52

POLJOPRIVREDNI FAKULTET
ISTONO SARAJEVO

SKRIPTA IZ LJEKOVITOG BILJA

-OPTI DIOSTUDIJSKI PROGRAM: UMARSTVO
VLASENICA

Mart, 2012

52

ISTORIJAT KORIENJA LJEKOVITOG I AROMATINOG BILJA

Ljekovitost biIja iz spontane flore i njegova primjena u terapijske svrhe, poznati su od
davnina. Jos su drevni narodi znali za ljekovita svojstva raznog bilja. Zbog istih tih svojstava ono
se koristi i u savremenoj civilizaciji. Arheoloka istraivanja su pokazala da su Vavilonci i Asirci
primjenjivali ljekovite biljke, meu njima i one koje se i danas koriste u medicinske svrhe
(velebilje, tatula, lan, itd.). Mnoga saznanja o ljekovitim biljkama iz Asirije su doprla u Egipat,
gdje je skoro 4000 godina p.n.e. opisano nekoliko stotina ljekovitih biljaka. Najvei
staroegipatski papirus - Ebersov Papirus (datira iz1550 godine p. n.e.) sadrao je neku vrstu prve
farmakopeje. Egipani su bili poznati po vjetini balsamovanja, destilovanju mirisnih voda i
izradi parfema od aromatinog bilja, i pri tome su primjenjivali mnoge ljekovite biljke koje su i
danas u upotrebi (aloja, nana, bokvica, mak, bunika, anis ... ). Prvi pisani podaci o korienju
ljekovitih biljaka u kineskoj narodnoj medicini potiu iz treeg milenijuma p.n.e. Imperator Kin
Nong poznavao je preko 100 ljekovitih biljaka. Shen Nung, imperator iz Shen Nung dinastije
(poznat iz mitologije kao bog vjetra i zatitnik farmacije) gajio je, upotrebljavao i napravio
kolekciju samoniklog ljekovitog bilja. Njemu se pripisuje otkrie aja. Legenda kae da je Shen
Nung stalno pio vruu vodu vjerujui da e ga ona zastititi od bolesti. Jednog dana obilazei neku
svoju provinciju naredio je slugama da mu pripreme kljualu vodu. Vatra je potpaljivana granama
kamelije i nekoliko listova je upalo u kljualu vodu i obojio je. Kada je probao tenost znao je da
je otkrio neto veoma vano. Oko 2600 godine p.n.e. u Kini se pojavila knjiga pod nazivom Nej
Czin sa opisom ak oko 900 vrsta ljekovitih biljaka. Poznavanje ljekovitog bilja i njegove
upotrebe bilo je, u doba starih civilizacija,vezano za misticizam i vjerske obrede. Vrioci ovih
obreda, vraevi i svetenici, uivali su najvie privilegije i poasti. Zbog toga je pripremanje
ljekovitih napitaka i melema uvano kao tajna.
Sveukupnim razvitkom prirodnih nauka i filozofije u Staroj Grkoj, farmacija se posmatra na nov
nain, bez misticizma. Veliki grki filozofi PIaton (427-327 p.n.e.) i Aristotel (384-322 p.n.e.)
bili su takoe ljekari i prodavali su lijekove. Znali su za djelovanje opijuma, kiice, pelina.
Hipokrat (460-377 p. n.e.) je najslavniji anticki ljekar i nosi ime "oca medicine". Pripadao je
ljekarskom staleu koji je, kako se vjerovalo, osnovao Eskulap, grki bog zdravlja. Hipokratova
jdela sadre podatke o 300 ljekovitih biljaka podjeljenih po farmakoloskom djelovanju. Njemu se

52

pripisuje preko 60 medicinskih spisa. "Hipokratovi zapisi" predstavljaju zbir razliitih djela
brojnih autora, tako da se ne moe sa sigurnocu rei koje je od njih napisao sam Hipokrat.
Najznaajniji antiki botaniar Teofrast (371-286 god. p.n.e.) je bio Aristotelov uenik. Zajedno
sa svojim uenicima osnovao je prvu botaniku batu u Atini. U svojim djelima De historiis
plantarum i De causis plantarum opisao je preko 500 biljaka, meu kojima i za to doba,
najznaajnije, ljekovite biljke. Dugo vremena Theofrastov rad je bio nezamjenljiv u prouavanju
i razumijevanju botanike. Sigurno najpoznatiji i najznaajniji poznavalac ljekovitog bilja i
lijeenja biljem u Starom vijeku bio je Grk Pedanius Dioscorides Dioskorid. On je pratio rimske
trupe kao vojni ljekar. Imperator Neron mu je omoguio da prouava osobine i upotrebu mnogih
ljekovitih biljaka. Odlini opisi, oko 600 biljaka, ukljuujui alfiju, korijander, majoran, nanu,
mrazovac i mnoge druge nalaze se u njegovom djelu De materia medica. Djelo je napisano u 5
knjiga, oko 77 godine. U petoj knjizi djela, Dioskorid po prvi put detaljno opisuje sva ljekovita
sredstva biljnog i ivotinjskog porijekla, koja su se u to vrijeme koristila. U tom djelu se navodi
oko 800 vrsta ljekovitih biljaka, a njihova ljekovita svojstva opisuju vrlo detaljno. Podaci iz
njegovih knjiga su korieni od strane srednjovjekovnih autora knjiga o ljekovitim biljkama. Ovo
originalno djelo prevedeno je na mnoge jezike i vie od 15 vjekova je predstavljalo osnovu
farmakologije i medicinske prakse. Autor koji se mora spomenuti zbog svog specifinog naina
prouavanja biljaka sa aspekta njihove upotrebe, jeste Plinije Stariji. Bio je savremenik
Dioskorida. U svom djelu Historia naturalis (u 37 knjiga) pie o ljekovitom bilju gdje je opisao
oko hiljadu biljaka. Dioskorid i Plinije Stariji su u svojim djelima objedinili skoro sve tadanje
znanje o ljekovitom bilju i lijeenju njime. uveni rimski ljekar Galen (129-210) odreuje nain
spravljanja lijekova od ljekovitog bilja. U svojim djelima je tvrdio da se u biljkama pored
korisnih nalaze i tetne materije koje je neophodno odstranjivati. On je prvi uveo u praksu
primjenu ekstrakcije ljekovitih biljaka, a ti proizvodi, odnosno ekstrakti, dobili su naziv
"Galenski preparati". Galenovi recepti i uputstva najee zahtjevaju korienje veeg broja
razliitih jedinjenja, koja tek pomjeana daju zajedniko dejstvo. Njegova uputstva za korienje
ljekovitih biljaka zadrala su se u medicini preko hiljadu godina. Indija je zbog svoje bogate flore
i tradicionalne upotreba ljekovitih biljaka bila glavni izvoznik zaina, ljekovitog bilja i boja, koji
su se jo od davnina karavanima prenosili u druge krajeve (na poetku oko Crnog i Sredozemnog
mora a kasnije i u ostale dijelove svijeta). Zbog Indije i ostalih tropskih zemalja Azije, voeni su
krvavi, imperijalistiki ratovi. Pobjeeni su dabine morali da plaaju zlatom, ali i raznim

52

zainima, ljekovitim i aromatinim, u to vrijeme izuzetno skupocjenim biljem. U srednjem vijeku

gajenje i upotreba ljekovitog bilja se povlai u manastire, u ijim riznicama se i danas uvaju
izuzetno vrijedni zapisi iskustava u lijeenju biljem, koji datiraju iz Antikog doba. U Srednjoj
Evropi Benediktinci su u ranom srednjem vijeku irili znanje o ljekovitim biljkama i njihovoj
primjeni. Gajili su brojne ljekovite biljke u samostanskim vrtovima i ispitivali njihova dejstva .
Njihov trud su podravali Karlo Veliki (742-814) i Ludvig Poboni (778-840), ijim su zakonima
- Kapitularijima (Capitulare de vilis) date smjernice za gajenje ljekovitog bilja i njihovu
upotrebu. I u ovom za nauku mranom dobu bilo je pojedinaca koji su ipak doprinijeli uenju o
ljekovitim biljkama.
Ime "kralj ljekara", zasluno je dobio Ibn Sina koji je oko 1000, godine napisao detaljan
medicinski udbenik "Canon medicinae" koji je predstavljao najbolju knjigu iz podruja
medicine do kraja XVvijeka. Prelaz iz XV u XVI vijek obiljleavaju brojna putovanja i otkria
novih svjetova, kada su upoznate mnoge nove ljekovite biljke, sirovine, biljni lijekovi i zaini,
Portugalci i panci su otkrivali mnoge afrike i junoamerike krajeve. U novootkrivenim
krajevima istraivai su nali nove biljne vrste: aj, kakao, bambus, opijumski mak, umbir,
rabarbaru i mnoge druge. U XVIII vijeku profesor anatomije i medicine, kasnije profesor
botanike na Univerzitetu u Upsali (vedska), Carl Von Linne (1707-1778) izvrio je
sistematizaciju u botanici. U svom djelu Systema Naturae (1735) uvodi binomnu nomenklaturu
(svakoj biljci daje naziv roda i naziv vrste na latinskom) i botaniki sistem za odreivanje vrsta,
koji se zbog svoje preglednosti odrao do dananjih dana. Nakon revolucije u Francuskoj
zapoinje razvoj naune farmacije, a sa njom i razvoj nauke o ljekovitom bilju. Ovde treba
pomenuti poznate farmaceute kao to su: Lavoisier u Francukoj, Schoole u vedskoj i Priestly u
Engleskoj. Njemaki apotekar Serturner izolovao je morfin iz opijuma, tako da je time obiljeen
poetak naune farmakognozije, na hemijskoj osnovi. Potom slede znaajna otkria u vezi sa
izolovanjem alkaloida, iji su autori bili: J.B. Pelletier, J.B.Caventou i P.J. Robiquet. Tokom XIX
i XX vijeka mnogi poznati farmakognosti, kao D. Planchon, R. Wasicky i V.A. Tihomirov, bavili
su se prouavanjem biljnih ljekovitih sirovina, te su time znaajno doprinijeli boljem poznavanju
aktivnih sastojaka u njima, to je bio bitan uslov za njihovu primjenu u terapiji.
ISTORIJAT KORIENJA LJEKOVITOG BILJA U NAIM KRAJEVIMA

52

Priprema ljekovitog bilja i vjetina lijeenja ine znaajni dio kulturne istorije ovjeanstva.
Poznato je da su Stari Sloveni imali razvijen kult bilja. Luj Leze u Slovenskoj mitologiji opisuje
mnoga vjerovanja u ljekovito svojstvo bilja i njihovu primjenu u lijeenju. Koliko je bilje bilo
vano u njihovom ivotu govori injenica da su ime svog vrhovnog boga Peruna dali biljci
(perunika). Naalost o tom istorijskom periodu, kao i onom to slijedi, istorijskih podataka
gotovo da i nema. Ipak, zasigurno moemo vjerovati da su Sloveni svoje kultove, obiaje i
boanstva donijeli na Balkan. Pisana svjedoanstva, koja nam omoguavaju da pratimo
kontinuitet vjerovanja u ljekovitost bilja, jesu spisi koji datiraju iz srednjeg vijeka. Kao
najznaajnije treba spomenuti najstariji kodeks srpske svetovne medicine iz XIV vijeka Hodoki Kodeks u kome se pominje raznovrsna upotreba kima, aloje, tamjana, lanenog i repinog
sjemena, korijandra, cveklinog soka, vrbe i raznog drugog bilja. U XV ili XVI vijeku nastao je
Hilandarski Medicinski Kodeks broj 517 u kom se navodi upotreba perunike, kukurjeka, kamfora
i drugih ljekovitih biljaka. Manastiri su bili centri razvoja medicine. Monaki ivot, pun
odricanja, dugih postova i napornog rada, zahtjevao je i lijeenje. Jedini nain lijeenja koji im je
bio poznat, osim molitve upuene Bogu, bila je primjena ljekovitog bilja. Neki manastiri su bili
sjedita tek osnovanih bolnica. Poeci osnivanja zdravstvenih ustanova u Srbiji vezuju se za kraj
XII i pocetak XIII vijeka, odnosno za period djelovanja Svetog Save i Stefana Prvovjenanog. U
manastirskim bibliotekama nalazili su se medicinski prirunici koji su sadrali struno znanje
poev od antike, Hipokrata i Galena, do iskustava i lijeenja u vizantijskoj medicini - mada nije
uvijek jednostavno razluiti ta je bila narodna a ta struna medicina.
Prodor Turaka zaustavio je razvoj srpske drave i kulture. Dok su se na Zapadu medicina i ostale
nauke neometano razvijale, na narod je nastavio da koristi stara iskustva obogaena turskom
tradicijom. U tom period sastavljene su "ljekarue" znanih i neznanih pisaca u kojima je osnova
lijeenja ljekovito bilje. I o ovom periodu malo je literature, ali nam on nee ostati nepoznat
zahvaljujui narodnoj tradiciji. Narodne pjesme predstavljaju bogat izvor za poznavanje narodne
medicine tog vremena. Iz pjesama se vidi da su pjevai dobro poznavali fizioloko dejstvo,
ljekovitost i otrovnost biljaka. Pjevali su o otrovnosti bjelog maka o mnogim biljkama koje deluju
kao opijum, o ljekovitosti i ljepoti divlje rue i jabuke, zatitnom karakteru bijelog luka i
odoljena, i mnogim drugim biljkama. Ouvanju znanja o ljekovitosti bilja, spravljanju lijekova i
nainu branja, koje se vjekovima prenosilo s koljena na koljeno, doprinijeli su mnogi istraivai.
Meu prvima treba pomenuti Zaharija Stefanovia Orfelina (17261789) koji je sastavio Veliki

52

srpski travnik (sadri zapise za oko 500 biljaka) i Iskusni podrumar. U njegovim knjigama se
govori i o nainu i vremenu berbe i suenja ljekovitog bilja, kao i o njihovoj ljekovitoj
vrijednosti. Dragocjene podatke o lijeenju ljekovitim biljem u srpskoj tradiciji daje Vuk
Stefanovi Karadi (1787-1864) u svom poznatom djelu Srpski rijjenik (1818). Vuk je dao
podstrek i drugim istraivaima srpske kulture koji su u svojim etnografskim spisima donosili i
znaajne zapise o narodnoj medicini, npr. ajkanovi u Reniku srpskih narodnih verovanja o
biljkama i mnogi drugi koji su krenuli njihovim putem.
Nai poznati botaniari i ljekari Josif Pani (1814-1888) i Sava Petrovi (1839-1889) su u
svojim djelima pruili niz podataka o rasprostranjenosti i upotrebi ljekovitog bilja. U novije
vrijeme Jovan Tucakov (1905-1978) je dao najvei doprinos razvoju lijeenja biljem i
poznavanju ljekovitog bilja. On je osniva farmakognozijske nauke kod nas. Izvrio je prvu
introdukciju ljekovitog bilja koj se nije gajilo kod nas. Njegovo kapitalno djelo Leenje biljem
Fitoterapija imalo je vie izdanja.
Prostrani brdski i planinski masivi okieni livadama, panjacima, umama, proplancima i
obradivim povrinama, pruaju izvanredne uslove za formiranje fitocenoza sa ljekovitim
biljkama. Vegetacija je prilagoena vodnom i toplotnom reimu, visinskim razlikama i
petrografskom sastavu. Od ljekovitog bilja u velikoj mjeri zastupljena je kleka Uuniperus
communis L.). Vegetacija iznad podruja kleke bogata je reliktima i endemima. Vrlo tipina za
ovo podruje je emerika (Veratrum album L.), od koje se dobija veoma cijenjena droga traena
na inostranom tritu. Od biljaka sa alkaloidima uspjeno raste i jedi (Aconitum napellus L.),
bunika (Hyoscyamus niger L.), mrazovac (Colchicum autumnale L.). Od planinskih biljaka sa
heterozidima treba pomenuti kiicu (Erythraea centaurium L.), pasdren (Rhamnus cathartica L.),
glog (Crataegus oxyacantha L.), gorocvjet (Adonis vernal is L.), od biljaka sa taninima petrovac
(Agrimonia eupatoria L.) i kantarion (Hypericum perforatum L.) a od aromatinih, hajduku
travu (Achillea millefolium L.), majinu duicu (Thymus serpyllum L.). Prilikom nabrajanja
ljekovitog bilja po pojedinim oblastima, nismo imali pretenzija da pomenemo sve biljne vrste u
odreenom kraju niti da damo redosled po znaaju biljaka. elja nam je da na primjeru istaknemo
raznovrsnost i bogatstvo nae flore.
Treba naglasiti da u naoj zemlji ive narodi koji su u prolosti prolazili razliitim istorijskim i
drutveno-ekonomskim razvojnim putevima. Etnogeneza, materijalna i duhovna kultura, navike i

52

obiaji razliiti kod razliitih naroda, spojeni u jednu cjelinu ine, i kod ljekovitog bilja,
kvalitativno nov, obogaen sadraj, to uostalom "Materia medica" uvijek iziskuje. Ovo je od
velikog znaaja i u primjeni ljekovitog, aromatinog i zainskog bilja u ishrani, odnosno
kulinarstvu, prehrambenoj industriji, kozmetici. Veliki prirodni resursi ljekovitog bilja naih
prostora omoguuju njihovu eksploataciju, a u isto vrijeme propisuju neophodne mjere zatite od
neracionalne eksploatacije. Tako su neke biljke (npr. Adonis vernal is L., Gentiana lutea L.) usled
neracionalne eksploatacije sa njihovih prirodnih stanita, mjestimino proreene, pa ak i
unitene, pa su stavljene pod zatitu. U budunosti, akcenat e biti stavljen na zatitu i ouvanje
genetikog potencijala i divergentnosti ovih biljaka. Formiranjem Banke biljnih gena, stiu se
uslovi za pravilno i kvalitetno ouvanje genetikih resursa ljekovitog bilja.

OSNOVNI POJMOVI 0 BILJNIM LJEKOVITIM SIROVINAMA

Pojam i podjela biljnih ljekovitih sirovina
Ljekovite sirovine ili droge (francuski drogue, engleski drug, njemaki droge) vode porijeklo iz
prirode i mogu biti: biljne ili vegetabilne, ivotinjske ili animalne i mineralne. Nauka koja se bavi
prouavanjem ljekovitih sirovina porijeklom iz prirode i njihovim ljekovitim sastojcima naziva se
Farmakognozija. Naziv ove naune discipline vodi porijeklo od grkih rijei pharmakon (lijek,
otrov) i gnosis (znanje), to e rei da ova nauka predstavlja znanje o lijekovima. U okviru ue
naune oblasti ljekovito bilje prouavaju se prirodne organske sirovine biljnog porijekla sa
biotehnikih pozicija (ekologija i agrotehnika biljaka, genetiki resursi, selekcija i introdukcija i
dr.). Biljne ljekovite sirovine ili biljne droge u uem smislu predstavljaju osuene biljne organe
(npr. cvijet kamilice, korijen bijelog sljeza, list pitome nane) sa ljekovitim svojstvima. U irem
smislu biljne droge su proizvodi koji se dobijaju jednostavnim postupcima i procesima prerade
biljaka tj. njihovih odgovarajuih organa. Tako n.p.r., cjeenjem ili kuvanjem se iz sjemena
izdvajaju masna ulja, a destilacijom vodenom parom se dobijaju etarska ulja. Droge se mogu
koristiti i u svjeem stanju, a tada moraju nositi naziv recens - svje (npr. Citri pericarpium
flavedo recens - svjea kora limuna). U promet droge dolaze u cjelim komadima (in toto), rezane

52

(concisae), u obliku praka (pulvis), u obliku raznih mlijenih (opium) i drugih sokova. Nalaze se
i u obliku etarskih ulja, smola, voskova, masti, masnih ulja, kauuka.
Droge se dijele na:

Droge sa strukturom (organizovane droge)

Pregled droga sa strukturom (nadzemni biljni organi)

Pregled droga sa strukturom (podzemni biljni organi)

Drogama sa strukturom pripadaju i: skrobovi (amyla), brana (farina) i medicinski ugalj (carbo
medicinalis). Primjeri za ove droge su : Amylum tritici, A. Orizae, A. Maydis, Lini farina (Lini
pulvis), Sinapis farina (Sinapis pulvis), Carbo ligni i Carbo animalis .

Droge bez strukture (neorganizovane droge)

52

Smjea smole i mlijenog soka naziva se lactoresina, smole i ulja - oleoresina, smole i gume gummiresina. Sve droge se mogu podjeliti i prema: biljnim organima (drogistika podjela),
hemijskom sastavu (hemijska podjela), po svom djelovanju (farmakodinamska podjela) i
botaniki.
Drogistika podjela na podzemne organe (rhizoma, radix, tuber, bulbus) i nadzemne organe
(folium, fios, gemme, gallae, herba, fructus, semen) je naroito pogodna za veledrogerije i
skladitenje droga. Nedostatak ovakve podjele je u tome to je najmanje nauna. Prema
hemijskoj podjeli droge se djele na osnovu hemijske prirode aktivnih materija na kojima se
zasniva ljekovitost droga. Tako postoje droge sa: alkaloidima, heterozidima, saponozidima,
taninima, etarskim uljima, masnim uljima, vitaminima itd.
Farmakodinamska

podjela

je

najpogodnija

jer

razvrstava

droge

prema

njihovom

farmakolokom djelovanju. Ova podjela se zasniva na hemijskoj podjeli i sa naunog stanovita

je najprihvatljivija. Primjeri: droge koje se koriste protiv bolova - analgetici, sredstva koja se daju
za umirenje - sedativi, sredstva protiv kalja - antitusici i dr.
Botanika podjela obuhvata podjelu na nie i vie biljke, golosjemenice i skrivenosjemenice,
monokotile i dikotile. Ova podjela je poznata iz botanike. Na osnovu prednosti i nedostataka
nabrojanih podjela, najprihvatIjivija je hemijska podjela droga sa farmakodinamskom
potpodjelom to daje novu farmakohemijsku podjelu. Primjer: saponozidna diuretika,
saponozidna ekspektorancija, hetrozidna kardiotonika i sI. Droge se mogu jo podjeliti na
oficinalne (one koje je priznala farmakopeja, nauna medicina i veterina) i neoficinalne (nisu
priznate, ali se koriste u narodnoj medicini i homeopatiji). Struni propisi o drogama, prirodnim,
polusintetskim, sintetskim, organskim ili neorganskim supstancama sakupljeni su u farmakopeji.
Farmakopeja (Materia medica) predstavlja kodeks, zvanini dokument u kome se nalazi sve u
vezi sa lijekovima i oznaeno je pojmom "oficinalno". U farmakopeji su sakupljene sve
informacije o fizickim, hemijskim i farmakolokim karakteristikama supstanci koje se koriste za
izradu lijekova, kao i metode koje se koriste za njihovo ispitivanje.
Naa farmakopeja se oznaava kao Pharmacopoea fugoslavica (skra. Ph. fug) i ima pet izdanja.
Prvo izdanje domae farmakopeje datira iz 1933. godine a poslednje iz 2000. godine (peta
farmakopeja). Zemlje koje ne posjduju svoju, nacionalnu farmakopeju, koriste internacionalnu
Pharmacopoea Internacionalis. Postoje i regionalne farmakopeje: Pharmacopoea Nordica za

52

sjeverne zemlje i Pharmacopoea Europea. Farmakopeje nekih zemalja (Rusija, Njemaka) sadre
vie droga u odnosu na neke druge (SAD). Farmakopeja za svaku oficinalnu drogu daje na
pocetku morfoloki opis biljke, njeno stanite i vanija bioloka svojstva. Zatim se daje
makroskopski izgled droge koji obuhvata svojstva (izgled, boja, miris, ukus i konzistencija) na
osnovu kojih se droga moe identifikovati pomou ula. Tu se nalazi i mikroskopski opis na
osnovu kojeg se vri identifikacija i utvruje kvalitet droge, a pomae i pri otkrivanju nedostataka
i falsifikata.
Mikroskopija droga je naroito vana kada se ispituju droge u prahu. Farmakopeja daje metode:
ispitivanje istoce droge, odreivanje procenta stranih primjesa (organske i neorganske) i
procenat usitnjenosti. Daje i minimalni procenat aktivnih materija koje droge moraju da sadre da
bi se koristile kao lijek. Propisan je nain uvanja i postupci ekstrakcije droga. Nabrojane su i
opte karakteristike razliitih tipova ekstrakata, metode njihovog ispitivanja i kontrole. U
farmakopejama su opisani i farmaceutski oblici lijekova, postupci izrade, kao i metode za
kontrolu ispravnosti i kvaliteta svakog oblika. Osim propisa farmakopeje postoje i nacionalni
standardi kojima je definisan kvalitet droga koje su u proizvodnji i prometu.

Droge oficinalne prema PH. Jug. V.

52

Ostale oficinalne droge, PH. Jug. V.

52

Struna nomenklatura
U oblasti ljekovitog bilja koristi se narodna i struna nomenklatura. Koriste se narodni i latinski
nazivi za biljne vrste i droge. Narodni nazivi su veoma esti u upotrebi. Za neke biljke postoji
vei broj narodnih naziva, na primjr, kamilica se u narodu naziva jo: bijela rada, lijepa kata,
carev cvijet itd. - Chamomilla recutita L. Od svih naziva obino se uzima onaj koji je najei i
pokriva veu teritoriju. Latinski nazivi biljaka se koriste u domaoj i meunarodnoj (naunoj i
strunoj) terminologiji i predstavljaju najsigurniji nain za determinaciju i upotrebu biljaka.
Naziv droge se izvodi iz imena vrste (rijetko iz imena roda) koji se stavlja u genitiv i dodaje se
latinski naziv biljnog organa koji se koristi kao droga.

52

Primeri:

Uz nazive droga postoje i sledece oznake:

+ droge jakog fiziolokog dejstva,
++ otrovne droge.

Osnovni pojmovi o aktivnim materijama ljekovitog bilja

(sekundami metaboliti)
Aktivne materije koje uestvuju u biohemizmu biljaka dijele se na: primarne i sekundarne.
Primarne materije ili produkti primarnog metabolizma biljaka su osnovna gradivna jedinjenja
koja obezbjeuju energiju za rastenje, razvie, funkcionisanje i reprodukciju ivih organizama.
To su: eeri, masti i proteini.
Sekundarne materije ili produkti sekundarnog metabolizma (sekundarni metaboliti) nazivaju se
jos i bioloke aktivne materije. Sekundarni metabolite su raznovrsne hemijske prirode. Ova
jedinjenja upotpunjuju funkcionisanje biljnog organizma u kome nastaju, a jedan broj
sekundarnih metabolita pokazuje farmakoloku aktivnost. Produkti sekundarnog metabolizma
biljaka su: alkaloidi, glikozidi, organske kiseline, etarska ulja, sluzi, gume, smole, tanini,
vitamini.
BERBA LJEKOVITOG BILJA

52

Vrijeme i nain berbe su od velikog znaaja za dobijanje kvalitetne biljne ljekovite sirovine.
Ljekovito, aromatino i zainsko bilje se sakuplja po lijepom i suvom vremenu, kada biljni
djelovi koji se koriste kao droga sadre najvie aktivnih sastojaka. Ukoliko se droge sakupljaju sa
samoniklih biljaka, berai moraju biti edukovani i dobro poznavati biljke na terenu. Sve droge se
ne sakupljaju u isto vrijeme i na isti nain. Vrijeme branja ljekovitog, aromaticnog i zainskog
bilja zavisi od: faze razvoja biljke u kojoj dolaze u tehnoloku zrelost, geografskog poloaja i
nadmorske visine podruja. Za svako podruje izrauju se i "biljni kalendari". Berba pojedinih
biljnih organa se obavlja:
cvijet (fIos), kada 1/3 cvijetova poinje da se otvara, a 2/3 je u pupoljku. Izuzetak su buha i
pelin. Precvjetale i ve oploene cvjetove ne treba sakupljati jer je manji procenat ljekovitih
materija (npr. kod aromatinih biljaka dolazi do znatnog smanjenja sadraja etarskog ulja).
List (folium), kada biljka pone da cvjeta, kada je lie potpuno razvijeno, najkrupnije i
najsonije. Ne treba sakupljati lie procvjetalih biljaka jer se ljekovite materije nagomilavaju u
cvijetu na tetu lia. Takode, ne treba brati mlado lie koje je nedovoljno razvijeno, niti starije
lie. Sakupljaju se cijeli, potpuno razvijeni i neoteceni listovi.
Nadzemni zeljasti dio (herba), sakuplja se na poetku cvjetanja ili kada su biljke u punom
cvijetu.
Plod (fructus), suv - prije nego to potpuno sazri, sem plodova titarica i krstaica koji se
moraju sakupljati potpuno zreli (npr. kim, mora). Mesnati i soni plodovi se sakupljaju potpuno
zreli ili poluzreli (npr. ipurak).
Sjeme (semen) - sakuplja se potpuno zrelo, u kojem su zavreni svi biohemijski procesi, tada je
najljekovitije, najtee, najjedrije i najpogodnije za uvanje. Nedozrelo sjeme suenjem postaje
lako, prazno i tee se uva.
Kora (kortex) - prije olistavanja biljaka u rano proljee ili kasno u jesen, po opadanju lia.
Kora sa mladih grana i stabala je najkvalitetnija i najlake se skida u proljee kada biljka sadri
najvie sokova. Najbolja je mlada, tanka i glatka kora, za razliku od stare koja je suberinizirana,
debela, rapava, ispucala i nema ljekovitih materija.
Pupoljci (gemma) - sakupljaju se rano u proljece, prije olistavanja.
Podzemni organi (rhizoma, radix, bulbus, tuber) - vade se u jesen nakon opadanja lia ili rano
u proljee; neki rizomi i korjenje se sakupljaju u vrijeme cvjetanja biljaka (jagorevina,
mrazovac, steza i dr.).

52

Ljekovito bilje bere struno lice, naroito ako je rij o samoniklom bilju da bi se sauvali prirodni
resursi, rijetke i ugroene vrste. Samoniklo bilje se mora racionalno sakupljati u protivnom sve
vei broj biljnih vrsta e biti ugroen i stavljen pod zatitu. U toku jednog dana bera sakuplja
samo jednu biljnu vrstu, pri tome, na terenu treba da ostavi najbolje primjerke i tako sauva
stanite. Prilikom sakupljanja od pribora koristimo no, makaze, aov i drugo to moe da koristi
u radu ili zatitu beraa (npr. rukavice). Za branje nekih biljaka koriste se i specijalne naprave:
"eljevi" za branje kamilice i borovnice i sjekai granica za branje lipovog cvjeta.

POSLEETVENI POSTUPCI KOD LJEKOVITOG BILJA

(primama prerada prema GAP-u)
Nakon berbe biljnih ljekovitih sirovina slede posleetveni postupci: suenje, sitnjenje, destilacija,
ekstrakcija, pakovanje i uvanje. Suenje se smatra najznaajnijom fazom u proizvodnji droga od
ljekovitog, aromaticnog i zainskog bilja. Savremena proizvodnja droga je, praktino,
neizvodljiva bez unapred obezbjeenih kapaciteta za suenje.
Greke uinjene prilikom suenja se teko ispravljaju i kao rezultat dobijamo biljnu ljekovitu
sirovinu nezadovoljavajueg kvaliteta.
Suenje
U naem klimatu, ljekovito bilje je sezonskog karaktera i neophodno je konzervisanje biljnih
droga da bi smo ih imali za upotrebu u toku itave godine. Suenje je najei i najjednostavniji
nain konzerviranja droga. Biljne ljekovite sirovine se suenjem oslobaaju vika vode koja je i
najei uzrok kvarenja. Nain i reim suenja uslovljavaju izgled i kvalitet (ljekovitost) droge.
Biljne djelove treba suiti paljivo tako da sauvaju prirodnu boju i hemijski aktivne materije, i
ne vie od 8 do 14% vlage. Odnos svjee i suve droge se kree u odreenim rasponima po biljnim
organima i olakava planiranje i obraunavanje prinosa.
Kvalitet biljne ljekovite sirovine dobrim djelom zavisi od naina suenja. Nepravilno suenje
dovodi do gubitka bioloki korisnih materija zbog kojih se biljka gaji i dolazi do neeljene
promjene izgleda sirovine a na taj nain se smanjuje ljekovita i trgovaka vrijednost robe.
Prilikom suenja svjeih biljnih ljekovitih sirovina osnovni zadatak je:

52

da se sirovine to prije osue, kako bi se dobili po spoljnom izgledu i kvalitetu to bolji

proizvodi;
da se to bolje iskoristi prostor za suenje;
da se odaberu odgovarajua temperatura i reim suenja, koje ne umanjuju kvalitet droge.

Odnos svjee i suve biljne ljekovite sirovine

Veina ljekovitog, aromatinog i zainskog bilja se sui bez prethodnog pranja. Podzemni organi
se prije suenja oiste od zemlje, trulih i nadzemnih dijelova a potom operu i reu da bi se skratili
migracioni putevi vlage. Sa nekog korjenja se posle pranja a prije rezanja ljuti kora. Reu se i
neki plodovi, epidermis oteava suenje jer ne proputa vlagu. Sjeckanje lisnatog bilja i odvajanje
stabljike prije suenja tedi energiju i poveava uinak suenja. Suenje moe biti prirodno i

52

vjetako. Samoniklo bilje se najee sui prirodno, dok plantano proizvedeno bilje zahtjeva
suenje u suarama (zbog velike mase). Kod prirodnog suenja koristimo prirodnu toplotu u toku
ljetnjih mjeseci. Prirodno suenje biljnog materijala (herba, cvijet, list) obavlja se u tankom
rastresitom sloju (nekoliko cm) na ljesama, asurama, daskama, hartiji u hladovini i na promaji.
Najpogodnije prostorije za to su tavani, upe, ardaci, komore i sl. Na ovaj nain se najee sue
cvjetovi, lie, odnosno njeni, zeljasti nadzemni dijelovi biljaka. Njeni biljni materijal se rijetko
izlae direktnoj sunevoj svijetlosti jer ona djeluje kao dekolorans, dolazi do gubitka prirodne
boje biljne sirovine. Samo pojedine vrste se mogu suiti direktno na suncu (npr. cvijet divizme i
lie velebilja u vrlo tankom sloju i kratko vrijeme). Biljni materijal vre strukture (kora, sjeme,
plod, korjen, rizom) se moe suiti direktno na suncu. Debeli, mesnati podzemni organi se prije
suenja reu na manje komade. Prilikom suenja treba izbjegavati esto prevrtanje da ne bi dolo
do drobljenja i usitnjavanja materijala. Biljni materijal se povremeno okree i u sluaju promjene
vremena potrebno ga je zatiti od kie.
Suenje zavisi od strukture biljnog materijala. to je droga njenija i tanja bre se sui. Suprotno,
to je droga deblja i sonija, membrane elija su joj deblje i manje proputaju vlagu, suenje e
trajati due. Primjer: cvjetovi i listovi se sue krae, obino 3-8 dana, za razliku od korjenja koje
se sui dvije nedjelje. Duina suenja zavisi i od vremenskih prilika i godinjeg doba (ljeti se
obicno sui bre a u proljee i jesen sporije). Danas se mnogo ee primjenjuje vjetaki nain
suenja. U termikim suarama se skrauje vrijeme suenja. Pri suenju toplim vazduhom u
termikim suarama mogu se podeavati najvaniji inioci suenja kao to su: temperature
vazduha (40-80 0C), relativna vlanost vazduha, brzina protoka vazduha i vrijeme trajanja
suenja. Brzina suenja i utroak energije imaju vrlo znaajan uticaj na trokove proizvodnje.
Trokovi suenja predstavljaju 30-40% ukupnih troskova proizvodnje. Za ekonominu
proizvodnju ljekovitog bilja vano je da proces suenja ima male trokove investicija i male
trokove energije, a istovremeno ispunjava visoke zahtjeve trista u pogledu kvaliteta droge.
Za suenje ljekovitog bilja se koriste univerzalne suare koje po konstrukeiji mogu biti:
podne suare;
kontejnerske suare;
tunelske suare.
Podne suare izrauju se sa kapacitetom suenja: 6 kg/asu cvijeta ili 20 kg/asu herbe.
Kontejnerske suare su veeg kapaciteta 20-50 kg/asu i univerzalne su namjenje (za suenje

52

duvana, voa i povra). Tunelske suare se u praksi najvie koriste. U primjeni su dvije vrste:
tunelske sa tacnama (ljesama) na kolicima i ramovima i tunelska sa trakama. Kapacitet ovih
suara je 20-100 kg/as. Suare mogu biti pokretne i stacionarne. Najefikasnije je suenje toplim
vazduhom koji se direktno ili indirektno zagrijeva. Indirektni nain zagrijevanja primjenjuje se u
suarama za ljekovito, aromatino i zainsko bilje. Prilikom suenja sirovina mora biti udaljena
vie od 15 cm od zagrijanih povrina i u suari mora biti obezbjeena cirkulacija vazduha.
Temperaturni uslovi susenja biljnih ljekovitih sirovina

U novije vrijeme se primjenjuje i suenje pomou suneve energije u plastenicima (solarne

suare). Da bi trokovi objekta bili to manji, krovne povrine ovog plastenika izvedene su kao
kolektori, a u unutranjost plastenika postavljena je susara.

Najveca dozvoljena koliina vlage u nekim biljnim drogama (prema Ph. Jug. IV)

52

U novije vrijeme se primjenjuju i drugi postupci suenja. Jedan od tih je proces liofilizacije.
Zamrznuto tkivo se stavlja u specijalne komore u kojima se uspostavlja vakum. Na taj nain
dolazi do postepene sublimacije zamrznute vode, a tkivo postaje suvo i porozno.
Stabilizacija i fermentacija
Odreen broj biljnih ljekovitih sirovina prilikom suenja mijenja svoj hemijski sastav. Do
promjena aktivnih materija dolazi pod uticajem u drogama prisutnih enzima (uglavnom iz grupe
hidrolaza). Stabilizacija biljne sirovine je proces inaktivacije enzima kojim se spreava njihovo
tetno djelovanje. Biljni materijal koji sadri termolabilne supstancije jakog ili veoma jakog
fiziolokog dejstva treba da se stabilizuje prije suenja (primjer: lie velebilja i digitalisa).
Stabilizacija ili inaktivacija enzima se obavlja prije suenja izlaganjem sirovog biljnog materijala
djelovanju vodene ili etanolne pare. Primjenjuje se i postupak brzog suenja na povienoj ili
niskoj temperaturi. Izlaganjem biljnog materijala visokim ili niskim temperaturama izaziva
gotovo trenutnu inaktivaciju enzima, a drugi sastojci su zatieni koliinom vode koja se nalazi u
sirovom materijalu. Kod pojedinih biljnih droga djelovanje prisutnih enzima je poeljno. Tada se
vri proces fermentacije kojim droge dobijaju eljeni kvalitet. Fermentacija se vri na prirodan ili
vjetaki nain. Sirov biljni materijal odstoji odreeno vrijeme u odreenim reimima vlage i
temperature koji pospjeuju rad enzima. Suenjem biljne sirovine na niskim temperaturama (2030 0c) omoguava se postepena fermentacija i suenje.
Rezanje i usitnjavanje

52

Oblik i veliina biljnih ljekovitih sirovina koje dolaze u promet su razliiti. Droge u cijelim
komadima (in toto) su najtraeniji oblik na tritu. Meutim, droge mogu biti i usitnjene i to:
grubo sjeene - ruditer concisae,
polusjeene - concisae i sitno secene - minutim concisae.
Rezanje je postupak koji se obavlja dok su biljni dijelovi svjei, prije suenja. Obavlja se
razliitim noevima. Usitnjavanje droga vri se posle suenja, a predstavlja jednu od mehanikih
operacija u kojoj dolazi do redukcije estica. Ova operacija je vazna i esta u farmaceutskoj
tehnologiji i susreemo je u procesu izrade lijekova kao jednu od poetnih operacija. Biljni
materijal se usitnjava sjeenjem, gnjeenjem, rastrljavanjem i mljevenjem. Za usitnjavanje se
koriste razliiti mlinovi (ekiari i kuglini). Usitnjene droge su bolje za transportovanje ali se
bre kvare. Stepen usitnjenosti se odreuje prenikom univerzalnog apotekarskog sita. Ukoliko
stepen usitnjenosti nije drugaije propisan, onda se lie, cvjtovi i herbe siju kroz sito 6, drvo,
rizomi i korjenje kroz sito 3, a plodovi i sjeme kroz sito 2. Prakasti dio nastao usitnjavanjem
droga odstranjuje se sijanjem kroz sito 0,3. Droge koje su u obliku praka (pulvis) imaju takoe
razliit stepen usitnjenosti: grubi praak - pulvis gross us, fini praak - pulvis subtillis i najfiniji
praak - pulvis subtilissimus.
Sita i stepen usitnjenosti (Ph. Jug. IV)

U praksi se najee kroz prva tri sita (6, 3 i 2) siju rezane droge, a kroz ostala tri droge u praku.
Materijali koji se koriste za izradu sita su elina ica, najlon, svileni konac, a mogu biti izraena
pletenjem ili tampanjem (podsjeaju na cjedila). Prema nainu rada mogu biti runa ili
mainska. Jednolinost usitnjenog biljnog materijala se osigurava zahtjevom da droga mora
sadrati do 40% sitnijih, a najvie 5% krupnijih estica od propisane veliine.

52

Ostali tehnoloski postupci prerade droga

Mijeanje
Mijeanje predstavlja radnu operaciju kojom se od dvije ili vie supstanci (razliitog ili istog
agregatnog stanja) dobija homogena smjea. vrste materije (npr. cajevi) mjeaju se kaikama u
posudi, a prakaste materije u tarioniku sa pistilom. Male koliine tenosti se mjeaju
jednostavnim mukanjem u posudi, mjeanjem staklenim tapiem ili prostim sipanjem jedne
tenosti u drugu. Velike koliine materijala se mijeaju mjealicama. Postoje razliiti tipovi
mijealica a najei su: lopatiaste, planetarne, sigma, kockaste i u-mjealice.
Dekantiranje
Dekantiranje je proces odlivanja tene supstance od vrste (taloga). Ovaj proces se odvija usled
djelovanja gravitacione sile na vrste estice u tenom sistemu, gdje usled razlike u relativnoj
gustini vrste i tene komponente dolazi do grubog razdvajanja. Dekantiranje koje se vri
pomou centrifugalne sile naziva se centrifugiranje.
Cijeenje
Cijeenje je proces odvajanja krupnih vrstih estica od tenosti, pomou cjedila. Kao cjedilo
moe se koristiti: gaza, platno, elicna reetka i dr. Cijeenje se moe obavljati runo i u
ureajima koje nazivamo presama. Prese prema konstrukciji mogu biti: mehanike (za postizanje
manjih pritisaka prilikom cijeenja) i hidraulike (za vee pritiske). Ovim procesom se cijede
sokovi iz voa, masna ulja itd.
Filtracija
Kao i cijeenje, filtracija je proces razdvajanja vrstih estica od tenosti ili gasova. Prema
nainu rada ureaji za filtraciju mogu biti: kontinuirani, diskontinuirani, gravitacioni, vakum i dr.
Materijali koji se koriste za izradu filtera su: platna od prirodnih ili vjetakih vlakana, papir,
celuloza, sintetirano staklo.

Veliina para filtera

52

Ekstrakcija
Ekstrakcija je proces izdvajanja aktivnih materija i ostalih sastojaka iz biljne sirovine pomou
pogodnog rastvaraa. Primjenjuje se kod izrade ljekovitih (galenskih) preparata kao sto su
tinktura, ekstrakta, infusa i dr. Ekstrakcijom se aktivne materije iz droge oslobaaju na dva
naina: direktnim rastvaranjem iz razorenih elija (ispiranjem) i difuzijom kroz elijsku
membranu (izluivanjem, iscrpljivanjem).
Maceracija
Maceracija je jednokratna ekstrakcija propisano usitnjene droge sa propisanim rastvaraem na
sobnoj temperaturi. Zatim se macerat odvoji od droge cjeenjem ili presovanjem i ostavi 2 dana
na hladnom mjestu zatien od svjetlosti i filtrira.
Digestija
Digestija je jednokratna ekstrakcija propisano usitnjene droge sa propisanim rastvaraem kao i
maceracija, pri temperaturi 30-50 oc. Ovim postupkom dolazi do breg izdvajanja aktivnih
materija usled poveanja rastvorljivosti na navedenim temperaturama.

52

Pregled proizvoda koji se dobijaju mehanikom i hemijskotehnolokom preradom

ljekovitog bilja

Droge se najesce pakuju u: sanduke i kutije (koji mogu biti od kartona, drveta, metala i plastike),
papirnate vree i kese od dvoslojne ilave hartije razliitih dimenzija, jutane vree, plastine kese
i speeijalnu burad. Etarska i masna ulja se pakuju u speeijalnu aluminijsku burad, flae ili balone
(od tamnog stakla razliite zapremine). Pakovanje droge zavisi od vrste droge, koliine, naina
prevoza, udaljenosti, kao i od naroitih zahtjeva kupaca. Njeni nadzemni djelovi biljke (cvijet,
list, herba) najesce se pakuju u metalne kutije koje se dobro hermetiki zatvaraju, u drvene
sanduke ili kartonske kutije. Ukoliko se transportuju u drvenim sanducima i kartonskim kutijama,
oblau se dvostrukim slojem debele hartije (pak-papir) crne I plave boje kao zatita od svjetlosti.
Prilikom pakovanja droga se ne smije sabijati, niti ostavljati mnogo praznog prostora jer prilikom
transporta moe doi do veeg usitnjavanja to bi uticalo na kvalitet droge. Cvijet, list i herba se
mogu pakovati i uvati u kesama od dvoslojne hartije koje spreavaju isparavanje etarskih ulja
kod aromatinih droga a istovremeno tite od uticaja spoljnih faktora (svjetlost, vlaga, toplota).
Droge vrste strukture (korjenje, rizomi, plodovi, sjeme) pakuju se u vree ili sanduke standardne
veliine.
Vrsta ambalaze i materijal izrade

52

Osjetljive i skupe droge se pakuju i transportuju u male posude od tamnog stakla kako bi
vazduni prostor iznad droge bio to manji, a preko zatvaraa se zaliju parafinom ili voskom.
Higroskopne droge uvaju se iznad dehidratacionog sredstva (peeni kre, silikogel) koje upija
vlagu. Droge podlone napadu insekata se tite tako to se u pakovanje sa drogom doda neko
insekticidno sredstvo. Droge u praku se lake pakuju ali se tee uvaju i njihovo pripremanje se
vri po potrebi (ex tempore). Prije unoenja droga u skladita potrebno je izvriti njihovu
sterilizaciju.
Na taj nain se iz droga otklanjaju svi ivi organizmi (insekti, bakterije i gljive). Sterilizacija se
prije svega odnosi na biljne ljekovite sirovine sakupljene iz prirode i otkupljene od razlicitih
dobavljaa. Proces sterilizacije se sprovodi jonizujuim zraenjem, nekim od dozvoljenih
hemijskih agenasa, mikrotalasima, niskim temperaturama (-15C) i dr. i uvijek se dokumentuje.

Najdui rok uvanja nekih biljnih droga

52

Dobro zapakovane biljne ljekovite sirovine uvaju se na suvom mjestu, u prostorijama koje se
mogu provjetravati (specijalne prostorije, magacini ili skladista). U prostorijama u kojima se
uvaju biljne ljekovite sirovine relativna vlanost vazduha treba da je ispod 60% a temperatura ne
via od 25C. Poeljno je da budu klimatizovane i dobro zatvorene, da bi se spreio uIazak
insekata i manjih ivotinja. SkIadini prostori moraju biti opremljeni drvenim oplatama ili
policama tako da su droge izdignute od poda i udaIjene od zidova i pIafona. U skIaditima i
magacinima se redovno (1-2 puta godinje) vre dezinsekcija i deratizacija. Ukoliko se skladita
hemijski tretiraju

protiv tetoina to vre ovlatene firme i svi postupci moraju biti

dokumentovani. PriIikom unoenja droge u prostor za skladitenje ispunjavaju se posebni

dokumenti (protokoli) sa odreenim podacima. Ti podaci se odnose na: naziv droge koje se
skladiti, porijeklo uzorka, datum otkupa, datum ulaska u skladiste, podaci o anaIizi droge.
Prilikom skIaditenja postoje i pravilo da droga koja je prva ula u skIadite bude i prva iznesena
iz njega, ukoliko ne postoje specijaIni zahtjevi. Takoe, u zavisnosti od strukture droge i
hemijske prirode njenih sastojaka, postoje praviIa o vremenskom periodu u kome se ona moe
koristiti (rok trajanja).

52

Etarska uIja se uvaju na niskim temperaturama, u tamnim prostorijama, u sudovima koji su do

vrha napunjeni, vakumski zatvoreni, da ne bi dolo do hemijskih reakcija (oksidacije,
polimerizacije) koje kvare kvalitet droge.
Uzroci kvarenja biljnih sirovina
Najei uzroci kvarenja droga su: vIaga, kiseonik, svjetlost, toplota, ivi organizmi i strani
mirisi. VIaga moe biti primarna, koja potie od nedovoljno osuene droge ili sekundarna, od
vodene pare iz vazduha koju je apsorbovala (higroskopna) droga koja nije dobro zapakovana a
uvana je u vIanoj, nedovoljno provjetrenoj prostoriji. VIaga pospjeuje djelovanje enzima koji
prouzrokuju razlaganje, oksidovanje i druge promjene aktivnih sastojaka koje umanjuju njenu
ljekovitu vrijednost. Takode, vIaga stvara uslove za razvoj pIijesni na drogama te one gube
drogistiku i trgovaku vrijednost. Farmakopeja propisuje maksimalni sadraj vlage u drogi
najee 12-14% (tabeIa 17). Kiseonik iz vazduha djeluje kao oksidaciono sredstvo i mijenja
izvjesne ljekovite i balastne sastojke droga. Osim kiseonika i drugi gasovi iz vazduha mogu
uticati nepovoljno na droge. Najvee promjene se deavaju kod etarskih i masnih uIja. Ove droge
se zgusnu, usmole, promjene boju, miris, ukus i druga svojstva. Masna uIja se uegnu. 1z tih
razIoga etarska i masna uIja se uvaju u punim zatvorenim posudama, na suvom hIadnom i
mranom mjestu.
Svijetlost djeluje kao dekolorans, utie na promjenu prirodne boje droge (lie pouti i potamni) i
dovodi do hemijskih promjena (polimerizacija, izomerizacija, oksidoredukcija i hidrolize aktivnih
ljekovitih supstancija). Zbog toga se droge osjetljive na svjetlost pakuju u kutije ili sanduke
obloene tamnom hartijom radi zatite. Poviena temperatura (30-40 0c) utie tako to pokree
aktivnost enzima koji razlau aktivne materije. Takoe, nagli pad temperature dovodi do
kondenzacije vodene pare na unutranjoj strani suda, pri emu kapljice vlage padaju na drogu i
stvaraju se uslovi za razvoj mikroorganizama. Hladnoa je odlian konzervans jer spreava
razvoj mikroorganizama, ali u odreenim etarskim i masnim uljima izaziva promjene poput
taloenja i kristalizacije nekih sastojaka (etarsko ulje anisa, kamilice, rue, pitome nane, masno
ulje ricinusa). ivi organizmi, mikroorganizmi, prije svega plijesni (iz roda Mucor,Penicillium i
Rhisopus) pod povoljnim uslovima napadaju droge bogate polisaharidima (skrob, sluz, gume) i
uslovljavaju njihovo kvarenje. Razni insekti i njihove larve, pogotovu skladini ici i moljci,
hrane se biljnim drogama koje sadre dosta skroba, inulin a i sluzi. Unitavaju se primjenom

52

isparljivih insekticida. Strani mirisi mogu nepovoljno uticati na kvalitet droge. Poznato je da
droge lako primaju strane mirise i stoga gube trgovaku i upotrebnu vrijednost. Nepropisno
zapakovane droge primaju miris iz svoje okoline ili drugih proizvoda jakog i svojstvenog mirisa
(razna organska jedinjenja, nafta). Tokom uvanja biljne droge mogu, nepanjom, biti
kontaminirane toksinim ili kodljivim materijama.
Zamjene primjese i falsifikati
Zamjene
Postoje droge iste, sline ili potpuno razliite hemijske prirode i botanike pripadnosti, ali se
koriste u iste svrhe (za lijenje istih bolesti ili za uivanje). Droge istog farmakodinamskog
djelovanja nazivaju se zamjene ili paralelne droge. Ta osobina droga je veoma korisna jer u
posebnim okolnostima i nedostatku pojedinih droga one se zamjenjuju paralelnim drogama.
Mnoge uvozne droge su zamjenjene domam koje imaju isto djelovanje. Tako npr. se uvozna
kardiotonina droga Digitalis purpureae folium (list purpurnog digitalisa) moe zamjeniti
domaom drogom Digitalis lanatae folium (list vunastog digitalisa) koji je istog djelovanja.
Primjese
Stepen istoe droge odreuje se udjelom stranih primjesa. Strane primjese mogu biti: organskog
(biljnog ili ivotinjskog pojrekla) ili neorganskog porjekla (zemlja, pjesak, ljunak, cigla).
Primjese koje mogu izmjeniti farmakodinamsko djelovanje droge i tetno uticati na zdravlje ne
smiju se nalaziti u drogi. Za droge koje su u prometu farmakopeje i standardi propisuju
maksimalno dozvoljenu koliinu primjesa. Organske primjese biljnog porjekla su: slama, sjeno,
celuloza, hartija, djelovi drugih biljaka. U primjese, osim djelova drugih biljaka, spadaju i djelovi
same biljke koji u opisu droge nisu propisani. Primjese ivotinjskog porjekla (dlake, perje,
fekalije i dr.) u drogama nisu dozvoljene. Primjese neorganskog porjekla se toleriu u malom % i
to uglavnom kod podzemnih organa. Primjese koje mogu izmjeniti farmakodinamsko djelovanje
droge i tetno uticati na zdravlje ne smiju se nalaziti u drogama.

Falsifikati

52

Falsifikati su zlonamjerne zamjene droga. Najee se falsifikuju skupe droge i etarska ulja. Ove
droge se zamjenjuju slinim i jeftinijim. Postoje po ivot opasni falsifikati. Kako bi se smanjila
mogunost prevare treba kupovati droge sa odgovarajuim sertifikatima o porijeklu i kvalitetu,
od afirmisanih proizvoaa i trgovaca. Promet droga se regulie ugovorima. Plod kukute (Conii
fructus) po svom izgledu podsjea na plod anisa (Anisi fructus) te se moe lako zamjeniti, to je
veoma opasno. Takoe, list velebilja Belladonnae folium se falsifikuje uzimanjem lista od
vinobojke (Phytolaceae decandrae folium). esto se cvjet kamilice falsifikuje cvjetom drugih
Asteraceae, koje imaju slian cvjet.
Standardizacija, tipizacija ili normalizacija droga
Bilo bi poeljno da se sve droge standardizuju ali to dosta poskupljuje proizvodnju. U praksi
postoje izriiti zahtjevi farmakopeja za standardizacijom droga jakog fiziolokog djelovanja
poto postoji mogunost trovanja. Droge jakog fiziolokog dejstva moraju imati ujednaen sastav,
tj. moraju biti standardizovane ili tipizirane. Ukoliko droga sadri vei procenat ljekovitih
materija ona se standardizuje razblaivanjem. Odnosno, dodaje joj se neka indiferentna supstanca
ili droga sa manjim procentom ljekovitih sastojaka, kako bi se dobio traeni standard koji
zahtjeva farmakopeja. Ukoliko droga ima manji sadraj ljekovitih materija od propisanog sastava,
tada joj se dodaje droga koja sadri vei procenat i time se postie traeni standard. Ovaj proces
naziva se standardizacija odnosno tipizacija ili normalizacija.

ZDRAVSTVENA ISPRA VNOST LJEKOVITOG BILJA

Prilikom proizvodnje i prerade ljekovitog bilja moe doi do kontaminacije biljne ljekovite
sirovine. Stepen kontaminacije je esto takav da iskljuuje primjenu sirovine za izradu ajnih
smjea i drugih farmaceutskih i prehrambenih proizvoda. Biljne ljekovite sirovine, poluproizvodi
i gotovi proizvodi od ljekovitog bilja osim oekivane farmakoloke efikasnosti moraju biti i
zdravstveno ilspravni. Do naruavanje zdravstvene ispravnosti biljne ljekovite sirovine moe
doi:
mikrobiolokom kontaminacijom;
kontaminacijom tekim metalima;

52

kontaminacijom pesticidima;
kontaminacijom radioaktivnim supstancama.
Mikrobioloska kontaminacija
Mikrobioloska ispravnost biljne ljekovite sirovine propisana je farmakopejom. Ljekovite sirovine
mogu biti kontaminirane na samom izvoru proizvodnje, u toku dalje manipulacije, distribucije i
skladitenja. Droge mogu biti kontaminirane i mikotoksinima koje isputaju bakterije i gljive.
Stepen mikrobioloke kontaminiranosti biljne ljekovite sirovine zavisi od niza faktora: uslova
razvoja biljke, naina berbe, stanja ambalae, uslova transporta i skladitenja, suenja, hemijskog
sastava, prisustva insekata i glodara. U pogledu istoe najvei problemi su kod podzemnih
organa (korjenje, rizomi) jer je na njima prisutna zemlja. Mikrobioloki kontaminirane mogu biti
i herbe koje se neadekvatno sakupljaju (zajedno sa korjenjem).
Pregled zahtjeva za mikrobioloki kvalitet droga preparata na bazi bilja prema
DABID,1994

Korjenje kao biljna ljekovita sirovina sadri najvei broj bakterija u odnosu na druge biljne
djelove (npr. u odnosu na cvjetove koji su manje podobni kao hranjive podloge za bakterije).
Ukupan broj bakterija na biljnim ljekovitim sirovinama varira od 102 do 108 po gramu (npr. na
Ijudskoj koi se nalazi 105 do 106 mikroba po cm2). Ukupan broj mikroorganizama je od
relativno male vanosti, najvanije je da se onemogui prisustvo patogenih mikroorganizama
(npr. enterobakterije - bakterije crijevnog trakta koje predstavljaju problem u industriji hrane).
Nedovoljno osuena biljna ljekovita sirovina sadri veliki broj mikrobiolokih patogena

52

(plijesni). Od postupaka za eliminisanje mikrobioloke kontaminacije u upotrebi su: pasterizacija

(u autoklavima), suva toplota, jonizujue zraenje i fumigacija.
Kontaminacija tekim metalima
Biljni materijal moze biti kontaminiran i tekim metalima. Biljke iz familije Asteraceae imaju
naroitu sposobnost akumuliranja tekih metalima, u korjenu i nadzemnim djelovima. Veliku
sposobnost akumuliranja tekih metala imaju: iak - Arctium lappa (Cd, Pb, Cr), vrba - Salix
alba (Cd, Pb, Hg, Cr), maslaak - Taraxacum officinale (Cd, Pb, Cr), kamilica - Chamomilla
recutita (Pb, Cr, Hg). Kantarion - Hypericum perforatum ima sklonost ka usvajanju i
akumuliranju kadmijuma (Cd). Sadraj teskih metala u ljekovitim biljkama je indikator
kontaminiranosti podruja na kojem rastu biljke.
Granine vrijednosti prema ZEBS-u(Centralni Institut za prouavanje i evaluaciju
hemikalija ivotne sredine) za hranu su sledece

Maksimalne dozvoljene vrijednosti za koncentraciju olova, kadmijuma i ive u ljekovitom,

aromatinom i zainskom bilju

Metode za ispitivanje kvaliteta biljne ljekovite sirovine

Kvalitet biljne ljekovite sirovine (droge) propisan je farmakopejom ili nekim standardom
(ISO;JUS standardi). Ispitivanje biljnih sirovina se obavlja na osnovu propisa koji su dati u ovim
strunim aktima. Za biljne droge koje nisu oficinalne koriste se slini parametri kao i za
oficinalne droge. Vrednosti parametara kvaliteta neoficinalnih droga odreuju se na osnovu
rezultata viegodinjih ispitivanja. Ispitivanje ispravnosti ili opteg kvaliteta droga podrazumjeva:

52

1. Organoleptiki pregled.
2. Odreivanje prisustva stranih primjesa.
3. Odredivanje stepena usitnjenosti.
4. Osnovna hemijska ispitivanja (koliina vlage u uzorku, koliina pepela, koliina silicijum
dioksida u pepelu, koliina vodenog ili alkoholnog ekstrakta droge).
5. Odreivanje zdravstvene ispravnosti droga (prisustvo ostataka

pesticida, tekih metala,

radioaktivnosti, mikotoksina, mikrobioloka ispravnost).

Kvalitet biljnih droga - opta i posebna ispitivanja
Kontrola kvaliteta droga se zasniva na analizi prisutnih sastojaka odgovornih za djelovanje droge.
Za dokazivanje prisustva aktivnih sastojaka koriste se:
Hemijske metode
Hromatografske metode
Fizike metode
Organoleptike metode
Fizioloki skrining
Najee analitike metode: elektrohemijske, volumetrijske, spektroskopske, hromatografske,
kapilarna elektroforeza, imunoloke (RIA; ELISA), bioloke, destilacija vodenom parom,
odreivanje fizikih i hemijskih konstanti. Identifikacija droga se moe obaviti: makroskopskom
analizom (organoleptiki pregled), mikroskopskom analizom (pregled lupom, skaning
mikroskopija i pregled histolokih presjeka) i hemijskom analizom.

UPOTREBA LJEKOVITOG BILJA

Primjena ljekovitog bilja u razliitim preraivakim industrijama

52

Poznavanje primjene biljne ljekovite sirovine je veoma vano za sve proizvoae jer mnoge
droge imaju mnogostruku i raznovrsnu upotrebu. Biljne droge se ne koriste samo u medicini i
farmaciji, ve i u raznim granama preradivacke industrije, domainstvu i dr. Droge mogu biti
istovremeno lijek, hrana, sredstvo za uivanje, zain itd. Takve, vienamjenske droge su od
posebnog znaaja i interesa za gajenje jer se mogu plasirati u neku od preradivackih industrijskih
grana (farmaceutska, kozmetiko-parfimerijska, prehrambena, hemijska i dr.). LJekovito bilje je
irok pojam i ponekad je teko rei da li su neke vrste vanije kao lijek, hrana, industrijska
sirovina ili zain. Ljekovito bilje je hemijsko-industrijska sirovina i znaajan izvozni proizvod.
Ljekovito i aromatino bilje je vzna sirovina u farmaceutskoj industriji. Iz ovih biljnih sirovina
se ekstrahuju aktivne supstance koje se ugraduju u lijekove ili se izraduju fitopreparati. Za
mnoge aktivne supstance iz biljaka nije, jos uvek, sintetizovana bolja zamjena (npr. kardiotonini
heterozidi digitalisa). Biljne sirovine imaju veliku primjenu u parfimerijskoj i kozmetikoj
industriji. Razni skrobovi se koriste kao podloga za fine pudere, hlorofil za paste za zube i
dezodoranse, biljne boje i pigmenti za bojenje kose. Mnogi tonici, losioni, amponi se izraduju od
biljnih sirovina. Naroito je unosna proizvodnja etarskih ulja i aromatinih voda jer se koriste za
izradu parfema i kolonjskih voda. Prehrambena industrija koristi veliki broj biljnih droga. U
raznim granama prehrambene industrije biljne droge koriste se kao zaini, korigensi,
konzervansi, emulgatori i zgusnjivai hrane. U izradi alkoholnih i bezalkoholnih pia se koristi
ljekovito i aromaticno bilje. U tehnolokoj preradi mlijeka i mesa biljni zaini su veoma
zastupljeni. U poslastiarstvu i pekarskoj industriji biljni zaini su veoma vana komponenta
proizvoda.
Fitopreparati
Biljne droge i aktivni sastojci ljekovitog bilja se koriste kao lijekovi od davnina (tradicionalna
fitoterapija - narodna medicina) pa do savremene materije medike. U farmakopeji osim droga i
hemijskih supstanci, postoje galenski preparati i dozirani farmaceutski oblici - pravi
fitopreparati. Galenski i pravi fitopreparati se izraduju u apotekama kao tzv. Magistralni lijekovi
ali i fabrikama lijekova. Naziv galenski preparati su dobili po rimskom ljekaru i filozofu
Galenusu, koji je dao veliki doprinos poznavanju i znaaju ljekovitog bilja za Ijudski organizam.
On je tvrdio da biljke sadre odreene supstance koje imaju ljekovito svojstvo. Galenus je
pokuao da iz biljaka ekstrahuje aktivne materije te je u farmaceutsku praksu uveo veliki broj

52

ljekovitih formi: Species, Decotum, Infusum, Tinctura, Extractum, Sirupus, Mucilagines,

Unguentum i dr. Biljne droge i biljni ljekovi se osim u tradicionalnoj medicini, sve vie, koriste u
razvijenim zemljama Evrope po konceptu racionalne fitoterapije. Za ovaj vid terapije se koriste
lijekovi koji su pripremljeni od standardizovanih ekstrakata iji su aktivni sastojci definisani i
deklarisani, oni pokazuju doznu zavisnost i odgovaraju farmaceutskim zahtjevima za odreeni
dozirani oblik. Takoe, moraju biti registrovani na osnovu potvrenog kvaliteta, efikasnosti i
nekodljivosti.
CAJEVI (Species)
Ukoliko se koriste u medicinske svrhe osueni biljni djelovi (cjeli ili usitnjeni) predstavljaju
jednokomponentne ajeve. ajne mjeavine su jednolike mjeavine due ili vie usitnjenih ili
neusitnjenih droga, odgovarajueg masenog udjela, namjenjene za spoljnu ili unutranju upotrebu
a pripremaju se kao vodeni ekstrakti. Mjeavine ne treba da sadre vie od 5-6 komponenti.
Droge jakog fizioloskog djelovanja ne smiju se izdavati kao ajevi.
EKSTRAKTI (Exatracta) su koncentrovani oblici koji se dobijaju ekstrakcijom droge
razliitim rastvaraima (vodom, alkoholom ili etrom), prema kojima i dobijaju nazive. Ekstrakti
se izraduju maceracijom i perkolacijom digestijom i ekstrakcijom superkritinim fluidima.
TINKTURE (Tinctura) su etanolno vodeni ekstrakti droga ili etanolno vodeni rastvori
ekstrakata droga (suvih i tenih), koji se pripremaju na obinoj temperaturi. Tinkture su
namenjene za spoljnu ili unutrasnju upotrebu. Pripremaju se procesom maceracije, perkolacije i
rastvaranjem.
Kontrola fitopreparata podrazumjeva: kontrolu ulaznih sirovina, medufaznih proizvoda, finalnog
proizvoda i ambalae.
Biljni zacini
Biljni zaini su proizvodi koji se dodaju hrani radi poboljanja njenog ukusa, mirisa, izgleda,
svarljivosti i iskorit1jivosti. Zaini imaju iroku primjenu u prehrambenoj industriji i
kulinarstvu. Zaini spreavaju kvarenje hrane i konzerviu je. Danas je u upotrebi veliki broj
zaina koji ine specifinim nacionalne i regionalne kuhinje. Od davnina je zainsko bilje veoma
traena i skupa roba. Kao izvor zaina su se koristile samonikle i gajene biljke. Danas se biljke

52

koje se koriste za dobijanje zaina uglavnom gaje. Najee se kao zaini koriste biljke koje
sadre etarsko ulje, alkaloide, sumporne heterozide, gorke terpenske derivate, kisele ili slatke
sastojke. Punoi arome aromaticnih droga pored etarskih ulja doprinose drugi sastojci: smole,
kumarinski i flavonoidni heterozidi, fenilkarbonske kiseline i dr.
Primarna prerada
Pod primarnom preradom, nakon zetve, podrazumijevaju se sledee operacije: pranje,
destilovanje, zamrzavanje, suenje itd. Sve te operacije, bez obzira da li se bilje priprema za
ishranu ili za medicinsku upotrebu, mora da budu sprovedene u skladu sa nacionalnim propisima
ili propisima Evropske Unije.
1. Nakon pristizanja na mjesto primarne prerade, biljni materijal mora da se istovari i otpakuje.
Pre dalje prerade, materijal ne smije da bude izloen suncu (osim u sluaju specifine prerade, na
primjer prije destilovanja), a mora da bude zatien od padavina.
2. Prostorija u kojoj se prerada odvija treba da bude ista,sa dobrim strujanjem vazduha, a ne
smije da se koristi za uvanje stoke.
3. Gradevina treba da je tako izvedena da obezbeduje zatitu ubranog bilja od ptica, insekata,
glodara i domaih zivotinja. U svim prostorijama za skladitenje (ukljuujui mjesto za
pakovanje) i preradu treba da se sprovedu mjere protiv tetoina.
4. Oprema za preradu mora da bude ista i da se redovno servisira.
5. U sluaju prirodnog suenja materijal treba da se rasprostre u tankom sloju i da se obezbjedi
nesmetano strujanje vazduha, ramovi sa mreicama na koje se postavlja treba da su dovoljno
odmaknuti od zemlje. Treba obezbjedit uslove za ujednaeno suenje ukupnog materijala, te
spreavanju plijesni. Pri suenju tenim gorivom produkti sagorjevanja ne smiju se koristiti za
direktno suenje. Direktno suenje produktima sagorjevanja moe se primjenjivati ukoliko se kao
gorivo koristi butan, propan ili prirodni gas.
6. Pri vjetakom suenju treba da se vodi racuna o parametrima procesa (temperatura, trajanje,
itd.), koji treba da su odabrani u skladu sa tipom materijala (korjen, list ili cvijet) i vrstom aktivne
materije (etarsko ulje ili drugo). Mora postojati dokument o parametrima suenja.
7. Suenje na zemljitu uz izlaganje sunevim zracima treba izbjegavati, osim za posebne biljne
vrste.

52

8. Biljni materijal mora biti rastresit, da bi se iz njega izdvojili djelovi koji ne odgovaraju
zahtjevanom kvalitetu kao i primjese.
9. Jasno oznaene posude za odlaganje otpadaka treba da su u blizini mjesta rada i one treba da se
prazne i iste svakog dana.
10. Osueni materijal se odmah pakuje da bi se spreilo zagaenje ili rizik od zagaenja.
Pakovanje
1. Nakon ponovljene kontrole, potrebno je ukloniti eventualne primjese i biljni materijal loijeg
kvaliteta. Materijal treba pakovati u nove iste dzakove, kese ili kutije. Naljepnica na ambalai
treba da je jasno oznaena, postojano privrena i izradena od netoksinog materijala. Podaci
treba da su u skladu sa nacionalnim propisima ili propisima Evropske Unije.
2. Ambalaa se uva u istoj i suvoj prostoriji, koja je nedostupna stoci i drugim domaim
zivotinjama. Mora postojati garancija da materijal nee biti zagaden ambalaom, kao to bi to
mogao da bude sluaj pri korienju vrea izraenih od vlaknastog materijala.
3. Ambalaa za viekratnu upotrebu treba da je dobro oiena i osuena pre ponovne upotrebe.
Moraju se obezbjediti uslovi za spreavanje bilo kakvog zagaenja pri njenoj ponovnoj upotrebi.
Skladitenje i transport
1. Pakovani suv materijal i etarska ulja treba da se skladite u suvim, dobro provjetrenim
prostorijama, u kojima je dnevno variranje temperature svedeno na minimum, a protok vazduha
dobar. Svje materijal (osim bosiljka) treba da se skladisti na temperaturi 1 oC do 5 oC, a
zamrznuti proizvodi na temperaturi ispod -18 oC (za dui period skladitenja ispod 20 oC).
Skladitenje etarskih ulja podlijee propisima za skladitenje hemikalija.
2. U cilju zatite od tetoina, ptica, glodara i domaih ivotinja, prozori i vrata i drugi otvori
treba da imaju zatitu (ianu mreu).
3. Za skladitenje suvog materijala se preporuuje:
- prostorija sa podom od betona ili drugog materijala,
- korienje paleta,
- obezbjeenje dovoljnog razmaka od zidova,
- odvajanje spakovanog materijala da ne bi dolazilo da zagadenja.
4. U sluaju isporuke rinfuznog materijala treba obezbjediti suve uslove transporta. Vrlo je
preporuljivo da se koriste kontejneri sa provjetravanjem da bi se spreila pojava plijesni ili
fermentacije. Za prevoz se preporuuju vozila sa dobrim strujanjem vazduha. Za transport

52

etarskog ulja vae odgovarajui i primenljivi propisi. U tom smislu treba postovati odgovarajue
nacionalne ili propise Evropske Unije.
5. Fumigacija protiv tetoina primjenjuje se samo ukoliko je neophodno, a sprovodi je iskljuivo
kvalifikovana osoba. Koriste se samo za tu svrhu odobrene hemikalije. Bilo koja primjena gasova
mora biti praena dokumentacijom.
6. Tretiranje skladinih prostora gasom treba da se obavlja u skladu sa nacionalnim propisima i
propisima Evropske Unije.
7. Ukoliko se kao zatita od tetoina primjenjuje zamrzavanje ili tretman zasienom parom,
vlanost skladitenog materijala mora se kontrolisati nakon svakog tretmana.
Uputstvo za komercijalno sakupljanje biljnog materijalaiz prirode u medicinske svrhe
(GHP-Good Harvesting praxis for collected Plant-material)
Pravilnik koji sledi opisuje zahteve koje treba ispuniti u savremenom sakupljanju lekovitog bilja.
Pridravajui se ovog pravilnika omogucen nam je vazan korak da proizvodi od lekovitog bilja
budu konstantnog i dovoljnog kvaliteta.
Sakupljai
1. Sakupljaci treba da poseduju izuzetno znanje za identifikaciju biljaka od kojih se prave lekovi,
njihovu fiziolosku specificnost, kao i njihove zahteve za iniocimaspoljne sredine (svetlost,
vlaga, zemljiste itd.).
2. Sakupljai moraju biti u stanju da jasno razlikuju lekovitu biljku od njenog srodnika da bi se
izbeglo nezeljeno mesanje biljaka.
3. Sakupljaci moraju imati potrebno znanje o optimalnim uslovima i vremenu ubiranja, o
najboljim tehnikama ubiranja, kao i o konzervacionim procesima koji slede. Takode moraju znati
uslove skladistenja da bi se obezbedio visoki kvalitet prikupljenog materijala.
4. Sakupljai se moraju pridravati visokog nivoa line higijene. Ne bi smeli da ucestvuju u
sakupljanju ako su oboleli od inektivnih bolesti koje se prenose preko hrane (dijareja, otvorene
rane, zapaljenja koze). Poslu se mogu prikljuciti tek nakon potpunog izlecenja.
5. Znanja sakupljaca moraju biti periodicno prosirivana i pracena od strane specijalista iz
organizacija koje se bave sakupljanjem bilja. Obrazovni procesi treba da budu dokumentovani.
Sakupljanje
1. Sakupljanje treba da se obavlja u vreme kada biljke imaju optimalnu upotrebnu vrednost a u
vezi sa zahtevanim farmaceutskim kvalitetom i terapeutskom eikasnoscu.

52

2. Sakupljanje se izvodi po suvom vremenu. Vlazna zemlja, kia ili visoka vlaznost vazduha nisu
pozeljni.
3. Sva oprema koja se koristi mora biti ista i oslobodena ostataka prethodno prikupljenih biljaka.
4. Mehanicka ostecenja koja rezultiraju nezeljenim promenama u kvalitetu moraju biti izbegnuta.
(npr. gubici etarskih ulja usled preloma plodova kod biljaka iz fam. Apiaceae).
5. Kad god je to moguce, ubiranje se mora vrsiti na takav nacin da se izbegne nepotrebno
ostecenje biljaka. Takode se mora voditi racuna o tome da se biljci omogui da se vrati u
normalno stanje.
6. Period izmedu sakupljanja i dolaska biljnog materijala u susare treba da bude sveden na
minimum, kako bi se izbegle nepozeljne promene u spoljnom izgledu, kvalitetu i
mikrobioloskom stanju.
7. Sakupljeni biljni materijal mora da bude zasticen od insekata ili domaih zivotinja.
8. Posebnu paznju treba posvetiti da se ne pretera sa berbom ime bi se mogla dovesti u opasnost
odrivost biljne vrste na doticnom podruju.
9. Nijedna biljka ili njen deo, sa liste zasticenih vrsta, bilo od lokalnog ili internacionalnog
znacaja ne sme se ubirati, izuzev ako se ne poseduje specijalna dozvola izdata od kompetentnih
dravnih organa.
10. Odgovorne sakupljacke organizacije trebalo bi da po stave na lokalnom nivou osobu
zaduzenu da osigura ispravnu identifikaciju sakupljenog biljnog materijala ime bi se udovoljilo
stavkama 2(1-9).
11. Informacije u vezi opsteg areala sakupljanja, kao na primer: kratak opis zivotne sredine,
klime, tipa zemljista i ostalih specificnosti koje bi mogle imati uticaja na kvalitet berbe, moraju
biti dokumentovani od strane odgovorne organizacije za sakupljanje bilja, za svaku kampanju
ponaosob.
12. Adekvatna dokumentacija koja sadri podatke o sezoni, datumu berbe, proceni identiteta,
makroskopiji kvaliteta i istoi sakupljenog biljnog materijala, treba da prati svaku posiljku sa
mesta berbe u susaru, ili do mesta prerade.
13. Svaka posiljka sastoji se iz bala. Svaka bala treba da bude etiketirana propisno kao i da je
prati dokumentacija iz paragrafa 2(12).
14. Osoba koja se pominje u paragrafu 2.10, a koja poseduje adekvatno znanje u vezi sa
zahtevom o autenticnosti, kvalitetu i istoi biljnog materijala, mora da potpise pratecu

52

dokumentaciju i time preuzme odgovornost za specificnosti koje su pomenute u paragrafima 2(12

i 13).
Suenje/Prerada
1. Kada stigne u susaru ili mesto prerade sakupljeni biljni materijal treba odmah istovariti i
otpakovati. Ne sme biti izlozen suncu i mora biti zasticen od elementarnih nepogoda.
2. Prostorije koje se koriste za susenje i preradu, moraju biti ciste, dobro provetrene i da nikad
nisu bile upotrebljavane za cuvanje zivotinja.
3. Prostorije moraju zastititi biljni materijal od: miseva, pacova, insekata, ptica i od domaih
zivotinja.
4. Oprema, kao to su ramovi za susenje ili slicno mora biti cista i regulamo servisirana.
5. Ako se radi 0 vazdusnom susenju, biljni materijal mora biti razasut na tankoj podlozi. Ramovi
za susenje moraju biti locirani na dovoljnom rastojanju od poda da bi omoguili adekvatnu
cirkulaciju vazduha i ujednaceno susenje.
6. Za bilo koji metod koji se upotrebljava, adekvatna paznja se mora posvetiti uslovima susenja,
koji treba da budu odabrani adekvatno tipu biljnog materijala koji se procesira.To se odnosi kako
na svojstva aktivne materije (etarska ulja), tako i na tip biljnog organa koji je sakupljen (koren,
list ili cvet).
7. Susenje direktno na zemlji pod suncevim zracima se mora izbegavati.
8. Osusena droga se mora pregledati da bi se eliminisali obezbojeni ili osteceni delovi, kao i
strane primese ili zagadivaci.
9. Jasno oznaceni kontejneri za otpad moraju se ddati pri ruci i prazniti svakodnevno.
10. Osusen biljni materijal treba pakovati odmah u kesice ili kontejnere koji omogucavaju
razmenu vazduha da bi se smanjio rizik od napada stetocina ili budi.
11. Adekvatna dokumentacija o procesu susenja potpisana od strane odgovornog lica treba da
prati svaku balu.
Pakovanje, oprema, postrojenja za skladitenje, dokumenta i atesti kvaliteta
Zahtevi dati u vodicu GAP (Good Agricultural Practice) treba da budu primenjeni gde god je to
moguce.
BILJKE KOJE SADRZE ALKALOIDE
Osnovni pojmovi o alkaloidima

52

Alkaloidi su bazna azotna organska jedinjenja biljnog porekla. Sekundarni su metaboliti.

Alkaloidi imaju jako i svojstveno delovanje na humani i animalni organizam. Za coveka mogu
biti otrovni vec u miligramskim dozama, te se samomedikacija alkaloidnim drogama ne
preporucuje. Naziv, izveden od arapske riji al kali (potasa, baza) i grckog prideva
eidos (slican, tj. slican alkalijama), uveo je 1819. godine apotekar C.F.W. Meissner (1792-1853).
Prvi ist alkaloid - morfin izolovao je iz opijuma 1806. godine nemacki apotekar F.W. Serturner
(1783-1841).Od tada do danas proucenje veliki broj biljaka iz kojih je izolovano dosta istih
alkaloida, a mnogima od njih je utvrena hemijska grana i fiziolosko delovanje. Danas se
alkaloidi mogu dobiti i sintetickim ili polusintetickim putem. Prvi sintetizovan alkaloid je konin
iz kukute (1866. godine).
Definicija alkaloida:
pravi alkaloidi - heterociklicna azotna jedinjenja nastala metabolizmom aminokiselina;
protoalkaloidi - azotna jedinjenja nastala od aminokiselina, jednostavni amini kod kojih azot
nije deo heterociklusa;
pseudoalkaloidi - azotna jedinjenja koja nisu nastala metabolizmom aminokiselina.
Alkaloidi su manje ili vie gorkog ukusa, bezbojni (ima ih i obojenih), opticki aktivni, amorfni ili
kristalni, ne rastvaraju se u vodi, a lako se rastvaraju u organskim rastvaraima. Sa kiselinama
grade lako rastvorljive soli. Retko se nalaze kao slobodne baze, vec u obliku soli, estara amida ili
glikozida. Najcece su vezani na obicne biljne kiseline (jabucnu, limunsku, oksalnu) ili specificne
kiseline (mekonsku, helidonsku). Mnogi grade nerastvorljive komplekse sa taninima (tanati).
Solanum alkaloidi sadrZe u molekulujedan ili vise secera (glikoalkaloidi). Kao izvor droge
koriste se biljni organi koji su najbogatiji alkaloidima (npr. krtole jedica, caure maka, seme
mrazovca). Kolicina alkaloida u biljci zavisi od genetickih, ekoloskih faktora i dr. Cesta je pojava
hemotipova biljaka koje produkuju alkaloide. Narocita paznja se obraca na optimalno vreme
ubiranja i nacin konzervisanja biljnih delova koji sadre alkaloide. Koliina alkaloida u biljci
najesce se krece oko 1%, mada postoje i biljke koje ih sadre u znatno veim koliinama (kora
kininovca 15%). U biljkama je retko prisutan samo jedan alkaloid, obicno su to smese hemijski
srodnih alkaloida. Koncentracija alkaloida se izrazava kroz koliinu ukupnih alkaloida
preracunatu preko dominantnog ili farmakoloski najaktivnijeg jedinjenja. Alkaloidi mogu bili
deponovani u razliitim delovima biljaka. Lokalizovani su u parenhimskim celijama perifernih

52

delova tkiva. Mogu biti povezani za odredene specijalizovane celije (sekretorne celije i mlecni
sok). Soli su rastvorene u celijskom soku u vakuolama. Kompleksi alkaloida s taninima ili
secerima se nalaze u citoplazmi celija. Bogate alkaloidima su dikotiledone: Rutaceae,
Ranunculaceae,

Solanaceae,

Berberidaceae,

Papaveraceae,

Piperaceae,

Fumariaceae,

Lauraceae, Rubiaceae, dok Rosaceae, Brassicaceae i Lamiaceae ne sadre alkaloide. Od

monokotiledonih biljaka najvise alkaloid a imaju biljke iz porodice Liliaceae i Amaryllidaceae.
Alkaloidi su retko prisutni u bakterijama, gljivama, mahovinama i papratima. Skoro svi alkaloidi
su bezbojni. Ipak soli berberina su zute, sangvinarina crvene, a helidonina zutonarandzaste boje.
Naucni naziv alkaloidi dobijaju po vrsti biljke u kojoj se nalaze (Papavern rhoeas - readin),
prema rodu (Atropa - atropin), farmakodinamskom delovanju (narkotin) ili imenu autora koji ih
je pronasao (Paletier - paletierin). Biosinteza alkaloida je najcesce u korenu, mada moze biti i u
drugim biljnim organima (npr. mladi vrsni listovi). Kao polazne supstance u sintezi alkaloida
vaznu ulogu imaju aminokiseline: prolin, lizin, triptofan i dr., koje daju gradu za heterociklicni
sistem u molekulu. Manji broj ima azota van ciklusa. U njihovoj gradi zastupljene su razne
kombinacije karbo i heterociklusa sa raznim funkcionalnim grupama. To su pre svega derivati:
piridina, pirolidina, piperidina, hinolina, izohinolina, indola, purina i dr. Alkaloidi se u drogama
dokazuju hemijski i bioloski. Najcesi nacin je hemijskim reakcijama, kada na alkaloide
delujemo odgovarajuim reagensima (Mayerov reagens, jod-kalijum-jodid) i dobijamo tesko
rastvorIjiva jedinje- nja (taloge). Organolepticki se dokazuju culima. Tako npr. paprika sadri
kapsaicin koji je ljut, alkaloid kukute (konin) ima neprijatan miris. Bioloske reakcijese izvode na
eksperimentalnim zivotinjama ili na njihovim izdvojenimorganima (atropin izaziva sirenje zenica
macke ili zeca).
Za odredivanje koliine alkaloida u drogama postoje brojne metode, od kojihsu najcesce
volumetrijske, gravimetrijske i kolorimetrijske. Alkaloidne droge predstavljaju sirovinu za
ekstrakciju i preiscavanje alkaloida. Cisti alkaloidi se koriste za izradu doziranih farmaceutskih
oblika (tableta, kapsula, injekcionih rastvora). Danas se alkaloidne droge veoma retkokoriste za
izradu nekih galenskih oblika. Alkaloidi imaju veoma veliku primenu u terapijske svrhe jer deluju
na centralni i autonomni nervni sistem, imaju anestezirajuce delovanje, citotoksicno delovanje,
antiaritmijsko delovanje, antibakterijsko delovanje i dr. Koriste se kao sredstva za ublazavanje i
uklanjanje raznih bolova (analgetik), za umirivanje (blag sedativ), kod raznih oboljenja zuci,
gihta, reumatizma. Postoje alkaloidne droge koje deluju kao insekticidi - nikotin.

52

ALKALOID NE BILJKE

52

BILJKE KOJE SADRZE HETEROZIDE

Osnovni pojmovi o heterozidima
Heterozidi, glukozidi ili glikozidi su farmakoloski aktivni i terapijski korisni sekundarni
metaboliti. Salikozid i amigdalozid su prvi izolovani heterozidi (1830. godine). Heterozidi se
razlazu pod uticajem hidrolaza, kiselina, baza ili zagrevanjem, i oslobada se jedan ili vise
molekula secera (glikan) i neko organsko, nesecerno jedinjenje (aglikan, genin, ili genal).
Povezanost glikona i aglikonaostvaruje se etarskom, glukozidnom vezom, zbog toga se nazivaju
glukozidi. U upotrebi je i naziv glikozidi, jer mnogi hidrolizom daju glikozu. Heterozidi su
rasprostranjeni u biljnom svetu. Jedna biljna vrsta moze sadr.zati i nekoliko razliitih grupa
heterozida. U razliitim biljnim organima mogu se akumulirati razlicite vrste heterozida. Kao
droga koriste se oni delovi biljke koji sadde najvecu koliCinu hetarozida. Heterozidi se u celiji
nalaze rastvoreni u celijskom soku vakuola.
Naucni naziv heterozidi su dobili prema vrsti ili prema rodu biljaka u kojima se nalaze ili iz
kojih su izolovani. Heterozidi su cvrste, kristalne ili amorfne strukture. Ovi metaboliti su
neisparljivi, veinom garki, u vodi, sircetnom estru i etanolu manje ili vie rastvorljivi, opticki
aktivni, neutralne reakcije. Heterozidi se razlikuju po hemijskoj prirodi aglikonske komponente.
Na osnovu toga su izdvojene grupe i izvrsena podela droga koje ih sadr.ze. Aglikonske
komponente heterozida nastaju razlicitim biosintetskim putevima. Glikonsku komponentu cine
monosaharidi, disaharidi ili oligosaharidi. Seceri prirodnih heterozida su najcesce u
poluacetalnom obliku. Poluacetalna, alkoholna, grupa secera vezuje se s protonom iz aglikona,
stvara se heterozid uz izdvajanje vode. Proton moze biti izdvojen s razlicitih amino, hidroksilnih,
sulfhidrilnih grupa ili se odvaja sa ugljenika osnovnog skeleta aglikona. Zato postoje razlicite
vrste, oznacene kao C, 0, N i S heterozid. i. Najstabilniji su C glikozidi. U biosintezi heterozida
vaznu ulogu imaju enzimi (graditelji i razgraditelji). U zivom tkivu heterozidi i njihovi enzimi
nalaze se u posebnim celijama.
Bioloska funkcija heterozida u biljci nije u potpunosti razjasnjena. Svakako da je ona povezana
s hemijskom prirodom aglikoua. Heterozidi imaju zastitnu ulogu u biljnom organizmu jer deluju
kao fitoaleksini. Takode, apsorbuju ljubicasti deo suncevog spektra te i na taj nacin stite biljku.
Neke vrste heterozida su biljni pigmenti te uticu na odnos biljke sa spoljnim svetom. U
metabolizmu biljaka kao sekundarni proizvodi javljaju se otrovna jedinjenja (aglikoni), od kojih
se biljke stite, tako st~ ih vezuju za secere i na taj nain ine ih neotrovnim. Glikonska

52

komponenta u heterozidima je znacajna jer menja neka osnovna svojstva aglikona (deluje kao
detoksikans, solubilizator ili stabilizator).

HETEROZIDNE BILJKE

52

Osnovni pojmovi o saponozidima

Saponozidi su organska glikozidna jedinjenja koja su vrlo rasprostranjena u biljnom svetu. Sadre
ih predstavnici u preko 70 biljnih porodica, a najbogatije njima su biljke iz porodica:
Caryophillaceae,

Primulaceae,

Chenopodiaceae,

Polygalaceae,

Liliaceae

Buxaceae.

Saponozidi su rastvoreni u celijskom soku. Obicno se nalaze u celoj biljci,ali se najcesce

nagomilavaju u podzemnim organima, u plodovima I semenju.Kuvanjem sa razblazenim
kiselinama saponozidi se razlazu na jedanili vise molekula secera (glikon) i na aglikon, tzv.
sapogenol. Saponozidise dobro rastvaraju u etanolu i metanolu, dok se u ostalim organskim
rastvaracima (etar, benzol) ne rastvaraju. Za razliku od njih aglikonska komponenta, sapogenol se

52

rastvara u organskim rastvaraima (etar, alkohol, hloroform). Pri duzoj upotrebi saponozidi draze
sluzokozu usta, zeluca i creva, i izazivaju pojacano lucenje zlezda. Saponozidi povecavaju
propustIjivost celija te olaksavaju i ubrzavaju usvajanje farmakoloski aktivnih supstanci.
Ubrzavaju adsorpciju lekova, toksina, masti i drugih materija. Nisu otrovni za toplokrvne
zivotinje dok su za hladnokrvne smrtonosni (gliste, zabe, ribe ...). Ukoliko se daju intravenski
smrtonosni su za coveka, jer izazivaju hemolizu eritrocita. Koriste se u razlicitim granama
industrije. Puno se koriste za pranje osetljivih tkanina, svile i vune (naziv prema latinskoj rei
sapo, saponis - sapun). Skoro svi losioni, samponi i slicna kozmeticka sredstva sadre
saponozide.
SAPONOZIDNE BILJKE

BILJKE KOJE SADRZE TANINE

Tanini ili stavne materije su polifenolna, netoksicna, slozena i raznovrsnajedinjenja biljnog
porekla, oporog ukusa. Naziv "tanin" ne oznacava nekopoznato i tacno definisano hemijsko

52

jedinjenje. To je vise jedan zbirni organolepticki,tehnicki naziv. Tanini su vrlo rasprostranjeni u

biljnom svetu. Najvise su zastupljeni u biljkama iz familija Rosaceae, Fabaceae, Myrtiaceae,
Geraniaceae, Rubiaceae, Fagaceae,Polygonaceae, Salicaceae. Retko se nalaze u gljivama,
algama i mahovinama. Ima ih u svim organima zeljastih i drvenastih biljaka. U visegodisnjim
zeljastim biljkama najbogatiji taninima su podzemni organi (rizomi I korenje),a u drvenastim
kora sa korena, stabla i debljih grana, lisce, plodovi idr. Samonikle i gajene vrste voca (jabuka,
kruska, tresnja, visnja, jagoda, malina,kupina, borovnica i dr.) sadre u liscu, kori, plodovima
tanine te se mogu koristiti kao izvor droga sa adstrigentnim delovanjem. Kolicina tanina u
raznom bilju je razliCita: hrastova kora ima oko 10%, tormentila oko 20%, a razne sisarke 5070%. Tanini se rastvaraju u vodi, etanolu, glicerolu I acetonu. Tanini se dele na: hidrolizirajuce
(galotanini) i kondenzovane (katehinski). Postoji i treca grupa, mesoviti tanini koji predstavljaju
smesu prethodne dve grupe. Galotanini u svojoj gradi sadde vise molekula polifenolnih kiselina
(galna, digalna) koje su esterifikovane za OH-grupu glikoze, te predstavljaju poliestarska
jedinjenja. Osnovni sastojci katehinskih tanina su katehini i leukocijanidi, koji su po svojoj
hemijskoj gradi bliski flavonoidima i antocijanima.
Taninske droge sluze za dobijanje cistih tanina i za lecenje.
Tanini su adstringensi, sredstva koja stezu. U sluzokozi usta izazivaju oporost I suvoeu. Najveea
kolicina tanina potrosi se za stavljenje koze, jer tanini taloze belancevine i grade nerastvorljive
soli. Tanini deluju antidijaroicno. Oni doprinose postepenom mehanickom odstranjivanju klica iz
crevne sluzokoze. Deluju i hemostaticno, jer izazivaju suzavanje krvnih sudova i stvaraju
koagulacione membrane od zgrusane belancevine krvnog seruma. Tanini taloze alkaloide
stvarajui nerastvorljiva jedinjenja, zbog cega mogu da se upotrebljavaju kao antidoti pri trovanju
ovim supstancijama. Za dokazivanje tanina koriste se organolepticke (po oporom ukusu)
hemijske (talozne i bojene reakcije) metode. Najcesi reagensi za dokazivanje tanina su: rastvor
zelatina, strihinina, olovno acetata, bromna voda i gvoe III hlorid. Da bi se odredio sadraj
tanina u drogi, oni se moraju izolovati, preCistiti i potom odrediti (kolorimetrijskim ili
gravimetrijskim metodama).

TANINSKE BILJKE

52

AROMA TICNO-ZACINSKE BILJKE

U prirodi postoji veliki broj biljaka koje se odlikuju specificnim aromaticnim mirisom takve
biljke nazivamo aromaticne biljke. Biljne lekovite sirovinekoje se koriste zbog terapijskih efekata
etarskih ulja ili pojedinih sastojakaulja nazivaju se aromaticne droge. Etarska ulja se od masnih
ulja (osim po hemijskoj prirodi) razlikuju po tomesto su isparljiva, specificnog aromaticnog
mirisa i na hartiji ne ostavIjajutrajnu masnu mrlju. Etarska ulja su specificni, uglavnom tecni,
produkti biljnog tkiva (sekundarni metaboliti), slozene su smese razliitih isparljivih mono-,
seskviterpenai fenilpropanskih jedinjenja. Na sobnoj temperaturi etarska ulja su aromaticne,
bistre, isparljive i lako pokretIjive, bezbojne, zuckaste ili obojene tecnosti. U vodi se ne
rastvaraju ili se rastvaraju veoma malo, dajui aqua aromaticae, rastvaraju se u nepolarnim organ
skim rastvaracima (etanolu, mastima i masnim uljima). Etarskaulja su definisana nekim fizickim
konstantama kao sto su: relativna gustina, indeks refrakcije, rastvorljivost u etanolu odrectenog
razblazenja idr. Specificnost etarskih ulja je da nemaju tacno definisanu temperature kljucanja jer
su slozene smese razliitih jedinjenja. Stoga ona frakciono kljucajuu intervalu od 150-350 C.
Sveza ulja su neutralne do slabo kisele reakcije.Duzim stajanjem etarska ulja se zgusnu, potamne
i dobijaju kiselu reakciju(uzegnu). Hlactenjem se iz etarskih ulja izdvajaju stearopteni (biljni

52

kamfor),dok se tecni ostatak ulja zove eleopten.Aromaticno bilje je veoma rasprostranjeno u

prirodi. Veliki broj aromaticnihbiljaka se i gaji radi proizvodnje droga i zaina. Etarska ulja imaju
vise bioloskihfunkcija:
fiziolosku funkciju - u metabolizmu biljnog organizma;
ekolosku funkciju - znacajan su faktor biohemijske interakcije biljke sa spoljnom sredinom.
Etarska ulja se primenjuju i u taksonomiji biljaka (hemotaksonomija). Osnova za njihovu
primenu u taksonomiji zasniva se na Cinjenici da su karakteristike etarskih ulja pod genetickom
kontrolom kao i morfoloske karakteristike. Etarska ulja su uglavnom produkti viSih biljaka. Ove
biljke su rasporedene u vise od pedeset familija. Najznacajnije i najpoznatije su biljke iz familija
Lamiaceae, Apiaceae, Myrtaceae, Rutaceae, Lauraceae, Asteraceae, Pinaceae i dr. U flori nase
zemlje ima mnogo samoniklih biljaka koje se koriste za dobijanje etarskog ulja. Od gajenih
najvaznije su: pitoma nana, kamilica, morae, kim, korijander, timijan, maticnjak i dr. Etarska ulja
su lokalizovana u razlicitim delovima biljaka (podzemnim i nadzemnim organima). Etarska ulja
lokalizovana u razliitim delovima iste biljke, mogu biti slicnog ali i veoma razlicitog sastava.
Aromaticne droge sadre najcesce manje ili oko 1% ulja mada ima I bogatijih droga (pupoljak
karanfiliea sadrZi i do 20% etarskog ulja).
Etarska ulja su slozene smese dve klase jedinjenja: terpena i fenilpropanskih derivata. U okviru
terpenske frakcije zastupljeni su isparljivi monoi seskviterpeni. Monoterpeni se javljaju u obliku
aciklicnih, mono- i biciklicnih, alifaticnih i aromaticnih struktura. Na osnovu uvedenih
funkcionalnih grupa, sastojci ulja mogu biti ugljovodonici, alkoholi, aldehidi, ketoni, kiseline,
estri,fenoli, etri, oksidi i dr. U okviru frakcije seskviterpena, formiraju se jos raznovrsnije
strukture osnovnog skeleta. Ova grupa terpena javlja se u oblikuugljovodonika, oksida, alkohola,
ketona i estara. Fenilpropanski derivati su zastupljeni u etarskom ulju biljaka iz familija Apiaceae
i Myrtaceae. Biosinteza terpena u procesu metabolizma biljaka ide preko mevalonske kiseline a
fenilpropanoida preko sikiminske kiseline. Tokom destilacije, iz biljne sirovine predestilisu i
razliita alifaticna jedinjenjamanje molekulske mase koji se rastvaraju u etarskom ulju i postaju
njegovsastavni deo. Koliinai sastav etarskog ulja neke vrste ili jedinke zavise od veceg broja
faktora:
genotipa (kolicina i sastav ulja je genetski definisano svojstvo);
fenofaze ontogenetskog razvoja biljke (znaeajno za odredivanje optimalnog vremena
prikupljanja biljnog materijala);

52

ekoloskih faktora (temperatura, svetlost, zemljiste, nadmorska visina i ostali faktori zivotne
sredine);
naina obrade biljne sirovine (susenje, usitnjavanje uslovljavaju delimican gubitak etarskog ulja
i promene njegovog sastava);
naina izdvajanja etarskog ulja iz biljne sirovine. Postoji vie nacina za izdvajanje etarskog ulja
iz biljne sirovine:
destilacija pomocu vodene pare;
mehanicko cedenje sirovog materijala;
ekstrakcija pomocu nepolarnih organskih rastvaraca;
topli i hladni anfleraz postupak;
ekstrakcija superkriticnim fluidima.
Najstarija i najvise koriscena metoda je destilacija pomocu vodene pare, kao i razlicite savremene
modifikacije ove tehnologije. Etarska ulja se ne mesaju sa vodom niti hemijski reaguju sa njom te
je moguce primeniti Daltonov zakon parcijalnih pritisaka i razdvojiti ulje od ostatka biljnog tkiva.
Klasican proces podrazumeva kuvanje propisno usitnjene droge u vodi u aparatima za destilaciju.
Produkt destilacije je mesavina vode i ulja koja se sakuplja u posude od inertnog materijala
(florentinska boca). Na vrhu i dnu boce se nalaze slavine za odvajanje ulja (laksih ili tezih od
vode). U praksi se koriste i procesi turbo destilacije, "produvavanja" pare pod pritiskom i proces
hidrodifuzije. Turbo destilacija je proces u kome se droga in toto potapa u vodu, destilator zatvara
i specijalnim nozevima vrsi usitnjavanje droge. Metoda "produvavanja" podrazumeva uvodenje
vodene pare pod pritiskom od 1-3bara kroz korpe napunjene biljnom sirovinom. Proces
hidrodifuzije se odvija uvodenjem vodene pare pod malim pritiskom 0,02-0,15 bara, u odredenim
vremenskim intervalima, u posude sa biljnom sirovinom. Svaka od ovih tehnologija se odvija pod
razliitim temperaturama te se dobijaju ulja razlicitog sastava. Mehanicko cedenje sirovog
materijala je tehnologija izolacije etarskih ulja iz sirovina meke konzistencije, koje sadre vecu
kolicinu ulja. Najpoznatiji je proces cedenja etarskog ulja iz perikarpa plod ova agruma. Etarska
ulja izdvojena iz biljne sirovine se podvrgavaju odredenim postupcima pre pakovanja i
skladistenja. Odvajaju se od vode ili rastvaraca, odstranjuju se balasne materije, neka ulja se
obezbojavaju, neutralizuju ili rektifikuju. Etarska ulja se cuvaju u punim, dobro zatvorenim
posudama od inertnih materijala (tamno staklo, aluminijum i dr.), u suvim, provetrenim
prostorijamau kojima je dnevno i sezonsko variranje temperature svedeno na minimum.

52

Skladistenje etarskih ulja podleze propisima za skladiStenje hemikalija. U svetu se najvise

proizvode etarska ulja nane, agruma i eukaliptusa. Kvalitet aromaticnih droga odreden je
sadrajem etarskog ulja. Koliina uljau drogama se odreduje metodom kontinuirane destilacije
pomocu vodene pare u oicinalnom aparatu po Clewenger-u (Ph.Jug.V). Farmakopeje propisuju
razliite modiikacije ovog postupka, zavisno od izickih osobina etarskih ulja. Nasa
armakopeja propisuje tri postupka. Prva dva postupka definisuvolumen % etarskog ulja u
drogama (ml/100g), a treCim postupkom seodreduje tezinski % etarskog ulja (g/ lOOg).
Preporucuje se da se arornaticne droge cuvaju cele ili u veirn kornadimaa da se usitnjavanje vrsi
pred upotrebu ex tempore. Aromaticne droge semogu cuvati i koristiti najvise godinu dana.
Kvalitet etarskih ulja je odreden organoleptickim osobinama i na osnovu fizickihi hemijskih
parametara. Za analizu kvaliteta etarskih ulja se koriste jednaod metoda hromatograije.
Aromaticne droge imaju armakolosku aktivnost koja se donekle razlikuje od aktivnosti
izolovanih etarskih ulja. Delovanje aromaticnih droga je zasnovano na aktivnosti etarskih ulja i
drugih armakoloski aktivnih sastojaka.U terapiji se primenjuju u obliku: infuza, tinktura i drugih
jednostavnih galenskih oblika. Etarska ulja se koriste u industriji kozmetickih sredstava i
parfema, prehrambenih proizvoda, alkoholnih i bezalkoholnih pica. Pojedina ulja sekoristeu
terapiji ili za izradu fitopreparata. Etarska ulja retko pokazuju hronicnu
toksicnost ali treba voditi racuna 0 dozama primene jer one uslovIjavajuakutnu toksicnost.
Aromaticne droge se koriste kao sedativi, u terapiji respiratornog trakta, kao aromaticna gorka
sredstva, antiinlamatorna sredstva, stomahici, karminativi i holagozi, korigensi, diuretici,
antiseptici, rubeacijensi i dr. Aromaticne droge se koriste u prehrambenoj industriji kao zacini
(aditivi) i arome (objedinjujui miris i ukus) koje poboljsavaju organolepticka svojstva namirnica.
Takode, doprinose i boljoj svarljivosti i iskoriScavanju hrane a ujedno jekonzervisu i produzavaju
njenu sve.zinu. Aromatieno bilje je i medonosno te ga peelari eesto gaje.
BILJKE BOGATE LIPIDIMA (ULJIMA)
Lipidi (masne materije) su prirodni produkti biljnog ili zivotinjskog porekla. U hemijskom
pogledu to su gliceridi vise masnih kiselina tj. smese estara vie masnih kiselina i glicerola.
Masne kiseline koje su zastupljene u uljima mogu biti:
1) zasicene (palmitinska, stearinska)
2) nezasicene (oleinska, linolna, linolenska)

52

Ulja koja sadre vise zasicenih masnih kiselina su postojanija, dok su ulja koja imaju nezasiene
masne kiseline nepostojana, imaju sposobnost da apsorbuju kiseonik iz vazduha graded
polimerizovana jedinjenja, te se bre ili sporije menjaju. U biljkama pretezno se nalaze oleinska,
linolna i palmitinska kiselina. Masna ulja se nalaze u celoj biljci, ali se najcesce nagomilavaju u
semenu i plodovima izvesnih biljaka. Te tzv. uljane biljke mogu da sadrZe 10-70% masnog ulja.
Lipidi su cvrste ili bistre masne tecnosti, lakse od vode koje na papiru ostavljaju masan trag. U
vodi i etanolu su nerastvorljive (izuzetak je ricinusovo ulje koje se rastvara u etanolu) dok se u
organskim rastvaraima rastvaraju. U procesu saponifikacije grade soli masnih kiselina - sapune.
Upotrebljavaju se za proizvodnju boja i lakova, masnih kiselina, sapuna, glicerola, za
podmazivanje motora, u tekstilnoj i kozarskoj industriji. Najvecu primenu imaju u ishrani: za
kuvanje, pecenje, za izradu margarina i dr.
BILJKE BOGATE SLUZIMA
Sluzi su amorfne mase koje sa vodom daju koloidne zilave, guste rastvore - hidrogele. Sluzi u
biljkama predstavljaju rezerve ugljenih hidrata (Salep tuber, Althaeae radix) ili rezervoare za
vodu (Lini semen, Cydoniae semen). Prema poreklu, odnosno biljnim sastojcima iz kojih nastaju,
sluzi se dele na: proste (celulozne i pektinske) i mesovite (celulozno-pektinske). Postoji,takode,
podela na kisele (uronske kiseline) i neutralne (heksoze, pentoze) sluzi. Sluzi se dobijaju
talozenjem iz vodenih rastvora i emulzija, pomocu koncentrovanog etanola i drugih organskih
rastvaraca u kojima se sluzi ne rastvaraju. Upotrebljavaju se u medicini kao kataplazme, za
lecenje zapaljenja koze i sluzokoze, kao sredstvo za vlazenje i omeksavanje, za lecenje organa za
disanje i zdrela, i kao laksantna sredstva. U tekstilnoj industriji koriste se za proizvodnju lepila, a
kao stabilizatori i emulgatori nalaze primenu u prehrambenoj industriji.
SLUZNE BILJKE

52

VITAMINSKE BILJKE
Vitamini su prirodna organska jedinjenja koja su neophodna za normalno funkcionisanje ljudskog
organizma tj. podsticu biohemijske i fizioloske reakcije u organizmu. Oni doprinose jacanju
organizma i povecanju njegove radne sposobnosti, kao i suprotstavljanju raznim stetnim
uticajima spoljne sredine. Dnose se u znatno manjim kolicinama u odnosu na gradivne (proteini) i
energetske (ugljeni hidrati i masti) materije. Covek mora svakodnevno, pravilnom ishranom, da
unosi vitamine jer njegov organizam nije u stanju da sintetise veliki broj vitamina. Biljke bogate
hlorofilom predstavljaju znacajne izvore vitamina i provitamina (vitamini B grupe, C, A, E, K,
D), mad a se mnogi vitamini mogu dobiti i sintetskim putem i koristiti u obliku lekova. Vitamini
se dele na one sa koenzimskom funkcijom, u koje spada vecina hidrosolubilnih vitamina tj.
vitamin a rastvorljivih u vodi (B-grupa, C) i vitamine bez koenzimske funkcije, koju cine
liposolubilni vitamini tj. vitamin rastvorljivi u mastima (A, D, E, K). Nedovoljno unosenje
pojedinih vitamina u organizam izaziva poremeeaje avita
minozu. Isto tako i davanje velikih doza pojedinih vitamina dovodi do patoloskih promena u
organizmu hipervitaminoze (narocito izazvana vecom dozom vitamina A iD).