Uopte o drutvenim organizacijama i drutvenim normama

Drutvo je predpostavka egzistencije ovjeka i okvir njegove aktivnosti

(prema prirodi ili drugim ljudima). Radi postizanja svojih ciljeva drutvo moe
djelovati organizovano ili neorganizovano. Njihova djelatnost moe biti
spontana i improvizovana ili podvrgnuta odreenom sistemu pravila (normi)
koja unaprijed odreuje eljeno ponaanje i kazne za njegovo eventualno
neostvarenje. Ne potivanje tig pravila naziva se negativnom sankcijom ili se
nagrauje za njihovo bolje potivanje pozitivna sankcija.
Osnovno unutranje obiljeje drave i prava jeste klasnost, a njihova spoljna
karakteristika im je monopol za fiziku prinudu.
Pojam drave
Drava je ureena organizacija vladajue klase sa monopolom fizike prinude
koja stanovnitvo podvrgava svojoj suverenoj vlasti i time ostvaruje interese
vladajue klase. Elementi drave su: stanovnitvo, teritorij, pravni poredak i
vlast. U uem smislu pod pojmom drave se podrazumijeva dravna
organizacija ili dravni aparat. Dravna organizacija je hijerahijski ustrojen i
pravom organizovan sistem organa koji raspolae monopolom za fiziku
prinudu i moi stvaranja pravila ponaanja. Dravni organ je dio dravne
organizacije. Dravni organ je jedno fiziko lice ili skup fizikih lica, ljudi, koji
stoje u posebnoj pravnoj vezi sa dravnim aparatom (dravna slubena lica) i
koji uz povjerena sredstva na odreenom teritoriju vri odreeni krug
poslova.
2.1. Elementi drave
1.
VLAST funkcionisanje viih i niih dravnih organa u ostvarivanju
monopola za fiziku prinudu (odnosno to je odnos viih i niih organa)
2.
DRAVNI TERITORIJ obuhvata: zemljinu povrinu, zemljinu
unutranjost, vazduni prostor (iznad zemljine povrine do stratosfere),
obalno more koje obuhvata:
-unutranje morske vode (8 nautikih milja u pravcu povrine od najisturenije
take)
-teritorijalno more
-epikontinentalni pojas (dio zemljine povrine ispod mora morsko dno)
3. STANOVNITVO
4. PRAVNI POREDAK
2.2. Dravljanstvo
(dravljani pripadnici drave)
Po pravilu jednom licu pripada jedno dravljanstvo, meutim ima izuzetaka,
ako ima dva ili vie dravljanstava. To povlai odreene obaveze koje se
moraju izvravati u obje zemlje ije dravljanstvo se ima. Postoje:
Apatridi koji nemaju nijedno dravljanstvo i
Bipatridi koji imaju dva ili
vie dravljanstava

Sticanje:
- po porijeklu ins sanguinis (dobija se po roditeljima bez obzira na to gdje
si roen)
- po pripadnosti ins soli (prema tome gdje se rodi)
- naturalizacija stranim dravljanima zbog nekih zasluga po odobrenju
vlade moe se dati dravljanstvo (ako se odreknu svog biveg dravljanstva)
- aneksija kad jedna drava izvri aneksiju druge drave, onda dravljani
aneksirane drave primaju dravljanstvo one koja aneksira
- sukcesija kada u postupku mirovnih sporazuma rjeava se pitanje
granica bira koje e dravljanstvo
3. Pojam prava
Pravo predstavlja jedan od sistema pravila ponaanja ljudi u drutvu u
kome postoji drava. Pravna norma se sastoji od dispozicije primarno
pravilo ponaanja i sankcije sekundarno ponaanje lica koje je prekrilo
dispoziciju. Jedan te isti drutveni odnos istovremeno moe biti regulisan
obiajnom i moralnom normom, normom neke drutvene organizacije i
pravnom normom. Pravna norma je zahtjev za izvrenje sankcije od strane
dravnih organa. U irem smislu PRAVO oznaava pravni sistem. To je po
naelima hijerarhije sistematizovan skup pravila ponaanja subjekta u
drutvu ije se neostvarivanje sankcionie od strane posebnih organa sa
monopolom za fiziku prinudu (drava).
Elementi pravnog sistema su: pravna norma, pravni institut ili ustanova,
grana prava, i pravna oblast. Pravna norma je pravilo ponaanja subjekta
(dispozicija), a njihovim grupisanjem prema srodnosti nastaju ovi ostali
elementi.
Pravna norma, skup pravnih normi ili itav sistem prava ponekad se nazivaju
i objektivnim pravom, a on obuhvata sve pravne norme koje je stvorila
drava ili neki drugi ovlateni objekti.
Subjektivno pravo je od drave obezbjeeno ovlatenje jednog lica da
se sopstvenom interesu ponaa na nain odreen objektivnim pravom.
Elementi subjektivnog prava su: ovlatenje na vrenje odreenih radnji,
mogunost da se one vre u sopstvenom interesu i zahtjev ili tuba upuen
dravnim organima u sluaju kada ovlatenja nisu potovana dobrovoljno.
Cilj objektivnog prava jeste usmjeravanje ponaanja subjekta u eljenom
pravcu.
Pojam pravo obuhvata i pojam pravni odnos. Veza izmeu subjekata i koja
predstavlja pravni odnos moe biti ureena dispozicijom ili sankcijom.
Elementi pravnog odnosa su: subjektivno pravo i obaveza.
Ukoliko nosilac ovlatenja ne djeluje u svom nego u tuem interesuonda se
umjesto subjektivnog prava kao elementa pravnog odnosa pojavljuje
nadlenost. Obaveza predstavlja dunost odreenog ponaanja, vrenja
nekih fizikih, ljudskih radnji koja moe u krajnjoj liniji biti ostvarena
monopolom za fiziku prinudu.
Drava neprekidno intervenie svojom fizikom prinudom time postie
usaglaavanje ljudskih ponaanja sa pravnim normama, tada govorimo o
pravnom poredku. Pravni poredak se moe definisati kao postavljanje,

stvaranje pravnih normi i njihovo ostvarivanje. Pravni poredak se sastoji

iz: normativnog i faktikog elementa. Normativni element obuhvata
hijerahijski ureene sisteme normi i pravnih akata koje ih izraavaju.
Faktiki element se sastoji od pravnih odnosa, sistema ljudskih
ponaanja.
Veza izmeu drave i prava ini jedinstvo koje se naziva dravno-pravni
poredak, to je jedinstvo dravne organizacije i pravnog poredka iji je
zadatak da odre nain proizvodnje i onu vrstu politikih odnosa koji
zadovoljavaju interese vladajue klase.
II---Uopte o elementima pravne norme
Pravnu normu ine: dispozicija i sankcija.
Dispozicija je primarno pravilo ponaanja. To je zapovijest o ponaanju.
Moe biti izraena kao: nareenje (graani koji imaju imovine duni su
plaati porez), zabrana (zabranjeno je voziti auto bez vozake dozvole),
ovlaenje (graani mogu slobodno raspolagati imovinom). Dispozicije
mogu biti odreene (tano odreeno pravilo ponaanja) i relativno
neodreene (ostavljaju subjektu vie ili manje slobode u ponaanju).
Sankcija je sekundarno pravilo ponaanja. Moe biti pozitivna i negativna
prema tome kako drutvo ocjenjuje radnju subjekta u odnosu na pravilo
ponaanja iz dispozicije. Sankcijom se odreuje pravilo ponaanja onoga
ko nije postupio po dispoziciji, ko je prekrio dispoziciju, kao i ponaanju
onoga ko je pozvan da protiv tog prekrioca primjeni predvienu mjeru.
Jedan subjekat odnosa stvorenog sankcijom je uvijek dravni organ. Pravilo o
kazni se u krajnjoj mjeri moe izvriti primjenom monopola za fiziko nasilje,
prinudnim putem.
Sankcijom se takoe naziva i sama mjera koja se poduzima protiv prekrioca
dispozicije tj. poinioca delikta.
Da sankcija ne bi ostala ne primjenjena, predvia se druga sankcija protiv
dravnog organa ako nebi primjenio prvu sankciju. Druga sankcija je pravna
posljedica prekraja prve. Sankcije se mogu podijeliti prema deliktima za
koje se primjenjuju: krivinopravni delikti - sankcija je kazna koja se
sastoji u oduzimanju nekog ljudskog dobra (ast, sloboda). Uinilac krivinog
djela kanjava se zatvorom, smru itd. Za krivina djela je usvojeno naelo
ZAKONITOSTI (legaliteta). To znai da se krivinim djelom moe smatrati
samo ona ljudska radnja koja je zakonom predviena kao krivino djelo.
Graanskopravni delikti sankcija je naknada tete. Sankcija se ne
izraava na linosti prekrioca norme, nego na njegovoj imovini.
Administrativni prekraji sankcija je oduzimanje imovine ili slobode ili
asti. Disciplinski prekraji povreda neke radne dunosti, izriu se protiv
radnika koji ne obavljaju svoj posao onako kako je odreeno radnim
pravilima.
Sankcije se jo mogu podijeliti na: odreene i relativno neodreene. One
se dalje dijele na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i
sankcije sa upotrebom pravnih standarda.

Pravna norma sadri i nareenje (pravilo o ponaanju) i sankciju(pravilo o

kazni).
Sankcija i dispozicija su alternativne: moe se ponaati po jednom ili po
drugom.
Hipoteza sankcije i dispozicije
Hipoteza (predpostavka) predstavlja opis stvarnog stanja koje treba da
nastane da bi se primjenila dispozicija (hipoteza dispozicije), odnosno
sankcija (hipoteza sankcije).
Hipoteza dispozicije odreuje faktiku situaciju koja treba da se desi,
pa da nastane obaveza da se ponaamo po dispoziciji (pravnoj normi). (Ko
ima imovine, duan je plaati porez. Dispozicija je obaveza na plaanje
poreza, ali ta obaveza postoji samo za onoga ko ima imovine i to je hipoteza
dispozicije.)
Hipoteza sankcije je opis radnje koja predstavlja prekraj dispozicije.
Nepostupanje po dispoziciji predstavlja prekraj ili delikt. Prekraj postoji
i ako se neko suzdrava da se ponaa po dispoziciji, kad ne poduzima radnju
koja je nareena dispozicijom.
Podjela pravnih normi prema obimu i predmetu regulisanja
Prema tome da li se pravna norma odnosi na neodreen broj sluajeva iste
vrste ili na jedan konkretan sluaj norme se dijele na: opte (generalne
norme koje se tiu svih subjekata koji se nau ili se mogu nai u situaciji
predvienoj hipotezom dispozicije te norme) (lica koja imaju imovinu dina
su plaati porez) i pojedinane (individualne koje se odnose na jedan
odreen sluaj, tiu se jednog lica i zna se kojeg) (J.M. duan je platiti 1000
KM poreza na ukupan prihod graana). Pojedinana norma se moe donijeti i
unazad, poto je odnos koji se regulie ve nastao.
Podjela normi prema stepenu odreenosti dispozicije
Kogentne dispozicija je tano odreena. Dunik je duan vratiti dug.
Ovakve norme nazivaju se jo apsolutno odreenim i kategorinim.
Alternativne sadre dva ili vie pravila ponaanja subjekta kome je norma
upuena, moe odabrati ono koje hoe. One su relativno neodreene pravne
norme. (Ispiti se mogu polagati usmeno ilki pismeno ili i usmeno i pismeno).
Dispozitivne sadre pravilo ponaanja ali istovremeno subjektima se daje
mogunost da rijee svoj odnos kako im odgovara, u okviru pravnog poretka.
Pravila ponaanja koja sadri dispozitivna norma odreuju kako e se
ponaati tek u sluaju ako stranke same to ne uine. One se zbog toga
nazivaju i zamjenjivim. (Prodavac je duan isporuiti robu srednjeg kvaliteta,
ako drugaije nije dogovoreno).
Diskrecione ovlatenje dravnog organa da postupa najcjelishodnije tj.
daju diskrecionu vlast. Sloboda dravnog organa je ograniena.
Kao standardno ponaanje uzima se ono koje je tipino, koje je pod istim
datim uslovima prosjeno: poten ovjek, dobar privrednik, briljiv domain.

Pojam sistema prava i kriterij za njegovo odreivanje

Pravo se sastoji od velikog broja pravnih normi. Sistem prava je hijerarhijski
povezana cjelina svih vaeih pravnih normi i njihovim udruivanjem u
srodne grupe.
Elementi sistema prava- Tri su osnovna elementa svakog pravnog
sistema: pravna norma, pravna ustanova, grana prava i pravna oblast.
Pravna norma- Pravna norma je osnovna elija, atom prava.
Pravna ustanova- Pravna ustanova je skup svih normi koje zajednikim
metodama reguliu razliite strane istog pravnog odnosa.
Grana prava je skup ustanova koje istim metodama reguliu iru oblast
srodnih drutvenih odnosa. Osnovne grane su:
Ustavno pravo njime se postavljaju temelji ekonomskog, politikog i
socijalnog ureenja jednog drutva.
Upravno pravo njime se uspostavlja ustrojstvo dravnih upravnih organa,
odreuju se njihovi meusobni odnosi, odnosi upravnih organa prema treim
licima. Za upravno pravo karakteristian je metod nareivanja
(subordinacije).
Krivino pravo definie delikt kao najtea povreda drutvenih interesa i
oredviaju sankciju za njih. Delikti krivinog prava mogu se podijeliti
na: krivina djela i prestupe tj. grupa delikata koji obuhvataju i prestupe i
prekraje. Krivina djela su najopasniji delikti. Privredni prestupi, kao
posebna vrsta prestupa, su povrede pravila u materijalnom i finansijskom
poslovanju privrednih subjekata.
Meunarodno poslovno pravo odnosi pojedinaca i organizacija koji ne
djeluju na bazi dravne suverenosti, a u sebi nose elemente inostranosti
ureeni su meunarodnim poslovnim pravom. Imovinske i ekonomske
odnose, danas, regulie pravna oblast meunarodno poslovno (trgovinsko)
pravo.
Graansko i poslovno pravo imovinski odnosi subjekata, oni koji nastaju
povodom objekta koji u sebi nosi neku ekonomsku vrijednost izraenu u
novcu, te odnosi koji nastaju povodom stvari i robno-novanoj razmjeni
normativno izraavaju graansko i poslovno pravo.
Pravne oblasti
Prema vrsti odnosa koje reguliu, po metodu kojim to ine i zavisno od
domena u kome djeluju, grane prava se mogu svrstati u velike srodne grupe
koje se nazivaju pravnim oblastima.
Sadrina pravnog akta
Pravna norma i ogroman dio svjesnih ljudskih radnji ine psihike akte. Da
bi ovi akti mogli da djeluju na savjest, volju i ponaanje drugih ljudi nuno je
uiniti ih saznatljivim, nuno je materijalizovati ih. Ta materijalizacija po
odreenom postupku ustvari je pravni akt. Osnovna sadrina svakog
pravnog akta predstavlja jedna individualna ili kolektivna odluka volje, neko

htijenje. Odluka volje moe se odnositi na postavljanje jedne pravne norme,

normativnog dijela pravne norme.
Oblik pravnog akta
Oblik pravnog akta je jedinstvo procesa stvaranja akta i samog akta kao
posebne drutvene i pravne tvorevine. Oblik pravnog akta sastavljen je iz
nekoliko elemenata:
-- nadlenost (ovlatenje za donoenje konkretnog pravnog akta. Ono se
konstatuje u nekoj pravnoj normi, onoj koja zauzima vii pravni rang u
hijerarhiji normativnog poredka)
-postpak za njegovo donoenje (precizno odreivanje sadraja i
njegova pravilna materijalizacija, postupak treba da bude garancija kvaliteta)
-materijalizacija akta (tjelesna radnja kojom se akt spolja izraava i
materijalno sredstvo pomou kojeg se obezbjeuje eventualno njegovo
trajanje)
Izraavanje akta moe biti: usmeno, nedvosmislenim pokretima ili drugim
radnjama i pisano.
3. Kriterij podjele pravnih akata
Prema glavnom elementu sadrine pravni akti se dijele na: one koji
sadre pravnu normu ili njene normativne elemente i na one koji ne sadre
pravne norme. U prvu grupu spadaju svi pravni akti kojima je stvorena bilo
opta bilo pojedinana pravna norma, dispozicija ili sankcija pravne
pojedinane norme. U drugu grupu spadaju izjave volje koje su uslov za
primjenu pojedinih pravnih normi (prijava za upis na fakultet i tuba sudu).
4. Podjela pravnih akata koji sadre pravnu normu ili njene
normativne elemente
Opte i pojedinane, zavisno od toga da li sadre optu ili pojedinanu
pravnu normu. Pri tome kao osnovni element slui nadlenost (subjekat).
Opti pravni akti mogu se podijeliti na: ustav, zakon, podzakonski akt
(uredbe, naredbe, odluke), sudska odluka sa svojstvom precedenta, obiajno
pravo i opti akti drutvenih organizacija.
Pojedinani pravni akti mogu se podijeliti na: odluku kao akt
zakonodavnih organa, ukaz i rjeenje kao akt upravnih organa, sudske odluke
(presuda i rjeenje), odluku ovlatenih drutvenih organa i pravni posao.
5. Osobine i odnosi optih i pojedinanih pravnih akata
Opti pravni akt unaprijed, na uopten nain regulie niz odreenih
ponovljivih odnosa istih osobina, iste vrste. Nain primjene opteg akta zavisi
od stepena odreenosti hipoteze dispozicije i dispozicije opte pravne norme
koju sadri. Ako su ta dva elementa potpuno i precizno odreeni opti pravni
akt mogue je primjeniti na odreeni drutveni odnos. Ako nisu potrebno je
donijeti ojedinanu pravnu normu i na osnovu njega donijeti pravilo za dati
sluaj. Pojedinanim aktom se regulie konkretan, neponovljiv i ve

postojei odnos, on se donosi unazad, i bezuslovan je. Pojedinani pravni

akt se donosi na osnovu opteg.
Pojam ustava
Pod ustavom se podrazumijeva najvanije radnje organizacije dravnog
aparata vlasti i pravnog poretka. Ustav je pravni akt (opti ili vie njih) koji
sadri politike i pravne norme i principe organizovanja monopola fizike
prinude i pravnog poretka. Pojedina pitanje u sklopu ustava rjeavaju se
propisima, koji zajedno sa ustavom sainjavaju ustavno ureenje.
1.2. Sadraj ustava
Minimalan sadraj ustava sainjava pravni principi organizovanja monopola
fizike prinude, to su odredbe o vlasti i njenom odnosu prema drutvu,
ovjeku. U modernim drutvima minimalan sadraj ustava obuhvata osnovne
odredbe o sva etiri oblika drave (vladavina, politiki reim, dravno
ureenje, dravna vlast), odredbe o osnovnom drutveno-ekonomskom
odnosu odredbe o vladajuem svojinskom odnosu, o njegovom pravnom
izrazu.
1.3. Oblik ustava
Nadlenost za donoenje ustava pripada najviim dravnim organima. U
savremenim republikama vrhovno predstavniko tijelo. U procesu
donoenja uestvuju svi domovi predstavnikog tijela, predviena je posebna
procedura predlaganja i posebna veina za izglasavanje ustava. Prema
nainu materijalizacije ustave moemo podijeliti na nepisane i
pisane.
Nepisani ustavi skup najvanijih principa i normi organizacije dravne
vlasti, organizaciji postojeih institucija i u politikoj praksi.
Pisani ustavi pod pisanim ustavima podrazumijevaju se oni u kojima su
ustavni principii ustavne norme obuhvaeni pisanim dokumentima, pisanim
aktima. Ako tih dokumenata ima vie i ako meu njima ne postoji vrsta
pravno-tehnika veza pisani ustav se naziva nekodifikovanim. Pisani ustav u
kome su osnovne ustavne norme i najvaniji principi obuhvaeni jednim
jedinim jedinstvenim pravnim aktom onda je to kodifikovani ustav.
Promjena ustava moe biti izvrena na zakonit i nezakonit nain.
Nezakoniti nain revolucije ili kontrarevolucije.
Zakoniti nain promjene ustava po pravilu oznaavaju evoluciju istog
drutveno-ekonomskog ureenja.
Promjena ustava moe se izvrititako da se donese potpuno novi tekst, da se
stari tekst ustava djelimino izmijeni i amandmanima.
Amandmani mogu ustavne odredbe da mijenjaju ili ukidaju na izrazit nain.
Zakon
Za konkretizaciju, razradu i sankcionisanje ustavnih principa koriste se nii
pravni akti ZAKONI. Zakon je pravni akt koji je donesen od Zakonodavnog
organa po zakonodavnoj proceduri i koji sadri pravne norme bilo
pojedinane bilo opte. Pravilo je da se zakon primjenjuje dok ne bude ukinut

izriito ili donoenjem novijeg zakona koji reguliu istu materiju. Oblik zakona
takoe je odreen donosiocem, postupkom i materijalizacijom.
Donosioc najvie predstavniko tijelo (ovo pravilo vai za dravne,
federalne i kantonalne zakone).
Postupak postupak donoenja zakona ima vie faza: inicijativa za
donoenje zakona (politika i pravna), izrada nacrta i prijedloga, pretres
prijedloga u strunim tjelima i u domovima skuptine (eventualno-javne
rasprave), usvajanje zakona glasanjem, usaglaavanje stavova proglaenje
zakona od strane poglavara drave i objavljivanje u Slubenom glasilu.
Podzakonski akti
U podzakonske akte u irem smislu mogu se svrstati svi pravni akti nii od
zakona, bez obzira ko je njihov donosilac i ta sadre. U uem smislu u
pozakonske akte spadaju opti akti dravnih organa niih od skuptine, ovi
podzakonski akti takoe mogu sadravati i pojedinane pravne norme.
Ukoliko se podzakonski akt donosi radi regulisanja pitanja koja su prethodno
obuhvaena zakonom, tada norme koje sadri podzakonski akt moraju da se
kreu u granicama zakona. Ovaj princip naziva se ZAKONITOU
PODZAKONSKIH AKATA.
Uredbe za primjenu zakona su najvaniji akti izvrnih organa odnosno
najviih organa uprave VLADE. Njihovo postojanje je nuno zato to je
esto nemogue ili nepraktino da zakonski tekstovi obuhvate sva pitanja
koja reguliu zakoni. Materijalizacija se uvijek vri u pisanoj formi, a
objavljivanje uredbe je uslov za njeno vaenje.
Odluka drugi akt ove vrste.
Uputstva njima se utvruje postupak organa uprave pri provoenju nekog
veeg pravnog propisa i instrukcije za rad slubenih lica i slubi u organima
uprave.
Akti drutvenih organizacija
Postoje tri naina na koja drava usvaja opte akte drutvenih organizacija u
pravni poredak. Prvi pravno iniciranje tj. odreivanje unaprijed ustavom ili
zakonom da su ti akti pravni. Drugi pravno sankcionisanje tj. usvajanje u
pravni poredak akata koji prilikom donoenja nisu imali pravni karakter. Trei
kombinacija prethodna dva: pravno iniciranje i pravno sankcionisanje.
Drava svojim propisom odreuje da je akt drutvene organizacije pravni akt
ukoliko odreeni dravni organ potvrdi.
Obiaj
Obiaj je drutvena norma koja nastaje tako to se izvjestan nain ponaanja
ljudi u jednoj situaciji ponavlja sve dok se kod subjekta ne formira svijest da
je takvo ponaanje obavezno. Prema teritoriji na kojoj nastaju obiaji se
dijele na: opte, koji vae na teritoriji cijele drave, regionalne i lokalne.
Druga podjela poiva na personalnom kriterijumu, oni koji vae za sve
pripadnike jednog drutva, a posebne obiaje oni koji vae za pojedine ue
grupe. U oblasti privreivanja obiaji se, prema tome da li vae za
sve ili samo za pojedine poslove, odnosno grane poslova, dijele na

opte i pojedinane. U sluaju meusobnog sukoba obiaja jai je, a prema

tome i prvi primjenjiv obiaj koji potie sa ueg podruja. Da bi drava
obiaj priznala kao pravni izvor ono mora da:
1. obiaj ne smije biti suprotan postojeim pravnim propisima, naelima
pravnog poretka i moralnim principima datog drutva,
2. on mora biti u skladu sa osnovama drutveno-politikog ureenja
Pretvaranje obiaja u pravno pravilo zakonodavno put jednim
dravnim pravnim izvorom se propie dravnim organima koji primjenjuju
sankcije u uem smislu (tj. mjere prinude) da za pojedine obiaje primjenjuju
te sankcije. Drugi nain naziva se sudsko-izvrni put sudovi i drugi izvrni
organi i bez dozvole zakonodavca prihvataju obiaje kao normative,
stvarajui obiajno pravo.
Obiajno pravo je skup pravila koja su nastala kao obiaj, ali su pretvorena
u pravne norme naknadnim sistematskim sankcionisanjem od strane
dravnih organa. Norma obiajnog prava je po porijeklu obiajna, a po
karakteru tj. sankciji, pravna.
Sudski akti
Odluka suda zamjenjuje zakon i djeluje prema svakom (erga omnes). Pored
odluka ustavnog suda u teoriji se svojstvo izvora prava priznaje i odlukom
najvieg suda u zemlji, budui da se smatra da one imaju precedentni
karakter. Pod sudskom praksom podrazumijeva se donoenje istovijetnih
odluka od strane raznih sudova u istim ili bitno slinim sporovima u duem
vremenskom periodu.
Ugovor
Ugovor je rezultat sporazuma dviju ili vie strana kojima se zasniva, mijenja
ili ukida pravni odnos izmeu njih. Ugovor je pravni akt koji se svrstava u
pravne poslove. Sadri optu ili pojedinanu pravnu normu u cjelini ili ee
samo dispoziciju pojedinane pravne norme. Ugovori mogu imati razliite
karaktere i spadaju u razne grane prava: nasljedno, porodino,
administrativno, obligaciono, meunarodno itd.
Ugovor koji sadri opte pravne norme ini IZVOR PRAVA. Meunarodni
ugovori nisu izvori prava neposredno, nego predstavljaju grau za akt
retifikacije kojim se meunarodni ugovor usvaja u domai pravni poredak.
Neposredan izvor prava je sam akt o retifikaciji, zakon ili rijee uredba.
Podjela pojedinanih pravnih akata
Poto se pojedinani akt na neki nain oslanja na ve postojei opti akt i
optu normu razumljivo je da on moe, ali ne mora da sadri oba bitna
elementa pojedinane pravne norme: konkretnu dispoziciju i
konkretnu sankciju. Ako ih sadri govorimo o potpunom pojedinanom
pravnom aktu. Ako pojedinani pravni akt sadri samo dispoziciju ili samo
sankciju radi se o nepotpunom pojedinanom pravnom aktu.
Nepotpuni pojedinani pravni akti dijele se na one koj i sadre
dispoziciju: upravne akte i pravne poslove i na one koji sadre sankciju:

sudske odluke. Presuivanje nekog spora i izricanje sankcije moe biti

povjereno bilo upravnom organu, bilo posebnom tijelu koje kontroliu privatni
subjekti tj. izabranim sudovima ili arbitraama.
Vrste pojedinanih pravnih akata
-----Upravni akt
Ako se kao kriterij uzme sadrina akta onda je on pojedinani akt kojim se
odreuje dispozicija koja subjekta ije ponaanje regulie obavezuje i protiv
njegove volje. Pod upravnim aktom podrazumijeva se na osnovu javne
vlasti obavezujui akt dravnog organa ili organizacije koja vri javna
ovlatenja, donijeti po posebnom ugovornom postupku.
Pravni posao
Pravni posao je pojedinani pravni akt nedravnog subjekta koji je on na
osnovu ovlatenja pravnog poretka i u njegovim okvirima dobrovoljno stvorio
i koji ga na tim osnovama i obavezuje. Tipian sadraj pravnog posla jeste
pojedinana dispozicija koja obavezuje na osnovu pristanka stvaraoca posla.
Pravni posao moe sadravati i pojedinanu sankciju, pa se tada javlja kao
potpun pojedinani pravni akt. U stvaranju pravnog akta mogu uestvovati
dva ili vie nedravnih lica zajedno (pravna lica koja djeluju metodom
koordinacije, a ne metodom nareivanja zasnovanog na suverenoj vlasti).
Pravni posao obavezuje samo njegove stvaraoce i to na osnovu njihovog
sopstvenog prestanka. On je neimperativan pravni akt. Pravni posao se
moe nai u raznim granama prava (radnom, javnom, porodinom). Ako
pravni posao nastaje u oblasti ekonomskih, imovinskih odnosa, govori se o
graanskopravnom
poslu.
Graanskopravni
poslovi
se
djele
na:
graanskopravne poslove u uem smislu i na poslove poslovnog prava.
1.1.
Sudski akt
Sudski akt je onaj akt koji je donesen od specijalizovanih sudskih organa po
posebnom sudskom postupku. Najznaajniji sudski akti su: presuda,
rjeenje i naelan stav.
Presuda sudski akt kojim se odluuje o tubenom zahtijevu, predmetu
spora. Donosi ga sudski akt po sudskom postupku kojim se utvruje
postojanje ili nepostojanje povreda prava u prolosti i shodno tome izrie ili
ne izrie sankcija.
Rjeenje sudski akt kojim sud rjeava o svim pitanjima osim o predmetu
spora.
Pojam materijalnih i formalnih izvora prava
Svi drutveni inioci koji utiu na stvaranje i primjenu pravnih normi kao i
injenice preko kojih se te norme saznaju u teoriji se nazivaju IZVORI
PRAVA. Prema tome da li stvaraju ili samo izraavaju normu svi izvori prava
se dijele na: materijalne i formalne.
Materijalne izvore prava moemo definisati kao one drutvene inioce koji
dovode do stvaranja pravnih normi i do njihove primjene. Mogu se

podijeliti na: objektivne i subjektivne. U objektivne materijalne izvore

spadaju sve one drutvene injenice koje uslovljavaju nastanak, izgled i
primjenu normativnog dijela konkretnog pravnog poretka. U subjektivne
materijalne izvore treba uvrstiti one pojedince, grupe i itave klase koji
aktivno uestvuju u stvaranju i primjeni pravnih normi.
Formalni izvori prava su akti kojima se materijalni izvori prava pravno
uobliavaju. Izvori prava u formalnom smislu su svi pravni akti koji sadre
bilo optu bilo pojedinanu pravnu normu.
Hijerarhija formalnih izvora prava
Hijerarhija je formalno odreen odnos nadreenosti i podreenosti dijelova
jednog sistema. Hijerarhija izvora prava je prema pravnoj snazi odreen skup
optih i onih pojedinanih pravnih akata koji sadre pravne norme. Pravna
snaga pravnog akta jeste njegovo dejstvo na ostale pravne akte i na faktika
ljudska ponaanja. Tehnika sredstva za uspostavljanje hijerarhije izvora
prava jesu naela ustavnosti i zakonitosti. U politikom smislu ustavnosti i
zakonitosti znae pravnu institucionalizaciju vlasti radi sprjeavanja njene
zloupotrebe i radi spreavanja ili sankcionisanja samovolje.
Pozitivistiko- pravno svatanje ustavnosti: ustavnost postoji kada je pravni
poredak zasnovan na hijerahiji optih pravnih akata i na njihovoj meusobnoj
usklaenosti. Osnovu te hijerarhije ini ustav koji je ne samo najvii nego i
OSNOVNI ZAKON. Naelo zakonitosti u pozitivno-pravnom smislu
jeste sadrinska i formalna usklaenost svih niih pravnih akata sa zakonima.
Za ostvarenje ustavnosti i zakonitosti potrebna je i saglasnost
materijalnih, fizikih radnji pravnih subjekata sa pojedinanim i optim
pravnim aktima. Hijerarhija izvora omoguava ostvarenje sutine prava
regulisanje drutvenih odnosa i ostvarivanje relativnih interesa u njima.
Hijerarhijom izvora se obezbjeuju i dva vana pravno-politika principa:
pravna sigurnost i pravna jednakost.
Pojam pravnih injenica i dogaaja
Oni koji su ureeni pravnom normom nazivaju se PRAVNIM ODNOSIMA. Na
drutveni odnos e biti primjenjena pravna norma, on e biti pravni odnos,
ako su njegov nastanak, promjena ili prestanak uslovljeni nekom injenicom
kojoj pravna norma priznaje to dejstvo, takve injenice nazivaju se pravnim
injenicama. Pravne injenice su fakti i okolnosti za koje objektivno pravo
vee nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa.
Najobinija i najosnovnija podjela pravnih injenica je na dogaaje i
ljudske radnje.
Dogaajima nazivamo sve promjene u prirodi i drutvu koje nastaju bez
uea ljudske volje i svijesti.
Ljudske radnje su izraz ovjekove aktivnosti, one mogu biti preduzete bez
volje ili voljno.
Volje ljudske radnje mogu biti pravne injenice ako su upravljene na
zasnivanje, izmjenu ili prestanak pravnog odnosa. Sa stanovita prava
djele se na dozvoljene i nedozvoljene radnje ili DELIKTE.

Da bi se postiglo da neki pravni odnos nastane ili prestane ili se izmijeni

injenice se svjesno predstavljaju netano. Ovo je sluaj fikcija u pravu.
Pobijanje fikcija, fiktivnih injenica nije dozvoljeno. O pretpostavci ili
prezumpciji se govori kada se uzme kao dokazana neka pravna injenica ili
neko stanje, a da njihovo postojanje ili nepostojanje nije jo utvreno. Kod
fikcije se svjesno i namjerno predpostavlja neto to se nije dogodilo, kod
predpostavke se samo ne zna da li se neto dogodilo (npr. da je neko iv
kada se desila eksplozija).
Pojam pravnog odnosa
Pravo regulie drutvene odnose meu ljudima, drugim subjektima.
Pravnim odnosom smatra se samo onaj koji je ureen, regulisan pravnom
normom, bez obzira na to da li su postojali prije donoenja norme ili ih je
norma stvorila. Lica koja se nalaze u tom odnosu shodno objektivnom pravu
nazivaju se subjektima pravnog odnosa. Pravni odnos sastoji se iz
ovlatenja jednog subjekta i dunosti drugog subjekta koji uestvuju u tom
pravnom odnosu. Dvije bitne komponente pravnog odnosa su:
ovlatenje i dunost ili obaveza. Ovlatenje i dunost u pravnom odnosu su u
korelaciji: svakom ovlatenju jednog subjekta odgovara dunost drugog i
obratno. Ako se ovlatenje vri u sopstvenom interesu naziva se subjektivnim
pravom. Ukoliko se to vri u tuem interesu ime mu je nadlenost. Odnosi
ovlatenja i obaveza koji postoje izmeu subjekata moraju se vriti povodom
neega, na neemu. To su objekti prava.
Subjektivno pravo
Subjektivno pravo je na objektivnom pravu zasnovano ovlatenje titulara
na odreeno ponaanje u njegovom sopstvenom interesu. Elementi
subjektivnog prava su: ovlatenje, sopstveni interes titulara i zahtijev ili
tuba u materijalnom smislu.
Ovlatenje je na objektivnom pravu zasnovana mogunost nosioca
subjektivnog prava da se sam ponaa na odreeni nain ili da od drugih lica
zahtijeva ponaanje sadrano u ovlatenju. Jedno ovlatenje moe sadravati
vie pravno dozvoljenih mogunosti ponaanja.
Na primjer, titular prava privatne svojine je ovlaten da stvari iskoritava,
stavlja upromet, ubire plodove od njih i da sva druga lica iskljui u koritenju
te stvari.
Ove mogunosti sadrane u jednom ovlatenju zvat emo podovlatenja.
Postojanje ovlatenja u interesu titulara je ono to mu dozvoljava da
subjektivno pravo ne vri ili vri, kao to mu omoguava i to da sam odredi
nain vrenja svoga prava. U imovinskom pravu realizacija interesa kroz
ovlatenje nije nita drugo nego prisvajanje ili iskoritavanje nekog svojstva.
Interes titulara se kroz ovlatenje i njegovo vrenje moe realizovati u
granicama koje su neposredno ili posredno postavljene pozitivnim
objektivnim pravom. Prekoraenje ovih granica predstavlja ZLOUPOTREBU
PRAVA. Zahtijev je objektivnim pravom obezbijeena mogunost nosioca
subjektivnog prava da se u sluaju u kome ne postoji dobrovoljno potovanje
njegovih ovlatenja, dobrovoljno izvravanje obaveza, obrati nadlenom

dravnom organu radi obezbjeenja i zatite ovlatenja prinudnim putem.

Zahtijev ujedno oznaava i obavezu dravnog organa da tu zatitu prui
ako su ispunjeni svi pravom predvieni uslovi. Poto se zatita najee trai
od sudskih organa, zahtijev se naziva i TUBOM U MATERIJALNOM
SMISLU. Zahtijev je funkcionalna spona izmeu individualnog ovlatenja i
njegove zatite od strane dravnog organa, on je dio subjektivnog prava koji
sankciju ini moguom i vjerovatnom, subjektivno pravo efikasnim.
Na osnovu mogunosti stavljanja subjektivnih prava u pravni promet
djelimo ih na: neprenosiva i prenosiva. Javna prava su ona koja nastaju
naredbom dravne vlasti (neprenosiva), imovinska prava (prenosiva).
Prema kriteriju dejstva subjektivna prava se dijele na: apsolutna i
relativna.
Apsolutno subjektivno pravo je ono ije ovlatenje djeluje prema svim
subjektima. Obaveza koja odgovara ovom pravu je negativnatj. Sastoji se u
proputanju i trpljenju. Najvanija apsolutna prava su ona svojinskog
karaktera, prava industrijske svoine, pronalazako i autorsko pravo, te lina
prava.
Relativno subjektivna prava su ona ije ovlatenje djeluje samo prema
tano odreenom nosiocu obaveze. Obaveza koja odgovara relativnom pravu
moe biti pozitivna (davanje, injenje) ili negativna (proputanje ili trpljenje
onoga to se po objektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). Relativno
subjektivno pravo moe da povrijedi samo titular obaveza. Najznaajnija
grupa relativnih prava jesu OBLIGACIONA.
Obaveza
Obaveza je pravna dunost na izvrenje odreenih radnji. Obaveza je
zapovijest u odreenom ponaanju, odreena u pravnoj normi i obezbijeena
mogunou neposrednog ostvarenja od strane drave ili mogunou
primjene sankcije od strane drave.
Objekat prava
Objekat prava je sve ono na to su upereni i na emu se ostvaruju ovlatenja
i obaveze. Funkcionalno posmatrano, obaveza prava je sredstvo, razlog koji
povezuje pravne subjekte i pravni odnos. Objekat prava uvijek je
objektiviziran element prirode ili drutvene realnosti.
Karakteristike objekata imovinskog prava
Prva posebna karakteristika objekata imovinskog prava jeste da se oni
moraju nalaziti u pravnom prometu. Ekonomski posmatrano, objekat
imovinskog prava zahtijeva da bude podoban predmet privredne razmjene.
Pravniki gledano, sposobnost objekta da bude u prometu oznaava njegovu
sposobnost da neposredno ili u novanom izrazu moe prelaziti iz jedne
imovinske mase u drugu. Ova karakteristika se potpuno ispoljava kod stvari,
radnji i intelektualnih produkata.
Druga karakteristika objekata imovinskog prava je to se svi objekti mogu
neposredno izraziti u novcu. Usljed toga ovi objekti i sami poprimaju
imovinski karakter (firma, robni ig).

Objekti imovinskog prava se djele na: stvari, ljudske radnje, lina

dobra i proizvode ljudskog duha.
Stvari
Stvari su materijalni dijelovi prirode, a da bi bile i stvari u pravno-tehnikom
smislu imovinskog prava, potrebno je jo da budu faktiki ili virtuelno u
ovjekovoj fizikoj vlasti. Podjela stvari:
- stvari odreene po rodu i individualizirane
- pokretne i nepokretne stvari
- glavna stvar i pripadak
- proste i zbirne stvari
- potrone i nepotrone stvari
- zamjenjive i nezamjenjive stvari
- budua i tua stvar
Ljudske radnje
Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava moe se manifestovati kao
injenje i davanje (pozitivne) ili kao proputanje i trpljenje (negativne) onoga
to se po objektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpiti. Ljudska radnja
mora imati sljedee osobine: odreenost, da je mogua, doputenost i
imovinsku prirodu.
Lina dobra
Lina dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nedjeljiva od linosti
kao pravnog subjekta. To su: ivot, zdravlje, ime, ast, znanje. Za imovinsko
pravo lina dobra predstavljaju objekat i dobijaju graansko-pravnu zatitu
samo onda kada ih moemo na neki nain izraziti i novanim ekvivalentom.
Proizvodi ljudskog duha
Prizvodi ljudskog duha se opredmeuju kao nauna, tehnika i umjetnika
djela. Ponekad se nazivaju i bestjelesne stvari ili intelektualne tvorevine.
Tvorac intelektualnih tvorevina moe s njima da raspolae i da izvlai iz njih
materijalnu korist. Povodom nematerijalnih vrijednosti nastaje imovinskopravni odnos. Zavisno od objekta, prava iz ovog odnosa su: naroito
autorska, pronalazaka prava ili prava industrijske svoine. Ona sadre i tzv.
lino pravne elemente. Najvaniji objekti ove grupe su AUTORSKO DJELO,
IZUM, TEHNIKO UNAPRIJEENJE i KNOW-HOW (znati kako, znanje i
umjee).
Uticaj vremena na pravne odnose
Protekom vremena moe doi do sticanja ili gubljenja prava. To znai da
vrijeme djeluje na nastajanje, izmjenu prestanak pravnog odnosa. To vrijeme
se naziva rok. Uticaj rokova na pravo manifestuje se, pored njegovog
vezivanja za poetak i kraj pravnog odnosa i u vidu zastarjelosti, odraja i
prekluzije.
Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje mogunost prinudnog
ostvarenja prava usljed nevrenja tokom zakonom odreenog dueg

vremena. Zastarjelost je gubljenje tube ili zahtijeva usljed ne vrenja

dospjelih ovlatenja u zakonom predvienom roku. Zastarjelost olakava
pravni promet, otklanjajui zloupotrebu u pogledu dokazivanja nekog prava,
pojaava pravnu sigurnost, stvara pravnu bezbjednost i stabilizuje odnose.
Apsolutna prava, na primjer prava svoine i porodina prava NE
ZASTARJEVAJU.
Prekluzija vrijeme u kojem treba iskoristiti neko svoje pravo naziva se
prekluzijom, prekluzivnim rokom: pravo traje onoliko koliko je propisom
odreeno. Kada se u prekluzivnom roku ne izvri radnja i na taj nain ne
iskoristi pravo, PRAVO SE GUBI U CJELINI.
Odraj je pribavljanje nekog prava protekom vremena pod odreenim
uslovima. Da bi se odrajem tj. protekom vremena steklo pravo treba da je
dranje tue stvari svjesno. Kod odraja pravo se stie usljed proteka
vremena.
Pojam subjekta prava
Nosioci prava, nadlenosti i obaveza nazivaju se subjektima prava. Ta
njihova osobina da mogu biti nosioci prava i obaveza, ta mogunost da mogu
imati prava i obaveze naziva se pravnom sposobnou. Pod uslovima koje
odreuje pravni poredak, i grupi ljudi, moe biti priznata posebna i
samostalna pravna sposobnost. Takav subjekt prava naziva se pravnim
licem.
Pravna svijest se sastoji iz dvije komponente: saznanja prava i stava
prema njemu. Ukoliko ovjek ispunjava odreene psihike i intelektualne
uslove, smatra se da je obavezan na saznanje prava i njegovu primjenu.
Fiziko lice kao subjekat prava
Moderno pravo priznaje svakom ovjeku, svakom fizikom licu svojstvo
PRAVNOG SUBJEKTA. Za to priznanje je dovoljno da dijete bude ivo roeno
i da ima ovjeiji oblik. Fiziko lice smru prestaje da bude subjekat prava.
Pod preciznim zakonskim uslovima sud moe nestalo fiziko lice proglasiti
umrlim. Pravni subjekti imaju svoje oznake koje se nazivaju ATRIBUTIMA
pravnog subjekta, slue za identifikaciju svakog subjekta ponaosob.
Atributi fizikog lica su: ime, prebivalite ili boravite i dravljanstvo.
Pravna, graansko pravna, poslovna i deliktna sposobnost fizikog
lica
Mogunost ovjeka kao subjekta prava da bude nosilac prava i obaveza
naziva se pravnom sposobnou. Pod graanskim pravom pravna
sposobnost se manifestuje preko IMOVINE. Poslovna sposobnost je takvo
stanje subjekta prava da moe preduzimati voljne radnje relevantne za
pravo. Pravni odnos moe nastati iz skrivljene nedozvoljene radnje, iz delikta.
Stanje pravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnom
sposobnou.
Pravno lice kao subjekat prava

Pravno lice je drutvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi koja ima siljeve i
interese i kojoj, stoga, pravni poredak priznaje pravni subjektivitet. Pravno
lice nastaje OSNIVANJEM, a prestaje brisanjem iz odgovarajueg registra u
kojem se vode njegovi statusni podaci.
Da bi se u jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo PRAVNOG LICA
potrebni su sljedei elementi:
* da postoji vrsta legalna organizacija i organi te organizacije preko kojih
ona formulie svoje interese, ciljeve i odluke, stupa u odnose sa treim licima
i ostvaruje svoje zadatke.
* da ta organizacija ima cilj radi kojeg je osnovana i da ima zadatke koje
treba da ostvaruje radi postizanja toga cilja. Zadaci treba da su u skladu sa
drutvenim interesima.
*
Da stupa u svoje ime radi vrenja prava i obaveza, da ima svoju
samostalnost i svoju egzistenciju.
* Da ima svoju posebnu imovinu, odvojenu od imovine svakog lana toga
pravnog lica i da samostalno odgovara.
U atribute pravnih lica spadaju: ime ili firma, prebivalite ili sjedite
i dravljanstvo ili pripadnost.
5. Pravna, poslovna i deliktna sposobnost pravnih lica
Pravna sposobnost - pravna lica mogu imati samo ona prava koja su
potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovana. Poslovna sposobnost
znai sticanje i vrenje prava i obaveza svojim svjesnim radnjama
IZJAVOM VOLJE. Poslovno lice se pojavljuje kao subjekat u pravnim
odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvaruje izjavama volje fizikih lica
koja ulaze u sastav njegovih organa. I pravno lice moe uiniti neku protivpravnu radnju pa mu se pripisuje i deliktna sposobnost.
Pojam zastupnitva
Zastupnitvo je odnos na osnovu koga jedno lice sklapa posao ili obavlja
neku pravnu radnju, daje izjavu volje, za drugo lice, ali tako da sva pravna
dejstva iz tog pravnog posla prelaze na to drugo lice. To je vrenje neke
pravne radnje u ime drugoga. Kako pravni, tako i ekonomski rezultati posla
pripadaju zastupanom.
Vrste zastupnitva
Najvaniji kriterij za klasifikaciju zastupnitva su OBIM i OSNOV
ovlatenja.
Pod osnovom se podrazumjeva pravna injenica na kojoj odnos
zastupanja poiva. Prema njemu zastupnitvo se moe podijeliti na:
zakonsko, statutarno, zasnovano na aktu nadlenog organa i zastupanje po
punomoju ili ugovorno zastupnitvo.
STATUTARNO ZASTUPNITVO obuhvata ne samo zastupanje po
osnovu statuta nego i na bazi odredbi i drugih samoupravnih optih akata
ili pravila.

SUDSKO ZASTUPNITVO zasniva se na rjeenjima nadlenog suda. U

ovu vrstu zastupnika spadaju naroito zastupnik siromane stranke i
upravitelji steajne mase i prinudnog poravnanja.
UGOVORNO ZASTUPNITVO primjenjuje se za lica koja su poslovno
sposobna, ali nee ili ne mogu da vre pravne radnje. Obim pravnih radnji
koje obavlja zastupnik odreuje se ovlatenjem zastupljenog. To
ovlatenje daje zastupljeni u vidu punomoi. Ugovorni zastupnik se naziva
punomonik, a zastupljeni vlastodavac ili nalagodavac. Punomo je
samostalan, apstraktan i jednostran posao, jednostrana izjava volje,
kojom vlastodavac izjavljuje da e u okviru punomoi smatrati
punomonikove pravne radnje za svoje.

Obim ovlatenja je mogunost zastupnika da sklapa neodreen ili

odreen, limitiran broj pravnih poslova u ime i za raun zastupanog.
Zastupnitvo moe biti opte (generalno) ili posebno (specijalno).
Po optem zastupnitvu zastupnik moe da obavlja sve poslove ili iri krug
poslova za svoga vlastodavca.
Posebnim zastupnitvom zastupnik se ovlatuje na jedan ili na nekoliko
konkretnih poslova.
Nadalje, ovlatenje moe biti neogranieno i ogranieno.
Neogranienim ovlatenjem se preputa zastupniku da radi kako nalazi za
potrebno, bez posebnog naloga i uputstva.
Ogranienim se ovlatenjem zastupnik ograniava i treba da radi po
uputstvima. Ogranienje se moe ticati i teorije i/ili vremena u kojima
zastupnik djeluje.
Pojam obligacije
Obligacija je pravni odnos izmeu 2 odreene strane na osnovu koga je
jedna strana ovlatena zahtijevati od druge odreeno davanje, injenje ili
uzdravanje od neega to bi inae imao pravo da ini. Sa aspekta
povjerioca, obligacija predstavlja potraivanja, a sa aspekta dunika dug.
Obligacioni odnosi se javljaju u sferi prometa i usluga i podrazumijeva
korelaciju izmeu ovlatenja i obaveza odnosno dug je jednak obavezi tj.to
je sa jedne strane dug-obaveza, to je sa druge strane pravo-ovlatenje.
Obligaciju treba razlikovati od optih pravnih normi naroito iz razloga to se
njome stvara relativan odnos izmeu strana tj.djeluje samo na povjerioca i
dunika, strana INTER PARTES, a ne djeluje prema treim licima ERGA
OMNES. Obligacija se razlikuje od drugih apsolutnih prava, ali nije svaki
odnos u kojem postoji ovlatenje i potraivanje npr.kada se radi o plaanju
poreza i carine. Da bi jedna radnja bila obligaciona, ona mora biti odreena,
mogua i doputena. Ako je u jednom odnosu jedna strana subjekta nosilac
vlasti onda nema obligacije.
Izvori obligacija

U osnovi izvori obligacija su: zakoni, ugovori, jednostrane izjave volje i

protivpravne radnje tj.delikti. takoer tzv.kvazi ugovori i kvazi delikti mogu
biti izvori obligacije. Postoje 4 osnovna izvora:
1.Pravni poslovi uopte, posebno ugovori su primaran i najei izvor.
2.Prouzrokovanje tete jeste znaajan i nerijedak povod za nastajenja oblig.
kada neko lice protiv pravnom radnjom nanese tetu nekom dr.licu, duan
mu je nadoknaditi tu tetu ako je ona nastala njegovom krivicom. Postoje
sluajevi kada oblig.nastaje prouzrokovanjem tete i bez krivice tetnika, ali
uz uslov da je nastala tetnom radnjom.
3.Sticanje bez osnova, neosnovano, nepravedno bogaenje. Ako lice neto
primi, uzme ili dobije, a na taj nain povea svoju imovinu i to bez pravnog
osnova, duan je da to vrati. Naime, on je to stekao na nezakonit nain. Ako
se nebi postupalo na dati nain dolazio bi do poveanja imovine jednog
subjekta na raun drugog uz smanjenje imovine ovog drugog tj.jedan bi se
bogatio na raun drugog nekom nedoputenom radnjom.
4.Poslodavstvo bez naloga- ovo je poseban i karakteristian izvor oblig.
ukoliko jedno lice u dobroj namjeri preuzm neku radnju u interesu drugog
lica, ali bez njegovog ovlatenja, onda se radi o poslodavstvu bez naloga.
Lice koje je preuzelo odreenu radnju bez ovlatenja, da bi bilo obeteeno
za to, mora pri vrenju tog posla posutpati kao briljiv i uredan ovjek, zatim
posao mora dovriti te dostaviti raun drugom licu tzv.gospodaru poslova.
Takoer mora biti nesporno da je vrenje tih poslova bilo nuno.

Vrste obligacije
Prema vrsti radnje: aktivne ili pozitivne (obl.radnja se sastoji u davanju ili
injenju) i negativne ili pasivne (radnja se sastoji u preputanju odreene
radnje na koju inae ta strana ima pravo).

Pozitivne(aktivne)-mnogo su ee od negativnih, dijele se na line i neline.

Line- obavezu moe vriti samo dunik i niko drugi. Obligacija e se smatrati
ispunjenom onda kada radnju izvri lino dunik. Osn.karakteristika je to
smru dunika ne prelaze na njegove nasljednike npr.oblig.koje se sastoje u
izradi nekog umjetnikog djela. Neline-obavezu umjesto dunika moe vriti
drugo lice. Povjeriocu je svejedno ko e izvriti tu obavezu. Smru dunika
prelaze na nasljednika npr.dugovanje novca.
Negativne(pasivne)-tu spadaju trenutne, trajne i sukcesivne obligacije.
Trenutne su one kod kojih se obaveza moe izvriti odjednom tj u kratkom
vremenskom periodu npr. Obaveza prodavca da kupcu preda prodanu stvar.
Trajne omoguuju duniku da obaveze izvri u duem vremenskom peridou
npr.obaveza uvanja deponovanih stvari. Sukcesivne su one kod kojih se
prestacije sastoje u nizu postupaka npr.sukcesivna isporuka.
Djeljive- su one kod kojih se obaveze mogu izvriti po dijelovima, predmet
ove oblig.su one stvari koje se mogu podijeliti tako da svaki podijeljeni dio
predstavlja srazmjeran dio interesa npr.dug 10.000 je isto to 10*1.000.
Nedjeljive se ne mogu rastaviti na vie dijelova, jer bi se na taj nain
pokvarila sutina obaveza odnosno smanjila njena vrijednost npr.ivenje
odijela.
Jednostavne(proste)-izvravaju s jednom radnjom nezavisno da li radja
zahtijeva krae ili due vrijeme. Nalazi se samo jedan dunik i jedan
povjerilac. Sastavljene(sloene)- izvravaju se sa vie obaveznih radnji. Moe
biti vie subjekata, dunika, povjerioca. Mogu biti u obliku kumulativne,
alternativne i fakultativne oblig. Novane- sastavljene u novcu. Nenovanepredstavljaju obavezu dunika da preda neku stvar, da neto uini ili ne uini.
Novac je opte mjerilo vrijednosti, stoga se nenovane oblig.brzo mogu
pretvoriti u novane. Individualne (specijalne)- kod njih se zna za koju je
radnju dunik obavezan i mogu se ispuniti samo izvrenjem te radnje.
Povjerilac potrauje, a dunik duguje neku individualnu stvar npr.dunik
duguje neku sliku. Generine- odreene su po rodu. Ima za predmet
prestaciju odreenu po vrsti odnosno po rodu. Za stranke u oblig.odnosu je
manje vano koja e se stvar odnosno radnja, prestirati npr.obaveza isporuke
1000t jema u 2001 god. Fakultativne- one kod kojih se obaveze tiu jedne
radnje ali je dunik moe ispuniti izvrenjem druge radnje. Ta radnja mora
biti utvrena zakonom ili pravnim poslom. Kod ovih oblig.dunik se nalazi u
povlatenoj pozici iz razloga to movjerilac od njega moe traiti izvrenje
ove radnje, a ne moe traiti izvrenje druge radnje ako to on ne eli.
Alternativne- one kod kojih dunik duguje vie prestacija,a li e se
oblig.smatrati ispunjenom ako izvri samo jednu od njih.. sve navedene
prestacije se duguje a samo jednu treba izvriti, pravo izbora vri povjerioc ili
dunik. Pri odreivanju toga dunik i povjerioc ovlatuju neku treu osobu da
to uini. Ako se desi da se ne dogovore, onda e izbor obligacije izvriti
dunik. Prirodne(naturalne)- one ije izvrenje povjerilac ne moe da
zahtijeva prinudnim putem, ako ih dunik izvri dobrovoljno to ispunjenje e
se smatrati valjanim i ne moe zahtijevati povrat. Dunik ih moe izvriti ako
hoe, ali ga povjerilac ne moe natjerati. Graanske(civilne)-one koje se
mogu ostvariti prinudnim putem, koje su otuive. Oblig.sa vie subjekata-

one kod kojih postoji vie dunika ili povjerilaca ili 1 dunik i vie povjerilaca
ili 1 povjerilac i vie dunika. U sklopu njih postoje: zajednike i solidarne.
Zajednike su one kod kojih je dugovinski odnos podijeljen tako da svaki od
povjerilaca moe traiti samo svoj dio ili svaki d dunika odgovara za jedan
dio. Solidarne su one kod kojih svaki od povjerilaca moe zahtijevati od
dunika izvrenje prestacije u cjelini. Tu se primjenjuje naelo SVI ZA
JEDNOG; JEDAN ZA SVE.
Glavne- mogu samostalno postojati, one predstavljaju ekonomsko i poslovno
trite obligacionog odosa. Sporedne(akcesorne)- one postoje uz glavne
obligacije, glavna moe postojati bez sporedne oblig.ali sporedna ne moe
bez glavne. Psropast glavne znai propast i sporedne ali ne i suprotno.
Subjekti obligacije
Obliacioni odnos se stvara izmeu dva subjekta tj.dvije strane. Jedan od njih
je nosilac prava-povjerilac, a drugi je nosilac obaveza-dunik. Jedan od njih
potrauje, a drugi duguje. U datom sluaju inidba obje strane se
istovremeno sastoji i u davanju i u primanju pa te obligacije nazivamo
dvostranim. U sluaju kada u oblig.odnosima na jednoj ili vie strana postoji
2 ili vie lica, 2 ili vie subjekata, sudunika tj.supovjerilaca odnosi meu
njima se ureuju meusobnim sporazumom.Ako u takvim sluajevima
sporazum nije zakljuen poi e se od pretpostavke da u oblig.uestvuju sa
radnim ili jednakim dijelovima bilo da potrauju ili duguju, bilo da su
povjerioci ili dunici. U toku trajanja oblig.odnosa moe doi do promjene
subjekata. Kada se kod jedne oblig.mijenja povjerilac onda to nazivamo
ustupanje trabine ili cesija. Kada dolazi do promjene dunika u istoj
obligaciji, onda se to naziva preuzimanje, prijem, tj.primanje duga ili
intercesija. Ustupanje trabine odnosno cesija vri se na temelju pravnog
posla i u pravilu to se ini ugovorom, putem ugovora povjerilac, odnosno
CEDENT prenosi, ustupa svoju tadbinu na svog sugovoraa tj.CESIONARA pa
potraivanja iz obilg.prelazi sa dotadanjeg povjerioca na drugog. Cesija se
moe vriti vie puta. Moe se ustupiti cijela trabina ili samo jedan njen dio
(potpuna i nepotpuna cesija). Preuzimanje duga ili intercesija je sluaj kada
neko lice koje nije bilo subjekt u nekoj oblig.preuzme dug iz te oblig. mogue
je da to lice preuzme samo dio duga pa u tom sluaju stupa u obavezu
prema povjeriocu zajedno sa ranijim dunikom. Ovdje se oblig.ne mijenja,
dug ostaje kakav je bio, a mijenja se samo subjekt oblig.na dunikovoj strani.
Ne moe se preuzeti strogo lini dug. Pravni osnov za preuzimanje duga je
najee ugovor, ali se nekad moe desiti da to bude zakon. Prilikom
preuzimanja duga potreban je pristanak povjerioca jer njemu nije i ne moe
biti svejedno ko mu je dunik.

Prestanak(gaenje) oblig.
Osnovni razlog za nastajanje oblg.odnosa jeste da se oblig.ispuni, odnosno
da dunik izvri svoju obavezu na taj nain ispuni odreeni interes
povjerioca. To je istovremeno i najei nain prestanka oblig. najpoeljniji
nain je gaenje, dakle da dunik izvri ono na to se obavezao. Oblig.moe
prestati i na dr.naine koji nastaju po volji ali i izvan volje stranaka. Najei
sluajevi prestanka oblig.su: ispunjenje, isplata i izvrenje oblig.
Ispunjenje- dunik je duan ispuniti oblig. pravilno, uredno i tano prema
njenom sadraju kako je njom predvieno. Nemogunost ispunjenja- moe se
desiti da nakon nastajanja oblig.nastupe odreene injenice koje
onemoguuju ispunjenje obaveza i to bez ikakve dunikove krivice. Ukoliko
dunik nije odgovoran za nastanak okolnosti koje onemoguuju izvrenje
oblig.ona prestaje, gasi se bez ikakve dunikove obaveze da nadoknadi tetu.
Kada postoji krivica dunika oblig.nee prestati. Prestanak subjekta
obligacije- ovaj modalitet primjenjuje se samo u odreenim sluajevima.
Smrt fizikog ili prestanak pravnog lica najee ne prouzrokuje gaenje
oblig.odnosa. prava u tom sluaju prelaze na nasljednike. Kada su pravo ili
obaveze storgo vezani za linost subjekata, tada e njihova smrt, prestanak,
dovesti do gaenja oblig. Novacija ili prenov radi se o pretvaranju jedne
novacije u drugu. Ranija, dotadanja oblig.se gasi, umjesto nje nastaje nova.
Dunik se oslobaa obaveze pa povjerilac ne moe zahtijevati njeno
ispunjenje, ali se zasniva nova sa istim subjektima i dr.predmetnim
osnovama. Uslovi novacije su: volja stranaka da umjesto ranije nastane nova
oblig.; da je stara oblig.punovana, ; da se stara i nova oblig.mora razlikovati
po neemu bitnom. Oprost- otputanje duga- to je sluaj kada oblig.prestaje
na nain da subjekat koji ima tako ovlatenje odlui da se odrekne potra.te
da dunika oslobodi nekek obaveze. To se moe nazvati i poklonom onog to
je dunik dugovao. Sjedinjenje trabine i duga- konfuzija- nastaje onda kada
se u jednom licu, linosti sjedine i dug, odnosno kada je jedan subjekat po
jednoj istoj oblig.istovremeno i povjerilac i dunik.. takva situacija u kojoj
jedno lice samo sebi duguje-potrauje rjeava se prestankom oblig.,gasi se

na ispunjenem jednog od uslova. Poravnanje ili nagodba radi se o posebnoj

vrsti posla iz ega moe nastati gaenje oblig.U nekom oblig.odnosu i dunik
i povjerilac su nesigurni u pogledu sutine oblig. tj.obig.odnosa, svojih prava,
obaveza, oni su najee u toku oblig.odnosa jedni drugima sporili prava i
obaveze. Da bi prekinuli takvu situaciju oni sklapaju ugovor o poravnanju
putem kojeg svoja nejasna i osporavajua potraivanja i obaveze eliminiu iz
postojee obligcije i utvruju ta je ostalo od nespornih meusobnih
potraivanja i obaveza. Meusobna prava i obaveze stranaka u obilg,osnosu
mogu prestati po nagodbi odnosno dogovora subjekata postignutog uz
posredovanje tree strane. Ovakav nain naziva se alternativno rjeavanje
sporova.
Protok vremena- jeste injenica koja ponekad proizilazi iz samog
oblig.odnosa i ima za rezultat prestanak oblig. Radi se o sluajevima kada je
trajanje oblig.odnosa unaprijed ugovoreno, utvreno ili je utvreno zakonom.
Istekom tog vremena oblig.se gasi. Prestanak oblig. po sili zakonadonesenim zakonom se ponitava, ukida ili gasi odreeni oblig.odnos.
Zastarjelost- je specifian nain gaenja oblig.ovdje se radi o proteku
vremena ali u smislu da u odreenom vremenu obaveza nije izvrena, a nije
dolo do preduzimanja odreenih pravnih radnji u svrhu ispunjenja obaveza.
Postoji opti rok zastarjelosti koji u naem pravu iznosi 5 god..a postoj ei
posebni rokovi zastarjelosti zavisno od priride oblig.odnosa. do prekida dolazi
poduzimanjem odreene radnje od strane jednog subjekta u oblig.odnosu.
Kompenzacija ili prebijanje- je nain prestanka oblig.kroz izravnavanje
dugova. Ovdje se radi o prebijanju duga za dug, nakon ega prestaju obje
oblig.kod kojih su dugovi prebijeni. Uslov za kompenzenciju je da u
odreenom oblig.odnosu jedno lice je dunik po jednoj, a povjerilac po drugoj
oblig. i obrnuto, ali oblig.e prestati samo ako su obaveze oba subjekta
jednake vrijednosti. Npr.glase n aisti iznos, ako to nije sluaj onda prestaje
ona oblig.sa manjim dugom.