Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi

The Journal of International Social Research

Cilt: 7 Say: 35

Volume: 7 Issue: 35

www.sosyalarastirmalar.com

Issn: 1307-9581

ENS BATURUN POETK EVREN: R VE DEOLOJ, ARS POETCA

ENS BATURS POETIC UNIVERSE: R VE DEOLOJ, ARS POETICA
Fethi DEMR
z
iir bata olmak zere sanat, kltr, felsefe gibi birok deiik alanda eserler veren Enis
Baturun zerinde durduu alanlardan biri de poetikadr. Batur, 1970lerin egemen sanat anlayn
temsil eden toplumcu gerekilie kar iirin zgnln, i sistematiini koruyan dnemin
Trkiyesine gre avangart saylabilecek bir poetikay savunur. 1970li yllarn banda yurtdna
gitmesi, Batdaki edebiyat ve sanat ortamn yakndan tanmas, Trkiyedeki sanat, edebiyat ve
kltr ortamn varoluuluk, psikanalizm, dilbilim, antropoloji, mitoloji gibi felsefi ve bilimsel
disiplinlerdeki birikimiyle eletirmesi, onu toplumcu gerekilikten uzak, bir poetik anlaya yneltir.
Batur, bu poetik anlay ise en kapsaml ve somut biimde iir ve deoloji ve Ars Poetica adl
eserlerinde dile getirir. lki dzyaz biiminde kaleme alnan bir inceleme, dieri manzum bir iir
olmasna ramen benzer bir poetik ilkeleri paylaan bu eserlerde, Batur, nce iirin tarih boyunca
getii duraklara deinir. iirin/airin ilk alarda nemli bir konuma sahipken zamanla nemini
yitirdiini, kapitalist toplumda ise belirli bir iktisadi rne dntrlemedii iin bsbtn
dlandn savunur. Bu dlanmann iiri muhalif dncelere yaklatrdnn altn izen Batura
gre yine de iirin muhalif ve devrimci niteliini herhangi bir ideolojik syleme angaje olmadan
kendi i dinamikleriyle srdrmesi gerekir. Srekli bir devrim dncesini ieren iir, gnlk dilden
uzaklamal, yeni bir kar dil ve sylem gerekletirmelidir.
Anahtar Szckler: iir teorisi, Poetika, iir ve deoloji, Ars Poetica.

Abstract
Enis Batur, who wrote ecpecially about poerty, art, culture and philosiphy also wrote about
poetics. He defends a poetics which is avant-garde for mentioned-term Turkey and keeps orginality
of poetry and systematics against socialist realism which was a dominant understanding of art in
1970s. Going to abroad, knowing environment of literature and art of West closer, criticizing
environment of art and literature of Turkey with philosophical and religious perspectives like
existentialism, psychoanalysis, linguistics, anthropology, mythology, makes his poetics
understanding away from socialist realism. He expresses this understanding of poetry in iir ve
deoloji and Ars Poetice concretely comprehensively. First of these works is wrotten as prose and a
research, and the second one is poetry which is wrotten as verse. Despite of being different genres,
Batur deals with history of poetry. He defends that despite of poetry/poet being important at the
beginning, lost their importance with the effect of not being transformed as economic material. Batur,
who underlines that exclusion of poetry, thinks that poetry has to keep its own oppositional and
revolutionary aspect without being engaged any ideological discourse with the help of internal
dynamics of itself. Poetry which includes the idea of revolution, has to grow away from vernacular,
and has to achieve an opposite language and discourse.
Keywords: Theory of poetry, Poetics, iir ve deoloji, Ars Poetica.

Giri
Edebiyatn bir sanat dal olarak ortaya kmasna paralel olarak edebiyat teorisi zerine
yaplan almalar filizlenmeye balar. airler, yazarlar ve edebiyatlar bir taraftan sanatsal bir

Yznc Yl niversitesi, Eitim Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, retim yesi.

- 66 -

retim ierisinde olurken; te taraftan rettikleri sanat eserinin ieriini, yapsn, tekniini ve
oluumunu aklamaya alan teorik almalar retirler. Bu teorik almalarn en nemlisi de
poetikalardr. Tarih boyunca farkl anlamlar kazanan poetika kavram; kimi zaman bir edebi tr
iin, kimi zaman bir air ya da yazar iin, kimi zaman bir akm, dnem veya topluluk iin, kimi
zaman da bir ulusun edebiyat anlayn ve zelliklerini incelemek iin kullanlr. (Karaca, 2005:
35) rnein Aristotelesin -ayn zamanda trn ilk rnei olan- Poetikasnda trajedi ve destan
trlerinin temel zelliklerinin ve bileenlerinin ortaya konmas amalanr. Ayrca sanat eserinin
ontolojik bir btn olduu ve bu ontolojik btn belirleyen kategorilerin aratrlmas
ncelenir (Aristoteles, 1983: 8) ki bu eilim daha sonraki poetik almalara nemli bir
perspektif sunar. Aristotelesten sonraki dnemde retilen bir dier poetik metin de Alman
Romantik Edebiyatnn nemli temsilcilerinden kabul edilen Novalisin Poetikasdr. Novalis ise
iirin tarihle, felsefeyle ve zellikle de doayla olan ilikisine younlar. (Novalis, 2003: 19)
Aforizma biiminde dile getirdii fikirleriyle iirin ieriine ve yapsna dair deerlendirmeler
yapar. dealist felsefenin de etkisiyle doa iiri, akn iir, lirik iir ve epik iir gibi
kavramsallatrmalar oluturur, iirle vahiy arasnda bir analoji kurarak akn poetika
kavramna ular. (Novalis, 2003: 55)
zellikle 19. yzyldan sonra poetik almalarn ekseni daha ok iire ve iirsellie
kayar. Nitekim modern dnemdeki en nemli poetik deerlendirmelerden biri olan Todorovun
Poetikaya Giri adl kitabnda iirselliin-edebiliin alt srarla izilir ve poetikann tek tek
yaptlardan ok; her bir yaptn ortaya kn yneten genel yasalarn bilgisine ulamay
hedeflemesi nerilir. Elbette bu poetik yaklam, iirin kendisini deil; bir iirin iir olmasn
salayan iirsellik ve edebilik niteliini sorgulamay esas alr. (Todorov, 2008: 37) Bylece
snrlar ve konusu belirlenmi bir disipline evirilmeye balayan poetika kavram, iiri genel
anlamda kavrayan, onun biimini, ieriini, slubunu, estetiini kapsayan konular belli bir
rnee bal kalmakszn irdeleyen bir bilgi dalna dnr. (Sazyek, 1991: 69) Bu balamda
birok air, iire dair fikirlerini, iir anlaylarn yanstan poetikalar kaleme alr. Bu poetikalar,
kimi zaman airin poetik fikirlerini yazd iirler araclyla dile getirmek istemesi sebebiyle
manzum; kimi zaman da teorik bir ereve oluturma gayesiyle mensur bir karakter tayabilir.
(kla, 2010: 19-32) Dnyada, zellikle de Bat Edebiyatnda genel olarak byle bir geliim
srecine sahip olan poetika kavramnn ve almalarnn Trk Edebiyatndaki rnekleri
olduka yeni saylr.
Trkiyede, iirin tarihi ok eskilere dayanmasna ramen iirin teorisi, yaps, ieriksel
ve biimsel boyutlar zerine yaplan almalar, 19. yzyln ikinci yarsnda younlaan
Batllama ve modernleme abalaryla geliir. Modernlemenin iir alanna yansmasnn
sonucunda ortaya kan iir teorisi almalar, dnem sanatlarnn ve edebiyatlarnn
Batnn edebiyatna, dncesine, mziine ynelirken; Dou kltrn de gemi
yzyllardaki Osmanldan daha sistematik (Ortayl, 2007: 18) bir bak asyla
deerlendirmeye balamalarnn bir rndr. nk hem Batl/modern bir iir anlayn
yerletirmek hem de eski iiri yeni bir perspektifle yeniden biimlendirmek gayreti poetik
almalar zorunlu klar. Fakat Ahmet Hamdi Tanpnarn ifadesiyle bir medeniyet
buhranna (Tanpnar, 2006: 15) tekabl eden bu kaotik atmosferde retilen almalarn
bireysel, sistematik, btnlk ve tutarl poetikalar olduunu sylemek zordur. Hem tam
anlamyla modern, kentli, bireyselliinin bilincine varm toplumsal bir dokunun olumamas
hem de gelenek-modernlik (eski-yeni, Dou-Bat) kartlna angaje bir edebiyat ve sanat
atmosferinin varl, iir teorisi/poetika tartmalarn bireysellikten ok topluluklar zerinden
yryen tepkisel, duygusal, anlk deerlendirmelere dntrr. (Demir, 2012: 1435)
Cumhuriyetin ilk dnemlerine kadar bu minvalde devam eden poetika giriimleri Yahya
Kemal, Nazm Hikmet ve Ahmet Haimle birlikte yeni bir boyuta evrilir. Bu dnemde Trk
iiri modernleme yolunda nemli bir srama yapt gibi iirin teorik, felsefi, yapsal, biimsel
zellikleri zerine de daha fazla kafa yorulmaya balanr. rnein geleneksel iirle modern
iirin birletii noktada duran Yahya Kemal bir taraftan bu birleimin ahenkli bir biimde
gereklemesi iin aba sarf ederken; te yandan zellikle Fransada edindii Batl iir
birikiminin etkisiyle iirin felsefi, varolusal, tematik ve biimsel taraflarna eilir. Mstakil bir

- 67 -

poetika kaleme almasa da iir zerine deerlendirmelerini eitli vesilelerle dile getiren Yahya
Kemal, bu ynyle daha sonraki dnemlerde bireysel poetikalarn ete kemie bryecek
airlere bir alan aar. Trk iirinin ufkunu genileten, yeni yaklamlarn ve poetik ynelimlerin
izini sren bir baka air de hi kukusuz Nazm Hikmettir. Toplumcu-gereki iirin Trk
edebiyatndaki en nemli temsilcisi olarak kabul edilen Nazm Hikmet, sadece tematik anlamda
bir yeniliin deil; etkileri gnmze kadar devam edecek olan bir bak asnn, bir iir
anlaynn ncsdr. iir zerine poetik deerlendirmelerini eitli vesilelerle dile getiren
airin poetikasn kimi zaman manzum biimde dile getirmesi dikkat ekicidir. Yine Fransz
sembolistlerinden zmsedii unsurlar, isel dnyasyla ve gelenekten devirdii birikimle
sentezleyen Ahmet Haim, modern iirin yerlemesine yapt katk sebebiyle sonraki
dnemlerde poetikalarn dile getirecek airlere zemin hazrlar.
Cumhuriyetin ilk dnem cokusunun yerini belirli ilke ve inklplarn topluma
benimsetilmesi abasnn ald 1930-40 aras dnem, Trk iirinde modern yaklamlarn
yerlemeye balad bir sretir. II. Dnya Savann hemen ncesine tekabl eden bu
dnemde, srrealizm ve Dadaizm gibi modern akmlarn Trkiyede tannmas, birey olma
yolunda ilerleyen kentli-modern orta snfn yeni yeni filizlenmesi, sava atmosferinin yaratt
karamsar hava ile birleince Garipiler gibi bir iir akmnn domas kanlmaz olur. Garip
airleri (Orhan Veli Oktay Rfat ve Melih Cevdet), modern sanat akmlarndan haberdar
olmalarnn, sradan insan iirin merkezine oturtmalarnn ve geleneksel iirden radikal bir
kopuu nermelerinin yan sra iir zerine fikirlerini de poetik bir btnlk ierisinde dile
getiren ilk topluluktur. 1941 ylnda kardklar Garip kitabnn nsznde, daha nce kaleme
aldklar deerlendirmeleri birletiren Garipiler, btnlkl, sistematik, tutarl ve modern bir
poetik metin retmeyi baarrlar.
Garip hareketinin 1941 ylnda bir topluluk adna vcuda getirdii poetika almas,
Trk iirinde yeni bir dnemin kaplarn aralar. Salah Birselin iirin lkeleri ile Necip Fazln
Sonsuzluk Kervan adl avangart almalarnn at kapdan bireysel, sistematik ve modern
poetikalarn retilmeye baland, airlerin sadece iirle deil iirin yapsal, felsefi, tematik
sorunlaryla da youn bir biimde ilgilenmeye baladklar sylenebilir. zellikle II. Dnya
Savann yaratt krizin kltrel yansmalar, varoluuluk gibi felsefi akmlarn iiri
etkilemesi, Trkiyenin yaad kentlileme, modernleme sreciyle belirginleen entelektel,
bireysellemi kk burjuva tabakann olumas, bireysel poetika denemelerinin oalmasn
salar. Bu balamda poetika almalarnn hem niteliksel hem de niceliksel anlamda srama
yapt sre II. Yeni iirinin ortaya kt dnemdir. nk II. Yeni iiri, hem kendinden
ncekilerden radikal bir kopuu temsil etmesi hem sonrakiler zerinde nemli etkiler brakmas
nedeniyle iir geleneinde nemli bir dneme, akma, srece veya kendi tabirleriyle bir iir
olayna tekabl eder. II. Yeni iirinin imgeye dayanan, anlam sorunsallatran, dilsel ve
biimsel deneyselliklerden kanmayan, bireysellii nceleyen avangart yaps, srrealizm,
varoluuluk, atonal mzik, soyut resim vb. modern sanat akmlarndan beslenmesi
beraberinde bir dizi poetik deerlendirmeyi zorunlu hale getirir. Bu noktada II. Yeni airleri bir
taraftan yeni bir iiri kurmaya alrken te taraftan iirin poetik boyutu zerinde de epey
mesai harcarlar ve Trk iir gelenei ierisinde azmsanmayacak bir yekna tekabl eden bir
daarck olutururlar.
1970-80 aras dnem, poetik almalarn ok fazla ne kmad bir dnemdir. iiri ve
edebiyat, nemli oranda etkileyen politik atmosfer, airleri genel olarak devrimci cokuyu
tayan toplumcu bir iire yneltir. Yine hayatn her alanna sinen eylemsellik hali iirin yapsal
meselelerinin, kendine zg zelliklerinin tartlmasn tali planda brakr. 12 Eyll
darbesinden sonra tekrar alevlenen poetik tartmalarn odanda ise genel olarak toplumcu
iir-bireyci iir ikilemi vardr. zellikle 12 Eyll askeri darbesi ile balayan ekonomik, siyasal,
toplumsal ve ideolojik ekillenmenin sonucunda yaanan dnm, iire ve dolaysyla poetik
tartmalara yansr. Bu balamda 1970lerin toplumcu iir poetikasn devam ettirenlerle 1980
sonrasnn bireyci poetikasn savunanlar arasndaki tartma, 1990larn sonuna kadar bir
biimiyle devam eder. Bu tartmalarn neticesinde bireyci veya toplumcu bir poetikay
benimseyen airler olmakla birlikte daha sentezci ve eklektik poetikalara meyleden airler de

- 68 -

edebiyat sahnesinde yer almaya balar. Hatta 1990larla birlikte edebiyat ve iir ortamn
etkileyen postmodern eilimler, ykselie geen kentli-muhafazakr iir, nihilizm ve anarizm
gibi akmlar etrafnda filizlenen yeralt iiri, yaamn her alannda belirginleen okkimlikli ve
okkltrl atmosferin doal bir yansmas olan minr edebiyat anlay poetik yaklamlarn
da oullanmasna, farkllamasna ve zenginlemesine olanak salar.
1.

Enis Baturun Poetikas

Enis Batur, yalnz iir ve edebiyat sahasnda deil; kltr, felsefe, siyaset, modernizm,
Dou-Bat gibi izlekler zerine dile getirdii fikirleriyle, yazd eserleriyle tartmalara konu
olmu bir air, eletirmen, dnr ve entelektel olarak nitelendirilebilir. Kimilerine gre Enis
Batur, yirminci yzyl iirinin haritasn izebilecek kadar zengin bir iir kltrne sahip, iir
araclyla modern grntler oluturan (Korkmaz, 2011: 330) bir airdir ve iirlerinde hem
Dou hem de Bat medeniyetinin derinliklerine alan derin, girift ve kendini kolay ele
vermeyen bir iir atmosferi vardr. Enis Baturun iirlerindeki bu derin yapnn, kltrel
birikiminin, metinleraras gnderimlerin yeterince anlalmadn savunan anlay, Baturun
iirinin Dou ve Batnn kesitii byk bir anakaraya tekabl ettiini, bu iirlerde szn
geometrisinin kldan ince kltan keskin bir hesab (Korkmaz, 2011: 330) olduunu belirtir.
Baturun kozmopolit, Bat edebiyatna angaje bir poetik hat zerinde durduunu savunan kimi
eletirmenlere gre ise Enis Batur, edebiyatlk yetenei olduka zayf biridir. Enis Baturun en
byk amaz ise 1980 sonras Trkiyede gittike yaygnlaan toplumdan kopuk, elitist,
birtakm sz oyunlar ve felsefi bunalmlar etrafnda ekillenen edebiyat/iir anlayna
meyletmesinden kaynaklanmaktadr. Ayrca Baturun kiilii etrafnda kaln duvarlar ren
egosu, zeletiri yapmasn engellemekte ve yayn dnyasndaki gl ilikileri nedeniyle de
evresindekiler tarafnda da yapmack, sahte bir ilgiye mazhar olmaktadr. (Yakupolu, 2003:
156) Birbirine olduka kart argmanlar etrafnda ekillenen bu iki anlay, Enis Baturun Trk
edebiyat ierisindeki konumu konusunda kafa karkl yaratmakta ve Batur hakknda sonu
gelmez polemiklere yol amaktadr.
Enis Batur, 60l yllarn sert politik atmosferinde edebiyat dnyasna adm atm, gerek
iir bata olmak zere edebi eserleriyle gerekse sanatn, kltrn, politikann sanata/sanatya
yansmalar zerine dnsel metinleriyle Trk edebiyatnda grnmeye balamtr. 1970li
yllarn banda yurtdna gitmesi, Batdaki edebiyat ve sanat ortamn yakinen solumas,
Baturun edebi kiiliinin ekillenmesinde baat bir rol oynamtr. Trkiyedeki sert politik
atmosferi dardan bir gzle deerlendirmesi, zellikle belirli Marksist klasikler balamnda
yryen Trkiyedeki sanat, edebiyat ve kltr ortamn varoluuluk, psikanalizm, dilbilim,
antropoloji, mitoloji gibi felsefi ve bilimsel disiplinlerdeki birikimiyle eletirmesi onu Trk
edebiyatnn klasik toplumcu gereki anlayndan uzaklatrr. Sanat tartmalarnn kaba
politik kartlklar at, farkl dnya grlerine sahip sanatlarn da nitelikli sanat rnleri
ortaya koyabileceinin kabul edildii Avrupadaki sanat atmosferini solumas, Enis Baturun
sanata, sanatya ve edebiyata bakn derinden etkiler. Bu nedenle Batur, 1970ler
Trkiyesindeki egemen sanat anlayn temsil eden toplumcu gerekilerin sac,
reaksiyoner, kk burjuva ideolou (Batur, 1993: 10) gibi eletirilerini ok fazla
umursamadan, kendini sosyalist olmayan radikal bir sol aydn (Batur, 1993: 10) olarak
niteleyip yeni bir edebi, kltrel, politik ve dnsel kimlik ina etmeye balar.
1980 darbesinin politik, kltrel, edebi ve sanatsal ortama yansmalar tm
edebiyatlar gibi Enis Baturu da derinden etkiler. Bu etkileme biroklarnn aksine Enis Batur
asndan olduka dramatik bir karakter tar. Nitekim Baturun 1970li yllarn bandan
itibaren eletirdii politikaya angaje toplumcu gereki anlaya olan inan kkten sarslr. Bu
dnemde edebiyat, sadece toplumla kurduu iliki, toplumu ele al biimi, iledii konular
bakmndan deimez. Bu ierik deiimi, beraberinde biimsel bir deiime de yol aar.
zellikle Avrupadaki biimci akmlarn Trkiyeye yansmasnn da etkisiyle yeni eilimler
filizlenmeye balar. Dnya genelinde Marksist devlet sistemlerinde gzlemlenen k
belirtileri de edebiyatta bireyci eilimlerin n plana kmasn krkler. (Ecevit, 2004: 89) Bu
yeni edebiyat eilimleriyle Enis Baturun teden beri savunduu poetik, edebi hat byk
oranda kesiir. Fakat te taraftan edebiyatn toplumsal balarndan kopmas ve gzn geni

- 69 -

toplumsal ynlar yerine, gnbirlik yaam alglay ierisinde akp giden medyatik ve bireyci
hayata yneltmesi (Trke, 2005: 6), s bir slupla kotarlan ve tketime sunulan bir metaya
dnmesi, Enis Baturun edebiyat anlay iin yeni sorunlarn olumasna zemin hazrlar.
nk Enis Baturun geni bir kltrel arka plana sahip, hem Dou hem de Bat medeniyetinin
derinliklerine hatta kimi zaman ayrntlarna kadar genileyen edebiyat/iir dnyas, popler
kltrn ykselie getii bu s edebiyat atmosferinde zor, kapal, soyut, anlalmaz gibi
ifadelerle nitelenerek 1980 sonrasnn egemen edebiyat anlaynn da dna itilmeye allr.
Bu paradoksal durum, Enis Batur balamndaki tartmalar daha da kronikletirir, Enis
Baturun airliinin, edebiyatlnn, entelektelliinin farkl kriterlerle deerlendirilmesine
imkn verir.
Son tahlilde Enis Batur balamnda srdrlen fakat byk oranda onu da aan
edebiyat, iir, kltr ve sanat tartmalar; 1980 sonras Trkiye kltr, sanat, politika
dnyasndaki ynsemelerin i ie getii genel bir atmosferin karakteristii haline gelir. Bu
nedenle Enis Batur etrafndaki tartmalar tekrar zelletirmek iin Enis Baturun poetik
fikirleriyle snrl bir deerlendirme yapmak elzem hale gelir. Hem Enis Baturun iirlerini hem
de iir hakkndaki dncelerini tahlil etmeyi amalayan bu alma, bir taraftan Enis Baturun
poetikasnn net bir panoramasn gzler nne serecei gibi te yandan Baturu da aan
dnemsel deerlendirmelere de projektr tutabilir. Bu nedenle Baturun biri iir, dieri iir
teorisi olmak zere kendi poetik grlerini yanstan iki eserini, daha ok bu eserlerin ieriiyle
snrl kalarak incelemeyi uygun grdk. Bu eserler, Baturun ilk basmn 1979 ylnda yapt
iir ve deoloji adl poetika almas ile kendi poetik ilkelerini dile getirdii Ars Poetica adl
iiridir.
1.1. Toplumcu Gereki iire Avangart Bir tiraz: iir ve deoloji
iiri, imbikten geirilmi bir dnya, insann akl ii, akl st serveninin dili olarak
tanmlayan Enis Batur, indeterminist bir iiri imledii kadar, 1980 ncesi Trkiyesinin egemen
ve popler edebiyat/iir kodlaryla olduka mesafeli bir poetik yapya da iaret eder. Batur, bu
poetik tutumuyla Trkiyede ancak 2000li yllardan sonra tartlmaya balanan indeterminist
iir anlayn daha 1980li yllarn banda savunarak avangart bir tavr sergiler. nk
indeterminist iir, Baturun iir ve deoloji kitabnda srarla altn izdii gibi iir dilinin
konuma dilinden farkllaarak sanat olana ve zgrlk alanna almas demektir. Siyasi
iktidarn syleminden uzakta durmay gereksinir. aire dille oluturulmu bir kar gerek ve
bir direni yeri salar. (Yazc, 2014: 93) te byle bir iir anlaynn ilk nvelerini tayan iir
ve deoloji, 1980 darbesinin hemen ncesinde baslr ve esas itibariyle Enis Baturun, dnemin
toplumcu gereki iir anlayna kar; Batl, sekinci, entelektel bir tutumla ve biraz da
dardan bir bakla dile getirdii poetik fikirlerinden oluur. Nitekim kitaba seilen isim de
Baturun kendince Ortodoks Marksist yorumlara yaslandn iddia ettii Trkiyedeki
toplumcu gereki poetikay eletirmek, onun yerine Batl, modernizm sonras akmlardan
haberdar, kendi zel sistematii olan, gnlk yaamn ve politik argmanlarn dnda dilsel bir
manta ve sluba sahip bir poetik yaklam savunmak amacn tar.
iir ve deoloji, hacimli saylabilecek bir alma olmamasna ramen hem ierdii
konular hem de 1980 Darbesinin hem ncesine hem de sonrasna dair nemli kriterler sunmas
bakmndan niteliksel ynyle dikkat eker. iir ve deoloji, Enis Baturun kitabn sonuna
ekledii Smokinli Berdu ya da Benzemezlik zerine adl yazy dnda tutarsak be
blmden oluur. Kitabn ilk blm olan Simyacnn Karg Portresinde (s.17-24) yazar
simyadan bahseder ve bu sayede iir ile simya arasnda analoji kurmaya alr. Deney
retisi Olarak Simya (s.27-33) adl blmde ise birinci blmde ele ald simyann zelliklerini
ayrntl bir biimde tartmaya devam eden Batur, imbikten geirilmi bir dnya, insann akl
ii, akl st serveninin dili dedii iirin de benzer bir srecin rn olduunu dile getirerek
hayat kaba politik bir bakla kavradn ileri srd toplumcu gereki poetikaya rtk bir
biimde de olsa gndermede bulunur. Siyah Borsa (37-47) adl nc blmde bu kez yzn

iir ve deoloji, (1993), 2. Basm, stanbul: Mitos Yaynlar. (almamz boyunca verilen sayfa numaralar eserin bu
basksndandr.)

- 70 -

kapitalizme eviren Batur, gemiten gnmze airin tekilleen kimlii, iir-iktidar ve iirkapitalizm ilikisi gibi konulara deinir. Alnyazmak (s.51-57) adl drdnc blmde de
kapitalizmle beraber iirin kirlenmesinin, ticari bir metaya dnebildii oranda kendini var
edebilmesinin ve kukusuz bu tr bir varoluun da esas itibariyle bir deer yitimi, bir yokolua
tekabl etmesinin alt izilir. Yine iir ile din arasndaki ilikiye dair belirlemelerde bulunur.
Kitabn ana blmn oluturan iir Devrimi, Devrim iiri (s.61-70) adl son blmde iir ve
siyaset ilikisi anlatlr. Hem kaba toplumcu gereki poetika hem de kapitalist liberal poetika
eletirilir ve bunlarn yerine Enis Baturun poetik anlaynn zellikleri sralanr.
1.1.1. iir ve Simya
Enis Batur, iir ve deolojinin Simyacnn Karg Portresi ve Deney retesi Olarak Simya
balkl ilk iki blmnde daha sonra iirle arasnda benzerlikler kuraca, zihnindeki iir
tasavvurunu somutlamasna imkn verecek olan simyaclk imgesini aklamaya alr.
eitli elementlerin dnmyle ilgilenen, z itibariyle btnsel insana varmaya alan, bir
tr arnma, arlatrma abas olan simya, tpk iir gibi lkadan, Ortaadan beri varln bir
biimiyle srdren yine tpk iir gibi insanln en kadim uralarndan biridir. Tarih boyunca
farkl biimlerde alglanan, zellikle kapal toplumlarda eletirilen, yok saylan, kamusal
hayatn dna karlan simyac ve simyaclk faaliyetleri, ayn zamanda meraklsn iine
ekmesi, etkilemesi sebebiyle mnzevi bir hayata srklemitir. Simya/simyac, tm bu
skntlara ramen varln bir biimde srdrr ki bu durumun temelinde insana, hayata ve
topluma temas eden bir boyutunun olmasndan kaynaklanr. Nitekim Enis Batur, simyann
varln yzyllarca devam ettirmesini salayan iki temel amacn sz konusu olduunu belirtir.
lki, lmszl salayan felsefe tana ulamak, ikincisi de metalleri altna evirmektir. Batur,
simyaclarn bu iki amac ilke edinmelerini, insan ve tanrnn kavran yollarn renme
abasna balar ve bu dolambal yolun, kiiyi i insanla d insan birletirme noktasna
yaklatrdn syler. (s.30)
Simyann hem Dou hem de Bat medeniyetinin ortak birikimine sahip zengin, kltrel
arka plan renkli ve gl bir boyutu olduuna dikkat eken Enis Batur, zellikle Ortaada
glenen dogmatik dncenin insanlar zerinde byk bir bask yarattn syler. Dinlerin
Ortodoks yorumlarnn egemen olduu bu tr toplumlarda, simya psikolojik bir ruh zm
yaparak, toplumu saaltr. Bireyin kendi i gerekliini anlamasna yardmc olur. (s.19) Bylece
simya/simyac tpk iir/air gibi rselendii, tekiletirildii bir toplumsal dokunun hemen
yan banda onun alternatifini oluturmaya alr. Bylece siyasal yetkeyi, dinsel yetkenin
belirledii bir dzene kar, simyacnn altn yapmaya kalkmas bir yandan ekonomik
bamszla ulamay te yandan egemen kurumsal ideolojinin ana ilkelerini
sorunsallatrmay getirir. (s.20) Batur, simyann skolastik dncenin dili bo kullanan (s.21)
anlayn atn, sadece doastne yaslanmadn ayn zamanda doaya kar da ou
zaman yaamdan skp karlm saaltm yollar bulduuna dikkat eker. Bu noktada Enis
Baturun poetik duru anlamnda kat pozitivist bir anlaya sahip olmadn; edebiyat
evrelerinde hakknda genel olarak kabul edilen elitist, entelektel, jakoben tavrn aksine
insanln kltrel birikimini bir btn olarak deerlendiren bir bak asn nceledii
sylenebilir. nk Batura gre simya gibi, iir gibi insanlk tarihinin en kadim uralarnn
sadece maddi, somut hayatla ba yoktur, ayn zamanda bu uralar doast atmosferden,
mistisizmden, dinden, efsanelerden de epeyce beslenir. Bu balamda Batur, msbet ilimlerin
menfi ilimlerle tarihsel bir ba olduunu (s.24) ve bu balar kopartldnda hem simyann
hem de iirin geliim srecinin btnlkl olarak izleme ve deerlendirme olanann ortadan
kalktn vurgular.
Baturun simya ile iir arasnda kurduu benzeimin en belirgin alann dil
oluturmaktadr. Nitekim gerek simya gerekse iir, gnlk dilin verili kalplarn aan bir gizli
dil, bir te-dil (s.27) kullanarak hayat yorumlar, insann i dnyasn ifa eder ve
nihayetinde onu sradanln labirentinden kurtarmaya alr. Bu balamda simya, amalarn
gerekletirirken simge ve imgelerle rl bir dil meydana getirir. Bu dil, simya retisinin
simgeci, kilitli bir yapya sahip olmasyla yani retinin i dinamikleriyle ilgilidir. nk
otorite tarafndan dlanm olan simya, zel bir dile ihtiya duyar ve kendi dilini meydana

- 71 -

getirir. Batura gre yzeyde egemen olan syleme, yeraltnda elik eden simyann (s.28) kapal,
imgesel, kendi zel anlam evreni olan bir atmosfer kurmas anlalabilir. yle ki simyann
kurduu bu yeni simgeci dil/sylem paradoksal bir biimde simyaclar arasnda bile ou kez
anlalmaz. (s.33) te tam da bu noktada Batur, iirin de kendine zg bir dil anlay olmas,
girift, imgesel ve znel bir dilsel dokuyu barndrmas bakmndan simyaya benzediini syler.
Zira simyac ve air, ortak nitelikler/amalar tayan insanlardr. Her ikisi de eski alardan
beri olaanstlklerin peindedirler. Simyac, sembolik olsa da kurunu altna evirmek,
lmszl yakalamak iin abalar. air ise szckleri hayal imbiinden geirerek iire
evirir. Aslnda airin yapt da bir nevi altn elde etme abasdr. Simyac, felsefe tayla
lmsz olmaya ya da manevi bir arnmayla lmszln peindeyken, air de szcklerle
varln srrna erer ve lmszl kazanr. Simya belirtildii gibi daha ok manevi bir
uraken, ouz kez basit bir ey gibi anlalm, madde odakl grlmtr. Oysa simya sahip
olduu kapal dil ve egemen sylemin tesinde kurduu gereklik algs nedeniyle
yorumlanmaya, aklanmaya ve almlanmaya ihtiya duyar. Batura gre iirin, benzer kapallk
zellii ise szcklerin tad imgesellikten, ok katmanl anlam zenginliinden ve znel
kullanmlarndan kaynaklanmaktadr. Bylece derinlemesine bir zmleme ve yorum iir iin
de elzem hale gelir.
Batur, farkl alanlar gibi grnmelerine ramen, aslnda simyann ve iirin yukarda
belirtilen zellikleriyle insan, evreni, tanry anlamak iin birer st ura alan olduklarn
belirtirken, aslnda kendi poetik anlayna dair de nemli ipular verir. iir ve deolojinin bu ilk
iki blmnde, Baturun her eyden nce airin bireyselliini yanstabildii, kltrel arka plan
gl, yzeysel olann arkasndaki derinlii kavramaya alan bir poetik durua sahip olduu
sylenebilir. Yine dil ve slup konusunda da olduka titiz davranlmas gerektiini savunan
Batur, iirin zel, imgesel, gnlk yaamn kalplarn aan, farkl bir i sistematik tayan,
deneysellie yaslanan bir dili olmas gerektiinin altn izer.
1.1.2. iirin/airin Tarihsel Alg Sreci
Batur, iir ve deolojinin Siyah Borsa balkl blmnde iirin tarihsel geliim srecini
irdeler. iirin ilk adan gnmze deien snf, kltr ve politika ilikileri boyunca toplumlar
tarafndan nasl alglandn, iirin ve airin hangi nitelikler kazandn belirli bir perspektif
balamnda tartr. Enis Batur, bylece bir taraftan iir/air hakkndaki fikirlerinin tarihsel arka
plann ifa ederken; te taraftan zellikle kapitalizmin kurumsallamasyla beraber
iirin/airin neden bir deer yitimine ura(tl)dnn da daha somut bir biimde anlalmasn
salamaya alr.
Enis Batur, ilk alarda airin iinde yaad toplumda nemli bir yeri olduunu dile
getirir. Bu durum iirin ilkel toplumlarda dini bir karakter tamasyla ilgilidir ki airleri de
musikiinaslk, rahiplik, hekimlik, peygamberlik gibi nitelemelerle toplumun manevi nderi
olmalarn salayacak bir konuma ykseltmitir. (s.37) Yine skandinav lkelerinde, ayn
zamanda hekim olarak nitelenen airlerin kendilerine has nameli szleriyle hastalar tedavi
ettikleri yaygn bir inan olarak kabul grmtr. Hekimliin dnda, iirleriyle llerin
hatralarn yaatma grevi de stlenmeleri, onlar yava yava bulunduklar itimai
topluluun mhim ve zaruri bir uzvu (s.37) haline getirmitir. Dou toplumlarnda da airin
ve iirin konumu farkl deildir. Nitekim zellikle Arap dnyasnda nemli bir konuma sahip
olan air, sihir ile alakal btn ileri bilir ve cin tarafndan mlhem olur bir gaipten veren
demekti(r), kabilenin bir yerden baka bir yere gecei zaman ve mekn, dmanlarla
muharebe edilip edilmemesini air tayin eder, mcadelenin sonunda aire verilen ganimet
hissesi en byk kahramana verilen hisseden aa olamaz. (s.37) zcesi Batur, toplumsal
kesimler arasndaki snflamann henz belirginlemedii ilk alarda; ister Bat toplumlarnda
isterse Dou toplumlarnda airin ve iirin gl bir konumu olduunu belirtir. Bu g, gl
bir devlet kurumunun henz ortaya kmamasyla ilgili olduu kadar, bilimlerin/sanatlarn
henz ayrmamasyla, manevi ve maddi alanlar arasndaki ban henz ok gl bir biimde
varolmasyla, airin kendine ve topluma yabanclamamasyla da yakndan ilgilidir. oktanrl
dinlerin ve doann yasalarnn belirleyici olduu bir atmosferde, herhangi bir iktidar odann

- 72 -

tahakkm altna girmeyen iir/air, mzik ve tiyatro bata olmak zere dier sanat dallarnn
imknlarndan da yararlanarak toplumsal yap ierisinde prestijli bir konuma gelir.
Ortaala birlikte air ve dolaysyla iir toplum ierisindeki saygnln yitirmeye
balar. zellikle biyolojik evrimle paralel toplumsal evrimini de yaayan insann, zamanla
kk rgtlemeleri aarak toplumsal normlarn bir denetim vastas olan, st yap olarak
nitelenen devleti meydana getirmesi ve tektanrc dinlerin baat g olmasyla beraber farkl
ura alanlarn kaybeden air, sadece kendi alanyla ilgilenen bir konuma ynelmek zorunda
kalr. airin sadece iirle ilgilenmek zorunda kalmas, onun uzmanlamasn salasa da
hekimlik, byclk, din adaml, musikiinasl kimliklerini kaybetmesi toplum ierisindeki
deerini ve nemini ksmen de olsa yitirmesine yol aar. Nitekim gerek Bat felsefesinin temel
kaynaklarndan kabul edilen Platonun Devletinden hem de slam dnyasndan yeterince ilgi
grmeyen air/iir, kendi bireysel alanna ekilmekle, iktidarn belirledii misyona angaje
olmak arasnda bir tercih yapmak zorunda kalr. Enis Batur, bu durumu Octavio Pazdan alnt
yaparak yle aklar:
Toplumsal yaama katlmasna, dnemin inanlarna derin ballklar gstermesine
karn air, ayr kalan bir yaratk, tam anlamyla bir mezhep ddr: inde yaad cemaatin
bireylerinin sylediklerini sylediinde bile baka ey sylemektedir. Bu tespitten hareketle
Batur, deien dnyann istenmeyen insan olan airin, iki farkl rotaya sahip olduunu belirtir.
Ya kendi rotasna uyacaktr ya da yukarda belirtilen st yapnn(otoritenin) arac olacaktr.
(s.39)
Enis Batura gre iirin tarihsel geliimi ierisindeki en nemli krlma noktalarndan
biri de kapitalist modernlemenin neticesinde sanatsal retimin iktisadi retime dnmesi
srecidir. Kapitalizmin gelimesiyle birlikte sanatsal retim, deiik evrelerden geerek
iktisadi retime dntrlr: Yazn ve dn kitaplatrlr; musiki plaa dklr; resim,
yontu ve fotoraf kalba alnp oaltlr. (s.40) Yine kitle iletiim aralar tutulur, reklam
irketleri, basn ve medya ilikileri toplumda belirli bir sanatsal tketim alkanl olumas
iin byk bir aba harcar. Kapitalist ilikilerin sanatn, sanatsal deerinden ok, piyasa
deerini ne kard, edebiyat yaynclnn byk sermaye gruplarnn eline getii,
kitlelerinin sanat ve edebiyat zevklerinin maniple ettii bir atmosfer, sanatn ve zellikle de
iirin konumuna dair olduka problemli bir duruma sebep olur. (s.42) Batur, kapitalist pazar
ilikilerinin ayn zamanda kendisine kart gibi grnen sanatsal retimleri de bir kar nesnesine
dntrerek dolama soktuunu syler. (s.42) Batura gre kapitalist sistem, zamanla,
zmsemektedir bu aykr besinleri; bir yandan kstl bir oaltm alannda onlar kuatp
etkisiz klarken, bir yandan da aktre bekisi kart rnleri (klasiklerin yasal klnm
geleneksel szlerinin yannda uyuturucu bir resimli ok-satar kltrn) desteklemektedir.
(s.44) Yine kapitalist sistemin sylev kiplerine uymayan sanatlarn ise byk bir baskyla
kuatldklarn syleyen Batur; Sade, Van Gogh, Joyce, Wilde, Baudelaire, Brecht gibi
sanatlarn yaadklar skntya dikkat eker.
Batur, tm sanat dallar ierisinde kapitalist ilikilerin gelimesiyle birlikte deer
yitimine en fazla urayann iir olduunu syler. iirin yaps gerei iktisadi dolama
sokulacak bir rne dntrlmesinin zor olduunu savunan Enis Batur, Cemal Sreyadan
alntlad ifadelerle aklar. Batura gre iirin kapitalist toplumda dier sanat dallarndan
daha fazla grmezden gelinmesinin iki temel sebebi vardr. Bunlardan ilki, iirin elence nitelii
tamayan bir sanat olmasdr. Bu bakmdan ok genel anlamda temizleyici, (belki) yetitirici,
(mutlaka) bileyici nitelikleri dnda bir aracnn ona yaklamas sz konusu olamaz. (s.45)
Yine resim mobilya olarak, roman ise vakit ldrmek iin kullanlp bir tketim nesnesine
dntrlrken iirin byle bir zellii yoktur. iirin kapitalist toplumda itibardan
drlmesinin ikinci sebebi ise kapitalizmin arkasndaki sac dnceden
kaynaklanmaktadr. nk kapitalist toplumu besleyen sac dnce teden beri dile
kardr. Doann sessizliine hayrandr. Hatta bir yerde sessizliinden tr Doa sadadr
diye konutuu olur. Dile uramadan bireysel bir am iinde olmak ister. Bu yzden, en ok
dil olan, hatta bir yerde dilin kendisi demek olan iiri daha fazla itibarszlatrmak yolundaki
abasn doal karlamak gerekir. (s.45) Bu balamda Batura gre iir, kentsoyluyu ne
- 73 -

aydnlatr, ne de elendirir. Bu nedenle de srgne gnderir airi; onu asalak ya da aylak klar.
airlerin tarih boyunca ilk kez almalarnn meyvesiyle yaayamamalar buradan ileri gelir.
air hibir ie yaramaz. yleyse hibir ey getiremez. air baka bir ura edinmeli diplomat
ya da kat olmal- ya da alktan lmelidir. (s.46) iirin/airin, kapitalizmin bu hiletirme
politikasna ou zaman yenik dtn belirten Enis Batur, iirin/airin bu durumdan
kurtulabilmesi iin kapitalizmin pazar anlayn ters evirmeyi, dntrmeyi dahas ykmay
dnen retilerle anlamaya girdiini, bununla da yetinmeyip dilini, sylemini ve kimliini
bu yolda szc kldn syler.
1.1.3. iirin Devrimci Nitelii
Enis Baturun poetik anlaynn en nemli zelliklerinden biri de iirin her trl
iktidara kar muhalif ve devrimci bir ynnn olmasdr. Kapitalist ilikiler ierisinde
dlanan, itibarszlatrlan iir/air, itirazn ve muhalefetini kendi zgnlne ve doasna
uygun bir biimde yapmaldr. Bu noktada Batur, Ortodoks Markslk olarak niteledii, iiri
ideolojik bir araca indirgeyen kaba toplumcu gereki yaklamlar da reddeder. Kukusuz
Baturun edebiyat ve sanat dnyasnda youn eletirilere uramas, poetik olarak jakoben,
elitist, soyut hatta yer yer anlamsz bir iir anlaynn izini srmekle sulanmas daha ok, iirin
devrimci nitelii konusundaki bu farkl yaklamlarndan kaynaklanr.
Enis Batur, iir ve deolojinin son iki blm olan Alnyazmak ve iir Devrimi, Devrim
iiri blmlerinde iirin devrimci nitelii zerinde durur ve iirin nasl bir poetik hat zerinde
ve kendi zgnln hangi biimlerde koruyarak bir kar duru ortaya koyabileceini
tartr. Batura gre toplumun srt dnd, topluma srt dnmeyi seen air, iinde yaad
dnyayla da uzlaamayacaktr. Her eye karn srp gidecek, sznn kesintiye uramasna
kar duracaksa, bu, szckler araclyla yarataca eksiksiz bir dnyaya duyduu inantan
kaynaklanacaktr. yleyse, bir btnl, dilde yaayacak ve gelgit kuracak bir salt, dilde
yetkin bir dnya tasarsn gerekletirecek salt aramaldr iir. (s.51) Bu balamda Batur,
iirin devrimci ve muhalif tavrn ancak, kendi zgnl ierisinde kalarak, politik sylemin
ajitatif, ortalama insan hedefleyen sradan sylemine angaje olmadan kurabileceini savunur.
Nitekim Rimbaudya gnderme yaparak iirin toplumsal eyleme bir skdzen
veremeyeceinin, oluturduu yeni bir sylem ve dille toplumun ncs olacann altn
srarla izer. nk iir, sadece kapitalizme deil tm yerleik iktidarlara kar nitelii olan bir
sanattr ve bilinli bir biimde dhil olmad egemen iktidar alann dnda ve hatta tesinde
yeni bir diskur alan kurmay hedefler.
Enis Batur, airin/iirin muhalif ve devrimci misyonunu kendi zerine kapanan bir
anlayla gerekletirebileceine dikkat eker. Bu tercih, dilde yetkin bir dnya tasarsn
gerekletirecek salt aramak iin yaanlan topluma belli bir nedenle srt evirmenin bir
sonucudur. Batura gre pek ok kiinin sand gibi bir ka sz konusu deildir burada;
tersine, uzlamay yadsyp yeni olas bir dnya iin bakaldrlmaktadr. (s.53) Baturun
Ortodoks Marxlk olarak niteledii anlayla gerek politik gerekse poetik farkllamas da
byk oranda bu noktadan balar. nk Baturun Ortodoks Marxlk olarak niteledii, daha
baka bir ifadeyle kaba toplumcu gerekilik biiminde de vasflandrlabilecek anlay, airin
kendi muhalif ve devrimci sylemini kendi iine ynelerek kurmaya almasn; kaknlk,
bilinli ya da bilinsiz bir biimde kapitalizme hizmet biiminde deerlendirir. Bunu bir yanlg
olarak gren Batur, Adornodan alntlayarak unlar syler:
Biimin zgr klnmas evresinde, her eyden nce toplumun zgr klnmas dile
gelir; nk her zgl birimin estetik tutarll olan biim sanat yaptnda toplumsal ilikinin
karldr, statu quo bu nedenle zgr klnm biimi iter. Bu grng ruhzm tarafndan
gzlemlenmitir. Gereklik ilkesinin yadsn olan her sanat baba imgesine kar koyar ve bu
yolda devrimcidir. Bu nesnel olarak siyasal olmayann siyasal klnmasdr. (s.53)
Batur, iirin her trl otorite ve iktidarla mesafeli olmas nedeniyle zorunlu olarak
aykr bir dile yneleceini, egemen sylemin kurulu diline kar alternatif bir dili kuracan
savunur. nk burjuva yazsn ters eviren air, kurmaya alt Karatreyi bir kar-yaz
ile biimler. Bylece okuma yazma pazarnn dna kar, iletiimi btn btne krar:

- 74 -

Anlalmayandr artk. Yeni Sz Eski dnya ile syleemeyecektir: Ortadaki dil kprs bilinli
bir seimle kaldrlmtr. Giderek snra itilen air oradadr bundan byle; Yeni szn nerdii
Yeni Dnyada. (s.53) Peki air/iir, Yeni Szn nerdii Yeni Dnyada nasl bir ama
edinecektir? Batur, bu noktada iir ve deolojinin banda vurgulad iir ve simya benzerliine
tekrar dner ve poetikasnn temelini oluturan fikirlerin altn bir kez daha izer. Nitekim
Batura gre simyacnn adi altn deil felsefe tan, insan tek, yenilmez ve sreen klacak
aky, yani lmszl aramas ile airin amac rtmektedir. air de sz altna evirmeyi,
bununla lmsz insan kimliine varmay hedeflemektedir. (s.54) Nihayetinde iir, szn ve
yaznn doruudur ve felsefeyi ve yorum bilimi besleyen bir ana kaynaktr; nk iir,
dnyay imbikten geiren, insann aklii servenini iletiime geiren dilidir. (s.54) nsann
aklii servenini harekete geirmeyi baaran iir de toplumsal misyonunu da kendi
zgnln koruyarak fazlasyla yerine getirmi olur.
Baturun iirin devrimci nitelii konusundaki en belirleyici poetik tespitlerinden biri de
bu devrimcilik karakterinin sreklilik olmas ve her zaman daha iyi bir dnya tahayyln
znde barndrmasdr. Batur, Cemal Sreyaya atfta bulunarak iirin ykc, gayrimeru,
temizleyici ve srekli bir ihtilal olduunu savunur. (s.61) Bu srekli ihtilal durumunun iirin
znde olduuna dikkat eken Batur, 1970lerin Trkiyesinde iirin toplumcu gereki anlaya
yakn olmasn da Marksist bir syleme angaje olmaktan ok, iirin zndeki srekli ihtilal
olgusu dinamiiyle aklar. Nitekim Batura gre insan haklarnn ihlal edildii bir atmosfer
ortadan kalkp yeni bir toplumsal dzen kurulduunda, iir kendisine yeni bir devrim ve
muhalefet alan oluturacak ve yeni deerler adna, yeni bir devrimci ynseme adna farkl bir
sylem tutturacaktr. nk yklan dzenin yerine bir bakas kurulduunda bile dzenin,
dzen olma nitelii ayn kalmaktadr. Oysa air, siyasal dzenlere deil devrimin kendisine
baldr.
Baturun, iirin devrimci nitelii balamnda zerinde durduu konulardan biri de
airin/iirin herhangi bir otoriteye balanmas konusudur. Batura gre airin otoriteye
balanmas, her eyden nce iirindeki devrimci z yok eder ki bu yok edi iirin sanatsal
deerini andrd gibi iirin kendi varoluunu salayan ilkelerden uzaklamas anlamna
gelir. Balanma meselesini daha somut bir zemine oturtmaya alan Enis Batur, hem Ezra
Poundun Ducenin Faizmine yaknlk gstermesini hem de Mayakovski bata olmak zere
Rus Devrimine destek veren airlerin daha sonraki srete dlanmalarn bu duruma rnek
gsterir. airlerin bu tercihleriyle byk bir yanlgya dtklerini ileri sren Batura gre bir
airin balanabilecei tek rhtm yaptdr. (s.62)
iirin devrimci nitelii konusunda yer yer Trokist ve Anarist bir izgiye yakn fikirler
ileri sren Batur, sanatnn dnya gr ile sanatsal etkinliinin ayn dzlemde ele alnarak
tartlmasn doru bulmaz. Nitekim Sartrea atf yaparak kiilerin belirli eyleri sylemeyi
setikleri iin deil, bu eyleri belli bir yoldan sylemeyi setikleri iin edebiyat olduklarn
savunur. (s.67) Bu nedenle iirin erdemliiyle airin erdemliliinin ayrtn savunan Batur,
ierikten ok biimi nceleyen bir poetik syleme yaklar. Yine birok edebiyatnn/airin
ideolojik anlamda gerici olmalarna ramen ierisinde sanatn devrimci dinamiini barndran
nemli eserler rettiklerini savunur. nk Batura gre bir eser yklendii siyasi grn
salamlyla deil, onu oluturan slubun tad dilsel gereklik ile devrimci ve dolaysyla
geerli olabilir. (s.68) Batur, bu tartmay daha da somutlamak iin Roland Barthrsn yazarlar;
yazarlar ve yazanlar diye tasnif etmesine atf yapar. Nitekim Barthesa gre yazarlar,
teknik ve zanaatsal adan yetkin, sz zerine younlaan ve iinde yaad dnyann
gerekliini Nasl yazmal? sorusu balamnda kavrayan kiidir. Yazanlar ise eitli dnya
grlerine bal olmalarna ramen belirli bir slup edinememi gei kiileridir. (s.69) Yazar;
tek, soyut bir kuram olan yaznn kendisine baldr. Yazan ise niversite, bro, parti gibi
somut siyasi ve akademik kurumlarla varolur ve tanmlanr. (s.69) Bu balamda Batur, zellikle
air iin, yazar olmaya almann gerekliini savunur. Zira iir/air ancak yitime baland,
gnlk dilin verili kaplarn yadsd andan itibaren gerek kimliini kazanabilir. te taraftan
air dili kullanmay yadsrken; dilin kullanlmasn da gletirir ki bu da iir dilini, her
defasnda yeniden renilmesi gereken bir stdile dntrr.

- 75 -

1.2. Manzum Bir Poetik Mdafaaname: Ars Poetica

Enis Baturun poetik fikirlerini ak bir biimde dile getirdii bir dier eseri ise Ars
Poetica adl iiridir. Batur, iirleri zerinden poetik duruunu eletirenlere kar, ou iir ve
deolojide de savunduu dncelerle rten bir iirsel mdafaaname kaleme alr:
Ars Poetica
Hibir eye benzemedii sylendi iirlerimin,
Wallace Stevens'a benzediim, hi kimseye
Benzemediim, olsa olsa II. Yeni'nin devam'',
III. Yeni'nin ta kendisi saylabileceimdeli samas bir sz ve iaret yuma denildi.
Btn bunlar bensem, btn bunlar bendim.
Yaktm ktlar, frladm krsler
Ve ekilip dinlediim kr maarada
syletiim glge, rmcek, alter:
Kendimden ekilsem de, gelsem de
kendime fark edilmedi: Atein iine
sktm el, gzm ayrmadm saat,
insanlarla arptm seyrek gnler
ses ile kelimenin birbiriyle
dikletikleri yere kilitledi beni.
Gentim, ok gen -iiri dzen sanmtm:
ileydi gzmde, arnma ve yurttu,
terkedilmi yzm iin her an yanmda
yryen aynayd, gecenin kaynanda
gvdemi dalgalayan simsiyah su, sanmtm.
Yllar baka bir yol iziyor tortuya.
phesiz imdi de sanyorum: Sehere
duyduum inan arkamdaki koyu, hem
delifiek uykudan geliyor belli ki.
Dzen deil iir, kargaa deil. ki
aras zaman elen uar bir odak belki.
Belki zaman ender seslerin eiinde tuzak,
kvrlp yatm ngrakl bir soru,
d noktasnda, hanerede, yerimden
her oynaymda kuytudan kagelen
konul bir yumak belki. Bir dzen deil
ama - bekleyi, zemberek, inat, kz,
kakns hep.
Kmrden elmasa varmak iin
ktm yolda elmastan yola ktm
unutmadm: Yangnsa sonunda yazlan,
orada yazacam an gelmeli de. Birer
kvlcm olsun harflerim, her kelimemi
yalm dili tasn - yle bir ate ki
iinde iimde tutumu bir karanlktan
kana kanaya isin herkes, istedim.

Ars Poetica, www.antoloji.com. (Eriim Tarihi: 10.07.2014) (Makalemizde verilen iir metni, bu internet sitesinden
alnmtr.)

- 76 -

Enis Batur, Ars Poeticada, her eyden nce iirinin egemen sanat anlaylar
tarafndan dlandn, Trk iir gelenei ierisinde belirli bir yere oturtulamadn syler.
Bazen II. Yeninin bir devam bazen de III. Yeni diye nitelenmesi ise Baturun iirinin avangart,
elitist ve kltrel anlamda farkl alanlara gndermeler yapan karakterinden kaynaklanr. Batur,
iir ve deolojide de ska vurgulad gibi kendi iine dnen, kendi duruunu kendine zg bir
sylem kurarak rgtleyen bir iirin peindedir. Bu ynyle yine iir ve deolojide olduu gibi
yz daha ok Ortodoks Marxlk olarak niteledii 1970lerin egemen sanat anlayn temsil
eden toplumcu gerekilie dnktr ve kendi poetik konumlann da bu balamda dile
getirir. Wallace Stevensla kurduu benzerlik de bu bakmdan nemlidir. Bilindii zere
zellikle imgesel iir dili ve metaforik slubu nedeniyle uzun yllar grmezden gelinen, iirleri
toplumcu olmamakla ve anlamszlkla sulanan Wallace Stevens'n mrnn son dneminde
Pulitzer dln almas, Batura gre gncel politik syleme angaje popler iirin zamanla
anlamn yitireceini, muhalifliini kendi i dinamikleriyle kuran poetik yaklamlarn ise uzun
vadede kazanacan ve kalc olacan imler.
Ars Poeticada Enis Batur, kendi poetik dncelerinin geliim srecini de
deerlendirir. Nitekim Batur, ses ile kelimenin birbiriyle dikletikleri yere gelebilmek iin
epey bir aba harcamtr. iiri bir dzen sand dnemden gemi, yani bir bakma Ortodoks
Marxlkla hesaplam, kendi ifadesiyle ki aras zaman elen uar bir odak olarak
niteledii yeni bir poetik duraa varmtr. Batur, iselletirdii sol dncelerinin kendisine
elik ettiini de belirtmekle birlikte, iirini kurulu tm dzenlerin dnda kurduunu ve iir ve
deolojide de belirttii gibi iirleriyle politik olmayan politik klma abas gttn savunur.
Baturun Ars Poeticasnda ileri srd ve iir ve deolojideki fikirleriyle byk
lde rten bir dier konu da iir ile simya arasndaki benzerliktir. Nitekim Kmrden
elmasa varmak iin ktm yolda/elmastan yola ktm unutmadm diyen Batur, iirin
kendine zg bir dil anlay olmas, girift, imgesel ve znel bir dilsel dokuyu barndrmas
bakmndan simyaya benzedii ilkesini hep aklnda tuttuunu gsterir. Nitekim ortak amalar
tayan ve benzer niteliklere sahip olan simya ile iir insanln yeryzndeki serveninin
bandan beri olaanstlklerin peindedirler. Simyac, sembolik olsa da kurunu altna
evirmek, lmszl yakalamak iin abalarken; air de szckleri hayal imbiinden
geirerek iire dntrmenin peindedir. Nihayetinde Baturun poetikasndaki ana erek de
her harfin kvlcm olduu, her kelimenin yalm dili tad ve nihayetinde gl bir yangna
dnt atmosferden peydahlanan iirin, airin i dnyasnn, bilincinin derinliklerinden
szlerek okura ulat, okuru sarst, kanatt ama ayn zamanda iir ihtiyacna are olduu
bir duruma tekabl eder.
Sonu
Enis Batur, yalnz iir ve edebiyat sahasnda deil; kltr, felsefe, siyaset,
modernizm, Dou-Bat gibi izlekler zerine dile getirdii fikirleriyle, yazd eserleriyle
tartmalara konu olmu bir air, eletirmen, dnr ve entelektel olarak nitelenebilir.
iirlerinde, hem Dou hem de Bat medeniyetinin derinliklerine alan derin, girift ve kendini
kolay ele vermeyen bir atmosfer vardr. Bu durum, Enis Baturun Trk edebiyat ierisindeki
konumu konusunda kafa karkl yaratmakta ve Batur hakknda sonu gelmez polemiklere
yol amaktadr. te taraftan Trkiyenin keskin kartlklar zerinden ekillenmi, toplumcu
iir-bireyci iir tartmalarna indirgenmi 1980lerin edebiyat ve iir ortam da Baturun poetik
duruu balamndaki tartmalar eitlendirmi ve ortaya, birbirinden olduka farkl
deerlendirmelerin kmasna zemin hazrlamtr. Edebiyat dnyasna 1960l yllarn youn
politik atmosferinde adm atan Batur, gerek iir bata olmak zere edebi eserleriyle gerekse
sanatn, kltrn, politikann sanata/sanatya yansmalar zerine dnsel metinleriyle Trk
edebiyatnda grnmeye balamtr. 1970li yllarn banda yurtdna gitmesi, Batdaki
edebiyat ve sanat ortamn yakinen solumas, Baturun edebi kiiliinin ekillenmesinde baat
bir rol oynamtr. Trkiyedeki sert politik atmosferi dardan bir gzle deerlendirmesi,
zellikle belirli Marksist klasikler balamnda yryen Trkiyedeki sanat, edebiyat ve kltr
ortamn varoluuluk, psikanalizm, dilbilim, antropoloji, mitoloji gibi felsefi ve bilimsel
disiplinlerdeki birikimiyle eletirmesi onu toplumcu gereki anlaytan uzaklatrmtr.

- 77 -

Enis Batur, poetik fikirlerini en kapsaml ve somut biimde iir ve deoloji ve Ars
Poetica adl eserlerinde dile getirir. lki dzyaz biiminde kaleme alnan bir inceleme, dieri
manzum bir iir olmasna ramen benzer bir poetik ilkeleri paylaan bu iki alma, Baturun
iire/aire bakn gzler nne serer. Enis Batur, zellikle iir ve deolojide, iirin tarih
boyunca getii duraklara deinir. iirin/airin ilk alarda nemli bir konuma sahipken
zamanla nemini yitirdiini, kapitalist toplumda ise belirli bir iktisadi rne
dntrlemedii iin bsbtn dlandn savunur. Bu dlanmann iiri muhalif
dncelere yaklatrdnn altn izen Batura gre yine de iirin muhalif ve devrimci
niteliini herhangi bir ideolojik syleme angaje olmadan kendi i dinamikleriyle srdrmesi
gerekir. Srekli bir devrim dncesini ieren iir, gnlk dilden uzaklamal, yeni bir kar dil
ve sylem gerekletirmelidir. Bu balamda simyaya benzetilen iir; youn bir abaya dayanan,
slup ve dil konusunda titiz, kltrel arka plan gl, topluma vermek istedii mesaj ise daha
genel ve derinlikli bir dzlemde vermeye alan bir nitelie sahip olmaldr. Kukusuz
Baturun bu poetik tercihleri iirin gnlk yaamn dilinden, genel geer politik sylemden
uzaklamas, derinlemesi, kendi iine kapanmas anlamna gelir ki bu da Baturun 1970lerin
egemen sanat/iir anlay tarafndan neden youn bir biimde eletirildiinin en ak kantdr.
te yandan 1980 sonrasnn yzeyselleen, ticari ilikilere daha ak hale gelen, toplumsal
balarndan tamamen kopan edebiyat ortamndaki tartmalar asndan da avangart bir nitelik
tayan Baturun poetikasnn dramatik bir serveni olduunu da belirtmek gerekir. Zira poetik
konumlann 1970lerin politikayla yakn duran bir toplumcu gereki anlayna kar kuran
Batur, 1980 sonrasnda toplumcu gerekiliinin geriletilmesiyle belirli bir baar kazanm gibi
grlebilir. Fakat edebiyat ve iir ortamnn popler edebiyat rnlerine ak hale gelmesi,
iirin nemli bir deer yitimine uramas, sanat eserini bir tketim nesnesi biiminde alglayan
yzeysel bir okur kitlesinin ortaya kmas, Baturun elitist, kapal, girift, soyut hatta anlamsz
iirler reten bir poetik duruun temsilcisi olduu dncesini yaygnlatrr. Nihayetinde
Baturun bireysel hikyesinden yola karak kaleme ald Ars Poetica iirinde belirttii gibi her
harfin kvlcm olduu, her kelimenin yalm dili tad ve nihayetinde gl bir yangna
dnt atmosferden peydahlanan bir iirin tekrar dolama girebilmesi iin toplumcu iirbireyci iir ve determinist iir-indeterminist iir kartlklarnn, iirin devrimci niteliinin, iirin
iir olma kriterlerinin, yeniden, derinlemesine tartlmas gerekir. Bu balamda Enis
Baturun iir ve deoloji ile Ars Poeticada dile getirdii poetik tespitler, Trkiyedeki iir zerine
yaplacak almalara nemli katklar sunabilir.

KAYNAKA
Aristoteles (2004). Poetika, (ev. smail Tunal), stanbul: Remzi Kitabevi.
BATUR, Enis (1993). iir ve deoloji, stanbul: Mitos Yaynlar.
------------- (Eriim Tarihi: 10.07.2014). Ars Poetica, www.antoloji.com.
IKLA, Seluk (2010). Trk Edebiyatnda Manzum Poetikalar 1860-1960, Ankara: Aka Yaynlar.
DEMR, Fethi (2012). Salah Birselden Avangart Bir Poetika Denemesi: iirin lkeleri, Turksh Studies Dergisi, S. 7/4
Fall, s. 1433-1440.
ECEVT, Yldz (2004). Trk Edebiyatnda Postmodernist Almlar, stanbul: letiim Yaynlar.
KARACA, Alaattin (2005). kinci Yeni Poetikas, Ankara: Hece Yaynlar.
KORKMAZ, Ramazan (Ed) (2011). Yeni Trk Edebiyat El Kitab 1839-2000 (6. bask), Ankara: Grafiker Yaynlar.
NOVALS, Friedrich (2003). Poetika, (ev. Ahmet Sar-ahbender orakl), stanbul: Babil Yaynlar.
ORTAYLI, lber (2007). Batllama Yolunda, stanbul: Merkez Kitaplar.
SAZYEK, Hakan (1991). Poetikann Boyutlar, Sombahar Dergisi, S.5.
TANPINAR, Ahmet Hamdi ( 2006). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
TODOROV, Tzvetan (2008). Poetikaya Giri, (ev. Kaya ahin), stanbul: Metis Yaynlar.
TRKE, A. mer (2005). Varolar kim yazacak?, Kaakyayn Dergisi, S. 32, s. 5-6.
YAKUPOLU, M. Mukadder (2003). Entelektel Edebiyatn flas: Enis Batur ve Ac Bilgi, Dou Bat Dergisi, S.6/22,
s.141-156.
YAZICI, Z. Betl (2014). 80 Kua m 1980 Sonras iir mi, ndeterminist iir mi, Hrriyet Gsteri Dergisi, S.312, s.9295.

- 78 -