Analiza rada cjevovodne mree temeljene na modelu stacionarnog strujanja fluida ne

daje sliku o dogaajima u mrei pri njezinu putanju u rad ili pri zaustavljanju rada.
Takva prijelazna pojava kod kojih dolazi do vremenske promjene brzine i tlaka
analiziraju se na osnovi matematikog modela nestacionarnog strujanja. Za sluaj nagle
promjene brzine strujanja, koja nastaje npr. Naglim zatvaranjem ventila, ili ispadom
pumpe iz rada moe doi znatnog porasta tlaka u mrei. Ta se pojava naziva hidrauliki
udar.
Hidrauliki udar je najei i najtei problem strujanja fluida u radu cjevovodnih
mrea. Veliki pritisak generiran tijekom hidraulikog udara moe dovesti do
katastrofalnih kvarova skupih komponenata kao to su pumpe, turbine, ventili itd. Zbog
toga se namee potreba analize nestacionarnog strujanja u cijevnim mreama radi
odreivanja maksimalnog pritiska tlaka pri hidraulikom udaru. Ako taj pritisak bude
vei od doputenog treba definirati nain zatite mree od hidraulikog udara.

Hidrauliki udar
U sluaju sistema spremnik cijev - ventil prema slici 4. do trenutka t = 0 fluid u
sustavu neviskozno, stacionarno struji brzinom v 0 , i to iz spremnika konstantne
piezometrike visine h, kroz horizontalni spremnik konstantnog promjera D, duljine L,
kroz ventil.

pa

v0

L
Slika 4.

U stacionarnom strujanju brzina i piezometrika visina konstantne su du cijevi.

Analizirat e se promjene veliina nakon to se ventil potpuno zatvori.

Trenutno zatvaranje ventila postoji samo kao teorijski koncept, jer se niti jedan
ventil ne moe zatvoriti u nultom vremenu, ali je njegovo razumijevanje potrebno da bi
se mogli rjeavati realni problemi.
Kad se ventil na nizvodnom kraju cijevi trenutno zatvori, prvi uzvodni sloj fluida
koji je uz njega se zaustavi, a udar gibajueg fluida u zatvoreni ventil uzrokuje porast
tlaka u fluidu za p. Ovo poveanje tlaka ima za posljedicu irenje cijevi na mjestu gdje
se taj sloj fluida nalazi i komprimiranje fluida na tom mjestu. Idui sloj fluida e se
zaustaviti u vrlo kratkom vremenu nakon prvoga. Nastali zastoj ,tj. razlika u trenutcima
zaustavljanja prvog i drugog sloja nastaje od strane drugog sloja, jer on treba putovati
odreeno vrijeme dok ne ispuni volumen dobiven irenjem cijevi i kompresijom prvog
sloja fluida.
Trei sloj fluida se zaustavlja na isti nain kao i prva dva sloja, njegov gubitak
koliine gibanja zbog udarca u drugi sloj uzrokuje porast tlaka. Kako se prvi i drugi sloj
fluida ne mogu odmaknuti od ventila, njihov tlak ne moe pasti ve ostaje na vrijednosti
koju je postigao udarom u ventil. Proces zaustavljanja fluida koji se tako nastavlja sloj za
slojem je prikazan na slici 1.5.1.
L

v=0
proirena cijev

spremnik

ventil

Brzina zvuka c

Prirast tlaka p
Statiki tlak p0

t < L/c

Sl.1.5.1.

Proces sudara uzastopnih slojeva fluida, sa malom vremenskom razlikom izmeu

svakog sudara uzrokuje propagaciju vala tlaka, p brzinom zvuka, c , tj. sudari stvaraju
frontu tlanog poremeaja lijevo od koje fluid jo uvijek struji brzinom v 0 na tlaku
p 0 prema ventilu, a desno od fronte fluid miruje na tlaku p + p . Vrijeme potrebno da taj
val prijee cijelu duljinu cijevi iznosi [L c ] = s . U tom trenutku sva masa fluida u cijevi
miruje na p + p . Stanje kada je cijela cijev ispunjena mirujuim fluidom na tlaku
p0 + p ( gdje je prema Allievijevom izrazu porast tlaka p = c v nastao udarom
fluida u ventil, a p0 je tlak u spremniku i u cijevi prije zatvaranja ventila ) prikazuje slika
1.5.2.

v=0
proirena cijev

spremnik

ventil

p0 + p
t = L/c

Sl.1.5.2.

Ovo stanje je neravnoteno, jer u spremnik vlada tlak p . Zbog razlike tlaka slojevi
fluida poinju strujati iz cijevi prema spremniku brzinom v 0 , te svaki sloj vraa svoj
proireni dio cijevi na poetni promjer. Ovdje ponovo nastaje fronta poremeaja lijevo od
koje je tlak p 0 ( p je pretvoren u kinetiku energiju natranog strujanja), a desno od nje
fluid miruje pod povienim tlakom. Slika 1.5.3. prikazuje putovanje te fronte tlanog
poremeaja prema ventilu.
L

v=0
proirena cijev

spremnik

ventil

Brzina zvuka c

Prirast tlaka p
Statiki tlak p0

L/c < t < 2L/c

Sl.1.5.3.

U vremenu [ 2 L c ] mjereno od trenutka zatvaranja ventila rasteretni val dolazi do

zatvorenog ventila, kao to prikazuje slika 1.5.4. Tijekom putovanja vala do rezervoara i
natrag ispred ventila je vladao povieni tlak.

.
L

v
cijev

spremnik
p0

ventil

t =2L/c

Sl.1.5.4.

Ovo stanje natranog strujanja brzinom v 0 na tlaku p 0 je opet neravnoteno. im

ono nastupi, fluid koji se nalazi uz ventil ga nastoji napustiti i strujati uzvodno. Fluid to
ne moe uiniti, pa mu se koliina gibanja pretvara u pad tlaka. Sloj fluida koji se nalazi
neposredno uz ventil sada miruje na tlaku snienom za p ( prema Allievijevom izrazu

dolazi do pada tlaka sa p 0 na p 0 c v 0 jer je prirast brzine od v 0 do nula

pozitivan). Svaki idui sloj fluida se tako zaustavlja, a tlak mu se smanjuje za iznos p ,
te tako fronta poremeaja iza koje fluid miruje putuje prema spremniku. Prikaz je na slici
1.5.5.
L

v=0
suena cijev

spremnik

ventil

Brzina zvuka c
p0 - p

Statiki tlak p0

2L/c < t < 3L/c

Sl.1.5.5.

U trenutku t = 3 L c , kad ta fronta doputuje do spremnika cijela cijev je ispunjena

fluidom koji miruje na tlaku p 0 p (Slika 1.5.6.).
L

v=0
suena cijev

spremnik
p0 - p

ventil
t =3L/c

Sl 1.5.6.

Ovo je opet neravnoteno stanje, jer je tlak u cijevi nii nego u spremniku pa fluid
sada tei utjecanju u cijev iz rezervoara sa originalnom brzinom v 0 , to uzrokuje da tlak
u cijevi ponovo naraste na poetni p 0 , situacija je prikazana na slici 1.5.7.
L

v=0
suena cijev

spremnik

ventil

Brzina zvuka c
p0 - p

Statiki tlak p0

3L/c < t < 4L/c

Sl.1.5.7.

U trenutku t = 4 L c fronta tog strujanja e se ponovo sudariti sa zatvorenim

ventilom, to je istovjetno situaciji u trenutku zatvaranja ventila, ovo prikazuje slika
1.5.8.
L

v
cijev

spremnik
p0

ventil

t =4L/c

Sl.1.5.8.

Dakle, slika strujanja e se neprestano ponavljati sa periodom 4 L c , jer u gornjem

razmatranju nije uzeto u obzir trenje. U stvarnosti se amplituda reflektiranih valova
smanjuje kao posljedica trenja.
Hidrodinamiki i numeriki model strujanja
Matematiki model nestacionarnog jednodimenzijskoga strujanja fluida kroz cijev
krunoga presjeka osniva se na jednadbi kontinuiteta i jednadbi koliine gibanja u
obliku:

h c 2 v
h
+ v sin = 0
+
+v
x g x
t

(1)

vv
h v
v
(2)
+
+v
+
=0
x t
x
2D
gdje su h = p / g + z , piezometrika visina, kut izmeu osi cijevi i horizontale,
mjeren od osi cijevi, v brzina strujanja fluida, c brzina irenja tlanog poremeaja
definirana izrazom:
g

c2 =

(3)
1 D
+

K E
gdje K oznauje volumni modul elastinosti kapljevine, D promjer cijevi,
debljinu stjenke cijevi, a E modul elastinosti materijala stjenke cijevi.
Sustav jednadbi (1) i (2) oznauje sustav nelinearnih parcijalnih diferencijalnih
jednadbi hiperbolina tipa bez opega analitikog rjeenja koji se, uz zadane poetne i
granine uvjete, rjeava numeriki, najee s pomou metode karakteristika.
Iz prethodno navedenih parcijalnih diferencijalnih jednadbi koje su potrebne da
bismo hidrodinamiki opisali model nestacionarnog strujanja primjenom metode
karakteristika izvode se obine diferencijalne jednadbe koje se mogu numeriki rijeiti
ako su nam poznati poetni i rubni uvjeti. Pozitivna karakteristika ima nagib dt/dx = 1/(v
+ c) i uzdu nje vrijedi sljedei izraz:
+

g dh dv v v
+ +
=0
c dt dt 2 D

Negativna karakteristika ima nagib dt/dx = 1/(v - c) i uzdu nje vrijedi sljedei izraz:

g dh dv v v
+ +
=0
c dt dt 2 D

Sluaj nestacionarnog strujanja u sustavu spremnik - cjevovod ventil nastao nakon

trenutnog zatvaranja ventila rijeit emo numerikom simulacijom uz neka
pojednostavnjenja.
U poglavlju metoda karakteristika izveden je nagib karakteristika dt/dx = 1/(v c). U
ovom primjeru brzina fluida v (nekoliko m/s) je zanemariva u odnosu na brzinu zvuka c
(preko 1000 m/s). Karakteristike e imati konstantan nagib (1/c).
Cjevovod e se podijeliti u odreeni broj jednako dugakih segmenata duljine x. Za
karakteristino vrijeme integracije t uzeti e se iz kriterija stabilnosti tako da broj LewyCouranta bude tono jednak 1.
x
t =
c

 - broj Lewy-Couranta ( = 1)
c brzina zvuka
Ovaj izbor vremenskog koraka osigurava nam da karakteristika prolazi kroz dva vora
kao to je prikazano na slici 1.2 pa je interpolacija navedena izrazima 4.32 4.34
nepotrebna.

Slika 1.2 Prikaz vremensko prostornog kontinuuma

Nakon zanemarenja trenja pozitivna i negativna karakteristika poprimaju oblik:
g
g
pozitivna karakteristika: + h + v = 0 i negativna karakteristika: h + v = 0
c
c
Prevoenjem karakteristika u diferencnu formu za vremensko prostorni kontinuum
definiran na slici 1.2 izvode se izrazi.
Pozitivna karakteristika:
g
+ (hin +1 hin1 ) + (vin +1 vin1 ) = 0
c
Negativna karakteristika:
g
(hin +1 hin+1 ) + (vin +1 vin+1 ) = 0
c
Oduzimanjem ovih dvaju jednadbi slijedi izraz za visinu tlaka:
1
c n
hin +1 = (hin1 + hin+1 ) +
(vi 1 vin+1 )
2
2g
a zbrajanjem slijedi izraz za brzinu:
vin +1 =

g n
1
(hi 1 hin+1 ) + (vin1 + vin+1 )
2c
2

Rubni uvjeti:

Za visinu tlaka slijedi izraz iz pozitivne karakteristike koja vrijedi na kraju cijevi:

hin +1 = hin1

c n +1 n
(vi vi 1 )
g

Za brzinu slijedi izraz iz negativne karakteristike koja vrijedi na izlazu iz spremnika:

g
vin +1 = vin+1 + (hin +1 hin+1 )
c
Poetni uvjeti:
Za situaciju prema slici
Duljina cijevi................................L=91,44 m
Promjer cijevi...............................D=10,97 mm
Debljina stijenke...........................s=0,81 mm
Razina vode u spremniku.............H=0.1275 m
Gustoa vode................................=992,8 kg/m3
Kinematika viskoznost................=0,641410-6 m2/s
Vol. modul elastinosti vode........K=2,2774109 Pa
Modul elastinosti cijevi..............E=1,10031011 Pa
Dubina fluida u rezervaru.h = 7.2 m

H
,
D, L

Bernoullijeva jednadba od povrine lijevog do povrine desnog spremnika uz

zanemarenje trenja glasi
Pa
Pa v 2
+H =
+
g
g 2g
a odatle izraz za brzinu strujanja u cijevi u stacionarnom reimu strujanja
v = 2 gH

v = 0.05 m/s

Prethodne jednadbe opisuju na model strujanja i potrebno je jo izraunati konstante

koje se pojavljuju u tim jednadbama.
Brzina zvuka (c):
c=

1
1
0, 01097

992,8
+

9
11
2, 2774 10 1,1003 10 0, 00081

c = 1338,53 m/s

Prostorni korak (x):

L
n 1
n broj vorova odabrano n = 11
91, 44
x =
x = 9.144 m
11 1
Vremenski korak (t):
x
t =
=1
c
9,144
t = 1
t = 0,00683 sec
1338,5
x =

Daljnji proraun je proveden u programu Excel. U stupcima A K nalazi se polje

brzina, a u poljima M W piezometrike visine. Na slici 4 je prikazana formula za
izraunavanje brzine u drugom vremenskom trenutku u drugom voru s lijeve strane
(prema izrazu ?.?)

Slika 4 prikazana formula za izraunavanje brzine

Na slici 5 prikazan je izraun piezometrike visine u treem vremenskom trenutku u
treem voru s lijeve strane (prema izrazu ?.?)

Slika 5 Izraun piezometrike visine

Na slici 6 prikazan je dijagram piezometrike visine u etvrtom vremenskom trenutku (t =
4t = 0,02732 sec) koji odgovara slici ? u poglavlju ?.?.
16.00

14.00

12.00

10.00

8.00

6.00

4.00

2.00
0.00
1

S1

10

11

Slika 6 Dijagram piezometrike visine u trenutku t = 0,02732 sec

16.00

14.00

12.00

10.00

8.00

6.00

4.00

2.00

103

106

94

97

100

88

91

82

85

76

S1
79

67

70

73

61

64

52

55

58

43

46

49

37

40

28

31

34

19

22

25

10

13

16

0.00

Slika 7 Dijagram piezometrike visine na kraju cijevi

16.00

14.00

12.00

10.00

8.00

6.00

4.00

2.00

103

106

97

100

88

91

94

82

85

76

S1
79

67

70

73

61

64

52

55

58

43

46

49

34

37

40

25

28

31

16

19

22

10

13

0.00

Slika 8 Dijagram piezometrike visine na sredini cijevi