OSNOVI TEORIJE SISTEMA I UPRAVLJANJA

TEORIJA se definie kao spekulativno, bezinteresno posmatranje i prouavanje

injenica i pojava bez obzira na njihovu primjenu, kao objanjenje neke grupe
pojava jednim principom ili grupom principa. Hipoteza koja potvruje opaanje ili
kojom mogu da se objasne I druge pojave osim onih za ije tumaenje je bila
postavljenja.
TEORIJSKA RAZMATRANJA u klasinom smislu, ona koja se odnose samo na
miljenje u neemu bez obzira na primjenu, tj. Ne I na rad.
U savremenom smislu su ona koja se odnose na kreiranje optih naela
(politika), naina (strategija) I Sistema na osnovu opte teorije sistema tako da
se na to efektivniji I efikasniji nain transformiu ulazne veliine (prirodna
bogatstva, ljudi, klima, tehnologije, poslovne ideje) u izlazne veliine (materijane
I nematerijane proizvode), kriterijem ciljeva I interesa.
PARADIGME su univerzalno prihvaena nauna dostignua koja pruaju model
rijeenja problema nekoj zajednici praktiara za odreeno vrijeme.
Sistem moe biti poslovni, informacioni i ova rije se uglavnom upotrebljava
preko tehnikih do organizacijonih, gdje je organizacijska kulminacija tehnikih i
prirodnih sistema. U principu sve je sistem i podsistem nekog sistema.
Osnovni cilj je nauno upravljanje poslovnim sistemima. Opa teorija sistema je
zasnovana na kibernetici, nauci o upravljanju. Prvi zaetnik kibernetike je Norbert
Winer koji je zasnovao sistematsko upravljanje na bazi informacije.
Cilj teorije sistema je stvaranje metoda i reda u prouavanju i rjeavanju
problema. To postiemo na bazi principa ponaanja sistema.
Kao najvanije principe moemo oznaiti slijedee:
1. Teorijski pojmovi i naelne zakonitosti ponaanja sistema (principi
ponaanje sistema) Prirodni sistemi se ponaaju prema prirodnim
zakonima a drutveni prema drutvenim.
2. Metode kojima teorija sistema rjeava probleme; su iz prirode, a
trojica su uglavnom iz unutranjih i spoljnih tenzija koji stvore izvorima
stoharstike neodreenosti odnosno izvorima vieznano odreene
budunosti.
3. Poslovni sistem (funkcionisanje i upravljanje)

TEORIJA SISTEMA I SISTEMATSKO MILJENJE

Teorija sistema je skup teorija koje imaju zajedniko objanjenje,
obiljeja za analiziranje tih sistema.
Osnovni zadatak teorije sistema je da objasni zakone postanka, organizacije,
funkcionisanja, ponaanje i razvoja realnih sistema. Ovaj problem je mogue
realizovati koritenjem apstraktnog sistema koji nastaje kao rezultat
matematikog opisa realnog sistema.

Apstraktnim sistemom se sa dovoljnom preciznou moe adekvatno iskazati

struktura ponaanja ili razvoj realnog sistema. Prouavanje realnog sistema uz
pomo apstraktnog sistema treba da omogui da se doe do saznanja o
svojstvima koja posjeduju dati sistem.
Teorija sistema je skup teorija klasa sistema. Postoje dva naina
razmiljanja, klasini i sistematski.
Klasini nain razmiljanja se svodi na induktivno istraivanje (induktivan; koji
se zakljuuje putem indukcije, indukcija; zakljuivanje iz pojedinanog
(jednostavnijeg) ka optem (sloenijem), metodom miljenja kojom se dolazi na
osnovu posmatranja). Dakle, o cjelini zakljuujemo na bazi dijelova. Iz sistema se
izolira element kojeg rastavljamo na sitnije elemente.
Sistemska analiza posmatra predmet (podsistem) kao dio okruenja i
posmatra ga zajedno sa okruenjem, tj posmatra ga sa onim to nije u sklopu
sistema.
Klasina analiza zanemaruje okruenje, dok sr sistemskog miljenja da je
okruenje kljuno u odnosu na ono to posmatramo. Promjene koje se deavaju u
sistemu su posljedica prilagoavanja okruenju. Osim toga, dijelovi sistema su
povezani uzajamnim vezama, kategorijama oznaenim sa formom relacije, i oni
meusobno utiu jedni na druge, i na njih kao dijelove sistema utie okolina (koja
je nadsistem, a sistem je naspram nje podsistem).
Koncept sistematskog miljenja poiva na sedam osnovnih karakteristika.
1. Sve je sistem i podsistem.
- Sistem je skup elemenata koji su povezani nekim relacijama da
bi ostvarili odreeni cilj. (Da bi se uspostavila sinhronizovana
cjelina)
- Svaki sistem je sastavljen iz elementa koji su povezani sa etiri stvari:
idejama, materijom, energijom, informacijama. Sistem je relativna
cjelina koju mi sami odreujemo.
2. Probablistiko shvatanje svijeta
- Probablizam je stanovite vjerovatnoe; teorijski gledano: shvatanje po
kome naa saznanja i znanja mogu biti samo vjerodostojni. Nita nije
sigurno, ne postoji potpuno odreen, determinisan sistem. Svi zakoni
su pravljeni na bazi pretpostavke da e se neta sigurno desiti.
3. Kompleksnost prirode i sistema
- Sistem ne moemo do kraja opisati zbog mnogobrojnosti pojava i
problema u sistemu i sistem nemoemo zaustaviti pa objanjavati. Zato
treba da nauimo pojednostavljivati kompleksne sisteme za svrhu
jednog dovoljnog posmatranja.
4. Sinergizam
- Sinergija je zajedniko djelovanje, saradnja, pomaganje. Sinergizam je
djelovanje dva ili vie elemenata sistema u svrhu ostvarenja cilja.
Dakle, vie elemenata djeluju zajedno.
5. Dinamiko promatranje pojava
- Pojava ukljuuje jedinstvo vremena i prostora i ui nas da nikad ne
posmatramo sistem statino, ve u vremenu.
6. Halistiko posmatranje sistema
- Halos cjelina, potpunost, kompletnost. Posmatranje sistema kao
cjeline.

Sistematsko miljenje je posmatranje svega onoga na to sistem utie i

to na sistem utie.
7. Relativnost svih pojava
- Nita nije apsolutno. Sve je relativno i proizilazi iz prirodnih zakona.

est kljunih nauka je integrisano u teoriji sistema:

1. Opta teorija sistema
- Ima metodoloki pristup prouavanju teorije sistema (kljune rijei:
model, ciljm upravljanje, regulacija, struktura, funkcionisanje,
dinamiko ponaanje, kontrola).
2. Kibernetika
- Bavi se upravljanjem, povratnom spregom
3. Teorija informacija
4. Semiotika
- Nauka o znakovima i znakovnim sistemima. Bavi se simbolom,
podatkom, porukom i informacijom. Simbol treba da stvori podatak,
poruku i informaciju.
5. Informatika
- Nauka o prikupljanju, obradi, oblikovanju, koritenju i uvanju
informacija. Bavi se obradom i prenosom informacija i izgradnjom
hardvera za informacioni sistem. Dakle, nije samo nauka ve i
djelatnost.
6. Matematika teorija sistema
- Pravi modele za upravljanje sistemima na apstraktnom nivou. Rjeava
probleme matematikim metodama.
KLASINA ANALIZA SISTEMA
Zadatak klasinog pristupa je otkriti zakonitosti pojava koje prouavamo i odatle
izvlaiti nae zakljuke. Karakteristiku pojavu u sistemu koji izuavamo izolirano
iz okoline, te je prouavamo, analiziramo i raslanjujemo.

*Klasini pristup polazi od sistema, algoritamskih problema kojeg analiziramo,

raslanjivanja problema na proste probleme, pa ako treba ide daljom podjelom i
ide do krajnje podjele.
Zadatak sistemskog pristupa je definisanje problema, veze problema sa
okolinom, strukture i prirode veza, stvaranjem nove strukture i novih veza i
primanje zakonitosti ponaanja u okviru tih veza.*
SISTEMATSKI PRISTUP: analiza i sinteza
-

Analiza je raslanjivanje, razlaganje cjeline na njene dijelove

Sinteza je sastavljanje, spoj, spajanje vie dijelova u cjelinu.

UVOD
U genezi razvoja sistema razlikujemo etiri generacije razvoja teorije
sistema:
-

I generacija diferencijalne jednaine, integralni raun,

Furijeove redova i Laplasove transformacije, ...
II generacija obuhvata promjenjiva stanja i teorije linearnih
sistema (sistema linearnih jednaina)
III generacija kombinacija transformacionih metoda i
metoda promjenjivih stanja, vremenski indiskretni i diskretni
sistemi
IV generacija teorijske osnove prouavanja sistema

Hegel je definisao sistem-Cjelina sastavljena od dijelova osnovni

postulat teorije sistema. On je sasvim korektan, meutim fali dodatno
pojanjenje. To je cjelina sastavljena od dijelova, ali ti dijelovi mogu biti u
skladnoj meusobnoj povezanosti, te nakon toga moraju djelovati kao
usklaena cjelina.

Kroz to se vri i Formalizacija ovoga fenomena odnosno otvaranje teme

fenomenologije sistema koji se jo polovinom 20. prolog vijeka
najintenzivnije bavio Bartolomej.

Hijerarhijski karakter cjelovitosti sistema (svaki sistem ima odreeni broj

elemenata, ti elementi su razliitog znaaja i uticaja i razliite uloge (pa su
razliitog primata). Elementi gdje se ukrta vei broj sadraja (ulaznih
dejstava), to su zanaajniji elementi, pa su to elementi sa veim
primatom. Elementi sa veim primatom koji na sebi trpe vei intenzitet
promjena, te diktiraju dinamiku sistema. U sklopu sistema postoje relacije,
a one mogu imati razliitog uticaja na sisteme, prema sadraju kojeg nose.
Relacije se mogu diferencirati prema svom znaaju na uticaj sistema, te ih
se klasificira u odnosu na hijerarhiju odakle se proizvodi hijerarhijski rang
relacija.

Ludvig fon Bertalanfi- teorija sistema kao filozofija 50-ih do 60-ih godina
jedno vrijeme tretirao kao filozofiju.

Aristotel je rekao da je sistem-Cjelina je vie od zbira dijelova tada je

registrovan taj sinergetski efekat.

Norbert Viner- zaetnik opte teorije sistema i kibernetike (suvremeni dio

Bertalanfija, a smatra se zaetnikom teorije sistema)

Teorija sistema izuava sistem kao cjelinu, tei formalizaciji i

matematiko-logikoj apstrakciji relanog sistema.

Kibernetika izuava kompoziciju, funkcionisanje i posljedice sistema

upravljanja

Funkcija svakog sistema-transformacija ulaza u izlaze uz odravanje

ravnotee na putu do cilja, koji je uvijek orijentrisan ka budunosti.

*Logika kompozicije funkcionisanja sistema je da se ulaz upotrijebi u svrhu

nastajanja izlaza sa ciljem nastajanja novog kvaliteta koji mora da bude
prepoznatljiv, vidljiv i interesantan za okolinu. Svaki sistem uz pomo svog izlaza
mora obezbijediti svoj opstanak.*
Opte razmatranje teorije sistema

Osnovni pojam opte teorije sistema baza je sistem, tj nauni karakter

sistema

Matematika teorija je osnov teorije sistema

Iz matematike teorije je izala logika Matematikog modeliranja kao

osnovni postupak koji e nam omoguiti da revolucioniemo funkciju
upravljanja sistemima.

Opta teorija sistema je teorijsko-metodoloka baza

interdisciplinarnog i transdisciplinarnog znanja koji su meusobno
povezani i meusobno se popunjavaju.

Svaki Sistem kompleks elemenata koji su povezani sa relacijama koji

predstavljaju kategorije uzajamnog djelovanja i tako ine cjelinu.
Opta teorija sistema moe da bude:
-

Apstraktna- se bazira na univerzalnost termina i pojava

Nauna da polazi od jednoznanost korienog jezika i
kategorija
Pragmatina da otkriva zakonitosti ponaanja realnih
pojava

Pojam, znaaj i definisanje sistema

Rekli smo da sistem ne moemo zaustaviti za prouavanje, nego ga

moramo prouavati u trajektoriji kroz odreena stanja. Stanje sistema
moramo posmatrati kao pojam. Sistem kroz vrijeme i prostor mijenja
stanja, a svako stanje u odreenom trenutku je neka njegova slika sa
ulazom i izlazom i koeficijentom projekcije prethodnog stanja.

Sistem apstraktna konstrukcija predstavljena skupom elemenata

povezanih relacijama
Osnovni ciljevi kibernetike koja je vana za upravljanje sistemima:
-

Ustanoviti opte principe funkcionisanja

Ustanoviti apstraktne granice i zakone funkcionisanja
Korienje injenica i modela radi praktinosti teorije

Sl.1. Dijagramski prikaz sistema

*Kompozicija sistema sa upravljakog aspekta moe se prikazati na razne

naine, grafiki prikazi mogu biti vrlo zanimljivi. Osnovni grafiki prikaz se bazira
na jednom skupu ulaza (skup ulaznih veliina), zatim na skupu izlaznih veliina,
a u sredini se nalazi kutija transformacije sistema.*
*Ulaz u sistem moe biti svata (zavisno od prirode sistema). Svaki sistem ima
svoj ulaz koji se sastoji od slijedeih elemenata; energije, informacija, interesa,
kapitala, stanja, raznih vidova resursa, tehnologije itd. Ulaz u sistem skalarna
nego vektorska veliina koja ima vie elemenata koji manjim ili veim
intenzitetom djeluju na sistem.*
*Izlaz, nakon transformacije, nakon skupa promjena koje se deavaju na tom
ulazu uz odreenu logiku upravljanja, koji takoer nije skalarna nego vektorska
veliina. U sistemu moemo imati vie izlaza.*
Filozofski aspekt sistema

Sistem nije konano stanje procesa ve subjektivni (apstraktni)

aranman. Indukcija ne daje pouzdane rezultate, ona nas vode putu
prema zakljuivanju i uoptavanju i to je neki dio u vremenu ponaanja
sistema.

Istinitost i trajna vrijednost naunih zakona i teorije sistema

(indukcija ne daje konane i definitivne rezultate, ve su to neka stanja u
vremenu ponaanja u sistemu).

Sistemski pristup predstavlja stvaralaki rad (ali u tom stvaralakom

radu mora biti cilj kao centralna kategorija)

Cilj kao centralna kategorija (primjer L.Kerol Alisa u zemlji uda).

*naiao prolaznik i pitao jednog ovjeka kojim putem da krene, a ovaj ga
je pitao gdje treba stii. ovjeku je lako nai put, nije problem napraviti
izbor opcije ako je cilj jasno definisan*

Cilj vizija budunosti, jedna tenja i jedno stanje koje elimo

dostii. Sistem se uvijek mora prevesti iz stanja konflikta ciljeva u stanje
harmonije ciljeva. *Oni se mogu promatrati prema vremenskom kriteriju,
na kratkorone, srednjorone i dugorone ciljeve. Kratkoroni su 1 god,
srednje 5-10 god, a dugoroni 20 i vie godina. Oni derviraju iz vizije
budunosti.*

Historijski razvoj filozofske misli o sistemu:

Platon peina *nije objasnio*

Aristotel ideja je sposobnost i ona ne postoji bez reda, odnosno postoji

uzajamna uska veza, a ako je prethodno definisana ureenost onda postoji
i red.

Vilhelm Fridrih Hegel utemeljio zapadnu misao o sistemima prema

Aristotelovom stavu

Klod Levi tros - simboli i jezik simbola u teoriji sistema

Jezik simbolinog govori da su sve religije i kulture jedinstven svijet kroz

teoriju sistema, a da su podjele posljedica pogrenog ljudskog razmiljanja
i razumijevanja svijeta i teorije sistema.

Sistemi i sistemsko miljenje

Funkcionisanje sistema- se bazira na davanje i primanje izmeu

odreenih sadraja. (sadraja izmeu elemenata koje zovemo relacije, a
rezultati su energija, materija, ideja i td.)

Funkcionisanje uslovljeno hijerarhijom

Sistemsko miljenje predstavlja skup teorija sa zajednikim

objanjenjem i opisom pojedinih klasa sistema

Sistem definisana cjelina ureena zbirom elemenata i njihovih

funkcija s ciljem funkcionisanja

Koncept sistemskog miljenja:

-

Sve je sistem i sve je podsistem

Nita nije sigurno, ali je sve mogue probabilistiko
shvatanje
Apsolutni determinizam ne postoji

Matematiki aspekt teorije sistema

Upoznavanje metodologije matematikog modeliranja u svojstvu je sticanja
sposobnosti istraivanja procesa i pojava razliite fizike sadrine koja se moe
pisati jednoznanim matematikim spojkama.
Ovakvim postupkom formira se Matematiki model realnog sistema
sloeno i apstraktno opisivanje realnog sistema uz pomo jednoznanih
matematikih simbola. *ija sloenost ponekada dozvoljava odreivanje
apsolutno adekvatne kopije originala koja omoguava koritenje ponaanja
modela u svrhu ocjenjivanja autentinih svojstava konkretnog sistema*
Matematiki model koji formalizacijom opisuje funkcionisanje sistema izraava
osnovne karakteristike funkcionisanja u vremenskom intervalu. Skup odnosa
karakteristika stanja koji zavisi od poetnih uslova, ulaza, izlaza i parametara
sistema

Skup je poznat ako su mu poznati svi elementi, njihova pripadnost, a odreen

ako je poznat poredak elemenata i njihova prebrojivost.
Sl. 2. Primjer sistema automatskog upravljanja

*Ulazni faktor X djeluje na sistem A a sistem A normalno e u slijedeoj fazi

djelovati na sistem B, a novo stanje sistema se proizvodi sa jedne strane sa
novim elementima i korekcijom sa izlazom.
Na A djeluje ulaz X i povratnom spregom izlazni signal Y kao povratna veza,
razlika x-y predstavlja ulazno dejstvo iji je koeficijent K.
Na element B sad djeluje ulaz elementa A i djeluje korekcija sa A na B i u isto
vrijeme djeluje element B. *

Svakom stanju sistema pripada odgovarajua taka u

koordinatnom sistemu, a karakterie se u svakom trenutku (t) sljedeim
veliinama: z1,z2,...zj,....zn

Funkcionisanje sistema - predstavlja faznu trajektoriju opisanu

vektorskom funkcijom oblika z(f), ije su koordinate z1(f),
z2(f).....zj(f)...zn(f).

Relacije meusobni odnosi, kako izmeu elemenata, tako i unutar

elemenata i skupa.

Grafikon prave ili krive linije kojima se prikazuje veza dva ili vie
elemenata i time grade strukturu sastavljenu od binarni relacija

Grafikon relacija meu elementima

Vrste grafikona:

Simetrini, Lanani, Kruni, Asimetrini, Ciklini, Vezani, Dualni graf

,itd.

U praksi se koriste elementarne radnje s grafikonima kao to su sabiranje,

mnoenje i slino, a u zavisnosti od njihovih vektorskih karakteristika kao
to su:

Simetrinost, Refleksivnost, Tranzitivnost, Otvorenost, Zatvorenost,

itd.

Matrini prikaz tabela u kojoj kolone (vertikalni) predstavljaju ulazne elemente,

a redovi (horizontalni) izlazni, dok se u poljima tabele unose veze izmeu ulaza i
izlaza u unakrsnoj kombinaciji i binarnoj formi (0=ne, 1=da) ima ili nema izlaza

METODOLOKA OSNOVA TEORIJE SISTEMA

Sistemski pristup ine metodoroke osnove svih sistemskih nauka. Sistemski
pristup se ostvaruje uz pomo primjene intelekta (miljenja), tehnike i sredstava
zasnovanih na sistematskom miljenju u optoj teoriji sistema.

Sistem preko ulaza i izlaza je povezan sa okolinom. Ulazne veliine moraju biti
kontrolisane u to veoj mjeri.
Nastajanje novoga znanja bi znailo slijedee: Nauka generalizira prilikom
izuavanja stvara nove metode, da se te metode provjeravaju u praksi (spiralno
stvaranje znanja) i da nakon provjere tih metoda u praksi da se nauka obogauje
za jedan stepen i da tako obogaena nauka sa veim potencijalom analizira nove
metode i postupke u praksi.

Koncept provoenja sistemskog pristupa:

*Proces je uvijek povezan sa okolinom, odnosno sistem je preko ulaza i izlaza

povezan sa okolinom. Uvijek polazimo od okoline i definiemo ulaze, ulazimo u
proces, kao rezultat procesa su izlazi koji opet idu prema okolini. Dok sistem sa
vlastitim izlazom moe da tako funkcionipe, dok sa vlastitim izlazom moe
obezbjediti kontinuitet svog funkcionisanja on je ste ravnopravni dio cjeline.
Pri tome treba imati u vidu da ulazne veliine moraju biti kontrolisane u to veoj
mjeri, odnosno ulazne veliine nastojimo da budu kontrolisane, treba ih
maksimizirati. Ulazne veliine imaju remetilako dejstvo i kroz proces prave
odreene umove, smetnje. Upravo su nam te smetnje signal da minimiziramo
ulazni remetilaki faktor, odnosno neproduktivne ulaze u protonim kodovima
sistema. Pomou izlaza ustvari utiemo na ulaz. Izlazne veliine moraju biti
projektovane veliine (nov kvalitet) tj ostvarenje naega cilja, a remetilaki
faktori koji su nepotrebne naslage uz izlaz ustvari nastaju ili grekama u
projektovanju ili presjekom informacionih tokova. *
Razmiljamo o tome ta su ulazi, procesi, izlazi i da li smo zadovoljni izlazom. Ako
nismo vrimo korekciju ulaza i ponekad procesa. Na cilj je izlaz i zbog njega sve
radimo. Na osnovu sistema napravimo model, a na osnovu njega vrimo
istraivanje i stiemo nova znanja.
Sa kriterijem funkcionisanja traimo optimalno, odnosno suboptimalno
rjeenje. Na sistemu modela se vre eksperimenti i treba da sadri kljune
karakteristike originala. Kriteriji ocjenjivanja treba da odlui ta treba korigovati
na prvobitnom objektu. Sutina prouavanja je poboljanje objekta
prouavanja. U zavisnosti od pojave koju elimo prouavati postavljamo sebi
neki cilj.

DEF: Sistem skup elemenata ili procesa povezanih odnosima, sa

zajednikom svrhom postojanja (zajednikim ciljem).
Elementi mogu biti materijalni, ideje, funkcija, iva bia, kombinacije.
Da bi neto bilo sistem moraju biti ispunjeni slijedei uslovi:

postojanje elemenata
postojanje veza- relacija
postojanje zajednike svrhe (cilja) postojanja
Fukcionie po odreenim pravilima
Relativno izolovana cjelina

Svaki sistem na osnovu ovih 5 elemenata se struktuira da bi :

-

imao odreenu strukturu

vrio odreenu funkciju
Dao ili preraivao informacije.

Posmatrani sistem moe biti raslanjen na konaan broj dijelova, koje nazivamo
podsistemima sloenog sistema. Svaki od ovih podsistema sa svoje strane moe
se raslanjivati na vie manjih podsistema, dok se nakon konanog broja koraka
ne doe do takvih dijelova koje zovemo elementima sloenosti sistema.
Sistemska analiza
Sistemska analiza se vri radi poboljanja postojeeg i izgraivanja
novih sistema. Analize sistema se primjenjuje za izgradnju i poboljanje
sistema, a analizu sistema vre sistem analitiar.
Postoje tri kljune analize; tehnikih, ekonomskih i drutvenih sistema.
-

metodologija rjeavanja problema na osnovu sistemskog pristupa

realizacija sistemskog pristupa, svrha- poboljanje ili izgradnja novog
sistema
iz strukture i utvrenih elemenata pronalazimo zakonitosti.
sinteza sistema, je suprotan postupak za eljeno ponaanje definiemo
elemente i strukturu.
analiza i sinteza se uvijek nadopunjuju

Sistemska analiza se sastoji iz odreenog broja koraka:

-

Definisanje problema ili pojave kao sistema i utvrivanje granica

sistema
Kada kreiramo sistem postavljamo mu cilj. Testira se ta ulazi u
sistem (bitna veza, uticaj na funkciju, uticaj na postojee pojave). Bitno
je utvrditi i granice i gustinu veza.
Prikazati sistem kao crnu kutiju.
Crna kutija je sistem ije unutranje funkcionisanje ne poznajemo
(elemente, strukturu, atribute) = elementarni sistem, jedan ulaz, jedan
izlaz. Poznato nam je samo ta ulazi i izlazi iz crne kutije.

Crnom kutijom se moe smatrati bilo kakav objekat (sistem) u kome se odvijaju
odreene operacije koje su uslovljene dejstvom spoljanih ulaznih veliina na
objekat, a da pri tome mi ne raspolaemo informacijama na osnovu kojih bi mogli

da identifikujemo procese koji se zbivaju u toku realizacije tih operacija. Bijela

kutija je analogni model gdje se izmeu datih ulaznih veliina na objekat i
izlaznih veliina moe uspostaviti odreena zakonitost. Siva kutija je apstraktna
predodba sistema kod kojeg poznajemo ulaze i izlaze (odziv sistema), ali samo
strukturu sistema (njegove dijelove, funkciije pojedinih dijelova i veze meu
njima) samo djelimino poznajemo.
Primjer crne kutije je ako ukljuimo radio prijemnik (ukljuivanje ulaz) mi sluamo
muziku (muzika je izlaz) Sve ono to se dogaa u prijemniku i kako on radi mi ne
moramo znati. To je za nas crna kutija.
Definisanje ulaza i izlaza
- Ulazi i izlazi su veze sa okolinom. Mogui ulazi i izlazi su ; materijal, lujudi,
energija, informacija, novane veliine, podaci, proizvodi, efekti itd. Klasificiranje
i utvrivanje zavisnosti veliina za ulazne i izlazne meuzavisnosti. Ulazna
(izlazna) veliina je komponenta ulaznog (izlaznog) vektora. Repertoar ulaznog
(izlaznog) vektora je materijal, potreba za materijalom, novac za nabavku itd.
Kljuno pitanje je da li jedna komponenta utie na drugu, odnosno da li postoji
bitni odnos izmeu X1 i X2. matrica nam daje uvid u odnose i ponaanje.

Ulazne veliine
Svaka promjena u sistemu nastaje pod uticajem odreenih faktora bilo iz okoline,
bilo unutar samnog sistema. Prema tome, kretanje sistema, tj promjena njegovog
stanja uglavnom je uslovljeno uticajem spoljanjih djelovanja ili nastaje kao
rezultat procesa koji se zbivaju unutar sistema. Jedan isti sistem se moe
prouavati sa vie aspekata, to zavisi od toga koje crte sistema se stavljaju u
prvi plan. Stoga iz mnotva spoljanjih i unutranjih dejstava biraju se samo ona
koja bitno utiu na stanje sistema, odnosno na koordinate sistema od kojih zavisi
rjeenje postavljenog zadatka. Iz mnotva ulaznih dejstava izdvajamo samo ona
koja bitno utiu na ponaanje sistema i njih nazivamo ulaznim veliinama, a
elemente ili dijelove sistema kojima su pridruena ulazna dejstva nazivamo
ulaznim sistemima ili ulaz.

Teorija globalnog razmiljanja

Sistem (gr. to systema) cjelina sastavljena iz dijelova i njihovih

karakteristika, matematiki ili prirodno integrisana radi ostvarivanja odreenog
cilja, odnosno promjene stanja sistema.
SISTEM

SKLOP A
ELEMENT

DEO 1 DEO 1

SKLOP B
ELEMENT

DEO 1

SKLOP C
ELEMENT

DEO 1

DEO 1

Sl. 5. Sistem kao skup ili podskup

S sistemje uvijek odreen postupnom promjenom stanja u funkciji vremena

Xn ulazni vektor koji odrauje na rad sistema i utie na njegovo ponaanje
Yi- izlazni vektor koji predstavlja rezultat rada sistema i utie na samo ponaanje
sistema

Osobine sistema:
-

Ureenost (odranje reda pri funkcionisanju)

Organizovanost (usaglaenost uloga u zajednikom cilju)
Struktura (uoptenost elemenata i relacija)

Promjena bilo kog elementa utie na ostale iz cjeline.

Modeliranje sistema
-

Izomorfno uzajamna jednoznana veza izmeu elemenata,

osobina i ponaanja originala i modela
Homomorfno (pojednostavljeno): vei broj elemenata i
karakteristika originala svodi se na manji broj komponenti i osobina
modela.

Sistem i okolina
-

Okruenje sistema okolina

Okolina integralni dio sistema

Ulazi i izlazi sistema

Ulazne veliine - materijalne, energetske i signalne veliine odreene

sadrajem informacija.

Izlazi reagovanje sistema na odreeni intenzitet pobude, rezultat

koliina novostvorenog kvaliteta iz datih sastojaka (ulaza)

Tehnologija nain transformisanja ulaza u izlaz predstavlja funkciju

promjena

Ako je Z ukupan profit preduzea, za proizvodne linije vrijedi:

Z=a1x 1+a2x 2+a3x 3+...+ B, gdje su
a1,a2...an - profiti po jedinici proizvoda
B ukupni fiksni trokovi (b1,+b2+...bn)
x1,x2,...xn - koliine elemenata
Cilj i mjera vrijednosti ukupnog sistema je Zmax, tj.bitno je da je x>0 (poveanje
radne aktivnosti), sve dok a nije manje od 0 (gubitak), kada bi trebalo obustaviti
proizvodnju.
Za x>0 i a>0, Z raste zajedno sa porastom koliine aktivnosti
Ulaz, izlaz i stanje sistema imaju svoje viedimenzionalne promjene u
vremenu.
-

Ulaz zavisi i realizuje se prema potrebi sistema.

Izlazi su reakcije sistema na ulazno, interno ili eksterno dejstvo.
Svaki sistem izbaen iz ukupnosti je podsistem.

Granice sistema obuhvataju sve ulaze i izlaze, relevantne za ostvarivanje cilja.

Elementi stanja sistema su akumulacija u sistemu, gdje se akumulira razlika
ulaznih i izlaznih promjena, a njihova vrijednost zavisi od akumulacije stvorenih
vrijednosti promjene stanja u prolosti.
-

Upravljanjem se rjeava savladavanje prorauna ogranienih ulaza

i neogranienih potreba.
Odnosi i veze meu elementima mogu biti deterministiki i
stohastiki.
Uspjenost funkcionisanja poslovnih sistema: = Y/X, >1;
Kod tehnikih sistema: <1.

OSNOVNI PRINCIPI TEORIJE SISTEMA

Sistem je kompleks meusobno povezanih funkcija njegovih elemenata.
Prirodni sistemi- funkcionisanje i ovjekov uticaj na njih.
Osnovne grupe sistema
-

Sistemi ideja (formalizam, materijalizam)

Sistemi funkcija (poslovni, nauni, organizacioni, informacioni i dr.)
Materijalno-tehniki sistemi (maine, konstrukcije, instalacije)
Prirodni sistemi (bioloki, botaniki, astronomski)
Uticaj unutranjih i vanjskih elemenata na sisteme.

Osnovni principi sistemskog pristupa

Osnovni principi sistemskog pristupa:
-

Sistem je vie od sume dijelova koji ga ine, (po sinergetskom efektu)

Sistem zahtijeva istragu sa vie aspekata,
Sistem mora imati sposobnost predvianja i uenja,
Podsistem je uvijek dio nekog ireg i vieg reda,
Parcijalni ciljevi se uvijek rtvuju radi vieg cilja,
Svaki sistem je informacioni koritenje odgovarajuih simbola,

Otvoreni sistem je usko povezan sa okolinom,

Sloeni sistem se moe podijeliti na podsisteme radi lake analize i
shvatanja,
Sistem se sastoji od niza ciljeva i njihovih uzajamnih odnosa,
Sistem je dinamina mrea meusobnih odnosa, tj. promjene na
jednom elementu uzrokuju promjene i na ostalim,
Sistemi tee ravnotei koja je rezultat izjednaenosti sila unutar i van
sistema,
Ako su podsistemi povezani u seriju, onda izlazna vrijednost jednog
predstavlja ulaznu vrijednost drugog,
ULAZ

IZLAZ ULAZ

S1

IZLAZ

S2

ULAZ

......

IZLAZ

Sn

Granice sistema se kreu od nedjeljivosti do beskonanosti

Odriv sistem mora biti okrenut cilju, voen povratnom informacijom i sposoban
adaptiranju na promjene.
Dodatni principi sistemskog pristupa
-

Princip
Princip
Princip
Princip
Princip
Princip
Princip

sloene stvarnosti
povezanosti i meusobnog djelovanja
neprekidnih promjena
poimanja funkcionalnog sklada
uticaja okoline na promjene oblika postojanja
strukturne analize sloenosti
internog uticaja u prostoru i vremenu

Meusobne veze podsistema:

-

postojane/nepostojane
unutranje/spoljne
stacionarne
jednostavne/sloene
obostrane i dr.

ZAKONI OPTE TEORIJE SISTEMA

Opta teorija sistema, kao baza svih nauka za rjeavanje konkretnih problema,
proizilazi iz tri injenice:
-

opta teorija sistema je apstraktna u odreenoj mjeri,

ima nauni karakter, i
pragmatina je u smislu otkrivanja zakonitosti ponaanja
realnih pojava.

Zakon zavisnosti
-

Simetrina zavisnost
Asimetrina zavisnost
Kruta i elastina zavisnost

Zakon razlike/jednakosti
-

Raspodjela razlika
Opti zakon =f(Qa) i =f(Qb) vai , gdje su Qa i Qb sistemi

Zakon promjene/stalnosti
-

Kvantitativne
Kvalitativne
Strukturalne
Pozicione

Zakon neprekidnih promjena

-

Spore i postepene
Brze i nagle

Relacije koje se ne mijenjaju u toku vremena su statine dok one koje se

mijenjaju ine kategoriju dinaminih relacija.
Ako neka statina ili dinamina relacija pretrpi promjenu tada govorimo o
strukturalnim promjenama koje mogu biti:
-

Slika 5. Promjene u sistemu

k-kvantitativne
promjene
q-kvalitativne
promjene
s-strukturalne
promjene
p-pozicione promjene

OSNOVNE KARAKTERISTIKE SISTEMA

Osnovna sistemska svojstva
-

funkcija (funkcionalna struktura i elementarne

funkcije)
ponaanje (struktura ponaanja i elementarne
transformacije)
graa (struktura grae i elementarni nosioci)

Odreivanje granica sistema vri se na osnovu utvrivanja meusobnog uticaja

elemenata
Primjenom sistemskih postupaka i sistemskog prilaza mogu se rjeavati problemi
promjene veza, promjene strukture, promjene transformacije unutar sistema i
podsistema.
Funkcija sistema se zasniva na principu finaliteta i razvoja kroz odnos sa
okruenjem

SISTEM

PROMJENA
PROMJENA
PROMJENA
PROMJENA
PROMJENA

NIVO APSTRAKTNOSTI

VREMENSKIH KOORDINATA
PROSTORNIH KOORDINATA
VELIINE STANJA
SVOJSTVA
OBLIKA POSTOJANJA

Karakteristike sistema
Prema S. Marjanoviu:
-

Skup funkcionalno meuzavisnih jedinica

Eksterna povezanost sa okolinom i drugim sistemima
Mogunost optimizacije, tj. najefikasnije kombinovanje
parcijalnih ciljeva radi ostvarivanja globalnog cilja
Posmatrani sistem je uvijek dio sistema vieg reda

Osnovne radne karakteristike sistema

-

brzina toka resursa,

intenzitet rada i usluivanja,
kapacitet (potencijalni, efektivni, raspoloivi i operativni),
pouzdanost i vjerovatnoa uspjenosti vrenja funkcija,
fleksibilnost i adaptivnost strukture i procesa sistema

Kljune karakteristike sistema

-

izolovanost
stabilnost
ravnotea
samoudesivost
odreenost
adaptivnost.

Izolovanost je stanje minimalne entropije.

Si

Zona
Nedovoljne
Funkcionalni
izolovanosti
minimum

Nivo konkurentnosti

ELEMENTARNE TRANSFORMACIJE
ELEMENTARNI
NOSIOCI
Egzistencionalni
minimum

ELEMENTARNE
FUNKCIJE

Neefikasno
funkcionisanje

Efikasno
funkcionisanje
Prema koncepciji S. Marjanovia, organizacija prima i daje
-

radnu snagu , Ef =f(Si) Rs

predmete rada, Ef =f(Si) Pr
sredstva za rad, Ef =f(Si) Sr
uslove rada, Ef =f(Si) Ur
metode rada, Ef =f(Si) Mr
potrebe rada, Ef =f(Si) Pr
kapital , Ef =f(Si) Ka
znanje (nauka), Ef =f(Si) Na

Stabilnost sistema

Stabilnost stanja sistema je obrnuto proporcionalna stepenu izolacije.

Sistem sa najveom entropijom nalazi se u stanju najvee vjerovatnoe,

pa time i najvee stabilnosti.

Dezorganizacija sistema je stabilnija i otpornija na promjene, a

organizacija sistema je nestabilnija i osjetljivija.

Ravnotea sistema

Pod ravnotenim sistemom Dising (Diesing) podrazumijeva rezistentan

sistem koji u povoljnim okolnostirna zadrava postojano stanje.

Ravnotea stanja moe u velikoj mjeri da oscilira oko stabilnosti ili tenzije,
ali nikad nije statina

Samoudesivost sistema

Samoudesivost je karakteristika sistema koja znai sposobnost da

iskljuuje spoljne uticaje koji u zoni stabilnosti izazivaju poremeaje
funkcionisanja.

Osjetljivost sistema postaje preduslov za samoudesivost.

Samoudesivost predstavlja mjerilo vitalnosti sistema.

KLASIFIKACIJA SISTEMA
Sisteme moemo razvrstati prema slijedeim osnovnim
karakteristikama
-

Nain nastanka
Oblik postojanja
Aktivnosti
Ponaanje
Stabilnost
Nain organizovanja
Povezanost sa okolinom
Unutranji odnosi
Stepen otvorenosti
Kompleksnost

Zona
progesa

Tradicionalni principi klasifikacije

Za izuavanje osobina sistema i njihove strukture treba poznavati klasifikacije
sistema, razlike i slinosti njihovih karakteristika.
Klasifikacija sistema predstavlja formiranje skupova po slinosti kao zajedniku
osobinu
PREMA AKTIVNOSTI:
Pasivni sistemi koji zavise od nae akcije
Aktivni sistemi koji pripadaju dinamikog kategoriji
Prema stabilnosti
Ravnoteno stanje je jednom postignuto konano stanje. Kad sistem uspostavi
ravnoteno stanje, onda tei da to stanje odri bez obzira na okolnosti koje
vladaju u okolini. Ako se sistem spoljanjim ili unutranjim dejstvom izvede iz
ravnotee stanja i ako se nakon prestanka djelovanja dih tejstava ponovo vraa u
ravnoteno stanje, onda je to stabilan sistem.
Stabilni sistem ima odreeno vrijeme ravnotee i ne mijenja poloaj i stanje
bez djelovanje sile izvana,
Labilni sistem nakon djelovanja sile izvana se vraa u prvobitno stanje ponovo
pomou neke druge sile. Sistemi visoke entropije nee sami da se vrate. Procesi
labilnih sistema obino napreduju i mi ih po potrebi sami zaustavljamo.
Indiferentni sistemi zauzimaju poloaj i u njemu ostaju u zavisnosti od sile koje je
na njih djelovala.
Prema nainu nastanka sisteme klasifikujemo:
Prirodni sistem nastaju pod uticajem prirodnih zakona bez
neposrednoig uticaja ovjeka
Vjetaki sistemi su oni koje je stvorio ovjek svojim posrednim ili neposrednim
ueem. Kod vjetakih sistema su prisutna mnoga svojstva koja karakteriu
prirodne sisteme (cjelovitost, adaptivnost, stabilnost, zatvorenost, otvorenost,

povratna veza) Svojstva cjelovitosti i adaptacije vjetakih sistema ima

odreenu analogiju sa ovim osobinama prirodnih sistema, ali ne i skladnosti kao
kod prirodnih sistema. Nasuprot tome postoje izvjesna svojstva kod prirodnih
sistema koja su za ovjeka neobjanjiva, dok kod sistema koji je ovjek stvorio
svako ponaanje je svrsi shodnoi apsolutno poznato.
Prema stepenu apstrakcije:

apstraktni spadaju u grupu nematerijalistikih sistema. To su

formalni misaoni, idejni ili matematiki. Apstraktnim sistemima se
opisuju realni sistemi. Cilj apstraktnogh opisivanja realnih sistema je
da se eliminiu nejasnoe. Jednim apstraktim sistemom se opisuje
jedna ira klasa realnih sistema i njemu se daje odgovor za
odreenu klasu pitanja. Apstraktni sistemi su prema tome oni
sistemi ija je struktura sastavljena iz formalnih simbola, na kojima
se primjenjuju odreena pravila. (misaone ideje, istraivake
konstrukcije, matematiki sistemi),

realni sistemi su materijalni sistemi ija je struktura sastavljena iz

realnih elemenata izmeu kojih postoje realne veze. Svi prirodni
sistemi su realni sistemi. (realni fiziki sistemi, materijalni sistemi,
prirodni i vjetaki materijalni sistemi).

PREMA AKTIVNOSTI:
Pasivni sistemi koji zavise od nae akcije
Aktivni sistemi koji pripadaju dinamikog kategoriji
Dinamiki sistemi su sistemi iji se izlaz i funkcija mijenjaju u vremenu. Za
praktinu svrhu moemo sisteme posmatrati kao statike, ali zapravo takvi
sistemi ne postoje. Sistemi kod koji je mogua promjena stanja iz jednog u drugo,
pod uticajem spoljanjih i/ili unutranjih dfejstava u prelaznom reimu nazivaju
se dinamikim sistemima. Dinamiki sistem spada u kalsu tzv vremenskih
sistema. Za dinamiki sistem je neophodan pojam vremena. Ovo je vano ako
elimo da prognoziramo budui izlaz, a da pri tome obavezno se e baziramo na
njegovu predistoriju. Isto tako ako elimo da sagledamo stanje sistema u
razliitim momentima vremena, da utvrdimo da li se to stanje mijenja, i ako se
mijenja na koji nain. Kada govorimo o sanju sistema, onda nam se namee
pojam prostora stanja, tako da se dinamiki sistemi obavezno posmatraju u
vremenu i prostoru.
Stanje sistema se odreuje skupom vrijednosti promjenjivih veliina koje
odreuju njegovo ponaanje.
Deterministiki sistem kod kojeg se u svakom trenutku u potpunosti moe
identifikovati stanje sistema, i ako primjena odreene upravljake akcije ili ulaza
dovodi sistem u novo stanje koje se moe predvidjeti, onda se takav sistem zove
deterministiki (determinira odreen, opredjeljenm ogranien)
Deterministiki sistem je onaj sistem ije je ponaanje potppuno poznato. Takvi
sistemi su sastavljeni od elemenata izmeu kojih postoje strogo utvrene veze, a
njihova uzajamna dejstva su nam poznata, tako da kad poznajemo prethodno
stanje sistema i algoritam prerade informacije moemo predvidjeti slijedee
stanje sistema. Upravljanje deterministikim sistemima podrazumjeva postojanje

odreenog cilja i kriterija upravljanja. Pod ovim sistemima mislimo na realnematerijalne sisteme koji egzitiraju u odreenoj sredini. Jednom uspostavljeni
determinizam, vremenom se u manjoj ili veoj mjeri naruava, zavisnosti od
promjena okoline i pod utjecajem poremeajnih dejstava unutar smaog sistema.
Dakle ne postoji 100% deterministiki sistem.
Stanje sistema odreuje se skupom vrijednosti promjenjivih veliina koje
odreuju njegovo ponaanje.
Prema ponaanju
Deterministiki sistem kod kojeg se u svakom trenutku u potpunosti moe
identifikovati stanje sistema, i ako primjena odreene upravljake akcije ili ulaza
dovodi sistem u novo stanje koje se moe predvidjeti, onda se takav sistem zove
deterministiki (determinira odreen, opredjeljenm ogranien)
Deterministiki sistem je onaj sistem ije je ponaanje potppuno poznato. Takvi
sistemi su sastavljeni od elemenata izmeu kojih postoje strogo utvrene veze, a
njihova uzajamna dejstva su nam poznata, tako da kad poznajemo prethodno
stanje sistema i algoritam prerade informacije moemo predvidjeti slijedee
stanje sistema. Upravljanje deterministikim sistemima podrazumjeva postojanje
odreenog cilja i kriterija upravljanja. Pod ovim sistemima mislimo na realnematerijalne sisteme koji egzitiraju u odreenoj sredini. Jednom uspostavljeni
determinizam, vremenom se u manjoj ili veoj mjeri naruava, zavisnosti od
promjena okoline i pod utjecajem poremeajnih dejstava unutar smaog sistema.
Dakle ne postoji 100% deterministiki sistem.
U stohastiku grupu sistema spadaju sloeni sistemi, odnosno sistemi koji se
sastoje iz velikog broja uzajamno povezanih elemenata. esto stohastikim
sistemima zovemo sisteme koje nije mogue konkretno opisati matematikim
jezikom, bilo zbog toga to sistem ima veliki broj elemenata povezanih
meusobno na nama nepoznat nain ili zbog toga to nedovoljno poznajemo
prirodu pojava koje se zbivaju u samom sistemu, te ih stoga ne moemo
kvantitavino opisati.
Za sisteme sa stohastiim ponaanjem misli se na sisteme kod kojih se procesi i
promjene u njima odvijaju iz nedovoljno poznatih uzroka za nas. Za upravljanje
ovim sistemima neophodno je poznavanje vjerovatnoe nastanka odreenog
stajanja sistema u kojem sistem moe da se nae nakon sprovoenja neke akcije
(eksperimenta).
Prema stabilnosti:
Ravnoteno stanje je jednom postignuto konano stanje. Kad sistem uspostavi
ravnoteno stanje, onda tei da to stanje odri bez obzira na okolnosti koje
vladaju u okolini. Ako se sistem spoljanjim ili unutranjim dejstvom izvede iz
ravnotee stanja i ako se nakon prestanka djelovanja dih tejstava ponovo vraa u
ravnoteno stanje, onda je to stabilan sistem. Stabilni sistem ima odreeno
vrijeme ravnotee i ne mijenja poloaj i stanje bez djelovanje sile izvana,
Labilni sistem nakon djelovanja sile izvana se vraa u prvobitno stanje ponovo
pomou neke druge sile. Sistemi visoke entropije nee sami da se vrate. Procesi
labilnih sistema obino napreduju i mi ih po potrebi sami zaustavljamo.

Indiferentni sistemi zauzimaju poloaj i u njemu ostaju u zavisnosti od sile koje je

na njih djelovala.

Prema nainu organizovanja:

-

samoorganizovani
organizovani iz vana
kombinovani

Tei se:

- samoorganizaciji
- samokontroli
samoregulaciji

Prema nainu upravljanja sistemi se dijele na

-

samoregulirajui su samoupravljivi sistemi

regulirajui su upravljivi sistemi

Prema unutranjim odnosima

-

mehaniki sistemi kojima moemo po volji rastavljati i sastavljati a da i

dalje funkcioniu
organski sistemi koji se ne mogu jednostavno rastavljati i sastavljati jer su
za to potrebi dodatni resursi.

Prema stepenu otvorenosti

OTVORENI Sistem je sistem koji moe da vri razmjenu kako materije i energije
tako i informacija sa okolinom 8sa drugim sistemima) pod uslovom da ima ulaz i
izlaz. Karakter ponaanja otvorenih sistema zavisi od uslova spoljanje sredine.
Zbog toga jedan od osnovnih zadataka pri prouavanju otvorenih sistema je
prouavanje njegove interakcije sa okolinom. Da bi formalizovali otvoreni sistem
treba poi od pretpostavke da ulazni objekt (okolina kao objekt) ima dvije
komponente Y = M u U. Skup U je izmjerena, neposredno kontrolisana ili
upravljaka ulazna dejstva, a M je skup ulaznih destava o kojima imamo samo
neke pribline informacije. Sistem S se definie kao odnos S c M x U x X3 gdje je
X odziv (stanje sistema)
ZATVORENI SISTEM ne komunicira sa okruenjem. Svojstvo zatvorenosti prema
okruenju imaju oni sistemi koji ne primaju niti distibuiraju energiju, materiju i
informacije.

Prema kompleksnosti
Jednostavni sistemi su sistemi sa dva elementa strukture (mali broj veza)
Sloeni sistemi imaju vie elemenata i veza. Svaka sloena pojava u prirodi ili
tehnici obiluje velikim brojem karakteristika, koje mogu biti predmet istraivanja.
Sloeni sistem je sistem koji moe da vri kako razmjenu materije, energije i
informacija sa drugin sistemima iz okoline otvoreni sistem) isto tako i
transfromaciju i prijenos energije, materije i informacija izmeu pojedinih dijelova
(podsistema) samog sistema, ime se osvaruje proces promjene stanja sistema
kretanje sistema.

Prema potrebi upravljanja sistemom:

statiki (nema potrebe), i

dinamiki (promjene kao rezultat procesa upravljanja)

KLASIFIKACIJA SISTEMA
Tradicionalni principi klasifikacije
-

Za izuavanje osobina sistema i njihove strukture treba poznavati

klasifikacije sistema, razlike i slinosti njihovih karakteristika.
Klasifikacija sistema predstavlja formiranje skupova po slinosti kao
zajedniku osobinu

Klasifikacija sistema prema broju veza sa okolinom

-

Monovarijabilni sistem - jedna ulazna i jedna izlazna veza

Konjuktivno disjunktivni sistem - vie ulaznih i jedna izlazna veza
Distributivni sistem jedna ulazna i vie izlaznih veza
Multivarijabilni sistem vie ulaznih i vie izlaznih veza

Mikroprocesorski sistem

Sistem proizvodnje

Sistem informisanja (radio, TV)

Sistem upravljanja

Slika 9. Podjela sistema prema broju veza sa okolinom (Miki, . SISTEMI-struktura i upravljanje, 2007,
APEIRON B.Luka, str.45.)

Buldingova klasifikacija
Glavni kriterijum sloenost ponaanja sistema:
-

Nivo
Nivo
Nivo
Nivo

statikih sistema (eljeznica)

dinamikih sistema (satni mehanizam)
samoreguliuih sistema (roboti)
samoodravajuih sistema (iva elija)

Mogui kriteriji klasifikacija

Prema okruenju:

prirodni (geoloki, atmosferski, kosmiki),

tehniki (maine, aparati, i dr.),
organizacioni (moralni, instrumentalni, materijalni)

Prema karakteru relacija meu elementima sistema:

deterministiki (matematki izrazi-predvidiljivo ponaanje sistema),

stohastiki (mozak-nepredvidljivo ponaanje sistema)

Prema interakciji sa okruenjem:

otvoreni,
zatvoreni

Prema stepenu sloenosti:

prosti (mali broj elemenata i veza), i

sloeni (veliki broj elemenata i veza)
Prema stepenu apstrakcije:

apstraktni spadaju u grupu nematerijalistikih sistema. To su

formalni misaoni, idejni ili matematiki. Apstraktnim sistemima se
opisuju realni sistemi. Cilj apstraktnogh opisivanja realnih sistema je
da se eliminiu nejasnoe. Jednim apstraktim sistemom se opisuje
jedna ira klasa realnih sistema i njemu se daje odgovor za
odreenu klasu pitanja. Apstraktni sistemi su prema tome oni

sistemi ija je struktura sastavljena iz formalnih simbola, na kojima

se primjenjuju odreena pravila. (misaone ideje, istraivake
konstrukcije, matematiki sistemi),

realni sistemi su materijalni sistemi ija je struktura sastavljena iz

realnih elemenata izmeu kojih postoje realne veze. Svi prirodni
sistemi su realni sistemi. (realni fiziki sistemi, materijalni sistemi,
prirodni i vjetaki materijalni sistemi).

Prema potrebi upravljanja sistemom:

-

statiki (nema potrebe), i

dinamiki (promjene kao rezultat procesa upravljanja)

APSTRAKTNO ORIJENTISANI SISTEMI

... su istraivake konstrukcije formalne, uoptene, misaone, idejne i
matematike prirode.
Svrha : opisati realne sisteme i bez mnogo trokova eliminisati nejasnoe i
logike greke kroz isto formalne veze u okviru istraivake apstrakcije.
Logika nastanka : opti apstraktni sistem, kao univerzalni model za sve
sisteme, objanjava se upotrebom matematike teorije, koja koristei efektivnu
proceduru identifikacije opisuje sistem.
Funkcionisanje sistema

Struktura apstraktnog sistema formira se uoptavanjem odnosa

zamiljenog sistema odreenog sintetikim postupkom, kada nije
odreena konstanta sistema koja predstavlja skup koeficijenata odnosa
hipotetikog poretka.

Orijentisani apstraktni sistemi predstavljaju skup ureenih parova

odsjeaka funkcije vremena koji nisu kontradiktorni.

5.2 Karakteristike apstraktnog sistema

-

ima logiku ponaanja,

predstavlja skup uzajamno dejstvujuih elemenata,
zahtjeva sloenost funkcija za izvravanje postavljenog cilja,
posjeduje mogunost dekompozicije na podsisteme,
zahtjeva upravljanje pomou informacione mree,

zahtjeva identifikaciju interakcije unutranjih faktora kao i rezistenciju

na sluajnu komponentu,
bazira se na zakonima organizacije,
odreen je koncepcijom i strukturom.

Sve vrste sistema izuzev prirodnih, komponuju se sastavljanjem odreenih

elemenata u logiki poredak.
Koncepcija funkcionisanja sistema predstavlja dinamiku zbira koncepcija
funkcionisanja pripadajuih podsistema (funkcija) tako da rezultat funkcionisanja
prethodne funkcije predstavlja zahtjev za narednu funkciju.
Ciljevi i zadaci sistema
Cilj je odreen eljenim stanjima i izlazima sistema u odreenom trenutku ili
intervalu vremena.
Cilj je blie odreivanje ostvarenja svrhe preko potrebnih stanja i izlaza sistema.
Zadaci se postavljaju na svim nivoima sistema i na osnovu odreenih kriterija
koje ih opravavaju i ograniavaju.
Ciljevi su motivi postojanja sistema kao i motivi stanja u koje sistem eli da
dospije. A kada se ostvare, motivi prestaju i postavljaju se novi ciljevi.
Globalni ciljevi su opstanak, rast i razvoj.
Osnovni cilj sistema je obezbjeenje funkcionisanja sistema u smislu promjene
stanja sistema, odnosno svrsishodan transfer koji podrazumijeva teinu
upravljanja sa svrhom osiguranja novog kvaliteta i kvantiteta.
Podjela ciljeva
Prema vremenu: dugoroni srednjoroni i kratkoroni
Prema nosiocima: zajedniki i pojedinani
Prema hijerarhiji: strateki, taktiki i operativni
Ciljevi mogu biti meusobno nezavisni, to znai da u uslovima konflikta treba
odrediti prioritete i povezati i harmonizirati ciljeve
5.3 Formiranje i koncepcija funkcionisanja sistema

Odrediti zahtjeve od strane vieg sistema ili okruenja

Odrediti unutranje zahtjeve sagledavajui mogunosti ispunjavanja

spoljnih zahtjeva

Izvriti usklaivanje spoljnih i unutranjih zahtjeva

Osobina koncepcija : imaju svoj vek, svoje odstupanje, svoju dinamiku

promjena, elastinost u prostoru i vremenu, reformulaciju itd.

Konepcija predstavlja sistem povezanih ideja

Koncepcija funkcionisanja preduzea predstavljena je njenim statutom,

pravilnicima i ostalim dokumentima.

5.4 Pozicija, ciljevi i zadaci

Funkcionisanje sistema uslovljeno je primatom elementa sistema koji

ima vei broj veza, koji je dugoroniji i koji diktira stopu promena.

Hijerarhijski primat u vezama i relacijama u sistemu uslovljen je:

-meuzavisnou ciljeva,
-logikom i organizacijom funkcionisanja,
-vertikalnim i horizontalnim odnosima i
-zahtevima dinamikog optimuma
5.5 Relacije

prema nivou ispoljavanja:

-

pojedinane
ukupne
globalne
parcijalne
institucionalne

prema stepenu vidljivosti:

latentne
manifestne

prema znaaju:

primarne
sekundarne

prema sadrini:

duhovne
materijalne

prema intenzitetu:

povremene
konstantne

Osigurati funkcionisanje sistema sa to manje konflikata i obezbediti upravljanje

sa svrhom postizanja novog kvaliteta i kvantiteta
Podjela ciljeva:
prema vremenu (dugo, srednje i kratkoroni)
prema nosiocima (zajedniki i pojedinani)
prema hijerarhiji (strateki, taktiki i operativni)
Ciljevi su:
motiv postojanja poslovnog sistema koji se vremenom usklauju,
motiv postizanja eljenog stanja sistema

 inspiratori stvaranja kvaliteta

odreen izlazom u odreenom vremenu i okolnostima
Ispunjen motiv uslovljava stvaranje novog cilja
Cilj ne predstavlja iskljuivu vodilju za koncepciju i upravljanje
Mjerenje efikasnosti ciljeva ekonomska opravdanost sistema
Struktura apstraktnog sistema
Struktura sistema predstavlja :
-

nain spajanja djelova u sistem

organizacija povezivanja elemenata u odreenu cjelinu,
logiki red elemenata (preglednost, fleksibilnost, funkcionalni sklad,
razvoj odbrambenog mehanizma i dr.)
skup i poredak svih veza,
stabilan raspored uloga elemenata unutar kojih postoje odreene
zakonitosti svojstvene datom sistemu kao integralnoj cjelini.

Model osnovne strukture sistema je sastavljen od elemenata i

struktura hijerarhijskih relacija.

Model grupie odreene aktivnosti, a ine ga:

1.
2.
3.
4.
5.

podsistemi,
subsistemi,
stanja sistema,
mikrosistemi,
elementi promjena stanja itd.

Anatomija veza (struktura sistema) oblik povezivanja elemenata u

cjelinu ime se odreuje svrha i cilj sistema.
Sistemi sa istim elementima i vezama mogu biti povezani u razliite
strukture:
- linijski
- prstenasti
- mreasti
- potpuni
- toak
- hijerarhijski
- centralizovani
- povratna veza sa
povratnom spregom
Sistem nije numeriki zbir elemenata i podsistema ve njihov funkcionalni zbir:
f(a,b,c)>f(a)+f(b)+f(c)

 P sistem
S uva
D rezerve,
T a eksploatie okruenje;
sistem stagnira;
P radni
S potencijal
D sistema
T opada;
sistem troi iz rezerve dio svog stvaranja;
uizgradnji;
P sistem

D T
Sistem je parazit za okruenje;
ne postoji sistem koji ne troi materiju, energiju ili ne upotrebljava
P 0; S D T
S 0; P D T
D 0; T P S
T 0; D P S
gdje je
suma svih primanja- P
suma svih stvaranja- S
sumom svih davanja- D
sumom svih troenja- T

Razvijenost podsistema u strukturi sistema ima svoj optimum koji sistem nastoji
da odrava.
Podsistem koji se ne razvija paralelno sa cjelinom, svojim brzim razvojem izaziva
dezorganizaciju sistema (naruavanje povezanosti posistema i sistema) tj. rast
entropije.

 Ukoliko se dio sistema razvija do te mjere da ugroava sistem esto taj dio
prekida vezu sa tom cjelinom i ukljuuje se u neku novu cjelinu.
Veze u sistemu mogu biti: serijske, paralelne, neposredne, povratne,
posredne i dr.
Razvoj tehnologije,nauke i tehnike esto rezultira razvojem cjeline na
raun djela.
Sistemi se mogu zaustavljati,obnavljati i nastavljati funkcionisati bez
opasnosti ugroavanja i naruavanja kontinuiteta.
OSNOVNI PRINCIPI STRUKTURE SISTEMA:

Svojstvo autoregulacije integralni sistem ( posmatrana struktura

moe biti umetnuta u svojstvu podstrukture)

Svojstvo transformacije - omoguava strukturama da se razlikuju od

statikih formi

Svojstvo totaliteta strukture asocijacija elemenata je nezavisna od

cjeline

TRI BITNA PRINCIPA KOJA VAE ZA SVAKU STRUKTURU :

-

Princip ouvanja autonomnosti

(trajnou neutralnog elementa osigurava identitet )
Princip nekontradiktornosti
( mogunost povratka na poetno stanje )
Princip slobode kretanja
( mogunost kretanja elemenata strukture )

Razliite veliine sistema i razliitih podsistema zahtjevaju i razliite metode

regulacije njihove veze i funkcionisanja.
Funkcionisanje apstraktnih sistema
Intezitet meusobnog uticaja elemenata sistema:
promjenljiv je u vremenu i prostoru,
zavisi od funkcionisanja uticajnih sistema i kompatibilnosti njihovih
ciljeva (kolaboracija interakcija).
Ometanja i onemoguavanja funkcionisanja jednog ili vie podsistema
manifestuju se meusobnim iskljuenjem interakcija (konfliktima).
Konflikti direktno proporcionalni nedovoljnim kapacitetima zajedniih izvora
upravljake energije.
Broj faktora koji utiu na funkcionisanje sistema neogranien.
Na funkcionisanje sistema istovremeno utiu faktori iz svih naunih disciplina
(po Teoriji sistema),
Promjene u odreenom sistemu prouavati kibernetskim pristupom (polazi od
funkcionisanja samog sistema).

Cilj kibernetskog pristupa je prouavanje razvoja, reprodukcije i interakcije sa

okruenjem.
Koncept funkcionisanja sistema sistem ideja koje moraju zadovoljiti
odreene uslove i standarde.
Funkcionisanje sistema treba da osiguran njegov opstanak i razvoj.
Entropija mjera dezorganizacije (manja potencijalna razlika entropija se
poveava).
Za funkcionisanje sistema vai: Drugi zakon termodinamike (uz odgovarajuu
analogiju) tj. entropija sistema se moe smanjivati samo ako se u sistem
ulae energija potrebna za to smanjivanje.
2.1.5 Sloenost funkcionisanja i kompleksnost ponaanja sistema
Sloenost sistema je odreena:
-

brojem ponaanja,
brojem povezivanja pojedinih elemenata,
nizom procesa koji se odigravaju.

Postoje relacije izmeu:

-

broja elemenata (n),

broj veza (v) i
broja struktura (S).

Broj struktura:
S = 2v = 2n(n-1)
Broj veza:
v = n (n - 1)
Primjer:
n = 2, v = 2, S = 2

Ponaanje sistema, sa aspekta sloenosti:

jednoslono deterministiko ponaanje (prosti),

sloeno deterministiko ponaanje (sloeni),
deterministika struktura i stohatiko ponaanje (veoma sloeni),
stohatika struktura i stohatiko ponaanje (kompleksna).

Funkcionisanje sistema:
-

dinaminost funkcionisanja,
nain ispoljavanja (funkcionalne manifestacuje),
trajanje,
izvjesnost,
stabilnost funkcionisanja itd.

Dinaminost:
-

nulti,
mala konstanta,
mala promjenljivost,
velika konstanta
velika promjenljivost.

Nain ispoljavanja:
-

pasivni,
Aktivni

Trajanje:
-

konano funkcionisanje,
beskonano funkcionisa.

Izvjesnost:
-

sistemi sa deterministikim funkcionisanjem

stohastikim funkcionisanjem i
neizvjesnim funkcionisanjem.

Razvrstavanje prema stepenu i nivou razvijenosti upravljanja:

-

samoreguliui,
adaptivni,
samoobuavajui,
samorazvojni.

Primjeri industrijskih sistema:

-

tehnoloki,
proizvodni,
poslovni.

Dinamika, principi i kvalitet funkcionisanja Sistema

Funkcionisanje sistema predstavlja funkcionalni zbir svih njegovih elemenata
ija se sutina sastoji u dinamikim promjenama koje se deavaju kako u
elementima tako i u meusobnim odnosima bez promjena nema
funkcionisanja .

U priodnim sistemima cirkulie odreeni vid prirodne energije , dok u

drutvenim sistemima cirkuliu materija, energija, informacije i ideje .
Izravnavanje potencijalnih razlika znai starenje i zamor sistema, a pretjerano
visoke razlike izazivaju hipertrofiju sistema .
Osnovni principi funkcionisanja su :
-

postojanje
dostupnost
definisanje elemenata i njihovi funkcija
raspored funkcija po izvriocima
vremenski raspored funkcija
sankcije za odstupanje i devijaciju
hijerarhije odluivanja
informacije i definisane relacije

U svakom sistemu postoji koncepcija funkcionisanja , te ako dolazi do

nedoputenog odstupanja moraju se predvidjeti sankcije kao instrument
regulacije .
Kvalitet funkcionisanja ( poslovnih ) sistema ocjenjuje se stepenom efektivnosti i
efikasnosti sistema , a zavisi od strukture sistema, vrijednosti parametara, tipa
dejstava, spoljnih uticaja, projektovanih zadataka, i dr.
Mogui skup vrijednosti pokazatelja efektivnosti i efikasnosti predstavlja
funkcionalu funkcionisanja sistema.
Ocjena vjerovatnoe se dobija pomou funkcionale koja se zove pokazatelj
vjerovatnoe sistema, a koja zavisi od strukture i parametara sistema, te
karakteristika odstupanja u ponaanju elemenata sistema.
Kvalitet prosjenog pokazatelja sistema izraava se kao razlika prosjene
vrijednosti karakteristika svih elemenata i pokazatelja efektivnosti odstupanja
elemenata.
Sva zbivanja nastala pod dejstvom nekih sila , koje sistem upija ili im se odupire
predstavljaju dinamiku Sistema
Ponaanje i stabilnost sistema

Ponaanje sistema,tj. usklaivanje ponaanja sa funkcijom

prilagoavanja sistema okolini, odreuje metod na koji sistem
preslikava ulazne u izlazne veliine.

Odreenost ponaanja sistema je stohastike prirode, tako da se

odreenost smanjuje poveanjem broja veza sa okolinom, a
smanjuje redukcijom veza.

Promjena strukture je u stvari promjena organizacije sistema

kojom se on bori protiv raznih smetnji, putem njihove eliminacije,
izolacije, kompenzacije itd.

Sloenost sistema je definisana brojem razliitih stanja u kojima

se sistem moe nai.

Ako je n broj elemenata u sistemu, onda postoji broj n(n-1) veza

tih elemenata odnosno stanja sistema, dakle sistem sa 10
elemenata posjeduje 10 (10-1)=90 veza, odnosno stanja sistema.

Struktura sistema ukazuje na nain koncentrisanja veza izmeu

pojedinih jedinica sistema, pa ako je mali broj informacija o tome,
zakljuak je da on ima djelimino nepoznatu strukturu i ulazi u
grupu stohastikih sistema.

Dovoljan broj informacija o elementima i njihovim vezama

podrazumijeva poznatu strukturu sistema, to olakava nain
predvianja budueg stanja, odnosno ponaanja sistema.

Optimalnost - svojstvo koje obezbjeuje najbolje mogue stanje

sistema u odnosu na okruenje i stepen pouzdanosti da e sistem
ostvariti zahtjevane funkcije na nain utvren osnovnim ciljem.

Ukupno ponaanje sistema sastoji se od

ponaanja njegovog okruenja ( To ),

ponaanja njegovih ulaza (Tx),

ponaanja njegovih izlaza (Ty),

pretvaranja ulaza u izlaze (Tx,y)

naina promjene njegovih internih obiljeja, odnosno stanja

Deterministiko ponaanje imaju oni sistemi kojima je trajanje

beskonano, dok se za sisteme za koje je karakteristino nesigurnost,
iji je ishod neizvjestan imaju stohastiko ponaanje
2.1.8 Regulisanje funkcionisanja sistema

U sistem neprekidno ulaze jedni elementi, a drugi izlaze, pri emu

mijenjaju broj , raspored, intezitet meusobnog djelovanja,
odnose, veze a time i strukturu , to dovodi do stalnom prelaenja
sistema iz postojeeg u sljedee (eljeno) stanje.

Kontrolisani ulaz se transformie u izlaz kao nov kvalitet.

Nekontrolisani ulaz unosi eroziju iz okruenja u sistem, koja

dovodi do entropije sistema.

Neophodno je neprekidno podeavanje funkcionisanja sistema

koje nazivamo regulacijom

Funkcionisanje sistema regulie se putem regulatora, a

omoguava kolo povratnog dejstva koji ima zadatak da minimizira
korekciju predznaka odstupanja i time osigurava kontrolu
izvrenja postavljenog cilja.

Svaki skup ideja, funkcija, elemenata, energije, informacija itd,

ureen po odreenoj koncepciji, zaokruen u relativno nezavisnu
funkcionalnu cjelinu, predstavlja sistem koji ima tri cilja :

Kontinuitet funkcionisanja,

Efikasnost funkcionisanja,

Kontinuitet poveanja efikasnosti

Regulacija kao sistem je najsavrenija u biolokom sistemu, tako

da je regulisanje funkcionisanja ovjeijeg organizna toliko
savreno da slui kao pokazna koncepcija drugim sistemima.

Regulisanje funkcionisanja sistema je veoma sloeno, a kljuna

mu je uloga razgraniavanje nadlenosti, te organizacijska i
operativna regulacija, odnosno autoregulacija sa adaptacijom.

Autoregulacija regulie funkcije koje osiguravaju operativnu

regulaciju i organizacijski red, ime su podjeljena ovlatenja i
nadlenosti u okviru odreenih odgovornosti i zadataka
regulisanja.

Uslovi regulisanja vjetakih sistema su:

da je rezultat funkcionisanja mjerljiv i u granicama

odstupanja,

da su pokretake sile poznate i mjerljive,

da je poznato i mjerljivo dejstvo i tendencija faktora

(smetnji) ,

da postoji mogunost nezavisnog podeavanja faktora, i

da se moe ostvariti autoregulacioni sistem.

2.1.9 Modeli regulacije i programi reagovanja

Funkcionisanje sistema pokazuje razliitu tromost pri korigovanju

devijacija, tako da je npr. inverzija sistema vea pri korigovanju
produktivnosti nego pri korigovanju kvaliteta.

Osjetljivost sistema regulacije zavisi od brzine reagovanja, tj.

duine vremena reakcije (mrtvo vrijeme) koje traje od trenutka
promjene optereenja do trenutka reagovanja rezultata na
intervenciju.

Uloga detektora je da prima i registruje podatke o promjenama na

posmatranoj pojavi, transformie u izvjetaj i dostavlja regulatoru
u odreenom vremenskom intervalu.

Zadatak regulatora je da svojim uticajem usklauje pogonske sile

i otpore i smetnje sa devijacijama rezultata funkcionisanja
sistema.

U upravljanju kao procesu pretvaranja informacija u intervencije

odvija se misaono povezivanje koje se sastoji od:

faze pripremanja,

faze donoenja, i

faze izvravanja odluka.

Dio informacija se pretpostavlja, ime se omoguava

programiranje ishoda misaonog procesa, tj. zakljuka koji se
sljedeim postupkom pretvara u upravljaku odluku.

Model se postavlja kao koncepcija koja oponaa funkcionisanje

sistema, tako da uz pomo operacionog istraivanja utvrujemo
optimalne intervencije i mogue devijacije u rezultatima
funkcionisanja.

Kompozicija misaonog procesa koristi se za revolucionisanje

funkcije upravljanja organizacionog sistema, kako bi se obradom
informacija dobila poruka o intervenciji.

Tako programiran model funkcionisanja sistema pokazuje

kvantitativne odnose u koncepciji funkcionisanja.

Kad se pojavi informacija o poremeajima regulator, programiran

matematikim putem, reaguje prema programu reagovanja.

Matematiki modeli se formiraju koristei savremene matametike

metode kao to su linearno i nelinearno programiranje, dinamiko
programiranje, teorija igara, mreno planiranje, redovi ekanja
itd. na osnovu kojih se mogu ostvariti optimalne programirane
intervencije.

Prema Optneru:

veze prvog reda koje predstavljaju simbiozu komponenata,

veze drugog reda koje predstavljaju zajedniki efekat i

veze treeg reda koje su opozicione.

Ako smanjivanje entropije podsistema povratno utie na smanjivanje

entropije sistema, onda se jaaju veze prvog reda kao uslov za jaanje
stabilnosti sistema tj. odravanje dinamike ravnotee.

Porastom sloenosti funkcionisanja sistema srazmjerno se pojavljuje i

potreba za njegovom transformacijom.

2.1.10 Povratna sprega (dejstvo)

Sistemi kod kojih relacije izmeu elemenata mogu biti takve da jedan
elemenat posredno, preko drugih elemenata, utie sam na sebe, posjeduje
povratno dejstvo.

Sistemi sa povratnim dejstvom imaju tano reprodukovane ulaze,

smanjene efekte nelinearnosti i poremeaja, ispoljenu tendenciju ka
oscilacijama i nestabilnosti, mogunost ponovnog uspostavljanja
ravnotenog stanja itd.

Na zatvorenoj putanji kola povratnog dejstva, izlaz postaje dio

upravljakog kola, ime jedna odluka kontrolie ulaz u jedno stanje.

Da bi se promjena izazvana na jednom elementu kola povratne sprege

prenijela na drugi elemenat potrebno je vrijeme oznaeno pojmom
kanjenje.

Veliina promjene i stepen kanjenja na elementima zavisi od

veliine prvobitne promjene ,

kvaliteta meusobnih relacija elemenata i

funkcionisanja kola

Ulazom se zapravo utie na izlaz u jednoj zatvorenoj putanji koja povezuje

odluku, akciju, stanje i informaciju.

Povezivanje devijacija sa funkcionisanjem sistema preko informacije,

regulacije i intervencije predstavlja povratnu spregu kao zatvoren sistem
koji ima svoje elemente, zadatke, energiju, otpore, smetnje.

Kod prirodnih sistema dijelovi ne mogu ivjeti van organizma, dok je kod
vjetakih to mogue, pa i normalno; rasformiranjem jednog poslovnog
sistema elementi mogu da se prikljue drugom.

Povratna sprega je relativno izolovan sistem iji su elementi:

devijacija,

informacija,

regulator i

intervencija.

Regulator je ekvivalent upravljanja jer informacije pretvara u odluke.

Intervencije su postupci korigovanja devijacije, a prema uzrocima

devijacije intervenie se u cilju otklanjanja smetnji i savladavanja otpora.

Intervencije se aktiviraju informacijama, direktno ili preko pojaivaa, i

dostavljaju pogonskim silama funkcionisanja kako bi dolo do povezivanja
upravljakog mjesta sa izvorima smetnji i otpora.

Posebno vane osobine sistema sa povratnim dejstvom su: poveanje

tanosti, precizne specifikacije ulaza, smanjenje efekta nelinearnosti,
poveanja obima fluktuacije povoljnog ulaza itd.

Sistem sa povratnim dejstvom mijenja ulaz prema potrebi izlaza, tako da

kontrolie efikasnost razmjene materije, energije i informacija sa
okruenjem.

Kod upravljakih sistema kanjenje informacije nastaje zbog njihovog

prikupljanja, analize i distribucije.

2.2 Entropija

Entropija predstavlja dezorganizaciju ili razbijanje sistema, kao prirodni

tok evolucije.

Norbert Viner :"Kao to je entropija mjera dezorganizacije, tako je i

informacija mjera organizacije".

Dok entropija raste, svemir i svi sistemi u njemu prirodno tee ka raspadu
u gubitku svog entiteta, odnosno da iz stanja organizacije i diferencijacije
preu u stanje jednoznanosti i haosa.

Haos je stanje najvee vjerovatnoe u organizacionom sistemu.

Sa aspekta upravljaa, sistem se moe posmatrati kao fazno kanjenje

izmeu ulaza i izlaza, kao to se i dejstvo jednog sistema na drugi deava
u vremenu.

Vrijeme potrebno da se promjena izazvana na jednom elementu prenese

na drugi, naziva se kanjenjem, a ako se posljedica na posmatranom
elementu istovremeno uoava sa uzrokom , kanjenje je ravno nuli.

Entropija organizacionih sistema je prirodna tenja ka stanju najvee

vjerovatnoe, tj. organizacionom haosu ili totalnom raspadu iz kojeg su i
postali sistemi.

Pri nastojanju da se smanji entropija i povea stabilnost sistema treba

imati u vidu sledee:

- da se svaki sistem nalazi u stanju izvjesne nestabilnosti i dezorganizovanosti

koja tei da se povea i da je otud, neophodno funkcionisanje regulisati,
- da funkcionisanje sistema ima stabilnu dinamiku razvoja,
- da najstabilnije funkcionie sistem kod koga je postignut najvei stepen
razvoja, a to je automatsko funkcionisaje.

Pojava smanjenja entropije organizacionog sistema nije spontani efekat

njegovog ponaanja, nego je to rezultat neprekidnog unoenja
organizacionog reda u ponaanje njegovih podsistema, te se poveava
stabilnost njegovog funkcionisanja.

Efikasnost funkcionisanja organizacionog sistema se u principu poveava

uvoenjem novih tehnikih i prirodnih podsistema.

Informacija je negativna entropija ili entropija je negativna informacija

koja sistem dovodi u stabilnije stanje, tj. stanje vee vjerovatnoe.

Entropija se definie kao mjera neizvjesnosti deavanja sluajnih dogaaja

(xi); i=1,2, ...n razliitih vjerovatnoa (pi); i=1,2,...m,.

Matematiki izraena koliina informacije

1=log 2 naziva se bit (binarna cifra) i oznaava elementarnu jedinicu koliine

informacija koja odgovara dualnom logaritmu broja 2, to u ovom sluaju za dva
stanja znai koliinu informacije potrebnu da se otkloni neizvjesnost koja iznosi 1
bit.
H(x)= pi (xi) Ii
n
H(x)= - pi (xi)log2 p(xi)
i=1

formula za entropiju., tj. formula za koliinu

informacija koja moe imati vrijednost u intervalu od 0 do log2 n:
0H(x) log 2 n

Proizilazi da se koliina informacija moe izraunati tako to se od

entropije prije primanja informacije oduzme entropija poslije primanja
informacije.

Upravljaki sistem kao podsistem organizacionog sistema, takoe

funkcionie kao organizacioni sistem, i po svojoj strukturi moe biti :
- individualni,
- kolektivni.

Upravljaki sistem takoe ima svoju entropiju koja je izraena prirodnom tenjom
ka raspadu sistema. U stanju minimalne entropije, efikasnost i labilnost
upravljakog sistema je maksimalna, to se ispoljava kroz prilagoenost
organizacionog sistema na upravljanje pomou ciljeva.
2.2.1 Teorija devijacija

Potrebno je utvrditi zakonitost po kojoj se devijacije ponavljaju.

Sistematizacijom dobijenih rezultata formuliu se principi na kojima se

temelji teorija devijacija.

Trokovi nikad nisu dovoljno niski i gubitak nikad dovoljno mali ako u
praksi svaka akcija odstupa od koncepcije, a time i svaki rezultat od
oekivanog.

utim, ako se preduzmu mjere za korigovanje ovih devijacija kao

posljedice prirodne sile koja je neizostavna, sistem se reintegrie i
nastavlja svoje ustaljeno funkcionisanje.

Smanjivanje devijacije, tj. smanjivanje posljedica uticaja prirodnih sila,

znai smanjivanje vjerovatnoe stanja sistema, ime se stvara denivelacija
potencijala.

Vjerovatnoa stanja sistema izmeu ekstremnih sluajeva devijacije se

obiljeava veliinom entropije. Posljedice poveanja devijacije, a time i
entropije su dezorganizacija, dezintegracija i raspadanje sistema, tako da
je njeno poznavanje gotovo nemogue, ali i njeno korigovanje iziskuje
stalni posao.

Iz gore navedenih injenica dolazimo do zakljuka da ne postoji savrena

organizacija sistema, ve samo moe biti rijei o granici doputenosti i
nedoputenosti devijacija.

Zbog uticaja devijacija koji nije isti u razliitim sistemima, kao ni u

razliitom vremenu i prostoru, potrebno je obratiti panju na kriterijume
doputenosti devijacija koji se moraju elastino primjenjivati.

Ako se devijacija ne koriguje ona se regenerie sve dok ne smanji

efikasnost i ugrozi kontinuitet funkcionisanja, pa i opstanak sistema,
ukoliko se ne ponude alternative.

U vezi sa nijansama doputenosti devijacije moemo posmatrati kao:

mikrodevijacije,

minorne,

doputene,

nedoputene i

razorne devijacije.

Devijacije mogu biti: pozitivne, negativne, uestale, istovremene, lo kvalitet i

visoki trokovi proizvodnje, kompenzacija devijacije, meusobna povezanost,
dinamika, promjenljivost itd
Usljed prisutnosti nedoputenih devijacija koje predstavljaju uzrok promaene
koncepcije sistema, hitna dejstva regulatora koja se primjenjuju rjee daju
progresivan pomak, to ukazuje na to da je potrebno izvriti reviziju stare ili se
odluiti na izbor nove koncepcije funkcionisanja sistema.
2.3 Organizaciona kompozicija apstraktnih sistema
A.A. Bogdanov uspostavio TEORIJU ORGANIZACIJE oznaavajui je jednim od
osnovnih pojmova teorije sistema.
Materija postoji u vremenu i prostoru
i uvijek ima neki oblik organizacije,
a istovremeno organizaciju ne
moemo zamisliti bez njenog materijalnog
nosioca u okviru odreenog sistema.

TEORIJA SISTEMA zasniva se na formalnim vezama izmeu elemenata i

njihovih promjena, pri emu se svi rezultati objanjavaju samo uzajamnim
djelovanjem, tj. karakterom njihove organizacije.

 Objekat izuavanja nije fizika stvarnost nego MODEL SISTEMA

matematiki modeli.
Razlika izmeu klasinih metoda pribline analize i apstraktnih modela je
to kod aproksimacije koristimo istu matematiku strukturu, a odbacuju
se manje vani dijelovi modela.
Kod apstraktnih sistema razmatramo cijeli sistem ali na manje
detaljizovanom nivou.
APSTRAKTNOST daje teoriji organizacije sistema jezik za
interdisciplinarnu razmjenu naunih rezultata, ne unosei pri tome
sopstvena ogranienja i otklanjajui mogunost obmane.
ORGANIZACIJA - omoguava poveanje kompleksnosti sistema.
2.3.1 Proces organizovanja sistema
Proces organizovanja predstavlja funkcije menadmenta i odluivanja u
kojima se definiu svi prenosi djelovanja pogodni za ostvarivanje
organizacione strukture skladne cjeline iji organizacioni potencijal znai
programiranje tokova procesa funkcionisanja.

Organizacija sistema zavisi od meusobnog djelovanja vie faktora, to implicira

da postoji vie modela organizovanja od kojih su najpoznatiji:
- Funkcionalna organizacija
- Diviziona organizacija
- Projektna organizacija
- Matrina organizacija
- Inovativna organizacija

2.3.2 Organizaciona forma sistema

Funkcionisanje sistema i podsistema ostavruje se preko podsistema
upravljanja.
Cilj osnovni kriterijum klasifikacije organizovanih sistema:
- moralni sistemi (radi ostvarivanja moralnog cilja)
- instrumentalni organizacioni sistemi (instrumenti razvoja bilo koje drutvene
aktivnosti)
- materijalni organizacioni sistemi (ekonomski sistemi, igre na sreu, poreski
sistem)
Strukturni sistem odreuju pripadajui elementi podsistemi i njihova
meusobna funkcionalnost.
Funkcionalna obiljeja sistema:
- smjer kretanja
- razmjena kretanja
- intenzitet

2.3.3 Principi i pravila organizovanja

(modeli organizovanja)
Principe organizovanja sistema moemo posmatrati kao:

Principe cilja,

Principe kompozicije (konstitucije),

Pricipi funkcionisanja.

1.PRINCIP CILJA - elementarna i eliminatorna pretpostavka za stvaranje i

nastanak novog organizacionog modela sistema, iju strukturu i funkcionisanje
treba prilagoavati zakonima reda (princip maksimuma, princip minimuma,
princip optimuma, itd.).
Princip maksimuma- slui za postizanje postavljenog cilja, njegovo ostvarivanje
je pokazatelj efikasnosti ostvarenja cilja.
Kada cilja nestane podsistem se gasi, a kad se cilj podsistema poistovjeti sa
globalnim podsistemom on gubi identitet.
Centralizovano upravljanje - podsistem upravljanja funkcionie kao sistem
globalnog organizacionog modela
Decentralizovano upravljanje- zasniva se na pretpostavci diferencijacije
upravljakih podsistema i razgranienja upravljakih kompetencija

2.PRINCIP KOMPOZICIJE - predstavlja strukturu i funkcionalne efekte

organizacionog aspekta. Kljunu ulogu za efikasniju organizaciju sistema imaju:
Princip potpunosti- ukljuivanje podsistema iji bi izostanak naruavao
funkcionalna svojstva i time uinio sistem inferiornim u odnosu na postavljeni cilj.
Princip sveobuhvatnosti - precizno se regulie organizacioni status svakog
elementa ili podsistema, strukturalno ili funkcionalno (elementi sa nejasnim
statusom se iskljuuju).
Princip optimalnog razvoja - uslov stabilnosti organizacionog stanja sistema,
ako nije dosljedno primjenjen i trajno potovan, efekti sistema imaju varijabilan
karakter (rast pojedinih veliina se vezuje za opadanje drugih, produktivnostzarada, investicije- razvoj). Princip se bazira kompromisu zajednikog razvojnog
optimuma za sve nivoe podsistema.
3. PRINCIP FUNKCIONALNE KONSTITUCIJE - organizaciona povezanost sa
aspekta funkcionalnosti, njena primjena je neophodna od poetka do kraja
organizacionog procesa.
Princip optimalnog efekta - zasniva se na injenici da isti elementi strukture u
raznim kombinacijama daju razliite efekte sistema.

2.3.4 Podizanje nivoa organizovanosti

Efikasnost upravljakog podsistema, a time i vieg sistema u
regulisanju funkcionisanja, zavisi od strukture upravljakog sistema,
mogunosti predvianja i zatvaranja kola povratne sprege.
Mrea informacija u upravljakom podsistemu predstavlja tokove kojima
cirkuliu relevantne promjene, a ukoliko je informisanost potpunija, utoliko
je i entropija upravljakog podsistema manja.

 Mrea upravljakih impulsa - upravljaki su impulsi takoe i impulsi

ponaanja organizovanosti sistema i njegovih brojnih podsistema.
Upravljake odluke predstavljaju poruku sistema o njegovim ciljevima,
dok upravljaki impulsi oznaavaju poruke o eljenom ponaanju.
Sa organizacionog aspekta, sistemi se ponaaju po odreenim
principima, koji nisu prirodne ve drutvene kategorije i predstavljaju
izraz preteno ljudskih stremljenja, a ne prirodnih zakona.

2.3.5 Tokovi organizacionog kvaliteta

Tokovi organizacionog kvaliteta - transformacija elemenata ulaza u
elemente izlaza znai liniju procesa mijenjanja stanja sistema odnosno
vremenski izraene tokove preoblikovanja u sistemu.
Tokovi kvaliteta organizacionog potencijala su spoljanja
manifestacija funkcionisanja, tako da su im broj i mogunost transfera
praktino neogranieni.
Organizacione tokove koji su relevantni za kvalitet moemo posmatrati
kao:
Tokove rada,
Tokove troenja sredstava i
Tokovi angaovanja sredstava.

2.3.6 Organizacija kao sistemska zakonitost

- Zakonima organizovanja se ostvaruju postavljeni ciljevi
- Gaenje cilja vodi samounitenju sistema.
Organizacioni put:
1. Predvianje ponaanja sistema
Cilj ispravljanje devijacija
Zadaci - aktivnosti
Vrijeme mjerna veliina predvianja
2. Potencijalni broj upravljakih informacija
3. Upravljanje

Stanje sistema:
Kvalitativno stanje sistema
Kvantitativno stanje sistema

 Predvianje i potovanje organizacionih zakona uslovljavaju odreenost

sistema koja se kree u rasponu od deterministike do stohastike
odreenosti
Tehniki sistemi - sigurna pretpostavka predvianja ponaanja.
Drutveno-ekonomski sistemi - esto neodredivi
Porast entropije jednih podsistema, smanjivanje entropije drugih =
izgubljena organizaciona ravnotea
Porastom upravljakih poruka opada nivo entropije sistema
poveava se stepen organizovanosti upravljake mree.

2.3.7 Modeliranje organizacionog stanja upravljaka dinamika

organizacionih modela
Oblici modela stanja sistema:
- pozitivnopravni propisi,
- matematski modeli,
- simulacioni modeli
- simboliki modeli,
- metode scenarija i
- drugi teorijski modeli
1.Pozitivnopravni propisi - norme pozitivnog prava
2.Simulacioni modeli - matematiki obrasci za simuliranje
3.Simboliki modeli - modeli stvarnih ili eljenih stanja sistema

Organizaciona procedura upravljanja:

- Samoregulaciona
a) zatvoren sistem
b) totalno izolavan
c) samopokretljiv
d) inteligentno ponaanje
- Upravljaka

Kibernetsko kolo - sprega izmeu sadanjeg stanja i eljenog

ponaanja sistema

Faze samoregulacionog kola povratne sprege:

- nivo,
- samoregulacioni impuls
- ponaanje sistema.

Faze upravljakog kola povratne sprege:

- stvarni rezultati
- eljeni rezultati
- upravljaki impuls kao korektivni
- budue ponaanje kao participativni orjentiri

Bitnija obiljeja samoregulacionih sistema i podsistema:

- formiranje informacija u njihovoj dinamici i nastajanje analogno

samoregulacionim sistemima
- upravljakom odlukom se ne djeluje na ukupno ponaanje ve na
pojedine podsisteme
- preradom informacija se ne dobija potpuna slika ponaanja sistema, ime
je oteano anticipiranje dinamike ponaanja
- upravljaki impulsi iskljuivo zavise od stepena informisanosti nosilaca
upravljake vlasti

2.3.8 Upravljanje tokovima i prenosom organizovanja

Informacije o stvarnom organizacionom pristupu
Pretpostavka odravanja organizacionog reda
U zavisnosti od odnosa izmeu centara kreiranja upravljakih odluka i
adrese preko koje se upravljake akcije prenose, razlikujemo :
-

decentralizovano upravljanje

delegiranje upravljake vlasti i

centralizovano upravljanje

izuavanje logike organizovanja

funkcionisanja organizacionog sistema

uslov za funkcionisanje dinamikih organizacionih sistema

uslov za funkcionisanje podsistema upravljanja

moralni organizacioni sistemi

materijalni organizacioni sistem

2.3.9. Interakcija podsistema organizacionog integriteta

 Imamo: interakcije u komponovanju, propulzivne interakcije, interakcije

funkcionisanja i interakcije dekomponovanja
interakcije komponovanja su rezultati spajanja podsistema skoji su ili
tehniki ili prirodni
propulzivne interakcije su rezultat aktivnog dejstva funkcionalnosti
podsistema
integracija podsistema funkcija, u organizacionom pogled djeluje sa
subjektivnom motivacijom funkcionisanja
pod dejstvom izlaznih propulzija poveava se produktivnost, odnosno
organizacioni kvalitet sistema se smanjuje entropija i obrnuto

2.3.10 Hijerarhijska struktura organizovanja

Hijerarhijska struktura
apriori se smatra da postoji u prirodi upravljanja svake funkcionalne cjeline
Gledite opte teorije sistema
preduzee obuhvata mnotvo podsistema sa hijerarhijski ureenim
ciljevima
pravila hijerarhije jedinice vieg odnosno nieg nivoa
neadekvatnost hijerarhijske strukture u praksi sa stanovita efikasnosti
upravljanja
promjene u meusobnim odnosima
nemogunost sprovoenja u praksi
hijerarhijske jedinice zamjena koordinacijom delegiranja izvrenja
izvjesnih upravljakih aktivnosti i pokretanja organizacionih tokova.

3. Upravljanje sistemima
Predmet izuavanja problema upravljanja je praenje odstupanja stvarnih
deavanja od predvienih, u mjeri koja se ne moe opravdati samo
sluajnim dogaajem.
Zajedniki zadatak rjeavanja problema upravljanja je pronalaenje
upravljakog koncepta na osnovu koga se pojavila kibernetika Norbert
Viner
Osnovna ideja kibernetike je u tome da se realan svijet sastoji od materije
i energije

3.1 Opte postavke teorije upravljanja

Brojna istraivanja o problemu upravljanja u sistemima razliite prirode, javljaju
se kao pokuaj da se afirmie nauna teorija upravljanja to je imalo poseban
znaaj u stvaranju upravljakog kapaciteta.
Miljenja su podjeljenja kada je rije o nivou optosti i apstrakcije teorije
upravljanja
Visoka apstrakcija opte teorije upravljanja nudi nedovoljno konkretnih
informacija, tako da raznovrsne modele sistema odvaja od realnosti.

Savremeni autori se orjentiu na sistemski pristup upravljanja, koji

podrazumijeva odnos prema relaciji dio-cjelina, gdje vai pravilo da svaki sloeni
sistem treba bar misaono podijeliti, a zatim identifikovati i upravljati afirmativno
dinamikom cijeline.
Moderna teorija upravljanja poiva na pretpostavci da skup potencijalnih
upravljakih akcija treba da zadovolji uslov interne i eksterne stabilnosti koji
mora da se prioritetno utvrdi i bez mogunosti revizije i tranzitivnosti.
Upravljake opcije bi se trebale rangirati i porediti s ciljem da se izabere najbolja
tj.optimalno rjeenje.
Ostvarivanje minimalne razlike izmeu optimalnog i realizovanog programa u
posmatranom vremenskom periodu tj.
U= min ( Po Pr) predstavlja optimalno upravljanje sistema.
Ako se informacije ostvarene u procesu upravljanja ne koriste za ostvarivanje
upravljakog dejstva,tada je rije o otvorenom sistemu upravljanja,a ako se
takve informacije koriste za ostvarivanje upravljakog dejstva,tada je rije o
zatvorenim sistemima upravljanja.

3.1.1 Upravljanje sistemima koncept upravljanja

Sistem upravljanja ine upravljaki i
upravljani dijelovi sistema, ali da bi dolo do
promjene mora da postojati i izvrni organ koji
posjeduje upravljako dejstvo, to se moe
predstaviti sledeom slikom:

Izmeu upravljanog i upravljakog

organa, kao i izmeu upravljakog i
izvrnig organa instaliran je tok informacija,
tako da se koncept integralnog modela
upravljanja moe predstaviti sledeom
slikom:

Upravljanje je izbor akcije kao nosioca promjene, jer gdje nema akcije nema ni
poromjene, a gdje nema izbora nema ni adekvatnog upravljanja
Upravljanje predstavlja izbor dejstva na osnovu raspoloivih informacija u cilju
realizacije postavljenog programa, dok kibernetsko (optimalno) upravljanje
predstavlja minimiziranje odstupanja programskog djelovanja izmeu
optimalnog i realizovanog programa, jer ekstremizira funkciju cilja.
Radi potpunijeg shvatanja upravljanja sistemom uvodi se funkcija procjene koja
se moe nazvati pokazateljem kvaliteta upravljanja.
Objekt upravljanja se posmatra u jednoj amorfnoj sredini u kojoj je potrebno
profilisati upravljaku artikulaciju sa svim faktorima koji djeluju na sistem to se
moe prikazati na sledei nain:

Jedna od moguih varijanti rada i funkcionisanja sistema upravljanja moe se

saeto prikazati na sljedei nain:
Defininicija cilja (kriterija)+ Prikupljanje informacija + Analiza informacija +
Modeliranje + Razvoj alternative + Izbor alternative + Donoenje odluke
(odluivanje) + Akcije + Mjerenje rezultata (kontrola) + Korekcija

Postoje tri osnovne vrste sistema upravljanja:

1. Otvoreni
2. Zatvoreni
3. Kombinovani

Otvoreni sistem upravljanja

Sistemi u kojima se u postupku upravljanja ne koriste informacije o vrijednostima
izlaznih veliina ostvarenih u toku procesa upravljanja, nazivaju se otvoreni
sistemi upravljanja.
Otvoreni sistem upravljanja podrazumijeva takve objekte kod kojih postoje radni
procesi koji tee da odre jedan konstantni reim ili program odvijanja radnih
operacija, to se moe ilustrovati na sledei nain:

Zatvoreni sistem upravljanja

Sistemi u kojima se za formiranje upravljakih dejstava koriste informacije o
vrijednostima upravljakih (izlaznih) veliina nazivaju se zatvorenim ili
regulacionim sistemima upravljanja.

Kombinovani sistem upravljanja

Pozitivna i negativna povratna sprega

3.1.2.Komponovanje stanja sistema upravljanja

Stanje sistema predstavlja n-dimenzionalnu promjenjivu koja opisuje ponaanje
sistema u vremenu.
Upravljaki gledano stanje sistema predstavlja transformacija ulaza u izlaze
Ulaz predstavlja pobudu (razmjenu) spoljne sredine
Izlazi su stvarna reakcija sistema koja zavisi od ulaza i stanja sistema
Isti fenomen se moe opisati razliitim sistemima

Elementi komponovanja sistema mogu se svrstati u dvije osnovne grupe

promjenljivih:

elementi stanja sistema - promjenljivi atributi elemenata koji

opisuju stanje u odreenom trenutku

elementi promjene stanja - promjenljive koje mijenjaju

vrijednost elemenata stanja.

Time je svakom elementu stanja sistema pridruen bar jedan elemenat njegove
promjene koji se nalazi u nekom ulaznom ili izlaznom toku, tako da se u
elementima stanja sistema sistema akumulira razlika ulaznih i izlaznih promjena.
Opisivanje stanja sistema kao skupa vrijednosti veliina koje odreuju njegovo
ponaanje:

grafiki (gdje stanje sistema predstavljamo takama u

prostoru i tako razlikujemo jednodimenzionalni,dvo i
trodimenzionalni prostor stanja sitema), i
tabelarni.

Stanje sistema karakterie skup odreenih vrijednosti nezavisno promjenljivih

veliina kojima odgovara taka ije su koordinate veliine tog skupa,a time i
koordinate stanja sistema.

3.1.3.Analiza stanja sistema upravljanja

Stanje sistema je funkcija koja daje potpunu informaciju o ponaanju u datom
trenutku i okolnostima.
Veliina stanja, kojih moe biti beskonano mnogo, mogu biti mjeljive (profit),
nemjerive (imid), diskretne, tekue itd.
Analiza stanja sistema obuhvata postupke za identifikaciju elemenata, relacija i
reakcija, redoslijed i opis izvoenja procesa, domena i domet vaenja,
ograniavajue uslove, postavljanje i predoavanje modela itd.
Analiza sistema:
1. Izbor objekta istraivanja
2. Odreivanje aspekta posmatranja objekta istraivanja
3. Definisanje objekta ispitivanja
4. Globalno ispitivanje objekta istraivanja
5. Razlaganje objekta istraivanja
6. Generisanje strukture objekta istraivanja
7. Definisanje kriterija istraivanja struktura
8. Istraivanje struktura
9. Istraivanje elemenata sistema

10. Generisanje sistemskog modela

11. Eksperimentisanje sa sistemskim modelom
12. Verifikovanje rezultata ispitivanja
13. Odluke o ishodu procesa analiza
14. Promjena sistemskog modela
Analiza stanja apstraktnih sistema se vri radi sagledavanja mogunosti,
poboljanja postojeih, ili za iznalaenje novih sistema.
Analiza se sastoni iz sledeih koraka:

Definisanje pojave kao sistema

Posmatranje dijela sistema kao crne kutije

Definisanje ulaza i izlaza kao veze sa okolinom

Klasifikovanje i utvrivanje zavisnosti i repertoar ulaznog i izlaznog

vektora

Grafiki prikaz sastoji se u tome to se stanje nekog sistema predstavlja takama

i njihovim kordinatama u monodimenzionalnom ili polidimenzionalnom prostoru.

 Jednodimenzionalni prostor stanja sistema, koji je odreen jednom

veliinom, se predstavlja takom na brojnoj osi iji poloaj u
odreenoj razmjeri odgovara vrijednost veliine stanja Xj.
Dvodimenzionalni prostor stanja sistema, koji je odreen dvjema
veliinama stanja (x1 I x2 ), moe se opisati u ravni, dok ako je
stanje sistema odreeno sa tri veliine ( X,Y, Z), opisuje se u
trodimenzionalnom prostoru.
Stanje sistema odreeno sa n-veliina (x1,x2 , ...xj , ...xn ) opisuje
se i n- dimenzionalnom prostoru, ali nema adekvatnu grafiku
interpretaciju.
U realnom sistemu se kordinate mijenjaju u konanim granicama koje
predstavljaju oblast moguih stanja, odnosno prostora koji moe biti prekidan i
neprekidan, u zavisnosti da li doputa cjelobrojnost ili razlomljenost.
3.1.4.Pouzdanost sistema upravljanja
Nema potpuno pouzdanih i apsolutno determinisanih sistema upravljanja,
Granica pouzdanosti, koja je veoma fleksibilna, neposredno je uslovljena
stepenom sloenosti sistema.
to je sistem kompleksniji to je nepouzdaniji upravljakih sposobnosti.
Ako imamo neki elementarni sistem upravljanja iji ulaz moe da ima samo dvije
vrijednosti; 0 i 1, i recimo da izlaz moe da uzme pet vrijednosti, tada
pouzdanost sistema upravljanja moemo posmatrati na sljedei nain:
Da bi poveali pouzdanost sistema, odnosno njegovu upravljanost, napravimo
vie podsistema koje povezujemo na razne naine i integriemo u sistem
upravljanja,to se moe prikazati sljedeom slikom.

Dodavanje odreenog broja novih elemenata dovodi do proirivanja, tj. do

integrisanja paralelno spojenih sistema, ija se pouzdanost upravljanja enormno
poveava, to se jasno vidi sa sljedee slike:

Pouzdanost sistema upravljanja je poveana tako to smo dodali jo istih

elemenata. Pouzdanost paralelno spojenih sistema gdje je n broj paralelnih veza
je:

P 1 q n
3.1.5.Sistem informacije
Znaaj informacija kroz istoriju,
Upotreba informacija danas:
~ procjenjivane varijanti mogueg razvoja budunosti,
~ predvianje funkcionisanja sistema...
Gledanje na budunost treba ograniiti samo na one nizove dogaaja koji su
znaajni za ciljeve sistema, koji omoguuju jasnu sliku kako o preduzimanju
promjena tako i o zadacima predvianja.
Upravljanje funkcionisanjem sistema i promjenama, prvenstveno zavisi od
broja i kvaliteta informacija, tako da ih treba neprestano proizvoditi, aurirati i
osvjeavati.
Razvrstavanje informacija prema pojedinim kriterijima, odnosno izgradnja
koncepcije sistema informacija kao baze informacionog sistema.

3.1.6.Informacije u funkciji programiranja promjene

Informacije kao ulaz svakog sistema daju podsticaj izvjesnoj energiji da izvri
promjene na materiji koje e omoguiti ostvarivanje postavljenog cilja.
Svaka pojava - saznanje, devijacija, odluka, ideja, resurs, rezultat odstupanja
itd. prikazuje se kao informacija.
Osnovni zadatak informacije je da obezbjedi kontinuitet efikasnog
funkcionisanja sistema, odnosno omogui upravljanjem iznenaenjima i tako
smanje dezorganizaciju.
Prema nastanku moemo razlikovati
direktne informacije o konkretnim pojavama i
izvedene informacije o apstraktnim ppojavama.
Za uspjeno zapaanje i razumijevanje, informaciju je potrebno konvertovati
u fiziki model na koju reaguju ljudska ula.
Za dobre odluke potrebno je poznavati ne samo pojavu nego i zakonitost po
kojoj se ponaa i povezuje u viem sistemu kao i ogranienja u kojima ti
zakoni i ti zakljuci vae.

Mjerenje nedostatka informacija

Problem mjerenja informacija je nastao kod tehnikih sistema
Pitanje kako ocijeniti koliinu saoptenja koju nose posmatrani impulsi, jer
poruka moe, ali i ne mora sadravati informaciju.
Entropija - koliina informacija koje nedostaju (informacioni vakum) ili po
njemakom fiziaru Balemanu mjera nedostataka informacija o fizikoj
stvarnosti sistema, tj. mjera nedostataka informacija izraene u prirodnim
jedinicama, moe da se napie u slijedeem teorijskom obliku:

H x p ( x j ) ln p ( x j )
Rjeenje - prenoenje podataka o stanju sistema omoguava upotrebom
malog broja razliitih simbola tj. primjeni binarne azbuke.
Tako se pomou dvolanog niza duine m moe prenijeti o dogaaju iz N
moguih dogaaja gdje je:

N 2m

odnosno

m log 2 N

3.2. Modeliranje
3.2.1. Koncepcijske osnove modeliranja
Modeliranje znai formiranje modela realnih pojava i procesa ( fizikih,
biolokih, hemijskih i dr. ) i ispitivanje istih na modelima.
Modeliranje postupak u kome jedan sistem (original) prikazujemo
(modeliramo) drugim sistemom (modelom).
Izomorfnost i homomorfnost izmeu originala i modela.
Matematiki model predstavlja skup odnosa (jednaina, funkcija, nejednaina,
logikih uslova, operatora i dr.) koji definiu karakteristike stanja sistema zavisno
od poetnih uslova, parametara sistema i ulazno-izlaznog dejstva.
3.2.2.Modeli i metodologija modeliranja
Modeliranje je najire koriteni postupak ispitivanja pojava i procesa irokog
spektra .
Fiziko modeliranje se bavi procesima prirodnog oblika gdje se prave modeli
u obiku maketa npr. ( makete malih aviona koji bi izgledali kao veliki , ili
automobila ) . Fiziko modeliranje ima ogranienu primjenu koji se u veini
sluajeva zamjenjuje matematikim modeliranjem .
Matematiko modeliranje se bavi imaginacijom stvarnosti, a opisuje se
jezikom matematikih odnosa i simbola. Dobijeni model naziva se
imaginacijom realnosti (sqrt(-1)).

Metode obrade modelirane informacije: analiza, sinteza, analogija, indukcija,

dedukcija i dr.
Metodologija modeliranja sistema sastoji se od niza meusobno povezanih
faza kao to su :
-

Identifikovanje problema i odreivanje cilja

Iznalaenje ureenosti
Odreivanje faktora i okruenja
Izgradnja i verifikacija matematikog modela
Odreivanje pravca akcija i promjena,itd.

3.2.3.Modeliranje znanja kao upravljaki resurs

Dimenzije, prostor i stanje modela su manji od originalnih.
Apstraktni (misaoni) model odvojen je od materijalne stvarnosti.
Model predstavlja uproten skup znanja o realnom sistemu i zavisi od ljudske
percepcije stvarnosti i razmiljanja.
U prouavanju organizacionih sistema koriste se:
Blok dijagrami - grafika predstava za opisivanje karakteristinih
funkcionalnih relacija elemenata sistema.
Matematiki model apstraktna deskripcija visokog stepena jasnoe
prevedena na matematiki jezik.
Elementi sistema mogu biti iskazani brojano, a relacije jednainama
(jednaine odluivanja, jednaine stope promjene stanja).
3.2.4.Formalizacija sistema modeliranja
Pri formalizaciji sistema neki fiziki problem se prevodi i predstavlja kao
matematiki
Opte polazite je u konceptu stanja koji zahtjeva da su preslikavanja
f1:XZTZ i f2:XZTY

invarijantna

Opta pretpostavka kvantitativnog modeliranja veliine stanja ulaza i izlaza su

mjerljive.
Algoritamska obrada skupa mjernih vrijednosti atributa sistema zahtjeva
prisustvo svojstva grupoidnosti i asocijativnosti, to dozvoljava da se
preslikavanja f1 i f2 iz opteg koncepta stanja mogu trensformisati u jednaine
stanja :
Z(t)=f1 [to, Z(to), X(to, t)]
Y(t)=f2 [to, Z(to), X(to, t)]

3.2.5.Odluivanje u sistemu organizovanja

Sistem odluivanja je misaoni proces kojim se obrauju informacije i pripremaju
izvrne odluke, a time i intelektualni rad povezuje sa materijalizacijom.

Odluivanje je nerazdvojivo povezano sa onim to mu prethodi (misaoni

proces) i onim to slijedi (akcija) kao selektivna kontrolna operacija i opcija.

SISTEM (S)
POGONSKA SILA (Y) input vektor, tj.ulazno dejstvo
OPTEREENJE (Z) smetnje i otpori
INDIKACIJA REZULTATA (X) output vektor

U strukturi procesa
upravljanja vano
pitanje je pitanje
prioriteta u
procesu
funkcionisanja
sistema, a to se
regulie nainom i
karakterom
odluivanja
(demokratsko i
autokratsko).
Odluivanje moe
da se redukuje
ustaljivanjem
zaduenja i standardiziranjem pojedinih procedura, ali dio odluka se uvijek
formira na osnovu rezultata misaonog procesa i poloajnog autoriteta.

Proces donoenja odluka, kao podsistem menadment koncepcije, isto ima

svoju logiku funkcionisanja koja se preferira kriterijima odluivanja za izbor
varijante akcije.
On se formira usklaivanjem spoljnih i unutranjih zahtjeva sa politikom
dluivanja. Profilisanje upravljakih odluka se zapravo sastoji u donoenju
odluke na odgovarajuem menadment nivou, a pri tom treba imati u vidu da
ovlatenja idu od vrha prema bazi upravljake piramide dok odgovornosti teku
suprotno.

3.2.6.Matematiki opis modeliranja sistema

Matematiki model poslovnog sistema treba biti tako napravljen da se mogu
istraivati brojni problemi uslovljeni uticajem raznih promjena, kao to su
lansiranje novog proizvoda, kadrovske promjene, nova organizacija i dr.
Faktori koji u preduzeu djeluju na promjenu ponaanja su uzrono-posledino
povezani u samom konceptu modela koji se gradi za posmatrani sistem (npr:
lansiranje novog proizvoda)
Prilikom formiranja modela koristi se sistem prikazivanja meusobnih veza
elemenata i promjena, razvijen u obliku jednaine elemenata stanja sistema i
jednaina elemenata promjene stanja sistema.

3.2.6. Jednaine elemenata stanja i jednaine promjena

Sistem organizacionog sklada povezanih elemenata, kao matematiko
oblikovanje promjena stanja i rezultata funkcije elemenata, mogue je iskoristiti
za ispitivanje uticaja razliitih struktura i kriterijuma odluivanja na neoekivane
rezultate.
Primjer postupka stimulacije za tri mogua vremenska momenta obiljeena sa J,
K, L, tj. dva vremenska intervala J, K i K,L detaljno je pokazo i objasnio M. Rajkov
na sledei nain:

U obiljeavanju vremenskih stanja u stimulacionom modelu, M. Rajkov je od

pretpostavke da je elemente sistema mogue posmatrati kao elemente stanja
sistema koji u vremenskim momentima J, K, L imaju neku vrijednost i elemente
promjene stanja sistema koji kod dinamikih sistema imaju svoje vrijednosti
samo ako sistem funkcionie, tj. u navedenim vremenskim intervalima.
Za izraunavanje vrijednosti elemenata stanja sistema u momentu K raspoloivi
su podatci o vrijednostima stanja u momentu J i vrijednostima elemenata u
stanju u intervalu J, K.Dobijena vrijednost se koristi za izraunavanje vrijednosti
elemenata promjena stanja u intervalu K, J nastavljajui i ponavljajui takav
redoslijed zbog postojanja zavisnosti izmeu elemenata stanja i njihovih
promjena.
Pretpostavka je da se izraunate nove vrijednosti elemenata stanja sistema ne
mjenjaju u intervalima J, K i K, L, ve u momentima, ime diskontinuitet, vjetaki
formiran, znaajno ne utie na ponaanje sistema.
Poetne vrijednosti elemenata stanja sistema za t=0 moraju biti poznate, dok
vrijednosti elemenata promjena stanja za t0 nisu relevantne, tako da
izraunavanje poinje odreivanjem vrijednosti elemenata promjena stanja
izmeu t=0 i t=0+DT.
Jednaina kojom se iskazuju relacije i vrijednosti elemenata stanja sistema u sebi
sadri uticaj predhodne vrijednosti stanja sistema i elemenata promjene stanja u
odreenom vremenskom intervalu, a moe se prikazati:
SS.K = SS.J. + (DT)(UPSS.JK IPSS.JK),
gdje je:

SS. stanje sistema

UPS ulazna promjena stanja sistema po koliini i vremenu
IPSS izlazna promjena stanja sistema po koliini i vremenu
DT vremenski interval izmeu vremenskih momenata L i K
Jednaine elemenata promjene stanja sistema pokazuju kako se promjene
u tokovima sistema kontroliu i zavise od stanja sistema i upravljakih
konstanti:
PSS.KL = f (SS.K. ; parameti sistema), odnosno
PSS.KL = DT (OSS.K S.K)
gdje su:
PSS.KL promjene stanja sistema u intervalu K.L
O.SS.K ostvareno stanje sistema u K
SS.K- eljeno stanje sistema u momentu K
Jednaina elemenata promjene stanja sistema je iskaz o tome kako se
informacije sistema prevode u odluke i akcije prikazujui kako sistem sam sebe
kontrolie.
Raslanjivanje jednaine elemenata promjene stanje sitema moe dovesti do
formiranja grupe jednaina, ali se ne smije time gubiti veza izmeu jednaine
stanja sistema i jednaine promjene stanja sistema.
Izraunavanje materijalnog izlaza, ako se zna ulaz, vri se simulacionim
modelom korak po korak, na sledei nain:
gdje su:
L pomoni element stanja
R pomoni element promjene stanja
DEL kanjenje
J.K.L. vremenski momenti
JK i KL intervali vremena
DT - vremenski interval
Q ulaz u sistem

Jednaina elementa stanja prikazuje nivo elemenata stanja u

odreenom momentu, jednaina elemenata promjene stanja prikazuje
promjenu koja se odigrava na nivou elementa stanja u jednom
vremenskom intervalu, a pomone jednaine pomau da se formuliu i
razviju jednaine pomonih elemenata promjene.
3.2.7. Funkcija proizvodnje
Proizvodne funkcije na dijagramu tokova resursa predstavljaju polazne
informacije u planiranju i organizovanju funkcionisanja sistema i odnose se na
prosjenu stopu poruivanja. Ova stopa stvara kanjenje u isporuci i stvarne
zalihe gotovih proizvoda posmatra kao determinante eljene stope proizvodnje.
Stvarna ulazna stopa proizvodnje uslovljena je kapacitetom, zalihama materijala i
radnom snagom, a navedenu zavisnost mogue je prikazati sledeom
jednainom elemenata stanja:
USPR. KL=(FUSPR.K) (FZM.K) (K.K.) (FR. K) kom./mjeseca
ZSPR.K .K (FKI. K) (PSN.K +KZ.K )
KZ.K =(ZZ .K-SZ.J) / VKZ
VKZ =2 mjeseca
gdje su:
-

USPR-ulazna stopa proizvodnje

FUSPR-faktor ulazne stope proizvodnje
ZSPR-eljena stopa proizvodnja
FKI-faktor kanjenja isporuka
KZ-korekcije zbog zalihe
VKZ-vrijeme u kom se korekcije vre
FZM-faktor zaliha materijala
K-kapacitenikat

FR-faktor rad
Navedena zavisnost ,gdje izlazna stopa proizvodnje nije funkcija samo ulaza ,ve
opte produktivnosti i drugih promjena,moe se prestaviti sljedeom jednainom
elemenata promjene stanja sistema:
ISPR.K=(OISPR .JK) (FPR.K)
OISPR.KL=DELAY ( USPR.JK,VPR)
FPR.K=TABHL (TFPR,KPRR.K)
KPRR.K= (OISPR.JK) (PROD) / (RP.K-KDRP
-

gdje je:
ISPR-izlazna stopa pvoizvodnje
OISPR-oekivana izlazna stopa proizvodnje
VPR-vrijeme zadravanja proizvoda u proizdnji
FPR-faktor produktivnosti rada
TFPR-tabela faktora produktivnosti radnika
KPRR-kolinik proizvodnje i produktivnosti rada
PROD-produktivnost proizvodnog radnika

RP- radnici u proizvodnji

KDPR-konstantni dio radnika u proizvodnji
USPR-ulazna stopa promjena
DELAY-red promjena

Kadrovski resurs poslovnog sistema jednim dijelom je angaovan neposredno u

proizvodnji, a drugi u prodaji i administraciji, a tim da se u toku poslovnog
procesa uspostavlja stabilan odnos izmeu navedenih kategorija.
Broj proizvodnih radnika je funkcija produktivnosti i obima proizvodnje, a
zavisnost ovih veliina mogue je formulisati sledeom jednainom elemenata
stanja:
RP. K = RP. J + (DT) (SZRP. JK SORP. JK)
SZRP. KL = DELAY (PSRP. JK, VPRP) ; VPRP = 2 mjeseca

gdje su:
-

RP-radnici u proizvodnji
SZRP-stopa zapoljavanja radnika u proizvodnji
ORP-stopa naputanja i otputanja radnika iz proizvodnje
VPRP-vrijeme prijema im osposobljavanja radnika u proizvodnji
PSRP-prijemna stopa radnika za proizvodnju

U konkretnom primjeru poslovnog sistema, iji se model prikazuje, postoji visoka

linearna korelacija izmeu proizvodnog kapaciteta i broja reijskih radnika, tako
da se jednainom regresione linije ove zavisnosti odreujeeljeni broj reijskih
radnika na sledei nain:

ZR. K = (K.K + NK. K) (ZORK) +KDR

gdje su;
-

ZR eljena reija
K- kapacitet
NK-narueni kapacitet
ZORK-eljena veza (odnos) reija i kapacitet
KDR- konstantni dio reije

Ukupan broj radnika u preduzeu prestavlja zbir proizvodnih i reijskih radnika

3.2.8 Modelska podrka odluivanju

Ciljno modeliranje u funkciji analognog ponaanja i procesnog odluivanja moe
se pokazati slikom:

Sutina odluivanja - izabor odluke za koju

e efikasnost koja se postie upravljanjem
biti unutar tolerancije poslovnog oekivanja.

Kod svakog odluivanja je bitno:

- eliminisati neizvodljive odluke

- eliminisati odluke za koje nemamo
resurse (sredstva)
- eliminisati odluke koje izazivaju velike
promjene
jasno definisan cilj
dovoljno poznavanje resursa koji su nam na

raspolaganju
privrenost lanova organizacije cilju.

Model se smatra uspjelim ako se ponaa identino originalu i doputa da

otkrijemo dopunske karakteristike originala na osnovu strukture i ponaanja
modela.
Cilj modeliranja je najee da ustanovimo ili poboljamo strukturu i ponaanje
sistema do nivoa optimalnog upravljanja sinhronizovane organizacije
Model je dobar ako se ponaa u skladu sa ciljem, tj. onako kako se ponaa
original i ako prua mogunost razvoja novih osobina na objektu
Modeliranje se provodi putem sljedeih koraka:
o
o
o
o
o
o

prikupljanje saznanja o pojavi ili objektu

definisanje elemenata i njihovih veza (struktura)
izgradnja modela - razvijanje alternativnih modela
izbor (optimalnog) modela
ispitivanje odabranog modela
prenoenje rezultata sa modela na original
postoptimalna analiza

3.2.9 Modeli linearnih sistema

Ponaanje realnog linearnog sistema u vremenu moe se opisati
linearnom diferencijalnom jednainom sa konstantnim koeficijentom, a
matematiki model takvog sistema u optem sluaju glasi:

y (t) - rjeenje jednaine

x (t) - probna funkcija

t - nezavisna promjenljiva od koje zavise y(t) i x(t)
a i b konstante

Linearna diferencijalna jednaina je sastavljena od zbira linearnih izraza,

ali ako su neki od njih stepeni tada je ona nelinearna.

Takoe uzrono-posljedina kombinacija ulaza i izlaza linearnih sistema sa

promjenljivim ili konstantnim koeficijentima moe se opisati integralom:

x(t)- ulaz
y(t) - odgovarajui izlaz
to - poetno stanje
- funkcija dvije promjenljive (t,T) koja opisuje osobine sistema.

Za prouavanje sistema sa stanovita osobina ponaanja odreenih

funkcionalnom zavisnou ulazno-izlazne dinamike, koriste se itave familije
probnih funkcija:
-

odskone funkcije - funkcija vremena,

impulsne funkcije
stepenaste funkcije

3.2.10 Dijagram tokova (poslovni tokovi)

U poslovnom sistemu osnovni tokovi se odnose na materijal, energiju, ideje i

informacije koje se spreu u kolo i koriste u funkcionisanju sistema.
Na tokovima informacija izmeu elemenata stanja sistema i elemenata
promjene stanja sistema kao ventila protoka, javljaju se pomoni elementi koji se
prikazuju kao ulazi i izlazi vezani za naznaene izvore informacija.
Osnovne osobine dijagrama tokova su da prikazuje sva stanja sistema,
tokove izmeu stanja, funkciju upravljanja kao pomoni element u provodjenju
stanja i informacione puteve koji povezuju upravljaku funkciju sa stanjima
sistema.
Adaptirajui se prema spoljnoj sredini, sistem na svaki poremeaj iz
okruenja reaguje svojojm kontrakcijom, pokuavajui da odrava stabilno stanje
kroz organizacioni rast i ekspanziju.

3.2.11

Optimalno upravljanje sistemom

Princip optimizacije treba staviti u odnos prema problemu neutralizacije

posljedica i karakterisati nainom i ansom kojim on tu svoju funkciju ostvaruje.
Proraunavajui ekonominost, produktivnost, rentabilnost, efikasnost, moe da
se radi i sa apstraktnim preferencijalnim strukturama te da zbog toga moramo
koristiti iracionalnu pomo u procesu odluivanja.
Model optimizacije (I/O model) se uglavnom moe smatrati teorijskim
ekvivalentom za konvencionalno shvatanje sistema i njegovog tradicionalnog
ranga, koji se moraju shvatiti krajnje formalno kao identiteti stabilizacije razlike
sistema okoline u promjenjivom okruenju
Upravljanjem pokuavamo ostvariti unaprijed zadano ponaanje, sa vie
alternativnih puteva, na stratekom, taktikom ili operativnom nivou.

Naini upravljanja su:

-

programsko (unaprijed odreen algoritam)

sa slijeenjem (slijedi se dinamiki postavljen program),
anticipativno (posmatranje buduih promjena i relacija),
maksimalistiko (maksimiranje funkcije kriterija)
kompleksno (na bazi vie definicija, ciljeva, parametara)
kompromisno (kompromis ciljeva)

Optimalno upravljanje je takvo upravljanje gdje se pri zadatim

spoljanjim uslovima postie optimalna svrsishodnost
(maksimalna vrijednost kriterijuma efikasnosti) preduzetih akcija,
u skladu sa postavljenim ogranienjima u sistemu.

Optimalno upravljanje u kontekstu regulacije:

-

Samoreguliue (stabilizacija pomou vlastitih akcija

sistema)
Samooptimizujue (varijacije vie promjenjivih bez
promjene strukture)
Samoorganizujue (sistem bira ciljeve i mijenja strukturu)

Kriterijum efikasnosti treba da podrava osnovni cilj akcije, da bude osjetljiv na

promjenu parametara koji se kontroliu i da se moe matematiki opisati
neutralizovani senzibilitet.
Mjerenje efikasnosti se moe vriti raznim postupcima, a tri su osnovna
indikatora efikasnosti:

pitanje determisanosti

pokazatelji koritenja resursa

mjerenje smetnji

Prikaz vrijednosti kriterija efikasnosti upravljanja, odnosno funkcije upravljake

korisnosti, dat je na slici:

U nizu sluajeva u praksi upravljanja obino se mogu pojaviti dva ili vie
parcijalnih kriterijuma efikasnosti upravljanja.

Kriterijumi mogu biti novani rashodi i deficitrani materija, novani rashodi i

modernizacija orua za rad.
Optimalno upravljanje je najbolje ekstremno upravljanje jer ispunjava princip
maksimuma kao potreban, ali ne i dovoljan uslov, to se moe pokazati
jednainom stanja

3.2.12

A i B - realne matrice
- U - upravljanje

Automatsko upravljanje i transformacija sistema

Automatsko upravljanje je upravljanje koje se ostvaruje bez neposrednog uea

ovjeka.
Prave se sistemi sa elementima koji mogu sami da se kontroliu, upravljake
odluke i izvrne odluke se samostalno donose i provjeravaju, to se ematski
moe prikazati:
UE upravljaki element
IE izvrni element
ME mjerni element

Kod automatske regulacije moemo imati otvoren i zatvoren sistem

automatskog upravljanja.
Ako je sistem otvoren, onda postoji neki algoritam, program upravljanja, ureaj
za pamenje (koji je zapamtio program) i postoji izvrni ureaj (koji e vriti
kontrolu ulaza).
Transformaciju koja se odigrava u lancu uzrono-posledinih veza od prolosti
prema budunosti, prema M. Rajkovu, moemo prikazati slijedeim
matematikim modelima:

3.2.13

Simulacioni modeli

Ako se od modela trai da opie nelinearne sisteme vieg reda, oni to nisu u
stanju ili su toliko kompleksni da je dobijanje analitikog rjeenja gotovo
nemogue.
Za iznalaenje rjeenja u takvim situacijama koristi se simulacioni model kao
sistem jednaina koje predstavljaju instrukcije za opisivanje ponaanja sistema.
Svi elementi sistema se dijele u dvije grupe, u prvoj grupi su elementi stanja
sistema koji u datim vremenskim momentima (J,K,L) imaju svoju vrijednost, a u
drugoj se nalaze elementi promjene stanja sistema kao vrijednosni izraz
promjena.
U primjeni postoji vie metoda formiranja simulacionog sistema kao to su Monte
Karlo, metod korak po korak (Foresterova metoda).
Jednaina stanja sistema se generalno prikazuje:

Opta jednaina stanja treba da ukae na injenicu da se raunanje vrijednosti

elemenata stanja u trenutku T svodi na problem odreivanja prosjenih brzina
dotoka, odnosno isticanja u nekom vremenskom intervalu.
Dobijanje rjeenja simulacionim postupkom korak po korak naziva se
simulacijom, a instrukcija kako dobiti rjeenje za sljedei korak naziva se
simulacionim modelom.

3.3 Kibernetika kao upravljaka disciplina

1948 godine na univerzitetu Masausets nastalo je poznato dijelo Kibernetika
prof. Norberta Wienera kada je i nastala Kibernetika kao nauna disciplina
Pojam kibernetika nastao je od grke rijei kibernautes to znai voa
mornara odnosno kormilar

Definicija po N. Wieneru: Kibernetika je nauka o optim zakonima procesa

upravljanja, komunikacije i obrazovanja sistema (tehnikih i prirodnih) i njihovom
meusobnom odnosu u pogledu naina primanja, predaje, uvanja, obrade i
koritenja informacija.
Imajui u vidu injenicu da se za razliite sisteme razlikuju i naini upravljanja,
sljedbenici N. Wienera na osnovu teorije upravljanja razvijaju vie novih teorija:

Teorija komunikacije

Teorija odluivanja

Teorija upravljanja

Kako je osnovna ideja teorije informacija vezana za pojam komunikacionog

modela, mjerenje koliine informacija, utvrivanje kapaciteta komunikacija, te
revolucionisanje upravljanja, proizilazi da je njena direktna primjena uslovljena
visoko sofisticiranom tehnologijom.
Informaciona tehnologija zajedno sa teorijom informacija ini informacioni
sistem.
Tri obiljeja kibernetikih sistema (Wiener)

Sloenost
Stohastinost
Autoregulacija

Na osnovu ovih obiljeja mogue je razgraniiti osnovne metodoloke aspekte

kibernetskog uenja:

Metoda Crne kutije

Teorija informacija
Povratna sprega (autoregulacija)

Povratna sprega predstavlja niz uzrono-posljedinih povezivanja elemenata

stanja i elemenata promjene stanja sistema putem povratnog dejstva, tako da
izlazna veliina dodatnim naredbama korektivno utie na ulazne veliine.
Da bi sistem imao odgovor na svako mogue stanje u okruenju i tako se
osigurao od nekontrolisanog ulaza, neprekidno skuplja informacije o sebi iz
sopstvenog izlaza, kako bi povratnu spregu zatvarao:

Automatski (automatska povratna sprega termostat)

Manuelno (manuelna povratna sprega stanje zaliha)

Upravljaka tranzicija izvedena preko kola povratne sprege

3.3.1 Istraivanje sistema metodom crne kutije

Metoda crne kutije (black box method) se primjenjuje da bi se prevaziao
problem velike sloenosti stanja sistema, tako da se posmatra redukovan broj
ulaznih i izlaznih veliina i pokuavaju se otkriti zakonitosti procesa
transformacije.
Dedukcijom se iz pravila ponaanja crne kutije izvode odreeni zakljuci o
komunikaciji, buduem aproksimativnom ponaanju sistema.
Crna kutija, kao neistraeni dio sistema, prouava se ispitivanjem reakcija na
djelovanje ulaza, pri emu se polazi od izvedenih hipoteza o ponaanju tog
objekta, odnosno od sudova, na osnovu spoljnih manifestacija i bez poznavanja
strukturne grae
Proces primjene metode crne kutije mora da obuhvata:
o
o
o
o
o
o
o
o

Izbor objekta istraivanja

Aspekta posmatranja
Identifikaciju ulaza i izlaza
Sastavljanje protokola istraivanja
Analizu ponaanja sistema
Ispitivanje zakonitosti ponaanja (deterministiko, stohastiko)
Ponavljanje reagovanja sistema
Broj posmatranja.

Primjer metoda crne kutije pomou sistema S koji ima 4 ulazne i 3 izlazne
promjenljive
Prethodno je sainjen protokol iji je tabelarni pregled binarnih vrijednosti
prikazan na sljedei nain:

Na osnovu matrice ulaza i izlaza izvode se pravila ponaanja sistema, odnosno

odreuju tri funkcije za tri izlaza, opteg oblika y=f(x).

Analizom prethodne matrice

zapaa se da se zavisnost
izlaza od ulaznih promjenljivih
ne moe prikazati
jednostavnom logikom
funkcijom, ve se koristi
metoda Karnoovih kartica ija
je sutina predstavljena u
tabeli sa zaglavljem:

Nakon izvrene analize sintezom metode crne kutije i Karnoovih karata otkriva
se deterministika zakonitost ponaanja sistema.
Analogno pojmu crne kutije uveden je i pojam bijela kutija gdje su poznati
zakoni ponaanja i procesa u dinamikom sistemu, a obe navedene varijante
grafiki se mogu prikazati na sljedei nain:

U svakoj bijeloj kutiji ostaje neto neobjanjivo i nepoznato, tako da je nemogue

zavriti potpunu transfomaciju crne u bijelu kutiju, to ima za rezultat nastajanje
sive kutije.
Primjenom metode crne kutije koja je sastavljena od elemenata stanja sistema i
elemenata promjene stanja sistema, u kome se odigrava transformacija, moe se
analizirati jedan sistem, to se grafiki moe predstaviti sljedeom slikom:

Posmatranu transfomaciju moemo prikazati i matematikim modelom

St+n : Xt+m : Z Yt+1 , gdje su
-

St+n stanje sistema u trenutku

Xt+m ulaz u sistem u intervalu t+n
Yt+1 izlaz iz sistema u intervalu t+1.

Z struktura sistema koja je relativno stabilnih stanja, koja se mogu prikazati u

vidu St(S1t, S2t, S3t, ...), tj. u sukcesivnim vremenima t+i; i = 1,2,...
Analogno problemu kompleksnosti koji se rjeava metodom crne kutije, problem
stohastinosti se rjeava teorijom informacija kao to se problem autoregulacije
rjeava kolom povratne sprege (kolo povratnog dejstva).
3.3.2 Kibernetika kao zakonitost
Zakonitost kibernetike poiva na pravilima:
-

opte teorije kibernetike (opta naela upravljanja),

tehnike teorije (analogni i digitalni sistemi), i
primjene kibernetike (psihologija, ekonomija, medicina itd.)

Metode kojima se bavi kibernetika u svom sistemskom pristupu

zasnivaju se na tri kljune specifikacije:
-

metoda crne kutije,

metoda modeliranja, i
metoda povratne sprege.

Jedinstvo objekta upravljanja, subjekta upravljanja i meusobnih

informacionih veza ini upravljiv (reguliui) sistem, tj. kibernetski
sistem

Kibernetski sistem se ispoljava kao:

-

samoupravljiv
samoregulacioni
samoorganizujui informacioni sistem

Samoorganizujui informacioni sistem funkcionie prema zakonitosti zatvorenog

kruga (povratna sprega), kako bi bio sposoban da stvara, prima, prerauje,
koristi i predaje informacije za stvaranje optimalnih uslova za funkcionisanje
sistema.
U funkcionisanju svakog sistema pojavljuju se smetnje koje skreu sistem sa cilja,
mogu biti:
-

Interne smetnje kao posljedice unutranjih uzroka

Eksterne smetnje nametnute iz okruenja
Smetnje otklanjamo stvaranjem brane oko sistema (izolacija) i stvaranjem
rezervi u sistemu

3.3.3 Kibernetske osnove organizovanja sistema

Upravljanje je adaptivno organizaciono dejstvo na objekte sistema i
spoljnu sredinu kojom se ostvaruje neki cilj.
Adaptivno upravljanje predstavlja upravljake akcije kojima se ostvaruju
promjene strukture i karakteristike objekata stanja sistema.
Faze upravljakih aktivnosti:
o
o
o

analiza eljenog i stvarnog stanja

odluivanje o promjenama stanja
kontrola provoenja akcija

Adaptivni upravljaki sistem se moe definisati kao sistem sa povratnom

spregom koji je dovoljno inteligentan da podesi vlastite karakteristike prema
promjenama u okruenju, tako da moe operisati na optimalan nain shodno
postavljenom kriterijumu
Dijelovi upravljanja ukupnim sistemom mogu da se organizaciono prenose na
podsisteme, ali i odreena upravljaka organienja.
Otklanjanje ogranienja formiranjem upravljakih zadataka.

3.3.4 Kibernetski sistem

Kibernetski sistem je ekvivalent samoupravljivog sistema, gdje je
objekat upravljanja baza, a upravljaki subjekt nadgradnja
organizovana kao informacioni, upravljaki i izvrno-kontrolni sistem,
povezani u kibernetski redoslijed.

Funkcije procesa upravljanja:

pripremanje odluke nadlenost informacionog sistema

donoenje odluke nadlenost upravljakog sistema
izvravanje i kontrola odluke nadlenost izvrnog sistema

Izmeu upravljakog i upravljanog dijela postoji dvojna relacija:

preko jedne upravljani dio daje informacije o svom stanju, a

preko druge upravljaki dio djeluje na promjenu stanja

Osnovna karakteristika kibernetskih sistema je da se jedan broj

elemenata odnosi na upravljake, a drugi na upravljane objekte, izmeu
ijih elemenata postoji dvostruka relacija to se vidi na slici:

Sa slike se vidi da preko jedne relacije upravljani dio daje informacije o

svom stanju, a preko druge upravljaki dio djeluje na njegovu promjenu,
tako da se eventualne promjene stanja, pri konstantnim ulazima, jedino
mogu izazvati izmjenom upravljanja
Jednu klasu sistema koja posjeduje osobine dinaminosti, otvorenosti i
upravljivosti oznaavamo pojmom samoupravljivih, odnosno njima ekvivalentnih
kibernetskih sistema.

4.KONKRETNO ORIJENTISANI SISTEMI (realni sistemi)

4.1 Poslovni sistemi
4.1.1 Proces modeliranja i odluivanja u poslovnom sistemu
Funkcionisanje poslovnog sistema moe se posmatrati kao adaptivni i racionalni
proces sklon reakcijama na mnotvo unutranjih i spoljnih uticaja u realizaciji
postupka odluivanja i dolaenja do upravljakih rjeenja.
Strukturu procesa odluivanja ematski moemo prikazati na sledeoj slici:

Za odreeni problem odluivanja mogue je napisati kriterijumsku funkciju, tj.

funkciju odluivanja sledeeg tipa:

K = (X1, X2 ....., Xp : Y1 ,Y2 ,.....Yq ), gdje je:

K mjera cilja, kriterijuma
X ulazne promjenljive
Y izlazne promjenljive
Prema Rivetu, u procesu modeliranja sistema polazi se od realnog problema koji
je primjenljiv, mjerljiv i sistematian, tako da se nakon definisanja realnog
problema odluivanja moe vriti klasifikovanje skupa uzroka, skupa stanja i
skupa kriterijuma.
Ukoliko razlike koje se utvruju statistikim metodama testiranja hipoteza nisu
prihvatljive, vri se revizija poetnih hipoteza i postupak se ponavlja do konanog
prihvatanja adekvatnih alternativa, to se grafiki moe prikazati na slici:

Model je namjenjen rjeavanju konkretnog problema procesom odluivanja i ne

moe se univerzalno koristiti za tretiranje veeg broja orginala.
Ako je kombinacija elemenata u skladu sa ciljem, primjena modela e biti
uspjeno i optimalno rjeenje, to moemo ematski prikazati:

Model informacionih tokova za donoenje odluka obuhvata banku internih i

eksternih podataka, koji se prvenstveno odnose na promjene u funkcionalnim
podrujima odluivanja, to se grafiki moe prikazati:

Poslovni sistem je ciljem orijentisan sistem, iskazan paketom resursnih

vrijednosti, odreenih ekonomskim efektima koji se moraju nai u granicama
drutveno priznatih veliina.
Funkcija poslovnog sistema se sastoji u transformaciji ulaznih materijala i
informacija pomou energije odgovarajue vrste u gotove proizvode ili usluge
unutar projektovanih tokova:

tok energije obezbeuju vrenje rada u skladu sa projektovanim

sistem ininjeringom;
tok materijala u sutini je tok u kome se vre postupci promjene stanja
sistema sa daljom transformacijom;
tok informacija u poslovnom sistemu je tok u kome se vri izdvajanje i
obrada podataka u ciju dobijanja informacija potrebnih za donoenje
odluka.

Sposobnost preduzea da ispuni zadanu misiju ocjenjuje se nivoom

organizacije koji istovremeno moe da poslui i kao mjera poslovnog uspjeha,
to se moe napisati na sledei nain:
Nop : Nst = Rop :Rst
gdje su:
Nop optimalni nivoi organizacije
Nst stvarni nivoi organizacije
Rop optimalni rezultat poslovanja
Rst stvarni rezultat poslovanja
Da bi se formirala ocjena uticaja strukture ukupnog sistema, u okviru granica
neophodno je modelirati sistem, u okviru granica, na ostvarene rezultate
neophodno je modelirati sistem ili simulacijom odrediti stvarnu strukturu.
Grafiki prikaz funkcije proizvodnje moe se prikazati crnom kutijom, jer se
njime ne pokazuju stvarna transformacija ve samo matematiki model oblika
zavisnosti, a stvarno zbivanje se ne istrauje.

Nastajanje i funkcionisanje poslovnog sistema podrazumijeva stvaranje

novog kvaliteta, prikljuivanje u novi sistem, razvoj tehnologije i
upravljakog kapaciteta, upravljanje proizvodom kao najsloenijim
paketom, istraivanje trita na koje sve zapoinje, upravljanje resursima,

zakonsko prisiljavanje, upravljanje kvalitetom itd., to se moe prikazati

sledeom emom:

Strateki vrh eli da centralizije sistem, definie ciljeve, obezbeuje resurse i

vri kontrolu i koordinaciju.
Operativni nivo izvrava odluke sa uputstvima koja potpisuju tehno i
upravljako-vlasnika struktura.
Srednji nivo zadrava operativni nivo upravljanja, potpomognut tehnolokim
sistemom i pomonim funkcijama.
Informacioni sistem pokriva dostavu svih potrebnih informacija.

Sutina svake poslovne analize sastoji se od analize fizikih

tokova i analize informacionih tokova resursa.

Fiziki tokovi resursa prvenstveno podrazumijevaju upravljanje

materijalom, to se moe peikazati sledeom emom:

Poslovni sistem je, sa aspekta informacionog sistema kompleksan, dinamian i

probabilistian, tako da ukljuuje i sve sistemske kategorije kao to su: okolina,
cilj, strategija, sistematinost, upravljanje, izvrnost, ulaz, izlaz, struktura,
relacije funkcionalnost, procesi, promjene ...
Okolina je ostatak realnog svijeta, gdje sa svakim segmentom imamo vezu preko
informacionog sistema, to moemo prikazati sledeom slikom:

Funkcija proslovnog sistema je neki doprinos sebi i okolini, kroz mogue

zajednike ciljeve koji se odnose na opstanak, rast i razvoj, porast kapitala kroz
profit, kamatu ili dividendu, investicije, konkurentsku prednost, standard
zaposlenih ...
Struktura upravljanja poslovnog sistema principijelno se ispoljava kao
informacioni sistem ija se logika spajanja i kibernetizacija upravljanja u sutini
moe prikazati:

Osnovni model upravljakog sistema moe se jednostavno

prikazati na sledei nain:

Upravljanje okolinom koja moe biti primarna, sekundarna, sekundarna, prirodna,

drutvena, relevantna, nerelevantna itd., kao i veze informacionog sistema.

Svako upravljanje poslovnim sistemom mora sadravati tanu i pravovremenu

informaciju transformacije, trajno funkcionisanje i izvrne intervencije. Da bi to
ostvarili neophodno je znati strukturu zadatka za koji projektujemo strukturu
sistema, a time i strukturu.
Vezu poslovnog sistema sa informacionim sistemom okoline, moemo prikazati
na sledei nain:

Principijelno upravljki sistem poslovnog sistema se sastoji od:

-

izvrna funkcija
funkcija kontrolisanja
informacije o parametrima i rezultatima
iniciranja odluka
priprema izbora alternativa
odluivanje kao bit upravljanja
provoenje i izvrenje.

Fundamentalna ema kibernetskog upravljanja poslovnim sistemom moe se

predstaviti na sljedei nain:

Koraci kojima pravimo globalnu strategiju kibernetizacije

poslovnog sistema su:
-

definisanje poslovne strategije

strategija organizacije
strategije upravljanja i menadmenta
strategije poslovnih funkcija
strategije informacionog sistema
detaljni planovi programa
strukture i procedura.

Navedene pojmove moemo pregledno predstaviti:

Informacijska struktura moe imati sledei konkretan oblik:

Proizvodnja je skup proizvodnih procesa, tj. sloen objekt poslovnog sistema koji
se moe posmatrati i kao podsistem.
Ako se poe od troenja faktora proizvodnje tj., od koliine utroenog materijala
(m), koliine utroenih sredstava za rad (i), koliine utroenog rada (l) i koliine
proizvoda na izlazu (Q) tada funkcija proizvodnje ima sledei oblik:
Q=f(m, l, i ; a1........an)
gdje su ai parametri koji zavise od nivoa tehnologije i kvaliteta posmatranog
nivoa.

4.1.2 Struktura poslovnog sistema

Relacija elemenata i stopa njihovih promjena formiraju dva kola povratnog
dejstva:
-

prvo nastaje kao posledica meusobne prirodne zavisnosti

elemenata sistema (priroda struktura).
drugo nastaje kao posledica ugradnje kola povratnog dejstva sa
ciljem kontrole stanja sistema (kontrolno kolo).

Prirodna struktura i kontrolna kola formiraju strukturu preduzea sa

pretpostavkom optimalnog upravljanja.
Kvalitet upravljanja sistema predstavlja funkciju stepena zatvorenosti, u kojem
je uspostavljena kontrola nad ponaanjem elemenata okruenja.
Proizvodnja se nalazi u nizu kola povratnog dejstva iji prirataji i vremenske
konstante nisu iste, ali se uprvljanjem tee izjednaiti, tako da sadraj upravljanja
proizvodnjom predstavlja usklaivanje potrebe samomogunostima.
Model strukture proizvodno-poslovnog sistema :

4.1.3 Analiza strukture poslovnog sistema

Podaci o usaglaavanju potreba trite i proizvodnih mogunosti poslovnog
sitema, daju sliku kvaliteta ekonomske stvarnosti.
Usklaivanje zahtjeva trita sa spremnou poslovnog sistema na ponudu
najee uslovljavaju: akumulativna sposobnost, finansijski potencijal, jaanje
trino-konkurentske pozicije i sl.
Analiza poslovanja mora biti analitika, podlijee strogoj proceduri i reviziji,tako
da se uticaj ovih faktora na poslovni rezultat moe mjeriti:
-

Posredno
Neposredno
Kombinovano.

Stepen otvorenosti ili zatvorenosti je u praksi teko precizno odrediti.

4.1.4 Razliitost u strukturi poslovnog sistema

Identifikacija stvarne strukture poslovnog sistema je mnogo kopleksnija od
opisane i znatno vie odstupa, to moe usloviti niz problema.
Uoene greke se najee odnose na neusklaene vremenske konstante,
ponaanje i predvianje na hipotezama, odluke zasnovane na neprovjerenim
informacijama i dr.
Posledice navedenih uticaja ispoljavaju se u smanjivanju objektivno moguih
rezultata, preko smanjivanja akumulativne sposobnosti.
Analiza ponaanja elemenata poslovnog sistema mora se dopuniti dejstvom
aktivnosti raznih uticaja kao to su: cijene, rokovi, kvalitet, konkurencija i tako
redom do izmjene kriterijuma odluivanja.

4.2 Informacioni sistemi

4.2.1 Informacije i informacione veze
Sistem pored materije i energije sa okruenjem razmjenjuje ideje i informacije.
Sa obzirom na odnos ulaznih i izlaznih informacionih veza, mogue je razlikovati:
-

informisane (informaciono pasivne, samo informacioni ulaz)

informiue (informaciono aktivne, samo informacioni izlaz)
informacione sisteme (sa ulazno-izlaznim informacionim
vezama).

Sa upravljakog aspekta:
-

Dominantne ulazne informacione veze (sistem podreen znanju)

Ravnopravne ulazno-izlazne veze (telekomunikacije)
Dominantne izlazne informacione veze .

Informacioni sistem omoguava unutranju komunikaciju, kao i komunikaciju sa

okruenjem, to potvruje konstantaciju da neposredno doprinosi kvalitetu
upravljakih i izvrnih funkcija.
Savremeni informacioni sistemi se mogu podijeliti na:
-

operativne (osiguravaju zapisivanje, organizovanje, memorisanje

i obradu podataka)
sisteme za podrku odluivanja (MIS, DSS, ES).

Da bi informacioni sistem bio eksterno kvalitetan kao informacioni resurs, mora

biti interno kvalitetan, to se postie obezbjeivanjem parcijalnog kvaliteta
strukture svih komponenata, a to su:
-

Hardware (fizike jedinice kvaliteta)

Software (raunarski program)
Dataware (podaci, informacije i znanje)
Lifeware (kadrovski resursi)

Orgware (organizaciono-koordinisani rad)

Netware (raunarske mree).

Informacioni sistem preduzea mora biti u funkciji menadmenta, odnosno servis

menaderima za donoenje blagovremenih i pravilnih odluka.
Karakteristike IS-a: funkcionalnost, pouzdanost, korisnost, efikasnost i dr.
-

Podatak opis stvari i dogaaja

Poslovni podatak opis stvari ili resursa i poslovnih
dogaaja(transakcija)
Informacija ureen podatak
Proces poslovnog odluivanja izbor akcije ili ne-akcije nakon
evaluacije poslovnih informacija
Informacije prevashodno potrebne menadmentu, to nije sluaj sa
podacima.
Krucijalni cilj informacionih tehnologija stimulacija ekspanzije razvoja
ljudskih kapaciteta.

Glavne funkcije i koraci obrade podataka mogu se pokazati na sljedei nain:

Informacijskim preoptereem nazivamo nepovoljne efekte uzrokovane

zatrpavanjem prekomjernim podacima.
Informacioni kapacitet i poslovni problemi
Menaderi koriste informacione kapacitete za donoenje odluka, bilo u datom
momentu, bilo u formi neke potencijalne opcije.
Poslovne odluke se i zasnivaju na nekoj akciji koja predstavlja izbor izmeu dvije
ili vie alternativa, u svrhu razrjeavanja datog poslovnog problema.
Priroda problema diktira procedure donoenja date odluke.
Problem se definie kao prazan prostor izmeu onoga to se oekuje ili se
oekivalo i postojeeg aktuelnog stanja.
Detekcija problema obuhvata sljedee komponente :
-

mjerljivost oekivanja
mehanizmi mjerenja performansi rada postojeeg sistema

filter tolerancije za rangiranje i odvajanje znaajnih od

beznaajnih problema
predikcija buduih trendova rada.

Ciklus rjeavanja problema

Ciklus rjeavanja problema sastavljen je od nekoliko komponenata:
o
o
o
o

o
o

ulazni resursi, iji je omjer kljuan za efikasnost sistema

producijski proces: menadment kombinuje resurse
izlazni proizvod/usluga predstavlja namjenski rezultat
produkcijskog procesa + nus proizvod
ciljevi/standardi: kompanija posjeduje svoja vlastita
oekivanja koja se odnose na ono to bi trebalo da se
pojavi
detekcija problema,
kreiranje alternativa.

Na slici je prikazana perspektiva menadera kao aktera koji rjeava problem:

4.2.2 Informacione tehnologije u poslovnim sistemima

Geneza pojmova : upravljanje informacionim resursima (Information Resources
Management IRM) i strateko raunarstvo (Strategic Computing).
Postoje dva pristupa informacionih tehnologija u poslovnu kompaniju:
-

Bottom-up pristup (odozdo prema gore)

Top-down pristup (gore prema dole)

Klasifikacija menadment nivoa:

-

Strateki (donoenje odluka o globalnim ciljevima i poslovnom

pravcu)

Taktiki (odgovornost za pojedine proizvode, misije ili odjeljenja)

Operativni nivo (donoenje svakodnevnih odluka, implementacija

stratekih i taktikih odluka)

Strategija razvoja informacionih sistema je sadrana u etiri koraka:

Eleminisati potencijalne informacione sisteme koji ne doprinose direktno
kritinim poslovnim zahtjevima.
Alocirati resurse onim projektima koji e brzo i uspjeno izvriti povrat uloenih
sredstava.
Alocirati resurse projektima koji imaju najmanji rizik po izvedbi i efektivnost u
realizaciji.
Alocirati odreeni procenat resursa za potrebe istraivakih projekata koji
proiruju bazu znanja o IT.

4.2.3 Informacioni sistem kao logistika

Informacioni sistem (IS) u principu ne treba vezati za organizacionu formu ija bi
se promijena na njega reflektovala, ve za poslovne funkcije koje su i osnova
za definisanje njegove strukture.
Efikasnost integralnog informacionog sistema preduzea u matematikom smislu
znai uspostavljanje algoritma: ponaanje - proces poslovanja - odstupanja
informacije - model regulisanje.
IS treba da detektuje i identifikuje relevantne promjene poslovnog
okruenja radi donoenja pravilnih poslovnih odluka.
Prava informacija u pravo vrijeme na pravom mjestu najdragocjenija roba

4.2.4 Projektovanje informacionih sistema

Projekti informacionih sistema su vrsto povezani unutar jednog spektruma
kompleksnosti, kako je to ilustrovano sledeom slikom:

4.2.5 Informacioni sistemi za podrku menadmenta

Informacioni sistem za podrku
menadmentu (Management Information
System MIS) podrazumijeva sistem s osnovnim zadatkom prikupljanja
informacija neophodnih za rjeavanje problema.
MIS je mehanizam za detekciju problema koji sadri sve neophodne elemente
problemske strukture, odnosno mehanizam za analizu problema koji obezbjeuje
neophodne podatke menaderima koji donose odluke.
MIS sadri neophodne strukturisane metode i algoritme za izbor najbolje
alternative od vie dostupnih.
Ekskluzivna podrka odluivanju
Sistem za podrku procesu odluivanja (Decision Support System - DSS),
kao i ekspertni sistemi (Expert System - EXS), imaju iskljuivu namjenu da
ekskluzivno podre menadment u procesima odluivanja.

DSS se primjenjuje kod polustrukturisanih problema, gdje postoji neodreenost i

neizvjesnost.
EXS predstavlja pokuaj spajanja raunarske tehnike i formalizovane ljduske
inteligencije vjetaka inteligencija
DSS i EXS u stvarnosti raunarski programi za rjeavanje odreenih problema.
Osnovne funkcije koje obavljaju ekspertni sistemi prilikom rjeavanja zadatih
problema su: interpretacija viih koncepata iz senzorske informacije,
predvianje, dijagnostika sopstvenog znanja, ogranienja, tanosti, procjene
prihvatjivosti odgovora, posjedovanje sopstvenih pravila izvoenja zakljuaka,
planiranje i ponaanje u skladu sa ciljem, upravljako lijeenje (saniranje
odstupanje) itd.
Podesnom kombinacijom navedenih elemenata i karakteristika ekspertnih
sistema mogue je sljedeom slikom predstaviti njihov bazni koncept:

Upotreba EXS:
-

U funkciji tehnolokih predvianja,

Za anticipiranje razvoja novih tehnologija i procesa.

EXS koristi 85% multinacionalnih kompanija

Dominantna upotreba heuristikog znanja.
Dimenzije EXS-a: ekspertiza, manipulacija simbolima, sposobnost uoptavanja,
reformulacija i redefinicija, izbor forme i rezonovanje.
EXS oponaa eksperta u razmiljanju kod rjeavanja problema zakljuivanje na
osnovu pravila.
-

Obino se smatra da bi ekspertni sistemi trebali da budu u stanju da

ispoljavaju i druge aktivnosti kao to su:

tumaenje sopstevnog rezonovanja,

ispravljanje pogrenog ponaanja,

kritika svijest o vlastitim rjeenjima,

adaptivno uenje kroz ekstrakciju,

specifina pravila ponaanja ekspertna,

njihovo unoenje u sistem,

svijest o sopstvenoj mjerodavnosti, tanosti i

kompetenciji itd.

Izvrni informacioni sistemi

Kao jedna kategorija izvedbe informacionih sistema razvijen je izvrni
informacioni sistem, (Executive Information System - EIS). EIS, u sutini,
predstavlja specijalni tip MIS-a koji je namjenski predvien za podrku
menadmenta na visokom nivou strateki menadment.

4.2.6 Faze razvoja informacionih sistema

Dimenzije kontinuiteta informacionih sistema

Uspjean informacioni sistem je sistem koji, unutar zadatih tolerancija,
zadovoljava odreeni procent mjerljivih sistemskih ciljeva, a da je takve
performanse ili rad sistema mogue mjeriti mjerama korisnikog oekivanja.
Piggybacking egzaktna slika jednog sistema koji koristi prethodni radijus
sistema da iskorai u napredniji status.
-

Svi sistemi umiru

Strateki ivotni ciklus
Taktiki ivotni ciklus

4.2.7 Interkonekcija ovjek - maina

Interkonekcija ovjek-maina (Man-Machine Interface MMI ili Human-Machine
Interface - HMI)
Interkonekcija, odnosno komunikacija izmeu sistem dizajnera i krajnjeg
korisnika je kompleksna:
o
o
o
o
o

Krajnji korisnik unosi u okruenje najrazliitije karakteristike

Radno okruenje obuhvata fizike karakteristike i psiholoke faktore.
Aplikacijsko okruenje predstavlja odnos izmeu dizajnera i krajnjeg
korisnika unutar usvojenih standarda.
Programer aplikacije sa sobom donosi svoje fizike i psiholoke
karakteristike kojim se kompletiraju konane postavke MMI faktora
Korisniki interfejs predstavlja prozor (window), izmeu svjetova
dizajnera i krajnjeg korisnika, iji je cilj izgraditi tehniko okruenje
koje je transparentno za korisnika

Pojednostavljeni model funkcionisanja ljudskog uma

Grafika i analitika ilustracija pojednostavljenog modela ljudskog uma ima
prevashodnu namjenu da pomogne u odabiru najpogodnijih taktika razmatranja
MMI faktoram, a grafiki model ljudskog uma se sastoji od sljedeih osam
dijelova/komponenti:
o
o
o
o
o
o
o
o

Ulazni podraaji (detekcija stimulusa koje obrauje um)

Sreivanje (klasifikacija, sumiranje i redukovanje podraaja)
Kratkorona memorija (veza izmeu ul.podraaja i ljudskog uma)
Radna memorija (kreiranje i implementacija rjeenja)
Zaboravljanje (brisanje iz ljudskog uma)
Pamenje (prenos informacije iz kratkorone u dugoronu memoriju)
Dugorona memorija (stalna memorija, neograniena)
Podsjeanje (kljuevi do podataka u dugoronoj memoriji)

4.2.8 Prototipiranje informacionih sistema

Prototipiranje predstavlja proces brze izvedbe modela konanog softverskog
sistema.
Prototipiranje kao komunikacijski alat za evaluaciju i ispunjavanje informacijskih
zahtjeva korisnika.
Prototipiranjem se rjeavaju problemi nastali kao posljedica konvencijalnog
metoda razvoja softvera.
Prototipiranje usko povezano sa nastankom i razvojem mikroraunara,
programskih jezika IV generacije i migracije obrade podataka ka krajnjem
korisniku (end user computing).

Metode prototipiranja
Prvi metod je poznat kao Tip I u sutini koncipiran je na jednom iterativnom
modelu (iterative model).
Drugi metod je poznat pod imenom Tip II prototip i koncipiran je na jednom
prolaznom modelu (throwawaway).
Faze ivotnog ciklusa Tip I metoda: edukacija i trening, projektno planiranje,
rapidnu odnosno kratka analiza, dizajn baze podataka, prototipne iteracije
(dizajn, kreiranje i testiranje), implementaciju i odravanje.
Procedura prototipiranja bez obzira na metod:
-

Nivo I generisanje tampanih izvjetaja i on-line ekranskih

formi
Nivo II heuristiko prototipiranje (auriranje baza podataka)
Nivo III adaptivno prototipiranje (postojanje radnog modela)

Metodologija prototipiranja
1. FAZA:
-

obuhvata korisniki interfejs,

definisane i specifikovane sistemske funkcije,

neophodni raunarski resursi ,
vrijeme potrebno za generisanje prototipa

2. FAZA:

izvedba prototipa sa svim raspoloivim alatima

3. FAZA:

testiranje prototipa

4. FAZA : koritenje prototipa (Tip I ili Tip II) kao modela za izvedbu finalnog
sistema

4.3 Sistem obezbjeenja i inenjeringa kvaliteta

4.3.1 Moderno poslovanje
Usvajanje koncepta kvaliteta predstavlja jedan od najvanijih standarda.
William Edwards Deming primjetio da kad se unaprijeuje kvalitet, lanano se
uveavaju bogatstvo i znanje.
Prema Demingu, kvalitet predstavlja visedimenzionalnu kategoriju koja je mnogo
vise od jednostavnog tehnicistickog poimanja , jer obuhvata tehnicki, trzisni i
upravljacki pristup, tako da predstavlja skup svih karakteristika izlaza koji se
odnose na definisane potrebe.
Upravljanje kvalitetom je dio sistema odlucivanja I upravljanja sistemom tako da
sistem upravljanja kvalitetom treba da obezbijedi integraciju I interakciju glavnih
procesa i njihovih podprocesa.
Moderni koncept poimanja kvaliteta svoje interesovanje prenosi na na nivo
menadzmenta, gdje se posmatra kvalitet poslovanja kroz trzisnu, poslovnu I
drustvenu perspektivu kao dimenziju koja se odnosi na trzisnu poziciju
(konkurentsku prednost), povecanje efikasnosti (profit) i zastitu ljudi I sredine
(cuvanje prirodnih i drustvenih dobara).

4.3.2 Standardizacija
Savremeni aspekti kvaliteta poslovanja usvajanje normi, obrazaca i mjera,
uslova i zahtjeva koje treba da zadovoljava, tj. ispunjavanje normi za odreeni
proces, proizvod, usluge, materijal, sirovine, dokument, nalog, sistem
upravljanja, kriterije odluivnja itd.
Osnovni efekti standardizacije - racionalizacija rada i sredstava, unapreivanje
ekonomije i zaliha, potpunije korienje kapaciteta i fondova, olakano
servisiranje, ujednaavanje kvaliteta, zatita ljudi i dobara, funkcionisanje po
usvojnim principima, ujednaavanje uslova i metoda rada, olakanje razmjene
informacija i robe, internacionalizacija, unifikacija, tipizacija, standardi za
tehniko sporazumijevanje i poslovno omuniciranje, sistem upravljanja
poslovanjem (QES, EMS), metod kontrole, nain pakovanja, manipulacija itd.
Standard kao nauno-pravni dokument sadri precizno definisane zahtjeve koje
mora da ispuni odreeni izlaz iz sistema ili sam sistem.

Standard usvaja nadlena organizacija, a moe biti interni, nacionalni i

meunarodni.
Prvi standardi u vojnoj industriji SAD-a
1982.god. prvi nacrt standarda Meunarodne organizacije za standarde (ISO)
1987.god. serija standarda ISO 9000 za upravljanje kvalitetom.
Revizije 1990, 1994, 2000 i 2004.godine
Verzija standarda iz 1994 godine se sastjala iz sljedea tri modela:
-

ISO 9001 Obezbjeivanje kvaliteteta u projektovanju razvoja

proizvodnji, ugradnji i servisiranju
ISO 9002 Obezbjeivanje kvaliteta u proizvodnji, ugradnji i
servisiranju
ISO 9003 Obezbjeivanje kvaliteta u zavrnij kontorli i
ispitivanje (testiranje).

ISO 9001:2000 zasniva se na sljedea etiri mega procesa koji definiu sistem
upravljanja kvalitetom:
-

Odgovornost rukovodstva
Upravljanje resursima
Realizacija proizvoda
Mjerenje, analiza i unapreivanje

ISO 9000:2000 standardi imaju sljedeu strukturu:

-

ISO 9000 : 2000 Sistem upravljanja kvalitetom (Osnove)

ISO 9000 : 2000 Sistem upravljanja kvalitetom (Zahtjevi)
ISO 9004 : 2000 Sistem upravljanja kvalitetom (Upustva
za unapreivanje)

Osnovni zahtjevi definisani u standardu ISO 9001:2000 su: predmet i podruje

primjene, normative reference, termini i definisanje, sistem upravljanja
kvalitetom, odgovornost rukovodstva, menadment resursi, mjerenje, analiza i
poboljanje.
Grafiki prikaz infrastrukture modela sistema upravljanja kvalitetom, zasnovanog
na procesima rada

Upravljanje kvalitetom na bazi implementacije standarda ISO 9000

podrazumijeva dokumentovani pristup, s toga dokumentima se opisuju
aktivnosti, procesi i nain rada organizacije, dok struktura dokumentacije ima tri
nivoa:
-

Poslovnik o kvalitetu
Procedura i
Radna uputstva

Proces uvoenja sistema kvaliteta se sastoji od etiri faze:

-

Priprema za razvoj sistema kvaliteta

Razvoj sistema kvaliteta
Uspostavljanje i odravanje sistema kvaliteta
Atestiranje sistema

Proces mjerenja efiksnosti primjenjenog sistema kvaliteta se vri provjerama

sistema, i to na dva naina:
-

Provjerom dokumentacije sistema kvaliteta i

Provjerom primjene dokumentacije sistema kvaliteta

Provjere sistema kvaliteta mogu biti:

-

interne provjere unutar organizacije

eksterne provjere provjere od strane druge organizacije
provjera tree strane nezavisna provjera koja se obavlja
sa
ciljem
dobijanja
sertifikata
od
akreditovanih
sertifikacionih tijela.

Sertifikacija sistema kvaliteta predstavlja proces ocjenjivanja uvedenog sistema

kvaliteta u jednu organizaciju.

4.3.3 Koncept TQM

TQM- upravljanje ukupnim kvalitetom (total quality management)
EFQM- evropska fondacija za upravljanje kvalitetom- odreuje TQM kao metod
menadmenta u kompaniji za ostvarenje poslovne izvrsnosti.
Preduzea u savremenom poslovanju moraju da zadovolje iri spektar interesa
koji vladaju u njegovom drutvenom okruenju
Ovaj koncept predstavlja sljedee osnovne elemente:
-

Zadovoljenje potreba potroaa,

Permanentno unapreivanje kvaliteta poslovanja,
Bezbjednost zaposlenih i zatitu ivotne sredine i
Obrazovanje zaposlenih i kreiranje i korporativne kulture

Prikaz strukture koncepta odovornost organizacije u odnosu na zahtjev interesnih

grupa dato je u sljedeoj tabeli:

Sedam osnovnih alata kvaliteta, nastali iz Iikavinih radova, su sljedei:

-

Dijagram toka procesa Flowcharts,

Lista sakupljenjih greaka Check Sheets
Histogram Histograms
Pareto dijagram Pareto Diagrams
Iikava dijagram Cause and effects diagrams
Korelacioni dijagram Scatter Diagrams
Kontrolne karte kvaliteta Control Charts

Kvalitet nije poklon, besplatan je i donosi profit

Nekvalitet kota, greke skupe zbog nepreuzete odgovornosti.

Zadatak menadmenta nije da stvori efa od svakog, vc nekog ko doprinosi
zajednikom cilju.
Danas postoje tri modela TQM-a:
-

japanski- Demingova nagrada

ameriki- Boldriova nagrada
evropski- nagrada Evropske fondacije za upravljanje kvalitetom

Osnovni elementi koji se ocjenjuju kod dodjele ovakvih nagrada za poslovni

sistem su: korporativna kultura, organizacija, stvaranje i irenje znanja, primjene,
efekti i orjentacija na budunost.
Model za dodjelu nacionalne nagrade za poslovnu izvrsnost- Boldridova
nagrada kao priznanje za rezultate postignute u oblasti unapreivanja
kvaliteta.
Zasniva sa na sedam kriterija internog procesa organizacije:
-

liderstvo,
strateko planiranje,
fokus na kupce i trite,
menadment ljudskih resursa,
menadment procesa,
informisanja,
analiza i poslovni rezultat, odnosno trini domet, to
podrazumijeva da se kupcu uvijek isporuuje poboljana
vrijednost kao rezultat trinog uspjeha.

EFQM je usvojila Evropski model za ocjenu poslovne izvrsnosti preduzea koji se

sastoji od: liderstvo, upravljanja zaposlenima, politike i strategije, resursi,
procesi, zadovoljstvo zaposlenih, zadovoljstvo kupaca, uticaj na drutvo i
poslovni rezultat.

4.3.4 Alati kvaliteta

Dijagram toka procesa je najjednostavniji i najkoriteniji alat kvaliteta koji slui
za analizu toka svih resursa i procesa.
Lista sakupljenih greaka se koristi kada je potrebno sakupiti sve vrste
greaka koje se javljaju u nekom procesu kao i utvrditi njihovu uestalost.
Histogram prikazuje distribuciju greaka odreenih pojava ili aktivnosti prema
frekvenciji pojavljivanja, prikazom u odgovarajuoj tabelarnoj ili grafikoj formi.
Pareto dijagram se koristi za identifikaciju relativne vanosti odreenih
podataka u okviru kontrolisanog procesa, kao i za utvrivanje prioriteta u masi
injenica, u cilju korektivnog djelovanja. Dobio je naziv po Vilfredu Paretu
(vajcarski ekonomista) koji se bavio analizom distribucije prihoda i optimizacije
suprostavljanjenih ekonomskih injenica, tako da u nekoj varijanti predstavlja
modifikovani histogram.
Iikava dijagram na veoma jednostavan, sistematizovan i uoljiv nain stvara
preduslove za analizu problema otkrivajui stvarne uzroke nastalih posljedice
(okolina, organizacija, metode, materijal, ovjek, oprema itd).
Korelacioni dijagram omoguava analizu uzajamne povezanosti dvije
kvantitativne promjenljive sa dvije grupe podataka, na osnovu kojih se
izraunava stepen korelacije varijacija posmatranih pojava.
Kontrolna karta se koristi za ocjenu stabilnosti nekog procesa, a prvi ju je
razvio ukart radei u Belovim laboratorijama, izuavajui varijaciju greke u
procesu proizvodnje. Ovdje se pojam stabilnosti procesa shvata kao
predskazivanje i predvianje varijacija kvaliteta i kvantiteta funkcionisanja koje
se mogu oekivati u budunosti.

Iikava dijagram

Kontrolna karta

Pored sedam osnovnih pobrojanih alata kvaliteta, postoje i brojni drugi, od kojih
su vani: PDCA ciklus QFD, FMEA, brejnstorming, dijagram afiniteta, relacioni
dijagram, dijagram stabla, dijagram matrica, kontrola-analiza i dijagram veza.

PDCA ciklus (Plan, Do, Check, Act)

4.4 Marketing informacioni sistem

Rjeavanje marketing problema podrazumijeva proces odluivanja kojim se
definie izbor izmeu vie alternativa u pogledu utvrivanja prioriteta
usklaivanja izlaznih potencijala i apsorpcione moi trita.
Marketing informacioni sistem osigurava pravovremene i istinite informacije o
marketing prilikama unutar preduzea, kao i njegovog odnosa sa okruenjem.
Ovim se osigurava dotok informacija iz podsistema internih i eksternih marketing
izvjetaja, nastalih u podsistemima marketing istraivanja, analize i kontrole.

Informacioni sistem podrke marketing odluivanju se moe prikazati kao na

sljedeoj shemi:

4.5 Sistem menadmenta menadersko odluivanje

Funkcija menaderske sposobnosti omoguava preduzetniku uspjenost koja se
iskazuje efikasnou i efektivnou.

Menaderske slabosti izazivaju gubitak pozicije na tritu, poveanje rizika i

neuspjenosti, gubitak ideje i kreativnosti preduzetnika kriza.
Prema irini odgovornosti generalni i funkcionalni menaderi.
Ocjena razlike stvarnog i eljenog stanja nosi korekciju funkcionisanja u smjeru
ostvarivanja eljenog stanja sistema.

5. Idealan sistem
Idealan sistem idealna predstava konkretnog sistema, funkcionie u idealnim
uslovima, bez trokova i smetnji, bez napora i gubitaka.
Slui kao smjernica za izradu stvarnog sistema.
Metod idealnog sistema se koristi za;
-

nastanak i razvoj novih sistema (nepostojei sistem),

poboljanje postojeeg sistema (unapreenje), i
otklanjanje greaka na postojeem sistemu (odravanje,
rekonstrukcija)

Tri dimenzije svakog sistema koje se realizuju u stavranju idealnog sistema su:
materijal, uinak, promjena.
Svaki sistem kao organizacionu jedinicu karakteriu: svrha i zadaci (Purpose),
sredstva (Resources), radni sistem (System).
Radni sistem se definie kao kombinacija ljudskih, materijalnih i operativnih
resursa unutar kojih ulaze informacije i na osnovu toga se pravi predstava nivoa
idealnosti sistema.

Postupak razvoja idealnog sistema

-

Utvrivanje funkcija

Definisanje dimenzija promjena

Odreivanje ogranienja

Upoznavanje najeih zadataka i operacija

Postavljanje minimalnog broja ulaza

Postaviti minimalan broj izlaza

Automatizovanje procesa

Prilagoavanje kontrole procesu

Iskoritavanje maskimalnih ljudskih sposobnosti

Razvijanje sistema za normalne uslove

Podjela idealnog sistema na krajnje idealne podsisteme

Izabratzi ciljni tehnoloki izvodljiv sistem

Izrada (protiv) prijedloga: izrada vie varijanti koje se pribliavaju TWIST-u

(ciljni tehnoloki izvodljiv sistem)

6. Karakteristini sistemi u praksi

6.1 Sistem nauke, kulture i znanja
Bez znanja, nauke i kulture svijet bi zapao u haos i destrukciju.
Osnovni modeli drutva zasnovani na autolokim zakonima (red, odranje,
ravnotea) i aksiolokim uenjima (obiaji, tradicija, moral, etika, pravo,
istina, dostojanstvo, druge vrijednosti).
Kulturno civilizacijski sistem vrijednosti ideologija, ekonomija, tehnologija,
komunikacija, informacija, organizacija.
Znanje intelektualni kapital, sistematizovana nauna informacija, efektivno
iskustvo prakse, ima kontekst, dinamino

Upravljanje znanjem (Knowledge Management) proces koji pomae

prepoznavanje, odabir, irenje i prenos vanih informacija koje ine
nestrukturisani dio pamenja.
Ciklus upravljanja znanjem stvaranje, ovladavanje, uvanje, irenje i
odlaganje znanja.
Menadment socijalnog sistema fondovi znanja i materije konkretne kulture.
6.2

Sistem proizvoda i proizvodnog sistema

Posmatranje dimenzija proizvoda u marketig konceptu, u kontekstu

totalnog proizvoda:
1. sutina: potroa kupuje korist
2. materijalizacija: kvalitet, oblik, ime, sadraj...
3. obogaenje: kreditiranje, garancija uslovi isporuke...
Tri osnovna elementa totalnog proizvoda sa aspekta hijerarhijskog
odnosa sa drugim proizvodima:
1. Svrha ili jezgro
2. Formalni (fiziki) proizvod
3. Proirena vrijednost
Kategorizacija proizvoda kao trinog sistema
1. Sistem teorija proizvoda
2. Sistem miksa proizvoda
3. Sistem grupa proizvoda
4. Sistem artikala i makro proizvoda itd
Posmatranje dimenzija proizvoda u marketig konceptu, u kontekstu
totalnog proizvoda:
1. sutina: potroa kupuje korist
2. materijalizacija: kvalitet, oblik, ime, sadraj...
3. obogaenje: kreditiranje, garancija uslovi isporuke...
Tri osnovna elementa totalnog proizvoda sa aspekta hijerarhijskog
odnosa sa drugim proizvodima:
1. Svrha ili jezgro
2. Formalni (fiziki) proizvod
3. Proirena vrijednost
Kategorizacija proizvoda kao trinog sistema
1. Sistem teorija proizvoda
2. Sistem miksa proizvoda

3. Sistem grupa proizvoda

4. Sistem artikala i makro proizvoda itd

Sistemski prilaz podrazumijeva povezivanje elemenata

i uvid u ukupnost cjeline moe se posmatrati s tri aspekta:
a) Sistemska analiza: obuhvata cilj, alternativu, rjeenja
optimalna rjeenja itd.
b) Sistem inenjeringa: obuhvata razvoj, plan, izvedbu, koncept,
proces, akciju itd.
c) Sistem upravljanja: obuhvata razvoj organizacione strukture,
izbor metoda, planiranje koordinacije kroz cijeli ciklus, kontorlisanje
postupka itd.
Dvije faze sistemskog projektovanja sistema:
1. Prethodno projektovanje
2. Izrada glavnog projekta

6.3

Tehnoloki sistem

Tehnologiju (tehne + logos = umijee ili vjetina ostvarenja ideje u

praksi) u irem smislu je mogue definisati sa vie aspekata i na vie
naina:
kao sistematizovan skup znanja,iskustva i vjetine
kao ukupnost i metoda dobijanje dobara
kao proces u vidu operacija obrade, prerade, transporta, skladitenja
itd.
kao proizvodni proces sa uputstvima, standardima, pravilima,
recepturama.
Sistem tehnolokog razvoja u smislu nauno-tehnike revolucije
karaterie:
-

Pretvaranje nauke u proizvodnu silu

Pretvaranje nauke u vodeu sferu kulture
Kvantitativna transformacija svih elemenata
Izmjena karaktera rada: porast uloge stavralakog
elementa
Pronalazak novih izvora energije itd.

Osnovne karakteristike tehnolokog sistema: njegove granice, odnos i

zavisnost prema okruenju (sistemu vieg nivoa), definisanje njegove
strukture, elemenata, atributa i relacija.
Tehnoloki sistem otvoren, vjetaki, dinamian, stohastian.

Osnovni smisao tehnolokog sistema transformacija materijala od

niih ka viim upotrebnim vrijednostima.
U odnosu na stepen upotrebljivosti tehnolokog znanja, razlikuju se dva
pravca transfera tehnologije:
-

Vertikalni smjer podrazumijeva prenos znanja i

rezultate iz fundamentalne nauke i baznih znanja, preko
primljenih, u razvojna istraivanja (tehnoloka piramida
na inovacionoj relaciji)
Horizontalni smjer podrazumijeva meusoban prenos
tehnologija, tj. kupoprodaju prava intelektualne svojine,
dugorone proizvodne kooperacije itd.