Professional Documents
Culture Documents
Postmodernizm Ve Sanat
Postmodernizm Ve Sanat
algyayn
algyayn 27
sanat 1
genel yayn koordinatr: mazlum pir hak
postmodernizm ve sanat
gzin yamaner
gkyzndeki bernacma
NDEKLER
nsz
Giri
I. BLM
Sanatta Postmodern Yaklam
1. Postmodern Sanatta Kavramlar
2- Postmodern Sanatn zellikleri
A. Edebiyatta Postmodern Eilim
B. Grsel Ve Uzamsal Sanatlarda Postmodern
Yaklam
II. BLM
Tiyatroda Postmodern Yaklam
Ve Peter Handke
A. Tiyatroda Postmodernizm
b. Postmodern Tiyatro Metninin zellikleri
c. Postmodern Oyunculuk zellikleri
9
13
27
27
30
43
45
51
109
109
109
111
113
117
B. Peter Handke
a. Yaam Ve Yaptlar
B. Tiyatro Oyunlar
1. Peter Handkenin Yaad Yaznsal Ortam
2- Peter Handkenin Yazarlndaki Eilimler
3. Postmodern Bir Yazar Olarak Peter Handke
C. Konstans Glnden Atla Gei Adl Oyunun
Dramaturjik ncelemesi
D.Oyunun Mekan Tasarm Ve Kiileri zerine
Dnceler
KAYNAKA
131
131
137
144
146
149
150
171
181
nsz
Bitirdiimiz 20. Yzyl, birok sanatsal akma, dnsel
ve toplumsal deiimlere sahne oldu. Deiim, o yzyl iin
neredeyse olaanlat. Ama kukusuz ki, yzyln son eyreinde, deiim ba dndrc bir hza ulat. Postmodern olarak
nitelenen bu sre, modernizmin yerini ald m buna iki binler
karar verecek. Tarihsel deneyimlerimiz, bir nceki yzyln
deerlendirmesinin, bir sonrakinden biraz mesafe alndktan
sonra yerine oturduu yolunda. imdi iki binlerin ilk onunun
iindeyiz ve postmodernizm tartmas, en azndan bizim lkemizde neredeyse on be yllk bir birikime sahip. Biz u an
durduumuz noktada, ancak kanlmaz bir biimde
"postmodern durumlar" yaadmza emin olabiliriz; hepsi bu
kadar.
Bu alma ite tam da postmodern durum sorunsalnn
tartmaya ok sayda koldan ald 90l yllarn balarnda
gndeme geldi. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Tiyatro blmnde yaptm ilk Yksek Lisansn
ders aamasnda; canm hocam Prof. Dr. Sevda ener, bir dersinde Sartren Yabancsyla, Handkenin Bir Kalecinin Penalt Anndaki Endiesini karlatrmak ne iyi bir tez konusu
olurdu demiti. Dersin balam, yzyln son eyreinde, balamlara bakn nasl dnt zerineydi ve bu dnm,
edebiyatn salam yazarlarna bakarak rnekleniyordu. Kken
itibariyle bir tiyatro tasarmcs iin Sartredan Handkeye olan
mesafe ok ama ok uzundu. Ama yine de, postmodern bir
tiyatro yazarna ulamak iin, postmodern sanatn izini srebileceimin delice cesaretine kapldm. nk o yllarda, akademide hem Sevda hanm gibi hocalarn hocas olanlar
postmodern ve tiyatro stnde dnyorlard hem de kimi
gen ve heyecanl akademisyenler postmodern olana dair hangi
sosyal bilim alannda olursa olsun yazp izmeye balamlard.
Ben ok gentim ve olup biteni takip ediyordum. Bir baka
kaynamz da, yurt dna gidip gelen arkadalar ve imdi bir
hal dkkan olan Amerikan Kltrn Cinnah Caddesindeki o
bol kl, ulam kolay ve scak ktphanesi idi. Ve tm arkadalarmn ayaklar yere basan yazarlar altklar bir ortamda, ben kendimi postmodern olann iinde buldum. Ama
postmodern literatr benden yanayd ve tezimle beraber alanda
yaplan eviriler ve kan kitaplar da her geen gn geliti. Bir
yksek lisans tezi iin uzun saylabilecek bir srede, iki ylda
tezimi yazdm. Tez bittiinde, ya takvim olarak bizimle paralel
yaayan bir sreci altm iin ilgi grd, ya da ehov,
Shakspeare zerine deil, yani salam deil diye yerildi. Yani
almamn yorumlar da postmodernin kendisi gibi oldu; ar
ularda!
Temel amacm postmodern olarak nitelenen -o zaman
(1991de)- az saydaki oyun yazarndan biri olan Peter
Handkenin Der Ritt ber Den Bodenzee (Konstans Glnden
Atla Gei) adl oyununu almakt. Yazarn teatral anlamda
daha ilgin oyunlar vard. Ama ben tasarmc olarak, mekan ve
kostm zenginliini de dnmek zorundaydm. Ancak almada, kavram olarak postmodernizm, bunun eitli sanat dallarndaki yansmalar, kavram ve zelliklerine ynelik bir tarama
yapmaya altm. Buradan elde ettiim bulgular, yazar ve
oyununu deerlendirirken uyguladm. Ana sanat dalm olan
Sahne Tasarm alanyla ilikili olarak, daha ok grsel ve
10
11
Tiyatro Blm, bir sre kaldm bir liman! Blmme teekkr ederim!
ANKARA Bahar 2007
12
Giri
Postmodernizm szc getiimiz yzyln ikinci yarsndan itibaren, yeni dncelerin, yeni davran biimlerinin,
yeni fikirlerin, yeni siyasal, ekonomik, kltrel ve sanatsal
gelimelerin zmlenmesinde ve nitelenmesinde tanmlayc
e olarak srekli kullanlmtr. Szck bir yandan aklayc,
zmleyici, niteleyici ve tanmlayc bir nitelik kazanp glenirken, te yandan toplumun her trl etkinliiyle ilikilendirilerek; bilimden dine, bireyden devlete kadar ve kltrel biimin
tm boyutlar iinde yaygnlamtr. Ama bu yaygnlama
postmodernizm szcn sorunlu bir szck haline getirirken,
bununla birlikte szcn tam olarak neye karlk geldiini,
anlamn ve niteliini saptamak da zorlamtr.
Postmodernizmin, akademik ve entelektel meknda yeni
bir oluum mu, Marquezin romanlar m, yoksa bu kltrel
yrngelerin ortaya kt bir tarihsel ve sosyal dnmn
adlandrl m olduu yolunda sorular sorulmutur. Toplumsal
yaamda radikal deiimlerin ve dnmlerin yaand bir
gerektir. Fakat bu anlamda, kendi kendine yeterli ve bamsz
bir tarihsel srecin balatlp balatlmad postmodernizmde
tartmann odak noktasdr.
Postmodernizm szc, anlam olarak modern tesi, modern sonras gibi kavramlara karlk gelmektedir ama szcn
anlam konusunda kesin bir fikir birliine ulalmamtr. rnein, Postmodernizmin nde gelen savunucularndan JeanFranois Lyotarda gre postmodernizm; belli bir tarihsel dnem ya da modernizm sonras bir sreci oluturmamaktadr.
Postmodernizm modern toplumun radikal bir eletirisi olarak
tanmlandnda bile modernizmin sonras deildir. nk
kendisinin kronolojik bir tarihsellii yoktur. te yandan
Lyotarda gre postmodernizm, modernizm iinde yer alan,
belli dnemlerde yeniden ortaya kan, eletirel bir sylem
tarzdr. Postmodern sylemin nereden kaynaklanp, neyi hedeflediini gstermek iin, postmodern sylemin, modernist
sorunsaln eletirisini yaptn vurgulamak gerekmektedir
(Lyotard, tarihsiz: 313).
13
Andreas
Huyssene
gre
de
postmodernizm,
modernizmden koparak uzaklamaktadr ama modernizm
postmodernizmin iinde sakl tutulmaktadr (Huysenn, 1993:
107). Postmodernizm kavram olarak bile anlam asndan deiim gstermektedir ve tarihsel ynden de belli bir dneme oturtulmas glemekte, modernizmden kopuu kesin olarak saptanamamaktadr. Bu nedenle de postmodernizmin bir kavram
olarak tartmasnda, modernizmin, modern olann varl ve
nemi korunmaktadr.
Kavram Olarak Modern ve Postmodernin Kullanm:
Uzun bir tarihsel gemie sahip olan modern terimi nl Alman Edebiyat tarihisi ve eletirmeni Hans Robert Jaus
tarafndan aratrld gibi, Latince modernus biimiyle ilk
defa 5. yy.da resmen Hristiyan olan o dnemi, Romal ve Pagan gemiten ayrmak iin kullanlmtr. erii deise de
modern terimi hep, eskiden yeniye geii, dnemlerin kendileriyle Antik a arasnda bir iliki kurma bilincini dile getirmitir.
Kimi yazarlarca modernlik kavram Rnesansla snrlanmaktadr, ama bu snrlama tarihsel adan ok dardr. nk 17. yy. Fransasnda olduu kadar 12. yy.da Byk Charles
dneminde de insanlar kendilerini modern olarak deerlendirmilerdir. Modern terimi Avrupada, hep bir yeni dnemin
bilincinin, Antik ala kendi dnemleri arasnda bir ilikinin
kurulduu srelerde geerlilik kazanmtr. Ayrca Antik a,
belli bir takm taklitlerle yeniden oluturulmas gereken bir
model olarak grlmtr.
Bir akm olarak modernizmin yan sra, dnsel, felsefi
ve toplumsal anlamda modernitenin ise ne zaman ortaya kt
sorusuna farkl yantlar verilmektedir. Rnesans, Reform ve
Amerikann kefinin modernitenin balangc olduu gryle birlikte, ulusal devletlerin domas, bankacln kurulmas,
kapitalist pazarn ortaya kmas ve burjuvazinin olumasnn
moderniteyi balatt dnlmektedir. Yine bu grlere ek
olarak, daha kk bir kesim tarafndan, teknik ve endstriyel
bir devrimin gerekletirilmedii 17. yy.cn bilimsel ve felsefi
devriminin modernitenin balangcnda belirleyici unsur olduu
ne srlmektedir.
14
Bu grlere ek olarak 18. yy.cn tm bu sz edilen tarihsel birikimlerin mirass olduu ve ayn zamanda daha sonraki
yzyl etkileyecek zelliklerin birounun 18.yy. ortaya kmasndan dolay; modernitenin balangcnda bu yzyln nemi zerinde durulmaktadr.
te yandan Fransz Aydnlanmas ile birlikte klasikilerin
antik dnyaya olan byl balar krlmaya balamtr. Yeni
bir tarihsel dnem aray sonuta, idealletirilmi Orta a
yneliine ulamtr. Yine de 19.yy. banda kabul edilen bu
yeni romantik ruh, sabit bir ideal olarak kalmam ve hatta
yerini kendini btn tarihsel balardan kurtarmay hedefleyen
radikal bir modernlik bilincine brakmtr. lk kez 19.yy. ortalarnda gelien bu en yeni modernizm basite gelenek ve imdi
arasnda soyut bir kartlk kuran bir anlaytr ve bu estetik
modernizm iinde bulunduumuz dnemlere kadar uzanmtr.
Modernlik ve gelenek arasndaki bu iliki bakaldr unsuruna dek ulamaktadr. Modernlik, gelenein normalletirici
fonksiyonlarna kar ba kaldrmaktadr; modernlik, tm kurallara isyan etmektedir. Bu bakaldr ve isyanda ahlakilik ve
yararlk standartlar etkisiz hale getirilmeye allmaktadr.
Portoghesiye gre de modernizm gemiten ve onun
sembollerinden bamsz bir sre balatma projesidir (Zeka,
1993: 13). Sz edilen sreten bugne dek modern diye kabul
edilen rnlerin ayrt edici zellii yeni olmasdr. Bu yenilik
kendisini izleyen bir sonraki yeni stil ile modas gemi olacaktr. Modaya uygunluk ksa bir zaman dilimine sadrlm
olsa da, modern ve klasik arasndaki gizli ba tarihsel olarak
varln hep korumutur. nk bu, zamana kar bir direnme
eylemidir ve zamana kar direnen her ne olursa olsun, bir klasik olarak nitelendirilmeye hak kazanmtr. Ama modern olarak nitelenen olgularn sre iinde klasik olarak da deer kazanmalar gemi dnemlerin kstaslarna olan uygunluklarndan deil; tam tersine var olduklar dnemde gerekten modern
olduklarndan kaynaklanmaktadr. Bir zamanlar gerekten modern olan, bu nitelii sayesinde klasik olabilmektedir. Bu balamdaki modernlik anlay kendisine ait klasik olma ltlerini yaratmaktadr. Buna rnek olarak sanat tarihindeki klasik
modernlik verilebilmektedir. Bu noktaya ulaldnda, kla-
15
16
17
18
19
postmodernist yaklam; retim biimindeki deiimlerle ilikilendirilerek tanmlanmaldr. Jencks ve Lyotard gibi
postmodernist kuramclar iin postmodern koulun gelimesi
sonras toplumun bir rndr(Jencks, 1984: 80115, Lyotard,
1984: 38).
Postmodernizm Ge Kapitalizmin Kltrel Mantdr:
Jamesona gre postmodernizm ge kapitalizmin kltrel
mantdr. Bu tanma gre Jameson tarafndan postmodernizm,
II. Dnya Sava sonras zellikle 1960lardan sonra uluslararas boyut kazanan ve global nitelie brnen kapitalist retim
srecini adlandran ge kapitalizm dnemine karlk gelen
kltrel bir biim olarak grlr(Jameson, 1984: 74). Ge kapitalist toplumun kltrel mantn niteleyen postmodernizm,
toplum iindeki bireysel ilikilerin ve sanatsal etkinliklerin
ileyi tarzn simgelemektedir.
Jamesonn Ge Kapitalizm olarak kulland terimi
onun baat slogan deildir ve medya kapitalizmi, ok uluslu
kapitalizm, gsteri ya da grnt toplumu ... gibi e anlaml
szckler kullanarak bir ounluk oluturduunu belirtmektedir. Jamesona gre ge kapitalizm genel olarak Frankfurt
Okulu ile balamtr. Adorno ile Horkheimern tm yazlarnda terimden sz edilmektedir.
Ge Kapitalizm terimi aslnda daha genel anlam iermektedir. Bugn artk brokrasinin yaygnlamas ya da devlet
sektrnn genilemesiyle kimse yakndan ilgilenmemektedir.
Bu, yaamn doal bir paras haline gelmitir. Artk yalnzca
ok uluslu transnational (uluslar tesi) kurulularn oluumu
deil, eski emperyalist rekabetten farkl bir dnya, kapitalist
sistemin grnts sz konusudur. Ge Kapitalizmin ekonomik
ynden hzlan, 1950li yllara rastlanmaktadr. nk artk
bu yllarda sava sonras tketim mallar ve yedek para bulmadaki sknt ortadan kalkmtr. 1960l yllarda araya giren
politik dalgalanmalar, bu ekonomik geliime engel olmamtr,
aksine geliim alttan alta var olmutur. Fazla Amerikanca bulunacak bir tavrla denilebilir ki, (19451973) aras devir Amerikan Asr olarak adlandrlabilir ve bu sre yeni sistemin
geliimi iin zemin yaratmtr, buna kltrel biimleme de
dahildir.
20
21
luun varl, postmodern aa Seim olanan da tanmaktadr. Zaten Charles Jenckse gre de postmodern a kesintisiz
bir seim zamandr(Jencks, 1989: 7). Jencks oulculuu zamanmzn izmi (Jencks, 1989: 7) olarak grmektedir. Ona
gre bu bir sorundur ama ayn zamanda da byk bir frsattr.
Postmodernizmin en nemli kalelerinden biri olan Amerikada da merkezi otoriteden ka vardr. Bu sonsuz seim olanaklarnn sunulduu ada, artk bir merkezden tm kontrol
mekanizmasna egemen olmak olanakl grnmemekte, bunun
yerine merkezka oulculua doru bir eilim gzlemlenmektedir.
Bugnn Toplumu, Bilgi Toplumunda Hzl Deiim ve
Paralanmlk Yaanmaktadr: Bugnn toplumu, Daniel
Bellin zerinde durduu gibi bilgi toplumu olarak nitelenmektedir. Gerek sanat kuramclarna gerekse sosyologlara gre,
bugnn toplumu artk post-endstriyel toplum olarak; geen
yzyln endstri ve sanayi devrimleri ile ekillenen toplum
yapsndan byk farkllklar gstermektedir.
Toplumsal yapdaki - sanayi sonras toplum srecinin yannda, snfsal yapdaki deiimler de an genel zelliini
oluturmaktadr. Marksizmin proletaryasnn grnts deimitir. Marks bu yzylda yaasayd, kapitalin ok daha farkl
yazlm olaca sav; ii snfyla buhar gc ilikisi ve bu
yzyln petrole dayal enerji kayna ile alan snfn ilikisinin farkllna temellendirilmektedir. 20.Yzyln benzinli
motorlarnn ileyii ve yakn gemite tm yaama hzla yaylan elektronik gle, iinin ilikisi; buhar makinesiyle, arlkl
olarak beden gcyle alan iinin konumu karlatrlamayacak kadar farkldr. Gemiin, gnde on sekiz saate kadar,
beden gcyle boaz tokluuna hatta lesiye alan maden ve
sanayi iisinin salayabildii gle; bugnn dev bir nkleer
santralini, kk bir entegreyle altran g arasnda geen
sre birok deiimin nedenini aklamaktadr. Bu nkleer
santralleri ileten - beyaz yakal iiler - teknokratlar ve brokratlar, proletaryann yerine gemilerdir.
Bugnn bilgi toplumu (enformasyon toplumu) iletiimle
organize olmutur ve enformasyon, kullanm ile kendini oaltmak eilimindedir. 60 sonrasnda hzl bir yaylma gsteren
computer (software), ar sanayinin yerini almaktadr. Otomo-
22
tiv gibi bir zamanlarn dev sanayi alanlar, imdinin uzay teknolojisi donatm sayesinde ba dndrc bir geliim ve deiim
gstermitir. te yandan retim aralar da artk burjuva toplumundaki gibi deildir. Alternatif retim sonsuz geliim olanaklarna sahiptir. Ulalan bilgi toplumu dzeyi sayesinde; icatlar,
atlmlar ve gz pekiliin getirdii gle, zellikle gelimi
lkelerdeki beyin potansiyeli tm karar verme mekanizmalarn
deitirmi; lkelerin hatta dnyann (sper glerin ellerinde
tuttuklar yetke yoluyla) ynetiminde olduu gibi tm ynetim
anlay deimitir. Kutuplarn anlamn yitirdii bu deiim
srecinde, retim, ynetim, iveren - ii ilikileri de deimitir.
Bu hzl deiimin bir yansmas da sanatsal akmlar zerinde grlmektedir. Bir yeni akmn, gemi yzyllarla kyaslandnda, birka yl etkili olmas ve sonra da bitmesi bu deiimin en byk gstergesidir. rnein Barok ve Klasik an
sanatlar yzyllarna hkmederken ve Racine, Corneill Fransada altm yl yaarken; bu yzyln sanat akmlar sadece birka yl iine sabilmektedirler. Gemiin yzyllarla etkili olan
sanat akmlarna oranla; Dadaclar ka yl yaamlardr, Srrealizmin etkili olduu sre ne kadardr? Elbette ki bu yzyln
sanat akmlarnn, tm modern sanat akmlarnn, bugnn
sanat olan Postmodernizme oluturduklar temel inkar edilemez bir gerektir ve Dadaclk hl yaamaktadr. Ama bir
akm deil, salt bir etkileimdir. Postmodernizm, modernlerden
asla soyutlanamayacak bir var olu srecine sahiptir ama
postmodernizm, bunlarn arasndaki kutuplar trplemitir.
Tm bu deiimlerin yan sra, aa egemen olan bir dier
grnt de paralanmlktr. Ktle retiminden (massproduction), paral retime geilmitir. Yani deiim, salt
endstriyel, teknolojik ve sanayi alannda deil; zevkler, seimler ve tercihler asndan da geerlidir. Ksacas paralanmlk
tm yaamda grlmektedir. Hi bir eyin sreklilii kalmamtr. Bu, kesiklii, kopukluu getirmekte geliimler olmaktadr ve gz boyamaclk en st snrn zorlamaktadr. oksatarlk tketimciyi balamann kolay yoludur. Reklam piyasasnn,
tm duyulara seslenebilen geni perspektifli yaygnl sayesinde, oksatarln balayc, gcyle birlikte tketimcinin tm
beenilerine ve seimine hkmedilebilmektedir.
23
24
25
Yaadmz srecin 'postmodern durum' olarak nitelenmesinde etken olan kavramlar, deiimler ve dnrlerin grleri zerinde durmaya altktan sonra, bu postmodern durumun genelde sanat dallarna ve zelde de tiyatro sanatna
nasl yansd hakknda bundan sonraki blmlerde inceleme
yaplacaktr.
26