyet dneminde en ok utanlacak olay Varlk Vergisine geliyoruz:
- unu belirtmekte yarar vardr: Varlk Vergisi haksz, rk bir uygulamayd ama sadece Yahudilere
deil btn aznlklara ynelikti.
"Bir de 'Trakya olay' var. Bu konuda okurlar aydnlatr msnz? "

- Ben bundan srail'de de sz ettim. Olay yle zetleyebiliriz: 1933'te Edirne'de mahalli memurlar
Yahudileri oradan g ettirmeye kalkyorlar ve yok pahasn adamlarn evlerini barklarn alyorlar. Bu
tavrlarna da, hkmet karar ald biz uyguluyoruz havasn veriyorlar. Yahudiler panik halinde elde ne
varsa satyor ve can korkusuyla anakkale'ye g ediyorlar; olay basna yansyor ve hkmet tavr
alyor. Kesinlikle yle bir karar verilmediini, Yahudilerin g istenmedii, herkesin geri dnebileceini
bildiriyor. Ama gemi ola!.. Her ne olduysa, o za215
Mete Tuncay
manki gazetelerde, hkmetin ortaya koyduu tavrn ak seik olduu grlebilir. Olayn nedeni
muhtemelen kiisel kskanlklar, adamn evini alma, arabasna konma gibi irkin amalardr... Ama
erefli bir ekilde sona erdirilmitir. Her ne kadar cemaat Edirne'ye dnemediyse de.
"Bu sz ettiiniz dnem ( Dnya Sava 'ndan biraz nce ve II Dnya Sava sresi) Trkiye 'nin en
antisemit dnemi olarak nitelendirilebilir mi? "
- Evet. Varlk Vergisi olaynda Trklk tam dilerini gsterdi. Ondan sonra Yahudiler herhangi bir
eyden dorudan doruya etkilenmediler.
"Varlk Vergisini demeyenlerin kampa yollanmasndan sonra sylentiler dolamt..."

- Evet, Yahudilerin alma kampndan temerkz kamplarna yollanacaklarna dair. Bir de u Balat'taki
nl gaz frnlar hikayesi var. Bakn bunlarn efsane olduklarna kesinlikle inanyorum. Trkiye,
Almanya istilasna uramakszn, tek bana anti-semt devlet politikas benimsememitir. Fakat Alman
istilasna urasayd ne olurdu bunu bilemem. Zaten yantsz kalmaya mahkum bir soru bu.
"//. Dnya Sava 'ndan sonra, ok sayda Yahudinin srail 'e g var... Belli bal nedenleri nedir sizce
bu gn?"
- Varlk Vergisi'ndan sonra, 'biz bu lkenin z ocuu deiliz' duygusuna kapldlar. Peinden srail
kurulunca oraya bir akn oldu. srail'e gle ilgili ilgin bir istatistik var. 1948'lerde ok byk bir kitle
gitmi, zellikle zmir'den. Sonra Trkiye'de 6-7 Eyll, asker darbeler vs... gibi dramatik olaylar
yaandka bunlarla e zamanl gler olmu.
"Peki bu istatistikler karsnda aklnzdan hi, bunlar durum kritik olunca kalkp gidiyorlar, burada kalp
bu lkeye sahip ksalar, mcadele verseler ne olur sanki! gibi bir dnce gemedi
mi?
216
E/eiirel Tarih Yazlan

- imdi bunu sylemek biraz zor ama aznlk olma psikolojik adan birtakm problemler getirir. Bakn
bir rnek vereyim. Gece yars yatmm, telefon alyor. Baktm alcnn br ucunda ses yok, kfreder
yatama dner uyurum. Yahudiyse kurmaya balar: 'Beni acaba kim arad? Yarn ocuuma bir ey
olabilir mi?' diye. Bu tr irrasyonel dnceler herkeste vardr kukusuz ama onlara aznlklarda daha
sk rastlanr.
"Bu, aznlklara has ruhsal durum tam br entegrasyona engel

mi:
:?
- Sadece bu deil! Saptadm u ta, laik Yahudiler ok az saydalar. Bir gn sinagoga gittim, baktm,
adada kimi tanyorsam orada. Merak ediyorum,Yahudi toplumu gerekten ok mu tutucu yoksa
bireyler topluma uyum salamak iin mi dinsel ritel'i eksiksiz uyguluyorlar?
"Kanmca Trk Yahudileri pek tutucu deiller... Peki, bunca Yahudi arasnda yaadnza gre, tarihi
olarak deil de, salt birey olarak baz izlenimler edinmisinizdir. rnein, komuluk ilikileriniz nasl? "
Mete Tuncay bu noktada ok ama ok iten! (Umarm komular alom okuyorlar).
- Yahudi komularmdan ok memnunum. Nazik, iyilik sever, komuluk kltrn besleyen insanlar.
Onlarla kendimi ok rahat hissediyorum.
"Baka gzlemleriniz var m? "

- Evet. Hep aralarnda olmalar ve belirli yerlerin dna kmamalar. Belirli yerlerle, mahalleler ve tatil
beldelerini kastediyorum. rnein yazn mutlaka adaya geliyorlar, bir deiiklik yapmay
dnmyorlar genellikle. Ben de onlar asndan dnyorum, niye bunlar byle hep birlikte ve hep
ayn yerlerde... diye. Cevabm sanrm, ocuklarnn cemaat dnda insanlarla iliki kurmamalar iin.
"Btn nezaket ve iyilikseverliklerine ramen belli bir mesafe var m aranzda, Mslmanlarla
hissetmediiniz? "
217
Mete Tuncay
- Beni rahatsz edecek biimde deil.
"Yahudilik ve Yahudilere zel bir ilgi besliyorsunuz gibi geliyor bana. Yanlyor muyum? "
- Bakn ben bir Ermeniyle konusam, o da 'senin soyunda Ermenilik m var yoksa?' diye soracak bana.
Ben Rum, Yahudi, Ermeni, Bulgar, Arnavut... her kltrle ilgilenirim. Biraz tarihi oluumdan biraz da
ilgili bir insan oluumdan. Yahudilik ok nemli, mutlaka renilmesi gereken bir ey; Bat'y anlamak
iin Hristiyanl anlamak lazm, Hristiyanlk ise 'Elenize' olmu Yahudiliktir. Her iki unsur da Bat'ya bir
pencere ama bakmndan nemlidir. slm' anlamak iin de Yahudilii iyice anlamak gerek...
Besbelli din konusu Mete Tuncay ' ok heyecanlandryor. Byk bir cokuyla srdryor:
- Ayrca heterodoks akmlara, mistik akmlar, tasavvufa eildike, tasavvufla Kabala'nn, Yahudi
mistiiyle Mslman mistiinin birbirine girdiini fark ettiimi hemen belirteyim. Kimin eli kimin
cebinde belli deil. Mistik akmlarn birbirleriyle birlemeleri bana ok keyif veriyor agnostik olmama
ramen. Ayrca Trkiye'de din dersleri verilmesine taraftarm ama bunlar dinler tarihi eklinde verilmesi
artyla. Bu verilmezse insanlar sanat tarihini anlayamazlar, sanat hatta insan anlayamazlar. Hem
sonra dier uydurma eyler deil, insanlar binlerce yl uramlar; deerli fikirler gelitirmiler; bunlar
tanmak lazm. Yahudilie zel bir ilgim olduunu sanmyorum. lgimin bir paras...
"Sonuta Yahudi kltrnn Trk kltrnde nemli br pay var diyorsunuz."
- Bakn milliyetilik pek ok eyi saptryor Osmanl kltr denen ey salt bir Trk kltr deildir,
iine Ermeni'nin, Rum'un, Yahudi'nin, Drzi'nin eitli milletlerin katklar vardr. Bunlarn hepsini Trk'e
mal etmek byk bir yanlg olur. Trk laf yeni bir uydurma.
"Ama Cumhuriyet kurulduu zaman gerekliydi. "

218

- 20. yzyl sonuna geldiimiz bu yllarda artk gerekli deil. Daha nce gerekli miydi onu da
bilmiyorum. nk milliyetiliin dnyann hibir yerinde hibir zaman faydal bir ilevi olduunu
dnmyorum.
"Ortadou sorununa nasl bakyorsunuz? "

- topik bir hayalim var. Yakndou'da demokratik bir federasyon olumas midindeyim. Bakn,
Osmanl topraklar binlerce yl, halklar tarafndan birlikte ynetildi. Balkanlardan Kafkaslara, Filistin'den
Arabistan'a... Bunu sadece Bizans mparatoru klcn ekmek ya da Osmanl sultan bask yapmakla
gerek-letirmediler. Bu insanlarn birbirlerine yakn olduklar bir gerek.
"Ortadou derken zellikle srail ve Filistin sorununu kastediyorum; rnein srail 'in gtt
politikaya olumsuz tepki gsteriyor musunuz? Bu tepkinin buradaki Yahudilere yansd oluyor mu? "
- Bu tepkiyi diaspora Yahudilerine yansdn sanmyorum. Ayrca srail'de ben sadece hkmet ve
siyasi partileri grmyorum. Birka sene nce srailliler tandm. srail'e kar Filistin'i savunuyorlard.
srail'de sadece ar dinciler ve hkmet temsilcileri yok, byle insanlar da var.
"Daha somut bir soru soraym. 67 Savandan sonra Trk Yahudisinin tavrnda bir deiiklik grdnz
m? "
- Ben 67'de askerdeydim, Trk subaylar srail ordusunun teknolojisine hayrand ve zaferine ok
seviniyorlard. Ben de ok kzyordum.
"Neye kzyordunuz? "

- Arap dmanlna! Trk Yahudisinin tepkisine gelince imdi bir olay anmsyorum: Ankara'daki
Yahudi komumda (nedense hep Yahudilerle komuluk ediyorum) kyamet kopmutu. 'Nasl! Nasl!'
diye ocuklarn dvyordu, meerse ocuklar okulda "korkak Yahudi!' lafn renmiler babalarna
sylyorlarm. Babalar da o gn bunun acsn karyormu. Bu sahne bana iki olguyu anmsatyor:
Bir ezilmiliin acs ve Trk okullarndaki beyin ykama!
219
Mete Tuncay
"Niin korkak Yahudi? "
- Bakn bu dile o kadar girmitir ki insan dnmez bile... Eimin bazen u kedimize 'haydi oradan
korkak Yahudi!' diye seslendii olur... Ayrca (dnceli dnceli ekliyor) 'sahralara' kadar korkaktlar.
Keke korkak kalsalard.
"Niye?"
- Ya mazlum ya zalim olmak gerekiyorsa, mazlum kalnmasn ben tercih ederdim.
Trk Yahudilerine geri dnyoruz:
"Trkiye'de birtakm grevler hlen Yahudilere... kapal diyelim. Bu konuda ilerisi iin iyimser misiniz? "
- Askerlikte yakn bir gelecekte nemli bir grev 'visible' deil. Ama bakan olmas bugnk sistem
iinde, alan iyi bir partili olan Yahudi iin elbette mmkn.
500. Yl Vakf?
- Bir amata oldu, bir 'show'... "Sizce ilevi var myd? "
- levi Trkiye asndan darya doru "biz ne kadar iyiydik"i kantlamaya almak.
"Yanl deildi."
- Yanlt. nemli olan "biz o kadar kt deildik", "biz iyiydik" demek deil. Bundan sonra iyi olmak
iin ben gelecee bakmak istiyorum. Bundan sonra Yahudilerin bu toprakta ben ve benim ocuklarmla
eit yurttalar olarak yaamalar iin belli eyler yapmak lazm. Oturup bir mazi uydurmaya ne gerek
var! Sylei Mete Tuncay 'in 0 szleriyle noktalanyor:
- Trk Yahudisi bugn artk olumlu ve olumsuz ynyle Trktr. Bizi biz yapan unsurlardan biri
odur. ada Trk kimlii diye bir ey varsa bunda onun da tuzu var.
Mete Tuncay 'in Yahudiler, Yahudilerin Mete Tuncay ile komuluk etmeleri salt bir rastlant mdr, diye
geiriyorum aklmdan.
Ermeni Sorunuyla lgili Bir Sylei*
Ermeni sorunuyla ilgili tarihi Halil Berktay'n aklamalarndan sonra yeni bir sorunla yz yze geldik.
Profesr Berktay medyada saldrlarla karlat ve milli karlarla bilimsel gerekler attnda bir bilim
adam ne yapmaldr sorusu ortaya kt. Bir bilim adam ne yapmaldr bu durumda, hangisini semelidir? Milli karlar m, bilimsel gerekleri mi?
Sokrates "Sorgulanmayan yaam, yaanmaya demez" demi. niversiteler de bilgi edindiimiz bir
yer olmaktan te, "dnmeyi" rendiimiz yerdir. Orada, genel geer fikirlere kukuyla yaklarsnz,
onlar sorgularsnz. niversitenin aamas gereken bu "eletiri duygusudur" ite. Hem mill karlar
iini de kurcalamak lazm.
Niye?
- Halil Berktay, 1915 Ermeni olaylarnn nasl ortaya ktn anlatan tarihi bir analiz yapyor ve bu
analizde soykrm kelimesini de kullanmamaya dikkat ediyor. Berktay'n analizine katlrsnz,
katlmazsnz. Ama bu kendi bana bir bilimsel aklamadr. Bunun karsna kp da "Hayr, bu bizim
ulusal karlarmza aykr, tarihiler dmanlarmza hak veren bir yorum yapyorlar" demek ok
rahatsz edici bir ey. Zaten "ulusal karlar" diye sunulan eyler aslnda ulusal kar da deildir. Belirli
bir dnceye ve ideolojiye bal insanlarn kardr bu.
Peki, bir ulusun karlar gerekten bilimsel gereklerle atr m? Kendi karlarn gereklerin stne
deil de yalanlarn stne kuran bir millet geliebilir mi?
- Bir kere unu teslim etmek gerekir. Bu halkn da baka halklarn tarihinde olduu gibi, gemiinde
vnebilecei birok eyin yan sra, bugnk deerler asndan tedirginlik duyaca, utanaca olaylar
da vardr. Bu yzden de her konuda ortaya kp "Biz yle bir ey yapmayz" demek yanltr. Galiba
btn so* Syleiyi yapan Nee Dzel, Radikal, 25 Aralk 2000.
220
221
Mete Tuncay
run, ulus-devletin ideolojisi olan "'milliyetilikten" kaynaklanyor. nk milliyetilik ideolojisinde kr
krne bir stnlk iddias var. Her milliyetilik kendi milletinin bakalarndan stn olduunu iddia
ediyor. Adalete aykr dse de, ulusal karlarn, her neyse o, gereinde zor kullanarak salanmasn
ngryor. Bu ideoloji "bar, iyi iliki" gibi deerlerle atyor. Ama artk gnmzde bu milliyetilik ve
ulus-devlet anyor. Bugn biz Avrupa'ya girmekten sz ediyoruz.
Gelimi lkelerde, bilim adamlarna, "Sen bildiin gerekleri aklama, bu karlarmza aykr
"trnden bask yaplabilir mi?
- Gelimiliin tanmyla eliir bu. Resm ideolojiye aykr grler sunmak bilim adam olmann doal
bir gereidir.
Bilim adamlarmz bu trden basklarla karlayorlar m peki?

- Bilim adamlar srekli basklar altndalar Trkiye'de. Ermeni meselesinde, Krt sorununda, aznlklar
konusunda, milli ve dini alanda "tabu" olan birok konu var.
Eer bilim adamlar susar ve bilimsel gerekleri sylemezse kimi kandrm olacaz? Dnyay m yoksa
kendi halkmz m? nk dnya biz tartmasak da gerekleri tartyor...
- Tabii... Sizinle batan beri konutuklarmzn hareket noktas somut bir olayd, Ermeni olayyd.
Cumhurbakan "i tarihilere brakalm" diyerek en doru yolu gsterdi. Yoksa ABD ya da Avrupa'daki
parlamentolarn "soykrm olmutur ya da olmamtr" demesi deli samasdr. Bir o kadar da yanl
olan Trk Dileri Bakanl'nn "Byle bir ey asla olmamtr" diye kestirip atmasdr. 1915 olaylarnn
soykrm olmadn kantlamak Dileri'nin ve politikaclarn ii deildir. Bu tarihilerin iidir fakat bu
konjonktrde onlarn da alabilmeleri mmkn deildir.
Niye?
- Bu konu ancak Trkiye-Ermenistan ilikileri normalletikten sonra tarihilerce huzur iinde
tartlabilir. Nasl ki Trkiye'de resm gre eletirel yaklaanlara kar klyorsa, hibir Er222

meni tarihinin de bugn Ermenistan Cumhuriyeti'nin kurulu efsaneleri arasnda temel bir yer igal
eden 1915 "jenosidf'ne eletirel yaklamas mmkn deildir. Soykrm terimi Ermeniler iin bir taknt
halindedir. Osmanllarn, soykrm kast olmakszn askeri ve stratejik gerekelerle yaplan tehcir
srasnda kabul ettii telefat 250-300 bin kiidir. Ermeniler bazen ok abartl olarak bu rakam 1.5
milyona tamak istiyorlar. Hakikat ise muhtemelen Halil Berktay'n size syledii gibi 600 bin civarndadr. Ama aslnda saylarn ok byk bir nemi de yok.
Neyin nemi var sizce?

- Daha ackl olan ey, Ermenileri ldrme iinin Osmanl devletinin rgtleri tarafndan yaplm
olmasdr. Bunu, Ermeni etelerinin yapt mezalimle ayn kefeye koyup deerlendirmek yanl olabilir.
nk devletin sorumluluk iinde hareket etmesi gerekir. Devletin, kendi vatandan ldrmesinin
sonular ok ardr.
Niye btn bunlar Cumhuriyet aka tartamad?

- Unutmayn ki, Ermeni tehcirinin gerisinde ok ciddi bir ekonomik problem var. Ermeni mallar
meselesi var. Bu da iki dnm arsa, iki kz meselesi deil. Ermeniler, Rumlar gibi kapitalizme ayak
uydurmu mal mlk sahibi insanlard. Grlen Ermenilerin mallarna kimler oturdu? Bunlarn
mallarna el koyanlar, bu meseleyi zmek cesaretini gsteremediler. Kendi karlar aleyhine
olurdu bu. Bizim temel tezimiz, tehcir kararnn Ermeni ayaklanmalarna kar bir tedbir olarak alnd
ve Ermenilerin yapt katliamn ok daha nceden baladdr. Ama biliyoruz ki tehcir, Kafkas
cephesinin gerisiyle snrl kalmad. stanbul, Ankara, zmir gibi byk ehirlerdeki Ermeni aileleri
deilse bile cemaat ileri gelenleri yok edildi. Ge zorlanp yolda hakland. Ermenilerin de Trkleri
ldrdne phe yok tabii.
Ermenilerin ldrdrd Trk nfusun rakam nedir sizce?

- Burada en rahat konuabilecek olanlardan biriyim. nk annemin babas, 1916'da Rus askerlerinin
peinden Erzurum'a giren Ermeni milislerinin yapt katliamda ldrld. Ama burada
223
Mele Tuncay
ldren Ermenilerdir, Ermeni devleti deildir. Dolaysyla bir takm etelerin ve milislerin yapt eyler
var. 1915'te olanlar mthi bir trajediydi. Ama bunun zerine bugn gitmek yanl. Anlar bu kadar
tazeyken salkl sonu alnamaz. Yaplmas gereken, Halil Berktay'n yapmaya alt "hangi koullar
altnda bu trajedi yaand" diye bir analiz yapmaktr.
Bizm tarihle bamz dertte. Yakn tarihin neresine dokunsak, yaral birinin yarasna dokunmu gibi
oluyoruz. Hemen bir lk duyuluyor. Niye yakn tarihimiz byle sorunlu? Neden yakn tarihimizi
tartmakta zorlanyoruz biz?
- Mill karlar nedeniyle zorlanyoruz. Mesela Abdlhamit hakknda "ulu hakan" teorisiyle "kzl sultan"
teorisinin bir trl ortas tutturulamyor. Bazlar Abdlhamit "lkeyi u kadar yl huzur iinde yaatt,
stelik eitimde byk hamleler yapt" diye verken, bazlar da "Felaket bir mstebitti, lkenin u
kadar geri kalmasna yol at" diyor. Cumhuriyet, Abdlhamit "Felaket bir mstebitti" diyen
ttihatlarn sylemini devrald. Biz artk bunun byle olmadn grebilecek bir durumda olmalydk,
ama hl olamadk.
Sizce Abdlhamit mstebit deil miydi?

- Siyaset biliminde mkemmel iyi olmad gibi mkemmel kt de yoktur. Abdlhamit mkemmel kt
deildi. 1876 Kanun-u Esasisi'n askya alrken Abdlhamit'in tezi neydi? "Bu anayasal rejim, yani
Merutiyet iyi ama halk buna hazr deil. Halk hazr olunca bu uygulanabilir" diyordu. Bu mantk btn
bir Cumhuriyet dneminde devam etti. Biz hl Abdlhamit mantyla dnyoruz. Tek partili
cumhuriyet dneminde 'Demokrasi iyi bir ey ama halk hazr deil. Halk cahil. Cahil insanlarla
demokrasi olmaz' diyorduk. Bugn yine demokrasi konusunda "Halk yobazlara kaplr" gibi ayn
tedirginlikler var. Artk unu anlamalyz. Demokrasi bizim sorunlarmz zdkten sonra erieceimiz
bir yer deil
Peki demokrasi ne?

- Demokrasi, sorunlarmz zerken ihtiya duyduumuz bir ey. Sorunlarmz ancak demokratik
olarak zebiliriz. Ama
224

Abdlhamit tr sylem yznden bunu kabullenemiyoruz. yle bir sylem biimi kurmu ki, biz yzyl
sonra hl ayn sylemi srdryoruz. "AB'nin insan haklar, liberal demokrasi idealleri iyi ama biz hazr
deiliz. Hele bir problemlerimizi halledelim, biz de oraya geleceiz" diyoruz.
Bizim toplumumuz yakn tarihini btn berraklyla biliyor mu?

- Bilmiyor. etin Altan'n belki 20 yl nce ortaya att bir eyi hatrlyorum. "Biz Birinci Dnya
Sava'nda tek bamza deildik. Almanlarla birlikteydik. Alman Genelkurmay duruma hkimdi. Rus
cephesinde arkadan vurulma tehlikesine kar Ermeni nfusunun yer deitirilmesi akln muhtemelen
onlar bize verdiler" demiti. Ama bunun zerine de ok gidilemedi.
Peki siz katlyor musunuz bu gre?

- Bizi sorumluluktan kurtarmaz ama muhtemelen Almanlarn srf stratejik sebeplerle byle bir tavsiyede
bulunduklar dorudur. Zaten Birinci Dnya Sava'ndaki Trk-Alman ortakl zaman zaman
tartlmtr: Mesela anakkale bizim iin bir Trk zaferidir. Ama Almanlar da bu zaferi 30'lu yllarda
kutluyordu. O zaman Trk basn da "Bizim askerin kazand bir eyi kutlamaya ne hakknz var" diye
veryansn ediyordu. Onlar da "Oradaki cephe komutan Liman von Sanders idi" diyordu. Her sava,
komutann hanesine yazlr. Bu olsa olsa bir ortak zaferdir. Ama biz bu zaferi paylamak istemediimiz
gibi, tehcir kararnn sorumluluuna da onlar ortak etmiyoruz.
Biz, cumhuriyet ncesi dnemi de tartamadk. Ne Sarkam felaketini, ne Ermeni tehcirini, ne Birinci
Dnya Sava'na nasl girdiimizi, ne bu sava nasl kaybettiimizi konuabildik. Cumhuriyet,
Osmanl'y ykt halde neden Osmanl'nn ve ttihatlarn yanllarn tartmaktan kand?
- Osmanl'y tartmad doru deil. Eer 1930'lu yllarda liselerde okutulmak zere Trk Tarih
Kurumu'nda hazrlanan drt cilt kitaba bakacak olursak, biraz hakszlk etme pahasna Osmanl'y
tartyor erken cumhuriyet. Atatrk'n kendi yapt deerlendirmelerde hem nalna hem mhna eyler
var. Ata225
Mete Tuncay
trk'n bir siyaset adam olduunu unutmamak gerekir. Yakn evresinde birok ttihat var. Onlar
kollamak ihtiyac duyduunda, Dnya Sava'na girmemizin bir zorunluluk olduunu sylyor.
"ttihatlarn da eli mahkmdu yaptklarn yapmaya" demeye getiriyor. Ama baka bir balamda
"Devleti batrdlar" diye onlar sert bir dille eletiriyor. Onu peygamber diye grenler bunu
ayramyorlar. Oysa Atatrk belli szleri, belli balamlarda, belli ihtiyalar iin sylyor.
Biz gerekleri tartmaktan kandk. Milli karlarmz iin bu gereklerin stn rttk ama sonu pek
de parlak olmad. etin Altan'n hep yazd gibi bugn adam bana milli gelirde yeryz 93
'ncsyz. Yaam kalitesinde de Yunanistan 'dan 63 basamak aadayz. imdi biz, gereklen
tartmamaktan ne kazanm olduk?
- etin Altan'n bize hediye ettii ok gzel formller var. Biz, Trk'n propagandasn Trk'e
yapyoruz. Btn dnyann da uydurduumuz eylere inanacan zannediyoruz. Amerika'nn dnyada
tek sper g olarak ykselmesi, benim gibi sosyalist deerleri olan biri iin ok rahatsz edici bir ey.
Ama Amerika'nn gc nereden geliyor? Amerika'nn gc sadece mill gelirinin yksekliinden,
teknoloji retmesinden gelmiyor. Bence Amerika'nn gc, aydnlarnn kendi lkelerine ynelik
eletirel filmler yapabilme yeteneindedir... Gazete yazarlarnn mevcut hkmeti ya da Amerika'nn
gemiindeki olaylar bazen insafszca eletirebilmelerindedir. yle bir Amerikan filmi seyredersiniz ki,
buna paralel bir eyi Trkiye'de biri yapmaya kalksa herhalde adam asarlar, lin ederler.
Peki biz gerekleri konumu olsaydk bugn daha m geri, daha m kt durumda olacaktk?
- Ben toplumsal kurumlar arasnda bileik kaplar kanununa inanyorum. Trkiye'nin milli geliri, adaleti,
Silahl Kuvvetleri, niversitesi byleyken, aydnlar da ite byle olur. tiraf etmeliyim ki, gerekleri
tartma konusunda, aydnlarmzdan kendi geleneklerine aykr bir yiitlik beklememiz lazm. Baz
eyleri gze alp, toplumdaki normlar yukar ekmeleri lazm. Ama bizim
226

aydn geleneimiz hep "lejyoner" yani ker" tr.
'kiralk asker, paral as-
Kimin kiralk askeri aydnlar?

- Padiahn, devletin... ok tipiktir, Namk Kemal'ler, Mithat Paa'lar nesli hep "bu devlet nasl
kurtulur" problemiyle uramtr. Ayn dnemde onlarla srgn yerlerini paylaan Ruslara
bakyorsunuz, onlar bu devlet nasl yklr diye dnyorlar. Trkiye'de hibir zaman anarist fikir
gelimedi. Herkes bu devlet nasl slah edilir diye bakt. Bunun karlnda da devletten hep bir eyler
beklendi. Biz paral asker geleneinden geliyoruz. Onun iin de yiitlik gsteremiyoruz. Devleti
sorgulama gelenei yok bizim aydnmzda. Hikmet-i hkmet denince, hemen itaatkar yurttalar
oluyoruz biz.
Siz, baz gerekleri sylemek iin "henz vaktin erken olduu " konusunda uyarlar aldnz m hi?
- Yakn evremden uyarldm tabii. Bakn, Halil Berktay'n syledikleri namuslu bir bilim adamnn genel
izlenimleridir. Ama grdk ki bir histeriye yol at. Trkiye'de birinin kalkp "Bu szleri sylemek vatan
hainliidir, Sevr savunuculuudur" demesi hl prim yapyor. nann, bu koullar altnda birinin kalkp
da namuslu bir eser ortaya koymas bir kahramanlk olur. Oysa bilim adamlar "kahraman" olmak
zorunda braklmamal.
227
D. Trkiye'nin Eitim Sorununa Baklar
Eitim, zellikle de Yksek retim stne Dnceler*
Bir bilgi a, bilgi toplumu edebiyatdr gidiyor. Trke 'nin bu kavram karlamaktaki zayfl
yznden, aslnda birtakm verilerden "haberdar olma", onlara erimek iin "danma" anlamna gelen
enformasyon 'a bilgi diyoruz. Oysa "enforme olmak" bilmek deildir. "Bilme" gnlk dilde "haberi
olma"yla karsa da, bilgi (episteme) dnmeyi, usa vurmay vb. ierir. Nasl zgrlk, ancak
istenilenin gereklemesine olanak varken anlam kazanrsa, verilerin bilgisini edinmek de, ancak onlar
kullanmay bilirsek bir deer tar. Bilgisayar teknolojisi, renme/aratrma/yazma abasnda olanlara
-bazan lerini kolaylatran- yardmc bir aratr: fakat o abann yerine geemez.
Eitimin bir ad da toplumsallamadr. nsan toplumlarnn sreklilii, kuaklararas bilgi aktarmyla
salanr. Eitim, her kuaa o vakte kadar olumu birikimi kazandrmak ve bunlara o kuan
gelitirdii yenilikleri de ekleyerek en geni anlamyla kltr yeniden-retmek demektir.
Bir insann ne olduu iki eyle belirlenir: kaltm + eitim. Doadan getirdiimiz gizil (potansiyel)
yetenekler, uygun bir eitimle gerekleirse, kendimiz oluruz. Tutucularn kaltm ok nemsemelerine,
doal yapmzn deimez olduunu dnmelerine karlk, sosyalistler doutan gelen eilim ve
yetilerin varln yadsmamakla birlikte, bunlarn eitimle etkilenip deitirilebileceine,
ynlendirilebileceine inanrlar. rnein, in' Birikim, say S9 (Eyll 1996), s. 35-39.
Mele Tuncay
san bencildir, ama "doru" bir eitimle ona zgeci davranlar kazandrabilir, derler.
Eitimle zgrlk arasnda bir atk ya da gerilim vardr. Eitim -dilden balayarak- yeni kuaklara
eskilerin miras olan ereveler getirir, onlar snrlar. Bilgi dallarna "disiplin'ler denmesinin nedeni, bu
olsa gerektir.
Yaygn ve rgn diye iki trl eitim olur. rgn eitim okullar gibi retim kurumlar halinde
rgtlenmi olandr. Yaygn ise, bireyin toplumda medyadan (kitap, gazete, dergi, radyo, TV) ya da
aile, arkada gruplar iinde adeta kendiliinden edindii eitimdir.
ocuklara ve genlere eitim hizmetleri sunmak, ada devletin grevleri arasndadr. Bugn her
devlet, halkna "ada" bir eitim vermekle ykmldr. Ama devlet iktidarn ellerinde tutanlar,
eitimi rejim/ideoloji/parti propagandas yapmak iin kullanmak isteyebilirler. Bu, karsnda uyank
olunmasn gerektiren bir tehlikedir.
Eitimin bir sreklilik arac olmasna karn, yine de her an ayr bir ruhu, havas vardr (Zetgeist) ya da bu ruh deiince, yeni bir aa girdiimize hkmederiz. an ruhunu bir dizi paradigma
oluturur. Bunlar, dnce modalar gibi eylerdir. Belki yenileri, bize eskilerine oranla daha
"ekonomik" gelir. Ama safdil bir "ilerlemeci" olmadka, yeni paradigmalarn eskilerinden daha "iyi"
olduklarn syleyemeyiz. Sadece doa-mzdaki tembellikten tr, teknolojinin oucas paradigma
deitirerek yaratt yeni rnleri hemen benimser, ksa bir sre nce hi var olmayan bir konfor
aracna biz henz sahip olma-msak, sahip olan bakalarna zenip imrendiimiz iin, yoksunluunu
hissederiz.
Bu genel giriten sonra, gelelim lkemizdeki eitimin durumuna. Bir kere, her yerde olduu gibi bizde
de, ilk, orta ve yksek renim kademeleri arasnda sk bir iliki vardr. ncesi dzeltilmeden, yksek
retimin ada bir nitelie eritirilmesi olanakszdr. Trkiye'de 20. yzyln bandan gnmze nicel

bir eitim bymesi olmu, yani saylar arttrlan okullara daha ok renci alnm ve mezun edilmi,
ama buna kout bir niteliksel gelime salanamamtr. Hatta 1990'larn ilk yarsnda bir niversite
rencimizin, 1930'larn lk yarsndaki bir lise rencisinin dzeyinde olmad bile iddia edilebilir.
Zaman zaman, "acaba Yaradan bu lkeye nfusla orantl olmayan mutlak bir rakamla (diyelim, her
kuakta 30 bin tane) parlak beyin kontenjan ayrd: Biz 12 milyonken de 60 milyona kmken de ayn
sayda iyi rencimiz oluyor, fakat snflar oalp kalabalklatka bunlar giderek seyreltikleiyor mu?"
diye dnrm. Bu durum, elbette rencilerin suu deildir. Kuaklar yenilendike, rnein "tketim
toplumu" ruhunun etkisiyle, deer yaktrlan konular, amalar deimektedir. Bir zamanlar,
Dostoyevski'nin romanlarn okumu olmak, bir gence akranlar arasnda saynma (itibar/prestij)
getirirken, gnmzde olsa olsa bir tuhaf (eksantrik) saylmasna yol amakta; byle eyler yerine,
ayandaki lastik pabucun, kndaki blucinin, hele altndaki arabann markas deer lt olmaktadr.
Ba sorumlu, medyadan gelen yaygn eitimdir.
Diyeceim, gerek bir eitim reformu yaygn eitimden balamak zorundadr. Ondan sonra, sra
eitimcilerin eitilmesine gelecektir. On yl kadar nce gen bir ilkokul retmeni intihar etmiti. Bir
gazetede adamcazn geride brakt veda pusulasnn fotokopisi yaymland. Her satrda birden ok
imla yanl vard. Sanki, niversite hocalar daha m iyiler? Aylk bir tarih dergisi karrken, zellikle
tara profesrlerinden gelen yazlardaki sentaks ve semantik bozukluklarna, (imdi rahmetle andm)
benim yarm yzyl nceki ilkokul retmenlerim, kendileri asla dmeyecekleri gibi, bu tr yanllar
yapan rencilerini de 4'ten 5'e geirmezlerdi.
Eskiden niversitede rencilerin en iyileri "karyer akademik"e girmeye zenirlerdi. Bugnse ancak
vasat renciler retim mesleine yneliyor. Eitimcilerin dzeylerinin ykseltilmesi iin, ncelikle en
yetenekli genleri bu meslee ekmenin yollarn bulmamz gerekir. Bizler, hl slm ulemasnn
vaktiyle biriktirdii
230
231
Mete Tuncay
hocalk itibarnn mirasn yiyoruz. Ama bu kalt giderek anyor. Belki mstehak olduumuz, gerek
yaamda bir ie yaramayacamz iin dershanelerde saklanp oluk ocua afur tafur satan ikinci snf
insanlar derekesine iniyoruz. retmenliimiz zayf, yaymladmz aratrmalarn ou alma rpma
deilse, uyduruk-kaydrk eyler.1 Byle olunca da, aldmz yetersiz maalar ok bile.
Byk ehirlerdeki niversitelere ylm, bilgi dzeyi asndan daha nitelikli retim elemanlar
derslerine dzenli olarak girmiyor, darda ek gelir getirecek uralar peinde kouyorlar. Haftada
birka saatlik iki dersi olan bir blmde birok profesr, doent, yardmc doent ve aratrma grevlisi
var. Yeni tara nversitelerindeyse, tam tersine bir yardmc doent ile birka sade suya asistan
dersten derse kouyor, kendilerini gelitirmeye zaman ve olanak bulamyorlar. YK kuruluundan beri
bu soruna are aramad, bulamad. Tek baard i, cuntann glgesinde, niversitelere biimsel bir
kla disiplini getirmek oldu. (Askerlere, niversitenin anarik denilecek kadar zgr bir ortam olmas
gerektii anlatlamaz!)
Eiticilerin stn nitelikli olmas, akamdan sabaha gerekletirilemez, uzun zaman iidir.
retmenlerin cretlerinden balanarak toplumsal saynmalarnn ykseltilmesi ve sk sk ayklanarak
seilmeleri gerekir. Korkarm, bu kadar kalabalk ve ok sayda niversiteye, ksa srede yksek nitelikli
retim yesi bulunamaz.
' Geen yl bir Trk gazetecisi, Sicilya'da baslan bilimsel (!) bir dergiye barsak gazlaryla ilgili sahte
bir aratrma makalesi gnderip yaymlatmay baarm, sonra da ayn dergide kan uluslararas
deerdeki (!) yazlaryla profesrle ykseltilen retim yelerini tehir etmiti. Bu yl da Alan Soka!
diye bir Amerikal fiziki, Social Tex! adl bir bilim dergisinde "Snrlar Aarken-Kuvantum
ekimgcnn Dnmsel Yorumlamasna Doru" balkl tamamyla uydurma bir makale
yaymlatm, bylelikle bilimsel (!) yaynlara verilen byk nemle dalga geilmitir. Bkz. 24 Austos
1996 tarihli The Economist, s. 14, "Teachng Spires".
232

Devlet niversitelerindeki "gizli isizlik", genellikle ideolojik kayrmalarn sonucudur. Baz tara
niversitelerinin hoca kadrolarnn silme lkc ya da slamc olduu sr deildir. Bu durum, profesr,
doent, doktor diplomal cahillerin eseridir. yi yetimi bir bilim adam, birlikte alaca kiileri
seerken, yandala bakmaz, yetenee ve alkanla nem verir. Kurunun yannda yan da
yanaca korkusuyla, ak bir yolsuzlukla yaplan atamalar dnda, genel bir retim eleman tasfiyesi
neremiyorum. Zaten bunca renci varken, retim yelerinin saysn azaltmak yanl olur. Akademik
yklere gre dengeli bir kadro dalmndan sonra, meslee yeni girenler yksek nitelikte olursa,
eskiden kalan yetersiz elemanlar zaman iinde arkadalarna ayak uyduramayarak elenirler.
renciler asndan bakldnda, Trkiye'de artk bir gencin niversite diplomas olmamas ciddi bir
eksiklik; ama niversite mezunu olmak, tek bana hibir stnlk salamyor. Toplumdaki dikey
hareketlilik asansrlerinin, yani yukarya doru snf deitirme mekanizmalarnn banda hl eitim
var. Bu yzden hemen hemen her aile ocuuna iyi bir yksek renim olana salamak istiyor.
Onlarn basksna dayanamayan hkmetler, hatta zorba cunta hkmetleri durmadan yeni
niversiteler amakta. Rzkn vermedikten sonra, yaratmak kolay!
Bu ar talebin mutlaka kslmas gerekir. zm yolunu hepimiz biliyoruz; ama bir trl bu zm
doru drst gerekleemiyor: Orta eitim dzeyinde mesleki-teknik retim. Piyasada da i
yapabilecek bir uzman, orada kazanabileceinin onda biri kadar bir maaa gelir de okulda alr m?
(Zaten ayrca Mill Savunma ile yaran Mill Eitim ordusunun denetlenemez bykl, ister genel,
ister meslek eitimin iyi yrtlmesini olanaksz klyor. MEB'in bir standart belirleme kalite kontrol
yapma rgt haline getirilerek, ilk ve orta, genel ve meslek retimin yerel ynetimlere braklmas
zorunludur. Ama biz oldum olas, adem-i merkeziyetten korkarz; yerel ynetimler glenirse, niter
devletimizin paralanp dalacan sanrz!)
233
Mele Tuncay
Bu sorun, bizi paral eitim konusuna getiriyor. Geen yl devlet niversitelerinde ykseltilen harlar,
vandalizme varan renci hareketlerine yol amt. Yeni retim ylnda da, bunlar tekrarlanabilir.
Birok lkede devlet parasz yksek retim olanaklar sunduu gibi, bizde de rencilerden istenen
katk paylar aslnda semboliktir. Bu genlerin birou, yllk cretleri 500 milyona yaklaan zel ilk ve
orta okullara gitmemi olsalar bile, mutlaka kendilerini SYM snavlarna hazrlayan dershanelere
milyonlarca para demilerdir. Bedava yksek renim yaplabilmelidir; ama okulun parasz olmas
yetmez, mal destee ihtiyac olan rencilerin barnma, yeme-ime vb. giderlerini karlayacak
burslarn verilmesi de gerekir. Merkez seme-yerletirme snav sistemi, sahiden gereksinimleri olup
olmadna bakmakszn, burslarn en baarl rencilere sunulmasn zorunlu klyor. (Yerel
ynetimlerimiz pek o kadar gl olmadndan, bunlarn btelerinden ayrlan burslar da say ve tutar
olarak ok az!)
Son zamanlarda birtakm vakf niversiteleri kuruldu: An-kara'daki Bilkent ve Bakent'le stanbul'daki
Ko'tan sonra, imdi de Fatih, Ik, Yeditepe, (benim girdiim) Bilgi ve Sabanc. Bunlar hep paral ve
pahal okullar. Ama biroklarnn sand gibi zel deil, kamusal kurulular. (Devlet, kamu kavramnn
tmn kapsamaz!) Doru-yanl YK'n denetimin-deler. Hepsi de yabanc dilde ve devlet
niversitelerinden daha yksek nitelikte bir eitim vermek iddiasndalar. Hi olmazsa, ciddi bir eitim
creti deyebilecek ya da yksek SYM puanlar sayesinde burs alabilecek genlerin bir blm,
bunlarn sayesinde yurtiinde okuyabilecek. nk hali vakti yerinde birok aile, Trkiye'de istedii
okula giremeyen ocuunu yurtdna gnderiyor. Eskiden de bu adet vard; ama ocuklar ABD,
ngiltere, Fransa, Almanya gibi ileri lkelerin okullarna giderlerdi. Bunlarn hepsinin iyi retim
kurumlar olduu sylenemez; fakat imdilerde onlara Azerbaycan, Trkmenistan, Kazakistan ve Kbrs
gibi lkelerin okullar katld. rnein, Kbrs'ta Gazimausa'daki Dou Akdeniz niversitesi "nden
bakalar iyice dklyor!
234

(u yabanc dilde -oucas, ngilizce- eitim iini de iyi dnmek gerekir. niversite bitiren her
gencin en az bir yabanc dili doru drst renmi olmas, istenilir bir ey. Ama burada zorluklar var.
Orta renimden bilerek gelenler dnda, niversite hazrlyla, o dili ders izleyecek, kaynak okuyacak,
dev ve snav verecek dzeyde kvrmak kolay deil. Trk hocann Trk renciye baka bir dilde ders
vermesi de hayli garip. Sonra kendi dilimiz ne olacak? Trke hemen hemen hi kullanlmazsa, bilim
dili olarak geliebilir mi? Herhalde, benimsenmesi gereken yol, arlkl bir yabanc dil retiminin
yannda, Trke eitim, aratrma ve yayn yapmaktr.)
Vakf niversiteleri kamusal nitelik tamakla birlikte, geni lde kendi yalaryla kavrularak
"mdebbir bir tccar gibi" davranmak zorundalar. Efektif talebe kar son derece duyarllar. Hangi
dallara rabet varsa, oralarda eitim vermeleri doal. Bir zamanlar kimya mhendisliinin, baka bir
zamanlar eczacln olduu gibi (yanz elveriliyse, 12 Mart ertesi kapatlan zel yksek okullar
hatrlayn!), imdi de gn iletmeciliin. Bir vakf niversitesinde Bizannistik, Asuroloji-Hititoloji ya da
Fiziko-kimya, Mikrobiyoloji gibi dk talebe karlk, byk ktphane-laboratuar yatrmlar
gerektirecek blmlerin alaca gnler pek yakn olmasa gerek.
Vakf niversitelerinin devlet niversitelerine ne gibi etkileri olacak? Devlet niversitelerinin iyi
elemanlarn kendilerine ekerek, onlar bsbtn zayflatacaklar m, yoksa rekabete zorlayarak daha
yksek standartlara erimelerine mi yardm edecekler? Vakf niversiteleri, yurtdnda yetimi ve
oralarda reticilik yapan yurttalarmz geni olanaklar sunarak geri getirebildikleri lde, devlet
niversitelerinin kadrolarna zarar vermeyeceklerdir. Fakat sanrm, bu olanak marjinal kalacak; kendi
kadrolarn yetitirmeleriyse zaman alacaktr. Dolaysyla, tpk kinci Dnya Sava ertesinde zel
sektrn devlet endstrilerinde yetimi teknik kadrolar kapmas gibi bir srecin, imdi yksek
renim kurumlarnda yaanmasn beklemek gereki olur.
235
Mete Tuncay
Vakf niversiteleri orta vadede bile, devlet niversitelerinin kapsamna eriemez. Birtakm disiplinler
uzun bir sre devlet niversitelerinin tekelinde kalacaktr. Bu arada, devletin vakf niversitelerinin
atklar blmlerde yetimi elemanlar, oralara transfer olma olanandan yararlanacaklardr. Aslnda,
devlet niversitelerinin iinde de, darda bol paral ek iler bulma anslar asndan bir eitsizlik
yaanmaktadr. Bir cerrah ya da dahiliyeci. niversitedeki grevinin yan sra zel muayenehane
aabilirken, bir ticaret ya da idare hukukusu avukat yazhanesi ya da danmanlkla ok para
kazanabilirken, bir deontoloji profesr, tp tarihisi, hukuk sosyologu ya da genel kamu hukuku hocas
piyasada hi ie yaramaz.
Akademik zgrlkler asndan, vakf niversitelerinin devlet niversitelerinden daha hogrl
olacaklar imdilik kukulu grnyor. (Toplumsal banazlk basks, devletinkini aratabilir!) Bu
giriimlerin o bakmdan da iyi gelenekler yaratmalarn dilerim.
Yeni vakf niversitelerinin kurulmas, yksek renim arayan kitlenin derdini bir nebze hafifletse de,
devlet niversitelerinin rehavetten syrlp onlarla nitelik yarna girmesi gerekir. Bunun iin aklma
gelen nlemler unlar; Artk yeni devlet niversiteleri almamal, hatta taradaki en zayflar
kapatlmaldr. Bnyelerinde tp faklteleri barndran byk niversiteler b-lnmeli, tplar ayr
niversiteler halinde yeniden rgtlenmelidir. Bunlarn ileyiini yakndan tanyanlar, hekim akademisyenlerin -kendi aralarndaki kar atmalarna karn- say ve madd g olarak dier faklte yelerini
nasl ezdiklerini bilirler. Btn niversitelerde kayrclk yerine, nesnel ller getirilerek zdenetim
kurallar iletilmelidir.
Toplumun eitli kesim ve kurumlar arasnda bir eit "birleik kaplar yasas" iler. Diyelim ki, adaleti,
hariciyesi, maliyesi belli bir dzeyde olan bir toplumun yksek retim kurulularnn bunlardan ok
farkl bir dzeye getirilmesi, bo bir hayaldir. Yine de, ben kendi payma -belki etkisinden
syrlamadm meslek bir deformasyon sonucu- eitimin lkemizde daha de236

mokratik ve salkl bir yaama ulama abalarna nclk etmesini, hi deilse o abalar
desteklemesini istiyorum. Ama bir yandan da, lkemiz yaad i sava belsndan, bir trl stesinden gelinemeyen ekonomik geri kalmlktan kurtulamadka, eitimin sevindirici bir gelime
gstermesini umamayacamz biliyorum. Btn sorunlarmza daha ok demokratiklemeyle,
yaadmz an kresel deerlerine uygun zmler ararken, gen insanlarmz evrensel l ve
deerlerle yetitirmek yarnlarmz iin son derece nemlidir.
Dzeltimlere giriirken, yerleikleen yanl ve zararl eilim ve uygulamalardan kurtulmamz gerekir.
Ben baz konularda, Bakunin gibi "ykma iradesinin bir yapclk olduu"na inanrm. Elbette, ktleri
ayklarken, imdiye dein edinilmi yileri korumal ve gelitirmeliyiz. Gerek iktidardaki, gerekse
muhalefetteki siyasal partilerimizin miyop bir poplizmle uzun erimli amalara aykr tutumlar iinde
olmalarna baknca, btn bunlrn nasl gerekletirebileceimizi bilemiyorum. niversite zerklii, yani
retim yeleri topluluunun kendi kendisini ynetmesi, eskiden biroklar gibi, benim iin de sihirli bir
formld. 12 Eyll ertesi YK dneminde, birok meslektamn tutumu, bu iyimserliimi ok zayflatt.
Lymz bulduumuza hkmettim. Ama imdi yava yava yaralar sarlrken, daha iyi bir yntem
dnemiyorum. Hkmetler genel olarak eitimin, zellikle de niversitelerin btedeki payn

arttrsn; zerk niversiteler de daha geni imkanlarla kendilerini gelitirsin.
237
Tarih Yazmnn Baz Sorunlar stne Dnceler*
Tarihin ayr ayr trleri vardr. En basitinden, incelenen dnemin zamanmzdan uzaklna gre,
tarih(yaz)-ncesi tarih, eskia tarihi, Ortaa tarihi, Yenia tarihi, Yakn a tarihinden sz edilebilir.
Bu dnemlerden herhangi biriyle metotlu olarak uraana "tarihi" denir; ama yaptklar i,
birbirlerinden hayli farkldr. Pre-histona atan tarihi (arkeolog), bulabildii kalntlardan, o nesneleri
yapan ve kullanan insanlarn yaamna ilikin genellemeler kurmak zorundadr. Yakn dnemlere doru
geldike, tarihinin marifeti, tam tersine, belge-tanklk bolluu iinde anlaml-nemli olanlar
semektir. (Elbette, benim bizdeki Sol'un tarihi konusunda yaptm gibi, yasaklamalar nedeniyle
malzemesi zor bulunacak bir alanda almyorsa!) Sonra, aratrlan meknlara gre de, tarih trleri
farkhlar: Trkiye tarihi, Avrupa tarihi, Uzakdou tarihi, Gney Amerika tarihi vb. Bunlarla
uraanlarn baz sorunlar ortaktr, ama bazlar da kendilerine zgdr. Nihayet, tematik tarih trleri
vardr: Siyasal olaylar tarihi, toplumsal tarih, kltrel tarih, ekonomi tarihi, felsefe tarihi, siyasal
dnceler tarihi, bilim tarihi ve elbette, tek tek bilimlerin tarihi (tp tarihi, fizik tarihi, kimya tarihi vb.)
Bunlarn herbirinin sorunsal erevesi baka baka olmaldr. Yine de, ne tr tarih yaparlarsa yapsnlar,
btn tarihyazmclarn unlar gibi, kimi ortak niteliklerinin bulunmas gerektiini syleyebiliriz: Btn
verileri sorgulamak; eletirel ve nesnel olmak; varolmayann olduunu sylememek; varolan
grmezlikten gelmemek; biriciklikler stnde odaklarken, baka zaman, mekn ve alanlardan
benzerliklerle karlatrmalar yapmak; ann deerlerini rnne yanstmak (rnein, gnmzde
bartan ve demokrasiden yana olmak).
Ama, tarihyazmmda herhangi bir konuyu tketmecesine doru bilgi ortaya koymak mmkn mdr?
Bu denememde, byle
Toplum ve Bilim, say 91 (K 2001-2002), s. 280-284. 238

bir eyin olamayacan tartarak, tarihyazm alannn kimi yanl anlalma biimlerine k tutmak
istiyorum. Genel tasarma gre, gemi olay, kii vb. stne yeterince belge bulur ve onlar tarih
metodolojisi kurallar uyarnca yorumlarsanz; tarihi sfatyla zerinize den ii tamamlam
olursunuz; bir daha, bir baka yerde ve zamanda, bir baka tarihinin o konuyla uramas gerekmez.
Oysa, tarihyazmnn gereklii hi de yle deildir.
Belki dier alanlarda, hatta doa bilimlerinde de, her trl bilginin ancak onunla uraan birey (yani
bilim adam) zerinden toplumsal bir dolaymla varolabilecei dorudur. Ama insan bilimleri arasnda
bile, toplumsal greceliin tarihilik kadar belirgin olduu bir bakas yoktur.
Bu soyut savlar aklamak iin kendi deneyimlerimden basit bir rnek vereyim.
35 ksur yl nce, Trkiye'deki Sol'un tarihini almaya balamtm. Bu amala, yakn gemiimizin bir
dnemlendirmesini yapmam gerektiini dndm. 1908 Merutiyeti'nden yola kacam aa yukar
belliydi. Benden nce, merhum Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya gibi, lkemizin 20. yzyl balarn aratranlar, Hrriyetin ln'yla birlikte, siyasal ve kltrel alardan Osmanl Devleti'nde derinliine bir
nitelik deiiklii yaandn ortaya koymulard. Ama daha sonraki dnemleri ayran krlma noktalar
nelerdi? 1923'teki Cumhuriyetin lan, ou tarihinin kulland, besbelli bir seenekli. Elbette, akp
giden zaman srecini dnemlere ayrmann, ancak anlamay-kolaylatrc (heuristic) ve simgesel bir
ey olduunu biliyordum; izgiyi urada ya da burada izmek, znde ok da nemli deildi. Yine de,
bir dnemin bittiini, bir bakasnn baladn syleyebilmek iin, aralarnda farklar olmalyd. Oysa,
29 Ekim'in birka ay ncesiyle birka ay sonras arasnda, bence, biimler dnda pek bir ey
deimemiti. Sonra fark ettim ki, eyh Said syan zerine 1925 Mart banda karlan "Takrir-i Skn
Kanunu" ile kamusal yaamda temel bir eyler deitirilmiti. Ondan ncesiyle sonras arasnda
sreklilikten ok, "kopu" vard. 1925'te
239
Mete Tuncay
bir "Siyaset dnemi"nin sona erdiini ve bir "dare dnemi"nin baladn ileri srerek, Sol ile ilgili
etkinlikleri bu ereveye yerletirmeye koyuldum.
Acaba niin, 1925-1945 yllar arasnda bizde "siyaset"in olmadn ileri srmtm?
Sol tarihimiz stne ilk almalarm, ngiltere'den dndm 1963 ile, bunu doentlik tezi olarak
verdiim 1966 yllar arasnda yaptm. 27 Mays mdahalesinin stnden ok vakit gememiti. Birok
gen gibi ben de, ordunun buyurganlam Demokrat Parti iktidarn devirmesine sevinmitim. Ama
ksa srede, bu hareketin siyaset-kart anlamn ve bylesi bir tutumun ierdii sakncalar kavramaya
baladm. 1961 Anayasasyla birlikte, Trkiye'de Sol yeniden kefedilmiti. Ama bu Sol, antiemperyalist boyut zerinden Kemalist milliyetilikle uzlama halindeydi, (Biroklar, bunun gvenlik
endiesiyle bavurulan bir taktik olduunu dnebilir. Bence bsbtn yle deildi.) Menderes-ZorluPolatkan idamlar gnlerinde, iki yllna ngiltere'ye gittim. "Siyaset Bilimi Doktoru" unvanma karn,
Bat'y bir ok bakmdan (rnein, laiklik konusunda) yanl bildiimi rendim. Londra ktisat ve
Siyaset Bilimi Okulu'nda derslerini izlediim Michael Oakeshott'tan etkilenerek "siyaset, ancak zgr
siyasettir" diye dnmeye baladm. Oysa, daha nceleri siyasetten anladm, "iktidarn evresinde
olup bitenler" gibi bir eydi. B. Crick'in siyasetin savunulmas stne ngilizce kitabn okudum. Yine
oradaki hocalarmdan Kari R. Popper'in metodolojisi, kuramlara eletirel yaklamn tesinde, onlarn
yanllklarnn kantlanmas iin almay, ancak (imdilik) yanllanamadklar srece varlklarna
katlanmay, kullanlmalarn neriyordu.
Bu soyut kavramlar, Trkiye'nin yakn gemiine ilk uygulama giriimim, Samet Aaolu'nun Kuva-y
Milliye Ruhu'nu hatrlayarak oldu. Samet Bey, bu kitab, DP'nin muhalefet dneminde, CHP'lilerin kendi
tarih-ncelerinin nem ve deerini vurgulayarak tek-parti otokrasisine saldrmak iin yazmt. (Bizde
tek-parti ynetiminin kurulmasn, Sol stne almam240

dan sonraki yllarda ayrca aratrdm.) Hrriyetin ln edildii ]908'den, Takrir-i Skn'un getirildii
1925'e kadar, ttihat diktas altnda geen 1913-1918 alt-dnemi hari, biz "Siyaset" yaamtk.
1960 Devrimi, bana da, kamusal yaamda iyi niyet ve samimiyet gibi niteliklere bakmann
beyhudelini gsterdi. Te-peden-inme zorlamalarla adalama olamyor, azgelimilik emberi
krlamyordu. Sol deer ve dncelere yaknlk duymaya baladm. ngiltere'de o lke sosyalizmin
(genellikle Marksist olmayan) gemiini aratrdm; bu bana, Marksist arkadalarma oranla daha geni
bir perspektif kazandrd.
Marx iin, insanlk komnist aamaya eriince Siyaset sona erecek, onun yerini "eylerin daresi"
alacakt. Snfsal anlamda, siyaset olumsuz, idare olumlu kavramlard. Oysa, Komnizm gelmeden
siyaset kaldrlr, insanlar "siyasetsiz idare" edilirse, buna olumsuz gzlerle bakmalydk. Ben de, bizde
1925'te balayan "dare" dneminin ok-partili yaama dnlen 1945'e kadar srdn yazdm.
Siyasetin yerine idareyi geirme eilimleri, iktidar srelerinin ortalarnda buyurganlaan DP'den sonra
da, 20. yzyln ikinci yarsnda birok kereler askerlerce temsil edildi.
imdiden geriye baknca, almamn kuramsal erevesi bana byle olumu grnyor. (Gerekte o
zaman neler dndm hi kimse bilemez!) Pekiyi, bu ayrntlar niin anlattm? Tarih Nedir'in (ve
Sovyetler Birlii tarihi stne bir dizi cildin vb.) yazar E. H. Carr, (T.C.'nin 23 Ekim 1923'te kurulduu
gibi) olgusal dorulardan sapmamann, tarihi iin bir erdem deil, dev olduunu belirtmiti.
Gerekten, tarihyazmn baka yazn trlerinden ayran, burada yaplan yorumun niteliidir.
Tarihyazmnda yorum, nelerin kurulacak anlatda "olgular" saylacann saptanmasyla balar. Bu
anlam yaktrma ilemi, tarihinin kafasndaki ereve uyarnca yaplr. O ereve ise, (tarihinin zekas
ve yaratcl gibi znel eler bir yana) toplumsal olarak belirlenir. Tarih yazar, (baka btn insanlar
gibi, ama diyelim sanatlardan daha ok) yaad an rndr.
241
Mete Tuncay
Ben, anlattm almay Trkiye'de 1960 Devrimini izleyen yllarda yapmam, ngiltere'ye gidip
szn ettiim dnsel etkilenmelere uramam olsaydm, vb. byle bir dnem-lendirmeye gider
miydim?
Bu srete (tarihyazmc) birey nemli gibi duruyor; ama daha yakndan baknca, o kendi stne den
klar kafasnda krarak yanstan bir prizmadan baka bir ey deildir. (Benzetme/analoji ile akl
yrtmenin aldatc olduunu biliyorum; ama bunun anlatm kolayl salad aktr.) Ayn ortam ve
ada baka bir prizmadan farkl grntler yansyaca gibi, ayn prizmann bir baka ortam ve ada
yanstaca grntler de farkl olacaktr. Burada, postmodern tarih kuramlarnn tartmasna hi
girmek istemiyorum. Gemiin olaylar verilidir; varolmayan uyduramayz. Ancak, kimilerini anlam
yaktrarak "tarihsel olgu" dzeyine ykseltip, anlatmz onlarn stnden kurabiliriz. Ayn ortam ve
ada yaayan ve ayn gemi dilimini aratran iki tarihi, dikkatlerini baka baka olgulara odaklayp,
bunlarn arasnda farkl ilikiler grebilirler. Birbirlerini etkileseler de, ayr tarihler yazarlar. Daha
nemlisi, belirli bir tarihyazmcnn ayn konuyu baka bir ortam ve ada olsayd farkl yazacan
dnmemizdir. (tekinin tersine bu, varsaymsal kalmak zorunda bir rnek!) Gemi ylece durup
durur, ama oradaki olaylara bakan kiinin benimsedii deerler, duyarllklar, kurduu iliki ereveleri,
farkl tarih-yazmlarna yol aacaktr.
Yazmn en banda, tarihinin neler yapmas, neler yapmamas gerektiini sraladm. Ama kendi
tanmlad malzemeyi incelerken, asl, "sorun yakalama"ya almaldr. Bilinenlere yenilik getirmenin,
katk yapmann yolu budur. Sorun yakalamak, varolan yknn eleri arasnda ya da onlarla (henz
o ykye katlmam) sizin anlaml grdnz bir bilgi paras arasnda bir eliki, en azndan bir
uyumazlk bulunduunu saptamak demektir. Sorunu zmek, genellikle sorunu yakalamaktan daha
kolaydr. Yeterince dnrseniz, bir aklama bulursunuz. Fark ettiiniz aykrlklarn stesinden gelmeye almanz, katknn, yeniliin sz konusu olmad durumlarda da hayli ie yarar.
242

Yine kendi deneyimimden bir rnek vereyim. Ben, yakn dnem Trkiye tarihini biraz aratrm
olmakla birlikte, teden beri "Bat'da Siyasal Dnceler Tarihi" retmenlii yapyorum. Rahmetli Nurullah Ata, edebiyat retmenlerine "edebiyat memuru" derdi. Benimki de, "siyasal dnceler tarihi
memurluu" gibi bir ey. O alanda katklara yol aabilecek aratrmalar falan yapm deilim. im,
gemi dnrleri doru drst anlamaya ve rencilerime doru drst anlatmaya almakla snrl.
Bir keresinde, Aristoteles okuturken, onun hocas Platon'u ne kadar kt anlatt dikkatimi ekti.
ngilizce'sinden Trke'ye evirdiim Politika'da (Remzi Kitabev), Platon'un Devlet'ine (PoliteiaRepublic) ilikin olarak sylediklerini, snavda benim bir rencim yazsa krk not verirdim. stelik,
Aristoteles'in Akademia'da uzun yllar Platon'dan ders grdn biliyoruz. Bavurduum hibir felsefe
tarihi kitabnda bu sorunun aklamasn bulamadm. Sonra, Platon'un Yasalarn (Nonof) okudum.
Aristoteles'in Politika'smdaki ou fikirlerin bu kitaptan esinlendiini grdm. Sorun (bence) aydnland:
Aristoteles Platon'un Politeia'y yazd dnemde deil, NomoCy]e urat yallk yllarnda rencisi
olmu, onun o zamanki grlerinin etkisi altnda kalmt. Herhalde, hi deilse baz klasik a felsefe
tarihi uzmanlar bunu biliyorlardr; ama ben onlardan renmedim, kendim fark ettim.
Bata sraladm tarihilik kurallarndan birinin daha uygulann gstermek iin, kendi mtevaz
tarihyazmclk servenimden bir baka rnein stnde duraym, inklap Tarihi denilen alanda
alanlar, bilindii gibi, kabaca ikiye ayrlr: Osmanl'dan Cumhu-riyet'e geite sreklilikten ok kopu
yaandn dnenler ve bu srete koputan ok sreklilik grenler. "Resm tarihiler" ilk eilimdendirler; ben dierleri gibi, srekliliin daha ar bastn dnyorum. "Kopu" kuramclar, bunu
belirtmek kendi tezlerini kuvvetlendirecei halde, (TBMM Tutanaklar, Dsturlar, gndelik gazeteler gibi
sradan kaynaklar zahmet edip incelemedikleri iin) Cumhuriyet kurulurken Osmanl asker ve sivil
brokrasisinin esasl bir biimde tasfiye edildiini yazmamlardr. Ben, bu ayklamay yapan "Heyet-i
Mahsusalar"n varln kefedince, sreklilik tezini zayflatacan bile bile, hi duraksamadan, bu
konuda uzunca bir
243
Mete Tuncay
makale yazdm ve Kanun-i Esasinin 100. Yl Armaan'nda yaymladm (SBF Yay., 1978, s. 307-29.).
Daha sonra, Cemil Koak arkadamn da Tarih ve Toplum dergisinin 52. saysnda (Nisan 1988)
tamamlayc bir yazs kt. (Bildiim kadaryla, ondan beri Heyet-i Mahsusalar stnde hi
durulmad.)*
Bizim yazdklarmzla konu tketilmi, i bitmi midir? Elbette, hayr. Biz sadece bir olguyu saptadk.
Benim bir dipnotunda deindiim gibi, Genelkurmay Bakanl, ileri Bakanl ve Dantay
arivlerinde bulunmas gereken ilgili belgelerin incelenmesi, erken Cumhuriyet dneminde devletin
benlik-imgesini, hatta o zamanki "vizyon"u kavramamzla hl yardm edebilir.
Bizde Tarihyazmcln hal-i hzin hakknda sylenecek eyler ok. Hi kukusuz, gen tarihilerimiz
deerli almalar yapyorlar. Ama birok bilgiyi, gvendikleri (ikinci el) kaynaklardan eletirisiz
aktaryorlar, girdikleri izgide yeterince aykr dnmyorlar gibi bir izlenim var. nallah,
yanlyorumdur.
* 2Q05'te Cemil Koak, bana ithaf etmek zarafetini gsterdii, kapsaml bir Heyet-i Mahsusalar
almas yaymlad (letiim Yaynlar).
244
lk ve Orta retimde Tarih*
Trkiye'de eitimin adalatrlmas srecinde, Saffet Paa'nn hazrlad 1869 tarihli "Maarif-i
Umumiye Nizamnamesi" nemli bir aamadr. Bu tzk, ilk ve orta okullarda tarih derslerinin
okutulmasn da ngrmektedir: Sbyan mekteplerinde "Muhtasar Tarih-i Osman", Rtiyelerde ise
hem "Tarih-i Umumi" hem "Tarih-i Osman" retilecektir. Genel tarih iinde, (Batfdaki Biblical Histoy
gibi) Tarih- Enbiya ve Tarih-i slm merkezdedir. Bu bakmdan, eskiden beri sregelen retimden bir
fark yoktur. Osmanl tarihi de, ulusal bir tarih olmaktan ok, bir hanedann tarihi niteliindedir. Bu
amala hazrlanacak kitaplara "bilcmle seltin-i Osmaniyenin tarih-i veldet ve clus ve vefatlarn
mbeyyin bir cetvel" konulmas istenmekte; vekayiin "hakikati vehile bitarafane yazlp, fakat
muhabbet-i vataniyeye mteallik mevaddin sena ve sitayile yad" oiunmas gerei belirtilmekte;
memleket ve ahs adlaryla tarihlerin zikrinde "imsak" tlenmektedir.
eyrek yzyl sonra, II. Abdlhamit dneminde ilk okullardan Osmanl Tarihi, orta okullardan da Genel
Tarih dersleri kaldrlmtr. Yani, orta okullarda yalnz Osmanl Tarihi kalmtr.
Abdlhamit'in bu geriye admndan 15 yl sonra, kinci Merutiyet dneminde tarih retiminde gl
bir canlanma gze arpyor. slm ve Osmanl tarihlerinden baka, genel uygarlk tarihi de okutulmaya
balanyor. Ancak, alelacele Franszcadan evrilmi genel tarih kitaplar, ulusal bir gr asndan
yazlmad iin eletirilere yol amtr.
1913 tarihli Tedrisat- ptidaiye Kanun-u Muvakkat'nda eski Sbyan mekteplerinin yerine geen alt
yllk "Mektib-i ptida-iye"de u tarih dersleri gze arpmaktadr. (lk iki snfta dorudan doruya tarih
yoktur. Ancak, birinci snftaki "Musahabat- Ahlkiye ve Medeniye" dersi ile ikinci snftaki "slm ve
Trk
" Felsefe Kurumu Seminerleri, [1975], s. 276-285.
245
Mele Tuncay
Bykleri" dersi, bir eit giri olacaktr) III ve IVde "Muhtasar Tarih-i Osman", V ve Vl'da "Muhtasar
Tarih-i Medeniyet".
Merutiyet'te orta retimdeki durumu ise, dilerseniz 1911 tarihli bir mfredat programndan izleyelim.
Maarif-i Umumiye Nezareti Mektib-i dadiyede Tedris Olunan Ulm ve Fnunun Mfredat Program:
1325-1326 sene-i tedrisiyesine mahsus olmak zere erbab- ihtisastan mteekkil komisyonlar
tarafndan mektib-i idadiye tedrisat iin tertip edilip Meclis-i Maarife baattetkik kabul olunan
Mfredat Programdr.
stanbul-Matbaa-i mire 1327
Tarih (s. 79-98) Yedi yl, haftada iki ders
Birinci Sene: "Tarih-i Enbiya ve Tarih-i slm" Hazret-i
dem... Hz. sa muhtasaran kssalarnn beyan.
kinci Sene; "Muhtasar Tarih-i Osman"
nc Sene: "Tarih-i Umum"
1. Kurun-u Evvel, 2. Kurun-u Vusta,
3. Kurun-u Cedide, 4. Asr- Hzr
Drdnc Sene: "Tarih-i Umum
Msrler, Asuriler ile Babilller, branler, Finikeliler, ranler,
Yunanler, Makedonyallar, Romallar, K. Vusta, ark
Roma...
Beinci Sene: "Tarih-i Umum" - slm Tarihi
Altnc Sene: "Tarih-i Umum" - Osmanllar
Yedinci Sene: 'Tarih-i Umumi" Devlet-i Aliyye-i Osmaniye
ve Asr- Hzr
Grld gibi, yeni idadilerin bugnk ortaokullara karlk olan ilk ylnda alaturka, bugnk
liselere karlk olan sonraki drt ylnda ise alafranga bir tarih retim program vardr. Sekiz yllk
Sultanlerde ise, elimdeki 1922 tarihli mfredata gre, orta okulun birinci blm sayabileceimiz ilk
snfta hi tarih dersi olmamakla birlikte, drdnc ylda yine eski usul "Tarih-i Enbiya ve Tarih-i
slm" girii yaplmakta, ancak
246

beinci snftaki "Tarih-i Osman" konusu, ada bir yaklamla incelenmektedir. Sultanlerin VI, VII ve
VIH'ci snflarnda, tarih en bandan byk Fransz Devrimi'ne kadar yeniden tekrarlanmaktadr.
Cumhuriyet dneminde ilk ve orta okullarla liselerdeki tarih eitiminin envanterini, izninizle, bu okul
trlerine gre ayr ayr yapmaya alacam. 924 programna gre, tarih dersleri ilk mekteplerin
nc snfnda, "daha ziyade bir kraat ve musahabe" eklinde balamakta, IV ve Vinci snflarda ise
genel tarih ve Trk tarihi kark olarak okutulmaktadr. Bir yl denendikten sonra, 1927-28 ders
ylndan itibaren uygulanan 1926 programnda, ilk snftaki Hayat Bilgisi derslerinin baz konularyla
bir tr tarihe hazrlk olaca dnlm, IV ve Vinci snflarda ise dorudan doruya tarih dersleri
konulmutur: IVte lk ve Orta alar, V'te Yeni ve Yakn alar. Artk, ierikte, Tarihi Enbiya ve Tarihi
slm'dan iz kalmamtr... Osmanl tarihi de, hanedana bir vg olmaktan karlm, zellikle son
sultanlara kar ou kez haksz bir yergi halini almtr. zde, Merutiyet tarih tedrisatndan baka bir
fark yoktur.
Atatrk, "btn eski uygarlklar Orta Asya kkenlidir ve Trk'tr" tezini yanstan -ki bu tezi daha
ileride tartacam-1936 programndan sonra tarih derslerine bamsz olarak yer veren son
mfredata, 1948 programna bakalm. Buna gre, ilk okullarn IV ve Vinci snflarnda haftada iki saat
(yirmialt saatte iki saat) tarih okutulmaktadr. Temel, Trk tarihidir; baka uluslar Trk tarihiyle ilgileri
derecesinde incelenmektedir. IV. Snfta ilenen balklar yle:
1. lk insanlarn yaay ve tarihten nceki devirler
2. Trk uygarl ve yaylmas
3. Mslmanlk
4. Trklerin Mslman oluu (Seluklularn sonuna kadar.)
Beinci snfta da Osmanl ve Cumhuriyet tarihi okutulmakta, yalnz dnya tarihinden iki saptama
olarak, biri Osmanl Gerileme ve Islahat dnemlerinin arasnda "Avrupa'da nemli
247
Mete Tuncay
Deiiklikler", teki en sonda "kinci Dnya Sava" konularna yer verilmektedir.
Bugn ilkokullarda uygulanan 1968 tarihli programda bamsz bir tarih dersi yoktur. IV. ve V.
snflarda, Tarih, Corafya ve Yurttalk Bilgisiyle birletirilerek bir "Sosyal Bilgiler" dersi meydana
getirilmitir. Hemen syleyelim ki, Sosyal Bilgiler ad altnda toplanan bu disiplin arasnda organik
bir btnleme salanabilmi deildir. Tarih, Corafya ve Yurttalk Bilgisinin ayr ayr okutulmasnn ne
gibi sakncalar olduunu, itiraf ederim ki, bilmiyorum. Herhalde gemi uygulamalarda birtakm
sakncalar grld iin bu birletirmeye gidilmi olmal. Fakat yeni program uyarnca yazlm, yamal
boha grnmndeki eitli ilkokul Sosyal Bilgiler kitaplarnda, eskisine oranla herhangi bir yarar
gremediimi de aklamak isterim. Mfredata gre, IV. snftaki Sosyal Bilgiler dersinin ilk nitesi
"limiz ve Blgemiz"dir. Tarih konularna ilkin bu nitede "ilimizin ve blgemizin tarihi" dolaysyla
deinilmekte, ama "yaznn bulunmas, tarih alar, milt, takvim" gibi kavramlar aralara
saplanmaktadr, Asl tarih, "Yurdumuz" nitesinde "Yurdumuzda Yaayan lk nsanlar" ve "Trklerin
Anadolu'ya Yerlemesi" diye balyor. Programa gre, bu konularn birincisinde "Etiler ve Sonraki
Uygarlklar" -yani "Urartu, Frigya, Ldya, onia, Roma, Bizans"- ilenecektir. kinci konuda ise, Trklerin
Anayurdu Orta Asya'dan gler, Anadolu'nun dndaki Mezopotamya ve Msr uygarlklar ele alnacak;
sonra slmlk, Byk Seluklular ve Anadolu Seluklular ve Trklerin zellikleri anlatlacaktr. Trl
elikilere gebe grnen bu mfredatn okul kitaplarna nasl yansdn, isterseniz ilkokullar in
Sosyal Bilgiler adn tayan kitaplann en iyilerinden birini ap, ksaca aratralm. Elimdeki kitabn
yazar mfredat programnn ikinci nitesindeki yukarda anladm iki konuyu, ilkinde be tarih blm
olmak zere ayr nite halinde ele almay uygun grm. yle ki: nite II
Konu 7. Yurdumuzda ve Dnyada ilk nsanlar Bu blmde yazar, Tarih ncesi-Tarih ayrmn yapyor:
birincisini Yontmata, Cilalta, Maden, ikincisini lk, Orta, Yeni ve
248

Yakn alara blyor. ("lk" demenin yanll, belki "Eski" a demenin daha uygun olaca yllardr
sylenir; ama bir trl okul kitaplarna gemez- burada ona yle bir deineyim. Bir de, sras
gelmiken, "Yakn" a niin ille de 1789 devrimiyle balatrz- Fransz kitaplarn rnek aldmz iin
herhalde-, niin ngiliz Burjuva Devrimi'ni grmezlikten geliriz, XVIII. Yzyl sonu yerine XVII. Yzyln
ortasndan balatmayz, bilmiyorum; onu da sylemi olaym.)
Konu 8. Trklerin Anayurdu ve Trkiye'ye Gelmeleri (Dikkat edilirse, yazar programn i elikisinden
bir lde syrlmak iin "yerleme" demiyor. Yerlemeyi, "slmlk ve Trklerin slml Kabul"
konusunu ileyecei IV, niteden sonraki, V. niteye, Seluklular dnemine brakyor.)
te bu konuda, Atatrk'n nayak olduu nl "Mill Tarih" efsanemizin anlatldn gryoruz: "Tarih
ncesinin ilk devirlerinde"!!) Orta Asya'da i denizler, gller, rmaklar vard. Su bol, iklim lman, toprak
verimliydi; her taraf yemyeil. Bu ortamda srasyla hayvanclk, tarm, madencilik geliti. Kentler
kuruldu. lk uygarlk dodu. Ama, zamanla (!) Orta Asya'da iklim deiti. Yaam zorlat. Gler
balad. Onlarla birlikte, uygarlk bu ortak beikten karak in'e, Hint'e, Gney Rusya'ya, Orta
Avrupa'ya, Mezopotamya'ya, Anadolu'ya, Msr'a, Ege'ye yayld.
Burada iler biraz karmaktadr. Yazar, elinden gelse in, Hint, Mezopotamya, Msr, Ege
uygarlklarnn Asya kkenli halklarca yaratld varsaymn savunmakla, Trklerin de Asya kkenli
olduunu sylemekle yetinecek, bylelikle, hem resm tarih tezini aka reddetmemi, hem de bilinen
gereklerle dpedz elimemi olacak. Ancak, bu ince noktada durmak mmkn olmuyor. Daha
dorusu, mill tarih tezimizin gerekleri bununla doyum bulmuyor. ocuklarmz hemen btn eski
uygarlklarn, zellikle Anadolu'daki eski uygarlklarn Trklerce kurulmu olduu gibi, iinde binlerce
yllk anakronizmler tayan bir yanl belliyorlar.
249
Mete Tuncay
Konu 9. Glerden Sonra Anayurtta Kalan Trkler Bunlar, srasyla Hunlar (!), Gktrkler ve
Uygurlardr. Gktrkler, ayrca Konu 10'da geni olarak ilenmektedir.
Konu 11. Eti (Hitit) Uygarh-Mezopotamya ve Msr Uygarlklar

Gktrklerden sonra, birka bin yl geriye dnmek, kolayca anlalabilecei gibi, rencileri yukarda
deindiim kutsal yalana kandrmann bir gereidir herhalde. Ayn konuda Okuma Paras olarak.
"Etilerden sonra Anadolu Uygarlklar" anlatlyor. Bunlar, programda sraland gibi, Frigya, Lidya,
onia, Roma ve Bizans'tr. Yazarn, vatanperverlik gayretiyle "Yunanl" dememeye itina ettii, hep
"yonlar"dan sz ettii de, dikkati ekiyor.
Kitapta, nite FV: "slmlk ve Trklerin slml kabul" nite V: "Trklerin Anadolu'ya Yerlemeleri"
yani Seluklulardr.
Merak ederseniz, Programn anlatlmasn emrettii, Trklerin zelliklerini de ayn kitaptan sayaym:
Cesurluk, Konukseverlik, Doruluk, Yardmseverlik, Temizlik, Hogrrlk ve Byklere Sayg,
Kklere efkat. Trkleri birbirine balayan balar ise, tarih birlii, yurt birlii, dil birlii, kltr birlii,
ekonomi birlii ve lk birliidir. Bir ders kitabnda ilkokul IV. snf Sosyal Bilimlerinin tarih mfredatnn
nasl yanstldn gstermek iin atm parantezi burada kapatarak, yrrlkteki programda V. snf
Sosyal Bilgiler dersinin ieriine geiyorum.
Bu derste drt nite vardr:
I. Yurdumuz ve Komular
II. Osmanl mparatorluu IH. Cumhuriyetimiz
IV. Dnyamz
nitelerin ortadaki ikisi aka tarih konular olduktan baka, corafyann ar bast birinci ve
drdnc nitelere de tarih bilgileri serpitirilmitir. Az nce baktmz kitabn devamndan
250

bir rnek: in hakknda yle deniyor -her ne kadar "Ad Halk Cumhuriyeti ise de, ynetim eklinin
cumhuriyet ve demokrasi ile ilgisi yoktur."
Ortaokullarn mfredat programlar 1973 ylnda, 1968 tarihli ilkokul programna paralel olarak yeniden
dzenlenmi: yani, Tarih-Corafya-Yurttalk Bilgisi "Sosyal Bilgiler" ad altnda toplanmtr. Bu ders,
birinci ve ikinci snflarda haftada be, nc snfta drt saat okutulmaktadr (29 ya da 32'de be ve
drt saat.) I. Snf Sosyal Bilgiler'nin IV, V ve Vl'tnc niteleri tarihle ilgilidir;
IV.- Yurdumuzda Bizden nce Kimler Nasl Yaamlardr?
V,- Apenin Yarmadas (ki bu nitenin yars corafya oluyor) ve Roma mparatorluu
VI.- Orta ada Avrupa ve Dou Roma
lkokul iin sylediklerim, burada da aynen geerli. Nitekim, bu ders kitabnda resmi gr u inciyle
anlatmn buluyor: "Orta Asya'da Trkler, Cill Ta ana ve Maden ana ou toplumlardan nce
girmilerdir."
Ortaokul II. snfta Sosyal Bilgiler programnn ilk yars silme tarihtir:
nite I: Ortaa'da slmlktan nce balca Trk devlet ve
uygarlklar.
nite II: slmlk- Doum ve Yaylma
nite III: Mslman Trk Devletleri
nite IV: X. Yzyldan sonra Anadolu
A. Anadolu Seluk Devleti
B. Osmanl Devleti
nite V: Yeni Bir a Balyor
nite VI: Osmanl Ykselme Devri (araya bir corafya
nitesi girer)
nite VIII: Duraklama ve Gerileme Devirleri
Bylelikle XVIII. Yzyln sonuna kadar gelinmi oluyor.
25!
Mete Tuncay
nc snf Sosyal Bilgiler Programnn II. nitesi, hikayeyi kald yerden itibaren srdrerek XIX. ve
XX. Yzyllarda Osmanl mparatorluu'nun yklmasn ve balca dnya olaylarn kapsamaktadr. III.
nite ise, "Yeni Trk Devleti'nin kurul-mas"na ayrlmtr. Bu snf programnn ders kitaplarna yans-
tlmasndan da, isterseniz, ulusu duygularla gereklerin saptrlmasna bir rnek verebilirim. Bir
nc snf kitab, Birinci Dnya Sava'ndaki anakkale Zaferimizi ballandra ballandra anlattktan
sonra, Mondros Silah Brakmas'na gidiimizi u szlerle aklamaktadr:
Birinci Dnya Sava, anakkale Zaferi:
"... teki cephelerimizde genellikle byle byk baarlar olmad... Sarkam'ta Trk ordusunu Rus
ordusundan ok, k aylarnn souu yendi. Gneyde ise Sina l Trk ordusunun Svey Kanal'n
amasna... engel oldu... ngilizlerin Badat zerine yrylerini Kut-l Amare'de durdurdular. Burada
bir ngiliz ordusunu olduu gibi tutsak aldlar. Ama, bu srada Birinci Dnya Sava'n balatan
Almanya, kendi cephelerinde yenilgiye uraynca teslim olmutu. Onu da Avusturya-Ma-caristan
mparatorluu ile Bulgaristan izlemiti. Trkiye, Rus arl aradan ekilmekle beraber, ngiltere ve
Fransa gibi iki zorlu dmanla kar karya kalmt. Drt yldan beri sren sava btn var you
gtrm, Anadolu'da askere alnacak er bile kalmamt. Bu durumda tek bana savamak gc
kalmayan Trkiye de bar istedi."
Lise Mfredat Programlarnda ise, henz Sosyal Bilgiler birletirmesi yaplmamtr. (leride yaplacak
m, onu da bilmiyorum.) imdi yrrlkteki program 1957 tarihlidir. (Yani Tevfk leri'nin bakanl
dnemi!) Bamsz tarih dersleri haftada ikier saat okutulmakta, -son snf edebiyat ubesi saat-,
btn snflarda iki haftada bir saat "Trkiye Cumhuriyeti ve nklb Tarihi"ne ayrlmaktadr. Bunun
dnda, Lise 1 tarihinin konusu "lk a", H'ninki "Orta a", IH'nk "Yeni ve Yakn alar"dr.
(Ayrca Lise II Edebiyat ubelerinde okunan bir "Genel Sanat Tarihi" dersi ile Lise II. snf Edebiyat ve
Fen u252

beleri iin ortak bir 'Trk ve slm Sanat Tarihi" dersi de vardr. Ama bunlarn stnde durarak konuyu
geniletmek istemiyorum) unu da hatrlataym ki, bir ara (1950'lerin ilk yllarnda) Lise oniki snf
olunca, IV. snf Edebiyat ubelerinde "Yeni ve Yakna Tarihinden Seilmi Siyas ve tima
Meseleler" okutulmutu. Fakat, bu sorunsal yaklam pek baarl olmad. Daha ok, XVI-XLX. yzyl
Osmanl ve Bat tarihinden baz blmlerin tekraryla derinletirilmesi gibi bir durum ortaya kt.
Lise programlarn, bir de ders kitaplarndan izlemek isterseniz, daha nceki retim basamaklarnda
deindiim, "lk uygarlklar kuranlar Trklerdi" efsanesinin bu dzeyde daha dikkatle snrlandrldn,
Orta Asya kkenlilin Trklkle zde tutulmadn; rnein (Niyazi Akit ve Emin Oktay tarafndan
yazlm) bir kitapta, en eskileri yle dursun, Bunlardan baka hibir eskice halka aka Trk
denmediini gzlemleyebiliriz. Ortaokul kitaplarndan verdiim rnein ise, bir Lise III tarih kitabnda
ylece dzeltildiini gryoruz:
"Bat cephesinde Almanlar yenildiler. Avusturya-Macaris-tan ve Bulgaristan cepheleri de kt. yi
ynetilmeyen Osmanl ordular da hak, Hicaz ve Suriye'de mttefikler tarafndan yenildiler. Bunun
zerine ttifak devletleri mtareke istemek zorunda kaldlar.
Bu arada Osmanllar da Mondros mtarekesini imzalayarak savatan ekildiler."
Bu envanterden sonra, imdi u sorular sormak istiyorum: lk ve orta retim dzeyinde tarih
eitiminde ne yaplyor, niin yaplyor, nasl yaplyor?
Biraz zoraki bir ayrmla -gerekte i ie olarak- yaplan, galiba udur: ocua birtakm bilgiler vermek,
baz duygular alamak, bir dnce biimi kazandrmak.
Bunlar kendi balarna tartmayacam, Tarih eitimi -eksik ve yanllar da olsa- birtakm bilgiler
vermekte, -aralarnda beenmediimiz trden olanlar da bulunsa- baz duygular ala253
Mete Tuncay
makta, -hatal, hatta zararl da saysanz- bir dnme biimi kazandrmaktadr. Aslnda, bu aksaklklar,
birbirleriyle sk skya ilikilidir.
Onun iin, amalara geelim; niin tarih eitimi sorusuna. Bunlar belki yle sayabiliriz:
- ocuun gemi'i ve bugn' anlamasna yardmc olmak,
- Onda, btn insan etkinliklerine kar bir duygudalk uyandrmak, bylelikle yetimesinin ufuklarn
da geniletmek,
- Kendisini bir zaman boyutunun, srekli bir akn iinde grmesini salamak,
- nsan soyunun bir yesi sfatyla gemie neler borlu olduunu ve gelecee kar devlerini -bilin
ve misyonunu-kavr atmak,
- Evrenin hep byle olagelmediini anlamasn ve gemi deneylerin eitliliine bakarak, gelecekte de
ne geni olanaklar bulunduunu dnmesine yol amak,
- Olaylar neden ve sonularyla birlikte grp aklamaya altrmak; grnte ve gerek nedenleri
ayrmay (bu arada, siyasal gelimelerin toplumsal tabanlarn aratrmay) retmek; dolaysyla
kafaca oluumuna yardmc olmak,
- Toplunvbirey ilikisini -doru rneklerle- kavramasna; sonul amacn gerekten zgr kiiler
yaratmak olduunu, fakat bu amaca ancak iyi kurulmu, dil bir ortamda eriilebileceini anlamasna
yardm etmek,
- Yksek insan deerlerini benimsemesine almak (yurtseverlik de bunlarn arasndadr, bence); asl,
dnyann her neresinde, her ne zaman, her kime kar bir hakszlk yaplmsa, kendisine
yaplmasna ona isyan etmesini, her kim deerli bir i yapm, insana bir ey katmsa, ona gnlce
bir yaknlk duymasn salamak.
Aklma ne gzel lflar geliyor, ama bu edeb listeyi daha geniletmek istemiyorum. Fakat son maddeyi
biraz amak gerek.
254

nk, bu tehlikeli bir nokta. Tarihin propagandif amalar olabileceine biroklar kar karlar. Oysa
ben, byle bir ala-yclk, yayclk ilevine toptan kar deilim. Deer'ine bakar, bu. Neyin
propagandas, nelerin yaylmasdr sz konusu olan? ou kez, deer diye alanmak istenen kimi
grler, korkarm, deer falan deil, zararl birtakm nyarglardr.
Bu gibi amalarn nda, bizdeki ilk ve orta dzeyde tarih eitiminin halen nasl yaplmakta olduuna
gelince, eletirilecek pek ok nokta bulunduunu sanyorum. nce, ulusal deerler adna, tarihe kar
ilenen gnahlar hatrlayalm. Bir kere, Atatrk'n balatt "Mill Tarih" tezinin younluk ve cokusu
yarm yzyldr giderek azalmakla birlikte, etkileri bugn de sryor. lkokuldan liseye doru ktka,
resm grn yumuatldn, tevil edilmeye alldn gsterdim. Bu grn, ilk ortaya atld
zaman ne gibi siyasal kayg ve gereksinimlerden esinlendii herkese bilinmektedir. Ama, gnmzde
tevil abalarn bir yana brakp, bu efsaneye artk kesin bir son vermenin zorunlu olduu inancndaym.
Sonra, daha genel olarak, ocuklara, "biz her zaman yle byktk, byle byktk, tarihte herkesi
dvdk, savalarda hi yenilmedik" diyerek bir stnlk kompleksi vermek, bunun bir rnei, benim de
dikkatimi ekmiti, le arasnda sayn Ahmet Mumcu hatrlatt: Mesel Na-poleon'u Akk'da perian
etmemiz. Napoleon'a biz ok fena bir malubiyet tattrmz; hayatndaki tek malubiyeti. Adam bizim
orada durdurabilmemiz byle abartlr. Napoleon'u tarihte malup edenler Trklerdi efsanesi ocuklara
byle bir stnlk kompleksi vermek, byyp de akllar erince, dpedz geri kalm bir ulus
olduumuzu rendikleri zaman, onulmaz bir aalk duygusuna kaplmalarndan baka bir ie
yaramamak-tadr.
Bu ovenlik saplantlarnn dnda, ilk ve orta eitimimizin, biraz nce gzel gzel saydm amalar
yerine getirmekten uzak kal, bana yle geliyor ki, geni lde tarih kitab yazarlarnn -ve mfredat
program dzenleyenlerin- yaptklar i hakknda doru bir fikre sahip olmaylarndandr.
255
Mele Tuncay
Basite sylendikte, tarih ders kitaplarmz dogmatik edal "kesin" bilgilerle dolu. Oysa, tarih yle
dursun, dinden baka herhangi bir alanda bu tr bilgi olamaz. Tarihte, stne stlk, hemen her konu
az ok kukulu kaynaklara dayanyor. Byle bir alan, gen kafalar greci ve eletirici ynde
dnmeye altrmak iin son derece elverilidir. Tarihsel bir olayn dayanaklar ve onun yle olmad
yolundaki kar kantlar ortaya konulsa, okuyucu ya da rencinin bu yarglamaya katlmas salansa,
ancak o zaman bir bilgi ykleme yerine, bir "eitme" srecinden sz edilebilir. Hem bylesi, historia
sznn en bataki anlamna da uygun der. Bu terim, Homeros'ta "yasal bir anlamazlkta kantlarn
incelenmesi"ne ilikin olarak kullanlmaktadr. Bury'nin Ancient Greek Historians kitabnda okuduuma
gre, bu balamda historia "yetenekli, akll bir kimsenin nne getirilen bir davada ileri srlen
olgular aratrarak, hangilerinin doru olduuna karar vermesi" demekmi. Ayn szck, giderek, nce
doruyu ortaya koymak iin giriilen byle bir aratrma, sonra da herhangi bir konuda bylece
edinilen bilgi anlamn kazanm. Buradaki "doru", objektivist bir hayalcilikle, "tarihte nasl olmusa,
onun dorusu" diye anlalmaz da, gnmzn dnsel gereklerine ve benimsediimiz deerler
sistemine uygunluk anlamnda kabul edilirse, benim iin bylesi bir anlay tarih eitimine klavuzluk
edecek en nemli ilkedir.
256
E. Kitabiyat
Mahmut Gololu'nun Son Eseri:
Demokrasiye Gei: 1946-1950
(stanbul, Kaynak yay., 1982), 318 s/
Getiimiz Ekim aynda vefat eden, eski Trabzon (DP) milletvekili Mahmut Gololu (doumu 1915),
hazrlad "Milli Mcadele ve Cumhuriyet Tarihi" dizisinin dokuzuncu kitabn gremedi. Onuncu kitap
olarak tasarlad 1950-1960 arasnn yksn ise tamamlayamad.
Yazarnn on be yl nce Ankara'da kendi hesabna balad bu dizi, u kitaplardan olumaktadr:" (lk
7 kitap Banur Matbaasnda, 8.si Kalite Matbaasnda baslmtr.)
1. Erzurum Kongresi, (1968), 203 s.
2. Sivas Kongresi, (1968), 260 s.
3. nc Merutiyet, (1920), (1970), 359 s.
4. Cumhuriyete Doru 1921-1922, (1971),420s.
5. TrkiyeCumhuriyetil923,(1971),329s.
6. Devrimler ve Tepkileri 1924-1930, (1972), 326 s.
7. Tek-Partili Cumhuriyet 1931-1938, (1974), 355 s.
8. Mill efDnemi 1939-1945, (1974), 423 s.
Demokrasiye Geiin stnde durmaya balamadan, sayfa toplam bin sayfay bulan bu dizi
hakknda genel gzlemimiz, ilk ciltlerde, mevcut bilgilere yer yer zgn katk nitelii tayan aratrma
paralar varken, sonrakilerde artk bu gibi katklarn olmad yolundadr. Gololu'nun yapt i, TBMM
Tutanaklar bata olmak zere, birtakm harclem kitaplardan bilgileri, yl yl ayrd bCumhuriyet, 16 Mart 1983.
Merhum Gololu'nun bu diziden baka, Halifelik, Pontos ve Trabzon Tarihi gibi on kadar kitab daha
vardr. Ama onlarn daha da amatrce tarih almalar niteliinde olduklarn belirtmek gerekir
Mete Tuncay
lmler iindeki, belli olaylar etrafnda ardarda sralamaktan ibaret kalmaktadr. Eski deyile, "teliften
ok, "iktitaf'tr; tutarl bir deerlendirme abas yoktur. Kendisi, altnc cildin nsznde "tam bir
tarafsz aratrmac" olmakla vnr. Bu, tarih almalar yapan bir kimse iin yanl bir idealdir. Zaten
olanakszdr. Goiolu da, bu dokuz cildin herhangi birinde tarafsz deildir. Ancak, lehine kaydetmek
gerekir ki, ideolojik idrakinin elverdii lde cesur ve namusludur. Tarihinin grevi nesnel olmaktr,
erdemi ise, salam bir dnya gr erevesinde eletirel davranmaktr.
Demokrasiye Gei'in teki ciltlere oranla biimsel bir stnl, ncekilerin indekiler izelgelerinde her nedense- hibir zaman sayfa numaralar verilmemiken, bunda verilmi olmas. Bu son kitap, bir
Giri'le (her biri, deti zere, bir yl demek olan) be blmden oluuyor. Blmlerin iinde de birtakm
olaylar seilip onlarn stne odaklanlm. Padiahlktan Cumhuriyete ve Cumhuriyetten Demokrasiye
diye iki ayrmdan meydana gelen Giri'te yazarn verdii tarih zetleri, kitabn en zayf yandr. Fahi
hatalarla dolu bir para aktaraym:
"1912 Temmuzunda sadrazam Sait Paa istife etti. Gazi Ahmet Muhtar Paa sadrazam oldu ve yeniden
seim yaplmak zere Meclis dald.
kinci Merutiyetin nc Meclisi iin yaplmas gereken seim yllar boyu yaplmad. Gazi Ahmet
Muhtar Paa'nn yerine Damat Ferit Paa sadrazamla getirildi, Hrriyet ve tilaf Partisi iktidar ele ald.
Merutiyetten yana olanlar da, tekrar hkmete kar harekete getiler. Fakat Ferit Paa hkmeti yedi
sene bu abalara nem vermedi.
1919'da; hkmeti merutiyet idaresine dnmeye zorlayanlarn banda Mustafa Kemal Paa vard. ...
Mustafa Kemal Paa kesintiye urayan kinci Merutiyetin devamn, bunun iin de 1912'den beri
yaplmayan milletvekili seiminin hemen yaplp Mecls-i Mebu-san'n toplantya arlmasn...
istiyordu....
1920 yl banda seim yaplm ve kinci Merutiyetin nc (Trkiye'nin beinci) Mill Meclisi......"(s.
18)
258

Bu yanl olgusal bilgilerin dorularna gelince, Gololu'nun srarla syledii gibi, 1912'den itibaren yedi
yl seim yaplmam deildir, 1914'te yaplmtr. kinci Merutiyetin nc (Trkiye'nin beinci)
Meclis-i Mebusan' olacak; anayasal bir deyim olmayan "Mili Meclis" sz, Ayan'la Mebusan'n birlikte
oluturduu, "Meclis-i Umumi" karl kullanlr: 1914'te toplanmtr. Drdnc genel seimler, 1920
banda deil, 1919 sonunda yaplmtr. En nemlisi, Ahmet Muhtar Paa yerine Ferit Paa sadrazam
olmu ve yedi yl iktidarda kalm deildir, elbette. Arada u sadrazamlar vardr:
29 Ekim 1912 Kmil Paa / Bb- li Basknyla devrilmesi zerine,
23 Ocak 1913 Mahmut evket Paa / bir suikast sonucu ldrlmesiyle,
12 Haziran 1913 Sait Halim Paa / istifas zerine,
4 ubat 1917 Talt Paa/Harb-i Umumi'de yenilmemiz zerine
istifasyla,
14 Ekim 1918 Ahmet zzet Paa / istifas zerine, ilk kez 31 Mart
1325 olayndan sonra ksa bir sre hkmeti tekil eden Tevfik
Paa'nn ikinci ve nc kabineleri,
11 Kasm 1918-3 Mart 1919/istifasyla,
4 Mart 1919 Damat Ferit Paa,
Giri'in ikinci ayrmndan da bir rnek vereyim:
"Atatrk bu Antlama (1937 Nyon) ile savaa katlmak tehlikesinin yaratldn ileri srm, bunun
zerine smet nn bir buuk ay izin alarak babakanlktan ayrlm ... (M. Gololu, Tek-Partli Cumhuriyet, s. 249)" (s. 24), Yazar, gnderme yapt yedinci cildinde olduu gibi, burada da yanlyor.
Tam tersine: nn, Atatrk'n dorudan doruya Dileri Bakan Tevfik Rt Aras vastasyla Trkiye'yi bu anlamaya kattrmasn tehlikeli bularak ona kar kmtr. (Hasan Rza Soyak'n anlarnn
dndaki btn kaynaklar, benim dediimi dorulamaktadr). Atatrk'n atlgan, nn'nn ise sakngan kiiliklerini kavram bir aratrc, byle bir hataya dmezdi. Daha ileride geen, "Troki yanls
Menevik Grcler" (s. 107) gibi tuhaf szler, ancak yazarn genel bilgi yetersizlii ile aklanabilir.
259
Mete Tuncay
Sylemek istediim u ki, Gololu rneklediim trden olgu yanllklarn yapmasayd da, y bir tarihi
saylamazd. Yukarda belirttiim gibi, tarihinin erdemi, salkl olgular vermesinden sonra balar;
oraya kadar zaten grevidir, iyi ya da kt olmas, ondan sonra, salam bir dnya gryle eletirel
bir tutum taknmasna baldr. Yazarda ise, asl bu koullar yok. Demokrasiye Gei'te, zaman sras
iindeki olgular ynndan bir trl ba alp da iin esasn kavrayamyoruz. zellikle, milliyetilie
ilikin baz konularda yazdklar, kendisinin gr darln ortaya koyuyor.
Buna iki rnek vereyim, s. 23'te yazar yle diyor: "Rus isteklerinin ahland 1946 ylnda i
bozguncu kprdanmalar da balamt. stanbul nversitesi'nin Edebiyat Fakltesi'nde Prof. Ernest
Diez'm Trk Sanan adl kitabnn Dr. Oktay Aslanapa tarafndan Trke'ye yaplan evirisi yaymland ve
dnyaca nl Trk mimarisinin temelinin Ermeni ve Grc mimarisinin olduu ileri srld grld
(Cumhuriyet gazetesi, 20.12.1946)"
Koleksiyonlar ap bakmadm, ama o tarihte gerekten bir gazete byle bir yorum yapm oabilir, fakat
Gololu, 1982'de yazarken, bunu nasl Rus isteklerine kout bir "i bozgunculuk belirtisi sayar? 194349 yllarnda . Edebiyat Fakltesi'nde hocalk etmi olan Avusturyal sanat tarihisi Prof. Dez (18781961) de, milliyetili-iyle tannm evirmeni Prof. Aslanapa da cidd bilim adamlardr. (Trke'de
Dvez'in yine O. Aslanapa'nn katlmasyla evrilen Karaman Devri Sanat stne bir yapt daha vardr).
S. 278-279'da "Sabahattin Ali" cinayetini ele alan yazar, ldrme olay hakknda, tarafszl gerei
olacak, en zrva hipotezleri bile aktarmay ihmal etmemektedir: "Bazlarna gre, Ali Ertekin de komnisttir ve Sabahattin Ali'yi komnistler ldrmtr. Bazlarna gre ise, snr gemek isterken kar
taraftan alan atele ldrlm olabilir". Sonra da unlar ekliyor: "Trkiye'deki komnistlerin d ilikileri genellikle Bulgaristan aracl ile olmu ve bu gibilerin hayatlar da genellikle karanlk bir lmle
sonulanmtr. ... 1960'ta yurt dndaki Komnist Partisini kuran (!) ve partinin genel sekreteri olan
Zeki Batmar (Yakup Demir)'n nasl ld de bilinememitir". Bilenler iin, Zeki Batmar'n hi de
esrarengiz olmayan lm de260

il, o hastahane de yatarken . Bilen'in partiyi ele geirmesi ilgintir. Ama bunun Sabahattin Ali'nin
katliyle ilgisi ne?
Ayn dizinin nceki kitaplar gibi, Gololu'nun bu yaptnn da balca yararl yan, Meclis zabt ciltlerini
kartrma olana bulamayacak okuyuculara, kendi setii baz tartmalar aktarmas. nk zaman
zaman Meclis grmelerinde ortaya konulan bilgilere baka kaynaklarda pek rastlanmaz. rnein,
1948 ubatnda, hkmet, Atatrk'n kzkarde Makbule Atadan'a vatana hizmet tertibinden bin lira
aylk balanmasn nermitir. tirazlar ykselir. Makbule Hanmn Atatrk'n mirasndan zaten bin lira
aylk ald belirtilir (s. 214). "DP Eskiehir milletvekili Emin Sazak, Atatrk'n btn mallarn millete
balamadn, birok kymetli eyalarla birlikte, Ankara'da, Trabzon'da ve Konya'daki ev ile kklerin
Makbule Hanma kaldn syledi ve bunlarn ne olduunu sordu. CHP Yozgat milletvekili Ziya Arkant,
Ankara'dak kkn ancak intifann Makbule Hanma brakldn ve bu nedenle satlamayacan,
hasta olduu iin de Makbule Hanmn Ankara'da oturmadn, stanbul'da oturduunu, Atatrk'ten
kalan teki mallar satp paralarn harcadn, imdi yal ve hasta olup geim zorluu ektiini anlatt.
Ancak bundan sonra ve hastal sebebiyle maa tasars aynen kabul edildi. Gerek o idi ki, Makbule
Atadan Atatrk'ten kalan mallar hzla elinden karmt". Ama tutanaklardan aktarlan bu tr bilgilere
her zaman gvenmek doru deildir. rnein, 16 Mays 1949 gnk oturumda CHP Seyhan milletvekili
Sinan Tekeliolu, 1919'da Kay-seri'de bir ngiliz binbasn tutukladn anlatmtr (s. 280). "Bu adam
ngiliz niformas giymi ve bu niformaya brnerek lkemizde ihtilal karmaya gelmi bir Rus casus
idi. ... yolda kat, Rusya'ya gitti. imdi Mareal Tito diye tannmaktadr". Gololu naklettii bu iddia
zerine hibir yorum yapmyor. Oysa, Tito 1919'da sava esiri olduu Rusya'nn Sibirya'snda, ta
Omsk'tadr. Kendi lkesine bile ancak ertesi yln gznde dnebilecektir. ngilizce bilmez ki, ngiliz
geinebilsin. Hem Trkleri ihtilale kkrtmak iin nece konuacaktr, acaba? Rahmetli Tekeliolu,
benzetmi olacak.
26!
Mele Tuncay
YK'n btn niversitelerimizin her blmn her ylna koyduu nkilap Tarihi derslerinde, baz
hocalar Gololu'nun bu dizisini de salk vermekte olabilirler. Kitabn kts olmaz, ama yine de, bunlar
okuyacak renciler yanllarna ve gr darlklarna kar uyank dursalar iyi ederler.
262
Atatrk ve Tanyol
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Profesr Dr. Cahit Tanyol, Bankas'nn Atatrk'n
Doumunun 100. Yl dolaysyla hazrlatt oklar dizisinde Atatrk ve Halklk'\ yazm. Galiba, bu
alma balangta merhum Cavit Orhan Ttengil'e smarlanmt. Onun ldrlmesi zerine, Banka
Tan-yol'u grevlendirmi, Tanyol da caladaktilo kitab yetitirmi olmal. Sonuta, ortaya kan, -iyi ya
da kt- edebiyat nitelii ar basan bir denemeler demeti. Oysa, halklk zellikle son yllarda, tarihsel
balam iinde, enine boyuna incelenmi bir kavram; altokun belki en iyi aratrlm olan. rnein,
Zafer Toprak'n Toplum ve Bilim'in ilk saysndaki "kinci Merutiyette Solidarist Dnce: Halklk"
yazs ve Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar Sempozyumundaki "Halklk
deolojisinin Oluumu" bildirisi (stanbul: ktisad ve Ticari limler Akademisi Mezunlar Cemiyeti Yay.,
1977); lhan Tekeli ile Gencay aylan'n yine Toplum ve Bilim'deki (Say 6-7) "Trkiye'de Halklk
deolojisinin Evrimi" makaleleri nemle anlmaya deer. Ne var ki, Tanyol bu gibi kaynaklardan
yararlanmaya tenezzl etmemi.
1960'lann ikinci yarsndaki Sosyalist Kltr Dernei kuruculuu ve Yn yazarlndan Tahirlie
transferi, anlalan Tanyol'un sylemini sosyalist sosyolojiden (?) o mezhebin siyasal edebiyat biemine
kaydrmas sonucunu vermi, Bu kitabn da, ulusal egemenlik ilkesine "hangi biimde olursa olsun
glge drenler, Kemalizm'in 'affedilmezlik'inde kendilerine yer beenmelidirler" diye fiyakal bir
meydan okumayla ayor. Sonra, bilgi yerine vg, kant yerine benzetme, karm yerine sramayla,
dorularla yanllar karmakark ederek ilerliyor.
Ulusal devlet-ulusu devlet (s. 20), Kemalist-Kemalizm (s. 30) gibi derin ayrmlar yapyor. "PanKemalizm"i eletirirken, "Uzak ve yakn tarihimizde din siyasaya alet etmeyen, onu vic' Sanat Olay, Say 17, (Mays 1982), s. 16-30.
263
Mete Tuncay
Ekimi Tarih Yazdan
danlarn engin alannda zgr brakan tek adam Atatrk'tr" (s. 27) diyor. Kemalizm'in ilk kuramcs
sayd Mahmut Esat Bozkurt'un alamadn ileri sryor; ayn retinin bir baka kuramcs olan
Niyazi Berkes'e kar ise hafif tertip Osmanlclkla unlar sylyor: "Osmanl mparatorluu'ndaki
devletilik, bir anlamda Kemalizmin savunduu devletilikten daha ileridedir. Kemalizm'in devletilii,
Osmanl devletiliine kar liberalizmi savunan tohumlar beraberinde getirmitir".
Atatrk'le ilgili tutumlar snflandrrken, "lericiler"i ikiye ayryor: Demokratik anayasaclar ve
sosyalistler. Sosyalistler de k grupmu: "Bunlardan bir blm, devrimlerin doal gidiinin sosyalizm
olduunu savunur, bir blmyse Atatrk devrimlerini korumakla Bat uygarlna ulalacan sanr.
Birincilere gre, Atatrk devrimleri Bat burjuva demokrasilerine doru gelimektedir. kincilere gre,
karma ekonominin yer ald Bat rnei bir sosyalizm sz konusudur" (s. 36: Birinciler-kinciler ters
oldu ya, ziyan yok). Ama, Bilimsel Sosyalizm yntemi ile Trk toplumunun gereklerini aratrmann
zorunluluuna inanan Marksistlerin bu snflama dnda tutulduunu grnce aryoruz. Acaba,
yazarmzn kendisi bu gruptan mdr? Hi sanmam. u zeletirisine bir bakalm: "ou zaman birok
yazarlar gibi ben de ondaki (Atatrk'teki) bu ideoloji eksikliini eletirmi ve bugnk Sovyet baarsn
Lenin'in byk bir eylem adam olduu kadar, Marksist bir toplum ve devlet anlaynn devamcs
olmasna yormutum. Hatta kendisinden sonra kurduu devletin yozlamasnda byle bir eksikliin
pay olduu kansn kaba bir kyaslamann akla getirdii ilk dnce olarak grmtm. Daha nce de
iaret ettiimiz gibi, Atatrk'n ulusal savama balamadan nce sosyalizm hakknda bir bilgisi olduuna dair elde hibir kant yoktur. O, Boleviklerle temastan sonra sosyalizm ve onun ieriindeki
sosyal dzen hakknda bilgi ediniyor ve Marksist-Leninist ideolojinin amalarn sratle kavryor. Hepsini
gereki dehasnn szgecinden geiriyor. Bu nedenle Lenin'in dt srekli yanlmalardan kendini

kurtaryor. Bir an iin Mustafa Kemal'in gereki ve yararc grnn yerine ideolojiyi koyalm: Ulusal
savam, Osmanl mparator264
luu dneminde rastlanan baarsz bir ayaklanma olmaktan teye geemezdi. stelik kendisi de
elikiye derdi. nk Tanzimat'tan beri iyi-kt bir gelenei bulunan yenilik hareketlerini bile
taklitilikle sulayan bir kimseden sosyalist bir eylem ve uygulama beklemek ocuka bir dnce
olurdu. Fakat O'nun kurduu devletin sosyalizme kapal, Bat burjuva demokrasilerine ak olduunu
iddia etmek de ayn derece sakat bir dncedir" (s. 94-95). Nitekim Tanyol'a gre, Atatrk "kayna
bn Haldun'dan Cevdet Paa'ya kadar gelen ve Marks sosyolojinin gryle birleen" (s. 102) bir
gre sahiptir.
Bu kurgusal akl yrtmeleri ciddiye almak ve "bilimsel sosyalizm yntemi"nin yakn tarihimize
uygulanmasn saymak, bana mmkn grnmyor. Tanyol, 1961 Anayasasnn Cumhuriyetin
niteliklerini altok yerine "insan haklarna ve balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, mill,
demokratik, lik ve sosyal hukuk devleti" diye sralamakla "sola kapal, saa ak ve devrimci olmayan"
bir anayasa haline geldiini de ileri srmekte (s. 111).
Bu kitab daha ok eletirmekte yarar grmyorum. Onun iin, bu yazda asl yapmak istediim eye
geip. Ek l'deki szlerini aktaracam (s. 181-82):
"Son yllarda Atatrk hakknda bir dergide {Toplum ve Bilim, say 4, 1978) yaplan bir eletiride, O'nun
Fransz h-tilali'nden kabataslak haberdar olduu ve fakat devrimi hazrlayan dnrler hakknda
bilgisi olmad ileri srlmektedir. Buna Atatrk'n Sylev ve Demeler'inde sz konusu edilen
Rousseau ile ilgili bir para neden olmutur. Yazar dncesini kantlamak iin Atatrk'n Sylev ve
Demeler'inde kuvvetlerin ayrlmasndan sz ederken Rousseau'yu eletirmesini tank olarak
gsteriyor. nk diyor, Atatrk'n kendi savunduu kuvvetlerin birlii Rousseau'dan gelmektedir.
Muhaliflerinin dayandklar kuvvetler ayrm fikri Montesquieu' n ndr.
Demeler'den alnan bir paragrafla Atatrk'n Rousseau'yu bilmediini ve Montesquieu'yle kartrdn
kantlamaya kalk265
Mete Tuncay
Elelire! Tarih Yazlan
mak bilimsel olmak yle dursun, hem Atatrk' hem de Rousseau'yu tanmamaktr. Trkiye
Cumhuriyeti' nin "Tekilt- Esasiye Kanunu" yapan bir insana "Anayasa rencileri kadar bu ilerden
habersiz"dir demek bilimsel ciddiyetle badaamaz, bu bir. Rousseau'nun fikirlerini anayasa
kitaplarndaki bilgilere dayanarak zetlemek ve ayn biimde Atatrk'n ad geen nemli konumasn
stnkr okuyarak iki zetle ahkam karmak yakk almaz, bu iki. Atatrk'n her alanda
smrld bir dnemde yarna kalacak olan ancak onun hakknda nesnel ve bilimsel yarglardr. Bu
alanda yaz yazanlarn acele ile yanllklar yapmamaya ve dikkatli olmaya almamalar hakszlk olur.
Bu .
Atatrk, Rousseau'nun Toplum Szlemesi'ni satr satr dikkatle okumutur. Okuyup da anlamadn
ileri srmek syleyeni gln duruma drr. Yazarn hakl olduunu kabul etmek iin gerekten
Atatrk'n Rousseau'yu arizamik okuduunu sylemesine ramen okumadan konutuunun kantlanmas gerek, Tarihsel bir belge nitelii tad iin nce bu konuda merhum Adnan Advar'dan
dinlediim bir olay buTaya aktarmak isterim:
Bir gn Trkiyat Enstits'nde Yahya Kemal'in de bulunduu bir syleide Adnan Bey Atatrk'e ait u
olay anlatt.
"Bir gn vekiller heyetinin hazr bulunduu bir toplantda Mustafa Kemal Rousseau'nun kitaplarn
okuyup okumadmz sordu. Heyet-i veklede hi kimse okumam. Ben genliimde onun tiraflar'n
(Confessions) okumutum. (Mu-kavele-i timaiye'yi) okuyan yoktu iimizde. Dnn bir kere ne
durumdaydk, Mustafa Kemal mill iradeye dayanan bir meclis kuruyor. O'nun nazariyatsn ne kendisi
ve ne de biz biliyoruz. Galiba Necati Bey'e "Bana Rousseau'nun kitabn bul" dedi. Bir ay kadar bir
zaman geti, bir gn Meclis Bakanlk odasnda toplanmtk, Mustafa Kemal:
"Yahu Rousseau deyip duruyorlar, kitaplarn okudum. Bu adam hayalperest serserinin, delinin biri"
dedi. Ve sonra szlerini, Byk Millet Meclisi krssnden tekrarlad. "Adnan Bey bunu Mustafa Kemal'i
eletirmek iin sylemiti. "Koca
266
Rousseau'ya deli deyip kt" dedi. imden "doru sylemi" diye dndm. nk Adnan Bey bir
zel toplantda sylenen bir eletiriyi Millet Meclisi'nde tekrarlamasn Mustafa Kemal iin bir hafiflik gibi
grmt. Oysa ben bu szlerin gerisinde, tam tersine Mustafa Kemal'in gerek dehsn, derin kavrayn grr gibi olmutum. Byle bir yargya varmak iin Rousseau'yu ok dikkatli okumu olmas
gerekir diye dnmtm".
Tanyol, bu kanaatinin "znel bir belge" olduunu dnerek, "nesnel" bir belge de ortaya atyor.
Atatrk'n, kitaplar arasndaki bir Toplum Szlemesi evirisi stnde iaretledii yerSeri Do. Dr.
Musa adrc araclyla saptam. O blm balklarn sralyor. (Belirtelim ki, saptanan yerler, hep
Kitap II/Blm 6 ile Kitap IV/Blm 4 arasndadr).
Tanyol'un adn vermeden and yaznn sahibi benim. Toplum ve Bilim'deki yazmda aynen unlar
sylemitim:
"Atatrk'n 1789 Fransz Devrimi ilkelerinden genel izgileriyle haberdar olduu besbellidir; ama bu
Devrimi hazrladklar sylenilen dnrleri doru olarak tanmad u rnekten anlalabilir 1921
Aralk aynn banda, TBMM'nce cra Vekilleri Hey'etnin Vazife ve Salhiyetlerine dair kanun teklifi
grlrken, Mersin Meb'usu Salhattin Bey ve arkadalarnn tefrik-i kuvva (yani, imdiki
anayasamzda olduu gibi, kuvvetler ayrl) istemelerine karlk, Mustafa Kemal Paa tevhid-i kuvva
(yani, kuvvetler birlii) ilkesini savunurken yle demektedir:
"Efendiler! Bu nazariyat- merutiyeti bulan en byk filozoflarn bu nazariyat kurmak iin altklar
esaslar tetebbu ettim. Bunlara nfuz ettim. Benim grdm udur: dnmler ve nasl yapalm da
bu kuvve-i mstebde o irade-i itimaiye ve milliyenin dnunda kalabilsin. Yahut sfra mncer olabilsin
diyorlar. Ve buna muvaffak olamamak yznden byk ve derin bir zdrap duyuyorlar. J. J.
Rousseau'yu batan nihayete kadar okuyunuz. Ben bunu okuduum vakit, hakikat olduuna kail
olduum, bu kitap sahibinde iki esas grdm. Birisi bu zdrap, dieri de cinnettir. Merak ettim. Ahvali
267
Mele Tuncay
hususiyesini tetkik ettim, anladm ki: hakikaten bu adam mecnun idi. Ve hal-i cinnette bu eserini
yazmtr. Binaenaleyh; ok ve ok istinat ettiimiz bu nazariye byle bir diman mahsuldr." (Jbd.,
cilt 1, s. 216)
Oysa bugn her Anayasa Hukuku rencisinin bilmesi istenildii zere, Atatrk'n kendi savunduu
kuvvetler birlii Rousseau'dan gelmektedir, muhaliflerinin dayandklar kuvvetler ayrm fikri
Montesquie'nndr."
Yazm bu ve baka noktalaryla bir hayli tepki uyandrd. Cumhuriyet gazetesinde 8 tefrikalk bir diziyle
bana atan Niyazi Berkes'i ayn gazetenin 16 ubat 1979 tarihli saysnda cevapladm. Dierlerinin yan
sra, Em. Alb. kr Galip Erker ve Em. Gen. Celil Grkan'n eletirilerini ise, yine Toplum ve Bilim'deki
(say 8) "Yantlara Yant'la karladm. Orada bu noktayla ilgili olarak yle diyordum:
"Atatrk'n 1921 sonlarnda Meclis'teki bir sylevinde Rousseau ile Montesquieu'y kartrmasn,
Fransz Devrimi'ni hazrladklar sylenilen dnrleri doru olarak tanmadna rnek gstermitim.
Erker de, Grkan da buna iddetle kar kyorlar. Erker, Atatrk "Cumhuriyet Er-demliktir" demitir,
diyor; "Locke'u okumasayd, bu zdeyii syleyebilir miydi? Atatrk zgrlk, erkinliki okulun ba
Locke'u da, onu izleyen Hume'u da, Montesquieu'y de, Voltaire'i de en azndan J. J.Rousseau'yu
tand, bildii lde biliyordu." Grkan'a gre de, "Atatrkn 1789 Fransz htillini en azndan ok
iyi incelemi bir kii hviyetine sahip bulunduu bir gerek"tir; bunun kant, "ankaya'da Atatrk'n
eski kknn kitaplnda Rousseau'ya ilikin yaptlarn Franszca basklarnda bizzat Atatrk
tarafndan yaplm kmalar, konulmu notlar"dr.
Ben, Atatrk Rousseau'yu okumamtr demedim - kendisi okuduunu sylyor. Erker'in dedii gibi,
Locke'u, Hume'u okuduunu ise, hi sanmam. (Kald ki, "Cumhuriyet Fazilettir" sz Locke'tan deil,
Rousseau'dan gelmektedir!) Atatrk'n ankaya'daki zel ktphanesinde bir tek Rousseau vardr:
Eski harflerle, 1913 tarihli bir Mukavele-i Itimaiyye evirisi.
268

Yaymlanm olan katalogta, bu kitabn baz sayfalarnda "notlar ve iaretler" bulunduu kaytl (sra no.
451). Fakat, Mill Ktphane'nin eski genel mdr Dr. Mjgn Cumbur, n-sz'nde "Katalogun
hazrlanmas srasnda Sayn Prof. Afet nan iaretlerin ksmen kendisinin olduunu sylemilerdir"
diyor. Onuncu Yl Sylevinin Atatrk'n kendi elinden diye posterleri baslan yazmalarnn bile, onun
elyazs ile olmad ortaya kal (bu konuda, Hasan Rza Soyak'n Yap ve Kredi Bankas'nca
yaymlanan anlarna baknz), byle bir kanta, korkarm gvenilemez.
Erker, daha ileri gidip, Rousseau'nun Kuvvetler Birlii'ni savunmadn sylyor ve herhalde
rencilerime de bu gibi yanl eyler reti yorumdur diye, beni fakltemin dekanna, niversitemin
rektrne ikayet ediyor. Bu samala "Kargalar da gld m bilemem?" diye ekliyor. Kargalara
karmam, ama benim bildiim u ki: Rousseau'da yasama, yrtme ve yarglama ilevlerini ayr ayr
organlar kullanacak olsa da (Locke'un ve Montesquieu'nn tersine, Atatrk'n 1921'de savunduu
gibi), halk egemenliinin blnmezlii inancndan tr, btn bunlar o egemenlie tmyle uyruktur
ve kuvvetler arasnda bir ayrlk ya da denge olmas sz konusu bile deildir. Atatrk'n szleri
ortadayken, bu yazar "doru tanmad"ndan baka ne syleyebilirim?"
Grld gibi, Tanyolun bilimsel ciddiyetle badamaz, yakksz ve haksz diye niteledii yargma
daha nce de itiraz edilmitir. Ne yazk ki, sayn profesrn itiraz, eskilerine die dokunur bir ey
eklemiyor. Benim dediimi rtmek iin, ya Atatrk'n muhaliflerinin Kuvvetler Ayrl ve Dengesini
deil, Kuvvetler Birliini savunduklarn ya da Rousseau'nun Kuvvetler Birliini savunmadm
kantlamas gerekirdi. Tam tersine, Advar'dan aktard ykde, Adnan Beyle arkadalarnn, Mustafa
Kemal'in kurduu "mill iradeye dayanan meclis"in (Anayasa yaznndaki Meclis Hkmeti, yani
konvansiyon sisteminin) nazariyatsnn -ne sylediini okumam olsalar da-Rousseau olduunu
bildikleri grlyor.
269
Mele Tuncay
imdi biraz akademik bir i yapalm ve Rousseau'nun Atatrk'n kitaplndaki Mukavele maiyye
evirisinde Kuvvetler Ayrln alaya ald bir parann evrim-yazsn verelim:
"kinci Kitap -kinci Bap: Hkimiyet Gayr-i Kbii nki-samdr.

Hkimiyet ne esbaba mebni gayr-i kbil-i fera ise yine o esbaba mebni gayr-i kbil-i inkisamdr.
nk irade ya umumdir ya da deildir. Ya heyet-i ahalinin veya yalnz bir ksmnn iradesidir. Birinci
kta, resmen beyan ve izhar olunan bu irade, hkimiyetin bir fiili olup kanun hkmn iktisap eder.
kinci kta ise, bir irade-i hususiye veya bir fill- adl olup gayt bir karardan ibaret kalr.
Fakat siyasiynumuz hkimiyeti as! ve unsur itibariyle taksim edemediklerinden kuvvet ve iradeye,
hkmel-i teriiye ve hkmet-i icraiyeye, hukuk-u teklif ve hukuk-u adliye ve hukuk-u harbiye, idarei dahiliye ve mnesebad- hariciye hukuklarna, taksim ederler. Btn bu ksmlar kh yekdierine
kartrrlar kh taksim ederler. Hkimiyeti muhtelif paralardan mteekkil bir vcud tahayyl
suretinde tasvir ederler..."
* Mukavele-i limaiyye yahut Hukuk-u Siyasiyye Kavaid-i
Esasiyyesi
Mellifi: Fransa Meahir-i Ulemasndan Jan Jak Ruso
Mtercimi: Mtekaidn- Hariciyeden Ayn
stanbul: Ktphane-i slm ve Asker - brahim Hilmi, 1329.
Bu dil yeni kuaklarca anlalmayacandan, ayrca yanllarn grmek iin, bir de en yeni evirisinden
ayn paray okuyalm:**
"Blm il: Egemenliin Blnmezlii

Egemenlik hangi nedenlerden tr bakasna balana-mazsa, yine ayn nedenlerden tr
blnemez. nk istem ya geneldir (buradan, ilk eviride atlanm nemli bir dipnotu kyor!) ya,da
deildir; ya halkn tmnn istemidir, ya da sadece bir blnn. Birinci durumda, aa vurulan bu
istem bir egemenlik iidir, yasay meydana getirir; ikincideyse sadece
zel bir istem ya da bir ynetim iidir; ok ok bir kararnamedir.
Ama bizim politika yazarlarmz egemenlii ilkesinde paralara ayramadklar iin, konusunda
ayryorlar. Onu g ve istem, yasama gc ve yrtme gc, vergi, adalet ve sava haklar gibi
birtakm paralara blyorlar; i ynetim ve d ilikilere girmek yetkisi diye blmlere ayryorlar: Kimi
zaman btn bu paralar birbirine kartryor, kimi zaman birbirinden ayryorlar. Egemen varl ayr
ayr paralardan eklenerek meydana gelen gereksiz bir varlk haline sokuyorlar..."
** Toplum Szlemesi, Vedat Gnyol evirisi (stanbul: an Yay., 1965).
Gnyol evirisiyle karlatrnca gryoruz ki, kitabn kimi yerlerinde cmleler, hatta paragraflar
atlayan emekli Osmanl diplomat, "bir ynetim ii"ne (un acte de magistrature) "bir fiil- adl" dedii
gibi, ("hukuk" szcn "hak"kn oulu olarak kullanm saysak bile) "mnesebat- hariciye hukuku"
derken, Gnyolun "yetki"yle karlad pouvoir' doru evirmemi oluyor. Ama en vahimi,
Rousseau'nun kuvvet, erk ya da g anlamna puissance szn "hkmet " diye aktaryor: "hkmet-
i teriyye ve hkmet-i icraiyye ... taksim"den Kuvvetler Ayrlnn reddedildiinin anlalmas,

Osmanlca iyi bilen biri iin bile herhalde kolay olmazd.
Sanyorum ki, bu kk eviri incelemesi, benim yakaladm yanl-anlama ile buna kar ykselen
Tanyolunki gibi duygusal tepkiler (Atatrk okudum derken h yalan m sylyor, yoksa maazallah
okuduunu anlayamayacak kadar aklsz m?) arasndaki atmay zyor. Mustafa Kemal Paa
Rousseau'yu bu bozuk eviriden okumu olmal!
Btn bu kssadan -daha baka biroklar kar ya- bir de u hisseyi karalm: bilgi reten ya da
aktaranlarn sorumluluu byktr. Aydn geinenlerin ilerini doru drst yapmamalarn, gemite
kalm bir gnah sanrsak, ok aldanrz.
270
271
r
O Zaman yle [m] Gerekiyordu [?]*
ABD niversitelerinde Amerikan Tarihi okutulanlara "theologians ofcivic religiori" diye taklrlar: yan,
yurttalk dininin ilhiyatlar. Onlara hakszlk etmemek iin, ou Amerikan Tarihi kitaplarnn,
Marxist-Leninist-Stalinist parti tarihi metinlerine benzemedii, iki yzyl nce yaanm olaylarn btn
kvrm ve bklmlerini yanstt ve tartt eklenmelidir. Yine de, devrim tarihi konular -bir kardevrim olmadka-dnyann her yerinde bir eit laik din oluturuyor. Bu dinin de trl rtbelerde
grevlileri oluyor. Kardinalden mahalie papazna ya da eyhlislm'dan cami imamna kadar inan ve
anlay ayndr; ancak aralarnda incelik (refinement) farklar vardr.
Bizim laik dinimizin "hademe-i hayraf'nn en iyilerinden biri, eski meslektam (eski olan benim; o
meslekte devam ediyor), siyaset bilimci, (Ecevit'in bir kabinesinde Kltr Bakanl grevinde de
bulunmu olan) Prof. Dr. Ahmet Taner Klal'dr. Geen ilkbaharda kan "Atatrk'e Saldrmann
Dayanlmaz Hafiflii" kitab, art arda birok bask yapt. (Klal, ou daha nce Cumhuriyet
gazetesinde kan yazlarn drt blmde toplam: 1- Kemalizm, 2- Sol, 3- Krt Sorunu, 4- Kltr,
Siyaset ve Ordu. Ben bu yazda, ilk blm stnde duracam.)
Milan Kundera'nn lkemizde de pek tutulan "Varolmann Dayanlmaz Hafiflii" romannn adndan
esinlenerek kitaba balk yaplan bu szler, aslnda birinci makalenin de bal. (Kundera'nn romann
okuyanlarn, en azndan filmini grenlerin bildii gibi, o yaptn Kemalizmle falan ilgisi yoktur. Geri
plannda Rus igaline ve sosyalist rejime ynelik eletiriler bulunmakla birlikte, leitmotiv'\ hi de siyasal
deildir.)
Klal'ya kar, birisi kp da Atatrk konusunda muteber tutumun "kaldrlmaz arl" diye bir kitap
yazsa, iyi olurdu. Ben kendi payma "kii taps" (klt) hakknda hayli duyarlym, ama byle bir ey
yapmaya niyetim yok. Bu konuda eleti-
Eleirel Tarih Yazlan

rel bir yaklam savunmakla, bama yeterince bel atm- stelik, benim paylamadm gerekelere
dayanarak Atatrk'e kar kan bakalaryla ayn uvala sokulmak houma gitmiyor.
Klal, benim yol arkadal etmekten tedirginlik duyduum slamclarla Krt ayrlklarna deiniyor.
Ama, bunlarn Atatrk'e saldrmalarn "tutarllk" asndan anlayla karlyor. Onun asl kzd,
kendileri "adalama" yanls olup da, yne Atatrk' eletirmeye kalkanlar: zellikle Mehmet Altan,
babas, kardei vb. Hemen belirtmek isterim ki, ben bu 2'nci Cumhuriyetilerden deilim. Onlarn yakn
gemie ynelttikleri eletirilerin ounu hakl buluyorum. Fakat ngrdkler siyasal demokrasinin
ancak liberal kapitalizm temeli stnde varolabilecei inanlarn paylamyorum. (Hatta, benim
yorumuma gre, Atatrk'n kendisi bu konuda onlara yakn dnyordu.) Bense, Trkiye'nin
koullarnda siyasal liberalizme evet ekonomik liberalizme hayr diyorum. Madd nimetlerin haka dalm asndan eitliki, sosyalist deerlerimi muhafaza ediyorum.
Klal bir de, "orijinal olabilme uruna, Atatrk' demokrasi kart gsterebilmek iin kendi
dncelerine bilim klf giydirme abasna girenler"den sz ediyor. Ben ne orijinallik, be de
bilimsellik savundaym. Atatrk'n demokrat olup olmad sorusunun bilimsel olarak
yantlanabileceini sanmyorum- Bu soru, ancak "tarihsel" olarak tartlabilir. Eletirel tarih yaklam,
ciddi bilimin her alanndaki dogmatik olmama zelliini iermekle birlikte, tarih bir bilim deildir (tanm
meselesi), ama nesnel yntemlerin kullanlabilecei bir bilgi daldr.
Klal ise, "Mustafa Kemal'i bilimsel olarak deerlendirebilmeleri yntemi aktr" diyor: Hangi
koullarda yola ktna, ne yaptna ve sonucun ne olduuna bakarz. Bilimi ie kartrmazsak, byle
izlence bana gre de uygun. Fakat, Klal'nn bu yolda gsterdii kantlar ve onlar yorumlayn doyurucu bulmuyorum.
Toplumsal Tarih, say 1 (Ocak 1994), s. 62-64.
272
273
Mele Tuncay
Atatrk'n ne yapmak istediini, sylemeyi "mnasip" grdklerinden karabilir miyiz? Emin deilim.
Cumhuriyet'ten demokrasi'y anlyormu. Kendi zamannda yaplanlar, pek yle grnmyor. Trk Dil
ve Tarih Kurumlarn, "siyasal iktidarlarn etkisinden uzak, bamsz bir yapda oluturmu." Bu
kurumlarn 12 Eyll dneminde uradklar dnme ben de kzgnm; fakat Atatrk zamannda
kltrel zerklik aralar olduklarn kabul etmem olanaksz. Bunlar, btn eitim sistemi gibi, o zamanki rejim propagandasnn kurumlar idiler. Elli yl sonra daha ktye deitirilmeleri, balangta
doru yolda olduklarn gstermez.
Atatrk tek-partinin iinde oulculuu zendirmi. (Her toplumsal yapnn kanatlar olmas doaldr.)
yleyse, ok partiye niin izin verilmedii sorulmaz m? Recep Peker'n faist parti modelini reddetmi
(1935). Doru, ama ben "Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas" kitabmda, bunun bambaka bir yorumu
olabileceine deindim. Bence Trkiye'de parti devlete el koymad; tersine, devlet kendi partisi bile
olsa, bir partinin ayrca varlna tahamml edemedi.
Atatrk'n at yol, -Klal, "tm ihanetlere karn" diye renkli bir ifade kullanyor- nereye varm:
"Eksikleri yanllar olsa da, hibir Mslman lkede varolmayan bir demokrasiye." Bu karlatrmal
yargya ben de katlrm. Fakat bunun bizim marifetimizden ok, teki Mslman lkelerin taksiratna
dayandn dnyorum. Ayrca, bu sonucun, Atatrk'n yoluyla amalandndan kukuluyum. Belki
de buraya, Klal'nn "ihanet" sayd baz gelimelerle geldik.
Ona gre, "bu lkede Atatrk' ykarak olumlu bir eyler yaplabileceini sananlar" yanlyormu.
"Atatrk' ykmak" ne demek? Evet, uydurma belgelerle onun nesebini falan kartranlar olduunu
ben de biliyorum. Elbette, onlardan yana deilim. Ama, ortada yklmas gereken bir ey var: Kii taps.
Bu yaadka -ki gayet diri grnyor-, Trkiye'de demokrasinin gelimesi olanakszdr.
274
Klal, baz tanklar da yardmna aryor. Aziz Nesin, "gemite Atatrk' eletirmi olmaktan dolay
imdi utanyorum" demi. Aziz Bey iin zgnm. Eletirisiz ballk, demokrasiyle badamaz. Yaar
Kemal'in tanklysa, bana ikircikli geldi.
"Cesaretim olsa, tpk nce Memed'in destann yazdm gibi, Mustafa Kemal'in de destann yazmak
isterdim" demi. Yaar Kemal kimden korkuyormu dersiniz? slamclardan m, Krtlerden mi,
eletirel bakmaya alanlardan m? Yoksa dogmatik Atatrklerden mi? Sonuncular kastettiinden
hi pheniz olmasn.
Klal, kitaptaki "Niin Kemalizm?" balkl bir dier makalesinde, benim de hocam olan hocas Prof. Dr.
Nermin Abadan-Unat'n tanklna bavuruyor. ok gzel, duygulu bir yaz; ama 14 yanda, Trke
bilmeyen bir kz ocuunun zoraki seimi, Kemalizmin deerini ne kadar dorular, bilmem?
Klal'nn Atatrk hakknda, son moda terminolojiyle byk bir iddias var: Onun "sradan bir Liberal
demokrasi anlay" ile kalmayp, "katlmc-sivil toplumcu bir demokrasiye inandnn somut
kantlar"n da verdiini ileri sryor. Ama bunu ileriki makalelerinde aklayacakm. Kemalizm
blmnn son yazs, kendisinin 1991'de kan Siyasal Sistemler adl eserinden aktarlm. Burada
"Kemalizm Nedir?" bal altnda Alt Ok'u yorumluyor.
Ben kendi kitabmda Laiklik ve Halklk oklarn tartmtm. Burada, Milliyetilik okuna deinmek
istiyorum. Bu konuda da, Klal'nn sylediklerinden hareket edeyim. O, milliyetiliin bir d, bir de i
boyutu olduunu belirtiyor. D boyutuyla, Atatrk milliyetilii "tam bamszla" ynelikmi. Katlyor
ve onaylyorum; ama unutmayalm ki, bu lk bir mecazdr. Ayrca, Kemalizmin anti-emperyalist
niteliini ve tek parti dneminin otari (kendi kendine yetme) politikasn savunanlar, bunun nasl bir
yaltlmlk ve durgunlua yol atn hesaba
275
Mete Tuncay
katarak, globallemeye aykr dme ykn de omuzlamak zorundadrlar.
Klalya gre, Kemalist milliyetiliin ie ynelik hedefi ada bir ulus yaratmaktr. Bu milliyetilik,
rk ve mmeti olmayan, oulcu ve ilerici, hmanist bir milliyetiliktir. Keke, bunlar doru olsayd.
O zaman belki hl Krt sorununu yaamazdk. Klal, bu anlayta ulusun elerinin ortak tarih, ortak
dil ve ortak kltr olduunu sylyor. elikiler, bence ite bu noktalarda.
Cumhuriyet dneminde liklik ad altnda uygulanan siyaset izgisi, Trkiye insanlar arasndaki balca
tutumun (cohesion) esi olan dini zedeledi. Milliyetilik de, onun yerini tutamad. Trkletirme (bizim
Araplarn zellikle Merutiyet ttihatlarnn zorlamasndan yakndklar taktik) baarl olamad. Sonu
ortada.
Btn dnyada hanidir salgn bir hastalk olan milliyetilii, yurtseverlikten ayrmak gerekir. Bir
kimsenin pek rasyonel olmasa bile, kendi yurdunu, dilini, kltrn, insanlarn sevmesi, onlar
bakalarna yelemesi doal, zararsz, hatta belki yararl bir duygudur. Ama, sanld kadar yaygn ve
gl deildir. (Siyasal snrlamalar olmasa, bizimkiler dahil btn Asya, Afrika, Gney Amerika halklar
Bat Avrupa'ya ve Kuzey Amerika'ya r, dnyann dengesini bozard!)
Yine de, her lkede yurtsever insanlar vardr. Milliyetilik ise, ssl szlerle dile getirilse de,
ovenlikten baka bir ey deildir. Bir keresinde, ben bir Krt aydnyla tartrken, muhatabm bir
tecavz bir de tedafi (saldr ve savunma halinde) milliyetilik ayrm yapm ve savunmadaki
milliyetiliin meru olduunu ileri srmt. Bu ayrm da, bana salam grnmyor.
Milliyetiliin insanla sadece bel getirdiini dnyorum. ovenlik, eletirel yetilerimizi kreltir, bizi
alacana ahin, vereceine karga haline getirir. Jivkov Bulgaristanndaki Trkleri Bulgarlatrma
zulmne kar kan insanlar, Trkiye'de Krtlerin kendi ocuklarna diledikleri gibi isim koymalarnn
engellenmesini doal sayarlar.
276

Gayrimslim aznlklarmza kar, Cumhuriyetin bandan beri, eitli hkmetlerin hi deimeden
uyguladklar politikalar bir dnn. (Ermeni okullarnda dil dersinin dnda Ermenice retimin
yasaklanmas, upuzun bir gelenee dayanyor!) galci Yunan ordusunu topraklarmzdan atmakta ne
hakl idiysek, Ermeni tehcirinden ve Yunanistan'la nfus mbadelesinden sonra izlediimiz aznlk
politikas da bir o kadar haksz ve adaletsiz oldu. Varlk Vergisi craat, Trk milliyetiliinin rklktan
baka bir eye dayanmadn gstermiyor mu?
Brakn, Mslmanlara da irin grnmeye alan Tansu Hanmn milliyetiliini, merhum
cumhurbakanmz Turgut zalla imdiki cumhurbakanmz Sleyman Demirelin yan sra, (o zamanki
fiil, bugnk onursal) Sosyal Demokrat nderimiz Erdal nn de, nceki yl Antalya'da karde Orta
Asya Trk Cumhuriyetleri ileri gelenleriyle birlikte, rsn bana geip eki sallamad m? Bu yinin,
Krt mitolojisindeki Demirci Kawa'dan fark ne?
277
Niyazi Berkes'in Siyah-Beyaz Anlar
Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, yay. haz. Ruen Sezer, stanbul: letiim, 1997, 520 s. + 15 s. albm.
1989'da ngiltere'de vefat eden Niyazi Berkes, kendisini tandm 1970'lerin sonlarnda, artk "huysuz
bir ihtiyar"*. Beni gz tutmam, bizi tantran rahmetli Tark Zafer Tunaya'ya da bu nedenle
kzmt. Daha sonra, benim Toplum ve Bilim dergisinde kan "Atatrk'e Nasl Bakmak" balkl yazma,
Cumhuriyet gazetesi stunlarnda uzun (tam sayfaya yakn 5-6 tefrika) ve hayli ar bir eletiri
dendi. Ben de ona ayn yerde sert bir yant verdim. Bir sre sonra "12 Eyll" geldi. Ne akla hizmet
bilmem, onun Kent'teki adresine bir mektup yazdm. Bir niversite tasfiyesi beklendiini, benim de
byk olaslkla iten atlacam, herhangi bir maddi birikimim olmad iin geim derdine deceimi
anlattm. Kendisinin benzer deneyimleri dolaysyla, yurtdnda bir i bulup bulamayacam sordum.
Ondan, artacak kadar scak ve insani bir cevap aldm. Hal sakladm mektubunda, korktuum
eyin bamza gelmeyeceini umduunu/dilediini; ama byle bir ey olursa bile, ne yapp edip
lkemde kalmam, kendi yaadklarnn ac ve zorluklarla dolu olduunu sylyordu. imdi, onu
rahmetle anarak bu yazya balamak istiyorum.
Niyaz Beyin zaman zaman kaleme ald, ama tamamlamad anlarn, olu, eski rencilerinden
Ruen Sezer'e teslim etmi. O da bunlar derleyip sraya sokarak letiim Yaynlar arasnda bastrm.
nce Ruen'in emeini kutlarm; faydal bir i yapm. Sonuna ekledii bibliyografya da gayet yararl.
Kitabn bandaki 9 sayfalk nsz' ise eksikli buldum. Ruen'in burada yapt kiisel gndermelere
itirazm yok; ama onun yaamyksn ele biraz olsun vermeliydi, rnein, sradan okuyucu, Niyazi
Bey'in kinci Merutiyet inklabndan hemen sonra e-ikiz iki olan ocuundan biri olarak doduunu,
anaToptumsal Tarih, say 46 (Ekim 997), s. 63-64. 278

babalarnn onlara Hrriyet Kahramanlar Enver ile (Resneli) Niyazi'nin adlarn verdiini renmek
istemez miydi?
Kitabn homojen olmayndan tr, baz yerlerinin fazla uzun, bazlarnnsa fazla ksa kalmasndan
Ruen sorumlu tutulamaz. Elindekinin olabildiince ounu kitaba koymakla ykmlyd; yeni
malzeme de retemezdi. Ama hata ettii yerler de var. Bir rnek; Berkes bir yerde (s. 415), "Halide
Edip ngilizce kan anlarnda, imdi Bayur diye bildiimiz bir Hikmet Bey'den sz eder" demi. Ruen
keli parantezlerle bunu yle dzeltmi: "HE, [adn] ngilizce kan [karan] anlarnda..." Oysa,
Ber-kes'te bir tek c harfi eksik: "HE ngilizce kan anlarnda..." Kastedilen, Halide Edib'in The Turkish
Ordeal adl kitabdr; gerekten de bu metnin Trkn Atele mtihan adyla yaymlanan Trkesinde,
Berkes'in -aklnda kald gibi- alntlad yer yoktur. Niyazi Bey cmlesine devamla, HE "Ulusal Bamszlk Sava yllarnda dileri bakanlnda alan bu Hikmet Bey'in ateli bir 'boljevst' olduunu
yazar" diyor. Ama yle yazmaz! "Marksistti" der ve -benim aklmda kald kadaryla- onunla nasl
badatrdn bilmediim bir biimde, ayn zamanda ateli bir milliyetiydi, diye ekler.
Hikmet Bayur, Berkes'in Kara Liste'sindeki isimlerden biri. Aslnda bu liste, onun "iyi/beyaz"
saydklarndan ok daha kalabalk. Fakat bu listede, Nihal Atsz'dan Reat emsettin Sirer'e, kr
Saraolu'ndan Numan Menemenciolu'na, Sefahattin ztrk'ten Melahat zg'ye, Nuri Killigil,
Hseyin Hsn Emir Erkilet ve Ali hsan Sabis Paalardan Ali Fuat Erden Paaya, Selim Sarper'den Zeki
Velidi Togan'a, Fahri Kurtulu'tan brahim Arvas'a, von Papen'den Muzaffer erif Baolu'na, Behet
Kemal alar ve "Suut" Kemal Yetkin'den Enver Ziya Karal'a, Peyami Safa ve Cihat Baban'dan Kenan
ner'e kadar kimler kimler yok ki! Ama Kara Liste'nin en banda da smet nn yer alyor. Niyazi
Bey, baka birok ilerici akran gibi, Mill efe kar nefretle doludur (o kuan en genlerinden Attila
lhan'n da kulaklar nlasn!). Berkes'le yaptmz polemikte, benim kar ktm noktalardan biri,
onun Atatrk' yceltirken nn'n batrmasyd. Ben bu iki kiiliin hata ve sevaplarnn geni lde
rtt, birbirinden
279
Mele Tuncay
kolay ayrlamayaca kansndaym. Oysa Sol Kemalistlerin bir blm. nn'y daha da aalamak
iin, Atatrk' zellikle abartyorlar gibime geliyor.
(smet Paa bir yana, Berkes'in karalad kiilerin -bildiim kadaryla- ounun gerekten buna
mstahak olduklar kansnda bulunduumu da itiraf edeyim!)
Berkes'in nn dmanln ise ar buluyorum. Paann askeri yeteneklerine bile dil uzatyor (s.
350): "...Yunan ordusuna kar uygulayamad kumandanl, sivil politikada baaryla uygulad..."
Onun Lozan'da Lord Curzon'a teslim olduunu iddia ediyor (Ek ; s. 483-491).
Asl nemlisi, smet Paaya ilikin iki sav:
1. "Irklk-Turanclk" davasyla ortaya atlan evre, Mill efin icaddr. Gerekte diyor, nn ve
hkmeti sadece Sovyetlerin deil, demokrasinin de dman, Irklk-Turancln yanlsyd. Zeki
Velidi-Nihal Atsz nderliinde (Fethi Tevetolu ile Alparslan Trke'in de gen subaylar olarak
iinde yer aldklar) bir grubu tutuklatp yarglatmakla, nn suu onlara ykarak kendisini temize
karmaya almt.
2. Trkiye'nin kinci Dnya Sava'na girmemesi, Berkes'e gre, smet Paa'nn baars deildir. Bu
tezi ileyen herkes, Olaylarla Trk D Politikas kitabn hazrlayan A Siyasal Bilgiler Fakltesi retim
yeleri dahil, gaflet iindedir, (Berkes'in mr Denge Oyunu kitabn ya da ngilizce asln grmeye
yetmedii iin Selim Deringil'i anmyor.) Trkiye'nin savaa katlmamasn, Hitler bata, savaan
taraflarn nderleri istemilerdir. Kitabn ortalarnda, yer yer alntl-gndermeli akademik bir slupla bu
tez kantlanmaya allyor.
Ben kendi payma, en ok, Berkes'in stanbul Darlfnunu'nda/niversitesi'nde okuduu yllar ve
Ankara'ya gidiini anlatndan holandm. Kitabn temel sorunsaln oluturan, Dil ve Tarih Corafya
Fakltesi olaylar hakknda ise, kitapta ok bilgi var, ama ok da eksik. Milli ef dnemi sona erip ele
ok partili yaama geiimizde, DTCF'ndeki Muzaffer erif + 3 B (yani Niyazi Berkes, Pertev Naili
Boratav ve Behice Boran) vb "komnist" olmakla
280
.... Eletirel Tarih Yazlan
sulanp niversiteden uzaklatrlmak istenmiti. Berkes, kiilii hakknda pek olumsuz szler syledii
M, erifin ayrln hi anlatmyor. (Bildiim kadaryla, o evrenin tek "partili"si olan M. erif, bir yolunu
bulup Amerika'ya giderek iin iinden syrlmt.) Yurt ve Dnya adl ilerici bir dergi evresinde
toplanan 3 B'lerin atlmalar ise kolay olmad. (Behice Hanm bir sre sonra Yurt ve Dnya'dan ayrlp
Admlar diye daha "sol" bir dergi karmaya balad.) Berkes'in ayrntl bir biimde hikye ettii zere,
hkmet "zerk" Ankara niversite Senatosu'nu onlara kar ibirliine raz etmiken, stanbul
niversitesi 'nden gelen drst hocalarn niversiteleraras Kurul'da direnmeleri sonucunda bu yol
tkanm, ancak TBMM kararyla krsleri kaldrlarak aa alnmalar mmkn olmutur. Haklarnda
alan ceza davas ise, ilk mahkemede aleyhlerine sonulanmken, Yargtay'da karar bozulmu ve aklanmlardr. (Berkes bu konuda, eksik olduu iin kzarak alntlad Kronolojiyim derleyicisi Feroz
Ahmad' Pakistanl sanmakla yanlyor-s. 478. Feroz, Hindistan Mslmanlar kkenlidir.)
Ben, -mrnn uzun olmasn dilediim- Pertev Naili Bey'le merhum Niyazi Bey'in hibir zaman
komnist olmadklarn, Sol Kemalist saylmalar gerektii dnrdm. (Behice Hanm ise onlardan
farklyd!) Berkes'in anlarn okuyunca, bu deerlendirmemin, en azndan onun hakknda, doruland
izlenimini aldm. smail Hsrev Tkin, Vedat Nedim Tor, evket Sreyya Aydemir gibi Kadrocular (o
kuaktan bir komnistin asla yapmayaca zere) vyor; Ky Enstitleri hakknda, herhangi bir
ekincede (kayd- ihtirazide) bulunmakszn cokuyla konuuyor -zaten ikinci ei Fay Krby'yi de bu
konuda almaya zendirmiti vb.
Berkes'in anlarnda, Petev Naili Bey ve kendisiyle Behice Hanm arasndaki farklara deinen herhangi
bir bilgi yok. Yine de, bu kitap 1940'larn ikinci yarsnn Trk siyaseti ve toplumu hakknda ok nemli
bir tanklk. Dnemin aratrc ve merakllarna dikkatle okumalarn salk veririm.
(Benim kitab dikkatle okuduumun bir kantn gstermeden edemeyeceim. Berkes s. 250'de "Daha
nce... Asm Us'un 'ortann solu' teklifini yazmtm" diyor. Oysa Ruen, Asm Us'un o konudaki,
dncelerini s. 320'ye koymu!)
281
Karabekir'in -Uur Mumcu'nun zin Verdii Kadar- Anlattklar*
Kzm Karabekir'in, getiimiz Haziran aynda Cumhuriyet gazetesinde tefrika edilen anlar kitap
halinde de kt. Bu kitabn 89-91'inci sayfalarnda zetlenen bir blmn, Dndar Aknal dostumuz
buuk -drt yl nce Tarih ve Toplum'a, kendi yorum ve aklamalaryla yaymlamt: "Kzm
Karabekir Paann Bavekillii" (Say 36, Aralk 1986, s. 23-26). Biz de o yaznn nne, E.J. Zrcher'in
bir makalesinden evirdiimiz bir paray koymutuk.
Uur Mumcu, kitabn stnde kendisine "yayna hazrlayan" gibi alakgnll bir sfat bimi;
ama bizim dergide D. Aknal'n yapt gibi, onun stlendii grev de bu kavramn snrlarn hayli
ayor. Bir Atatrk muhalifinin sylediklerini sansrsz, tevilsiz yaynlamay gz kesmemi. U. Mumcu,
bir Sunu'tan sonra, 20 blm halinde dzenledii kitabm (Karabekir'in nklp Ha-reketleri
Neden Oldu? Nasl Oldu? Nasl dare Olundu? 'sunu deil, kendi kitabm -nk Karabekir'in
yaptndan verdii se-me alntlardan nce, kendisi blm "giri", o alntlar bitirdikten sonra da
blm "k" kaleme alm; aradaki ondrt blmde de Karabekr'den ok, Mumcu anlatyor) "Evet,
biz gazeteci olarak grevimizi yapmaya altk, imdi sz artk tarihilerindir" diye
sonulandrmakta. Ama "tarihiler"e syleyecek sz brakmam; gazete ilnlarnda dedii
gibi, "derlemek"le kalmam, "aratrm" -"yazm"- "yarglam"; ikisi de ilericiydi, ama Atatrk
devrimciydi, Karabekirse evrimciydi; devrimci evrimciyi yedi. (Yazarn pek iyi bildii zere, bu bir
doa yasas deildir; bazen de devrimcileri yerler; ama her iki durumda da, kendilerini devrimci
sayanlarn, karlarndakileri "gerici" diye nitelemeleri deimez!) stelik, eski resm batarihimiz Prof.
Enver Ziya Karal'n 1945'te -o zamanki Mill Eitim Bakan
Tarih ve Toplam, say 82 (Ekim 1990), s. 56.
282
Hasan Ali Ycel'in istei zerine- Karabekir'in yzne kar yapt reddiyenin raporunu da eklemi
(hepsi merhum). Bundan tesi, can sal.
Kitabn redaksiyonu ok kt. Mehter yry gibi iki ileriye bir geriye atflar yznden bozulan
zamandizim kafa kartryor. Ayrca dizgi yanllar bol, izafet terkipleri birok yerde hatal,
Trkeletirmeler eksik, notlar yetersiz. (rnein, Karabekir'in anlatsnda merkez bir nem tad
sezilen, ona Musul'u fethettirme tasarsnn, asl Cafer Tayyar (Eilmez) Paa ile ilgisi olduu halde, bu
nokta hi kurcalanmam.)
Vaktiyle, Fethi Okyar'n anlarn da ailesi Cemal Kutay'a yaymlatmt. Nerede an sahibi konuuyor,
nerede Kutay lfa giriyor, ayrlamad iin, sonradan taz, Fethi Beyin anlarn (sadece TBMM
tutanaklar ve notlar ekleyerek) tek bana yeniden bastrd. Elbette, Uur Mumcu'yu Cemal Kutay'la bir
tutmuyorum. Ama yine de, Karabekir'in damad Prof. zer-engin'e ayn eyi -cizane- tavsiye
edeceim. Paa tam olarak ne yazm, Mumcu'nun glgesi olmadan, bir renelim.
Zrcher, Tarih ve Toplum'da evirisi kan yazsnda, Karabekir'in stikll Harbimiz'ini "anti-Nutuk" diye
niteliyordu, inklp Hareketleri, haydi haydi yle olmal. Korkmayn, bundan btn gereklerin Mustafa
Kemal'de deil, Karabekir'in anlatsnda olduu sonucu kmayacaktr. Ama imdiye kadar dogmatik bir
tekyanllkla bize anlatlanlarn, baka ynlerinin de bulunduunu grmek, gerein tamamna
eriebilmek iin ok yararl olur.
283
Birinci Meclis*
(Birinci Meclis, Ed. Cemil Koak, Sabanc niversitesi Yayn, stanbul, 1998, xxi+485 s.)
Sabanc niversitesi retim yelerinden Do. Dr. Cemil Koak'n derledii Birinci Meclis balkl kitap,
bu niversite henz kurulu halindeyken, ilk yayn olarak. 998'de kmt. Albm gibi enlemesine
hazrlanm olan bez ciltli kitap blmden oluuyor. Blmerden nce, derleyenin Sunu'u (s. i-v),
Birinci Dnemin grev yapt yln Kronolojisi (s. vi-xix), Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti Heyet- Tem-siliyesi namna Mustafa Kemal Paann Meclisi toplantya ar (s. xxi) var. lk
blmde, 12 yeni deerlendirme yazsnn aralarna yedi tane de belge metni serpitirilmi. Ama
bunlarn banda, eskiden yaymlanm olmakla birlikte, hi eskimemi bir makaleye yer veriliyor:
rahmetli hocamz Tark Zafer Tunaya'nn 40 yl nce /. . Hukuk Fakltesi Mec-mwa.('nda km
bulunan "TBMM Hkmetinin Kuruluu ve Siyas Karakteri" yazs (s. 5-21). Yeni deerlendirmeler ise
unlar:
1. Eskiehir Anadolu niversitesi'nden hsan Gne'in "Birinci TBMM'nin Toplanmas ve
Nitelikleri" (s. 25-45),
2. Ortadou
Teknik
niversitesi'nden
Seil
Karal Akgn'n "Birinci TBMM'nden
Dnceler" (s. 49-57),
3. A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi'nden Sina Akin'in "TBMM'nin lk Ynda Fransz tilali'nin
Etkileri" (s. 65-69),
4. .. Hukuk Fakltesi'nden Blent Tanr'n 'Tekilat- Esasiye Kanunu" (s. 75-82),
5. Yazar Orhan Kololu'nun "Sava Bkknln Yenmek" (s. 87-95),
" Toplumsal Tarih, say 76 (Nisan 2000), s. 54-55. 284

6. Em. Koramiral Fahri oker'in "TBMM Birinci Dnem ve Sonrasnda Asker-Siyaset ilikisi" (s. 95107),
7. Yazar Ahmet Demire]'in "Birinci ve kinci Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Gruplar" (s. 10931),
(Bundan sonraki be yazarn bei de Orta Dou Teknik niversitesi'ndendir)
8. Aykut Kansu'nun "Kemalist 'Yeni Dzen' Projesine Direni" (s. 135-61),
9. Uygur Kocabaolu'nun "Birinci TBMM'nden 'Sol' Portreler" (s. 165-87),
10. Mustafa Trke'n "Birinci Meclis Dneminde D Politika" (s. 189-201),
11. Yldrm Yavuz'un "Birinci TBMM Binas" (s. 205-15),
12. Ayen Sava'n "Mnemosme:
Kurtulu Savan Hatrlamann Sanat" (s. 217-25),
Bu makalelerin birou, konunun uzmanlar asndan yeni bilgiler ieren zgn nitelik tamyor; ama
bazlar da, var olan bilgilerimize gerek katklar getiriyor. Kald ki, benim ilk grupta saydklarm bile,
dnemi renmek isteyen gen okuyucular iin yararl zetler sunuyorlar. Hele, o okuyucular,
burada karlatklar verileri, eletirel bir gzle yorumlarlarsa, 1920-25 yllarnn salkl bir
deerlendirmesine ulaabileceklerdir. rnein, Mslman mebuslarn yan sra gayrimslimlerin de bulunduu Osmanl Meclis-i Meb'usanlar dnldkte, BMM'ni toplantya aran 21 Nisan 1920 tarihli
metnin siam karakteri son derece arpcdr. Nitekim, Prof. Dr. Seil Karal Akgn'n (s, 57'de) bir
dipnotunda alntlad Kzm Karabekir Paa, stikll Harbimiz kitabnda "Tarihimizde bu kadar koyu bir
taassupla, merasim-i diniye ile hibir meclis almamtr" diyor. Gerekten "Bimenni-hilkerim" diye
balayan metinde, meclisin al gn cumaya denk getirilmekle, bu gnn kutsallndan
yararlanmann amaland; btn milletvekillerinin Hacbayram Veli Camiinde Cuma namaz klarak
Kuran'in nurlarndan faydalanacaklar; namazdan sonra Peygamberin sakal tellerini ve
285
Mete Tuncay
sancak- erifi asker bir trenle tayarak meclis binasna gidilecei ve girmeden nce dualar
okunarak kurbanlar kesilecei; valinin rgtlemesiyle, srekli olarak Kuran ve hadisler (Buhar-i erif)
tilvet edilecei; "halife ve padiahmzn, din ve devletimizin, vatan ve milletimizin hals, selmeti ve
istiklli iin dualar" edilecei yazldr. O zaman, lkede dnyev bir milliyetilik bilinci var olmaynca,
din bir milliyetilie bavurmann zorunlu grldn anlyoruz. Ama Mill Mcadelenin
banda dinin bu kadar vurgulanmas, sonradan girilen laikletirme srecinin insanlara daha sivri
gelmesine yol amtr. Baka bir nokta, imdiden geriye bakta doal saydmz Mill Mcadelenin,
o zaman lke aydnlarna bir "macera" gibi gelmesidir. Bunu da, stanbul'da toplanan (silme
Mslman, milliyeti ve ttihat) son Osmanl Meclis-i Mebusan yelerinin ancak
yarsndan aznn Ankara'daki TBMM'ne katlm olmasndan karsayabiliriz.
Burada yer alan btn makaleleri deerlendirmem olanaksz. Ama zgn yanlar olan yazlara
deinmeden gemek istemiyorum, ilk meclis binasnn mimar zellikleri zerinde duran ve bu yapy
imdiki ileviyle museoloji asndan irdeleyen son iki yazy gerekten ilgin buldum. Dierleri
arasndaysa, Em. Hukuk Koramirali Fahri oker'n asker-siyaset ilikisi hakkndaki yazs, en ok dikkate
deer olan. Burada, Karabekir'in TBMM Arivi'ndeki zlk dosyasndan aletanlar, Mareal'in (Fevzi
akmak) Mill Savunma Bakanlna gnderdii 26 Austos 1926 tarihli "kiiye zel" tezkere, ordunun
Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'na katlan drt generali artk istemediini ortaya koyuyor. Bu belge,
Merutiyetten Cumhuriyete askerlerin siyasete girmelerinin nasl dnld stne kapsaml bir
analizin iinde verilmi. Aykut Kansu'nun "Kemalist 'Yeni Dzen' Projesine Direni (1920-23)" balkl
uzun yazs, Birinci Dnem Meclis'ni corporatist Ke-maistierle liberal kinci Grup yeleri arasnda bir
atma alan diye yorumlamaya alyor. Ben de kendi payma, baz Kemalistlerin corporatism ile flrt
ettiklerini teslim ediyorum; ama onlarn genel tutumunun herhangi bir doktrinle tutarl olmayp, daha
ziyade pragmatik bir semecilik gsterdii kansndaym.
286

Kitabn 150 sayfaya yakn tutan ikinci Blmnde 13 yazardan Anlar derlenmi. Bunlarn gayet iyi
seilmi olduklarn belirtmek gerekir:
1924'te Cumhuriyet'i kurmadan nce, Ankara'da Anadolu 'da Yeni Gn' karan gazeteci ve
milletvekili Yunus Nadi; idad talebesiyken TBMM'nde zabt ktiplii yapan, sonradan Ora". Prof, Dr.
Hfz Veldet Veldedeolu; Mill Mcadele Ankara'sn ziyaret eden ngiliz kadn gazeteci Grace M.
Ellison; kocas Dr. Adnan Advar'la birlikte Mill Mcadeleye ilk katlanlardan, romanc ve ngiliz
Edebiyat profesr Halide Edip; Atatrk'n yaveri Salih Bey'in olu Cemil Bozok; Mill
Mcadeleyi destekleyen edebiyatlardan Yakup Kadri Karaosmanolu; baarl komutanlardan Asm
Gndz Paa; sonradan uzun sre TBMM bakanl yapan Kzm zalp Paa; yine Mill
Mcadele komutanlarndan, ama Mustafa Kemal ve smet Paalarla hep ekien Ali hsan Sbis Paa;
cra Vekilleri Heyetinin son reisi, Hamidiye Kahraman, ikinci dnemde muhalif ve zmir Suikast
giriiminden nahak yere hkml Rauf Orbay; ikinci dnemde, onun gibi Terakkiperver Cumhuriyet
Frkas'n kuracak komutanlardan Ali Fuat Cebesoy Paa; smet nn ve babas Ahmet Aaolu ilk
liberal dnrlerden olan, ilerik yllarn DP bakanlarndan Samet Aaolu. Bu anlarn ortak bir
zellii, gnce nitelii tamayp sonradan yazlm olmalar, yle ki, aralarndan en eskisi, Samet
Aaolu'nun 1944'te yaymlad Kuvay Milliye Ruhu.
100 sayfa kadar tutan nc Blmdeyse, gizli oturum tutanaklarndan (derleyenin Sunu'unda
dedii gibi deil) drt konuyla ilgili grmeler aktarlyor, ilki Bakumandanlk yasa nerisiyle,
ikincisi komnistlikle, ncs veliahtn meclise gnderdii mektupla, drdncs de saltanatn
kaldrlp yeni halifenin seilmesiyle ilgili tartmalar yanstmakta. Ne yazk ki, bu zabtlar yer yer ok
kt tutulmutur. rnein, M. Kemal Paann, Mustafa Suphi ve arkadalarnn ldrlmelerinden sekiz
gn nce, onlar hakkndaki u szleriyle ne demek istedii anlalamamaktadr:
287
Mete Tuncay
"[Erzurum Belediye Reisi Zakir Bey?] (B)endenize suret-i mahremanede mracaat etmi idi ve diyordu
ki... ahalinin tezahrat karsnda mmkn deildir. Kendisi bilhare hudut haricine karlmak zere
mahfuzen hudut haricine... Benim de mtalam soruyordu... Geldii zannoiunan bir adamn memleket
dahilinde serbesl braklmas... Erzurum'da tatbiki tasavvur olunan... muvafk buldum ve kendilerine
yazdm. Bu telgraf da ondan sonra geliyor."
Dr. Koak'n hazrlad bu derleme kitap, biim ve sat fiyat ynlerinden talihsiz saylmak gerekir.
Kue kt yerine normal kda baslsa, yanlamasna albm gibi olmak yerine doru drst kitap
eklinde dzenlenseydi, daha iyi olurdu. Dilerim, bu basm tkenince, yeni basmlar yle yaplr. nk
konuyla yeni ilgilenmeye balayanlar iin yetkin bir giri eseri.
288

Mete Tuncay - Eleştirel Tarih Yazıları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mete Tuncay - Eleştirel Tarih Yazıları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ELETREL TARH YAZILARI

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlar

dokunmadan geemeyeceim, Sosyalistler kendi saflarnda dogmatiklie kar karak, ellerindeki

Eletirel Tarih Yazlan

Eletirel Tarih Yazlan

Eletirel Tarih Yazlar

7 Zilhicce 1293 Tarihli Kanun-u Esas'nin

72'nci Maddesini Muaddil Kanun :

4. Kamn-u Esas'nin 69'uncu Maddesini Muaddil Kanm :

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazdan

Osmanl mparatorluu'nda, ok eskilerden beri ekonomik amal ii hareketleri olduu bilinmektedir.

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlan

Merutiyet'in ve Cumhuriyet'in ilanyla denenen, altyapnn elverdii olanaklarn ilerisine devrimci

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlan

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarik Yazlan

Eletirel Tarih Yazlan

Eletirel Tarih Yazlan

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazdan

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlar

e. Atatrk'n Son Yllar (1935-1938)

Eletirel Tarih Yazlar

b. Milli ef Rejimi (1939-1945)

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlan

Eletirel Tarih Yazdan

kabinede skan deiikliklere yansmaktadr. DP milletvekilleri arasnda, saylar Meclis Grubu'nun te

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlan

Eletirel Tarih Yazlar

c. AP ktidarnn lk Devresi (1965-1969)

Eletirel Tarih yazlan

Eleirel Tarih Yazlar

yollarla yattrmay baararak gvenoyu almtr. Ertesi ay CHP'de de i ekimeler ba gstermi,

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazdan

Eletirel Tarih Yazlan

c, Gvenoysuz Kabineden AP Arlkl Milliyeti Cephe 'ye (1974-1977)

Cumhurbakan Korutrk, 17 Kasm 1974'te Sadi Irmak' hkmet kurmakla grevlendirmitir.

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yanlar

Eleirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlan

Eletirel Tarih Yazlan

E/epire! Tarih Yazlar

Eletirel Tarik Yazlar

Jandarmalarmz karakollarndan, devriyelerimiz mevki-lerinden silhlaryla mir ve memurlarn

Eletirel Tarih Yazlan

Eletirel Tarih Yazlar

klnr. Aslnda ben, bundan 35 gn sonra karlan Hyanet-i Vataniye ve Harbiye

Eletirel Tarih Yazlar

Eletirel Tarih Yazlan