postmodernizm ve sanat

mimari, sinema, edebiyat, tiyatro, tasarm

gzin yamaner

algyayn

algyayn 27
sanat 1
genel yayn koordinatr: mazlum pir hak
postmodernizm ve sanat
gzin yamaner

editr : veli bykahin

tashih & mizanpaj
alg tantm basm yayn
kapak tasarm
alg tantm basm yayn
.basm: 2007 / ankara
( 1000 adet baslmtr )
sbn: 978-9944-68-021-9
bask: hrbilek matbaa
0312 394 40 13
algyayn & gzin yamaner
kapak resmi: david hockney, oidipus rex.
adres : bayndr-1 sk. 15 / 14 kzlay / ankara
tel ( 0 312 ) 431 49 29 & fax : ( 0 312 ) 431 56 51
www.algiyayincilik.com & kitap@algiyayincilik.com

gkyzndeki bernacma

do.dr.gzin yamaner; 1968de elazda dodu.

1991de dokuz eyll niversitesi gzel sanatlar fakltesi tiyatro blmnden mezun oldu. a..dtcfde
postmodern sanat ve kadn almalar anabilim dalnda feminist tiyatro alanlarnda iki yksek lisans tezi
yazd. gzel sanatlar eitimi alannda yapt doktorasn, 20.yzyl edebiyatnda kadn ve erkek yazarlara
gre anlam aray konusunda tamamlad. kltr bakanl tarafndan 20.yzyl tiyatrosunda kadn bak asnn yansmalar adl kitab yaynland. devlet tiyatrosu sanats eray eserol ile birlikte yaptklar feminist
tiyatro metinleri adl kitap, dost yaynevi tarafndan
basld. 2006 ylnda gzel sanatlar alannda doent
oldu. ocuklar, genler ve kadn gruplaryla drama
almalar yapt. eitli yerli ve yabanc dergilerde
toplumsal cinsiyet, sanat ve cinsiyetilik zerine ok
sayda eletiri ve makale yazd. sivil toplum rgtleriyle ocuk ve amatr tiyatro organizasyonlar ve feminist
tiyatro almalar yrtt. ankara niversitesinde retim yesi.

NDEKLER

nsz
Giri
I. BLM
Sanatta Postmodern Yaklam
1. Postmodern Sanatta Kavramlar
2- Postmodern Sanatn zellikleri
A. Edebiyatta Postmodern Eilim
B. Grsel Ve Uzamsal Sanatlarda Postmodern
Yaklam
II. BLM
Tiyatroda Postmodern Yaklam
Ve Peter Handke
A. Tiyatroda Postmodernizm
b. Postmodern Tiyatro Metninin zellikleri
c. Postmodern Oyunculuk zellikleri

9
13
27
27
30
43
45
51
109
109
109
111
113
117

B. Peter Handke
a. Yaam Ve Yaptlar
B. Tiyatro Oyunlar
1. Peter Handkenin Yaad Yaznsal Ortam
2- Peter Handkenin Yazarlndaki Eilimler
3. Postmodern Bir Yazar Olarak Peter Handke
C. Konstans Glnden Atla Gei Adl Oyunun
Dramaturjik ncelemesi
D.Oyunun Mekan Tasarm Ve Kiileri zerine
Dnceler
KAYNAKA

131
131
137
144
146
149
150
171
181

nsz
Bitirdiimiz 20. Yzyl, birok sanatsal akma, dnsel
ve toplumsal deiimlere sahne oldu. Deiim, o yzyl iin
neredeyse olaanlat. Ama kukusuz ki, yzyln son eyreinde, deiim ba dndrc bir hza ulat. Postmodern olarak
nitelenen bu sre, modernizmin yerini ald m buna iki binler
karar verecek. Tarihsel deneyimlerimiz, bir nceki yzyln
deerlendirmesinin, bir sonrakinden biraz mesafe alndktan
sonra yerine oturduu yolunda. imdi iki binlerin ilk onunun
iindeyiz ve postmodernizm tartmas, en azndan bizim lkemizde neredeyse on be yllk bir birikime sahip. Biz u an
durduumuz noktada, ancak kanlmaz bir biimde
"postmodern durumlar" yaadmza emin olabiliriz; hepsi bu
kadar.
Bu alma ite tam da postmodern durum sorunsalnn
tartmaya ok sayda koldan ald 90l yllarn balarnda
gndeme geldi. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Tiyatro blmnde yaptm ilk Yksek Lisansn

ders aamasnda; canm hocam Prof. Dr. Sevda ener, bir dersinde Sartren Yabancsyla, Handkenin Bir Kalecinin Penalt Anndaki Endiesini karlatrmak ne iyi bir tez konusu
olurdu demiti. Dersin balam, yzyln son eyreinde, balamlara bakn nasl dnt zerineydi ve bu dnm,
edebiyatn salam yazarlarna bakarak rnekleniyordu. Kken
itibariyle bir tiyatro tasarmcs iin Sartredan Handkeye olan
mesafe ok ama ok uzundu. Ama yine de, postmodern bir
tiyatro yazarna ulamak iin, postmodern sanatn izini srebileceimin delice cesaretine kapldm. nk o yllarda, akademide hem Sevda hanm gibi hocalarn hocas olanlar
postmodern ve tiyatro stnde dnyorlard hem de kimi
gen ve heyecanl akademisyenler postmodern olana dair hangi
sosyal bilim alannda olursa olsun yazp izmeye balamlard.
Ben ok gentim ve olup biteni takip ediyordum. Bir baka
kaynamz da, yurt dna gidip gelen arkadalar ve imdi bir
hal dkkan olan Amerikan Kltrn Cinnah Caddesindeki o
bol kl, ulam kolay ve scak ktphanesi idi. Ve tm arkadalarmn ayaklar yere basan yazarlar altklar bir ortamda, ben kendimi postmodern olann iinde buldum. Ama
postmodern literatr benden yanayd ve tezimle beraber alanda
yaplan eviriler ve kan kitaplar da her geen gn geliti. Bir
yksek lisans tezi iin uzun saylabilecek bir srede, iki ylda
tezimi yazdm. Tez bittiinde, ya takvim olarak bizimle paralel
yaayan bir sreci altm iin ilgi grd, ya da ehov,
Shakspeare zerine deil, yani salam deil diye yerildi. Yani
almamn yorumlar da postmodernin kendisi gibi oldu; ar
ularda!
Temel amacm postmodern olarak nitelenen -o zaman
(1991de)- az saydaki oyun yazarndan biri olan Peter
Handkenin Der Ritt ber Den Bodenzee (Konstans Glnden
Atla Gei) adl oyununu almakt. Yazarn teatral anlamda
daha ilgin oyunlar vard. Ama ben tasarmc olarak, mekan ve
kostm zenginliini de dnmek zorundaydm. Ancak almada, kavram olarak postmodernizm, bunun eitli sanat dallarndaki yansmalar, kavram ve zelliklerine ynelik bir tarama
yapmaya altm. Buradan elde ettiim bulgular, yazar ve
oyununu deerlendirirken uyguladm. Ana sanat dalm olan
Sahne Tasarm alanyla ilikili olarak, daha ok grsel ve

10

uzamsal sanatlarda; resim, mimarlk, ticari tasarm, postmodern

dekor ve kostm tasarm gibi alanlarda younlamaya; zellikle mimarlk ve tasarm konularnda ayrntl olarak durmaya
aba gsterdim. Sz edilen bu kapsam arlkl olarak, yukarda andm Yksek Lisans tezi tarafndan kapsanmaktadr.
Ancak, okura alan bu almaya, aradan geen srete baz
eklemeler yaplmtr.
almada uygulanan birok ana nokta iin o gnlerden
sonra ok ey yazld, sylendi. Bugn zaman yeni bir bin yl
bile ba dndren bir hzla kemirirken, tm baka yerlerde
zaten sylenenleri bir kez daha yinelemenin ne yarar olabilir?
Bat dnyasnn egemen dillerinden birini konumuyoruz. Tm
bilimsel ve sanatsal etkinliklerimiz literatr evirisiyle yakndan ilgili. Bu yzden de zellikle gzel sanatlar alannn rencileri iin gnle paralel giden almalar, yaamsal nem tayor. Ben lisans rencisiyken bunun skntsn ok ektiimi
hatrlyorum. Sahne tasarm balamnda en azndan neden be kitap kendi anadilimde yok diye dnrdm. Nedeni ak;
tiyatro henz o kadar da yaamsal bir bilim dal deil
akademiada. te, aslnda oktan tketime sunulmu bir
postmodern dnyann sanatna yineleme yapmann byle
bir nedeni var sanyorum: En azndan postmodern tiyatro rencilerinin ve tiyatro severlerin bavurabilecekleri bir alana
kap aabilmek! Ve bunun, postmodern kavramndan yola kp, bir oyunun yorumuna dek izini srmek!
Tpk Handkenin oyun kiileri gibi, bilinle bilinsizlik
arasnda, ince bir buz tabakasnn stnde yrmek aslnda
postmodern yolculuk. nk o, modernizmin tahtna sinsice
oturma yolunu seti; bunca yzyln birbirine tepki olarak cesaretle doan akmlarna inat!
Bilinen okula gitme yam doldurmadan okula gnderdi
beni rahmetli babam. Bu otuz yllk macerann ok kymetli
yol arkadalar oldu. En genleri, ay yzl kzm Derinay. En
eski arkadam Gkhan Evliyaolu. Beni tiyatrocu yapan sonsuza dek bal olduum canm hocam Prof.Dr.Murat Tuncay.
Bu almann destekisi olan Prof.Dr.Sevin Sokullu. Bu kitabn yaynlanmasn salayan bir kitap tutkunu Eren Akn. Her
trl teknik konuda iki gzm, zgr Adam nan ve Haluk
ykm Lumal. Hepinize sonsuz teekkr ederim! Ve DTCF

11

Tiyatro Blm, bir sre kaldm bir liman! Blmme teekkr ederim!
ANKARA Bahar 2007

12

Giri
Postmodernizm szc getiimiz yzyln ikinci yarsndan itibaren, yeni dncelerin, yeni davran biimlerinin,
yeni fikirlerin, yeni siyasal, ekonomik, kltrel ve sanatsal
gelimelerin zmlenmesinde ve nitelenmesinde tanmlayc
e olarak srekli kullanlmtr. Szck bir yandan aklayc,
zmleyici, niteleyici ve tanmlayc bir nitelik kazanp glenirken, te yandan toplumun her trl etkinliiyle ilikilendirilerek; bilimden dine, bireyden devlete kadar ve kltrel biimin
tm boyutlar iinde yaygnlamtr. Ama bu yaygnlama
postmodernizm szcn sorunlu bir szck haline getirirken,
bununla birlikte szcn tam olarak neye karlk geldiini,
anlamn ve niteliini saptamak da zorlamtr.
Postmodernizmin, akademik ve entelektel meknda yeni
bir oluum mu, Marquezin romanlar m, yoksa bu kltrel
yrngelerin ortaya kt bir tarihsel ve sosyal dnmn
adlandrl m olduu yolunda sorular sorulmutur. Toplumsal
yaamda radikal deiimlerin ve dnmlerin yaand bir
gerektir. Fakat bu anlamda, kendi kendine yeterli ve bamsz
bir tarihsel srecin balatlp balatlmad postmodernizmde
tartmann odak noktasdr.
Postmodernizm szc, anlam olarak modern tesi, modern sonras gibi kavramlara karlk gelmektedir ama szcn
anlam konusunda kesin bir fikir birliine ulalmamtr. rnein, Postmodernizmin nde gelen savunucularndan JeanFranois Lyotarda gre postmodernizm; belli bir tarihsel dnem ya da modernizm sonras bir sreci oluturmamaktadr.
Postmodernizm modern toplumun radikal bir eletirisi olarak
tanmlandnda bile modernizmin sonras deildir. nk
kendisinin kronolojik bir tarihsellii yoktur. te yandan
Lyotarda gre postmodernizm, modernizm iinde yer alan,
belli dnemlerde yeniden ortaya kan, eletirel bir sylem
tarzdr. Postmodern sylemin nereden kaynaklanp, neyi hedeflediini gstermek iin, postmodern sylemin, modernist
sorunsaln eletirisini yaptn vurgulamak gerekmektedir
(Lyotard, tarihsiz: 313).

13

Andreas
Huyssene
gre
de
postmodernizm,
modernizmden koparak uzaklamaktadr ama modernizm
postmodernizmin iinde sakl tutulmaktadr (Huysenn, 1993:
107). Postmodernizm kavram olarak bile anlam asndan deiim gstermektedir ve tarihsel ynden de belli bir dneme oturtulmas glemekte, modernizmden kopuu kesin olarak saptanamamaktadr. Bu nedenle de postmodernizmin bir kavram
olarak tartmasnda, modernizmin, modern olann varl ve
nemi korunmaktadr.
Kavram Olarak Modern ve Postmodernin Kullanm:
Uzun bir tarihsel gemie sahip olan modern terimi nl Alman Edebiyat tarihisi ve eletirmeni Hans Robert Jaus
tarafndan aratrld gibi, Latince modernus biimiyle ilk
defa 5. yy.da resmen Hristiyan olan o dnemi, Romal ve Pagan gemiten ayrmak iin kullanlmtr. erii deise de
modern terimi hep, eskiden yeniye geii, dnemlerin kendileriyle Antik a arasnda bir iliki kurma bilincini dile getirmitir.
Kimi yazarlarca modernlik kavram Rnesansla snrlanmaktadr, ama bu snrlama tarihsel adan ok dardr. nk 17. yy. Fransasnda olduu kadar 12. yy.da Byk Charles
dneminde de insanlar kendilerini modern olarak deerlendirmilerdir. Modern terimi Avrupada, hep bir yeni dnemin
bilincinin, Antik ala kendi dnemleri arasnda bir ilikinin
kurulduu srelerde geerlilik kazanmtr. Ayrca Antik a,
belli bir takm taklitlerle yeniden oluturulmas gereken bir
model olarak grlmtr.
Bir akm olarak modernizmin yan sra, dnsel, felsefi
ve toplumsal anlamda modernitenin ise ne zaman ortaya kt
sorusuna farkl yantlar verilmektedir. Rnesans, Reform ve
Amerikann kefinin modernitenin balangc olduu gryle birlikte, ulusal devletlerin domas, bankacln kurulmas,
kapitalist pazarn ortaya kmas ve burjuvazinin olumasnn
moderniteyi balatt dnlmektedir. Yine bu grlere ek
olarak, daha kk bir kesim tarafndan, teknik ve endstriyel
bir devrimin gerekletirilmedii 17. yy.cn bilimsel ve felsefi
devriminin modernitenin balangcnda belirleyici unsur olduu
ne srlmektedir.

14

Bu grlere ek olarak 18. yy.cn tm bu sz edilen tarihsel birikimlerin mirass olduu ve ayn zamanda daha sonraki
yzyl etkileyecek zelliklerin birounun 18.yy. ortaya kmasndan dolay; modernitenin balangcnda bu yzyln nemi zerinde durulmaktadr.
te yandan Fransz Aydnlanmas ile birlikte klasikilerin
antik dnyaya olan byl balar krlmaya balamtr. Yeni
bir tarihsel dnem aray sonuta, idealletirilmi Orta a
yneliine ulamtr. Yine de 19.yy. banda kabul edilen bu
yeni romantik ruh, sabit bir ideal olarak kalmam ve hatta
yerini kendini btn tarihsel balardan kurtarmay hedefleyen
radikal bir modernlik bilincine brakmtr. lk kez 19.yy. ortalarnda gelien bu en yeni modernizm basite gelenek ve imdi
arasnda soyut bir kartlk kuran bir anlaytr ve bu estetik
modernizm iinde bulunduumuz dnemlere kadar uzanmtr.
Modernlik ve gelenek arasndaki bu iliki bakaldr unsuruna dek ulamaktadr. Modernlik, gelenein normalletirici
fonksiyonlarna kar ba kaldrmaktadr; modernlik, tm kurallara isyan etmektedir. Bu bakaldr ve isyanda ahlakilik ve
yararlk standartlar etkisiz hale getirilmeye allmaktadr.
Portoghesiye gre de modernizm gemiten ve onun
sembollerinden bamsz bir sre balatma projesidir (Zeka,
1993: 13). Sz edilen sreten bugne dek modern diye kabul
edilen rnlerin ayrt edici zellii yeni olmasdr. Bu yenilik
kendisini izleyen bir sonraki yeni stil ile modas gemi olacaktr. Modaya uygunluk ksa bir zaman dilimine sadrlm
olsa da, modern ve klasik arasndaki gizli ba tarihsel olarak
varln hep korumutur. nk bu, zamana kar bir direnme
eylemidir ve zamana kar direnen her ne olursa olsun, bir klasik olarak nitelendirilmeye hak kazanmtr. Ama modern olarak nitelenen olgularn sre iinde klasik olarak da deer kazanmalar gemi dnemlerin kstaslarna olan uygunluklarndan deil; tam tersine var olduklar dnemde gerekten modern
olduklarndan kaynaklanmaktadr. Bir zamanlar gerekten modern olan, bu nitelii sayesinde klasik olabilmektedir. Bu balamdaki modernlik anlay kendisine ait klasik olma ltlerini yaratmaktadr. Buna rnek olarak sanat tarihindeki klasik
modernlik verilebilmektedir. Bu noktaya ulaldnda, kla-

15

sik ve modern arasndaki ilikinin, sabit bir tarihsel referans

noktasndan sz etmek artk olas deildir.
Postmodern Kavramnn lk Kullanm:
Postmodernizm terimi, ilk olarak spanyol yazar Federico
de Onisin 1934te baslan Antologia de la Poesia Espanole e
Hispanoamericana adl modernizme kar bir reaksiyonu anlatan yaptnda, daha sonra Dudley Fittsin 1942 de baslan
Anthology of Contemporary Latin-American Poetry (ada
Latin-Amerika iiri Antolojisi) adl kitabnda kullanlmtr.
Terim daha sonra Arnold Toynbeenin 1938de yazlan fakat
1947de baslan A Study of History (Bir Tarih almas) adl
kitabnda grlmektedir. Toynbee iin bu terim, 1875lerde
balayan Bat uygarlnn basknlnn sonunda bireyselliin,
kapitalizmin, Hristiyanln gcn yitirmesi ve bat dndaki
kltrlerin ykseliini tanmlayan yeni bir tarihsel dngy
kapsamna alan bir kategoridir.
Postmodernizm terimini daha sonra 1950lerde, edebiyat
eletirisinde, Irwin Howe ve Harry Levin, Modernist hareketin
tahrip oluuna matem tutmak iin postmodernizm terimi
olarak kullanmlar ve gemiin zenginliine inandklar iin
gemie nostalji ile bakmlardr.
Postmodernizm 1960larda Leslie Fiedler ve Ihab Hassan
gibi, postmodern edebiyatn ne olduuna ilikin olduka farkl
grleri olan edebiyat eletirmenleri tarafndan kullanlmtr.
Terimin nce mimariyi, sonra dans, tiyatro, resim, film ve mzii kapsayarak daha yaygn bir geerlilik kazanmas 1970lerin
ilk yllarnda gereklemitir. Klasik modernizmden
postmodern bir kopu, mimari ve grsel sanatlarda olduka fark
edilir olmasna ramen, edebiyat alannda bir kopuu net olarak
saptamak daha zordur(Huysenn, 1993: 108109).
te yandan postmodernizm teriminin Amerikadan yayld gz ard edilmemelidir. Zaten 1960larda terimin Avrupada tretilme olana yoktur ve o zamanlarda bir anlam ifade
etmeyecei aktr. rnein Almanyada Kafka, T. Mann ve
Brechtten, Heidegger, Jaspers, Adorno ve Benjamine kadar
yazar ve felsefeciler modernite iinde bir alternatif kltrel
gelenek arayndadrlar. te yandan da lkede II. Dnya Savann izlerinin silinmesi abalar grlmektedir.

16

Bu nedenle 1950lerin modernizm zerine eitlemeleri ya

da 1960lardaki alternatif demokratik ve Sosyalist kltrel
gelenekleri iin verilen mcadelenin postmodern olarak yorumlanmasnn olanakszl ileri srlmtr. zellikle, Almanyada Postmodernizmin, 1960larn kltryle ilintili olmadan,
1970lerin sonunda, mimari gelimelerle ve yeni toplumsal
hareketlerin moderniteye getirdii radikal eletiri balamnda
ortaya kt gzlenmektedir. Fransada da 1960larda
modernizmin bir adm tesine kay yaandysa da, Fransz
entelektel yaantsnda postmodernizm terimi henz pek sz
konusu deildir. Hatta bugn bile Amerikada olduu gibi
modernizmden byk bir kopu olmad sylenmektedir.
1970lerin sonlarna doru postmodernizm Avrupada varln hissettirmeye balamtr. Terimi Fransada Kristeva ve
Lyotard; Almanyada Habermas ele almtr.
1980lerin balarndan itibaren tm sanat dallarnda
modernizm/postmodernizm ve toplumsal teoride modernite/
postmodernite tartmas batl toplumlarn entelektel yaamlarndaki en ikilemli alanlardan biri haline gelmitir. Bu ikilemin
nedeni, tartlmakta olann aslnda yeni bir sanatsal stilin varl ya da yokluundan, doru bir teorik izgi sorunundan ve
daha baka noktalar iermesinden kaynaklanmaktadr.
Jamesona gre bugn (yani aslnda o gn!)
postmodernizm genelde kabul grmemi hatta anlalmam bir
kavramdr (Jameson, 1993: 26). Ama postmodernizm bugn
tm sanat dallarnda grlmektedir:
John Ashberynin iiri ve buna benzer ama ok
daha basit olan ve 60larn kompleks, ironim, akademik iirine tepki olarak gelien konuma iiri (talk
poetry); modern mimariye-zellikle de Uluslararas
Stilin antsal binalarna tepki olarak Robert
Venturinin Manifestosu Learning From Vegasta vd pop binalar ve ssl barakalar; Andy Warhol,
pop-art ve daha yeni dnemde ortaya kan fotogerekilik; mzikte John Cagein al an, klasik ve popler stilleri sentezleyen Philip Glass ve Terry Riley gibi
bestecilerin rnleri, punk ve new-wave rock trndeki
Clash, Talking Heads ve Gang of Four gibi gruplar; si-

17

nemada Godarddan treyen her ey-ada nc film

ve video ada romanlarda edeerleri bulunan, ticari
ve kurgu filmlerin tm yeni stilleri ve son olarak da, bir
yanda William Burroughs, Thomas Pynchon ve
Ishmael Reed ve dier yanda yeni Fransz roman,
postmodernizm olarak adlandrlabilecek bu eitliliin
arasnda saylabilir(Jameson, 1993: 26).
Postmodern Durumu Saptayan Kavramlar, Deiimler
Sonsuza dek srecekmi gibi grlen modern a, hzla
gemiin bir paras haline dnmekte, ann gerisine dme
tehlikesiyle yzlemektedir. Endstrileme byk bir hzla
post-endstriyellemeye yer vermekte, sanatta bile yeni gelenei birok gelenein kombinasyonuna yol amaktadr. Halen
kendilerine modern sanat ve mimar diyenler bile bundan sonra hangi tarz ve deerleri srdreceklerini dnmektedirler.
Artk modernizmden postmodernizme geiin nemli kantlar sunulmaktadr. Bu anlamdaki nemli gstergelerden biri
modernizm ve gelenek ilikisidir. Modernizm gelenek ve imdi
arasnda bir kartlk kurmu, gelenee srtn dnmtr. nk gelenek gerici olarak nitelendirilebilecekken, buna karlk
modernizm tek bana devrimci ve gelimecidir. Modernist
hareket, dier sanat hareketleri gibi, gemi yzyllarn egemen
kriterlerine yknmemi, bunlardan herhangi birinin - Antik
a, Orta a ya da Romantizmin - etkisi altna girmemitir.
Modernizmin temelinde soyutlama vardr ve yalnzca bu anlay bile modernist hareketi tek bana dier tm srelerden
farkl bir konuma getirmeye yetmektedir.
Ancak 20. Yzyln ikinci yarsndan bu yana modernist
hareket inandrcln yitirmeye baladnda, kurtulu yolu
olarak gemiin yeniden ele geirilmesine balanmtr. Gemiin zengin malzeme birikiminden yararlanmak isteyen sanatlar, eski kuaklar taklit ederken onlarn parodisini yapmaktadrlar, ama ayn zamanda onlar glendirmektedirler. Eskiden yaplan alntlar trnak iine alnsa da, ironik olarak bu
iaretleme bile tam anlamyla ironi deildir.
Bu anlamda taklidin, alntlamann mantnda bir deiiklik sz konusudur. ngiliz eletirmen ve incelemeci Adair, alntlamalar, Oscar Wildein nl baladndaki dizelerle rneklen-

18

dirmitir. Zindan Duvarlar baladnda Oscar Wilde: Bilin ki

hepiniz, herkes ldrr sevdii eyi! demektedir. Bu iire
gnderme yapan bir postmodernist, Adaire gre u deiik
ifadeyi kullanabilir; Herkes sevdiini taklit eder(Adair, 1993:
36)
Postmodernizm Aslnda Bir Gei Srecidir: Tm dnyada 1960larda birok alanda geilere sahne olmutur. Bu geilerle yaanan deiimler ksa zamanda yerine oturmu olduklar
iin de kendi ilerinde i ve d elikileriyle zaman zaman
sorgulanmaktadr. Postmodernizm de; Adairin de belirttii
gibi, neredeyse tanm gerei, modernizmin toplumsal, kltrel,
ekonomik ve ideolojik alanlarda drst ilkelerinin ve ura
alanlarnn ortak ileyemedii, ama yerlerine tam anlamyla
yeni bir deerler sisteminin de konmad bir gei dneminin
zirvesidir. Adair, bir sonraki, belki de bir baka bin yllk sre
iin birikim yapmadan bu gei evresini bir gerilim an olarak
grmekte ve gelecekten hemen nce, gemiin son rpn
olarak garip ve melez bir iktidar boluu yanlgs anlamn
yklemektedir(Adair, 1993: 36)
Postmodernizm sanayi sonras toplumun kltrel yapsn tanmlamaktr: Sanayi sonras toplumda bilgi, retim srecinin temel itici gcdr ve postmodernizm sanayi sonras toplumun kltrel yapsn tanmlamaktr. Sanayi sonras toplum
kavram D. Bell tarafndan siyaset bilimine sokulmutur. Ancak
bununla birlikte Belle gre postmodernizm bir olgu olarak
rahatsz edicidir.
Bilgi, biliim, sibernetik ve gstergenin (sign)
modern toplumda emee bal retimin yerini aldn
savunan
bu
dnrlere
gre
postmodernizm, retim ilikilerinden tketim
ilikilerine retim tarzndan biliim tarzna (Poster), emekten bilgiye (Lyotard) ve bilimsellikten
simlasyona (simulation) (Baudrillard) geile ortaya kan yeni bir durumu adlandrr.(Keyman, 1993: 129).
Toplumu retim ve ekonomik koullar temelinde aklayan bir yaklam, iinde yaadmz ada doal olarak

19

postmodernist yaklam; retim biimindeki deiimlerle ilikilendirilerek tanmlanmaldr. Jencks ve Lyotard gibi
postmodernist kuramclar iin postmodern koulun gelimesi
sonras toplumun bir rndr(Jencks, 1984: 80115, Lyotard,
1984: 38).
Postmodernizm Ge Kapitalizmin Kltrel Mantdr:
Jamesona gre postmodernizm ge kapitalizmin kltrel
mantdr. Bu tanma gre Jameson tarafndan postmodernizm,
II. Dnya Sava sonras zellikle 1960lardan sonra uluslararas boyut kazanan ve global nitelie brnen kapitalist retim
srecini adlandran ge kapitalizm dnemine karlk gelen
kltrel bir biim olarak grlr(Jameson, 1984: 74). Ge kapitalist toplumun kltrel mantn niteleyen postmodernizm,
toplum iindeki bireysel ilikilerin ve sanatsal etkinliklerin
ileyi tarzn simgelemektedir.
Jamesonn Ge Kapitalizm olarak kulland terimi
onun baat slogan deildir ve medya kapitalizmi, ok uluslu
kapitalizm, gsteri ya da grnt toplumu ... gibi e anlaml
szckler kullanarak bir ounluk oluturduunu belirtmektedir. Jamesona gre ge kapitalizm genel olarak Frankfurt
Okulu ile balamtr. Adorno ile Horkheimern tm yazlarnda terimden sz edilmektedir.
Ge Kapitalizm terimi aslnda daha genel anlam iermektedir. Bugn artk brokrasinin yaygnlamas ya da devlet
sektrnn genilemesiyle kimse yakndan ilgilenmemektedir.
Bu, yaamn doal bir paras haline gelmitir. Artk yalnzca
ok uluslu transnational (uluslar tesi) kurulularn oluumu
deil, eski emperyalist rekabetten farkl bir dnya, kapitalist
sistemin grnts sz konusudur. Ge Kapitalizmin ekonomik
ynden hzlan, 1950li yllara rastlanmaktadr. nk artk
bu yllarda sava sonras tketim mallar ve yedek para bulmadaki sknt ortadan kalkmtr. 1960l yllarda araya giren
politik dalgalanmalar, bu ekonomik geliime engel olmamtr,
aksine geliim alttan alta var olmutur. Fazla Amerikanca bulunacak bir tavrla denilebilir ki, (19451973) aras devir Amerikan Asr olarak adlandrlabilir ve bu sre yeni sistemin
geliimi iin zemin yaratmtr, buna kltrel biimleme de
dahildir.

20

Postmodernizm Bir Kltrel Baatlktr: Postmodernizm

sanatn politik ierii, modernizmin formel ieriinden ok
farkldr ve bu hemen hemen tm postmodern tanmlarda bir
biimde vurgulanmaktadr. Andy Warholun - meta ya da tketici fetiizminin aka temsilcileri olan - Coca Cola ieleri ve
Compbells orba kutular eletirel ya da politik bildirim ilevine sahip deillerdir. Bununla birlikte postmodernin btnleyicilii nedeniyle, birbirine kart eitli kltr biimlerine, marjinal gruplara, yeni yeni oluan kltrel dillere postmodern iinde yer vardr. nk bu balamda postmodernizm salt bir kltrel baatlktr ve bu baatlk, kltrel yaptrm terimleri ile
tanm yapmann, toplumun kapsaml ve tek - dze kltrel
yaylnn ne srlmesinin deil, toplumsal olan btnletirici
bir ilev yklenii ve dier devingen glerle birlikte var oluunun ima edilmesidir(Jameson, 1994: 216217)
Postmodern Balamda; oulcu Hareket, oulcu Siyaset
Anlayn Dourmutur: 1960lardan balayarak Bat Sanayi
toplumlarnda yeni deerler, yeni toplumsal hareketler,
yeni bir siyaset ve siyasal eylemler srecini balatmtr. Bu
deeler ve hareketler sadece toplumsal ve siyasal yaamla deil
bizzat bireysel yaamn kendisiyle ilgili olarak tanmlanabilmektedirler. Feminist hareket, evricilik, bar, anti-nkleer
anlay, rkla kar k, etnik kimlik sorunu, insan haklar
ve cinsel kimlikte zgrlk anlay evresinde toplanabilecek
olan toplumsal hareketler, her ne kadar farkl alanlara seslenseler de, yine de siyasal yaamda nc nitelii tamlardr. Bu
hareketler modern toplumun devlet, parti ya da snf araclyla
belli bir merkezden hareket etme, evrensel politikalar reterek
sorunlara global zmler salama yaklamna eletirel bir
phecilikle bakmlar, kendi getirdikleri farkllklarn (cinsel
ve etnik kimlik gibi) tannmas yolunda yeni politikalar getirmilerdir.
Bu yeni toplumsal hareketler, modernist sorunsaln toplumdaki farkl ilikileri belli bir ussallk mantyla deerlendirme yaklamna ve bu ussallatrma, disipline etme mekanizmalarna kar yantlar aramay hedeflemitir. Bu harekeleri
postmodernist bir balama sokan nokta, farkl yaam biimlerinin meruluunu ve zgrln savunan kimlik politikas ve
oulcu siyaset anlaydr. Postmodernizm iinde bu oulcu-

21

luun varl, postmodern aa Seim olanan da tanmaktadr. Zaten Charles Jenckse gre de postmodern a kesintisiz
bir seim zamandr(Jencks, 1989: 7). Jencks oulculuu zamanmzn izmi (Jencks, 1989: 7) olarak grmektedir. Ona
gre bu bir sorundur ama ayn zamanda da byk bir frsattr.
Postmodernizmin en nemli kalelerinden biri olan Amerikada da merkezi otoriteden ka vardr. Bu sonsuz seim olanaklarnn sunulduu ada, artk bir merkezden tm kontrol
mekanizmasna egemen olmak olanakl grnmemekte, bunun
yerine merkezka oulculua doru bir eilim gzlemlenmektedir.
Bugnn Toplumu, Bilgi Toplumunda Hzl Deiim ve
Paralanmlk Yaanmaktadr: Bugnn toplumu, Daniel
Bellin zerinde durduu gibi bilgi toplumu olarak nitelenmektedir. Gerek sanat kuramclarna gerekse sosyologlara gre,
bugnn toplumu artk post-endstriyel toplum olarak; geen
yzyln endstri ve sanayi devrimleri ile ekillenen toplum
yapsndan byk farkllklar gstermektedir.
Toplumsal yapdaki - sanayi sonras toplum srecinin yannda, snfsal yapdaki deiimler de an genel zelliini
oluturmaktadr. Marksizmin proletaryasnn grnts deimitir. Marks bu yzylda yaasayd, kapitalin ok daha farkl
yazlm olaca sav; ii snfyla buhar gc ilikisi ve bu
yzyln petrole dayal enerji kayna ile alan snfn ilikisinin farkllna temellendirilmektedir. 20.Yzyln benzinli
motorlarnn ileyii ve yakn gemite tm yaama hzla yaylan elektronik gle, iinin ilikisi; buhar makinesiyle, arlkl
olarak beden gcyle alan iinin konumu karlatrlamayacak kadar farkldr. Gemiin, gnde on sekiz saate kadar,
beden gcyle boaz tokluuna hatta lesiye alan maden ve
sanayi iisinin salayabildii gle; bugnn dev bir nkleer
santralini, kk bir entegreyle altran g arasnda geen
sre birok deiimin nedenini aklamaktadr. Bu nkleer
santralleri ileten - beyaz yakal iiler - teknokratlar ve brokratlar, proletaryann yerine gemilerdir.
Bugnn bilgi toplumu (enformasyon toplumu) iletiimle
organize olmutur ve enformasyon, kullanm ile kendini oaltmak eilimindedir. 60 sonrasnda hzl bir yaylma gsteren
computer (software), ar sanayinin yerini almaktadr. Otomo-

22

tiv gibi bir zamanlarn dev sanayi alanlar, imdinin uzay teknolojisi donatm sayesinde ba dndrc bir geliim ve deiim
gstermitir. te yandan retim aralar da artk burjuva toplumundaki gibi deildir. Alternatif retim sonsuz geliim olanaklarna sahiptir. Ulalan bilgi toplumu dzeyi sayesinde; icatlar,
atlmlar ve gz pekiliin getirdii gle, zellikle gelimi
lkelerdeki beyin potansiyeli tm karar verme mekanizmalarn
deitirmi; lkelerin hatta dnyann (sper glerin ellerinde
tuttuklar yetke yoluyla) ynetiminde olduu gibi tm ynetim
anlay deimitir. Kutuplarn anlamn yitirdii bu deiim
srecinde, retim, ynetim, iveren - ii ilikileri de deimitir.
Bu hzl deiimin bir yansmas da sanatsal akmlar zerinde grlmektedir. Bir yeni akmn, gemi yzyllarla kyaslandnda, birka yl etkili olmas ve sonra da bitmesi bu deiimin en byk gstergesidir. rnein Barok ve Klasik an
sanatlar yzyllarna hkmederken ve Racine, Corneill Fransada altm yl yaarken; bu yzyln sanat akmlar sadece birka yl iine sabilmektedirler. Gemiin yzyllarla etkili olan
sanat akmlarna oranla; Dadaclar ka yl yaamlardr, Srrealizmin etkili olduu sre ne kadardr? Elbette ki bu yzyln
sanat akmlarnn, tm modern sanat akmlarnn, bugnn
sanat olan Postmodernizme oluturduklar temel inkar edilemez bir gerektir ve Dadaclk hl yaamaktadr. Ama bir
akm deil, salt bir etkileimdir. Postmodernizm, modernlerden
asla soyutlanamayacak bir var olu srecine sahiptir ama
postmodernizm, bunlarn arasndaki kutuplar trplemitir.
Tm bu deiimlerin yan sra, aa egemen olan bir dier
grnt de paralanmlktr. Ktle retiminden (massproduction), paral retime geilmitir. Yani deiim, salt
endstriyel, teknolojik ve sanayi alannda deil; zevkler, seimler ve tercihler asndan da geerlidir. Ksacas paralanmlk
tm yaamda grlmektedir. Hi bir eyin sreklilii kalmamtr. Bu, kesiklii, kopukluu getirmekte geliimler olmaktadr ve gz boyamaclk en st snrn zorlamaktadr. oksatarlk tketimciyi balamann kolay yoludur. Reklam piyasasnn,
tm duyulara seslenebilen geni perspektifli yaygnl sayesinde, oksatarln balayc, gcyle birlikte tketimcinin tm
beenilerine ve seimine hkmedilebilmektedir.

23

Sosyo-Kltrel Tartmalar Postmodernizmi Bir eyin

Sonu nermesiyle likilendirmektedir: 1980li yllarda yaplan sosyo-kltrel tartmalar, genelde bir eyin sonu ya da
krizine ilikin nermeler zerinde odaklamtr - ideolojinin
sonu, tarihin sonu, ii snfnn sonu, Marksist sylemin krizi,
sosyal demokratik sylemin krizi, refah devletinin sonu ya da
krizi gibi.
te yandan, toplumsal ilikilerin her dzeyinde oluan geliimler ve deiimler, bir ekilde postmodernizmle ilikilendirilmektedir. Bu, global olarak da ulusal olarak da geerlidir ve
siyasal, ekonomik ya da kltrel tm alanlar iine almaktadr.
Postmodernizme gnderilen bu ilikilendirme, modern toplumun kltrel mantnda belli bir kopuun, bir zln olduu varsaymna oturmaktadr. Bylece Postmodernizm, bir
eyin sonu ya da krizin toplumsal ve kltrel dnmler ile
tarihsel balantsnn zmlenmesinde anahtar szck olmutur.
Toplumun siyasal, ekonomik ve kltrel dzeylerinde oluan dnm ve deiimler nelerdir ve ne tr kavramsal ve
felsefi kategorilerle zmlemelere gidilebilir? Burada iki nokta zerinde durulmaldr:
Modern toplumun ve modernist sorunsaln krizi.
Bu deiim ve dnmlerin nereye kadar postmodern
durumu sergiledii.
Bu iki nokta arasndaki balant bize postmodernizm ile
ilgili ilk ipucunu verir. Hassann terminolojisi kullanlacak
olursa, postmodernizm modern toplumun iinden kan,
modernist sorunsalla hem esremli hem de art sremli bir
ilikisi olan, bu sorunsalla, hem bir sreklilii, hem de bir kopuu simgeleyen, bir taraftan modern toplumla eklemlenmiken
dier taraftan da toplum iinde yer alan ilikiler arasndaki
eklemlenmelere giren bir grng, bir kltrel biim, bir sylem, bir durum, ya da bir dnem olarak anlalabilir(Hassan,
1987: 2584). Bu anlamda, postmodernizm modern toplumun
ve modernist sorunsaln iine girmi olduu krizin bir ifadesi,
bir yansmasdr. Bu krizi yanstt noktaya kadar,
postmodernizm rahatsz edici bir szck deildir. Tam tersine,
bir durumu betimledii iin faydal ve ilevseldir.

24

Postmodernizmin ideolojilerin Sonu le Ayn Anlama

Geldii ne Srlmektedir: Post endstriyel toplum gryle
ile birlikte, postmodernizmin ideolojilerin sonu ile ayn anlama
geldiini ne sren gr, 50li yllarn ideologlar Daniel Bell
ve Lipset tarafndan ne srlm, 60l yllarda yanll
kantlanm ama 70li ve 80li yllarda yeniden geerlik kazanmtr:
Bu balamda ideoloji, Marksizm anlamna gelir ve
ideolojinin sonu, 1984 gibi sava sonras dnemin byk anti
- Stalinist anti topyalar tarafndan glendirilmi bir biimde
topyann sonu ile birlikte gerekleir. Ancak, bu dnemde
topya, ayn anlamda Sosyalizm, ya da o dnemin eski
radikallerinin neredeyse yalnzca Stalin ve Sovyet Komnizmi
ile zde klndklar, kktenci biimde farkl bir toplum yaratmaya ynelik her trl devrimci giriim iin bir kod szck
olmutur(Jameson, 1994: 217218).
Bugnn Toplumunda dealler Terk Edilmektedir: Gnmz toplumlarnda artk ideallerin terk edildii dncesi egemendir. nk ideal gelecee bakmak demektir. Oysa bu aa
egemen olan gr, srekli bir imdi kavram olarak belirlemektedir. Burada an sanatn adlandran postmodernizmin
gelecee bak asyla, modernizmin gelecek anlay arasnda
bir karlatrma yapmak yararl olacaktr. Modernistler, ilerinde barndrdklar nihilistler de dahil olmak zere gelecek
iin kendilerini feda etmilerdir. Ftrist akm, zaten gelecekiliin kendisidir. En byk nihilist olan Dadaclar bile kendilerini yakarak, kllerinden yeni bir sanatn kmasna olanak tanmak istemilerdir. abalar, yine gelecek iindir. Modernist
kta, kar kma, inkar, oyun ve en nemlisi kendini kurban
etme asal ilevi yklenmitir. Oysa bugn postmodern srece
kendini kurban etme yoktur. Bunun yerini bugnn en iyi biimde yaanmas zerine kurulu bir gr almtr.
Gelecek iin bugn dahi feda ederek savamann terk
edilii, gemi yzyln byk ideallerinin ve proletarya ile var
olan Marksizm'in z ile ilikilendirilebilmektedir. nk
artk toplumsal anlamda byk idealleri gerekletirebilmek
iin, bir anlamda da ilgilendirmektedir. nk inan sistemleriyle birlikte Marksizm'in k, sanatn varlndan da soyutlanamayacak bir toplumsal, snfsal ve dnsel deiimdir.

25

Yaadmz srecin 'postmodern durum' olarak nitelenmesinde etken olan kavramlar, deiimler ve dnrlerin grleri zerinde durmaya altktan sonra, bu postmodern durumun genelde sanat dallarna ve zelde de tiyatro sanatna
nasl yansd hakknda bundan sonraki blmlerde inceleme
yaplacaktr.

26