Dr ESAD JAKUPOVI

VIA MATEMATIKA

Banja Luka, 2008. godine

B A NJ A L U K A
Prof. dr Esad Jakupovi

VIA MATEMATIKA
Recenzija:
Prof. dr ZORAN Avramovi
Prof. dr DUAN Starev
Izdava:
Panevropski univerzitet APEIRON
Banja Luka
1. izdanje, godina 2008.
Odgovorno lice izdavaa,
DARKO Uremovi
Urednik:
JOVO Vojnovi, prof.
Lektor/korektor:
SLAVICA Luki, prof.
DTP i likovno/grafika obrada:
DUAN Stranati
tampa:
ART-PRINT, Banja Luka,
d.o.o., grafika - dizajn - marketing
Banja Luka
Odgovorno lice tamparije:
VLADIMIRA Stijak- Ilisi
Tira 500 primjeraka
EDICIJA:
Fundamentalne nauke Fundamentum phusik
knj. 2
ISBN 978-99938-29-84-3

VIA MATEMATIKA

Sadraj
PREDGOVOR

1. Uvod u algebru

1.1. Matematika logika

11

1.2. Skupovi

16

1.3. Relacije

21

1.4. Preslikavanja

29

1.5. Operacije i algebarske strukture

37

2. Odabrana poglavlja linearne algebre

45

2.1. Vektori

47

2.2.2. Linearna zavisnost

59

2.2.3. Dimenzija i baza

64

2.2.4. Elementarna bazna transformacija

65

2.3. Matrice i determinante

72

2.3.1. Pojam i vrste matrica

72

2.3.2. Raunske operacije sa matricama

74

2.3.3. Kvadratne matrice, determinante i inverzne matrice

76

2.3.4. Rang matrice

88

2.4. Sistemi linearnih jednaina

94

2.4.1. Pojam i vrste sistema linearnih jednaina

94

2.4.2. Gausov postupak eliminacije

97

2.4.3. Rjeavanje sistema linearnih jednaina pomou matrica

109

VIA MATEMATIKA

2.4.4. Rjeavanje sistema linearnih jednaina pomou determinanti

Zadaci za vjebanje

3. Numerike funkcije

111

115

159

3.1. Pojam i vrste numerikih funkcija

161

3.2.Nizovi i njihove granine vrijednosti

164

3.2.1. Pojam i vrste nizova

164

3.2.2. Granina vrijednost niza

169

3.3. Pojam reda i njegove granine vrijednosti

172

3.4. Neke osobine funkcija

174

3.4.1. Ogranienost funkcije

174

3.4.2. Monotonost funkcije

175

3.4.3. Parnost i neparnost funkcije

177

3.4.4. Periodinost funkcije

177

3.4.5. Granina vrijednost funkcija

177

3.4.6. Neprekidnost funkcije

180

3.4.7. Asimptote

181

3.5. Elementarni nain ispitivanja funkcija i ispitivanje elementarnih

funkcija
185
3.5.1. Linearna funkcija

186

3.5.2. Kvadratna funkcija

187

3.5.3. Kubna funkcija

189

3.5.4. Eksponencijalna funkcija

189

3.5.5. Logaritamska funkcija

190

3.5.6. Funkcija indirektne proporcionalnosti

190

VIA MATEMATIKA

3.6. Pojam funkcije sa dva i vie argumenata

192

Zadaci za vjebanje

193

4. Diferencijalni raun

237

4.1. Izvodi i diferencijali funkcija sa jednim argumentom

239

4.1.1. Pravila za izraunavanje izvoda

244

4.1.2. Izvodi i diferencijali vieg reda

253

4.2. Osnovne osobine derivabilnih funkcija

254

4.2.1. Rolova teorema

254

4.2.2. Lagranova13 teorema o srednjoj vrijednosti

256

4.2.3. Tejlorova formula

257

4.2.4. Lopitalova pravila

259

4.3. Ispitivanje funkcija sa jednim argumentom

262

4.3.1. Rastenje i opadanje funkcije

262

4.3.2. Ekstremi funkcije

263

4.3.3. Konkavnost, konveksnost i prevojne take

266

4.3.4. Ispitivanje funkcija sa konstrukcijom grafika

269

4.4. Izvodi i diferencijali funkcija sa dva i vie argumenta

275

4.4.1. Parcijalni izvodi i totalni diferencijali vieg reda

276

4.5. Ekstremne vrijednosti funkcije sa dva argumenta

278

4.5.1. Rjeavanje problema slobodnog ekstrema funkcije

278

4.5.2. Uslovni ekstrem

280

Zadaci za vjebanje 

283

VIA MATEMATIKA

5. Integralni raun

307

5.1. Pojam i osobine neodreenog integrala

309

5.2. Tablica osnovnih integrala

310

5.3. Osnovni metodi integracije

310

5.3.1. Metod zamjene

310

5.3.2. Metod parcijalne integracije

311

5.4. Pojam i osobine odreenog integrala

313

5.5. Izraunavanje povrina figura u ravni

316

Zadaci za vjebanje

319

Integrali

341

Kombinatorika

342

Vjerovatnoa

343

EKONOMSKE FUNKCIJE

344

VIA MATEMATIKA

PREDGOVOR
Ova matematika sadri gradivo predvieno nastavnim planom i programom ovog predmeta.
Cilj ovog programa je da se studentima obezbjedi neophodno znanje iz algebre, analize, koja e ih osposobiti
da se aktivno ukljue u izuavanje brojnih kvantitativnih metoda.
Relativno apstraktna graa obrauje se na vrlo praktian nain, bez pretenzija za potpunim izuavanjem
predmetne grae.
U ovoj knjizi imamo i odgovarajue zadatke za vjebanje sa rjeenjima, da bi studentima omoguili
utvrivanje prouene grae iz teorije.
Mnogo hvala recenzentima i izdavau na podrci i objavljivanju ovog rukopisa

Autor
Banjaluka, 2008

VIA MATEMATIKA

1. Uvod u algebru

VIA MATEMATIKA

VIA MATEMATIKA

1.1. Matematika logika

snovno sredstvo sporazumjevanja meu ljudima je jezik, Razlikujemo vie vrsta jezika sporazumjevanja,
kao to su npr, slikarski, muziki, obini (govorni) i knjievni jezik, Matematiki jezik je najvii oblik
naunog jezika.
Za razliku od npr, slikarskog jezika, matematici je potreban jezik pomou koga se izraavamo i
sporazumjevamo bez dvosmislenosti i nedorjeenosti. Zadatak matematike logike je prouavanje,
istraivanje i stalna dogradnja takvog matematikog jezika, tj. jezika simbola kao sredstva za razvijanje
miljenja, rasuivanja, zakljuivanja i komuniciranja u matematici.
Najsliniji maternatikom jeziku su govorni i knjievni (pisani) jezik. Osnovu ovih jezika ini glas, slovo, rije
i reenica. Neto slino vai i za matematiki jezik u kome osnovu ine matematiki izrazi (rijei) ili termini,
Najprostiji matematiki izrazi su konstante i promjenljive.
Konstante su potpuno odreeni matematiki objekti, tj, veliine kojima se vrijednost ne mijenja, npr, -S; 0;
2; 2/3; 5; 7 4 ; ; e ,,,
Promjenljive su simboli (znaci i slova) koji mogu predstavljati bilo koji elemenat iz nekog datog skupa, Dati
skup se naziva oblast definisanosti (domen) promjenljive, Konstante kojima se zamjenjuju promjenljive
nazivaju se vrijednosti promjenljivih.
2
3 3 2 1
1
3 2 2 1 32 3 2
3 2 3 23
21
1.)x, z, y , a, b, c,..., , A,... su oznake za promjenljive
1 2
13
2.) n je oznaka za prirodan broj, Vrijednosti promjenljive n su konstante 1, 2,
3

Primjer
Primer
Sloeni matematiki izrazi se dobijaju kad se konstante i promjenljive poveu simbolima (oznakama) za
raunske operacije, kao to su npr, +, -, , : , Pri formiranju sloenih izraza dozvoljena je I upotreba zagrada,
s tim da izraz ima smisla,
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

1.) izrazi su: 8+7, 3x-4, 5x/(x+1), (x+2)y i sl,

2.) nisu izrazi: 2+, x(y+) i sl,

Primjer
Primer
Dakle, izrazi su rijei ili sklopovi rijei koji ne ine reenicu, Izrazi se sastoje od jedne promjenljive ili od
jednog znaka konstante, ili od vie promjenljivih ili znakova konstanti povezanih znacima operacija, uz
upotrebu zagrada kao pomonih simbola.
Viijednost matematikog izrazi je konstanta koja se dobije nakon to se u izrazu svi simboli promjenljivih
zamjene odgovarajuim vrijednostima (konstantama) i izvre naznaene operacije.
Matematike formule su reenice koje su: ili (1) istinite, ili (2) neistinite, ili (3) takve da se za njih ne
moe, nedvosmisleno i jednoznano, utvrditi vrijednost istinitosti, Za prve vae ovi principi:
1. principi ukljuenja treeg, to znai da ne postoji iskaz koji ne bi bio ni istinit ni neistinit,
2. princip kontradikcije, to znai da nema iskaza koji je i istinit i neistinit.

11

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. Iskazi su formule: 2+3=5, 4>1+2, 4<1+2, 2+3=7, x+x=2x, x+x=3x za x0, x+2=5 za x=3,
x+2=5 za x=8, x+y=y+x i sl,
2. Nisu iskazi formule: x+2=5, x+y=z, x+x=3x i sl, jer nisu definisane vrijednosti promjenljivih
njima, pa se ne moe nedvosmisleno i jednoznano utvrditi da li su tane ili netane,
3. Iskazi su i ove reenice: Juna i Zapadna Morava se spajaju i grade Moravu; Subotica
je grad sa najvie stanovnika u Jugoslaviji, prema popisu od 1981, godine,
4. Nisu izkazi reenice: Broj 2 je zelen; Ekononomija je slatka; Mis univerzum je najljepa
ena na svetu, i si, Prve dve reenice nemaju smisla, dok se za treu ne moe pouzdano
(nedvosmisleno) utvrditi vrijednost istinitosti, jer je ljepota stvar ukusa, tj, za nekoga je Mis
univerzuma najljepa a za nekoga nije.

Matematike formule koje sadre promjenljive kojima vrijednost nije definisana i za koje se zbog toga ne
moe jednoznano utvrditi vrijednost istinitosti, su neodreeni iskazi i nazivaju se iskazne forme, iskazne
funkcije, ili predikati. Predikati postaju iskazi kada se u njima na mjesto promjenljivih uvrste konstante,
tj, vrijednosti promjenljivih, Za predikate sa jednom, dve, tri, itd, promjenljivih se kae da su duine: jedan,
dva, tri, itd,
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Predikati su ove formule: x+2=5, x>5, x+y=z, x+x=3x i sl.

Primjer
Primer
Svaki iskaz se moe obiljeiti slovom, Ova slova se nazivaju iskazna slova, npr, p, q, r, s, a, b,...
Ako je neki iskaz p taan (istinit), onda se vrijednost njegove istinitosti oznaava ovako:
p=T ili p=1 (itaj: tau od p jednako te ili jedan; T kao prvo slovo engleske reci true=istina),
Ako je p netaan (neistinit, laan) iskaz, onda se njegova istinitost vrednuje sa ili 0, tj, pie se ili p=
ili p=0 (itaj: tau od p jednako ne te ili nula).
U matematici se taan iskaz naziva stav.
Iskaz je prost ako sadri samo jednu informaciju,
Dva ili vie prostih iskaza povezanih znacima logikih operacija tvore sloeni iskaz, Osnovni medu njima su
oni koji povezuju dva prosta iskaza, izuzev negacije , koja se odnosi na jedan iskaz, U nastavku dajemo
definicije ovih osnovnih sloenih iskaza.
Konjukcija datih iskaza p i q je iskaz u oznaci p q (itaj: p i q), istinit onda i samo onda ako su oba data
iskaza istinita.
Tablica vrednosti istinitosti za konjukciju za sve mogue varijante vrijednosti istinitosti iskaza piq:
p
T
T

12

p
T

pq
T

ili krae

T
T

VIA MATEMATIKA
Disjunkcija datih iskaza p i q je iskaz u oznaci pvq (itaj: p ili q), istinit onda i samo onda ako je bar jedan od
datih iskaza istinit, odnosno neistinit onda i samo onda ako su oba data iskaza neistinita, Ovako definisana
disjunkcija javlja se pod nazivom inkluzivna (ukljuiva) disjunkcija, jer je istinita i onda kada su oba data
iskaza istinita.
Eksluzivna (iskljuiva) disjunkcija datih iskaza p i q je iskaz u oznaci pvq (itaj: ili p ili q), istinit onda i samo
onda ako je samo jedan od datih iskaza istinit.
Tablica vrednosti istinitosti za disjunkciju:
p

p q

p q

T
T

T
T
T

T
T

Pod izrazom disjunkcija najee se podrazumjeva inkluzivna, pa je u sluaju upotrebe eksluzivne

disjunkcije neophodno to i naglasiti.
Implikacija datih iskaza p i q je iskaz u oznaci p q, neistinit onda i samo onda ako je p istinit a q
neistinit iskaz, p q se moe itati ovako:

p implicira q,
iz p slijedi q,
p je dovoljan uslov za q,
q je potreban uslov za q,
p je uzrok za q, a q je posljedica p,
p je predpostavka, a q je tvrdnja,

Tabla istinitosti za implikaciju:

p

pq

Ekvivalencija datih iskaza je iskaz u oznaci p q istinit onda i samo onda ako dati iskazi imaju jednake
vrednosri istinitosti, p q se moe itati ovako:

p je ekvivalentno sa q,
iz p slijedi q i iz q slijedi p,
ako je p onda q i obratno,
p je dovoljan i potreban uslova za q i obratno, itd,

13

VIA MATEMATIKA
Tablica vrednosti istinitosti za ekvivalenciju:
p
T
T

q
T

p q
T

Ekvivalencija iskaza p i q se moe definisati i kao konjunkcija implikacija p q i q p, tj, vai:

p q = ( p q ) (q p )

p
T
T

q
T

pq
T

T
T

qp
T
T

(p q) (q p)=p q
T

Negacija datog iskaza p je iskaz p (itaj: ne p), koji je neistinit kada je p istinit i obratno, Tablica vrijednosti
istinitosti za negaciju:
p
T

Napomena
1. ( p)=p, tj, negacija negacije datog iskaza daje iskaz sa jednakom vrijednou istinitosti kao to je
ima dati iskaz,
2. ( p q ) = p q i ( p q ) = p q, tj, negacija ekvivalencije je ekskluzivna disjunkcija i obratno.
Dakle, vezivanjem prostih iskaza, oznaenih iskaznim slovima p, q,..., pomou znakova logikih operacija
dobili smo sloene iskaze, Vezujui ove sloene iskaze pomou znakova logikih operacija dobijamo jo
sloenije, Svi ovi iskazi se nazivaju iskazne formule ili logike formule.
Uobiajeno je da se iskazne formule definiu ovako:
1. Iskazna slova su iskazne formule,
2. Ako su A i B iskazne formule, onda su i (A B), (Av B), (A B), (A B), a takoe iskazne formule,
3. Iskazne formule mogu se obrazovati samo konanim brojem primjena 1) i 2), uz mogunost korienja
konvencije o brisanju zagrada.
Vrijednost istinitosti iskazne formule zavisi od vrijednosti istinitosti iskaznih promjenljivih u njoj.
Iskazna formula koja je istinita za svaku moguu varijantu vrijednosti istinitosti prostih iskaza u njoj, naziva
se tautologija, Ako je iskazna formula tautologija pie se: A=T ili A T ili A~T.

14

VIA MATEMATIKA
Dve formule A i B su identiki jednake ako i samo ako je formula A B tautologija.
Ako se kvantitativno eli izraziti za koje vrijednosti promjenljivih je istinita iskazna funkcija ili predikat, onda
se mogu koristiti tzv, kvantifikatori ili kvantori (kolikovnici).
Ako iskaz poinje kvantifikacijom za svako, onda se rijei za svako oznaavaju sa (obratno od prvog
slova njemake rijei Alle=svi), i nazivaju univerzalnim kvantifikator (kvantor).
Formula ( x A) P(x) znai: za svako x iz skupa A predikat P(x) je taan.
Ako iskaz poinje kvantifikacijom za neko ili postoji bar jedan, onda se ove rijei oznaavaju sa
(obratno od prvog slova njemake rijei Es gibt=postoji), i nazivaju egzistencijalni kvantifikator (kvantor).
Formula ( xA) P(x) znai: predikat P(x) je taan za bar jedno x iz skupa A.
U vezi s kvantorima, pored ostalih, znaajne su ove formule kao zakoni predikatskog (kvantifikatorskog) rauna:
(x )P ( x ) (x )P ( x ) ; (x )P ( x ) (x )P ( x )
Kvantori, zajedno sa rijei i, ili, ako,,,onda, nije, predstavljaju potpun spisak osnovnih rijei pomou kojih se
u matematici polazei od izvjesnih reenica, grade nove sloene reenice.
Na kraju ovog poglavlja dajemo objanjenje nekih znaajnijih pojmova u vezi s rasuivanjima i dokazivanjima
u matematici.
Definicija je reenica, ili skup reenica, kojom se odreuju sadrina nekog pojma.
Pojam je misaoni sadraj termina ili simbola, Razlikujemo osnovne i izvedene pojmove, Osnovni pojmovi su
oni koje prihvatamo jasnim same po sebi bez potrebe da se objanjavaju nekim drugim pojmovima (npr, broj,
skup, taka), Izvedeni pojmovi su oni koje objanjavamo pomou osnovnih i drugih izvedenih pojmova.
Pretpostavke (hipoteze) su reenice (formule) od kojili se polazi, kao tanih u nekom rasuivanju.
Posledice su reenice (formule) koje su, iz pretpostavki, dobijene logikim rasuivanjem i zakljuivanjem.
Aksiome su polazne reenice (formule) koje se po dogovoru uzimaju kao tane i ija se istinitost ne dokazuje.
Teoreme su izvedene (dokazane) reenice (formule) zasnovane na aksiomima ili prethodno dokazanim
tvrenjima.
Dokaz je put logikog rasuivanja i zakljuivanja od pretpostavki do posljedica tj, niz koraka od kojili je
svaki korak ili aksioma ili ve dokazana teorema.

15

VIA MATEMATIKA

1.2. Skupovi

kup (mnotvo, mnoina) je jedan od osnovnih pojmova u matematici, te se stoga ne definie, Skup ine
njegovi elementi, Pojam elemenata je takode jedan od osnovnih pojmova u matematici.

Ako je npr, a elemenat skupa S, onda piemo a S (itaj: a je elemenat skupa S, ili a pripada skupu S), Ako
a nije elemenat skupa S, onda piemo a S.
Skup se odreuje nabrajanjem (enumeracijom) svih njegovih elemenata ili navoenjem osobina koje
posjeduju svi njegovi elementi, Skup se moe prikazati i na tzv, Venovom dijagramu, tako to se svi njegovi
elementi predstave takama unutar jedne zatvorene linije, pri emu se take ne moraju prikazati, ve se
moe pretpostaviti da su u dijagramu.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Skup prvih est prirodnih brojeva se moe predstaviti na sva tri pomenuta naina:
1. Nabrajanjem datih elemenata datog skupa: A = {1,2,3,4,5,6}, ovaj
nain se naziva i tabelarno notiranje skupa,
2. Navoenjem osobina koje posjeduju svi elementi datog skupa:
A = {x x < 7, x N , ovaj nain se naziva i sintetiko notiranje skupa, (itaj: A je skup
elemenata x sa osobinama x < 7 i x elemenata skupa prirodnih brojeva ),
3. Venovim dijagramom:

A
Slika 1-1

2
4

Skup koji nema elemenata je prazan (vakantan) i oznaava se sa ili sa {} ili sa v (pazi: {} nije prazan
skup, ve skup sa jednim elementom, a taj elemenat je oznaka za prazan skup: kao to je npr, O={ , ,
) skup sa tri elementa, a njegovi elementi su matematike oznake).
Neprazan skup ima konano ili beskonano mnogo elemenata. Opti prikaz ovih skupova je:
* A = {a1, a2 ,..., an } , za skup sa beskonano mnogo elemenata;
* B = {b1, b2 ,..., bn ,...}, za skup sa beskonano mnogo elemenata.
Kardinalni (glavni ) broj skupa S pokazuje koliko taj skup ima elemenata, Npr. Za S = {a1, a2 ,..., an },
kardinalni broj je k(S)=n.
Skupovi sa istim brojem elemenata nazivaju se ekvipotentni, dok se skupovi sa istim (istovrsnim) elementima
smatraju ekvivalentnim.
Ordinarni broj elemenata ai S pokazuje poloaj (redni broj - i) elementa ai u skupu S
1. = x x A x A} = {x x x
2. A = {x}, se ne smije pisati A=x

16

VIA MATEMATIKA
3.
4.
5.
6.

{{2}{3}} {2,3} jer su elementi prvog skupa {2}i {3}, a drugog su 2 i 3

{1,2} = {2,1}
{a, a, a, b, b, c} = {a, b, c};
1
{1,1,1,1} = {}

Za skup A kaemo da je podskup skupa B, ako i samo ako je svaki elemenat skupa A ujedno i elemenat
skupa B, u oznaci A B, (biti podskup nazivamo inkluzija ili sadravanje ),
Sintetiki inkluziju prikazujemo ovako:

(x )(x A x B ) A B
Obratno itamo: B je nadskup skupa A.
Ako je A podskup skupa B, a pri tome postoje elementi u B koji nisu sadrani u A, onda kaemo da je A pravi
podskup (deo) skupa B, u oznaci A B.
Ako je A podskup skupa B i obratno, onda su A i B identini (jednaki, ekvivalentni), U tom sluaju se kae da
je A nepravi podskup skupa B i obratno, tj, A B B A A = B .
Iz prethodno napisanog zakljuujemo, da je svaki skup samom sebi nepravi podskup, da je prazan skup
podskup svakog skupa pa i samog sebe, i da je prazan skup pravi podskup svakog nepraznog skupa.
Ako je A B, onda su A i B uporedivi i to se moe prikazan Venovim dijagramima ovako (slika 1-2):

Slika 1-2

AB

A=B

Ako A B i B A, onda su A i B neuporedivi (vidi sliku 1-3).

Ako je S= , onda S ima 2=1 podskup, i to: S1= =S, pri emu je S1 nepravi podskup skupa S,

Slika 1-3

Samo su neki elementi iz A ujedno i

elementi skupa B i obratno

Nijedan elemenat iz A
nije elemenat skupa B

17

VIA MATEMATIKA
Ako je S={a1}, onda S ima 21=2 podskupa, i to: S1= , S2=(a1},=S, pri emu je S2 nepravi podskup skupa S.
Ako je S={a1, a2},onda S ima 22=4 podskupa, i to: S1= , S2=(a1}, S3={a2), S4={a1, a2),=S, pri emu je S4
nepravi podskup skupa S.
Ako je S={a1 ,a2, a3), onda S ima 23 =8 podskupova, i to: S1= , S2={a1), S3=(a2), S4=(a3), S5=(a1, a2),
S6={a1, a3), S7={a2, a3}, S8={a1, a2, a3},=S, pri emu je S8 nepravi podskup S.
Moemo zakljuiti: ako skup ima n elemenata, tj, ako je S=(a1 , a2 ,,, an), onda on ima 2n podskupova, od
kojih 2n-1, pravih i jedan nepravi.
Partitivni skup skupa S je skup svih njegovih podskupova, u oznaci P(S).
Skup izvan koga se u datom problemu ne vre razmatranja naziva se univerzalni ili osnovni skup, u oznaci
(x), pri emu je x oznaka za elemente univerzalnog skupa (vidi sl, 1-4)

Slika 1-4

Univerzalni
skup (x) pri
emu je
S (x)

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

U(x)

Ako je dat skup S = x,{y }}, onda partitivni skup skupa S izgleda ovako;

P (S ) = ,{x},{{y }}, x,{y }

}}, pri emu je ;

x S, ali y S, P(S), {x} S, {x} P(S), { {x} } P(S), itd,

Unija skupova A i B je skup, u oznaci A U B, koji sadri sve elemente iz A i one elemente iz B koji nisu
sadrani u A, tj, sadri sve one elemente koji pripadaju skupu A ili skupu B, Sintetiki prikazano:

A B = x x A x B}
Na slici 1-5 rafirano podruje predstavlja uniju datih skupova,
A

Slika 1-5

B
AUB=B
A

18

VIA MATEMATIKA

Napomena 1.)A B = B A
2.)A A = A
3.)A = A
4.)A B A B = B
n

5.)S1 S2 ... Sn = Sn = Sj
j =1

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Ako su dati skupovi A={1, 2, 3, 4 }, B= {a, b, 2, 5, 6, 9 }, i C= { a, x, y, 1, 2, 4, 7, 8, 9}, onda je

A B C={a, b, x, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9}

Primjer
Primer
Presjek skupova A i B je skup, u oznaci AB, koji sadri zajednike elemente skupova A, Sintetiki
prikazano:

A B = x x A x B}
Na slici 1-6 rafirano podruje predstavlja presjek datih skupova,
A

Slika 1-6

B
A B=A
U

A B=
U

Napomena 1.)A B = B A
2.)A A = A

3.)A
4.)A B A B = A
5.) Skupovi koji nemaju zajednikih elemenata nazivaju se disjunktni skupovi;
n

6.)S1 S2 ... Sn = Sn = S j
j =1

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Za skupove iz predhodnog primjera vai:

A B C = {2}

(A B ) C = {a,1,2,4,9}
A (B C ) = {1,2,4}
19

VIA MATEMATIKA
Diferencija skupova A i B je skup, u oznaci A \ B, koji sadri sve one elemente iz A koji ne pripadaju skupu
B (popularno se kae: A bez B), Sintetiki prikazano:

A \ B = x x A x B}
Na slici 1-7 rafirano podruje predstavlja diferenciju datih skupova,
I

II

Slika 1-7
\B

B\A

III

IV
A

A
B

B
AUB=B

\B=

VI
A

\B=A

B\A=B

Napomena 1.)A \ B B \ A
2.)A \ A =
3.)A \ = A
4.) \ A =
5.)A B A \ B =
6.)A B = A \ B = A B \ A = B
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Ako su dati skupovi:

A={a, b, c, 1}
B={1, 2, b, e, f, g} i
C={a, c, x, y, 2, 3, 4} onda je:
(A \ B) \ C = A\ (B \ C ) = {a, c}

U vezi s diferencijom se javlja i pojam komplementa, Naime, ako je A B, onda se pod komplementom
skupa A u odnosu na skup B podrazumjeva skup Cb (A), koji sadri one elemente skupa B koji ne pripadaju
skupu A (vidi si, 1-7/IV), Sintetiki napisano:
CB ( A) = x x B x A, A B} = x x B \ A B}

Napomena

20

1.)C(C( A)) = A
2.)A C( A) = BzaA B
3.)A C( A) =

VIA MATEMATIKA

1.3. Relacije

kup je ureen ako je poredak njegovih elemenata utvren (odreen), Par elemenata (objekata, brojeva)
a i b za koje je odreeno koji elemenat je prvi a koji je drugi po redu nazivamo ureen par ili ureena
dvojka, u oznaci (a, b) pri emu (a, b) (b, a) za a b, odnosno:
(a, b) = (x, y) (a=x b=y).
Elemenat a ureenog para (a, b) se naziva prva koordinata, komponenta ili projekcija, a elemenat b njegova
druga koordinata.
Tri elementa a, b i c za koje je odreeno koji je prvi, koji je drugi, a koji je trei, nazivamo ureena trojka, u
oznaci (a, b, c) pri emu je (a, b, c) = ((a, b), c),.
Na slian nain se definie ureena etvorka elemenata a, b, c, d, krae (a,b,c,d)=((a, b, c), d), itd,
Ureena n-torka elemenata a1, a2,..., an, bila bi:
(a1, a2, ..., an) = ((a1, a2

an-1), an),

Dekartov (Kartezijev ili direktni) proizvod nepraznih skupova A i B je skup svih ureenih parova elemenata,
pri emu je prvi u paru elemenat iz skupa A, a drugi elemenata iz skupa B, Oznaka za Dekartov proizvod je
A x B (itaj A puta B ili A krst B), pa je, u skladu s definicijom:
A B = {( x, y )x A, y B}; A, B
Na slian nain se definie Dekartov proizvod tri skupa A, B, C,
A B C = {( x, y , z ) x A, y B, z C )}

Dekartov proizvod n skupova A1 A2,..., An bio bi:

A1 A2 ... An = {( x1, x2 ,..., xn ) x1 A1, x2 A2 ,..., xn An )}
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1.) Za skupove A={ 1, 2, 3 } i B= { a, b, c, d } Dekartov proizvod je A x B je:

A x B= { (1,a), (1,b), (1,c), (1,d), (2,a), (2,b), (2,c), (2,d), (3,a), (3,b), (3,c), (3,d) }
dok je :
B x A= { (a,1), (a,2), (a,3), (b,1), (b,2), (b,3), (c,1), (c,2), (c,3), (d,1), (d,2), (d,3) }

Napomena: A x B B x A za A B
2.) Za skupove A= { 1, 2, 3 } i B= { x, y } i C= { a, b, c } Dekartov proizvod je A x B x C bie:
A x B x C = { (1, x, a), (1, x, b), (1, x, c), (1, y, a), (1, y, b), (1, y, c), (2, x, a), (2, x, b), (2, x, c),
(2, y, a), (2, y, b), (2, y, c), (3, x, a), (3, x, b), (3, x, c), (3, y, a), (3, y, b), (3, y, c) }.
Ureene trojke ovog Dekartovog proizvoda se mogu odrediti i uz pomo tzv, granastog dijagrama (sl 1-8)

21

VIA MATEMATIKA
Dekartov proizvod skupa A samim sa sobom naziva se Dekartov kvadrat skupa A, tj.
A x A = A 2.
Slino je i A x A x A = A3 , itd,, pa je i:
A1 x A2 x ... x An = An , za A1 = A2 = ... = An = A
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1,) Za skup A = {(a,a), (a,b), (a,c), (b,a), (b,b), (b,c), (c,a), (c,b), (c,c) }
2,) Za skup A = { 1, 2 } bie
A x A x A = {(1, 1, 1), (1, 1, 2), (1,2, 1), (1, 2, 2), (2, 1, 1), (2, 1, 2), (2, 2, 1), (2, 2, 2) }

Ureen par se moe i grafiki predstaviti kao na slici 1-9,

b
c

b
c

b
c

x
1

Slika 1-8

x
2

x
3
y

(1,x,c)
(1,y,a)
(1,y,b)
(1,y,c)
(2,x,a)
(2,x,b)
(2,x,c)
(2,y,a)
(2,y,b)
(2,y,c)
(3,x,a)
(3,x,b)
(3,x,c)
(3,y,a)
(3,y,b)
(3,y,c)

(, b)

Slika 1-9

(1,x,b)

b
c

b
c

b
c

(1,x,a)

(b, a)

(a, a)

Dekartov proizvod se grafiki moe predstaviti kao na slici 1-10 ili 1-11, Npr, za A = {1, 2, 3 } i B = {a, b } bie:
1

Slika 1-10

1
a

b
3

b
3

AxB

22

BxA

VIA MATEMATIKA
B

A
b

Slika 1-10
a

(1,b)

(2,b)

(3,b)

(1,a)

(2,)

(3,)

3
a

(a,1)

(b,1)

(a,2)

(b,2)

(a,3)

(b,3)

Grafiki prikazi na si, 1-11 su tzv, koordinatne slike skupova A x B i B x A, Dekartov koordinatni sistem je
jedna slika Dekartovog proizvoda R x R tj, proizvoda skupa svih realnih brojeva sa skupom brojeva.
Svaki neprazan podskup Dekartovog proizvoda nazivamo relacija, Ako je rije o Dekartovom proizvodu n
skupova A1x A2 x ,, x An onda za svaki podskup takvog proizvoda kaemo da je narna relacija ili
relacija duine n, Specijalno za n=1 radi se o tzv, unarnoj relaciji, tj, o relaciji duine 1.
Za izuavanje matematike posebno su znaajne tzv, binarne ili dvojine relacije, tj, relacije duine 2,koje su i najblie naoj intuitivnoj predstavi o relacijama.
Dakle, svaki podskup p Dekartovog proizvoda skupova A i B, tj, p c: A x B, nazivamo binarna relacija,
binarno pridruivanje, binarna korespondencija ili relacija duine 2, pri emu je p oznaka za relaciju, ali i
za pravilo (ili skup pravila) po kome vrimo odabir ureenih parova iz Dekartovog proizvoda radi formiranja
relacije, Npr, za p={(x, y) | x + y = 8; x,y e (1,2,3,5,6,7,8,9)) pravilo glasi: od ureenih parova skupa {(1,1),
(1,2) (1,9),(2,1),(2,2) (2,9),,,,,(9,1),(9,2) (9,9)) formirati skup ureenih parova takvih da zbir njihove prve i
druge komponente bude 8, pri emu se obe komponente uzimaju iz skupa {1,2 9), Tako u navedenom
primjeru relacija p glasi: {(1,7), (7, 1), (2, 6), (6, 2), (3, 5), (5, 3), (4, 4)).
Za ilustracije u obrazovnom procesu ovaj odabir moe biti i proizvoljan bez posebnih pravila koja imaju
konkretni smisao, jer je relacija bukvalno bilo koji podskup Dekartovog proizvoda.
Ako je p A x B, onda za p~={(y, x) | (x, y) e p) kaemo da je inverzna relacija relacije p, tj,
p C B x A, pri emu je: ako je p = A x B onda je o~ = B x A, Ako je p c A x A, tj, p c A\ onda se
kae da je p binarna relacija u skupu A, a ako je p = A x A, onda se kae da je p binarna relacija
na skupu A.
Ako je (x, y) e p, onda se kae da je x u relaciji sa, y ili su x i y u relaciji p, i to se oznaava sa x p y, tj, vai
(x,y) e poxpy, Ako x nije u relaciji p sa y, onda se to oznaava sa 1 (x p y).
Skup svih prvih koordinata relacije p naziva se oblast definisanosti ili domen relacije p i moe se oznaiti
sa Dp. Skup svih drugih koordinata relacije p naziva se oblast vrijednosti, antidomen ili kodomen relacije p,
i moe se oznaiti sa Dp.
S obzirom da se binarne relacije najee koriste, to se dogovorno moe podrnzumjevati kada se kae
relacija da se misli na binarnu, a kada se misli na neku drugaiju to treba naglasiti.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1) Za skupove A = {1, 2, 3 } i {a, b, c, d } mogue binarne relacije p A x B su npr.

1 = {(1, a ),(1, b ),(2, c ),(3, d )} A B
2 = {(1, a ),(1, b )} A B
3 = {(1, a )} A B

23

VIA MATEMATIKA
Relacija je i = A x B
Nije relacija skup {(1, a), (b, 2) } jer nije podskup skupa A x B ( a nije ni skupa B x A ),
Inverzne relacije navedinih relacija bi bile:
1 = {(1, a ),(b,1),(c,2),(d ,3)} B A
2 = {(a,1),(b,1)} B A
3 = {(a,1)} B A
2.) Za skup A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 8 } mogue je formirati, izmeu ostalih, sledee relacije:
1 ={ (x, y) | x=y } = {(1, 1), (2 2), ,,,, (8, 8) };
2 ={ (x, y) | x je djeljiv sa y } = { (1, 1), (2, 1), (2, 2), (3, 1), (3, 3), (4, 1), (4,2), (4, 4), (5,1),
(5, 5), (6, 1), (6, 2), (6,3), (6, 6), (8, 1), (8, 2), (8, 4), (8, 8) }
3 ={(x, y) | x2 =y }= {1, 1), (2, 4) }
4 ={(x, y) | x + y = 8} = {(2, 6), (3, 5), (4, 4), (5, 3), (6, 2) }
Binama relacija p A x A moe da posjeduje sledee osobine:
1. Refleksivnost, ako je ispunjen uslov ( x A)(x x), odnosno ( x A)(x, x) ),
2. Simerinost, ako je ispunjen uslov ( x A)(x y y x), odnosno ( x1y
A)((x, y) (y, x) ), tj, vai -1 =
3. Tranzitivnost, ako je ispunjen uslov ( x,y z A)(x y y z x p z) tj, (
x, y z A)((x, y) (y, z) => (x, z) ),
4. Antisimerinost, ako je ispunjen uslov ( x, y z A)(x y y x x=y) tj, (
x, y A){(x, y) e (y, x) x=y), pri emu vai p p-1(x, x) | x A).
Binarna relacija u skupu A koja posjeduje osobine refleksivnosti, simetrinosti i tranzitivnosti
naziva se relacija ekvivalencije.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

U skupu A={1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8} je definisana relacija x y x y (mod 3), tj, x je

kongruentno (saglasno, slino, podudarno) sa y po modulu 3, jer pri dijeljenju sa 3 daju isti
ostatak,3 Koje osobine ima ova relacija?
Rijeenje: P={(1,1), (1,4), (1,7), (2,2), (2,5), (2,8), (3,3), (3,6), (4,1), (4,4), (4,7), (5,2),
(5,5), (5,8), (6,3), (6 6), (7,1), (7,4), (7,7), (8,2), (8,5), (8,8)), tj, grafiki (sl, 1-12)

A
4

Slika 1-12

8
7

1) Refleksivnost
Lako se uoava da je p refleksivna relacija, jer je svaki elemenat skupa A u relaciji sa sobom.

24

VIA MATEMATIKA
2) Simetrinost
je simetrina relacija jer se primjeuje da kad god je neki elemenat u relaciji sa drugim
onda je i obratno, tj. ne postoje jednosmjerne veze. Ne predstavlja prepreku ak ni injenica
da izmeu nekih elemenata ne postoji veza. tj. da nisu u relaciji.
Provjera:
(1 4 4 1) = (T T ) = T
(7 8 8 7) = ( ) = T
3) Tranzitivnost
je tranzitivna relacija, to se zakljuuje nakon provjere razliitih situacija, npr.
(1 4 4 7 1 7) = (T T T ) = (T T ) = T
(1 4 4 8 1 8) = (T ) = ( ) = T
(4 8 8 4 4 8) = ( ) = ( ) = T
4) Antisimetrinost
Zakljuujemo da nema osobinu antisimetrinosti, to se lako potvruje navoenjem bar
jednog primjera npr.
(1 4 4 1 1 = 4) = (T T ) = (T ) =
Prema tome, je relacija ekvivalencije jer posjeduje osobine refleksivnosti, simetrinosti i
tranzitivnosti
Ako je relacija ekvivalencije u skupu A, onda svaki podskup elemenata A, koji su meusobno svaki sa svakim
u relaciji, , ini klasu ekvivalencije Cx . U prethodnom primjeru klase ekvivalencije su: (1, 4, 7}, {2, 5, 8), (3, 6).
Ovdc su elementi skupa A razvrstani u tri klase (vrste). Bilo koja dva elementa u jednoj klasi su u relaciji i nema
dva elementa razliitih klasa koji su u relaciji. Dakle, klase ekvivalencije su meusobno disjunktni skupovi.
L nija svih klasa ekvivalencije je skup A, dok se skup svih klasa ekvivalencije naziva koliniki skup ili
particija (skupa A i njegove relacije ekvivalencije), u oznaci A/ ili A/~-1 Za posmatrani primer, bice: A/~=(
(1, 4, 7), {2. 5, 7), (3, 6}}.
4

- (tilda) je oznaka ekvivalencije, dok je = specijalni sluaj ekvivalencije

Binarna relacija u skupu A koja posjeduje osobine refleksivnosri, antisimetrinosu i tranzitivnosti naziva se
relacija poretka. Takva je npr. skupovna inkluzija, jer vai:
A A, A B B A A = B, A B B C A C

Relacija je takode relacija poretka. Ako je relacija poretka za skup A, onda se kae da je skup A
ureen relacijom .
Ako je relacija poretka za skup A i ako su relacijom uporediva bilo koja dva njegova elementa, onda se
kae da je A potpuno, totalno ili linearno ureen i naziva se lanac. Ako su uporedivi samo neki
elementi skupa A, onda se kae da je A djelimino ili parcijalno ureen relacijom . Potpuno ureeni su npr.
skupovi brojeva N, Z, Q i R, relacijom .

25

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

U skupu A je definisana relacija , tj. = {(x, y) | x y ; x, y A}

Ovu relaciju predstavlja slijedeci skup uredjenih parova;
={(1,1), (1,2), (1,3), (1,4), (2,2), (2,3), (2,4), (3,3), (3,4), (4,4) }. Graficki prikazano izgleda
ovako (sl. 1-13 )
A

Slika 1-13

Ova relacija je refleksivna, jer je svaki elemenat skupa A u relaciji sa sobom. Ova relacija je
antisimetrina jer , y A za koje je xy yx vai da je x=y, npr.
(11 11 1 = 1) = (T T ) = T
Meutim tana je i slijedea formula:
1 4 4 1 1 = 4, jer je
(1 4 4 1 1 = 4) = (T ) = ( ) = T
Ova relacija je i tranzitivna jer zadovoljava uslov:
(x, y , z A)( x, y y z x z ), npr . (1 2 2 3 1 3) = (T T T ) = (T T ) = T
ili (1 4 4 3 1 3) = (T T ) = ( T ) = T
ili (4 3 3 1 4 1) = ( ) = ( ) = T

Prema tome. data relacija je relacija poretka.

U odreenim sluajevima posmatrana relacija moe istovremeno biti i relacija ekvivalencije i relacija
poretka.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

26

U skupu A={1, 2, 3 } definisana je relacija ={(x, y) | x=y, x, y A }

Ovu relaciju predstavlja slijedeci skup uredjenih parova; ={(1, 1), (2, 2), (3, 3) }

VIA MATEMATIKA
1

Slika 1-14

2
3

Ova relacija je refleksivna jer je svaki elemenat skupa A u relaciji sa sobom.

Ova relacija je simetrina to dokazujemo sledeom tabelom:
x
1
1
1
2
2
2
3
3
3

y
1
2
3
1
2
3
1
2
3

x y
T

y x
T

x y y x
T
T
T
T
T
T
T
T
T

Poto je formula x y y x tantologija zakljuujemo da je simetrina relacija.

Osobina simetrinosti se moe ispitati i ovako:

1
T

1
2
3

Poto je tablica simetrina u odnosu na glavnu dijagonalu, zakljuujemo da je simetrina relacija.

3) Tabelarno moemo provjeriti i postojanje osobine tranzitivnosti:
x
1
1
1
1
itd.
2
3

y
1
1
1
2

z
1
2
3
1

x y
T
T
T

y z
T

2
3

2
3

T
T

T
T

x yy z
T

T
T

x z
T

x y y zx z
T
T
T
T

T
T

T
T

Poto je formula x y y z x z tautologija, zakljuujemo da je tranzitivna relacija a zatim i da je

relacija ekvivalencije.

27

VIA MATEMATIKA
4.) Tabelarno moemo provjeriti i postojanje osobine antisimetrinosti.

x
1
1
1
2
2
2
3
3
3

y
1
2
3
1
2
3
1
2
3

x y
T

y x
T

x yy x
T

x=y
T

x y y zx y

T
T
T
T
T
T
T
T
T

Poto je formula x y y x x = y tautologija, zakljuujemo da je antisimetricna relacija, a zatim

da je i relacija poretka.
U vezi s relacijama javljaju se i sledei pojmovi:
1. Komplement relacije A x B je skup ureenih parova = A x B\
2. Ako je 1 A x B i 2 B x C onda se nova relacija 12 A x C naziva kompozicija ili proizvod
relacija 1 i 2 , tj.
1o2={(x,z) | ( y) ((x,y) 1 (y, z) 2)}
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1.) U prethodnom primjeru komplement relacije je: =((2,1), (3,1), (3,2), (4,1), (4,2), (4,3))
2.) Date su relacije 1={(x,y) | x, y A; y=2x} i 2=((x,y) | x, y A; y=x + 3) u skupu
A={1, 2, 3, 4, 5. 6, 7, 8, 9, 10). Odrediti 1op2.
Rjeenje:
1 = {(1,2),(2,4),(3,6),(4,8),(5,10)};

2 = {(1,4),(2,5),(3,6),(4,7),(5,8),(6,9),(7,10)}

1o 2 = {(1,5),(2,7),(3,9)} = {( x, y ) x, y A; y = 2 x + 3}

28

VIA MATEMATIKA

1.4. Preslikavanja

inarna relacija skupova A i B u kojoj se svaki x A javlja samo jedanput kao prva komponenta u paru,
naziva se preslikavanje ili funkcija, u oznaci:

f
f : A B ili A
B

f je oznaka za operator preslikavanja (funkcije) i predstavlja zakon, postupak ili pravilo ( odn. skup pravila)
po kome se svakom elementu skupa A pridruuje (dodeljuje ili korespondira) jedan i samo jedan elemenat
skupa B, tj.
(x A)(1y B ( x, y ) f )
1 znai; postoji tano jedan.
Ako je (x,y) f, x A, y B, onda se x kao prva komponenta naziva original, argument ili nezavisna
promjenljiva, a y=f(x) kao druga komponenta se naziva slika (lik) funkcija ili zavisna promjenljiva.
Skup svih originala x predstavlja oblast definisanosti, definicioni skup ili domen funkcije, u oznaci Df, pri
emu je Df = A. Skup svih slika y=f(x) predstavlja skup vrijednosti funkcije, antidomen ili kodomen funkcije,
u oznaci Df, pri emu Df B .
u
Ako je f: AB i Df B , onda je rije o tzv. preslikavanju skupa A u skup B, u oznaci f: A B , a ako
je Df = B ,onda je rije o preslikavanju skupa A na skup B, poznatom pod nazivom sirjekcija, u oznaci
na
f: A B .

Ako je f: AB i ako razliitim originalama odgovaraju uvek razliite slike, tj. ako vai:
(x1, x2 A)( x1 x2 f ( x1 ) f ( x2 )).
onda se radi o jednoznanom preslikavanju, ili 1-1 preslikavanju, ili injektivnom preslikavanju, koje krae
nazivamo injekcija i oznaavamo sa
f : A
B
11
na
Ako je sirjekcija, tj. preslikavanje f: A B, ujedno i injekcija, onda se takvo preslikavanje naziva
bijektivno, biunivoko ili obostrano jednoznano preslikavanje, poznato pod nazivom bijekcija, u oznaci:

na
f : A
B
11

Preslikavanje f: RR naziva se realna funkcija.

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1.) Za A= {1, 2, 3} i B= {a, b, c, d} vai

A x B = {(1, a), (1,b), (1, c), (1,d), (2, a), (2,b), (2, c), (2,d), (3, a), (3,b), (3, c), (3,d) }

29

VIA MATEMATIKA
Binarne relacije su npr.
1 = {(1, a ),(2, d )}

2 = {(1, a ),(2, b ),(3, c )}

3 = {(1, a ),(1, b ),(2, d ),(3, c )}

4 = {(1, b ),(2, a ),(3, a )}

5 = {(1, b ),(2, a ),(3, d )}

Od ovih relacija: 1 nije preslikavanje jer D 1 = {1, 2} A, tj. D 1 A; p2 i 3 nisu

preslikavanja jer se 1 A kao prva komponenta javlja dva puta i tako daje razliite slike; p4
u
je preslikavanje: f: A B ali nije injektivno; 5 je injektivno preslikavanje, tj.
u
5 = f : A
B
11

2.) Za A= {1, 2, 3, 4} i B= {a, b, c, } vai

A x B = A x B = {(1, a), (1,b), (1, c), (2, a), (2,b), (2, c), (3, a), (3,b), (4, a), (4,b), (4, c) }
Binarne relacije su npr. ;
1 = {(1, a ),(2, c )}

2 = {(1, a ),(1, b ),(2, b ),(3, a ),(4, a )}

3 = {(1, a ),(2, a ),(3, b ),(4, a )}

4 = {(1, a ),(2, c ),(3, b ),(4, a )}

u
Od ovih relacija 3 i 4 su preslikavanja, i to p3 = f : A B , ali nije injektivno;
na
4 = f : A
B , ali nije bijektivno.

3.) Za A= {1, 2, 3} i B= {a, b, c, } vai

A x B = {(1, a), (1,b), (1, c), (2, a), (2,b), (2, c), (3, a), (3,b), (3, c)}
1 = {(1, a ),(1, b ),(2, c )}

2 = {(1, a ),(1, b ),(2, c ),(3, b )}

3 = {(1, a ),(2, b ),(3, a )}

4 = {(1, b ),(2, c ),(3, a )}

5 = {(1, a ),(2, b ),(3, c )}

Od ovih relacija 3 , 4 , 5 su preslikavanja, i to;

u
3 = f : A
B
na
4 = f : A
B
11
na
5 = f : A
B
11

30

VIA MATEMATIKA
4.) Za A= {1, 2, 3} vai:
A x A = {(1, 1), (1,2), (1, 3), (2, 1), (2,2), (2, 3), (3, 1), (3,2), (3, 3)}
Binarne relacije su npr.
1 = {(1,1),(1,2)}

2 = {(1,1),(2,2),(2,3)}
3 = {(1,1),(2,1),(3,1)}

4 = {(1,2),(2,3),(3,1)}
5 = {(1,1),(2,2),(3,3)}

Od ovih relacija: 3 , 4 , 5 su preslikavanja, i to:

u
3 = f : A
A
na
4 = f : A
A
11
na
5 = f : A
A
11

tj. 4 , 5 su bijektivna preslikavanja.

5 je ujedno i primjer tzv. identinog preslikavanja za koje vai formula ( x A) (f(x)=x).
Preslikavanje f: AB se naziva konstantno preslikavanje, ako i samo ako je svakom x iz
skupa A pridruen isti elemenat iz skupa B, tj.
, k je oznaka za konstantu.

(x A)(1k B f ( x ) = k )
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Za A= {1, 2, 3} i B= {a, b } vai

A x A = {(1, a), (1,b), (2, a), (2, b), (3,a), (3, b) }
Mogue konstantno preslikavanje je relacija:
u
1 = {(1, b ),(2, b ),(3, b )} = f : A
b

Napred su preslikavanja prikazana skupovno, meutim, mogui su i sledei naini njihovog

prikazivanja:
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

1.) f: {1, 2, 3 } { a, b, c }= {(1, b), (2, c), (3, a) } se moe prikazati i ovako (sl. 1-15 ):

Primjer
Primer
1

Slika 1-15
ematski
nain

31

VIA MATEMATIKA
ili tabelarno, ovako:
A
B

1
b

2
c

3
a

1 2 3
ili f =

b c a
ili u koordinatnom sistemu (sl. 1-16 )
B
c

Slika 1-16

(2,c)

Koordinatni
sistem

(1,b)

(3,)

ili analitiki ovako:

f (1) = b, f (2) = c, f (3) = a
u
2.) f = {(1,2),(2,4),(3,6),...} = f : N
N , se moe prikazati i ovako:
11

1 2 3...
analitiki kao y = f (x) = 2x, x N, ili tabelarno ovako: f = 2 4 6... , odnosno ovako:

x
f(x)

1
2

2
4

3
6

ili grafiki, u koordinatnom sistemu, ovako ( st. 1-17 )

B=N
7

Slika 1-17

D1

=N

(3,6)

6
5
4

(2,4)

3
(1,2)

2
1

32

B=N=D1

VIA MATEMATIKA
3.) Ako bi bilo y=f(x)=2x, x R, onda bi grafiki prikaz bio u obliku linearne funkcije (sl. 1-18 );
A R D1

Slika 1-18

D1 N

6
5
4

na
y f ( x) 2 x f : R
R
i 1

3
2
1

A R D1

Uopteno posmatrano, za y=f(x)= {(x1, f(x1)), (x2, f(x2),...} mogu je tabelarni prikaz, ovako:
x
f(x)

x1
f(x1)

x2
f(x2)

x3
f(x3)

ili ovako:
x2
...
x
f = 1

f ( x1 ) f ( x2 ) ...

ili ematski prikaz , ovako (sl. 1-19):

f

Slika 1-19

y=f(x)

f(x1)

x1

Slika 1-20

x1

.
.
.

f(x1)
.
.
.

33

VIA MATEMATIKA

Ili u koordinatnom sistemu, ovako (sl. 1-21 ):

B Df

Slika 1-21

y=f(x)

A=Df

Neka su data preslikavanja: f: A B i g: B C onda se preslikavanje f o g = h : A C naziva proizvod,

kompozicija ili slaganje preslikavanja f sa preslikavanjern g, tj.:
(x A)((fog )( x ) = g (f ( x )) = h( x )).
Napomena
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

g o f f o g, ak je mogu sluaj da postoji f o g, a ne postoji g o f ili obratno.

1.) Neka je A = {1, 2, 3, }, B = {a, b, c, d, e}, C = {m, n, p} ili neka je
1 2 3
a b c d e
f =
,a g =
, pri emu je
c a b
n m p m n
u
na
na
f : A
B a g : B
C , tada je h : A
C
11
11
jer je npr. f(1)=c, a h(1)=g(f(1))=g(c)=p. Formiranje preslikavanja h se moe grafiki predoiti
(vidi sl. 1-22).
3

Slika 1-21

d
e
B

h=fg
m
n
p

Dakle, h(x)=(f o g)(x)=g(f(x))={p,m.n}, x=(1, 2, 3).

2.) Neka je f: R R | f(x)=2x-5 i g: R R | g(x)=3x+1, tada je (fog (x) = h(x) = g(f(x)) = g
(2x-5)= -3 (2x-5) + 1 = -6x + 16, a (gof) (x) = t(x) = f(g(x)) = f(-3x+1) = 2(-3x+1) -5 = -6x-3.

34

VIA MATEMATIKA
Na slian nain se formira proizvod tri i vie preslikavanja.
Tako npr. ako je f: A B, g : B C, h : C D, onda je (f o g) o h = f o (g o h) = h(g(f(x))) = h : A D.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Neka je:
f(x)=5x + 1, g(x)=-2x - 5, h(x)=-3x + 2, tada je:
(fog)(x) = g(f(x)) = g (5x +1) = -2(5x + 1) -5 = -10x - 7, dok je ((fog)oh) (x) = h (g (f(x)) = h
(-10x - 7) =h(-10x - 7) = -3 (-10x-7) + 2 = 30x + 23.
Do istog rezultata se dolazi i ovako:
(goh)(x) = h(g(x)) = h(-2x -5) = -3 (2x -5) + 2 = 6x + 17, dok je:

(fo(goh)) (x) = (goh) (f(x)) = (goh) (5x + 1) = 6 (5x + 1) + 17 = 30x + 23 = h(g(f(x))).

na
B , onda se preslikavanje
Ako je f bijektivno preslikavanje, tj. f : A
11
na
f 1 : B
A
11

naziva inverzno preslikavanje preslikavanja f , koje zadovoljava uslov:

(x A ) fof 1 = f 1 (f ( x )) = x

(x A )(fof 1 = f 1 (f ( x )) = x ), odnosno
) y B f 1of = f (f 1( y )) = y
(
)(
)

na
Ako je f : A
A onda vai
11

(x A )(f 1 = f (f ( x )) = f 1 = f (f 1( x )) = x )
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1.) Neka je A = {1, 2, 3} i B = {a, b, c}, tada je npr. = {(1, b), (2, c), (3, a)}, mogua relacija
koja ujedno predstavlja mogue preslikavanje

na
f : A
A
11

pa se inverzna relacija -1 = {(b, 1), (c, 2), (a, 3)} moe smatrati inverznim preslikavanjem f , tj.
na
f 1 : B
A
11

2.) Neka je A = {1, 2, 3} i neka je

na
f : A
A = {(1,2),(2,3),(3,1)}, tada je
11
na
f 1 : A
A = {(2,1),(3,2),(1,3)}
11

na
3.) Neka je f : R
R realna funkcija data u analitikom obliku y = f(x) = -2x+5, tada
11
vai:

35

VIA MATEMATIKA
f 1(f ( x )) = f (f 1( x )) = x
pa ce dalje biti:
2f -1( x ) + 5 = x, odnosno
f 1( x ) = 1/ 2 x + 5 / 2
4.) Neka je f ( x ) = x + 2 , tada e biti:
f (f 1( x )) = x, tj .
f 1 ( x ) + 2 = x / 2
f 1( x ) + 2 = x 2 , odnosno :
f 1( x ) + 2 = x 2 2
5.) Neka je f ( x ) = log7 (2 x + 3) , tada e biti:
log7 (2f 1( x ) + 3) = x 2f 1( x ) + 3 = 7 x
odnosno :
f 1( x ) = (7 x 3) / 2
Napomena
Meusobno inverzne funkcije imaju zamjenjene koordinate u ureenim parovima, pa,
ako se grafiki predstavljaju u Dekartovom pravouglom koordinatnom sistemu imaju simetrine dijagrame u
odnosu na pravu koja ide kroz sredinu I i III kvadranta, tj. u odnosu na pravu y=x.

36

VIA MATEMATIKA

1.5. Operacije i algebarske strukture

reslikavanje f skupa An u (ili na) skup A, tj. f : An A, naziva se operacija duine n ili n-arna
operacija.

Ako je n=1, onda se radi o operaciji duine 1 ili o tzv. unarnoj operaciji, tj. o preslikavanju f: A A.
Takva je npr. operacija

= f : {T , } {T , }, jer je T = i = T

Ako je n=2, onda se radi o operaciji duine 2 ili o tzv. binarnoj operaciji, tj. o preslikavanju f: A2 A,
odnosno

f : A x A A.

Ako je n=3, onda se radi o operaciji duine 3 ili o tzv. ternarnoj operaciji, tj. o preslikavanju f : A3 A,
odnosno

f : A x A x A A.

Dalje e uglavnom biti rijei o binarnim operacijama, pa e se pod pojmom operacija pre svega podrazumjevari
binarna operacija.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1.) Dat je skup A={1, 2). Za ovaj skup Dekartov proizvod A2 glasi:
A x A= {(1, 1), (1, 2), (2, 1), (2, 2)}
Mogue binarne operacije su:
f1 : A x A A={((1,1), 1), ((1,2), 1), ((2, 1),1), ((2. 2)1)) ili
f2 ; A x A A=(((1,1), 1), ((1,2), 2), ((2, 1),1), ((2, 2)2)) itd.

Ureenim parovima, elementima skupa A x A u ovom primjeru, na proizvoljan nain su pridruivani elementi
skupa A. Mogue je zamisliti i sluaj da se ovako pridruivanje mora obavili po odreenom zakonu ili pravilu
(vidi slijedei primjer).
2.) Dato je preslikavanje (operacija) f: N x N N={(1,1), 2), ((1, 2), 3),,((2, 5),7),...). Ovde
je pridruivanje izvreno po pravilu: broj 7 se pridruuje ureenom paru (2,5), tj. (2,5) 7,
odnosno f(2,5) = 7, jer je. 2 + 5 = 7, itd.
Da bi se operacija kao preslikavanje razlikovala od obinog preslikavanja, umjesto/se esto
koriste oznake, kao npr. *, o, . Ove oznake se nazivaju i operatori, a pored toga to slue
kao oznake operacija, predstavljaju i skup pravila po kojima se svakom ureenom paru
(x,y) AxA kao originalu, pridruuje jedan i samo jedan z A kao slika, odnosno rezultat
operacije, tj. (x,y)z , odnosno: *(x,y)=z; (x,y) AxA, z A, a moe se pisati i ovako: x * y = z.

37

VIA MATEMATIKA
Ako se radi o operacijama koje imaju konkretno znaenje (smisao), onda se *, o, zamjenjuju znacima +,
-, , :, , , , , , , \, i dr. Tako npr. vai:
+

+ (x,y) = x + y = z, tj. (x, y) z

z
(x,y) = x y = xy = z, tj. (x,y)
Operacije mogu biti zadate (definisane):
1. skupovno;
2. analitiki i
3. Kejlijevom tablicom.

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Za skup A = {1, 2, 3, 4, 5} definisana je operacija u analitikom obliku kao x*y = x + y-5.

Skupovno se ova operacija moe prikazati ovako:

Primjer
Primer

x * y = {((1,1),-3), ((1,2),-2),, (5,5), 5))}.

dok se tzv. Kejlijevom tablicom moe prikazati ovako:

*
1
2
3
4
5

1
-3
-2
-1
0
1

2
-2
-1
0
1
2

3
-1
0
1
2
3

4
0
1
2
3
4

5
1
2
3
4
5

Primjetimo da se u ovom primjeru kao rezultati operacije pojavljuju i brojevi koji nisu elementi datog skupa,
a da definicija operacije podrazumjeva tzv. zatvorenost skupa u odnosu na operaciju, tj. podrazumjeva
obaveznu pripadnost rezultata operacije datom skupu. Ovaj problem se rjeava tako to se ovakve
operacije tretiraju kao tzv. eksterne operacije, dok definicija operacije podrazumjeva tzv. interne operacije,
a eventualnu upotrebu eksterne operacije naglasiti. Primer eksterne operacije je i oduzimanje u skupu
prirodnih brojeva, jer rezultat oduzimanja dva prirodna broja nije uvjek prirodan broj, ali u skupu Z (celih
brojeva) oduzimanje je interna operacija.
Osobinu zatvorenosti skupa A u odnosu na operaciju * krae piemo ovako:

(x, y )(x * y A )
Pored osobine (O1) zatvorenosti skupa u odnosu na operaciju, koju smo rekli da moraju
posjedovati,interne operacije mogu posjedovati i sledee osobine:
O2: Osobina asocijativnosti, tj.

(x, y A )(( x * y ) * z = x * ( y * z ))

38

VIA MATEMATIKA
O3: Postojanje neutralnog elementa, tj.

(e A )(x A )(x * e = e * x = x )
e je oznaka za neutralni (jedinini) elemenat i ako postoji mora biti jedinstven za sve elemente skupa A.
Tako je npr. broj 0 neutralni elemenat za sabiranje, a broj 1 neutralni elemenat za mnoenje.
x + 0 = 0 + x = x, x 1 = 1 x = x
Postoje sluajevi da je zadovoljen uslov e * x = x, ali ne i x * e = x, tada kaemo da e lijevi neutralni ili
jedinini ememenat, i obratno; ako je zadovoljen samo uslov x * e = x, onda za c kaemo da je desni
neutralni elemenat.
O4 :Postojanje inverznog elementa, tj.

(x, A )(x 1 A )(x * x 1 = x 1 * x = e )

x-1 je oznaka za inverzni elemenat, koji nije jedinstven, za sve elemente skupa A, tj. razliitim elementima
odgovaraju razliiti inverzni elementi (ako postoje). Tako npr. broj -5 je inverzni elemenat (suprotni broj)
broja 5 za operaciju sabiranja u skupu Z, jer je
5 + (-5)=-5 + 5=0; x=5, x-1=-5, e=0
Iz injenice da je x + x-1=0 slijedi da je x-1=-x, pa se -x koristi kao oznaka za suprotni broj broja x.
Isto tako je npr. broj 2/3 inverzni elemenat (reciproni broj) broja 3/2 za operaciju mnoenja u skupu Q, jer je:
3/2 2/3=2/3 3/2=1, x=3/2, x-1=2/3, e=1.
Iz injenice da je x x-1=1 sledi da je x-1=1/x, pa se 1/x koristi kao oznaka za reciproni broj broja x.
Postoje sluajevi da je zadovoljen uslov x-1 * x = e, ali ne i uslov x * x-1 = e, tada za x-1 kaemo da je lijevi
inverzni elemenat elementa x, i obratno: ako je zadovoljen samo uslov x * x-1 = e; tada za x-1 kaemo da je
desni inverzni elemenat elementa x.
O5: Osobina komutativnosti, tj.

(x, y )(x y = y x )
O6: Osobina distributivnosti za dve operacije, npr. operacije o prema operaciji *, tj.:

(x, y , z A )(xo( y * z )) = ( xoy ) * ( xoz )), odnosno

(x, y , z A )(( x * y )oz ) = ( xoz ) * ( yoz )).
Neprazan skup i bar jedna operacija u njemu ine cjelinu koju nazivamo operacijsko-rclacijska ili
algebarska struktura, u oznaci (A, *), (A o), (A,*, o). (N, +), (Q, ) i dr.
Algebarska struktura (A, *), skupa A i njegove operacije *, naziva se grupoid ako je * interna operacija
skupa A, tj. ako je A zatvoren u odnosu na operaciju *.

39

VIA MATEMATIKA
Grupoid (A, *) ija operacija * posjeduje osobinu asocijauvnosu O2, naziva se polugrupa, semi grupa
ili asocijativni grupoid. Ako * ima jo i osobinu komutativnosti O5, onda se (A, *) naziva komutarivna ili
Abelova polugrupa.
Polugrupa (A, *) za koju vae osobine O3 i O4, tj. u kojoj postoji jedinstven neutralni elemenat i u kojoj za
svaki elemenat postoji odgovarajui inverzni elemenat, naziva se grupa.
Ako posjeduje jo i osobinu kumutativnosti O5, onda se za takvu grupu kae da je komutativna ili Abelova
grupa.
Algebarska struktura (A, *, o), skupa A i dve operacije * i o u njemu, naziva se prsten, ako je operacija o
distributivna prema operaciji *, ako je (A, *), Abelova grupa i ako je (A, o) polugrupa.
Prsten (A, * , o) u kome je (A, o) grupa naziva se tijelo.
Tijelo (A, *, o) u kome je (A, o) Abelova grupa naziva se polje.
S obzirom na mnotvo apstraktnih pojmova, moda e njihova preglednost biti bol|a ako se prikau tabelarno
ovako:

(A,*) je grupa

(A,*) je Abelova grupa

(A,*) je polugrupa

(A,*,)
(A,*) (A,)

(A,*)

(A,)

(A,*,) je polje

(A,)

(A,*,) je telo

(A,*) je Abelova grupa

(A,*)

(A,*,) je prsten

(A,*)

(A,*) je grupoid

Osobine
operacija
O 1:
O 2:
O 3:
O 4:
O 5:
O 6:

Napomena Sa je oznaeno postojanje odgovarajue osobine.

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Ispitati algebarsku strukturu (Z, *), ako je operacija * definisana analitiki ovako:
x * y=x + y + 3.

Primjer
Primer
Rjeenje:
O1: Lako se zakljuuje da je skup Z zatvoren u odnosu na operaciju *, jer za bilo koja dva
broja a, b Z i rezultat operacije a * b = a + b + 3e Z.

40

VIA MATEMATIKA
O2: * posjeduje osobinu asocijativnosti, jer za bilo koja tri broja
a, b, c, Z vai: (a * b) * c = a *(b * c), tj.
(a + b + 3) * c = a * (b + c + 3),
(a + b + 3) + c + 3 = a + (b + c + 3) + 3,
a + b + c + 6 = a + b + c + 6.
O3: Ako je a Z, onda iz a * c=a slijedi:
a + c + 3 = a c = -3.
a iz e * a = a slijedi: e + a + 3 = a e= -3.
Prema tome e = -3 Z je neutralni elemenat operacija * u skupu Z, jer za bilo koji a Z
vai:
a * (-3) = -3 * a = a, tj.
a + (-3) +3 = -3 + a + 3 = a.
O4: Ako je a Z, i e=-3 Z, onda iz a * a-1 = e slijedi:
a + a-1 + 3 = -3 a-1 = -a -6.
a iz a-1 * a = e slijedi:
a-1 + a + 3 = -3 a-1 = -a -6.
Prema tome za svaki a Z postoji inverzni elemenat a-1 = -a -6 Z, jer vai:
a * a-1 = e, tj.
a + (-a -6) + 3 = -3 i vai:
a-1 * a = e, tj.
-a - 6 + a + 3 = -3.
Npr. za a=5, a-1 =-5 -6=-11 Z, pa je 5*(-11)=-11 * 5=-3, tj.
5 + (-11) + 3 = -11 + 5 + 3 = -3.
O5:* posjeduje osobinu komutativnosti, jer za bilo koja dva broja a, b, Z vai:
a * b = b * a, tj.
a + b + 3 = b + a + 3.
Prema tome algebarska struktura (A, *) je Abelova grupa.
Ako su (A, *) i (B, o) grupoidi i ako je f: A B takvo preslikavanje da vai:

(x, y )(f ( x * y ) = f ( x )of ( y )),

onda se kae da je f homomorfizam grupoida (A, *), i grupoida (B, o), tj. da je grupoid (B,o) homomorfna
slika grupoida (A, *).
Ako je pri tome f biunivoko preslikavanje tj.
na
f : A
B
11

41

VIA MATEMATIKA
onda se kae da je f izomorfizam grupoida (A, *) na grupoid (B, o), tj. da su ova dva grupoida izomorfna.
Ako je A = B, onda se specijalno za homomorfizam koristi naziv endomorfizam, a za izomorfizam se
koristi naziv automorfizam.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Date su grupe (A, *) i (B, o), pri emu je: A={1, 2, 16, 13); B={1, i, -1, -i }; * operacija
iznalaenja ostatka djeljenja proizvoda elemenata iz skupa A sa 17; o operacija mnoenja
elemenata iz B svakog sa svakim, tj.
(x * y = x o y) (x, y B) i dato je preslikavanje
1 4 16 13
na
B =
f : A

11
1 i 1 i
Da li su (A, *) i (B, o) izomorfne?
Rjeenje:
Rezultati operacija * i o prikazuje slijedee tabele:
*
1
4
16
13

1
1
4
16
13

4
4
16
13
1

16
16
13
1
4

13
13
1
4
13

*
1
1
-1
-1

f(x)

1
1
i
-1
-i

i
i
-1
-i
1

-1
-1
-i
1
i

-i
-i
1
i
-1

f(y)

Neposrednim uvidom u rezultate operacija * i o zakljuujemo da vai: f(x * y) = f(x) o f(y), za

bilo koja dva broja x, y A, pa moemo konstatovati da su (A,) i (B, o) izomorfne grupe.

42

VIA MATEMATIKA
S obzirom da su obe operacije komutativne, zadatak se moe resiti i ovako:
x
1
1
1
1
4
4
4
16
16
13

y
1
4
16
13
4
16
13
16
13
13

f(x)
1
1
1
1
i
i
i
-1
-1
-i

f(y)
1
i
-1
-i
i
-1
-i
-1
-i
-i

x*y
1
4
16
13
16
13
1
1
4
16

f(x*y)
1
i
-1
-i
-1
-i
1
1
i
-1

f(x) f(y)
1
i
-1
-i
-1
-i
1
1
i
-1

Podaci iz poslednje dve kolone ove tabele pokazuju da za svako x, y A vai:

f(x y) = l(x) o f(y).

43

2. Odabrana poglavlja
linearne algebre

VIA MATEMATIKA

2.1. Vektori

a veliine koje definiemo (odreujemo) samo brojnom vrijednou kaemo da su skalarne veliine ili
krae skalari. Prema tome, svaki bioj se moe smatrati skalarom. Veliine koje se tako odreuju su npr.
dobit odreenog preduzea u odreenom periodu, povrina ili zapremina poslovnog ili drugog prostora, i dr.
Za veliine koje odreujemo brojnom vrijednou, pravcem i smjerom kaemo da su vektorske veliine
ili krae vektori. Vektore moemo predoiti u geometrijski i analitiki (numeriki). Za izuavanje ekonomije
je znaajnije analitiko predstavljanje vektora, ali ih je za njihovo dobro razumjevanje potrebno geometrijski
objasniti.
U geometriji se vektor definie kao orijentisana (usmjerena)du, sa slijedeim elementima:
1. Duina, intenzitet, modul ili apsolutna vrijednost, tj. rastojanje izmeu krajnje i poetne
take, odreene brojnom vrijednou:

Slika 2-1

AB=a

2. Pravac vektora, tj. prava - nosa kojoj vektor pripada (vidi sl. 2-1).
3. Smjer vektora, tj. orijentacija dui od poetne prema krajnjoj taki.
Razlikujemo: vektore vezane za taku, vektore vezane za pravu i slobodne vektore.
Vektori vezani za taku imaju istu poetnu taku, a jednaki su ako su im moduli isti, nosai isu i
smjerovi isti.
Vektori vezani za pravu se ne mogu odvojiti od prave - nosaa, a jednaki su ako imaju iste module
i iste smjerove.
Slobodni vektori su jednaki ako imaju iste module i smjerove, a lee na istoj ili paralelnim pravama. Zbog
mogunosti translatornog kretanja u analitikoj (koordinarnoj) geometriji se koriste slobodni vektori; pa e
dalje biti rijei o slobodnim vektorima. Inae smjer i duina vektora koji se translira ostaju nepromjenjeni.
Vektor
kod
koga se poklapaju poetna i krajnja taka i iji smjer nije odreen, naziva se nula vektor, u oznaci
AA = O . Intenzitet nula-vektora se izraava brojem nula (0).

Zbir konanog broja vektora a1,a2 ,..., an je vektor a iji se poetak nalazi u poetnoj taki prvog, a kraj u
krajnjoj taki posljednjeg vektora, pod uslovom da su dati vektori datim redom nadovezani jedan na drugi
tako da se poetna taka svakog vektora poklapa sa krajnjom takom prethodnog (sl. 2-2.).

47

VIA MATEMATIKA
a2

an-1

a!

Slika 2-2

an
a

Ova definicija sabiranja vektora se naziva pravilo poligona.

Ako se pri sabiranju vektora krajnja taka poslednjeg vektora-sabirka poklopi sa poetnom takom prvog,
onda je zbir datih vektora jednak nula-vektoru.
Ako se radi o sabiranju dva vektora, onda je re o tzv. pravilu trougla (sl. 2-3).

Slika 2-3

ab c

Za sabiranje dva vektora vai:

c a = b
1.)a + b = c
c b = a


2.) a + b a + b

3.)a + b = b + a
Ako se radi o sabiranju tri vektora, onda je rije o tzv. pravilu ervorougla. (sl. 2-4).

Slika 2-4

abc d

Za sabiranje tri vektora vai:

1.) a + b + c a + b + c


2.) a + b + c = a + b + c

48

VIA MATEMATIKA
S obzirom na mogunost translacije, sabiranje dva vektora se moe definisati ; kao pravilo
paralelograma (sl. 2-5-A.), a sabiranje tri vektora kao pravilo paralelopipeda (sl. 2-5-B.).
B

Slika 2-5

a

abc d

a

ab c

Dva vektora koji imaju iste module, iste nosae i suprotnu orijentaciju nazivamo suprotnim vektorima (si.

2-6-A.) Zbir suprotnih vektora je nula-vektor, tj. a + a = o (sl. 2-6-B)

( )

Slika 2-6

b= -

Vektori su kolinearni ako, dovedeni u zajednki poetak, lee na istoj pravoj. Ako je icdan od dva vektora
nula-vektor, onda su oni kolinearni.
Vektori su komplanarni ako, dovedeni u zajedniki poetak, lee u istoj ravni.Ako je barem jedan od tri
vektora nula-vektor, onda su oni komplanarni.

Proizvod ma kojeg skalara i ma kojeg vektora a je vektor b = a koji ima:

1.) i isti pravac kao a

2.) modul b = a = a
3.) smjer vektora a ako je >0, a suprotan smjer vektora a ako je <0.

a
Zbir proizvoda
i
skalara

,
,

i
vektori
1,a2 ,..., an naziva se linearn kombinacija
1
2
n

vektora a1,a2 ,..., an . Linearna kombinacija vektora za rezultat daje vektor tj.
n

1 a1 + 2 a 2 + ... + n a n = j a = k
j =1

Ako je pri tome j 0 i

j =1

= 1 onda se radi o tzv. konveksnoj linearnoj kombinaciji.

49

VIA MATEMATIKA
Vektori duine 1, nazivamo jedinini vektor, ort ili signum u oznaci:
def
1
a = a0 pri emu vai sgn0 = 0
a
Skalarni proizvod dva vektora je skalar dobijen mnoenjem proizvoda modula datih vektora sa
kosinusom ugla koga ine, tj.
1
1
q= 3 = ,
1
3

1
1,
3

Prava na kojoj je jedna od dve mogue orijentacije izabrana za pozitivan smet naziva se osa.
Algebarska vrednost vektora je broj ija je apsolutna vrijednost jednaka modulu vektora. Predznak
ovoga broja je pozitivan ako je smjer vektora pozitivan, a negativan ako je smjer vektora negativan.
Projekcija vektora AB na pravu p je vektor ApBp , pri emu su Ap i Bp ortogonalne projekcije taaka A i B na
pravoj p (sl. 2-7).

Slika 2-7
A

Ap

Bp

Bp p

p
Bp

Ap

Ap
B
B

B p

Ap

Bp

A

A p Bp A pBp 0

U Dekartovom pravouglom koordinatnom sistemu koordinate vektora poloaja take su algebarske

vrijednost projekcija toga vektora na koordinatnim osama (sl. 2-8).

50

VIA MATEMATIKA
y
Ty

T(a x ,a y )

Slika 2-8

ay

OT x a x , OT y a y

OE i,OF j

OT a

ax ax , ay ay

Tx

ax

Na osnovu slike 2.8 neposredno zakljuujemo da vai:

a = a x + a y = ax i + ay j

a = a = ax2 + ay2

i i j su oznake za jedinine dui na koordmatnim osama.

ax i ay su oznake za module vektora a x i a y , a nazivaju se apcisa odnosno ordinaza ruke T. Slino vai i
za koordinatni sistem u prostoru (tzv. trodimenzionalni koordinatni sistem) (sl. 2-9)
z

Slika 2-9

az

i
ax

T(a x ,a y ,az )

ay

Na osnovu slike 2-9 neposredno zakljuujemo da vai:

a = a x + a y + a z = ax i + ay j + az k

a = a = ax2 + ay2 + az2

51

VIA MATEMATIKA
y2

ay
y1

Slika 2-10

ay

B(x12 ,y12 )

A(x1,y1 )

j
0 i

T(x 2 x1,y 2 y1 )

x1

ax

ax

x2

Na osnovu slike 2-10 zakljuujemo da vai:

ax = x2 x1, ay = y 2 y1

a = a x + a y = ax i + ay j = (x2 x1 )i + (y 2 y1 ) j

2
2
a = a 2 x + a 2 y = (x2 x1 ) + (y 2 y1 ) je modul vektora a ; inae poznata formula za
izraunavanje rastojanja bilo koje dve take u Dekartovom pravouglom koordinatnom sistemu u ravni.
Za vektor prikazan u koordinatnom sistemu u prostoru vai:
ax = x2 x1, ay = y 2 y1

a = a x + a y = ax i + ay j = (x2 x1 )i + (y 2 y1 ) j
a = a2 x + a2y + a2z =
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

(x2 x1 ) + (y 2 y1 ) + (z2 z1 )
2

1.) Na sl. 2-13 prikazan je vektor sa poetnom takom A (6, 3) i krajnkom takom B (11, 5).

Primjer
Primer
B(11,5)

Slika 2-11

A(6,3)

3
2

T(5,2)

X
0

E

Na osnovu sl. 2-11 zakljuujemo da vai:

52

11

VIA MATEMATIKA
ax = x2 x1 6 = 5
ax = y 2 y 1 = 5 3 = 2

a = a x + a y = ax i + ay j = 5i + 2 j
a = ax2 + ay2 = 52 22 = 29
Modul ax i az i az se- nazivaju i apcisa, ordinata odnosno aplikata take T
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

1.) Dat je vektor koji prikazan u koordinatnom sistemu u ravni izgleda kao na sl. 2-10

Primjer
Primer

OE 1,a x 5,a y 2

Slika 2-12

(5,2)

X
0

Na osnovu sl. 2-12 neposredno zakljuujemo da vai:

a = 5i + 2 j

a = a = 52 + 22 = 29 je modul vektora a

1
1 5i 5 2
=
a=
i +
j je jedinicni vektor a
29
29 2 j 29 29
2.) Dat je vektor u trodimenzionalnom koordinatnom sistemu (sl. 2-11).
Z
3

Slika 2-13

OE 1,a x 2,a y 5,a z 3

(2,5,3)
Y

53

VIA MATEMATIKA
Na osnovu sl. 2-11 neposredno zakljuujemo da vai:

a = 2i + 5 j + 3k

a = a = 22 + 52 32 = 38 je modul vektora a
1
a=
a

(2i + 5 j 3k )=
38

2
5
3
i+
j+
k je jedinicni vektor vektora a
38
38
38

Slika 2-10 pokazuje da su u Dekartovom pravouglom koordinatnom sistemu i koordinate bilo kojeg vektora
takoe algebarske vrijednosti projekcije posmatranog vektora.
2.) Za vektor u prostoru koji ima poetnu taku A (3, 6, 4) i krajnju taku B (5, 11, 7) vai:
ax = x2 x1 = 5 3 = 2
ay = y 2 y1 = 11 6 = 5
az = z2 z1 = 7 4 = 3

a = a x + a y + a z = ax i + ay j + az k = 2i + 5 j + 3k
a = a 2 x + a 2 y + a 2 z = 22 + 52 + 32 = 38
Naprijed reeno pokazuje da o vektoru moemo imati predstavu i kada ga geometrijski neposredno ne
prikazujemo, jer se svaki vektor moe i numeriki prikazati ureenim skupom brojevima sa konanim
brojem elemenata koji predstavljaju koordinate krajnje take vektora, uz pretpostavku da je koordinatni
poetak (ongo) poetna taka vektora. Vektor kome poetna taka nije u koordinatnom poetku moe
translacijom da se dovede u takav poloaj. Prema tome, o vektorima sa slike 2-10 i 2-11 moemo, i bez
njihovog geometrijskog prikaza, imati predstavu i raunati sa njima ako ih numeriki prikaemo pomou
koordinata, ovako:
2

5 5

a = a = = , odnosno a = a = 5 =
2 2
3

2

5
3

a neka bude oznaka za numeriki oblik za a . Numeriko predstavljanje vektora omoguuje raunanje
sa njim ak i u sluaju kada se oni geometrijski ne mogu predoiti (vektori sa etiri i vie komponenata koordinata).
Za operacije sa vektorima (numeriki predstavljenim) vae pravila raunanja sa matricama.

54

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1
Ako je a = i + 2 j , onda je a =
2

6
Ako je b = 6i + 3 j , onda je b =
3
2
5

Ako je c = 2i + 5 j + 3k 1, onda je c =
3

1
1

Ako je u = i + 2 j + 3k,onda je u = 2
3
4

Ako je v = 4i + 5 j + 6k,onda je v = 5
6
Tada je na primjer:

1 6 7
a + b = + = , jer je i + 2 j + 6i + 3 j = 7i + 5 j
2 3 5

)(

O4: (x V )( ( x ) V )(x + ( x ) = O ), tj. u V za svaki elemenat postoji invcrzni

elemenat.
O5: (x, y V )(x + y = y + x ), tj. operacija sabiranja vektora u skupu V je komutativna.
Prema tome algebarska struktura (V, +) je Abelova ili komutativna grupa.
O6: (x V )( S )( x V ), tj. proizvod ma kojeg skalara X iz skupa skalara S
i ma kojeg vektora x iz V je vektor koji takode pripada skupu V. Rije je o tzv. spoljanjoj

V.
(eksternoj) operaciji, tj. o preslikavanju SxV
Iz O1 i O6 slijedi:
(x, y V )(1, 2 S )(1x + 2 y = k V ) tj. svaka linearna kombinacija vektora
iz V je vektor koji pripada skupu V. Tako vai i slijedee:

(x

V )( j S )( j x j = k V ); j = 1,2,..., n

O7: (x V )(1, 2 S )((12 ) x = 1 (2 x )), tj. vai zakon asocijativnosti za

mnoenje vektora skalarom.
O8: ((1 S )(x V )(1 x = x )), tj, broj 1 je neutralni elemenat za operaciju mnoenja
vektora skalarom.

55

VIA MATEMATIKA
O9: (x V )( x = x ), tj. operacija mnoenja vektora skalarom je komutarivna.
O10: Operacija mnoenja skalarom je distributivna prema operaciji sabiranja vektora i
operacija mnoenja vektora je distributivna prema operaciji sabiranja skalara, tj. vai:
a ) (x, y V )( S )( (x + y ) = x + y )
b ) (x V )(1, 2 S )((1 + 2 ) x = 1x + 2 x )
Sada je lake razumjeti slijedeu moguu definiciju vektorskog prostora:
+
Skup vektora V sa internom operacijom sabiranja vektora, rj. VxV V i operaciiom mnoenja vektora

V, ini linearni vektorski prostor nad S, ako je (V,+) Abelova ili komutativna grupa, tj.
skalarom, tj. SxV
+

V
ako za VxV V vae osobine od O1 O5 i ako je S polje skalara (S, +. ), te ako operacija SxV
ima osobine od O6 O10. Krae kaemo da je V vektorski prostor nad S.

Ako je S R onda se za V kae da je realni vektorski ili realni linearni vektorski prostor, o kome e dalje
biti rijei.
Osobine od O1 O10 mogu da posjeduju samo skupovi vektora sa istim brojem komponenti (koordinata), pa
emo skup svih vektora koji imaju po dve komponente smatran vektorskim prostorom V2 , skup svih vektora
koji imaju po tri komponente smatraemo vektorskim prostorom V3, itd. Skup svih vektora koji imaju po n
komponenti smatraemo vektorskim prostorom Vn
Svaki podskup W V nazivamo potprostorom vektorskog prostora V, ako je W prostor u
odnosu na operacije sabiranja vektora i mnoenja vektora skalarom, .tj. operacije koje vae I za V. Po
definiciji svaki prostor V ima najmanje dva potprostora: (1) tzv. nula prosror, tj. W={0) i (2) sam prostor V.
Ova dva prostora smatramo trivijalnim sluajevima prostora.
Na primjer sve mogue linearne kombinacije konanog broja vektora a1, a2,...,an iz skupa V, tj. vektori koji
se mogu prikazati u obliku:
k = 1a1 + 2 a1 + ... + n an
obrazuju linearni potprostor.
Napomena
I sami vektori a1, a2,...,an se pojedinano mogu prikazati kao linearna kombinacija datog
skupa vektora, ako ne drugaije, na trivijalan nain, tj.:
a1 = 1 a1 + 0 a2 + ... + 0 an

a2 = 0 a1 + 1 a2 + ... + 0 an
...
an = 0 a1 + 0 a2 + ... + 1 an

Ako je u nekom linearnom prostoru, pored sabiranja vektora i mnoenja vektora skalarom, definisana i
operacija skalarnog proizvoda, onda je re o tzv. Euklidskom prostoru E.
Slijedei primjeri skupova vektora mogu da poslue boljem razumjevanju 1 razlikovanju prethodno
objanjenih pojmova.

56

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

6
3

1
7

1.) , 4 , je skup vektora sa razliitim brojem komponenti.Ovaj skup vektora

2 5 8
9

nema posebnog matematikog znaaja.

1 5 9 3 7

4
8
0
2 6

2.) , , , ,
9
3 7 1 5
4 8 2 6 10

Skup od konano mnogo (pet) vektora sa istim brojem komponenti (etiri). Ovaj skup
(vektorski sistem) je podskup od V4
Vektorski sistem, bez obzira koliko (konano mnogo) vektora, ne moe biti vektorski
potprostor jer ne posjeduje ni O1: osobinu zatvorenosti skupa u odnosu na operaciju
sabiranja vektora
1 2 3

1 1 1

3.) , , ,...

1
1
1

1 1 1

je skup od beskonano mnogo vektora sa istim brojem komponenti.Ovaj skup je podskup

od V4 , ali nije vektorski podprostor jer ne posjeduje osobinu O1

1 2 3

0 0 0
4.) , , ,...

0 0 0
0 0 0

je skup od beskonano mnogo vektora sa istim brojem komponenti. Ovaj skup je podskup
od V4 , ali nije vektorski podprostor, i pored toga to posjeduje osobinu O1 .Ovaj skup ne
posjeduje osobinu O3 jer ne sadri neutralni element (nula vektor).
0 1 2 3

0 0 0 0

5.) , , , ,...

0
0
0
0

0 0 0 0

Za razliku od (4) ovaj skup posjeduje O3 jer sadri nula vektor, kao neutralni elemenat, ali ne
posjeduje osobinu O4 , jer ne sadri inverzne elemente za svoje elemente.

57

VIA MATEMATIKA
3 2 1 0 1 2 3

0
0
0
0 0 0 0

6.) ... , , , , , , ,...

0
0
0
0
0
0
0

0 0 0 0 0 0 0

Ovaj skup posjeduje osobine O1 O5 , a za skup skalara S=Z, posjeduje i osobine O6 O10,
pa se moe smatrati vektorskim potprostorom nad skupom skalara S=Z.

58

VIA MATEMATIKA

2.2.2. Linearna zavisnost

aprijed je reeno da je rezultat linearne kombinacije datih vektora uvijek neki vektor. Kao rezultat
linearne kombinacije moe da se pojavi i nula-vektor. Najprostija (trivijalna) mogunost dobijanja nulavektora kao rezultata linearne kombinacije je ona u kojoj se za sve skalare uzmu nule, tj.
1a1 + 2 a2 + ... + n an = 0, ako je 1 = 2 = ... = n = 0
Ova trivijalna mogunost dobijanja-nula-vektora, linearnom kombinacijom datih vektora, postoji uvijek, bez
obzira na strukturu darih vektora. U nekim sluajevima, pored trivijalne, postoje i druge (tzv. netrivijalne)
mogunosti za dobijanje nula-vektora linearnom kombinacijom datih vektora, tj.:

( 0, { , ,..., })( a
1

1 1

+ 2 a2 + ... + n an = 0 )

Dakle, nula-vektor se dobije linearnom kombinacijom u kojoj bar jedan od skalara nije jednak nuli.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1.) Dati su vektori

3
0
a1 =
a2 =
2
4
Odredite skalare 1 i 2 tako da bude 1a1 + 2 a2 = 0
Rjeenje:
Sigurno je da je jednakost 1a1 + 2a2 = 0 zadovoljena za 1 = 2 = 0, tj:
3
0 0 0 0
0 +0 = + = = 0
2
4 0 0 0

Postavlja se pitanje, da li postoji i druga (netrivijalna) rjeenja? Odgovor dobijamo rjeavanjem sledee
jednaine:
3
0 0
1 + 2 =
2

4 0
31 0 0
2 +
=
1 4 2 0
31 0
31 = 01 = 0
2 + 4 = 2 + 4 = 0
0

1
1
2
2
Zamjenom 1=0 u jednaini 2 1+4 2=0 a 2=0. pa zakljuujemo da, osim trivijalne, nema drugih mogunosti
za reavanje date jednaine.

59

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1
0
0

2.) Dati su tzv. jedinini vektori e1 = 0 , e2 = 1 , e3 = 0
1
0
1
Lako se dokazuje da jednaina 1 e1 + 2 e1 + 3 e3 =0 osim trivijalnih nema drugih reenja.
Isto vai i za ostale sluajeve jedininih vektora.
1
4
7
2 , a = 5 , a = 8
a
=
3.) Dati su vektori : 1 2 3
3
6
9
Da li osim trivijalnog ima i drugih rjeenja jednaina 1 a1 + 2 a1 + 3 a3 =0?
Rjeenje:
1
4
7 0 1 + 42 + 73 0
1 + 42 + 73 = 0

1 2 + 2 5 + 3 8 = 0 tj . 21 + 52 + 83 = 0 21 + 52 + 83 = 0
3 + 6 9 = 0
2
3
3
6
9 0 31 + 62 93 0
1

Sabiranjem druge jednaine i proizvoda prve sa -2, te sabiranjem tree jednaina i proizvoda
prve sa -3 dobije se sistem:
32- 6 3=0
6 2- 303=0
Djeljenjem druge jednaine ovog sistema sa -2 i nakon toga sabiranjem sa prvom dobije se:
93 = 0 3 = 0
32 6 0 = 0 2 = 0
1 4 0 + 7 0 = 0 1 = 0
Dakle, osim trivijalnog nema drugih rjeenja.
2
10
4.) Dati se vektori: a1 = , a2 =

3
15
Da li osim trivijalnog postoje i druga rjeenja jednaine 1 a1 + 2 a1 =0?
Rjeenje:
2
10 0
1 + 2
= ,
3
15 0
21 + 102 0
21 + 102 = 0
3 15 = 3 15 = 0
0
1
1
2
2

60

/3/2]+

VIA MATEMATIKA
0/0 je neodreen izraz, jer rezultat djeljenja nule sa nulom moe biti bilo koji broj. Prema
tome, osim trivijalnog, postoji i bezbroj drugih rjeenja date jednaine.
Do ovog saznanja se moe doi i ovako:
21 + 102 0
3 15 = 1 52 = 0, odnosno 1 = 52
0
1
2
Jednaina 1= 52 ima bezbroj rjeenja. Prikazujemo neka od njih.
1.) Neka je 2 = 0, onda je 1 = 5 , pa je:
2
10 10 10 0
5 + 1
=
+
=
3

15 15 15 0
2.) Neka je 2= 1 , onda je 1= -10 , pa je:
2
10 20 20 0
10 + ( 2)
=
+
=
3
15 30 30 0
3.) Neka je 2=0, onda je 1 = 0,pa je rije o trivijalnom rjeenju. Dakle, trivijalno rjeenje
postoji uvijek, a u ovom sluaju ono je jedno od bezbroj rijeenja.
Pokazaemo da nezavisno od konkretne veliine 1 i 2 , kad god je 1 = 5 2 data jednaina
je zadovoljena:
2
10 102 102 0
52 + 2
+
=
=
3
15 152 152 0
1
5
7

5.) Dati su vektori: a1 = 2 , a2 = 5 , a3 = 8
3
6
9
Da li je jednaina 1 a1 + 2 a2 + 3 a3 =0 osim trivijalnih ima i drugih reenja?
Rjeenje:
1
4
7 0 1 + 42 + 73 0
1 + 42 + 73 = 0

1 2 + 2 5 + 3 8 = 0 tj . 21 + 52 + 83 = 0 21 + 52 + 83 = 0
3 + 6 + 9 = 0
3
6
9 0 31 + 62 + 93 0
2
3
1

Sabiranjem druge jednaine i umnoka prve sa -2, te sabiranjem tree i umnoka prve sa
-3 dobije se sistem:
-3 2 -6 3 =0
-6 2 -12 3 =0

61

VIA MATEMATIKA
Sabiranjem druge jednaine i umnoka prve sa -2 dobije se:
02 = 0 2 = 0 / 0,03 = 0 3 = 0 / 0.
Dakle, data jednaina ima bezbroj rjeenja. Pokazaemo neka od njih.
Iz jednaine -3 2 -6 3 =0 slijedi 2 =-2 3 . Zamjenom ove jednakosti u jednaini 1 +4 2+
+7 3 =0 dobije se:
1 -8 3 +7 3 =0 1 = 3
Ako uzmemo da je 3 =k, onda je 1 =k, 2 =-2k, pa su rjeenja date jednaine { k, -2k, k}.
1.) Neka je k =1 , tada je 2 =3, 1 = 3 -2, pa je;
1
4
7 1 8 7 0

1 2 + (2 )5 + 1 8 = 2 + 10 + 8 = 0
3
6
9 3 12 9 0
2.) Neka je k = -2, tada je 2 =3, 1 = 3 -2, pa je:
1
4
7 0

2 2 + 4 5 + (2 )8 = 0
3
6
9 0
3.) Neka je k = 0, tada je i 2 = 1 =0, pa je rije o trivijalnom rjeenju:
Uopteno:
1
4
7 k 8k 7 0

k 2 2k 5 + k 8 = 2k + 10k + 8 = 0
3
6
9 3k 12k 9 0
Vektori a1 , a2 ,..., an nekog vektorskog prostora V nazivamo linearno nezavisnim ako njihovom linearnom
kombinacijom nula vektor moemo dobiti samo na trivijalni nain. Za skup vektora a1 , a2 ,..., an moemo
rei da u tom sliaju ini linearno nazavisan sistem vektora.Takvi su sistemi vektora u prva tri primjera.
Ako pored trivijalne postoje i druge mogunosti da se linearnom kombinacijom datih vektora kao rezultat
dobije nulavektor, onda se za dati skup kae da ini linearno zavisan sistem vektora. Takta su sistemi
vektora u 4. i 5. primjeru.
Ako dati skup vektora a1 , a2 ,..., an ini linearno zavisan vektorski sistem, onda se bar jedan od datih vektora
moe izraziti (ili dobiti) linearnom kombinacijom ostalih. Takav sluaj predstavljaju vektori a1, a2, i a3, iz 5.
primjera, gde smo dobili 1 = 3 , 2 = -2 3 . Zamjenom ovih jednakosti u jednaini 1 a1 + 2 a2 + 3 a3 = 0
dobijamo:

62

VIA MATEMATIKA
3 a1 23 a2 + 3 a3 = 0 / (1/ 3 ), 3 0
a1 2a2 + a3 = 0
Iz ove jednaine moemo dobiti slijedee:
a1 = 2a2 a3

a2 = (1/ 2 ) a1 + (1/ 2 ) a3
a3 = a1 + 2a2
Najvei broj linearno nezavisnih vektora koji se moe nai u datom vektorskom sistemu se naziva rang
vektorskog sistema. Ovaj broj ne moe biti vei od broja komponenti datih vektora. U 5. primeru
taj broj je 2, tj. r(a1, a2, a3)=2, pa se svaki vektor moe izraziti linearnom kombinacijom preostala dva
linearno nezavisna vektora. Lako se moe pokazan da su {a1, a2}{a1, a3}{a2,a3} u pomenutom primeru
linearno nezavisni sistemi vektora.

63

VIA MATEMATIKA

2.2.3. Dimenzija i baza

Najvei broj linearno nezavisnih vektora koji se moe nai u datom vektorskom prostoru V naziva se
dimenzija vektorskog prostora V, u oznaci d(V). Ovaj broj je jednak broju komponenti vektora posmatranog
vektorskog prostora. Meutim, ako je re o vektorskom potprostoru kao skupu svih linearnih kombinacija
vektora datog vektorskog sistema, onda je dimenzija tog potprostora jednaka rangu vektorskog sistema iz
koga je generisan, a taj broj, kao to je reeno, ne moe biti vei od broja komponenti vektora posmatranog
vektorskog sistema, odnosno potprostora.
Ako je d oznaka za dimenziju nekog vektorskog prostora, onda se za bilo koji skup (sistem) od d linearno
nezavisnih vektora kae da predstavlja bazu posmatranog vektorskog prostora. Vektori koji obrazuju bazu
nazivaju se bazni vektori.
Ako je B={b,,b2
bd) baza nekog vektorskog prostora V, onda se ma koji vektor posmatranog vektorskog
prostora moe izraziti linearnom kombinacijom baznih vektora, i to jednoznano.
Ovde se misli na vektore sa konanim brojem komponenti, tj. na konano imcnzionalnc rektorske prostore,
jer se beskonano dimenzionalim neemo baviti.
Neka je a proizvoljno odabrani vektor pasmatranog vektorskog prostora V onda vai:
a = a1b1 + a1b2 + + adbd r pri emu se za skalare a1 , a2 ,..., ad kae da su koordinate vektora a u odnosu
na bazu B.
Dokaz jednoznanosti:
Pretpostavimo da se vektor a = a1b1 + a1b2 + + adbd , moe i na drugi nain izraziti kao linearna
kombinacija baznih vektora, npr.:
a = 1b1 + 2 b2 + ... + d bd .
Oduzimanjem ove dve jednaine, kojima je izraen a, dobije se:
0 = (1 1 )b1 + ( 2 2 )b2 + ... + ( d d ).
Kako {b1 , b2 ,..., bn }ime linearno nezavisan sistem vektora, to mora biti:
1 1 = 2 2 == d d, = 0, tj.
1 =1 , 2 = 2 , , d = d , to je i trebalo dokazati.

64

VIA MATEMATIKA

2.2.4. Elementarna bazna transformacija

Postupak kojim se vri prelaz iz neke baze u novu, zamjenom jednog od baznih vektor novim nebaznim
nazivamo elementarna bazna transformacija, koja se efikasno koristi pn rjeavanju nekih problema poput
odreivanja ranga matrice odreivanja mverzne matrice, rjeavanja sistema linearnih jednaina, i ini
osnovu tzv. simpleks metoda linearnog programiranja.
Postupak:
Neka vektori b1 , b2 ,..., bn ine bazu vektorskog prostora Vn. Tada se vektor a Vn moe izraziti
linearnom kombinacijom baznih vektora, tj. vai:
n

a = a j b j tj.
j =1

a = a1b1 + a2 b2 + ... + ak 1bk 1 + ak bk + ak +1bk +1 + an bn

Neka je npr. ak 0 onda vektori b1 , b2 ,..., bk-1 ,a, bk+1 , bn ine novu bazu u Vn. Naime, ako oni ne
bi inili bazu u Vn ,tj. Nebi prestavili linearno nezavisni system,onda bi se a mogao izraziti pomou vektora
b1 , b2 ,..., bk-1 ,a, bk+1 , bn , to bi suprotno predpostavci znailo da je a = 0.
Neka su nadalje koordinate proizvoljnog vektora x u datoj bazi skalari x1 , x2 ,..., xn tako da je:
n

x = X j b j , tj.
j =1

x=x1b1 + x 2 b2 + ... + xk-1bk 1 + xk bk + ... + x n bn

(2)

Iz (1) se prema pretpostavci, moe dobiti:

bk = (-1/ ak )(a1 b1 + a2 b2 + ...+ ak-1 bk-1 -a + ak+1 bk+1 + ... + an bn )

(3)

Ako (3) zamjenimo u (2) dobijamo:

x = x1b1 + x2 b2 + ... + xk 1bk 1 xk / ak (a1b1 + a2 b2 + ... + ak 1bk 1 a + ak +1bk +1 + ... + an bn ) + xk +1bk +1 + xn bn .

(4)

Ako u (3) i (4) uvrstimo 1/ak=r, odnosno xk / ak = sx dobijemo:

bk = ra1b1 ra2 b2 ... rak 1bk 1 + ra rak +1bk +1 ... ran bn . (3a)
Odnosno
x = (x1 sx a1 )b1 + (x2 sx a2 )b2 + ... + (xk 1 sx ak 1 )bk 1 + sx a + (xk +1 sx ak +1 )bk +1 + ... + (xn sx an )bn (4a)

Ovi skalari su koordinate vektora x u odnosu na novu bazu.

Slino bi se transformacijom vektora

65

VIA MATEMATIKA
n

y ,b , y V
j =1

doslo do vektora :

y = (y1 + sy a1 )b1 + (y 2 + sy a2 )b2 + ... + sy a + ... + (y n + sy an )bn , pri cemu je sy = y k / ak .

Postupak promjene baze se, iz praktinih razloga, moe obaviti tabelarno ovako:

Tabela 2-1

Tabela 2-2

Podaci o vektorima u odnosu na datu bazu

Koordinate u datoj bazi za nebazne vektore
Bazni vektori
a
x
y
a1
x1
y1
b1
a
x
y1
b2
2
2
...
...
...
...
a
x
y
bk-1
k-1
k-1
k-1
ak
xk
yk
bk
a k+1
x k+1
y k+1
b k+1
...
...
...
...
bn
an
xn
yn
Podaci o vektorima u odnosu na novu bazu
Koordinate u datoj bazi za nebazne vektore
Bazni vektori
a
x
y
-ra1
x1-sxa1
y1-sya1
b1
-ra
x
-s
a
y
-s a
b2
2
2 x 2
2 y 2
...
...
...
...
-ra
x
-s
a
y
sa
bk-1
k-1
k-1 x k-1
k-1- y k-1
r=1/a k
Sx= xk/ ak=rxk
sk=yk/ak=ryk
bk
a
x
-s
a
y k+1-syak+1
b k+1
k+1
k+1 x k+1
...
...
...
...
bn
-ra n
x n-sxan
y n-syan

Iz naprijed prikazanog postupka za formiranje nove baze (tab. 2-2) i koordinata nebaznih vektora u odnosu
na novu bazu mogu se formulirati sledci kotai pri praktinom raunanju:
1. U koloni nebaznog vektora koji elimo da postane bazni, odredimo tzv. ishodni elemenal (jednu od
koordinata posmatranog vektora) razliit od nule. Ovaj elemenat se odreuje ili proizvoljno ili uz
potovanje odreenih kritenjuma kao u sluaju rjeavanja problema linearnog programiranja. U napred
prikazanom postupku ishodni elemenal je ak 0. Tako smo odredili i vektor koji naputa bazu.
2. U novoj tabeli na msto ishodnog elementa piemo njegovu recipronu vrednost, tj. r=1/ak.
3. Sve preostale elemente ishodnog reda vrste (reda prethodne tabele u kome smo odabrali ishodni
lemenat) mnoimo sa r, i tako dobijemo elemente, u prethodnom postupku oznaene sa s, odnosno sa sy.
4. Sve preostale elemente ishodne kolone mnoimo sa -r.
5. Sve ostale elemente odreujemo tako da od starih koordinata x, odnosno y, oduzmemo umnoak
odgovarajueg elementa ishodne kolone a, i odgovarajueg broja s, odnosno sy, pa se tako dobije
nova koordinata xi sx ai odnosno yi sy ai .

66

VIA MATEMATIKA
U praksi se polazi od najjednostavnije (trivijalne) baz.e, tj. baze koju ine jedinini vektori e1 , e2 , .
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1.) Dati su vektori

1
2
1
3
a1 = 4 , a2 = 1 , a3 = 1 , x = 6 .
7
1
2
1
Moe li se i kako izraziti x kao linearna kombinacija vektora a1 i a2 i a3?
Rjeenje:
Svi dali vektori se mogu izraziti linearnom kombinacijom jedininih vektora:
1
0
0

e1 = 0 , e2 = 1 , e3 = 0 , tj. vazi:
0
0
1
3 0 0
x = 3e1 + 6e2 + 1e3 = 0 + 6 + 0
0 0 1

a1 = 1e1 4e2 + 7e3

a2 = 2e1 + 1e2 + 1e3
a3 = 1e1 1e2 + 2e3
3
= 6 .
1

Prema tome (ei, e2, e3) ini poetnu bazu.

e1
e2
e3
a1
e2
e3
a1
e2
e3

a1
1
-4
7
e1
1
4
-7
e1
1
4
-7

a2
2
1
1
a2
2
9
-13
a2
2
9
-13

a3
1
-1
2
a3
1
3
-5
a3
1
3
-5

x
3
6
1
x
3
18
-20
x
3
18
-20

Podaci u drugoj tabeli su dobijeni prema ranije prikazanom postupku. Tako na primjer 9 = 1- (-4) 2: -5 = -7
1;-20= 1 -73, itd.
Prema treoj tabeli vektori e1 , a2, a3 , x se mogu izraziti (dobiti) linearnom kombinacijom baznih vektora
a1, e2, e3, preko novih koordinata, na sledei nain:

67

VIA MATEMATIKA
1
0
0 1 0 0 1

e1 = 1 a1 + 4 e2 7e3 = 1 4 + 4 1 7 0 = 4 + 4 + 0 = 0 ,
7
0
1 7 0 7 0
a2 = 2a1 + 9e2 13e3 ;
a3 = 1a1 + 3e2 5e3 ;
0 3
1
0

x = 3a1 + 18e2 20e3 = 4 + 18 1 20 0 = 6

1 1
7
0
Dakle, potrebno je vriti novu zamjenu nekog od baznih vektora e2, e3 sa jednim od nebaznih a2, a3 da
bi se realizovao cilj, tj. da bi se x izrazio linearnom kombinacijom vektora a1, a2, a3. Za ishodni elemenat
odabiramo jedan od brojeva 9,3,-13,-5. Zbog kasnijih objanjenja prikazaemo dve verzije (jedna sa
ishodnim elementom -5, a druga sa ishodnim elementom 3).

a1
e2
a3
a1
a2
e3

e1
-2/5
-1/5
7/5
e1
-1/3
4/3
-1/3

a2
-3/5
6/5
13/5
a2
-1
3
2

e3
1/5
3/5
-1/5
a3
-1/3
-1/3
5/3

x
-1
6
4
x
-3
6
10

Prethodnu tabelu itamo ovako:

e1 = (2 / 5 ) a1 (1/ 5 ) e2 + (7 / 5 ) e3

a2 = (3 / 5 ) a1 + (6 / 5 ) e2 + (13 / 5 ) a3
e3 = (1/ 5 ) a1 + (3 / 5 ) e2 (1/ 5 ) a3
x = 1a1 + 6e2 + 4a3
Sada vie nemamo izbora; po prvoj verziji za izabrani ishodni elemenat se mora uzeti 6/5, a po drugoj verziji broj 2.

a1
e2
a3
a1
a2
e3

e1
-1/2
-1/6
11/6
e1
-1/2
11/6
-1/6

e2
1/2
5/6
-13/6
e3
1/2
-3/2
1/2

e3
1/2
-3/2
-3/2
e2
1/2
-13/6
5/6

x
x1=2
x2=5
x3=-9
x
x1=2
x3=-9
x2=5

Cilj je realizovan, vektor x se moe izraziti linearnom kombinacijom vektora a1, a2, a3 na slijedei nain:

68

VIA MATEMATIKA
1
2
1 2 10 9 3

x = 2a1 + 5a2 9a3 = 2 4 + 5 1 9 1 = 8 + 5 + 9 = 6

7
1
2 14 5 18 1
I ostali nebazni (ranije bazni) vektori e1,e2,e3 se mogu izraziti linearnom kombinacijom vektora a1, a2 ,a3 na
slijedei nain:
e1 = (1/ 2 ) a1 (1/ 6 ) a2 + (11/ 6 ) a3 ;
e2 = (1/ 2 ) a1 + (5 / 6 ) a2 + (13 / 6 ) a3 ;

1
2
1 1/ 2 1 3 / 2 0
e3 = (1/ 2 ) a1 + (1/ 2 ) a2 (3 / 2 ) a3 ; = 1/ 2 4 + 1/ 2 1 3 / 2 1 = 2 + 1/ 2 + 3 / 2 = 0
7
1
2 7 / 2 1/ 2 3 1

Na poetku ove take je reeno da elementarna bazna transformacija moe da poslui pri rjeavanju
razliitih problema. Naveemo neke mogunosti upotrebe rjeenja ovog primera (zadatka) u razliite
svrhe. Zadatak bi mogao da glasi ovako:
a) Rjeiti slijedei sistem jednaina:
x1 + 2 x2 + x3 = 3
4 x1 + x2 x3 = 6
7 x1 + x2 + 2 x3 = 1
Postupak bi bio isti, a rezultat bi oitali iz posljednje tabele ovako:
x1=2; x2=5; x3=-9. Zamjenom ovih rjeenja u jednaine datog sistema uvjeravamo se da su rjeenja ispravna
tj. da zadovoljavaju date jednaine.
b) Rijeiti matrinu jednainu Ax = b, gdje je
1 2 1
A = 4 1 1 , b =
7 1 2

3
6 .

1

Postupak bi bio isti, a rezultat uzet iz poslednje tabele glasi:

2
x = 5 .
9

3
6
x
=
c) Ispisati da li je vektor
lei u prostoru vektora a1, a2, a3 , odnosno da li x
1
pripada potprostoru generisanom iz skupa vektora {a1, a2, a3}.
Na ovakva pitanja dobijamo potvrdan odgovor ako pokaemo da se x moe izraziti linearnom kombinacijom
vektora a1, a2, a3.

69

VIA MATEMATIKA
d) Odrediti skalre u linearnoj kombinaciji x1 a1 + x2 a2 + x3 a3 = x
Odgovor bi bio x1 = 2; x2 = 5; x3 = -9
e) Odredite rang i inverznu matricu matrice:
1 2 1
A = 4 1 1 .
7 1 2
Postupak bi bio isti, s tim:da bi se radilo bez poslednje kolone za x. Odgovor bi glasio: rang martice A je 3,
a inverzna matrica matrice A je:
1/ 2
1/ 2
3
3
1/ 2
3

A = 1/ 6 5 / 6
1/ 2 = 1/ 6 1
5
3 .
11/ 6 13 / 6 3 / 2
11 13 9
1

Ovaj rezultat se lake ita iz prve tabele na str. 56 na jer su ishodni elementi odabrani po dijagonali. Isti rezultat
se moe oitati i iz druge tabele na str. 56, s tim da treba voditi rauna o redosljedu vektora i u redu i u koloni.
2.) Dati su vektori a1=[3,1,0], a2=[5,2,3], a3=[2,1,3], x=[5,2,4] u odnosu na bazu
{e1,e2,e3), Ispitati da li se x moe izraziti linearnom kombinacijom vektora a1,a2, i a3.
Rjeenje:

e1
e2
e3
e1
a3
e3
a1
a3

a1
3
1
0
a1
1
1
-3
e1
1
-1
3

a2
5
2
3
a2
1
2
-3
a2
2
1
0

a3
2
1
3
e2
-2
1
-3
e2
-2
3
-9

x
5
2
4
x
1
2
-2
x
1
1
1

Da bi se izvrila zamjena e3 sa a2 trebalo bi za ishodni elemenat uzeti nulu, a to je suprotno predpostavci

(uslovu) da ishodni elemenat mora biti razliit od nule. Prema tome, zakljuujemo da se vektor x ne moe
izraziti linearnom kombinacijom vektora a1, a2, i a3 , ali moe linearnom kombinacijom vektora a1, a3, i e3
ovako:
x = a1 + e3 + a3 , ili drugim varijantama linearnih kombinacija tri vektora meu kojima bar jedan mora biti
iz skupa {e1 ,e2,e3).
U ovakvim sluajevima dalje zakljuujemo da npr.:

70

VIA MATEMATIKA
3 x1 +5 x2
a) sistem jednaina: x1 +2 x2
3 x2

+2 x3 = 5
+ x3 = 2 , nema rjeenja, tj. da je kontradiktoran.
+3 x3 = 4

3 5 2
b) matrica A = 1 2 1 , nema inverznu matricu i da je rang matrice A, r(A) = 2.
0 3 3
c) Vektor x ne pripada potprostoru generisnom iz vektorskog sistema {a1,a2,a3}.
d) Rang vektorskog sistema {a1,a2,a3} je r = 2; dok je rang sistema {a1,a2,a3,x} r = 3.
3) Dati su vektori a1,a2, i a3 kao u predhodnom primjeru i x = [5, 2, 3]. Ispitati da li
se x moe izraziti linearnom kombinacijom vektora a1,a2, i a3.
Rjeenje:
Postupak je isti kao u predhodnom primjeru, a poslednja mogua tabela izgleda ovako:

e1
1
-1
3

a1
a3
e3

a2
1
1
0

e2
-2
3
-9

x
1
1
0

Dalje nije mogue vriti transformaciju jer bi ishodni elemenat trebalo da bude nula zbog potrebe da se izvri
zamjena e3 sa a2.
Vektor x se sada moe izraziti sledeom linearnom kombinacijom:
x= 1 a1 + 0 e3+ 1 a3.
Poto je u ovoj linearnoj kombinaciji skalar (koeficijent) uz e3 broj nula, to je onda svejedno da li se nula
mnoi sa e3 ili sa a2, pa ipak moemo zakljuiti da se u ovakvim sluajevima x moe izraziti linearnom
kombinacijom vektora a1,a2, i a3 tj. bie:

x= 1 a1 + 0 a2 + 1 a3.

U ovom sluaju zakljuujeno da npr.:

3 x1 +5 x2
a) sistem jednaina : x1 +2 x2
3 x2
sistema e biti rijei.

+2 x3 = 5
+ x3 = 2 ima bezbroj rjeenja tj. da je neodreen. O rjeavanju takvih
+3 x3 = 3

b) vektor x pripada podprostoru generisanom iz vektorskog sistema a1,a2, i a3

c) Rang vektorskog sistema a1,a2, i a3 je r=2 , a isto toliko je i rang sistema a1,a2, i a3 x.

71

VIA MATEMATIKA

2.3. Matrice i determinante

2.3.1. Pojam i vrste matrica
U ekonomskim i ne samo ekonomskim istraivanjima esto se sluimo tabelama poput ove:

Dobavljai
D1
D2
D3
D4

Tabela 2-3

S1
20
22
19
18

S2
30
28
32
26

Sirovine
S3
40
40
40
42

S4
50
45
50
52

S5
60
61
60
61

Radi lakeg raunanja sa njima podaci iz tabele 2-3 se mogu prikazan u obliku pravougaoni eme ovako:
20
22

19

18

30
28
32
26

40
40
40
42

50
45
50
52

60
61
60

16

S obzirom da se radi o emi u kojoj je poredak elemenata bitan, moemo rei da je u pitanju ureeni skup
ije elemente moemo oznaiti ovako:
a11 =20. a12 = 30....
a21 = 22. a22 = 28.... ltd.
Prvi broj u indeksu pokazuje kojem redu (vrsti), a drugi broj kojoj koloni (stupcu) pripada posmatrani elemenat.
U optem sluaju elemente kte vrste moemo oznaiti sa aKj|, j=1,2....,n; a elemente j-te
kolone sa aj1 i=1,2 m: te da se ovakve eme sastoje od elemenata aij(i=1.2m: j= 1.2. .n).
Prema tome, u optem sluaju, moemo zakljuni da se radi o svojevrsnom preslikavanju operaciji)
F : IxJ A , gdje je:
I = {1.2... .m}; J = {1,2,. ,,n); A = {aij}; i I, j J.
i gdje su: F(i.j) = aij rezultati operacije koje po potrebi moemo prikazan u obliku pravougaone eme podanika
poznate pod nazivom matrica, u oznaci:
a11 a12
a
a22
A = 21
...
...

a
a
m1 m 2

72

... a1n
a
... a2n 1 j
= a2 j = [ai 1, ai 2 ,..., ain ], i = 1,2,..., m; j = 1,2,..., n.
... ...
...
... amn
amj

VIA MATEMATIKA
Moemo jo krae pisati ovako:
A=[aij]mn to znai da je rije o matrici tipa (formata) m x n, tj. O matrici koja ima m vrsta (redova) i n kolona
(stubaca), pri emu su a11,a22,...akk (k=min(a,b)) elementi glavne dijagonale matrice.
Ako su svi elementi aij realni brojevi onda je re o tzv. realnoj matrici.
Matrice (naroito realne) mogu korisno posluiti pri rjeavanju mnogih problema a naroito u svrhu rjeavanja
sistema linearnih jednaina.
Ako je u matrici Am,n broj vrsta jednak broju kolona, tj. ako je m=n onda je re o kvadratnoj matrici An,n.
Kvadratne matrice su, s obzirom na znaaj, predmet posebnog razmatranja.
Ako je m=1, onda je rije o matrici koja ima samo jednu vrstu i kao specijalni tip naziva se matrica-vrsta
(red) ili vektor-vrsta (red) u oznaci:
A = [ a11 , a12,

a1n ] = [ a1j ]; j=1,2 n.

Ako je n=1,onda je rije o matrici koja ima samo jednu kolonu i koju nazivamo matrica kolona
(stubac) ili vektorkolona (stubac), a oznaavamo ovako:
a11
a
A = 21 = [ai 1 ]; i = 1,2,..., m.
...

am1
Radi eventualnog razlikovanja ovih specijalnih matrica od ostalih moemo ih oznaiti kao vektore, malim
slovima, i to x- da bude oznaka za vektor-vrstu, a x oznaka za vektor-kolonu.
Specijalni sluajevi ovakvih matrica su tzv. jedinini vektori, kojima je jedan od elemenata broj 1 a svi ostali
su nule, u oznaci e1,e2,...,en odnosno e1,e2,..,en, pri emu broj u indeksu pokazuje na kome mestu se u
vektoru nalazi broj 1, tako npr.:
1
e
=
( 1 )3,1 0 ; (e2 * )1,4 = [0,1,0,0]
0
Uvoenje ovih pojmova omoguava nam da o matricama govorimo kao o vekrorskim sistemima, tj. o skupu
konano mnogo vektora (vektorvrsta ili vektor kolona), a za skup svih matrica istog npa da ine vektorski
prostor.
Ako je m=n=1, onda je rije o matrici koja ima samo jedan elemenat, koji se kao i skalar moe pisati i bez
znaka matrice, ovako:
[a11]=a11.
Matrica u kojoj su svi elementi nule naziva se nula-matrica.

73

VIA MATEMATIKA
Submatrica ili podmatrica matrice A je matrica koja se dobije kada se iz A izostavi odreen broj vrsta
i kolona. Prema tome matrica se moe podjelid navie submatrica ili podmatnca.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Matrica koja predstavlja podatke iz tabele 2-3 moe da se prikae npr. ovako:
A
A = 11
A21
20
A11 = 22
19

A12
, gdje su A11, A12 , A21, A22 submatrice sledece sadrzine:
A22
30
40 50 60
28 ; A12 = 40 4 61 ; A21 = [18,26 ]; A22 = [54,52,61].
40 50 60
32

Dve matrice A=[aij]mn i B=[bij]k,i su jednake ako su istog tipa, tj. ako je m=k, n=l I ako su im odgovarajui
elementi jednaki, tj. ako je ai,j=bi,j za svako ij.
Kada u matrici A vrste i kolone zamjene svoje uloge dobije se tzv. transponovana matrica matrice A,
u oznaci AT , pri emu vai:
a) ako je A =[aij]mn onda je AT = [aij]mn :
b) ( AT ) = A.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Za matricu A (tab. 2-3) transponovana matrica e biti:

20
30

T
A = 40

50
60
D1 D2

22
28
40
45
61
D3

19
32
40
50
60

18 S1
26 S2
42 S3

52 S4
61 S
5

D4

Pored osobine (AT)T = A transponovanje ima i slijcdee osobine:

(A + B)T = AT + BT; (A)T = AT ; (A B)T = BT AT.

2.3.2. Raunske operacije sa matricama

Dvije matrice se mogu sabirati i oduzimati ako su istog tipa, a sabiranje (oduzimanje) se vri tako to se
saberu (oduzmu) odgovarajui elementi matrica koji se sabiraju (oduzimaju), tj.:
ako je [aij]mn i B=[bij]mn , onda je A+B=C, pri emuje:
C =[cij]mn , Cij = aij + bij.
Matrica se mnoi skalarom tako to se svaki elemenat matrice pomnoi skalarom, tj. ako je A=[aij]mn onda
je A=B=[bij]mn pri emu je bij = aij.

74

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1 3 2 4
2 3 0 = 6
0 .

4
5

10

Ako se matrica A pomnoi skalarom -1, onda se dobije matrica -A za koju kaemo da je
suprotna matrica matrice A, pri emu vai A+(-A)=0, tj. zbir matrice A i njene suprotne
matrice -A je nula-matrica istog tipa kao to je A.
Dvije matrice se mogu pomnoiti ako je broj vrsta druge jednak broju kolona prve. Rezultat
mnoenja je matrica kojoj je broj vrsta jednak sa brojem vrsta prve, a broj kolona jednak sa
brojem kolona druge, tj. ako je A=[aij]mn i B=[bij]mn , onda je A B = C = [cij]mn pri emu je:
k

cij = ai 1b1 j + ai 2 b2 j + ... + aik bkj = ais bsj .

s =1

Iz definicije mnoenja dveju matrica zakljuujemo da ova operacija u optem sluaju nije komutativna, tj. A B
B A, da postoje konkretni sluajevi u kojima je A B = B A i da postoje sluajevi kada je mogu proizvod
A B, a nije mogu proizvod B A i obratno. Meutim, mnoenje matrica je asocijativno, tj. vai: (A B) C =
= A (B C).
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Neka matrica A predstavlja podatke iz tabele 2-3, a matrica B podatke iz tabele 2-4

Sirovine
S1
S2
S3
S4
S5

Primjer
Primer

Pogon I
180
110
140
150
170

Pogon II
190
200
180
180
180

Proizvod matrica A4,5 i B5,2 je matrica:

C 4,2

20
22
=
19
18

30
28
32
26

40
40
40
42

50
45
50
52

180
60
110
61
140
60
150
61
170

190
200
180 =
180
180

30200
29760
30240
30150

30800
36060
37010
36520

Matrica C bi mogla predstavljati podatke tab. 2-5.

Dobavljai
D1
D2
D3
D4

Pogon I
30200
29760
30240
30150

Pogon II
36800
36060
37010
36520

Rezultati su dobijeni ovako (prikazujemo samo neke):

30200 = 20 180+ 30 110 + 40 140 + 50 150 + 60 170,
37010 =19 190 + 32 200 + 40 180 + 50 180 + 60 180.

75

VIA MATEMATIKA
Specijalni sluaj mnoenja dve matrice je proizvod vektor vrste x=[a1j]1n i vektor kolone x=[bi1]n1 . Rezultat
mnoenja ovih matrica je skalar:
n

= a11b11 + a12 b12 + ... + a1n b1n = a1b1,

j =1

pa se zbog toga ovaj proizvod naziva skalarni proizvod.

Proizvod vektor-kolone x=[a1j]1n i vektor vrste x=[bi1]n1 je matrica C=[a1j]mn . Ovaj proizvod se ponekad naziva
i dijada, odnosno dijadski proizvod.
Karakteristika ovog proizvoda je da su vektor-vrste matrice C meusobno kao i vektor-kolone meusobno
proporcionalne, to se lako uoava na sledeim primjerima:
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

x
1) y a, b, c, d =
z

Primjer
Primer

xa
ya
za

xb xc xd
yb yc yd ,
zb zc zd

1
4 5 6
2) 2 4.5.6 = 8 10 12 .
3
12 15 18

Meu specijalne sluajeve mnoenja dvije matrice moemo navesti, kao primjer,i ovaj:
1 2 3 4

1,1,1
[ ] 5 6 7 8 = [15,8,9,10].
9 0 1 2
Vektor [1,1,1] se naziva i sumirajui vektor, iz razloga to slui u svrhu sumiranja elemenata
druge matrice po kolonama.
1 2 3 4

1,0,0
[ ] 5 6 7 8 = [1,2,3,4].
9 0 1 2

2.3.3. Kvadratne matrice, determinante i inverzne matrice

Opti oblik kvadratne matrice tipa n x n, tj. reda n je:
a11 a12
a
a22
A = 21

an1 an 2

a1n
a2n
= a

ij n,n1

ann

pri emu a11, a22 ,ann ine elemente glavne, a an1,an-1,2 ,, a1n elemente sporedne dijagonale.

76

VIA MATEMATIKA
Kvadratne matrice imaju odreene karakteristike i specijalne oblike, o kojima e u daljem tekstu biti rijeci.
Za kvadratnu matricu se kae da je simetrina, ako je aij=aij za svako ij, odnosno ako je AT=A.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1
0
A=
2

5
5 7
6 8

3
6
8

Ako je AT=-A, tj. ako je aij = aij, onda se za A kae da je antisimetrina ili koso simetrina
matrica, pri emu vai:
(AT = A, tj. aij = aij ) => akk = 0.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

0
0
A=
2

0 2 3
0 5 6
5 7 8

6 8 9

Kvadratna matrica je trouglasta ili uiangularna ako su joj svi elementi ispod ili iznad glavne
dijagonale jednake nuli. Razlikujemo donju trouglastu matricu:
a11 0 0
a

21 a22 0 gornju trouglastu matricu

an1 an 2 ann

a11 a12 a1n

0 a
a2n
22

0 ann
0

Kvadratna matrica je dijagonalna ako su joj svi elementi izvan glavne dijagonale jednaki nuli, tj. aij=0, za i j.
Opti oblik dijagonalne matrice je:
a11 0 0

0 a22 0 =< a , a ,..., a > a > n.

11 22
nn
ij

0 ann
0
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1
0

0 0
0 0
0 2
0 0

0
0
=< 1,0, 2,3 >
0

Dijagonalne matrice su specijalni sluaj trouglastih matrica. Ako su u dijagonalnoj matrici svi elementi glavne
dijagonale isti i razliiti od nule, tj. ako je:

77

VIA MATEMATIKA
a11 = a22 ,...,ann = 0, onda je rije o skalarnoj matrici, a ako je uz to = 1, onda je rije o tzv. jedininoj
matrici E koja se sastoji od tzv. jedininih vektora.

1
0 , e
e1 =
2
0

0
1 , e
=
n
0

0
0 ,
=

1

odnosno

e1 = 1, 0,..., 0 , e 2 = 0,1,..., 0 ,...en = 0, 0,...,1 .

Prema tome:

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

2
0
0
0

1
0
E =

0 0
1 0

0 1

0 0 0
1
2 0 0
0
= 2
0 2 0
0

0 0 2
0

0
1
0
0

0
0
1
0

0
0
=< 2, 2, 2, 2 > .
0

Za kvadratne matrice vae raunske operacije koje vae za matrice uopte, s tim da specijalno za njih vai
i operacija stepenovanja matrica.
Tako je
A1 = A
A2 =A A
A 3 = A2 A
An = An-1 A, n N
Ovo mnoenje se vri postupno, tj. prvo se pomnoi A sa A, pa se dobijeni rezultat mnoi sa A itd. U svrhu
racionalnosti i lakeg rada moe da poslui tzv. Falkova ema:

A
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

78

A2

A3

A4

1 2 3

5 . Izraunati A3.
Data je matrica A = 4 0
5 1 3

...

VIA MATEMATIKA
1

A
2

-3

A
2

-3

-1

-1

-3

-9

-2

-1

-16

46

34

64

65

-78

-1

20

-14

-28

54

-57

16 46
65 78

28 54 57

Prema tome A 3 = 64

Ovakav postupak se moe koristiti i kada je u pitanju mnoenje matrica koje nisu kvadratne.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1 2 3
3 1
4
Date su matrice: A = 0 1 4 ,B = 2 0 ,C =
5

2 5 0
1 1
Izraunarti A B C
Reenje:
A 3,3 B 3,2 C 2,1 = D3,1
1

C
-4

-5

-3

-2

-6

-1

-28

-2

-2

-6

AB

ABC

U vezi sa stepenovanjem matrica su i slijedee osobine matrica:

Za kvadratnu matricu A (A 0) se kae da je idempotentna, ako vai: A2 = A
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

A =

3
1

6 2
;A = A A =
2

3
1

6
2

Za kvadratnu matricu A (A 0) se kae da je nilpotentna, ako postoji prirodan broj k>l,

takav da je Ak=0.

79

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Data je matrica

A =

Primjer
Primer

1
2
1

2 5
4 10
2 5

Pokazati da je A niloptentna I odrediti vrijednost za k.

Rjeenje:
A

= AA =

0
0
0

0 0
0 0
0 0

A je nilpotentna i k=2.
Ovo to posebno karakterie kvadratne matrice je da se njima moe pridruiti kvadratna ema njihovih
elemenata, oblika:
a11 a12 a1n
a

21 a22 a2n

an1 an 2 ann
koju nazivamo determinanta reda n i koja za razliku od matrica ima svoju vrijednost izraenu brojem
D=|A|, pri emu | | nije oznaka za apsolutnu vrijednost ve za determinantu.Vrijednost determinante |A| reda
n je broj koji se dobije sabiranjem svih moguih proizvoda od po n elemenata matrice A tako da se u svakom
proizvodu nalazi jedan i samo jedan elemenat iz svake vrste i svake kolone matrice A. Svaki takav proizvod
a1i1 a2i2 ... anin se naziva lan determinante.
lan determinante ima znak + (tj. mnoi se sa +1) ako je permutacija njegovih drugih brojeva u indeksu, tj.
brojeva i1 , i2 ,..., in parna, a znak - (tj. mnoi se sa -1) ako je pomenuta permutacija neparna.
Prema tome bie:

D = A = a1i1 a2i2 ... anin .

Iz definicije vrijednosti determinante zakljuujemo da je broj lanova determinante jednak broju svih
permutacija od n elemenata, tj. broj n! = 1 2 ... n, (n! itaj: n faktorijel).
Ne objanjavajui detaljnije pojam parnih i neparnih permutacija, jer je to predmet razmatranja poglavlja
matematike pod nazivom Kombinatorika, naveemo znake svih permutacija za skupove koji imaju po dva,
tri i etiri elemenata.
Za (1,2) znaci permutacija (kojih ima 2!=1 2=2) su:
1
2

80

2+
1-

VIA MATEMATIKA
Za (1,2,3) znaci permutacija (kojih ima 3!=1-2-3=6) su:
123+
132-

213-
231+

312 +
321-

Za (1,2.3,4) znaci permutacija (kojih ima 4! = 1 2 3-4=24) su:

1234 +
1243
1324
1342 +
1423 +
1432

2134
2143 +
2314 +
2341
2413
2431 +

3124 +
3142
3214
3241 +
3412 +
3421

4123
4132 +
4213 +
4231
4312
4321 +

Za odreivanje parnosti svih permutacija pogodno je koristiti pojam transpozicije koji znai meusobnu
zamenu mjesta za dva susedna elementa, pri emu svaka transpozicija mjenja parnost permutacije, a prva
permutacija se uzima kao parna.
Tako smo znake permutacija etiri elementa, pri emu + znai da je permutacija parna, a -da je permutacija
neparna, dobili ovako:
1.
2.
3.
4.
5.

1 2 3 4 je po definiciji parna (+);

1 2 4 3 je neparna ( - ) jer je dobijena transpozicijom 3 i 4 od 1. permutacije;
1 3 2 4 je neparna ( -) jer je dobijena transpozicijom 2 i 3 od 1. permutacije;
1 3 4 2 je parna ( + ) jer je dobijena transpozicijom 2 i 4 od 3. permutacije;
1 4 2 3 je parna ( + ) jer je dobijena transpozicijom 2 i 4 od 2. permutacije; ltd.

Trivijalna je injenica da je vrijednost determinante 1. reda, tj. |a11| jednak je broju a11.
Na osnovu definicije vrijednosti determinante i objanjenja vezanih za parnost permutacija sada moemo
odrediti vrijednosti determinanti 2, 3 i 4. reda.
Vrijednosti determinante 2. reda e biti:
D=

a11 a12
= a11a22 a12 a21.
a21 a22

Vrijednosti determinante 3. reda e biti:

a11 a12

a13

D = a21 a22
a31 a32

a23 = a11a22a33 a11a23a32 a12a21a333 + a12a23a31 + a13a21a32 + a13a22a31.

a33

a11 a12
a
a22
D = 21
a31 a32

a13
a23
a34

a14
a 24
= a11a22a33a44 a11a22a34a 43 a11a23a32a44 +
a34

a41 a42

a43

a44

+a11a23a34a 42 + a11a24a32a43 a11a24a33a 42 a12a21a33a 44 + a12a21a34a 43 + a12a23a33a 44 a12a23a34a 41

a12a24a31a 43 + a12a24a33a 41 + a13a21a32a44 + a13a21a34a 42 a13a22a31a44 + a13a22a34a 41 + a13a24a31a42
a13a24a32a41 a14a21a32a43 + a14a21a33a 42 + a14a22a31a43 a14a22a33a 41 a14a23a31a 42 + a14a23a32a 41.

81

VIA MATEMATIKA
Prikazani postupak je relativno sloen pa su za praktino izraunavanje vrijednosti determinanti kreirani
postupci kojima se izbegava odreivanje parnosti permutacija i znatno olakava rad.
Za determinante 2. reda pravilo glasi: od proizvoda elemenata na glavnoj dijagonali oduzeti proizvod
elemenata na sporednoj dijagonali, tj.:
a11 a12
= a11a22 a12 a21.
a21 a22
Za determinante 3. reda lanovi determinante se odreuju grupisanjem prema znaku. Ovo grupisanje se
prema tzv. Sarusovom pravilu vri na slijedei nain: pored determinante, s desne strane, dopiemo prve dve
kolone elemenata determinante ili ispod determinante dopiemo prve dve vrste elemenata determinante,
zatim se formiraju po tri sputajue i penjue dijagonale (posmatrajui s leva u desno) koje obuhvataju po
tri elementa determinante. Proizvodi elemenata, na sputajuim dijagonalama su lanovi determinante sa
znakom + , a proizvodi elemenata na penjuim dijagonalama su determinante sa znakom -, tj.:

a11 a12

a13

a11 a12

a21 a22
a31 a32

a23
a33

a21 a22 = a11a22a33 + a12a23a31 + a13a21a32 a13a22a31 a11a23a32 a12a21a33 .

a31 a32
+

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1
2
3 1
2
0
4
4 0
4 = 32 16 + 0 24 + 10 0 = 2.
2 2, 5 8 2 2, 5

Za sve ostale, ukljuujui i determinante 2. i 3. reda, problem rjeavamo razvijanjem determinante u

subdeterminante ili minore po elementima jedne (bilo koje) vrste ili jedne (bilo koje) kolone (tzv. Laplasov
razvoj). Na taj nain se izraunavanje vrijednosti determinante n-tog reda svodi na izraunavanje vrijednosti
n determinanti n-1-vog reda: izraunavanje vrijednosti determinante n-1 reda se svodi na izraunavanje
vrijednosti n-1 determinanti n-2-reda; itd. pa se izraunavanje vrednosti determinante 4. reda svodi na
izraunavanje vrijednosti 4 determinante 3. reda; izraunavanje vrijednosti determinante 3. reda se svodi
na izraunavanje vrijednosti 3 determinante 2. reda.
Svakom elementu aij determinante ntog reda moemo pridruiti subdeterminantu ili minor Mij kao
determinantu n-1vog reda koja se dobije tako to se iz determinante n-tog reda izostavi vrsta i kolona u
kojoj se nalazi elemenat aij.
Broj Aij=( 1 )i+j Mij nazivamo algebarski komplement ili kofaktor elementa aij.
Uvoenje pojma kofaktor omoguuje da se vrijednosti determinante odredi ovako:
1)Vrijednost determinante n-tog reda jednaka je zbiru proizvoda svakog od elemenata jedne (bilo koje) vrste
n

i odgovarajueg kofaktora, tj. D = aij Aij determinanta razvija po i-toj vrsti;

j =1

82

VIA MATEMATIKA
2)Vrijednost determinante ntog reda jednaka je zbiru proizvoda svakog od elemenata jedne (bilo koje)
n

kolone i odgovarajueg kofaktora, tj. D = aij Aij ako se determinanta razvija po j-toj koloni.
j =1

Napomena
Zbir proizvoda elemenata jedne vrste (kolone) i odgovarajuih kofaktora elemenata
neke druge vrste (kolone) jednak je nuli. tj.:
n

a A
j =1

ij

= 0, k i , odnosno

kj

a A
i =1

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

ij

ik

= 0, k j

1
2
3
4
4
1+1 4
1+2 0 4
1+3 0
4

+ 2 ( 1)

+ 3 ( 1)

=
D= 0
4 = 1 ( 1)
1)
2,5 8
2 8
2 2,5
2 2,5 8

Primjer
Primer

= 1 1 (32 + 10) + 2 ( 1)(0 + 8) + 3 1 (0 8) = 1 42 + 2 ( 8) + 3 ( 8) = 2.

Pisanje (-1 )i+j se moe izbei jer primjeujemo da je rezultat 1 kada je zbir indeksa poloaja posmatranog
elementa paran, tj. kada je i + j = 2n, n N; a -1 kada je taj zbir neparan, tj. kada je i+j=2n+1, n N.
U ovom primjeru smo razvijanje izvrili po prvoj vrsti, ali primjetimoda bi racionalnije bilo to uiniti po prvoj
koloni, zbog toga io je jedan od elemenata jednak nuli. Dakle, bilo bi:
D = 1 1

4
4
2 3
+ 0( 2)
=2
2.5 8
4 4

Znai jo lake bi bilo kada bi u nekoj vrsti ili koloni bilo dvije nule, a ako bi bilo tri nule onda nije teko
zakljuiti da bi vrijednost determinante bila jednaka nuli. Pokaimo na ovom primjeru da je tana ranije
izreena tvrdnja da je zbir proizvoda elemenata jedne vrste (kolone) i kolaktora elemenata neke druge vrste
(kolone) jednak nuli. Uzmimo npr.:
a 21A 11 + a 22 A 12 + a 23 A 13 = 0 42 + ( 4) ( 8) + 4 ( 8) = 0,

ili npr.:

a 31A 11 + a 32 A 12 + a 33 A 13 = 2 42 + ( 2,5) ( 8) + ( 8) ( 8) = 0

2) D =

= 0 + 4 4

7 + 2 4

7 1 4

3 = 2427.

90

Sada emo navesti osobine nekih determinanti i neke transformacije determinanti koje opredjeljuju vrijednost
determinante.
1) Ako se determinanta transportuje, tj. ako vrste i kolone zamjene svoje uloge, vrijednost determinante
ostaje ista.

83

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1
2
3
D= 0
4
4 =2
2 2.5 8

1 0
2
D = 2 4 2.5 = 2
3 4
8
T

2) Determinanta ne menja vrijednost ako se svim elementima jedne vrste iii kolone dodaju odgovarajui
elementi neke druge vrste odnosno kolone pomnoeni istim brojem.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

a b c
D1 = x y z = ayw + bzu + cxv cyu azv bxw
u v w
a
b
c
D 2 = x + ka y + kb z + kc =
u
v
w
= aw(y + kb) + bu(z + kc ) + cv(x + ka) cu(z + kb) av(z + kc ) bw(x + ka) =
= awy + kabw + buz + kabw + kbcu + cxy + kacv cyu kbcu azv kacv bxw kabw =
= ayw + bzu + cxv cyu azv bxw = D1

Ova osobina determinanti moe da se iskoristi u svrhu racionalnijeg iznalaenja vrijednosti determinante,
formiranjem maksimalnog broja nula u vrsti ili koloni po kojoj emo razviti determinantu.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1 6 2 3
0
4 2 1
D =
4 5 3 7
8 7 8 9

Mnoei elemente etvrte kolone sa 4 i dobijene rezultate dodajui odgovarajuim elementima druge
kolone te mnoei elemente 4. kolone sa -2 i dobijene rezultate dodajui odgovarajuim elementima 3.
kolone dobijamo:
1 6
0 0
D=
4 33
8

8
3
1 6 8
0
1
= 4 33 11
11 7
8 29 26
29 26 9

/4
+

/-(8)

1 6 8
9
21
D=0 9
21 =
= (80 1617) = 2427
77 90
0 77 90

Cijeli postupak se moe izvesti i sa manje pisanja i prepisivanja.

Napomena
Koristei prisustvo veeg broja nula u trouglastim (pa tako i u dijagonalnim) matricama,
zakljuujemo da i njihova determinanta jednaka proizvodu elemenata glavne dijagonale matrice
3) Ako su svi elementi jedne vrste ili kolone jednaki nuli vrijednost deicrminaiire jednaK: u nuli (ovo je ve
ranije konstatovano).

84

VIA MATEMATIKA
4) Ako su elementi dvije vrste (kolone) proporcionalni, tj. ako mnoenjem svili elemenata jedne vrste (kolone)
istim brojem dobijamo elemente koje ve sadri neka druga vrsta kolona) istim redom, onda je vrijednost
determinante jednaka nuli.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

a b c
D = ka kb kc
x y z

Ako pri izraunavanju vrijednosti ove determinante iskoristimo mogunost transformacije pod 2), tj. ako
elementima druge vrste dodamo proizvod odgovarajuih elemenata prve vrste i broja -k dobijamo:
a b c
D = 0 0 0 = 0,prema 3)
x y z
Ovaj sluaj podrazumijeva i specijalni sluaj kada je k=1, tj. kada su svi odgovarajui elementi dveju vrsta
ili kolona meusobno jednaki.
5) Ako se svi elementi jedne vrste ili kolone determinante koja ima vrijednost D, pomnoe brojem k 0
dobija se determinanta sa vrijednou k D.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

a b c
D = x y z = ayw + bzu + cxv + cyu azv bxw
u v w
a b
D1 = x
y
ku kv

c
z = kayw + kbzu + kcxv kcyu kazv kbxw = kD
kw

Ovaj sluaj podrazumjeva i slijedee: ako su svi elementi jedne vrste ili kolone proporcionalni, tj. dijeljivi
istim brojem k 0, onda se taj broj kao faktor moe iznijeti pred determinantu.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

8 12 16
2 3 4
D1 = 1
2
5 = 4 1 2 5
6 7
8
6 7 8

6) Ako dve vrste ili kolone meusobno zamjene mjesta vrijednosti determinante mijenja znak

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1
2
3
Ako je u deterninanti D = 0
4
4 = 2 prva i treca vrsta zamjene mjesto, dobija se determinanta:
2 2.5 8
2 2.5 8
D1 = 0
4
4 = 2 = D
1
2
3

7) Ako svaki elemenat jedne vrste ili kolone posmatramo kao zbir dva broja, onda se data determinanta
moe prikazati kao zbir dve determinante koje se razlikuju od date samo po tome to su u jednoj elementi

85

VIA MATEMATIKA
posmatrane vrste odnosno kolone prvi sabirci, a druge drugi sabirci nomemrah zbirova.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

a
b
c
a b
1)D = x + m y + n z + p = x y
u
1
2)D = 0

v
2
4

w
3
1
4 = 0

2 2, 5 8

u v
2
4

c
a b
z + m n

c
p

1
1
2 + 0

2 2, 5 1

v
2
4

2
2 = 15 + 17 = 2

2 2, 5 9

Ako bi pomenuti zbir imao tri i vie sabiraka, onda bi se data determinanta prikazala u obliku zbira tri i vie
determinanti dobijenih po slinom pravilu.
Vrijednost determinante trouglaste (kvadratne) matrice jednaka je proizvodu elemenata glavne dijagonale.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1 2 3
0 1 10 = 1 1 ( 44) = 44
0 0 44

Za kvadratnu matricu A kojoj je |A| 0 kaemo da je regularna (nesingularna), a ako je |A| = 0 onda za
matricu A kaemo da je neregularna (singularna).
Transponovana matrica matrice kofaktora svih elemenata kvadratne matrice A naziva se adjungovana
matrica matrice A, tj. ako je A = [aij]n,n onda je:
adj A = A* = [aij]n,n
odnosno detaljnije:
A11
A
A* = 12

A1n

A21 An1
A22 An 2

A2n Ann

Pojmovi determinante i adjungovane matrice omoguuju da se definise pojam inverzne matrice za kvadratne
matrice.
Kvadratna regularna matrica A ima svoju inverznu matricu A-1 = (1 /1 |A|) A* tako da vai:
A A-1 = A-1 A = E
Pokaimo da je u optem sluaju tana jednakost: A A-1 = E.

86

VIA MATEMATIKA

a11 a12 a1n

A 11
a a a
A
2n
21 22
1 21

an1 an 2 ann
A 1n
A

1 0

n a A
1j
1i

i, j =1
A n1
n
a A
A n2
2j
1i
= 1
i, j =1
A

A nn
n
anj A 1i
i, j=1

A 21
A 22
A 2n

1j

A 2i

i, j =1

2j

A 2i

i, j =1

1j

A ni

i, j =1

a 2 j A ni
=
i, j =1

n
anj A ni
i, j =1

nj

i, j =1

A 2i

=E

Na slian nain se dokazuje da vai A 1 A = E.

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Za

A =

Primjer
Primer

1
4
7

A 11 + 3,

2 1
1 1 bie :
1 2

A 12 = 1,

A 13 = 11

A 21 = 3 A 22 = 5 A 23 = 13
A 31 = 3 A 32 = 3 A 33 = 9

3
1
11

3 3
5 3
13 9

A = a11A 11 + a12 A 12 + a13 A 13 = 1 3 + 2 1 + 1 ( 11) = 6

1/ 2
1/ 2
3 3 3 1/ 2
1

A = 1 5 3 = 1/ 6 5 / 6
1/ 2
6
11 13 9 11/ 6 13 / 6 3 / 2
1

S obzirom da se radi o primjeru na kome je pokazan postupak elementarne bazne transformacije vektora,
primjetimo da smo dobili isti rezultat. Da je rezultat taan uvjeravamo se ovako:

3 3 3 1 2 1
6 0 0 1 0 0
1
1

1 5 3 4 1 1 =
0 6 0 = 0 1 0
6
6
11 13 9 7 1 2
0 0 6 0 0 1
Za kvadratnu matricu A kaemo da je ortogonalona ako vai AT = A-1.

87

VIA MATEMATIKA

2.3.4. Rang matrice

Pod pojmom prostor kolona neke matrice A tipa m x n podrazumjevamo potprostor prostora svih matrica
(vektor-kolona) tipa m x 1 generisanog skupom svih vektor-kolona posmatrane matrice. Na slian nain
se definic i prostor vrsta iste matrice A, kao potprostor prostora svih matrica (vektorvrsta) tipa 1 x n
generisanog skupom svih vektor-vrsta posmatrane matrice. Navedimo, bez dokaza, injenicu da su dimenzije
oba ova prostora (porprostora) meusobno jednake. Ove dimenzije se kod matrica, kao vektorskih sistema,
javljaju pod pojmom rang matrice, koji se moe definisati i ovako: rang neke matrice A tipa m x n jednak je
broju k ako je k najvei red kvadratne regularne submatrice ko]a se moe dobiti izostavljanjem odreenog
broja vrsta ili kolona, date matrice, pri emu vai:
r ( A) = k min(m, n ),
tj. rang neke matrice ne moe biti vei ni od broja svojih vrsta ni od broja svojih kolona.
Na osnovu ove definicije zakljuujemo slijedee:
1. Rang matrice kojoj su svi elementi jednaki nuli je nula.
2. Rang matrice koja ima bar jedan elemenat razliit od nule je najmanje 1. Ako u matrici nema kvadratne
regularne submauice 2. reda (matrice 2. reda kt determinanta razliita od nule) onda je rang matrice
jednak broju 1.
3. Ako u matrici postoji bar jedna kvadratna regularna submartica 2. redu, onda je rang matrice najmanje
2. Ako u istoj matrici nema kvadratne regularne submatrice 3. red je rang posmatrane matrice jednak
broju 2.
4. Uopte, ako u datoj matrici A postoji bar jedna kvadratna regularna submatrica reda k( tipa k x k), onda
je rang takve matrice najmanje k, tj. r (A) k. Ako u istoj matrici nema kvadratne regularne submatrice
reda k + 1, onda je rang date matrice jednak broju k, tj. r(A) = k.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1 2 3 4
1.) Data je matrica A= 0 5 6 1 .
2 3 4 5
U ovoj matrici je mogue odrediti kvadratnu submatricu najvie 3. reda. Jedna od etiri takve
submatrice je matrica:
1 2 3
0 5 6

2 3 4
Poto je determinanta ove submatrice razliita od nule, zakljuujemo da je rang matrice 3.
tj. r(A) = 3.
1 2 2 4

2.) Data je matrica B= 0 5 5 10

2 3 3 6
Nijedna od etiri mogue kvadratne submatrice 3. reda nije regularna (svakoj je determinanta

88

VIA MATEMATIKA
jednaka nuli) pa zakljuujemo r(B) < 3. Meu 18 moguih kvadratnih submatrica 2. reda
matrice B mogue je nai takvu koja je regularna. Jedna od njih je matrica:
1 2
0 5

kojoj je determinanta 5 0, pa zakljuujemo da je r(B) = 2.

2 2 4 6

3) Data je matrica C = 5 5 10 15
9
6
3 3
Nijedna od 4 mogue kvadratne submatrice 3. reda nije regularna, pa zakljuujemo da
je r(C) < 3. Meutim nijedna od 18 moguih kvadratnih submatrica 2. reda takoe nije
regularna, pa zakljuujemo da je r(C) < 2. Poto u matrici C postoji elemenat razliit od nule,
zakljuujemo da je r(C) = 1.
Ovakav postupak odreivanja ranga matrice je nepodesan zbog velikog obima raunanja, naroito kada su
u pitanju matrice veeg formata. Zbog toga se u praksi koriste efikasniji metodi. Jedan od takvih metoda se
zasniva na elementarnim transformacijama matrica, i elementarne transformacije matrice ubrajamo sledee
postupke koji ne mjenjaju rang date matrice.
1) Razmcna (zamjena mjesta) za dve vrste ili kolone.
2) Mnoenje svakog elementa neke vrste ili kolone brojem razliitih od nule.
3) Dodavanje rezultata pod 2) odgovarajuim elementima neke druge vrste odnosno kolone.
4) Transponovanje matrice.
Ako matricu B dobijamo primjenom konanog broja elementarnih transformacija matrice A kaemo da su A
i B ekvivalentne matrice, kojima je karakteristika da imaju isti rang, tj. r(A)=r(B).
Naprijed smo vidjeli da je najlake odrediti vrijednost determinante za trouglaste i dijagonalne matrice.
Stoga su u svrhu odreivanja ranga data matrica transformie u ekvivalentnu trapezastu ili trouglastu iz
koje neposredno zakljuujemo kojeg se najveeg reda iz tako dobijcne matrice moe izdvojiti kvadratna
regularna (trouglasta ili dijagonalna) matrica. Ovaj red je ujedno i rang novodobijene, a prema definiciji
ekvivalentnih matrica, i date matrice.
Za ilustraciju uzimamo iste primjere.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

4
1 2 2 4 1 2 3 4 1 2 3

1 0 1 10 13
1) 0 5 6 1 0 5 6
2 3 4 5 0 1 10 13 0 0 44 64
Dakle, vrlo brzo smo utvrdili da je rang date matrice 3 jer u posljednjoj uoavamo kvadratnu
regularnu matricu 3. reda:
1 2 3
0 1 10

0 0 44

89

VIA MATEMATIKA
Transformacija date matrice je vrena ovako:
Elementima 3. vrste smo dodali odgovarajue elemente 1. vrste pomnoene sa 2 i tako
dobili drugu matricu.
Elementima 2. vrste novodobijene matrice dodali smo odgovarajue elemente 3. vrste
pomnoene sa -5. Zatim izvrili razmjenu mjesta za 2. i 3. vrstu i tako dobili treu matricu.
1 2 2 4 1 2 2 4 1 2 2 4

2) 0 5 5 10 0 5 5 10 0 1 1 2
2 3 3 6 0 1 1 2 0 0 0 0
Dakle, rang date matrice je 2 jer je to najvei red kvadratne regularne submatrice koja se
1 2
moe izdvojiti iz njoj ekvivalentne matrice. Takva submatrica je:

0 1
2 2 4 6 2 2 4 6

3) 5 5 10 15 0 0 0 0
9 0 0 0 0
6
3 3
Dakle, rang date matrice je 1.
Elementarne transformacije matrice moemo koristiti i u svrhu iznalaenja inverzne matrice date kvadratne
matrice, ako se paralelno istovjetne transformacije izvre na datoj i na jedininoj matrici.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1 2 1

1) Data je matrica A = 4 1 1 . Odrediti A-1 !

7 1 2
Rjeenje:
/(-2)
1

/4

4 1 1
7 1 2
1 0 0
0 1 0

0 0 1

1 0 1/ 3
0 1 1/ 3
0 0 2 / 3 /3/2
1/ 9
2 / 9 0
4/9
1/ 9 0
11/ 9 13 / 9 1

90

/(-7)

0 9
3
0 13 5
1 0 0
4 1 0

/1/9
+

1/ 3

+
/(-1/3)

/13

0 13 5
1
0 0
4 / 9 1/ 9 0

7 0 1

1 0 1/ 3
0 1 1/ 3
0 0 1
1/ 9
2 / 9
0
4/9
1/ 9
0
11/ 6 13 / 6 3 / 2

1 0 0
0 1 0
0 0 1
1/ 2
1/ 2
1/ 2
1/ 6 5 / 6
1/ 2
11/ 6 13 / 6 3 / 2

VIA MATEMATIKA
Postupak je zavren i dobili smo:
1/ 2
1/ 2 1/ 2
3 3 3
1

5 3
A = 1/ 6
5/6
1/ 2 =
1

6
11/ 6 13 / 6 3 / 2
11 13 9
1

Usput primjetimo da je r(A) = 3

Napomena
Pri iznalaenju inverzne matrice preporuujemo da se transformacije vre po vrstama
bez korienja mogunosti razmjene vrsta.
5 6
2) Data je matrica A =
. Odredite A-1.
7 8
Rjeenje:
5
7
1
0

+
1 6/5
1 0
6 / 1/ 5 1 6 / 5 / ( 7) 1 6 / 5
0 1
/ ( 6 / 5)
8
7 8
+ 0 2 / 5 / ( 5 / 2) 0 1
0
1/ 5 0
1/ 5
0
1/ 5 0
4
3
1
7 / 5 1
7 / 2 5 / 2
0 1
7 / 2 5 / 2

3 = 1 8 6 i r(A) = 2
Dakle A 1 = 4
7 / 2 5 / 2
2 7 5

0 1
3) Data je matrica A =
. Odrediti A-1.
2 3
Rjeenje:

0
2
1
0

1
+
3 / 1/ 2
0
1

+
1 5 / 2 / ( 2) 1 5 / 2
1 5/2
1 0
2 3
0 1
+ 0 2 / ( 1/ 2) 0 1 / ( 5 / 2)
1 1/ 2
3 / 2 1/ 2
1 1/ 2
1 1/ 2
0 1
1
0
2 0
1 0

1
Dakle A 1 = 3 / 2 1/ 2 = 3 1 i r(A) = 2
0
1
2 2 1
1 2
7

4) Data je matrica B = 4 2 4 . Odrediti B-1 .

5 3 6
Rjeenje:
7
4
5
1
0
0

1
2
3
0
1
0

2 / 1/ 7
4 / 1/ 2
6
0
0
1

1 1/ 7 2 / 7
2 1
2
5 3
6
1/ 7 0 0
0 1/ 2 0
0
0 1

/ 2
+

/ ( 5)
+

1 1/ 7
2 / 7
0 9 / 7 18 / 7 / 7 / 9
0 26 / 7 52 / 7 / 7 / 26
1/ 7
0 0
2 / 7 1/ 2 0
5 / 7 0 1

91

VIA MATEMATIKA
1 1/ 7 2 / 7
0 1
2
0 1
2
1/ 7
0
0
2 / 9 7 /18
0
5 / 26
0
7 / 26

+ / (-1/ 7)

1/ 9

0 0
1/ 18

2/9

7 / 18

7 / 234

7 / 18

7 / 26

1/ 9

1/ 18

1/ 9

2/9

7 / 18

7/9

7 / 234

7 / 18

245 / 234

Oito je da se elementarnim transformacijama od matrice B ne moe doi do jedinine

matrice treeg reda, pa zakljuujemo da je r(B) =2 i da B nema inverznu matricu jer je
neregularna (singularna).
U posljednja etiri primjera elementarnim transformacijama su date matrice dovedene u tzv. normalni ili
kanonski oblik, tj. oblik u kome se na glavnoj dijagonali nalaze samo brojevi l i 0, a izvan glavne dijagonale
samo nule, pri emu se u pna tri primjera radi o regularnim matricama je r im je rang jednak redu matrice,
dok je matrica u etvrtom primjeru neregularna jer joj je rang manji od reda matrice.
Na normalni oblik moemo dovesti i matrice koje nisu kvadratne, snm da kod takvih matricu ne moemo
govoriti o inverznim matricama.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Za A

1
0
2

2 3 4
5 6 1 bie :
3 4 5

1 2 3 4 1 2 3 4 1 0 17 22
0 5 6 1 ~ 0 5 6 1 ~ 0 0 44 64 ~
2 3 4 5 0 1 10 13 0 1 10 13
1 0 17 22 1 0 0 30 / 11 1 0 0
~ 0 1 10
13 ~ 0 1 0 17 / 11 ~ 0 1 0
0 0 1 16 / 11 0 0 1 16 / 11 0 0 1

0
0

Rang matrice moemo odrediti i pomou, ranije prikazane, elementarne bazne transformacije vektora, pri
emu je rang jednak broju nebaznih vektora koji se takvom transformacijom mogu ukljuiti u bazu kao bazni
vektori.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

92

1. Za matricu

A =

1
0
2

2 3 4
5 6 1
3 4 5

bie:

VIA MATEMATIKA

e1
e2
e3
k1
e2
e3

k1
1
0
-2
e1

k2
2
5
-3
k2

k3
3
6
4
k3

k4
-4
-1
-5
k4

10

-13

1
0

2
5

e1
1
0
2
e1
0.4375
-0.1563
-0.0313

k1
k4
e3
k1
k4
k2

3
6

k2
-18
-5
-64
e3
-0.2813
-0.0781
-0.0156

-4
-1

k3
-21
-6
-68
k3
-1.2500
-0.6875
1.0625

e2
-4
-1
-13
e2
-0.3438
0.0156
0.2031

Dakle, r(A) = 3.

e1
e2
e3
k1
e2
e3
k1
e2
k2

k1
1
0
-2
e1
1
0
2
e1
-3
-10
2

k2
2
5
-3
k2
2
5
1
k2
-2
-5
1

k3
-2
-5
3
k3
-2
-5
-1
k3
0
0
-1

k4
4
10
-6
k4
4
10
2
k4
0
0
2

93

VIA MATEMATIKA

2.4. Sistemi linearnih jednaina

2.4.1. Pojam i vrste sistema linearnih jednaina
Formulu F(xi)=G(x,). i=1,2,,n nazivamo jednakost, pri emu su xi oznake za nepoznate (promjenljive)
veliine. Provjeru tacnosti jednakosti vrimo tako to umjesto xi zamjenimo konstante, a zatim uporedimo
brojne vrijednosti izraza F(xi) i G(xi) istinita formula za bilo koji skup vrijednosti promjenljivih xi (a to se moe
konstatovati i bez neposrednog uvrtavanja konstanti na mesto promjenljivih), onda se za F(xi)=G(xi) kae
da je identika ili bezuslovna jednakost, krae reeno identinost (identitet).
Ovakve jednakosti se, bez zamjene konstanti umjesto promjenljivih,mogu svesti na oblik

0 = 0 npr .x 2 y 2 = (x y )(x + y ) x 2 y 2 x 2 + xy + y 2 = 0 0 = 0 .
Ako je jednakost F(xi)=G(xi) istinita samo za odreene strukture vrijednosti nepoznatih (pa makar ih bilo
i beskonano mnogo), dakle ne za bilo koji odnos vrijednosti nepoznatih,onda za F(xi)=G(xi) odnosno za
P(xi)=F(xi)-G(xi)=0 kaemo da je uslovna jednakost ili jednama.
Jednaina se moe svesti na oblik 0=0 tek nakon uvrtavanja vrijednosti nepoznatih za koje je istinita
(zadovoljena).
Vrijednost promjenljivih za koje je tana jednakost P(xi)=0 nazivamo rjeenje jednaine. Ako je svako rjeenje
jednaine P(xi)=0 ujedno i rjeenje jednaine Q(xi)=0, onda je za ove jednaine kae da su ekvivalentne.
Jednaina u kojoj se nepoznate pojavljuju samo u obliku stepena sa eksponentom 1, razdvojene znacima
+ i naziva se linearna jednaina. Opa oblik linearne jednaine sa n nepoznatih je:
a1x1 + a2 x2 + ... + an xn + b = 0

a1,a2ann su oznake za koeficijente nepoznatih x1 , x2 , , xn

b je oznaka za slobodni lan.

Opti oblik jednaine sa jednom nepoznatom je:

ax + b = 0
Rjeenje ove linearne jednaine je:
Xo = -b/a
S obzirom na vrijednosti a i b mogui su slijedei sluajevi;
1. Ako je a 0, jednaina ima jedno realno rjeenje i to: x0=0 ako je b=0, a x0 0 ako je b 0.
2. Ako je a=0 i b=0, onda je x0=0/0, a to znai da je rjeenje jednaine bilo koji realan broj.
3. Ako je a=0 i b 0, onda je x0=-b/0, pa zbog nemogunosti djeljenja broja koji nije mila sa nulom
zakljuujemo da jednaina nema rjeenje.

94

VIA MATEMATIKA
Opti oblik linearne jednaine sa dvije nepoznate je:
ax + by + c = 0
Rjeenja ove jednaine moemo dobiti tako to jednu od nepoznatih izrazimo u funkciji druge, npr. ovako:
y = (-a/b)x - c/b.
x je u ovom sluaju tzv. slobodna promjenljiva kojoj po volji moemo odrediti vnjednost,a vrijednost y
zavisi od odabrane vrijednosti za x. dakle,jednaina ima bezbroj rjeenja pa se kae da je neodreena.
Rjeenja ovakve jednaine se mogu prikazan uopteno parametarski preko nove nepoznate (parametra).
Za posmatranu jednainu e biti:
x = t y = (a / b )t c / b
to znai da se rjeenja jednaine mogu prikazati kao ureeni par:
(x,y) = (t.(-a/b) t-c/b).
Odredimo li, po volji, vrijednost za t odredih smo i rjeenje jednaine, a ima bezbroj mogunosti za to.
Za linearnu jednainu sa tri nepoznate:
ax + by + cz + d = 0
rjeenja emo dobin u vidu ureene trojke:
(x,y,z) = (t1,t2,(-a/c) t1 - (b/c) t2 - d/c)
pa zakljuujemo da je jednaina dvostruko neodreena, tj. da po volji odreujemo vrijednosti za dve
promjenljive (nepoznate).
Dalje zakljuujemo da je jedna linearna jednaina sa n nepoznatih (n-1)-struko neodreena.
Osim kada se jednaine posmatraju kao funkcije, pri rjeavanju jednaina sa vie nepoznatih susreemo se
sa skupom (sistemom) jednaina koje sadre iste nepoznate.
Nadalje je, po pravilu, broj jednaina u sistemu jednak broju nepoznatih, ali moe biti manji ih vei.
Opti oblik sistema od m linearnih jednaina sa po n nepoznatih x1 , x2 ,..., xn moe se prikazati ovako:
a11x1 + a12 x2 + + a1n xn = b1
a21x1 + a22 x2 + + a2n xn = b2

am1x1 + am 2 x2 + + amn xn = bm

Pri emu su:

* aij oznake za koeficijente nepoznatih xj (i=1,2,,m: j=1,2,...,n);
* bi oznake za takozvane slobodne lanove (konstante).

95

VIA MATEMATIKA
Ako je bar jedan od bi razliit od nule za sistem S se kae da je nehomogen, a ako su svi bi=0 onda se za
sistem S kae da je homogen.
Sistemu S se moe pridruiti odgovarajui matrini oblik:
a11 a12 a1n x1 b1
a

21 a22 a2n x2 + b2

am1 am 2 amn xn bn
odnosno skraeno;
Ax = b
pri emu je A oznaka za matricu sistema (matrica koeficijenta sistema), x oznaka za vektor nepoznatih, a b
vektor slobodnih lanova.
Ntorka (x10,x20 , xno) se naziva rjeenje sistema ako se,zamjenom lanova ove ntorke umjesto xj
(j=1,2, ,...n) da tim redom u date jednaine, svaka jednaina transformie u identinost, tj. u oblik u kome
je brojna vrijednost lijeve jednaka brojnoj vrijednosti desne strane jednaine. Rjeenje sistema je, prema
tome, presjek skupova rjeenja svih njegovih jednaina.
Neki sistem S moe biti saglasan, tj. da ima reenja ili nesaglasan (protivrean, kontradiktoran), tj. da
nema reenje. Ako je sistem saglasan moe da ime jedno (jedinstveno) rjeenje pa se kae da je sistem
odreen, a moe da ima vie rjeenja pa se kae da je sistem neodreen. Ako ima vie rjeenja onda ih
ima beskonano mnogo.
Postoji vie naina da se odredi da li i koliko rjeenja ima posmatrani sistem. Za pouzdano utvrivanje
saglasnosti odnosno nesaglasnosti sistema linearnih jednaina moemo se posluiti poznatim KronekerKapelijevim stavom koji, u slobodnoj integraciji (bez dokaza) glasi ovako:
a11 a12 a1n
a
a 22 a 2n
21
nazovemo matricom sistema, a matricu
Ako matricu A =

am1 am 2 amn
a11 a12 a1n
a
a 22 a 2n
21
A,b =

am1 am 2 amn

b1

bn

bm

proirenom matricom sistema, onda je sistem saglasan ako i samo ako je r(A,b)=r(A), a nesaglasan ako je
r(A.b)>r(A). Inae, kada je r(A,b)>r(A) onda je r(A,b)-r(A)=1.
Posljedice ovoga stava su:
1. Ako je r(A,b)=r(A)=n, onda je sistem odreen. Ovo se moe desiti u sluajevima m=n i m>n.
2. Ako je r(A,b)=r(A)<n, onda je sistem neodreen, bez obzira da li je m<n, m=n ili m>n. Ako je n-r=k kae

96

VIA MATEMATIKA
se da je sistem kstruko neodreen,tj. vrijednost n nepoznatih se iznalazi tako to se k nepoznatih
tretiraju kao tzv. slobodne nepoznate kojima vrijednost dajemo po volji (proizvoljno), a za r tzv. baznih
nepoznatih vrijednosti odreujemo preko vrijednosti slobodnih nepoznatih.
3. Ako je r(A,b)>r(A), onda je sistem kontradiktoran, bez obzira da li je m<n, m=n ih m>n, ali uz uslov
da je m>1.
4. Homogen sistem tj. sistem u kome je b=0, ne moe biti kontradiktoran, jer je r(A,b)=r(A).
Homogeni sistem ima bar jedno rjeenja, a to rjeenje je n-torka (0,0,,0). Rije je o tzv. trivijalnom rjeenju
ije postojanje uoavamo jednostavno bez rjeavanja sistema. Ako je r(A)=n, onda sistem osim trivijalnog,
nema drugih rjeenja, pa je sistem odreen. Ako je r(A)<n, onda sistem osim trivijalnog ima i bezbroj drugih
rjeenja, pa je sistem neodreen.

2.4.2. Gausov postupak eliminacije

Za rjeavanje sistema linearnih jednaina moemo koristiti vie metoda zavisno od vrste (tipa ) sistema.
Jedan od efikasnih je tzv. Gausov metod eliminacije, zasnovan na principima koji vae za elementarne
transformacije matrica i koji emo u skraemoj verziji, prikazati ovako:
Pretpostavimo da je u napred prikazanom sistemu S, a11 0 . Ako je an=0 onda se zamjenom mjesta za
dvije jednaine moe namjestio da bude a11 0. Dati sistem S transformicmo u Si tako to prvu jednainu
pomnoimo da a21/a11, a dobijene rezultate oduzmemo od odgovarajuih elemenata druge jednaine; zatim
prvu jednainu pomnoimo s a31/a11, a dobijene rezultate oduzmemo od odgovarajuih elemenata tree: pa
tako redom sve do kraja kada od poslednje oduzmemo proizvod prve sa am1/an1. Na taj nain smo izvrili
eliminaciju nepoznate xi u svakoj, osim u prvoj jednaini, pa novi sistem S1 izgleda ovako:
a11x1

a12 x 2

a1n x n

b1

a 22 ' x 2

a 2n ' x n

b2 '

a 32 ' x 2

a 3n ' x n

b3 '

am 2 ' x 2

amn ' x n

bm

pri emu je;

aij ' = aij (ai1 / a11 ) a1j ;b1 ' (ai1 / a1j ) b;
i = 1, 2,...,m; j = 2,3,..,n
Dalje se na slian nain pomou druge jednaine iz tree i ostalih jednaina eliminie nepoznata x2, pa se
dobije sistem S2 slijedeeg oblika:
a11x1

a12 x 2

a13 x 3

a1n x n

b1

a 22 ' x 2

a 23 ' x 3

a 2n ' x n

b2 '

a 33 '' x 3

a 3n '' x n

b 3 ''

am3 '' x 3

amn '' x n

bm ''

97

VIA MATEMATIKA
pri emu je:
aij '' = aij ' (ai2 '/ a 22 ') a 2i ';bi '' = bi ' (ai2 '/ a 22 ') b 2 ';
i = 3, 4,...,m; j = 3, 4,...,n
Tako se sukcesivno vri eliminacija jedne po jedne nepoznate sve dok je to mogue. S obzirom na tip
sistema mogue je da se na kraju jave sledei sluajevi:
1. U jednom redu u kome su svi koeficijenti nepoznatih nule javlja se slobodni lan koji nije jednak nuli,
pa zakljuujemo da sistem nema rjeenja, tj. da je nesaglasan.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

x1

+ 2x 2 + x 3

3x 4

+ x5 = 7

2x1

3x 2 + x 3

x4

x5 = 2

x4

+ x5 = 8

3x1

4x 3

x4

+ 2x 5 = 2

5x1

+ 2x 2 2x 3 +

x4

+ 4x 5 = 2

Primjer
Primer

1.

x1

x2 + x3

Rjeenje:
Pomnoimo prvu jednainu redom sa 2, -1, -3 i -5, pa dobijene rezultate redom dodajemo
drugoj, treoj, etvrtoj i petoj jednaini. Tako emo dobiti sistem S1:
x1

2x 2

x3

3x 4

x5

x2

3x 3

5x 4

x5

12

4x 4

x2

6x 2

7x 3

8x 4

x5

19

8x 2

7x 3

16x 4

x5

18

Pomnoimo drugu jednainu sistema Si sa 1, 6 i 8. pa dobijene rezultate redom dodajmo

treoj, etvrtoj i petoj jednaini,da bi dobili sistem S2:
x1

2x 2

x3

3x 4

x5

x2

3x 3

5x 4

x5

12

3x 3

x4

x5

13

11x 3

22x 4

5x 5

53

17x 3

24x 4

7x 5

78

Pomnoimo treu jednainu sa -11/3 i -17/3 pa dobijene rezultate dodajmo etvrtoj i petoj
jednaini da bi dobili sistem S3:

98

VIA MATEMATIKA
x + 2x
1
2
x2

+ 3x
3
3x

3x 4

x5

5x 4

x5

= 12

x4

x5

= 13

55
3
55
3

x4

x4

x5

x
3 5

3
4

16
3
13
3

Pomnoimo etvrtu jednainu sa -1 i dobijeni rezultat dodajmo petoj, pa dobijemo sistem S4 :

x1 + 2x 2
x2

+ x3

3x 4

+ x5

= 7

+ 3x 3

5x 4

+ x5

= 12

x4

+ x5

= 13

3x 3

55
3

x4

x5

16
3

= 1

0x 5

55x 4 4x5 =16

0x5 =1

Iz S4 neposredno zakljuujemo da je r(A)=4<(A,b) = 5, te da je zbog toga, a prema tome i

zbog nemogunosti izraunavanja vrijednosti nepoznate x5 (trebalo bi djeliti 1 sa 0 a to je
neizvodljivo), sistem kontradiktoran (nesaglasan, protivrjean).
Ovaj postupak se u racionalnoj verziji moe prikazali ovako:

1
2

5
1
0

0
0

1
3 1
1 2 0
1

1
1
1
1 8 ~ 0

0
4 1 2 2
0
2
2 2
4 17 0
2

1 7

1
5 1 12 0
1
3

4
0 1 ~ 0
1 0

6 7 8
1 19
0
8 7 16 1 18 0
2

1
1
5
12 0

1
1
13 ~ 0

55 / 3 4 / 3 16 / 3
0
55 / 3 4 / 3 13 / 3 0
3

1 7

1.

11

22

0 17 24 7

5
1
12

1
1
13

55 / 3 4 / 3 16 / 3

0
0
1
3

a moe i krae, ako se ne vri prepisivanje utvrenih redova, ve se na kraju formira

potrebna ekvivalenti matrica.

99

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

2.

x1

2x 2

x3

3x 4

x5

x1

3x 2

x3

7x 4

x5

x1

x2

x3

x4

x4

2x1

4x 2

2x 3

6x 4

2x 5

14

Rjeenje:

1
1

0
3 1 7 1 6
~
1 1 1
1 9 0

4 2 6 2 14 0
2

1
1
0 4 0 1 0
~
1 0 4
0 2 0

0
0 0
0 0 0

17

17

1 0 4 0 1

0 0 0
0 1

0 0 0
00
2

r(A) = 2<r(A,b) = 3 pa zakljuujemo da je dali sistem nesaglasan (nema rjeenja).

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

3.

x1

2x 2

x3

2x1

4x 2

6x 3

10

Rjeenje:

1 2 3 9 1 2 3 9
2 4 6 10 ~ 0 0 0 8

r(A) = 1 < r(A,b) = 2 pa zakljuujemo da je dati sistem nesaglasan.

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

2x1

x2

4. x1

x2

x1

2x 2

11

Rjeenje:

1 1 6 1 1 6 1 1 6
2 1 8 ~ 0 1 4 ~ 0 1 4

1 2 11 0 1 5 0 0 1
r(A)2 < r(A,b) = 3, pa je dati sistem kontradiktoran (nema rjeenja).

100

17

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1 +
2 x1 +
x1
x1

x2
x2

+ 2x 2
+ 3x2

=
=

6
8

= 11
= 20

Rjeenje:
1

2
1

1 6 1 1 6 1

1 8 0 1 4 0
~
~
2 11 0 1 5 0


3 20 0 2 14 0

1 6 1

1 4 0
~
0 1 0

0 6 0

1 6
1 4
0 1

0 0

r(A) = 2 < r(A,b) = 3, pa je sistem protivrjean(nema rjeenja). Da je dati sistem protivrijean

vidi se ve iz druge matrice u kojoj se nalaze kontradiktorni zahtevi, u vidu konjunkcije
x2 = 4 x2 = 5 x2 = 7 koja nije istina.
2) r(A,b) = r(A) = n, pa se u poslednjoj jednaini, u kojoj nisu svi koeficijenti nepoznatih nule,
pojavljuje samo jedna nepoznata xr=xn sa koeficijentom razliitim od nule. Sistem je u tom
sluaju odreen a vrijednosti nepoznatih se odreuju ovako: prvo se izrauna vrijednost za
xn zatim se redom doe i do vrijednosti za x1.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1

2x2

x3

2 x 1

x1

3x2

x2

3 x1
2x2

3x4

x5

x3

x3

4x3

2x3

x4

x4

x5

x5

x4

2x5

2x4

2x5

Rjeenje:
Naprijed prikazanim postupkom dobije se sistem ekvivalentan datom:
x1

2x2

x3

3x4

x5

x2

3x3

5x4

x5

12

3x3

x4

x5

13

55 x 4

4x5

16

x5

Zamjenom x5=4 u pretposlednju jednainu dobije se x4=0. Zamjenom x4=0 i x5=4 u treu
jednainu dobije se x3=3. Zamjenom x3=3, x4=0 i x5=4 u drugu jednainu dobije se x2=-1.
Zamjenom x2=-1. x3=3. x4=0 i x5=4 u prvu jednainu dobije se x1=2. Prema tome dati sistem
je odreen, a rjeenje mu je ureena petorka (x1,x2,x3,x4,x5)=(2,-1,3,0,4).
Rang matrice A je 5, a rang proirene matrice [A.b] je takoe 5, tj. r(A) = r(A.b) = n = 5.

101

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1 + x 2
2 x1 + x 2
x1 + 2 x 2
x+

= 6
= 8
= 10

a + 2r6 + r

d + 2a + 3 + 6

Rjeenje:
1 1 6 1 1 6 1 1 6
2 1 8 ~ 0 1 4 ~ 0 1 4

1 2 10 0 1 4 0 0 0

r(A) = r(A,b) = 2 = n, pa je dati sistem odreen. Sistem ekvivalentan datom sistemu glasi:
x1 + x 2 = 6
x2 = 8
Poto je x2 = 4 lako se uoava da je x1 = 2, pa je rjeenje datog sistema ureeni par(x1,x2) =
=(2,4), ekvivalentni sistemi imaju ista reenja (ako uopte imaju rjeenja, tj. ako su saglasni).
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1

2x2

x3

3x4

x5

2 x 1

3x2

x3

x4

x5

x1

x2

x3

x4

x5

4x3

x4

2x5

2x2

2x3

2x4

2x5

3 x1

Rjeenje:
Rije je o homogenom sistemu linearnih jednaina. Sistem ekvivalentan datom sistemu
glasi ovako:
x1

2x2

x3

3x4

x5

x2

3x3

5x4

x5

3x3

x4

x5

55 x 4

4x5

x5

r(A)=r(A.b)=5=n, pa zakljuujemo da je dati sistem odreen, te da osim trivijalnog reenia

(x1,x2, x3,x4,x5)=(0,0,0,0,0) nema drugih rjeenja.

102

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1

2x2

x3

2 x 1

3x2

x1

x2

3 x1
5 x1

2x2

x4

x3

x4

x3

x4

4x3

2x4

3x3

4x4

1
3
3
0
0

1 0
1 0
1 0
1 0
0 0

Rjeenje:

1 2 1 1 0 1 2
2 3 1 1 0 0 1
1 1 1 1 0 ~ 0 0
35 02 42 42 00 00 00

r(A)=r(A,b)=4 = n, pa je sistem odreen. Datom sistemu ekvivalentan je sistem:

x1

2x2

x3

x4

x2

3x3

x4

3x3

x4

x4

Zamjenom x4=0 u treu jednainu dobije se x3=0, zamjenom x3= x4=0 u drugu jednainu
dobije se x2=0, a zamjenom x2= x3= x4=0 u pivu jednainu dobije se x1=0. Prema tome osim trivijalnog dati
sistem nema drugih rjeenja.
3) r(A,b) = r(A) < n kada je sistem neodreen. Ovaj sluaj ima dvije varijante:
a) U redu u kome se na pivom mjestu nalazi nepoznata xr pored nje ima jo n-r nepoznatih
sa koeficijentima razliitim od nule.Vrijednost ovih n-r+1 nepoznatih se ne moe jednoznano
odrediti ve se za n-r nepoznatih vrijednost odredi proizvoljno ili parametarski,a za onu jednu
preostalu nepoznatu vrijednost zavisi od vrijednosti nepoznatih za koje je vrijednost proizvoljno
odreena. Sukcesivnom zamjenom unatrag dobiju se vrijednosti ili parametatski oblici
vrijednosti za ostalih r-1 nepoznatih.
b) U redu u kome se na prvom mestu nalazi nepoznata xr pored nje ima manje od n-r
nepoznatih (neka ih nedostaje 0<k<n-r) sa koeficijentima razliitim od nule. L ovoj varijanti se
postupa kao pod a) tim da se u postupku zamjene javlja potreba za naknadnim proizvoljnim
odreivanjem vrijednosti nedostajuih k nepoznatih. I ovoj varijanti je mogue da u
pomenutom redu xr bude jedina nepoznata sa koeficijentom razliitim od nule, pa
vrijednost ove nepoznate moe jednoznano odrediti,to ne znai da je sistem odredeen, jer e se
neodreenost ispoljiti u postupku zamjene ove vrijednosti radi dobijanja vrijednosti preostalih n-1 nepoznatih.

103

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1 + 2 x 2
2x1 3x 2
x1 + x 2
3 x1
5 x1 + 2 x 2

+ x3
+ x3
+ x3
4x3
2x 3

3x 4
+ x4
+ x4
x4
x4

+ x5
x5
+ x5
+ 2x 5
+ 4x5

= 7
= 2
= 8
= 2
= 12

Rjeenje:

1 2
1 3 1 7 1
2 3
1 1 1 2 0
1 1 1 1 1 8 ~ 0
3 0 4 1 2 2 0
5 2 2
1 4 18 0

2
1
0
0
0

1
3
3
0
0

3
5
1
55
0

1 7
1 12
1 13
4 16
0 0

(postupak ne prikazujemo, ve ostavljamo da italac sam uradi).

Prema tom datom sistemu je ekvivalentan npr. Slijedei sistem:
x1 + 2 x 2
x2

+ x3
+ 3x 3
3x 3

3x 4
5x 4
x4
55x 4

+ x5
+ x5
+ x5
4x5

= 7
= 12
= 13
= 16

Poto je r(A)=r(A,b)=4<n=5 sistem je neodreen. Postupak odreivanja moguih rjeenja

(ima ih beskonano mnogo) dalje moe ii ovako:
Uzmimo daje x5 = t, tada iz poslednje jednaina slijedi da je x4 = 16/55 - (4/55)t.
Zamjenom ovih parametarskih izraza za X4 i xj u treu jednainu dobijamo x3=731/165(59/165)t.Zamjenom parametarski prikazanih vrijednosti za x3 , x4 i x5 udrugu jednainu
dobije se x2=9/55-( 16/55)1. Na kraju. zamjenom parametarski prikazanih vrijednosti za x2,
x3 , x4 i x5 u prvu jednainu dobije se x1 - 514/165 - (46/165)t. Prema tome,rjeenje dalog
sistema se moe prikazati parametarski kao petorka:
514 46 9 16 731 59 16 4

( x1 , x 2 , x 3 , x 4 , x 5 ) =
t, t,
t, t, t
165 165 55 55 165 165 55 55

Ako elimo brojne vrijednosti za nepoznate, onda proizvoljno odredimo vrijednost za t i lako
dobijamo moguu petorku rjeenja.
Prikazujemo samo neka od bezbroj moguih rjeenja:
Neka je t=4,onda rjeenje glasi (x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) = (2,-1,3,0,4). Zamjenom ovih vrijednosti
umesto odgovarajui nepoznatih u datom sistemu lako se uveravamo da rjeenje
zadovoljava svaku jednainu datog sistema
Neka je t=-51, tada je rjeenje: (x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) = (52/3, 5, 68/3, 4, -51).
Neka je t = 0, tada je rjeenje: (x1 , x2 , x3 , x4 , x5 ) = (514/165, 9/55, 731/165. 16/55, 0)

104

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1
x1
x1
3 x1
5 x1

+ 2x 2
+ 3x 2
+ x2

+ x3
+ x3
+ x3
4x3
2x 3

+ 2x 2

3x 4
7x 4
+ x4
x4
+ x4

+ x5
+ x5
+ x5
+ 2x 5
+ 4x5

= 7
= 6
= 8
= 2
= 18

Rjeenje:
Ve prikazanim postupkom dobijamo:
1
1
1
3
5

2
1 3 1 7 1
3
1 7 1 6 0
1 1 1 1 8 ~ 0
0 4 1 2 2 0
2 2
1 4 18 0

2
1
0
0
0

1 3 1 7
0 4 0 1
7 16 1 25
0 0 0 0
0 0 0 0

r(A)=r(A,b)=3=n-2, pa je sistem dvostruko neodreen. Datom sistemu se moe pridruiti

slijedei ekvivalentan sistem:
x1 + 2 x 2
x2

x3
7x 3

3x 4

x4
16x 4

+ x5
+ x5

= 7
= 1
= 25

Neka je x3=t3, a xs =ts, tada iz tree jednaina ovog sistema dobijamo x4=25/16-(7/16)t3-(1/16)t5. Zamjenom parametarskog izraza za x4 u drugu jednainu dobije se x2=21/4-(7/4)t3-(1/4)t5, a zamjenom u prvu jednainu dobijenih i proizvoljno odreenih parametarskih
izraza, dobijemo xi=19/16+(19/16)t3-(11/16)t5. Prema tome rjeenje datog sistema
predstavlja petorka:
11 21 7
1
25 7
1
19 19

( x1 , x 2 , x 3 , x 4 , x 5 ) = + t 3 t 5 , t 3 t 5 , t 3 , t 3 t 5 , t 5
16 4 4
4
16 16
16
16 16

Ovo je tzv. opte rjeenje datog sistema, a konkretna tzv. partikularna rjeenja dobijamo tako
to za t3 i t5 proizvoljno odredimo vrijednosti, a takvih mogunosti ima bezbroj. Prikazujemo
neke od njih:
Neka je t3 = 3, i t5 = 4, tada je: (x1 , x2 , x3 , x4 , x5 )=(2, -1, 3, 0, 4)
Neka je t3 = 0 i t5 = 0, tada je: (x1 , x2 , x3 , x4 , x5 )=(19/16, 21/4, 0, 25/16, 0).
Neka je t3 = -1 i t5= 16, tada je: (x1 , x2 , x3 , x4 , x5 )=(-11, 3, -1, 1,16).
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1 + 2 x 2
2x1 3x 2
x1 + x 2
3 x1

+ x3
+ x3
+ x3
4x3

3x 4
+ x4
+ x4
x4

+ x5
x5
+ x5
+ 2x 5

= 7
= 2
= 8
= 2

Rjeenje:
Prikazanim postupkom se dobija slijedei sistem, ekvivalentan datom sistemu:

105

VIA MATEMATIKA
x1 + 2 x 2
x2

+ x3
+ 3x 3
3x 3

3x 4
5x 4
x4
55x 4

+ x5
+ x5
+ x5
4x5

= 7
= 12
= 13
= 16

r(A)=r(A,b)=4=n-1. Dobili smo isti primjer kao u 1. primjeru, pa je dalje postupak rjeavanja isti.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1 + 2 x 2
x1 + 3 x 2
x1 + x 2

+ x3
+ x3
+ x3

3x 4
7x 4
+ x4

+ x5
+ x5
+ x5

= 7
= 6
= 8

Rjeenje:

1 2 1 3 1 7 1 2 1 3 1 7
1 3 1 7 1 6 ~ 0 1 0 4 0 1
1 1 1 1 1 8 0 0 0 0 0 0
r(A) = r(A,b) = 2 = n 3, pa je sistem trostruko neodreen i proizvoljno treba odreivati
vrijednosti za tri nepoznate.
Ovom transformacijom je dobijen sistem ekvivalentan datom sistemu:
x1 + 2 x 2
x2

+ x3

3x 4
x4

+ x5

= 7
= 1

Neka je x3 = t3, x4 = t4 i x5 = t5, tada iz druge jednaine dobijemo x2 = -1 + 4t4. a zamjenom

parametarskih izraza za x1 , x2 , x3 , x4 i x5 u prvu jednainu dobije se x1 = 9 t3 - 5t4 t5.
Dalje neka je npr. t3 = 3, t4 = 0, t5 = 4, onda je rjeenje datog sistema: (x1,x2,x3,x4,x5)=(2,-1,3,0,4).
Neka je t3 = t4 = t5 = 0, tada je: (x1, x2, x3, x4, x5)=(9, -1, 0, 0, 0).
Neka je t3 = 2, t4= 1, t5 = 3, tada je: (x1, x2, x3, x4, x5 )=(-1, 3, 2, 1, 3).
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1 + 2 x 2
2 x1 + 4 x 2

+ x3
+ 2x 3

3x 4
6x 4

+ x5
+ 2x 5

= 7
= 14

Rjeenje:

1 2 1 3 1 7 1 2 1 3 1 7
~

2 4 2 6 2 14 0 0 0 0 0 0
r(A) = r(A,b) = 1 = n-4, pa je dati sistem etvorostruko neodreen i ekvivalentan sistemu koji
sadri samo jednu jednainu, i to:
x1 + 2 x 2

106

+ x3

3x 4

+ x5

= 7

VIA MATEMATIKA
Neka je x2 = t2, x3 =t3, x4 = t4, x5 = t5, tada je x1 = 7 - 2 t2 - t3 + 3 t4 t5.
Neka je npr. t2 = -1. t3 = 3, t4 = 0, t5 = 4, onda je rjeenje datog sistema (x1,x2,x3,x4,x5)=(2,-1,3,0,4)
Neka je t2 = t3 = t4 = t5 = 0. tada je: (x1 , x2 , x3 , x4 , x5 )=(7, 0, 0, 0, 0).
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1
x1
x1
3 x1
5 x1

+ 2x 2
+ 3x 2
+ x2

+ x3
+ x3
+ x3
4x3
3x 3

+ 2x 2

+ x4
+ x4
+ x4
+ 2x 4
+ 4x4

= 7
= 6
= 8
= 2
= 18

Rjeenje:

1
3
1
3
5

2
1
1 1
1 1
0 4
2 2

7 1 1
6 1 0
1 8 ~ 0
2 2 0
4 18 0

2
1
0
0
0

1
0
7
0
0

1 7
0 1
1 25
0 0
0 0

r(A)=r(A,b) = 3 = n - 1, pa je sistem jednostruko neodreen. Datom sistemu ekvivalentan

je sistem:
x1 + 2 x 2
x2

x3

+ x4

7x 3

+ x4

= 7
= 1
= 25

Neka je x3 = t, tada je x4 = 25 - 7t, a poto je iz druge jednaine x2 = -1, to e se zamjenom

u prvu jednainu dobiti x1 = -16 + 6t. Prema tome rjeenje datog sistema je: (x1, x1 ,x3, x4) =
=(-16 + 6t, -1, t, 25 - 7t)
Neka je npr. t = 3, tada je: (x1, x1 ,x3, x4) = (2, -1, 3, 4)
Neka je t = 0, tada je: (x1, x1 ,x3, x4 ) = (-16,-1, 0, 25) itd.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1
x1
x1
3 x1
5 x1

+ 2x 2
+ 3x 2
+ x2
+ 2x 2

+ x3
+ x3
+ x3
4x3
3x 3

+ x4
+ x4
+ x4
+ 2x 4
+ 4x4

=
=
=
=
=

0
0
0
0
0

Rjeenje:
1
3
1
3
5

2
1
1 1
1 1
0 4
2 2

7 1 1
6 1 0
1 8 ~ 0
2 2 0
4 18 0

2
1
0
0
0

1
0
7
0
0

1 7
0 1
1 25
0 0
0 0

r(A) = r(A,b) = 3 = n - 1, pa je n-1, pa je sistem jednostruko neodreen. Datom sistemu

ekvivalentan je sistem:

107

VIA MATEMATIKA
x1 + 2 x 2
x2

x3

+ x4

7x 3

+ x4

= 0
= 0
= 0

Neka je x3 = t, tada je x4= -7t, a poto je x2 = 0, bie x1 = 6t. Prema tome rjeenje datog
sistema je: (x1, x1 ,x3, x4)=(6t, 0, t, -7t)
Neka je npr. t = 1, tada je: (x1, x1, x3, x4) = (6, 0, 1, -7). Neka je t = 0, tada je: (x1, x1, x3, x4)=
= (0, 0, 0, 0), itd.
Dakle, ovaj homogeni sistem osim trivijalnog ima i bezbroj drugih rjeenja.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1 + 2 x 2
x1 + 3 x 2
x1 + x 2

+ x3
+ x3
+ x3

+ x4
+ x4
+ x4

= 0
= 0
= 0

Rjeenje:

1 2 1 1 0 1 2 1 1 0
1 3 1 1 0 ~ 0 1 0 0 0
1 1 1 1 0 0 0 0 0 0
r(A) = r(A,b) 0 2 = n 2, pa je sistem dvostruko neodreen. Datom sistemu ekvivalentan je
sistem:
x1 + 2 x 2
x2

+ x3

+ x4

= 0
= 0

Neka je x3 = t3 i x4 = t4, a poto je x2 = 0, to e biti x1 = -t3 - t4. Prema tome rjeenje datog
sistema je:
(x1, x1, x3, x4) = (-t3, t4, 0, t3, t4).
Neka je t3 = 1 i t4 = 2, tada je: (x1,x1,x3,x4) = (-3,0,1,2). Neka je t3 = t4 = 0, tada je: (x1,x1,x3,x4)=
= (0,0,0,0)., itd.
Dakle, sistem osim trivijalnog ima i bezbroj drugih rjeenja.
Do rjeenja odreenih sistema, do izvesnog broja rjeenja neodreenih sistema i do saznanja
da je sistem protivrjean moe da se doe i pomou naprijed prikazane elementarne bazne
transiormacije (tema 2.2.4.)

108

VIA MATEMATIKA

2.4.3. Rjeavanje sistema linearnih jednaina pomou

matrica
Kada je m=n sistem linearnih jednaina se moe rjeavati i pomou matrica uz uslov da je r(A)=n, tada je A
nesingularna (regularna) matrica.
Poimo od matrinog oblika sistema od n linearnih jednaina sa po n nepoznatih, tj. od: Ax=b. Pomnoimo
ovu jednainu slijeva sa A-1 , pa emo dobiti:
(A-1 A)x = A-1 b.
Poto |e A-1 A=E (jedinina matrica) i poto je Ex=x konano dobijemo:
x = A-1 b = (1 / |A|) A b
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1 + 2 x 2
4 x1 + x 2
7 x1 + x 2

+ x3
x3
+ 2x 3

= 0
= 0
= 0

Rjeenje:
Dati sistem u matrinom obliku izgleda ovako:
1 2 1 x1 3
4 1 3 x 2 = 6 pa e biti :
7 1 2 x 3 1
1

x1 1 2 1 3
x 2 = 4 1 3 6 = A 1 b
x 3 7 1 2 1

Za ovu matricu A smo naprijed ve odredili inverznu matricu i to: u taki 2.2.4. pomou
elementarne bazne transformacije, a u taki 2.3.3. pomou kofaktora, pa e biti:

x1
1 3 3 3 3 2
x 2 == 1 5 3 6 = 5
6 11 13 9 1 99
x 3
Prema tome, x1=2, x2=5, x3=-9

109

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x1 + 2 x 2
2x1 3x 2
x1 + x 2
3 x1
2x 2

+ x3
+ x3
+ x3
4x3
+ 2x 3

3x 4
+ x4
+ x4
x4
+ 2x 4

+ x5
x5
+ x5
+ 2x 5
+ 2x 5

= 7
= 2
= 8
= 2
= 0

Rjeenje:
U primjerima veeg formata lake je raditi pomou elementarne bazne transformacije nego
pomou kofaktora, a istovremeno dobijemo i inverznu matricu (ako postoji) i rjeenje sistema.
e1
e2
e3
e4
e5
k1
e2
e3
e4
e5
k1
k2
e3
e4
e5
k1
k2
k5
e4
e5
k1
k2
k5
k3
e5
k1
k2
k5
k3
k4

110

k1
1
-2
1
3
0
e1
1
2
-1
-3
0
e1
-3
2
1
9
4

k2
2
-3
1
0
-2
k2
2
1
-1
-6
-2
e2
-2
1
1
6
2

k3
1
1
1
-4
2
k3
1
3
0
-7
2
k3
-5
3
3
11
8

k4
-3
1
1
-1
2
k4
-3
-5
4
8
2
k4
7
-5
-1
-22
-8

k5
1
-1
1
2
-2
k5
1
1
0
-1
-2
k5
-1
1
1
5
0

b
7
-2
8
2
0
b
7
12
1
-19
0
b
-17
12
13
53
24

e1
-2
1
1
4
4
e1
-4
1
4
-1
12
e1
0,14
-0,14
0,07
0,21
-0,29

e2
-1
0
1
1
2
e2
-1,50
0
1,75
-0,25
14
e2
-0,12
-0,38
0,44
0,15
-0,10

k3
-2
0
3
-4
8
e4
-0,50
0
0,75
-0,25
2
e4
0,19
-0,19
0,10
-0,05
-0,05

k4
6
-4
-1
-17
-8
k4
14,50
-4
-13,75
4,25
-42
e5
0,35
-0,10
-0,33
0,10
-0,02

e3
1
-1
1
-5
0
e3
3,50
-1
-2,75
1,25
-10
e3
0,05
-0,05
0,52
0,24
0,24

b
-4
-1
13
-12
24
b
2
-1
7
3
0
b
2
-1
4
3
0

VIA MATEMATIKA
x1=2, x2=-1, x3=3, x4=0 i x5=4 su skalari linearne kombinacije.
x1k + x2k2 + x3k3 + x4k4 + x5k5 = b, odnosno:
[k1, k2, k3, k4, k5] x = b, odnosno:
Ax= b
pa je (x1, x1, x3, x4, x5) = (2, -1, 3, 0, 4) ujedno i rjeenje datog sistema jednaina.
Iz posljednje tabele moemo oitati inverznu matricu matrice sistema, tj.:
29 / 48
1/ 7 5 / 42 1/ 21 4 / 21
1/ 7 8 / 21 1/ 21 4 / 21 2 / 21

A1 = 3 / 14 13 / 84 5 / 21 1/ 21 17 / 168

2 / 7 2 / 21 5 / 21 1/ 21 1/ 42
1/ 14 37 / 84 11/ 21 2 / 21 55 / 168
24 20
24 64
1
1
36 26
odnosno : A =
168
48 16
12
74

8 32 58
8 32 16
40 8 17

40 8 4
88 16 55

2.4.4. Rjeavanje sistema linearnih jednaina pomou

determinanti
Izraunavanje inverzne matrice se moe izbei i sistem rjeiti samo pomou determinanti ako se koristimo
tzv. Kramerovim pravilima koja opisujemo ovako:
U sistemu:
a11x1 + a12 x2 + ... + a1n xn = b1
a21x1 + a22 x2 + ... + a2n xn = b2

an1x1 + an 2 x2 + ... + ann xn = bn

111

VIA MATEMATIKA
Uoimo slijedee determinante:
a12

. .

a1n

b1

a12

. .

ann

a21 a22

. .

a2n

b2

a22

. .

a2n

.
. .
an1 an 2 . .

a2n

.
bn

. .
an 2 . .

ann

b1 . .

ann

a11

a12

. .

b1

a21 b2 . .

a2n

a21 a22

. .

b2

ann

bn

a11
D=

a11
D2 =

an1 bn

.
. .

D1 =

itd.

Dn =

an1 an 2 . .

D je oznaka za glavnu determinantu sistema S sastavljenu od koeticijenata nepoznatih do D1, D2,,Dn

oznake za determinante dobijene tako to se u glavnoj determinanti na mjesto koeticijenta uz nepoznate
x1, x2,, xn redom piu odgovarajui slobodni lanovi.
Ako je D O, onda je sistem odreen i ima rjeenje:
(x1 , x2 , xn ) = ( D1 /D,.D2 /D,,Dn /D )
x1 = D1 /D, x2 = D2 /D, xn = Dn /D
Dokaz:

a11x1 a12 .... a1n

a11 a12 ... a1n
D x1 = a21 a22 ... a2n x1 = a21x1 a22 ... a2n
.
. .
.
.
. .
.
an1x1 an2 ... ann
an1 an2 ... ann
Ako u posljednjoj determinanti prvoj koloni dodamo drugu pomnoenu sa x2, treu pomnoenu sa x3, itd, pa
na kraju poslednju pomnoenu sa xn dobicemo:

a11x1 + a12 x 2 + ... a1n x n

D x1 = a21x1 + a22 x 2 + ... a 2n x n
. .
.
...
an1x1 + an2 x 2 + ... ann x n

a12
a 22

... a1n
.... a2n

an2

... ann

odnosno:

b1 a12 ... a1n

b
D x1 = 2 a22 ... a2n = b1A11 + b 2 A 21 + ... + bn A n1 = D1
.
. .
.
bn an2 ... ann
Iz posljednje jednakosti slijedi:
x1 = D2/D = (b1 A11 + b2A21 + ... + bn An1)/D

112

VIA MATEMATIKA
Na slian nain se dobije i:

a11 b1 ... a1n

a
D x1 = 21 b2 ... a2n = b1A12 + b 2 A 22 + ... + bn A n2 = D2
.
. .
.
an1 bn ... ann
Iz ove jednaine se dobije:
X2 = D2/D = (b1 A11 + b2A21 + ... + bn An1)/D
Na kraju se dobije i:

a11 a12 ... b1

a
D x1 = 21 a22 ... b2 = b1A1n + b2 A 2n + ... + bn A nn = Dn
.
. .
.
an1 an2 ... bn
Iz ove jednaine se dobije:
xn = Dn/D = (b1 A1n + b2A2n + ... + bnAnn)/D
Do istih rezultata se doe i polazei od matrinog oblika:

Razvijajui dalje ovu jednainu dobije se:

x1
A11
1
x 2 = A12
... D .
x n
A1n

A12 ... A n1 b1
A 22 ... A n2 b2 odnosno :
...
.
.
A 2n ... A nn bn

x1 (b1A11 + b2 A 21
x 2 = (b1A12 + b2 A 22
...
.
x n (b1A1n + b2 A 2n
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

+... + bn A n1 ) / D D1 / D
+... + bn A n2 ) / D = D2 / D
...
.
.
+... + bn A nn ) / D Dn / D

x1 + 2 x 2
4 x1 + x 2
7 x1 + x 2

+ x3
x3
+ 2x 3

= 3
= 6
= 1

113

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:

1 2 1
D = 4 1 1 = 6;
7 1 2

114

3 2 1
D1 = 6 1 1 = 12
1 1 2

1 2 3
1 3 1
D2 = 4 6 1 = 30; D3 = 4 1 6 = 54
7 1 1
7 1 2

Prema tome bie:

x1 = D1 /D = 2;
x2 = D2 /D = 5;
x3 = D3 /D = -9.

VIA MATEMATIKA

Zadaci za vjebanje
1. Rjeite slijedee sisteme linearnih jednaina;
(a) 3x 4y = 23
2x + 9y = -8

(b) 5x 4y = 8
-7.5x + 6y = -12

(c) 2x y = 6
8x 4y = 3

(d) 5x - 6y = 0
3x + y = 0

(e) -8x + 2y = 0
28x 7y = 0

Rjeenje:
a)
1) Rjeavanjem sistema linearnih jednaina determinantama, primjenom Kramerovog pravila
3x - 4y = 23
2x + 9y = -8
Determinanta sistema formirana od koeficijenata uz nepoznate je
D = 3 4 = 3 9 ( 4) 2 = 27 + 8 = 35,
2 9

determinanta nepoznate x (koja se dobija zamjenom u determinantni sistema koeficijenata uz x slobodnim

lanovima) je:
D = 23 4 = 23 9 ( 4) ( 8) = 207 32 = 175
8 9

determinanta nepoznate x (dobija se iz D zamjenom koeficijenata uz y slobodnim lanovima):

D = 3 23 = 3 ( 8) 23 2 = 24 46 = 70
2 8

Prema Kramerovom pravilu bie:

x=
y=

D x 175
=
=5
35
D
Dy
D

70
= 2
35

2. Rjeavanje sistema linearnih jednaina primjenom matrica

Dati sistem jednaina
3x 4y = 23
2x + 9y = -8
u matrinom obliku glasi:
3 4 x 23
2 9 y = 8

115

VIA MATEMATIKA
Rjeeni oblik matrine jednaine je
1

x 3 4 23
y = 2 9 8


Inverzna matrica se dobija kao kolinik adjungovane matrice i determinante matrice. Adjungovana matrica
matrice drugog reda se moe dobiti tako to se elementima na glavnoj dijagonali promjene mjesta, a
elementima na sporednoj dijagonali promjene predznaci.
3 4 23
9 4 23
x
1
1
=
adj

=
y =
1 9 8 3 9 ( 4) 2 2 3 8
det 3 4
2 9

4
4

9
9
35 35 23 35 23 + 35 ( 8) 5
=
=
=
2
8 2
3
2 3 8
23 +
( 8)

35 35
35
35

3. Gausov postupak eliminacije

4. Rjeavanje sistema linearnih jednaina elementarnom baznom transformacijom

Neka je sistem jednaina
3x 4y = 23
2x + 9y = -8
dat u vektorskom obliku na sledei nain:
2
4 23
x + y =
3
9 8
sa kompaktnom notacijom xa1 + ya2 = b
2
4
23
tako da je a1 = , a2 = , b =
3
9
8
Rjeavanje sistema jednaina (i) - (ii) moe se svesti na rjeavanje vektorske jednaine (j). tj. odreivanje
nepoznatih skalara x i y u linearnoj kombinaciji vektora a1 i a2 kojom se dobija vektor b. Za dalu poetnu
bazu (kojoj pripadaju
1
0
e1 = i e2 =
0
1
je:

116

VIA MATEMATIKA
1
0 23 0 23
b = 23e1 + (8 )e2 = 23 + (8 ) = + =
0
1 0 8 8
a1 = 3e1 + 2e2 ,
a2 = 4e1 + 9e2 ,
a cilj je formirati bazu kojoj pripadaju a1 i a2.
Vektorska jednaina u tabelarnom obliku je:

e1
e2

a1
3
2

a2
-4
9

b
23
-8

Neka vektor a1 ulazi u bazu umjesto vektora e1 (broj 3 je tzv. ishodni element),tada e, potujui postupak
objanjen u Teoriji, nova tabela izgledati ovako:

a1
e2

e1
1/3
-2/3

a2
-4/3
35/3

b
23/3
-70/3

U slijedeem koraku ( transformacija baze) neka a2 postane bazni a e2 vanbazni vektor. Ishodni elemenat je
35
broj
. Nove vrijednosti dobijamo po opisanom postupku:
3

a1
a2

e1
9/35
-2/35

e2
-4/35
3/35

b
5
-2

Rezultati poslednje tabele pokazuju da se vektor b moe izraziti kao

b = 5a1 + (-2) a2
Znai, nepoznati skalari, odnosno rjeenja sistema jednaina su x=5, y=2.
(Treba napomenuti da unutranji dio tabele sadri inverznu matricu matrice koeficijenata nepoznatih)
b)
1) Primjena determinanti
D=

4
5
= 5 6 (4 ) (7.5 ) = 30 30 = 0
7.5 6

Dx =

4
8
= 8 6 (4 ) (12 ) = 48 48 = 0
12 6

Dy =

5
8
= 5 (12 ) 8 (7.5 ) = 60 + 60 = 0
7.5 12

Kada postoji beskonano mnogo rjeenja sistema, sve determinante (i sistema i pojedinih nepoznatih)
jednake su nuli, tj. rjeenja su neodreena.

117

VIA MATEMATIKA
x=

Dy 0
Dx 0
= ,y =
= , a mogua rjeenja se mogu dobiti dodjeljivanjem proizvoljne vrijednosti za
D 0
D 0

jednu promjenjivu, npr. y = , pa je

5 x 4 = 8, x =

8 + 4
, R
5

Npr. neka je = 3, onda je x = 4, a y = 3, itd.

2) Primjena matrica
Rjeavanjem sistema
5x - 4y = 8
-7.5x + 6y = -12

4
5
dolazimo do zakljuka da ne postoji inverzna matrica matrice

7.5 6
jer joj je determinanta D = 5 6 - (-4) (-7,5) = 0 pa je dalje ispitujemo da li je sistem neodreen (ima bezbroj
rjeenja)ili je kontradiktoran (nema rjeenja), na slijedei nain
4 8
x 1
5
y = 0 adj 7, 5 6 12

x =
x 1 6 4 8 1 0 0 / 0
=

=
=

y 0 7, 5 5 12 0 0 0 / 0

y =

0
0
0
0

pa zakljuujemo da je rije o neodreenom sistemu.

3) Gausov postupak
4 8 / 1,5
5
7.5 6 12 +

5 4 8
0 0 0

Zakljuujemo da je sistem jednostruko neodreen i da zamjenom proizvoljno odabranih vrijednosti za jednu

od nepoznatih i jednaini 5x - 4y = 8. moemo dobiti odgovarajue vrijednosti druge nepoznate, pa tako
dobiti po volji mnogo parova rjeenja (x0, y0).
4) Elementarna bazna transformacija

118

e1
e2

a1
5
-7,5

a2
-4
6

b
8
-12

a1
e2

e1
1/5
-3/2

e2
-4/5
0

b
8/5
0

VIA MATEMATIKA
Nakon jedne izvrene bazne transformacije sa ishodnim elementom 5, u drugoj tabeli trebalo bi e2 da
izae-iz baze a a2 da ue u bazu, meutim 0 ne moe biti ishodni elemenat, pa se sledea iteracija ne
moe izvriti. S druge strane, poto su u desnoj koloni svi koeficijenti koji se odnose na jedinine vektore
jednaki nuli, zakljuujemo da postoji beskonano mnogo reenja sistema; za polazni vektorski oblik sistema
jednaina
5
4 8
x
+ y 6 = 12

7,5

jedno mogue rjeenje je

4 8
8 5

+ 0 =

5 7,5
6 12
Znai x =

8
, y = 0 , a pored toga postoji jo beskonano mnogo rjeenja.
5

Ako je konstatovano da postoji beskonano mnogo rjeenja,tada broj jedininih vektora koji su ostali u bazi
a u posljednjoj koloni im odgovara koeficijent nula, pokazuje koliko jednaina (i koje) se, praktino moe
izostaviti iz poetnog sistema (jer se mogu dobiti kombinacijom preostalih) i da preostali dio sistema daje
isto rjeenje.
8 4
Ostala rjeenja dobijena iz relacije x = + ; y = , ( dobija vrijednost po volji).
5 5
Vidi posljednju tabelu!
c)
1) Primjena determinanti
D=

2 1
= 2 (4 ) (1)8 = 8 + 8 = 0
8 4

Dx =

6 1
= 6 (4 ) (1)3 = 24 + 3 = 21
3 4

Dy =

1 6
= 1 3 6 8 = 3 48 = 45
8 3

Kada sistem nema mogue rjeenje, tada je determinanta sistema jednaka nuli i determinanta bar jedne
nepoznate razliita je od nule, tako da se za nepoznate dobija nemogu izraz
Dy 45
D
21
pa sistem jednaina nema rjeenja.
,y =
=
x= x =
0
0
D
D

119

VIA MATEMATIKA
2) Pomou matrica
2
det
8
2
adj
8

1 2 1
=
=0
4 8 4

1
=
4
x 1 4
y = 0 8

4 1
8 2
1 6 1 21 21/ 0

=
=
2 3 0 42 42 / 0

pa zakljuujemo da je dati sistem kontradiktoran,tj. da nema rjeenja jer djeljenje brojeva -21 i -42 sa nulom
(0) nije izvodljivo.
3) Gausov postupak
2 1 / (4 )

8 4

2x y = 6

2 1 6

21
0 0 21

0 y = 21 y = 0

pa dolazimo do istog zakljuka, tj. da sistem nema rjeenja.

4) Elementarna bazna transformacija

e1
e2

a1
2
8

a2
-1
-4

b
6
3

a1
e2

e1
1/2
-4

e2
-1/2
0

b
3
-21

Poto 0 ne moe biti ishodni elemenat, ne moemo oba vektora a1 i a2 unijeti u bazu, dakle ne postoje
skalarni x i y pomou kojih se moe izraziti b = xa1 + ya2, dakle sistem jednaina nema rjeenja
d)
Dati sistem je sistem homogenih jednaina. polo su svi slobodni lanovi jednaki nuli Ovakav sistem uvijek
ima mogue rjeenje ili postoji samo jedno, trivijalno rjeenje, a to je da sve nepoznate jednake nuli, ili
postoji beskonano mnogo rjeenja od kojih je jedno i trivijalno
1) Sistem homogenih jednaina prikladno je rjeavati pomou determinanti.
Determinante pojedinih nepoznatih su svakako jednake nuli, dok ako je determinanta sistema razliita od
nule postoji samo trivijalno rjeenje:
5 6
= 5 1 (6 ) 3 = 5 + 18 = 23
3 1
Dy
D
0
x = x = 0, y =
=
=0
23
D
D

D=

120

VIA MATEMATIKA
2) Pomou matrica
5 6
5
= 23; adj
det

3 1
3
x
1 1 6 0
y = 23 3 5 0 =

6 1 6
=
1 3 5
x = 0
1 0 0
=

23 0 0
y = 0

3) Gausov postupak
5 x 6y = 0

6 0
5 6 0 (3 / 5 ) 5

x =0
3 1 0

+
0 23 / 5 0
(23 / 5 )y = 0 y = 0
4) Rjeavanje elementarnom baznom transformacijom

e1
e2

a1
5
3

a2
-6
1

b
0
0

a1
e2

e1
1/5
-3/5

e2
-6/5
-23/5

b
0
0

a1
a2

e1
1/23
-3/23

e2
6/23
-3/23

b
0
0

Poto se oba vektora a1 i a2 nalaze u bazi, znai da postoji samo jedno rjeenje vektorske jednaine
b=0a1+0a2.
e) Zakljuak: Postupak i rezultati su isti kao pod b), a odreen broj parova rjeenja se moe dobiti
tako se npr. za x uzme vrijednost , pa e biti y=4..Ako dalje npr. uzmemo da je =1, onda e se dobili x=1,
y=4. itd.

121

VIA MATEMATIKA
4. Rijeite slijedee sisteme linearnih jednaina:

a) 3x 5y + 6z = 51
5x + 4y z = 7
8x + 7y + 2z = 5

b) 3x 5y + 6z = 51
5x + 4y z = 7
x 12y + 20z = 167

c) 3x 5y + 6z = 51
5
x + y 6z = 17
3
6x 10y + 12z = 102

d) x + 6y + 3z = 5
7x 2y + 2z = 4
12x + 18y + 18z = 16

e) 3x 5y + 6z = 0
5x + 4y z = 0
8x + 7y + 2z = 0
g) x + 2y + v 4z = 3
2x + 4y 3v 8z = 9
3x 6y + 5v 4z = 15

f) 3x 5y + 6z = 0
5x + 4y z = 0
x 23y + 20z = 0
f) 5x1 + 3x 2 + x 3 2x 4 + 2x 5 = 2
4x1 x 2 2x 3 + x 4 5x 5 = 7
x1 + 6x 2 + x 3 3x 4 + 3x 5 = 3

Rjeenje:
a)
3x 5y + 6z 51
5x + 4y z = 7
8 x + 7y + 2z = 5

1) Primjena determinanti
Ako je determinanta sistema razliita od nule, tada sistem ima jedno jedinstveno rjeenje. Vrijednost
determinante izraunata primenom Sarusovog pravila je:
3 5 6 3 5
D = 5 4 1 5 4 = 3 4 2 + ( 5) ( 1) 8 + 6 5 7 (6 4 8 + 3 ( 1) 7 + ( 5) 5 22 = 153 0
8 7 2 8 7

D 0 sistem je rjeiv i ima jedinstveno rjeenje.

51 5 6
D x = 7 4 1 = 51 ( 1)1+1 4 1 5 ( 1)1+ 2 7 1 + 6( 1)1+ 3 7 4 = 306
5 7
7 2
5 2
5 7 2
Vrijednost determinante Dx dobijena je razvijanjem po elementima prve vrste. tj. kao zbir proizvoda
elemenata prve vrste, i odgovarajuih kofaktora.
Vrijednost determinante Dy razvijanjem po elementima tree kolone:
3 51 6
5 7
3 51
3 51
Dy = 5 7 1 = 6 ( 1)1+3
1 ( 1)2+3
+ 2 ( 1)3+3
= 459
8 5
8 5
5 7
8 5 2

Vrijednost determinante se ne mjenja ako se elementima neke vrste (ili kolone) dodaju elementi neke druge
vrste (ili kolone) proireni bilo kojim brojem. Iskoristimo ovu mogunost u cilju transformacije determinante
Dz, dodajui elemente druge vrste pomnoene sa -0,6, elementima prve, i drugu pomnoenu sa -1,6

122

VIA MATEMATIKA
elementima tree vrste tako da u prvoj koloni dobijemo dve nule i razvijmo dobijenu determinantu po
elementima prve kolone:

3
Dz = 5
8
Dx
X=
D

5 51
0 7,4 55,2
4 7 / ( 0,6) / ( 1,6) = 5
4
7 = 5 ( 1) 2+1 7,4 55,2 = 765
0,6 16,2
0 0,6 16,2
7 5
306
459
765
=
= 2,
y=
= 3,
z=
=5
153
153
153

2) Rjeenje sistema jednaina pomou matrica

Matrini oblik sistema jednaina je
3 5 6 x 51
5 4 1 y = 7 sarijeaenimobliikom
8 7 2 z 5
1

x 3 5 6 51
y = 5 4 1 7 = A 1 b
z 8 7 2 5

Odreivanje inverzne matrice:

A1 =

1
adjA
A

Adjungovana matrica je transponat matrice kofaktora. Kofaktori elemenata redom po elementima prve
druge i tree vrste su:
A11 = (1)

4 1
= 4 2 (1) 7 = 8 + 7 = 15
7 2

A12 = (1)

5 1
= 1 (5 2 ) (1) 8 = 18
8 2

A13 = (1)

5 4
= 57 48 = 3
8 7

A21 = (1)

5 6
= (5 2 6 7 ) = 52
7 2

A22 = (1)

3 6
= 3 2 6 8 = 42
8 2

A23 = (1)

3 5
= (3 7 (5 ) 8 ) = 61
8 7

1+1

1+ 2

1+ 3

2 +1

2+ 2

2+3

123

VIA MATEMATIKA
A31 = (1)

5 6
= 5 (1) 6 4 = 19
4 1

A32 = (1)

3 6
= 3 (3 (1) 6 5 ) = 33
5 1

A33 = (1)

3 5
= 3 4 (5 ) 5 = 37
5 4

3 +1

3+2

3+3

Matrica kofaktora date matrice je

15 18 3
A ij = 52 42 61 iji transponat daje adjungovanu matricu :

19 33 37
52 19
15
T
adjA = A ij = A ij = 18 42 33
3
61 37

Inverzna matrica je:

A 1 =

52 19
15
1
18
42 33

153
3
61 37

a rjeenje sistema
52 19 51
15 51 + 52 ( 7) 19 5
x
15
306 2
y = 1 18 42 33 7 = 1 18 51 42 ( 7) + 33 5 = 1 459 = 3
153
153
153

3 51 61 ( 7) + 37 5
z
3
765 5
61 37 5

Gausov postupak (uradite sami)

Elementarna bazna transformacija

e1
e2
e3
a1
e2
e3

124

a1

a2

a3
6
-1
2

51
-7
5

e1

a2

a3

3
4
8

1/3
-5/3
-8/3

-5
4
1

-5/3
-37/3
61/3

2
-11
-14

17
-32
-131

VIA MATEMATIKA
e1

a1
a2
e3
a1
a2
a3

e2

a3

4/37
-5/37
3/37

5/37
3/37
61/37

19/37
-33/37
153/37

169/37
-276/37
765/37

e1

e2

e3

15/153
-18/153
3/153

52/153
-42/153
-61/153

-19/153
33/153
37/153

2
-3
5

Iz tabele se itaju rjeenja x=2, y=-3, z=5.

Birajui ishodne elemente na glavnoj dijagonali kod sve tri iteracije, obezbjedili smo u poslednjoj tabeli
inverznu matricu. Ishodni elementi se mogu birati i na drugi nain, rjeenja za nepoznate se i tada mogu
oitati, a inverzna matrica se tada oitava nakon preureivanja vrsti i kolona poslednje tabele (uporedi
rezultat sa inverznom matricom dobijenom pomou kofaktora ili proveri tanost inverzne matrice preko
relacije A-1 A =E (E je oznaka za jedininu matricu).
b)
3x 5y + 6z = 51
5x + 4y z = 7
x 23y + 20z = 167

Ispitivanje rjeivosti sistema pokazuje da je determinanta sistema D=0, a istovremeno determinante svih
nepoznatih takoe su nule: Dx=Dy=Dz=0, znai postoji beskonano mnogo rjeenja sistema. Rjeenja
sistema moemo prikazati na sledei nain:
Dodjelimo proizvoljnu vrijednost R nepoznatoj x, tada je
5y + 6z = 51 3
4y z = 7 5
23y + 20z = 167 +

/ 4 + / 23
/ 5
/ ( 5)

Pretpostavimo da je konstanta, dakle dobili smo sistem od tri jednaine za dve nepoznate y i z, bar je
jedna jednaina suvina. Primjenimo jedan od metoda rjeavanja,npr. metod suprotnih koeficijenta.
19z = 169 37
169 37
z =
38z = 338 74
19
(Da smo dobili da su obe poslednje jednaine bezuslovne jednakosti, to bi znailo da treba dodjeliti
proizvoljnu vrijednost za jo jednu nepoznatu).
Zamjenom z u jednu od prethodnih jednaina slijedi:
5 y + 6

169 37
9 33
= 51 3 y =
,
19
19

125

VIA MATEMATIKA

Rjeenja sistema su: X = , y =

9 33
169 37
,z =
, R
19
19

Konkretna rjeenja se dobijaju odabiranjem proizvoljnih vrijednosti za .

Npr. neka je = 0, onda je x = 0, y =

9
169
,z =
itd .
19
9

Zadatak rjeavan elementarnom baznom transformacijom ima slijedei tok:

a1
e1
e2
e3

a2

a3

3
5
-1

-5
4
-23

6
-1
20

51
-7
167

e1

a2

a3

a1
e2
e3

1/3
-5/3
-5/3

-5/3
37/3
-74/3

2
-11
22

17
-92
184

a1
a2
e3

e1
4/37
-5/37
-3

e2
5/37
3/37
2

a3
19/39
-33/37
0

b
169/37
-276/37
0

Ne mogu se sva tri vektora a1, a2 i a3 istovremeno nai u bazi (samo dva od njih) ali poto se i u koloni b na
odgovarajuem mjestu nalazi 0 to znai da postoji beskonano mnogo rjeenja sistema, jedno od njih je i npr.

b=

169
276
a1
a2 + 0 a3 .
37
37

Ovdje je (zbog skalara 0) napisano 0 a3 umjesto 0 e3. Ovo istovremeno znai da je jedna od jednaina
suvina, jer se moe dobiti kombinacijom druge dve, npr. ako prvu jednainu pomnoimo sa 3 i dodajemo
joj drugu pomnoenu sa -2 dobiemo treu jednainu! Konkretna rjeenja emo dobiti iz relacije
x=

169 19

37 37

i y=

276 33
+
i z =
37
37

(Vidi posljednju tabelu)

c)

b=

169
276
a1
a2 + 0 a3 .
37
37

Ispitivanje rjeivosti sistema pokazuje da su sve determinante sistema i nepoznatih,jednake nuli, D = Dx =

= Dy = Dz = 0, znai postoji beskonano mnogo rjeenja sistema jednaina.

126

VIA MATEMATIKA
5y + 6z = 51 3
5
y 2z = 17 +
3
10y + 12z = 102 6

/ 1
/ 3

/ ( 2)

+
/ 1

00
00

Poto su dobijene identike jednakosti, znai da su u gornjem sistemu dve jednaine suvine, potrebno je
dodeliti vrijednosti jo jednoj nepoznatoj,npr. neka je y = , a veze meu nepoznatima zadrane su u jedno
bilo kojoj od date tri jednaine:
5
3- 5 + 6z = 51.Rjeenja sistema su: x = 17 + 2
3
Konkretna rjeenja se dobijaju proizvoljnim odabirom vrijednosti za i .
3
Neka je npr. = 9, = -3, onda je x = 9, y = -3, z = itd.
2
Gausovim postupkom se dobija:
1 2z 5 / 3 2 17 / 3 / 6 1 5 / 3 2 17
5
5

~0
0
0 0 x + y 2z = 17 x = y 2z + 17
5 6 51 +
3
3
3
6
0
0 0
10 12 102
+ 0

Sistem je dvostruko neodreen, pa treba proizvoljno odreivati vrijednosti za dve od ukupno tri nepoznate
Neka je npr. y = 3, z = 9, onda je x = 4 itd.
Elementarnom baznom transformacijom rjeenje je slijedee:
e1
e2
e3

a1
3
-1
6

a1
e2
e3

1/3
1/3
-2

e1

a2
-5
5/3
-10

a3
6
-2
12

a2

a3

-5/3
0
0

2
0
0

b
51
-17
102
b
17
0
0

U bazi se moe nalaziti najvie jedan od vektora a1 , a2 ili a3, postoji beskonano mnogo rjeenja od kojih
je npr.: x = 17, y = 0, z = 0.
1
Od date tri jednacine dve su suvine. Druga se moe dobiti kao prva pomnoena sa - , a trea mnoenjem
3
prve sa 2 (vidi prvu kolonu poslednje tabele!)
5
Za y = , z = ( i su proizvoljno odabrane vrijednosti), dobije se x = 17 + 2
3
(vidi posljednju tabelu).

x + 6y + 3z = 5
7 x 2y + 2z = 4
17x + 18y + 18z = 16

127

VIA MATEMATIKA
Ispitivanja rjeivosti sistema pokazuju da je D = 0, Dx = -228, Dy = -368 i Dz = 640, dakle sistem je u
suprotnosti (nije saglasan) i nema rjeenja.Gausovim postupkom se dobija:
1 6 3 5 / 7 / 17
1 6
1 6 3 5
3 5

+
16

2
2
4
~ 0 40 23 39 / ( 3)~ 0 40 23 39 0z = 16 z =

0
+ 0 120 69 101 + 0 0
17 18 18 16
0 16

Poto dijeljenje broja -16 sa nulom nije izvodljivo (nije mogue, nije delinisano), zakljuujemo da sistem
nema rjeenja.
Elementarnom baznom transformacijom dobijamo:
e1
e2
e3

a1
-1
7
17

a2
6
-2
18

a3
3
2
18

b
5
4
16

e1

a2

a3

a1
e2
e3
e1

-6
40
120

-3
23
69

-5
39
101

e2

a3

a1
a2
e3

9/20
12/40
0

17/20
39/40
-16

Poto dalja transformacija nije mogua, zakljuujemo kao u 1. zadatku pod (c).
e)
3 x 5 y + 6z = 0
5x + 4y z = 0
8 x + 7 y + 2z = 0

3 5 6
D = 5 4 1 = 153
8 7 2

Dx = Dy = Dz = 0

Postoji samo trivijalno rjeenje sistema jednaina x = y= z = 0. Ostale postupke obavljamo kao u 1. zadatku
pod (d).
f)
3 x 5y + 6z = 0
5x + 4y z = 0
x + 23y + 20z = 0

128

VIA MATEMATIKA
3 5 6
D= 5
4
1
1 23 20
(razvijanjem prve kolone ) = 1 (1)

3 +1

74 66
=0
111 99

Poto je D = 0 i svakako Dx = Dy = Dz = 0, postoji beskonano mnogo rjeenja sistema (meu kojima je

x=y=z=0).
Neka je x = , tada je:
5 y + 6z = 3
4 y z = 5
23 y + 20z =
y=

3 + 6z
5

37

33
19
=

5
19
33
37
, z =
, R
Rjesenja sistema su, za proizvoljno : x = , y =
19
19
3 + 6z
3x
z = 5 , z = , y =
4
5
19

3 + 6

Problem se moe rjeiti i ostalim postupcima.

g)
x + 2y + v 4 z = 3
2x + 4y 3v 8z = 9
3x 6y + 4v + 12z = 12
x + 2y + 5v 4z = 15

1 2
1
2 4 3
D=
3 6 4
1 2 5

4
8
12
4

=0

Dx = Dy = Dz = 0

Postoji beskonano mnogo rjeenja sistema.

Sve subdeterminanle sistema, treeg reda. koje se dobijaju izostavljanjem jedne vrste i jedri determinante
sistema, jednake su nuli.
Meu subdeterminantama drugog reda postoje i razliite od nule, npr.

129

VIA MATEMATIKA
a12
a22

a13
2 1
=
= 10 0
a23
4 3

to je formirano od koeficijenata uz y i v u prvoj i drugoj jednaini.

Prema tome, proizvoljne vrijednosti se mogu dodjeliti za x i z: x = , z = .
Sabiranjem prve i druge jednaine, kao i tree i etvrte, slijedi:
3 x 6 y 2v 12z = 6
2 x 4 y + 9v + 8z = 27
a zamjenom x = i z = je:
6 y 2v = 6 3 12 / 9
4 y + 9v = 27 + 2 8 / 2
46 y = 23 + 92
1
y = + 2
2
1

6 + 2 2v = 6 3 + 12
2

v =3

Rjeenje sistema je: x = , y =

1
+ 2 ,v = 3, z = , R
2

Gausovim postupkom se dobija:

1 2 1
2 4 3
3 6 4
1 2 5
1

~ 0
0
0

2
0
0
0

4 3 / ( 2) / 3 / ( 1)
8 9 +
+
12 12
+
4 15

~ 0
0
0

2 1 4 3
0 5 0 15 / (7 / 5) / (4 / 5)
~
0 7 0 21 +
+
0 4 0 12

1 4 3
1 0 3 x + 2y + v 4z = 3 x + 2y 4z = 3
v=3
v=3
0 0 0
0 0 0

}{

Neka je y = , a z = , onda je x = -2 + 4 pa se rjeenja mogu prikazati ovako:

x = -2 + 4, y = , v = 3, z = .
Konkretna rjeenja se mogu dobiti proizvoljnim odabirom vrijednosti za i
Neka je npr. = 1,a = 2, tada je x = 6, y = 1, v = 3, z = 2, itd.
Dati sistem je dvostruko neodreen.

130

VIA MATEMATIKA
Kada se problem rjeava elementarnom baznom transformacijom,dobija se slijedee rjeenje:
a1
a2
a3
a4
b
e1
e2
e3
e4

1
2
-3
1

2
4
-6
2

1
-3
4
5

-4
-8
12
-4

3
-9
12
15

a1

e2

a3

a4

-2
0
0
0

3/2
-15
21
12

a1

e1

e2

a3

1/2
0
0
0

a1
e2
e3
e4

1/2
0
0
0

a2
a3
e3
e4

3/10
2/5
1/5
-13/5

1/2
-5
7
4

-2
0
0
0

0
3
0
0

Rezultati posljednje tabele se interpretiraju na slijedei nain:

b = 0e3 + 0a2 + 3a3 + Oe4 b=0a1 + 0a2 + 3a3 + Oa4
Jedno od rjeenja za nepoznate su x = 0, y = 0, v = 3, z = 0. Pored navedenog sistema ima jo beskonano
mnogo rjeenja;ako je x = i z = , tada je y = 4x + 7y + 8z = 97 (odgovarajue vrijednosti u redu
a2 i koloni a1 sa suprotnim predznacima).
Neka je npr. =6, a =2, onda je x=6, y=1, v=3, z=2, itd.
h)
5 x1 + 3 x 2 + x 3 2x 4 + 2x 5 = 2
4 x1 x 2 2x 3 + x 4 5 x 5 = 7
x1 + 6 x 2 + x 3 3 x 4 + 2x 5 = 3

Poto je broj jednacina manji od broja nepoznatih, radi se o neodreenom sistemu sa beskonano mnoge
rjeenja.
1. Gausovim postupkom
1 6 1 3 2 3 / 5 / ( 4)

5 3 1 2 2 2 +
4 1 2 1 5 7
+

1 6
1
3
2

~ 0 33
6
17 12

16
4
43
0 0

11 33
11

1 6
1 3
2 3
23
~ 0 33 6 17 12 17 /
~
33
0 25 6 13 13 19
+

3
x1 + 6 x 2 + x 3 3 x 4 + 2x 5 = 3

202 4 x 4 129 x 5

17 33 x 2 + 6 x 3 17 x 4 + 12x 5 = 17 x 3 =
48
48 x + 4 x 129 x = 202
202
3
4
5

33

Prema tome sistem je dvostruko neodreen. Neka je npr. x5 = 0, a a4= 2.5 tada je x3 = -4, x2 = 1,5 i x1 = 0.5 itd.

131

VIA MATEMATIKA
2. Pomou determinanti
Neka je x4=, a x5=, tada moemo formirati sledei sistem:
5 x1 + 3 x2 + x3 = 2 + 2 2
4 x1 x2 2 x3 = 7 + 5
x1 + 6 x2 + x3 = 30 + 3 2
5 3 1
D = 4 1 2 = 48
1 6 1
2 + 2 2
Dx1 = 7 + 5
3 + 3 2

1 2 = 14 4 + 3
6 1

Dx2

5 2 + 2 2
= 4
7 + 5
1 3 + 3 2

Dx3

5 3 2 + 2 2
= 4 1 7 + 5 = 202 4 + 129
1 6 3 + 3 2
Dx1

1
2 = 12 24 6
1

14 + 4 + 3
48
12 24 6 2 + 4 +
=
=
;
x2 =
48
8
D
Dx
202 4 + 129
x3 = 3 =
48
D
x 4 = , x5 =

x1 =

D
Dx2

Neka je npr. =2,5, a =0, tada je: x1=-0,5; x2=1,5; x3=-4; x4 =2,5: x5=0 itd.
U slijedeim primjerima formirati i rjeiti sistem jednaina:
3. Za izradu dva tipa stolova Si (i=1,2) potrebno je upotrebiti dve vrste dasaka Dj
(j=1,2). Utroak dasaka i raspoloivi kapacitet dati su u sledeoj tabeli:
Stolovi
S1
S2
Raspoloivi kapacitet u m3

D1
0,075
0,2
46

Daske

D2
0,2
0,05
26

Odrediti takav program proizvodnje koji obezbjeuje potpuno iskoriavanje raspoloivih kapaciteta!
Rjeenje:
Neka x i y oznaavaju broj proizvedenih stolova S1 i S2, respektivno. Na osnovu datih podataka formira se
sistem jednaina

132

VIA MATEMATIKA
0.075x + 0.2 = 46
0.2x + 0.5y = 26
Rjeenje sistema je x = 80, y = 200
Treba proizvesti 80 stolova S1 i 200 tipa S2 i svi raspoloivi kapaciteti e biti iskoriteni.
4. Fabrika automobila izrauje dve vrste vozila u dva bazina pogona; tehnoloki
uslovi proizvodnje kao i dobit po jedinici proizvoda dati su u sledeoj tabeli:
Angaovanje kapaciteta u % po jedinici
proizvoda

Pogoni

I
II

Novanih jedinica dobiti po

jedinici proizvoda

Tip vozila A
8,25
8,5

Tip vozila B
3,5
6,0

12,0

7,0

Ukupno raspoloivi
kapaciteti u %

100
100

Odrediti onaj program proizvodnje koji omoguuje da se kapacitet I pogona iskoristi sa 80%, a II sa 92%! Za
dobijeni proizvodni program odrediti ukupnu dobit fabrike!
Rjeenje:
Neka a oznaava broj proizvodnih jedinica vozila tipa A, a b broj proizvedenih jedinica vozila tipa B. Sistem
jednaina je 8.25a + 3,5b = 80 8.5a + 6.0b = 92
Rjeenje sistema je a=8, b=4.
Program proizvodnje pod datim uslovima predvia proizvodnju 8 jedinica tipa vozila A i 4 jedinica tipa vozila
Za dati program proizvodnje ukupna dobit je 124 novane jedinice D=12-8 + 7-4 = 124
5. Program proizvodnje jednog pogona u odreenom vremenskom periodu predvia proizvodnju. tri
najvanija rezervna dela za traktore. Ovi proizvodi Pi (i=1,2,3) u procesu proizvodnje prolaze kroz tri
maine Mi (i=1,2,3). Raspoloivi kapaciteti maina M1, M2 i M3 su 5900 asova 6200 asova i 6600 asova,
respektivno. Potrebna vremena obrade jedinice proizvoda Pi na mainama M1, M2 i M3 su redom 3 asa, 4
asa i 5 asova. Za proizvod P2 ovi podaci su redom 1 as, 2 asa, i 2 asa a za P3 redom 4 asa, 2 asa i
1 as. Odrediti program proizvodnje koji omoguuje da se u potpunosti iskoriste svi mainski kapaciteti!
Rjeenje:
Neka su x1, x2 i x3 brojevi proizvedenih jedinica proizvoda P1, P2 i P3, respektivno. Sistem jednaina je:
3x1 + x2 + 4x3= 900

4x1 + 2x2 +2x3=6200

5x1 + 2x2 + x3=6600

Rjeenje sistema je x1 = 1000, x2 = 500, x3 = 600.

Da bi svi mainski kapaciteti bili u potpunosti iskorieni, u datom vremenskom periodu potrebno je proizvesti
redom 1000, 500 odnosno 600 jedinica proizvoda P1, P2 i P3.

133

VIA MATEMATIKA
6. Fabrika elektronskih aparata izrauje tri vrste depnog elektronskog raunara R1 (i=1,2,3) u tri pogona.
Tehniko-tehnoloki uslovi proizvodnje kao i dobit po jedinici proizvoda dati su u sledeoj tabeli:
Pogoni

I
II
III

Novanih jedinica dobiti po

jedinici proizvoda

Angaovanje kapaciteta pogona u % po jedinici

proizvedenih raunara

R1
4
3
5

R2
7
11
5

R3
8
6
4

0,2

1,1

0,7

Ukupno raspoloivi
kapaciteti u %

100
100
100

Odrediti onaj program proizvodnje koji obezbeuje iskorienje kapaciteta redom 97%, 90% i 98%! Za
dobijeni program odredite ukupnu dobit fabrike!
Rjeenje:
Neka su redom x, y i z broj proizvedenih raunara R1, R2 i R3. Sistem jednaina glasi:
4x + 7y + 8z = 97
3x + 11 y + 6z = 90
5x + 5y + 4z = 98
Rjeenje sistema je x=15, y = 3, z = 2.
Za dato iskorienje kapaciteta proizvodi se 15 jedinica R1, 3 jedinice R2 i 2 jedinice R3. Ukupna dobit fabrike
je 7.7 novanih jedinica:
0.2 15 + 1.1 3 + 0.7 2 = 7.7
7. Dnevni kapacitet dve maine jednog pogona iznose redom 12 i 1(5 asova. Proizvodi P1 i P2 moraju se
obraditi na obe maine. Kada bi se proizvodio samo proizvod P1 za puno radno vreme na prvoj maini je
mogue obraditi 100 komada P1 a na drugoj 200 komada P1 U sluaju da se proizvodi samo P2, za puno
radno vreme na prvoj maini se moe obraditi 80 komada P2, a na drugoj 50 komada P2. Odrediti koliko
komada P1 i P2 treba proizvoditi dnevno u datom pogonu ako je raspoloive kapacitete mogue iskoristiti
sa 87,5% prve i 85% druge maine!
Rjeenje:
Tehniki koeficjenti proizvodnje pokazuju potrebno troanje kapaciteta po jedinici proizvodnje. Za jedan
12
16
komad P1 potrebno je angaovati
asova prve i
asova druge maine, za jedan komad P2 ovi
100
200
12
16
pokazatelji su
asova prve i
druge maine.
80
50
Neka je xi (i=1,2) oznaava broj proizvedenih komada proizvoda P1 i P2 respektivno.

134

VIA MATEMATIKA
Sistem jednaina je:
12
12
x1 +
x2 = 12 0,875
100
80
16
16
x1 +
x2 = 16 0,85
200
50
0,12 x1 + 0,15 x2 = 10,5
0,008 x1 + 0,32 x2 = 13,6
Rjeenje sistema je x1=50, x2=30. Pod tim uslovima dnevna proizvodnja P1 je 50 komada i P2 30 komada.
8. Dva radnika, radei zajedno, mogu da zavre radni zadatak za 12 dana. Prvi radnik je na izvrenju
zadatka radio 2 dana, a drugi 3 dana i tada je konstatovano da su izvrili 20% zadatka. Za koliko dana bi
mogao uraditi ceo posao svaki od radnika, radei sam?
Rjeenje:
Neka je x1 oznaka za broj dana za koji bi prvi radnik, radei sam, zavrio ceo posao, a x2 oznaka za broj
1
dana za koji bi isti posao uradio drugi radnik, tada
predstavlja dnevnu produktivnost prvog radnika,
x1
1
odnosno dio ukupnog posla koji prvi radnik obavi za 1 dan, a
predstavlja dnevnu produktivnost drugog
x2
1
radnika. Ako, radei zajedno, mogu da zavre ceo posao za 12 dana, onda za 1 dan mogu da urade
12
cijelog posla, tj. vai jednaina:
1
1 1
1
1
+
= 12 + 12
=1
x1 x2 2
x1
x2
Broj 1 na desnoj strani oznaava ceo posao (100%).
Druga reenica teksta omoguuje postavljanje slijedee jednaine:
2

1
1 1
+3
=
x1
x2 5

Uvrtavanjem

1
1
= u,
= v od formiranih jednaina slijedi:
x1
x2

12u + 12v = 1
1
2u + 3v =
5
1
1
,v =
Rjeenja ovog sistema su u =
20
30
Dalje e biti:

1
1
1
1
=
x1 = 20,
=
x2 = 30
x1 20
x2 30

Odgovor:
Prvi radnik bi, radei sam, cijeli posao uradio za 20 dana, a drugi za 30 dana.

135

VIA MATEMATIKA
9. Tri grupe radnika Gi (i=1,2,3) mogu da zavre neki posao na sledei nain: G1 i G2 radei zajedno 5 dana,
grupe G1 i G3 za 6 dana i grupe G2 i G3 za 10 dana.
a) Za koliko dana bi mogla zavriti ceo posao svaka grupa radnika pojedinano?
b) Za koliko dana bi posao bio zavren u sluaju da sve tri grupe radnika rade istovremeno?
Rjeenje:
a) Rasuujui kao u 8. zadatku, formiramo sledei sistem iednaina:
1
1
1
+
=
x1 x2 7,5
1
1 1
+
=
x1 x3 6
1
1
1
+
=
x2 x3 10
Pri emu su x1, x2 i x3 oznake za broj dana za koji bi grupe G1, G2 i G3 zavrile ceo posao radei
pojedinano.
Uvodei

1
1
1
= u,
= v,
= z dobija se sistem linearnih jednaina:
x1
x2
x3

1
7,5
1
u+z =
6
1
v +z =
10
u +v =

Rjesenja ovog sistema su: u =

1
1
1
,v =
,z =
10
30
15

Dalje ce biti:
1
1
1
1
1
1
=
x1 = 10;
=
x2 = 30;
=
x3 = 15
x1 10
x2 30
x3 15
Neka je x oznaka za broj dana za koji bi sve tri grupe, radei zajedno, zavrile ceo posao, tada vai jednaina:
1
1
1
1
+
+
= x =5
10 30 15 x

136

VIA MATEMATIKA
10. Date su matrice:
2
5 7
2
1 0
0
3
1

4
4
0
1

2 5 3 , D =
=
=
A=
,
B
,
C

5 3

2 5 0
2 0 5

4 6 3

3 4 3

a) Rijeiti matrinu jednainu AT Y + 3 e2 1 = 2 DT po Y gde je e2 jedinini vektor kolona sa tri

elementa, od kojih je drugi jednak jedan, a 1 je sumirajua vektor vrsta sa etiri elementa.
b) Odrediti A DT i D AT
c) Odrediti eT, A, Ae3, 1T A i A 1!
d) Odrediti a1 T b1, a1 T c3 i c3 a1 T, gde je a1T, prva vrsta matrice A, b, prva kolona matrice B i c3
trea kolona matrice C!
Rjeenje:
a)
A T Y +3e2 2 DT
A T Y = 2 3 e2 1/A
Prema pravilima operacija sa matricama, matrica Y mora biti tipa (2x4)
Poto matrica AT nije kvadratna,pomnoimo lijevu i desnu stranu jednaine sa transponatom matrice A tj.
(A T )T = A, s lijeva:

)(

A AT Y = A 2DT 3e2 1 / A AT

Dobijena je kvadratna matrica A AT drugog reda. Pomnoimo nakon toga.lijevu i desnu stranu dobijene
jednaine inverznom matricom matrice A AT, tj sa (A AT) s lijeva:

(A A ) (A A )
T

Y = A AT

A 2 DT 3e2 1

a poto je

(A A ) (A A ) = E i E Y = Y
Y = (A A ) A (2 D 3e 1)
T

slijedi:

137

VIA MATEMATIKA
1

5 0 2 3

3 2
0
3 1 4
3 1 4 2 7 1 5 4 3 1 1,1,1,1
Y =
1
0

[
]

2 0 5 4 5 2 0 5 2 2 0 3

10 0
6
4
1
0 0 0 0
3 3 + 1 1 4 (4 ) 3 2 + 1 0 4 5 3 1 4

Y =

14 2 10 8 3 1 1 1 1

2
3
0
1
5
4
2
2
0
0
5
5
2
0
5
(
)

6
0 0 0 0
4 4 0
4 6
10 0
1
26 14 3 1 4

Y =
11
1
13
5


14 19 2 0 5
6
4 4 0
Y =

1 29 14 25 15 1 37

558 14 26 40 20 8 18

Y =

1 29 25 + 14 40 29 15 + 14 (20 ) 29 (1) + 14 8 29 (37 ) + 14 18

558 14 25 + 26 40 14 15 + 26 (20 ) 14 (1) + 26 8 14 (1) + 26 18

1 1285 155 83 821

558 13 310 194 50

Y=

Y = 2, 30 0, 28 0,15 1, 47
2, 49 0, 56 0, 35 0, 09

b)

5 0 2 3
A DT = 3 1 4 7 1 5 4 14 9 1 17
2 0 5 2 2 0 3 20 10 4 9

( 2 x 3)

(3 x 4)

(2 x 4)

20
5 7 2 3 2 14
9
10 = ( A DT )T !
0
1
2

1 0 =
DA =
2 5 0 4 5 1
4
17 9
3 4 3
T

( 4 x 3)

( 3 x 2) ( 4 x 2)

c)
e1T A = [1, 0] 3 1 4 = [ 3,1, 4 ]
2 0 5
(1x 2 )

( 2 x 3)

(1x 3 )

0
A e 2 = 3 1 4 0 = 4
2
0
5

1 5
( 2 x 3)

( 3 x1)

( 2 x1)

, ] 3 1 4 = [ 5,11
,]
1T A = [11
2 0 5
(1x 2 )

( 2 x 3)

(1x 3 )

1
A 1 = 3 1 4 1 = 0
2 0 5 1 7
( 2 x 3)

138

( 3 x1)

( 2 x1)

VIA MATEMATIKA
Primjetimo slijedea pravila:
proizvod jedinine vektor vrste i matrice je vektor vrsta koja sadri elemente one vrste date matrice
koja odgovara elementu 1 u jedininom vektoru,
proizvod matrice i jedinine vektor kolone je vektor kolona koja sadri elemente one kolone date
matrice koja odgovara elementu 1 u jedininom vektoru,
proizvod sumirajue vektor vrste i matrice je vektor vrsta iji su elementi jednaki zbiru elemenata po
pojedinim kolonama date matrice,
proizvod matrice i sumirajue vektor kolone je kolona iji su elementi jednaki zb;rj elemenata po
pojedinim vrstama date matrice.
d)

a1T b1 = 3,1, 4 ,

(1x 3 )

] 42

( 2 x1

Poto broj kolona prvog vektora nije jednak broju vrsti drugog vektora, dato mnoenje nije mogue.

2
a1T c 3 = 3,1, 4 , 3 [3 2 + 1 ( 3)] = [ 9] = 9
(1x 3 )
3

( 3 x1

Proizvod vektor vrste i vektor kolone sa jednakim brojem elemenata je skalarni proizvod vektora, iji je
rezultat skalar, ili matrica prvog reda.

T
1

c3 a

23
2
= 3 [3,1, 4] = 3 3
3 3
3
(1x 3 )

( 3 x1

2 ( 4) 6 2 8
3 1 3 ( 4) = 9 3 12
3 1 3 ( 4) 9 3 12

2 1

(3 x3)

Proizvod vektor kolone i vektor vrste sa jednakim brojem elemenata je dijadni proizvod vektora, iji je
rezultat matrica reda koliko je elemenata u vektoru.
11. U slijedeim primjerima odrediti vrijednost parametara t tako da date matrice budu regularne
(nesingularne)!
4
3 2 6t
6 9
6 t
2t t

a) K =
b) L = 2 1 c ) M = t 5 11 d) N = 2 5 t
24
t

1 3 7
4 6 3

Rjeenje:
Regularna matrica je takva kvadratna matrica kojoj je determinanta razliita od nule.
a )det K =

6 t
= 144 + t 2 0
t 24

144 + t 2 = 0 t1,2 = 2

Matrica K je regularna za t R\ {-2, 2}

139

VIA MATEMATIKA
2t t
b )det L =
= 2t 2t = 0
2 1
Matrica L je neregularna (singularna) za sve realne vrijednosti t.
3 2 6t
c )det M = t 5 11
1 3 7

3 2
t 5 = 105 22 18t 2 (30t + 99 + 14t ) = 18t 2 44t + 16 0
1 3

18t 44t 16 = 0 t1,2 =

44

(44 )

4 (18 ) (16 )

2 (18 )

44 28
4
, t1 = 2, t 2 =
36
9

Matrica M je regularna za t R\ - , 2
9

4
6 9
2 5
t
t
1+1 5
1+ 2 2
1+ 3

+ 9 (1)
+ 4 (1)
=
d )det N = 2 5 t = 6 (1)
6 3
4 3
4 6
4 6 3
= 6 (15 6t ) 9 (6 4t ) + 4 (12 + 20 ) = 90 36t + 54 + 36t + 48 + 80 = 272 0
Matrica N je regularna za sve realne vrijednosti t.

12. Rijeite matrinu jednainu:

2 1 0
1 0 0 1
1 1 1 x = 0 1 0 2
0 1 1
0 0 1 1
0 1 1 3
Rjeaenje : x = 1 2 2 5
1 2 3 6

13. Data je matrica A

1 3 5
2 4 6

A = 0 5 10 .

2 6 14
1 4 9
1
0

Rjeaenje : A = 0

0
0

140

Utvrditi rang matrice A !

3
2

5 1
4 0
5 10 ~ 0

12 24 0
7 14 0

3 5 1
1 2 0
1 2 ~ 0

1 2 0
1 2 0

3 5
1 2
0 0 . Pr ema tome r( A ) = 2 ( vidi teoriju!)

0 0
0 0

VIA MATEMATIKA
14. Data je matrica
1 2 2
A = 2 1 2
2 2 1

Kako se zove ova specijalna matrica? Odredite matrini polinom A2 4A 5A0 .

0 0 0
Rjeaenje : 0 0 0
0 0 0
15. Dati su vektori
0
6
1
4
0
9
3
0
3
1
5
5
6
2

a1 = , a2 = , a3 = , a 4 = , a5 = , a6 = ,a7 =
11
2
7
2
12
4
0

2
4
2
0
4
3
1

a) Ispitati linearnu zavisnost i rang sledeih vektorskih sistema:

1) {a1 , a2 , a3 , a 4 , a5 , a6 , a7 }
2){a1 , a2 , a3 , a 4 }
3){a1 , a3 , a 4 , a5 }
4){a1 , a2 , a3 }
5){a3 , a 4 , a5 }
6){a1 , a2 }
7){a1 , a7 }
8){a1}
9){a2 , a3 , 0}

b) Ispitati skalare u sledeim linearnim kombinacijama:

1) p a2 + q a3 + r a 4 + s a6 = 7
2) 1a1 + 2 a2 + 3 a3 + 4 a 4 = e 2 !

c) Odrediti dimenziju podprostora kojeg generiu vektori

1) a1 ia2 ,
2) e 4 ia6 !

Rjeenje:
a)
1) U nekom datom skupu (sistemu) linearno nezavisnih vektora moe biti najvie toliko vektora koliko je
elemenata (komponenti) u vektorima. Poto su vektori a1...,a7 sa po etiri elemenata, skup (a1,...,a7) ini
sistem linearno zavisnih vektora.

141

VIA MATEMATIKA
Rang nekog vektorskog sistema je najvei broj linearno nezavisnih vektora koji se mogu izabrati u datom
sistemu. Ako su vektori linearno nezavisni, tada se linearnom kombinacijom vektora nula vektor moe dobiti
samo na trivijalni nain. Formirajmo sledeu linearnu kombinaciju vektora:
1a1 + 2 a2 + 3 a3 + 4 a4 + 5 a5 + 6 a6 + 7 a7 = 0
3
0
4
1
6
0
9 0
2
5
5
1
3
0
6 0
=
1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7
4
2
7
2
11
0
12 0

1
4
0
2
4
2
3 0
Odredite rang elementarnom baznom transformacijom! Rang datog vektorskog sistema {a1,...,a7 } je
maksimalan broj vektora koji se mogu unijeti u bazu (umjesto poetnih baznih vektora e1, e2 i e4 ).
e1
e2
e3
e4
a4
a1
e3
e4

a1

a2

a3

a4

a5

a6

a7

3
2
4
-1

0
5
-2
4

4
-5
7
0

1
1
2
2

6
-3
11
4

0
0
0
2

-9
-6
-12
3

a1

a2

a3

e1

a5

a6

a7

3
-1
-2
-7

0
5
-2
4

4
-9
-1
-8

6
-9
-1
55

0
0
0
2

-9
3
6
0

e2

a2

a3

a5

a6

a7

15
-5
-12
-31

-23
9
17
55

-21
9
17
55

0
0
0
2

0
-3
0
0

a2

a3

a5

e4

a7

15
-5
-12
-31/2

-23
9
17
55/2

a4
a1
e3
e4
e2
a4
a1
e3
a6

e1

e1

-21
9
17
55/2

0
-3
0
0

Dakle u slijedeoj (poslednjoj) tabeli u bazi e se nai etiri vektora sistema (a1, a7}. To je najvei broj
vektora koji smo mogli unijeti u bazu(pri emu nije bitno o kojim vektorima se radi, niti je bitan njihov
redosljed); rang vektorskog sistema je 4. Da smo drugaije odabrali ishodne elemente u bazi bi bila neka
druga etiri vektora. Vektori koji se nalaze u bazi formiraju linearno nezavisni sistem, tj. jednaina
1a3 + 2 a1 + 3 a3 + 4 a6 = 0
ima samo trivijalno rjeenje, 1 = 2 = 3 = 4 = 0.

142

VIA MATEMATIKA
Vanbazni vektori se mogu izraziti linearnom kombinacijom baznih vektora:
21
3
12
277
a 4 + a1 a3 +
a6
17
7
17
34
a5 = 2 a 4 + 0 a1 + 1 a3 + 0 a6
a7 = 0 a 4 3 a1 + 0 a3 + 0 a6
a2 =

(Za ove podatke treba uraditi posljednju tabelu).

Navedeno znai da se linearnom kombinacijom svih vektora sistema {a1,... a7) nula vektor moe dobiti i na
trivijalni nain, npr. a5 se moe dati i kao:
a5 = 2a4 + 0 a1 + 1 a3 + 0 a6 + 0 a2 + 0 a7 iz cega slijedi:
0 a1 + 0 a2 + 1 a3 + 2a4 1 a5 3a6 + 0 a7 = 0
2)
a1
3
2
4
-1

a2
0
5
-2
4

a3
4
-5
7
0

a1

a2

e2

17

23

e4

20

-5

a4
a3
a1
3
-1
-2
-7

a4

a3

0
5
-2
4

e4

e3

-8

a2

a4
1
1
2
2

e1

4
-9
-1
-8

a2

e3

28/9

e2

-133/9

a1

20/9

a3

e4

e1

-22/9

Rang vektorskog sistema {a1, a2 a3, a4,} je 4, dati vektori formiraju linearno nezavisni sistem. Do slinog
zakljuka dolazimo i rjeavanjem nepoznatih skalara u linearnoj kombinaciji.
1a1 + 2a2 + 3a3 + 4a4 = 0
to se moe prikazati u vidu sistema linearnih jednaina

143

VIA MATEMATIKA

31 + 43 + 4 = 0
21 + 52 53 + 4 = 0
41 22 + 73 + 24 = 0
1 + 42 + 24 = 0
Determinanta sistema je D=87 0, homogeni sistem ima samo jedno i to trivijalno rjeenje 1=2=3=4=0
3)

a1

a2

a4

a5

3
2
4
-1

4
-5
7
0

1
1
2
2

6
-3
11
4

a1

a3

e2

17

e4

-9

a4
a5

-2

a1

a3

3
-1
-2
-7

4
-9
-1
-8
e4

e1

e1

e3

a5
6
-9
-1
-8

a3

a4

-2

a3

e2

a1

e1

e3

Najvei broj vektora sistema (a1, a3, a4, a5}koji se mogu unijetiu bazu je 3: vektor a3 se moe unijeli u bazu
ali jedino tako da ili vektor a4 ili a5 bude van baze; rang datog vektorskog sistema je 3.
Vektori a2, a3, a4 i a5 formiraju linearno zavisni sistem (broj vektora u sistemu je vei od ranga sistema).
Linearnu zavisnost moemo ispitati i pomou analize linearne kombinacije
1a1 + 2 a3 + 3 a4 + 4 a5 = 0

144

VIA MATEMATIKA

6 0
1
4
3

2
5
1

+ 3 = 0
+
+
1
4 2 7 3 2 4 11 0
4 0
2
0
1

to predstavlja homogeni sistem linearnih jednaina:

3 1 + 4 2 + 3 + 6 4 = 0
2 1 + 5 2 + 3 3 4 = 0
4 1 + 7 2 + 2 3 + 11 4 = 0
1 + 2 3 + 4 4 = 0
Ako postoji samo jedno (trivijalno) rjeenje sistema, tada su vektori linearno nezavisni, a ako je rjeenja
beskonano mnogo, tada vektori formiraju linearno zavisni sistem!
Determinante nepoznatih su jednake nuli: D1 = D2 = D3 = D4 = 0, a determinanta sistema je takoe nula:
3 4
D = 2 5
4 7
1 0

1 6
1 3 = 0
2 11
2 4

Prema Kramerovom pravilu postoji beskonano mnogo rjeenja sistema, i bar se jednoj nepoznatoj moe
dodjeliti proizvoljna vrijednost.
Posmatrajmo subdeterminante treeg reda determinante poetnog sistema D (koje se dobijaiu izostavljanjem
jedne vrste i jedne kolone). Subdeterminante u kojima su izostavljene prva kolona i bilo koja vrsta, jednake
su nuli, a ostale subdeterminante su razliite od nule, npr.:

3 4 1
3 4 6
2 5 1
3 4 1
2 5 1 = 17, 2 5 3 = 34, 4 7 2 = 9, 2 5 1 = 47
4 7 2
4 7 11
1 0 2
1 0 2
odnosno

4 1 6
5 1 3
4 1 6
5 1 3 = 0, 7 2 11 = 0, 5 1 3 = 0.
7 2 11
0 2 4
0 2 4
Proizvoljna vrijednost se,dakle, dodjeljuje nepoznatoj 1,ije je rjeenje 1 = 0. Jo jednostavnije je do ovoga
zakljuka doi Gausovim postupkom:
1 0
3 4

2 5

4 7

2 4
1 6
1 3
2 11

1
0 1 0 2 4 0 0

0 0 4 7 18 0

0
0 0 5 5 5 0


0 0 7 10 27 0
0

Sistem je jednostruko neodreen.

0
4

2
7
55
0
4
9
0
4

4
18
55
2
9

0
0

1
0

0
4
0
0

2 4 0
1 + 2 3 + 4 4 = 0
4 + 7 + 18 = 0
7 18 0
2

3
4

3 + 2 4 = 0
1 2 0

0 4 = 0
0 0 0

145

VIA MATEMATIKA
Neka je 4= , tada je 3=-2 , 2=- ; je 1=0
Konkretna rjeenja se mogu dobiti odabirom proizvoljnih vrijednosti za . Poto sistem jednaina ima
beskonano mnogo rjeenja, zakljuujemo da se linearnom kombinacijom vektora, a1, a3, a4 i a5 nula vektori
moe dobiti pored trivijalnog i na beskonano mnogo razliitih naina, i da je skup { a1, a3, a4, a5} sistem
linearno zavisnih vektora.
4)
e1
e2
a3
e4
a2
e2
a3
a1
e1
e2
e3
a1

a1
3
2
4
-1
e4

a2
0
5
-2
4
e1

a3
4
-5
7
0
e3
1/3
-28/3
7/3
4/3

e4

a2
12
13
14
-4

a3
4
-5
7
0

Rang vektorskog sistema { a1, a2, a3) je 3. Dati vektori formiraju linearno nezavisni sistem,
5)
e1
e2
e3
e4
a3
e2
e3
a1
e1
e2
e3
a4

146

a3
4
-5
7
0
e1

a4
1
1
2
2
e4

a5
6
-3
11
4
a5
1
0
0
2

a3
4
-5
7
0

e4

a5
4
-5
7
2

VIA MATEMATIKA
Rang vektorskog sistema {a3, a4, a5} je 2. Dati vektori formiraju linearno zavisni sistem:
a5 = a3 + 2a4
znai, 0 vektor se moe dobiti, pored trivijalnog, na beskonano mnogo naina, npr.:
a3 + 2a4 - a5 = 0.
Ispitajmo linearnu zavisnost sistema {a3, a4, a5} pomou linearne kombinacije
3 a3 + 4 a4 + 5 a5 = 0
4 3 + 4 + 6 5 = 0
5 3 + 4 3 5 = 0
7 3 + 2 4 + 11 5 = 0
2 4 + 4 5 = 0
Iz kolone as poslednje tabele zakljuujemo da vai: 3 = - 5; 4 = -2 5.
Neka je 5 =a, tada je 4 = -2a, a 3 = -. Odabirom proizvoljnih vrijednosti za a dobijamo eljeni broj
konkretnih rjeenja.Do istog zakljuka dolazimo i Gausovim postupkom:
4

5
7

5
7
1 6 0 / ( )
4
4

1 3 0
+
~
2 11 0
+

2 4 0 / : 2

4
4
1
6 0 / ( ) 4
9

0
0 9 / 4 9 / 2 0
~
0 1/ 4 1/ 2 0 / 4
0

1
2 0
+ 0
0

1 6 0
1 2 0
4 y + y 4 + 6 y 5 = 0
3
0 0 0
y 4 + 2y 5 = 0

0 0 0

Neka je 5 = , tada je 4 = -2 , a 3 = -
6)
e1
e2
e3
e4
e1
e2
e3
a1

a1
3
2
4
-1
e4

a2
0
5
-2
4
a2
12
13
14
-4

Rang vektorskog sistema {a1,a2} je 2.

Vektori formiraju linearno nezavisni sistem. U linearnoj kombinaciji
1 a1 + 2 a2 = 0
skalari imaju samo trivijalno rjeenje 1 = 2 = 0

147

VIA MATEMATIKA
7)
e1
e2
e3
e4
e1
e2
e3
a1

a1
3
2
4
-1
e4

a2
-9
-5
-12
3
a2
0
0
0
-3

Rang vektorskog sistema {a1, a7} je 1. Vektor a7 je:

a7 = -3 a1
iz kojeg slijedi i mogua netrivijalna linearna kombinacija za dobijanje nula vektora:
3 a1 a7 = 0.
Pored ovog postoji jo beskonano mnogo (netrivijalnih) mogunosti dobijanja nula vektora linearnom
kombinacijom vektora a1 i a7.
Rang vektorskog sistema koji sadri jedan vektor (razliit od nula vektora) je jedan, koji predstavka linearno
nezavisni sistem.
Meu linearno nezavisnim vektorima ne moe se nalaziti nula vektor; { a2,a3,0} obrazuje linearno zavisni sistem.
Prema zadatku (a) 4) vektori a1 i a3 su meusobno linearno nezavisni, znai rang sistema {a2, a3, 0} je 2.
b)
1) p a2 + q a3 + r a4 + s a6 = a7.
Data linearna kombinacija u obliku vektorske jednaine je:
9
0
1
4
0

0
1
5
5
p + q + r + s = 6 ili u obliku sistema linearnih jednaina
12
0
2
7
2

3
2
2
0
4
= 9
= 6
= 12
= 3
51
36
63
399
sa rjeaenjem p =
,q =
,r =
,s =
23
23
23
46
4q
5p 5q
2p + 7q
4p

148

+ r
+ r
+ 2r
+ 2r + 2s

VIA MATEMATIKA
2)

1a1 + 2a2
31
21 + 52
41 22
1 + 42

+ 3 a 3
+ 43
53
+ 73

+ 4a 4
+ 4
+ 4
+ 24
+ 24

= e2
= 0
= 1
=
=

0
0

Rjeenje sistema je dato u rjeenju zadatka(a) 2) (druga kolona poslednje tabele - treba je uraditi)
1 =

20
9
22
28
, 2 =
, 3 =
, 4 =
133
133
133
133

c)
Prema rezultatu zadatka (a)6) vektori a1 i a6 formiraju linearno nezavisni sistem, rang sistema {a1 ,...,a7} je 2.
Dimenzija potprostora kojeg generiu vektori a1 i a2. tj. skup svih vektora sa 4 komponente koji se mogu
formirati linearnom kombinacijom 1 a1 + 2 a2 je takoe 2.
Vektori e4 i a6 formiraju linearno zavisni sistem, a6 = 2 e4, sa rangom 1. Dimenzija potprostora vektora oblika
1 a 6 + 2e 4
to se moe predstaviti i kao

(21 + 2 )e4

= e4

ili
2

1 + 2 a6 = a6

je takoe 1.
1 3 5
2 4 6
5 7 0

2 6 8 0

A = 0 5 10 ,B =
, C = 4 1 2
0
4
8
3

2 4 6
2 6 14
1 4 9

i vektori

3
4
2
4
1

T
d = 10 , f = 10 , g = [5, 4, 9], h = 2

0
8
16
11
10
a) Utvrditi rang matrice A, matrice B i matrice C!
b) Utvrditi da li lei

149

VIA MATEMATIKA
1.
2.
3.
4.
5.

vektor d u potprostoru vektor kolona matrice A,

vektor f u potprostoru vektor kolona matrice A,
vektor g7 u potprostoru vektor vrsti matrice A,
vektor h u potprostoru vektor kolona matrice C, i
vektor hT u potprostoru vektor vrsti matrice C?

Rjeenje:
a) Rang matrice ne moe biti vei od broja vrsti (m) odnosno kolona (n): r(A) < min (m.n); u datom primjeru
je r(A) <3.
Poimo od odreenja da je rang matrice jednak je najveem prirodnom broju k ako postoji subdeterminanla
(minor) matrice reda k razliita od nule ako su sve subdeterminante reda veeg od k jednake nuli.
Elementarne transformacije ne mjenjaju rang matrice; elementarne transformacije matrice su transponovanje.
promena mjesla dve vrste (ili kolone), mnoenje skalarom vrste (ili kolone) matrice sabiranje odgovarajuih
komponenti dve vrste (ili kolone). Transformiimo datu matricu A elementarnim transformacijama u
ekvivalentnu matricu P, tako da je A - P. to znai i r(A) = r(P)!
Elementarne transformacije izvrimo tako da P bude sainjena samo od jedininih ili nula vektora!
0 / ( 2)
1 3 5 1 0
2 4 6 2 2 4
+

A = 0 5 10 ~ 0 5 10

2 6 14 2 12 24
1 4 9 1 7 14

/ 2

0
1 0
0 2 4

~ 0 5 10 ~

0 12 24
+
0 7 14

/ ( 1)

( 3) +

( 2) +

( 5) +

1 0
0 2

~ 0 5

0 12
0 7

0
0 / 2,5 / 6 / ( 3,5)
~
0 +

+
0
+
0

1 0
0 2

0 0

0 0
0 0

0
1 0
1
0 / ( ) 0 1
2
~ 0 0
0

0
0 0

0 0
0

0
0
0 = P

0
0

r(P) = 2 r(P)=2
1 0
= 1 0, reda 2.
0 1
Odredimo rang matrice A elementarnom baznom transformacijom, polazei od odreenja da je rang matrice
maksimalan broj linearno nezavisnih vektora koji se mogu nai meu vrstama ili kolonama date matrice.

150

VIA MATEMATIKA
e1
a1
e2
e3
e4
e5

a2

a3

3
-2
5
12
-7

5
-4
10
24
-14

Najvei broj vektora matrice A koji se mogu nad u bazi je 2, znai r(A)=2.
Gore smo ispitivali vektor kolone matrice A, isti rezultat se dobija za transponal matrice A:

e1T
e2T
e3T

a1T
e2T
e3T

a1T
a3T
e3T

a1T
1
3
5

a2T
2
4
6

a3T
0
5
10

a4T
-2
6
14

a5T
1
-4
-9

e1T

a2T
2
-2
-4

a3T
0
5
10

a4T
-2
12
24

a5T
1
-7
-14

e1T

a2T
2
-2/5
0

e2T

a4T
-2
-12/5
0

a5T
1
-7/5
0

Utvrivanje ranga matrice B elementarnim translormacijama: r(B) 2

1
2 6 8 0 2 0 0 0 2 0 0 0 / 2
1 0 0 0
B=
~ 0 4 8 3 ~ 0 4 0 0 1 ~ 0 1 0 0
0
4
8
3

4
( 2) +
( 3) +
4 +

r(B)=2

( 3 / 4) +

Utvrivanje ranga matrice B elementarnom baznom transformacijom:

e1
e2
b1
e2

b1

b2

b3

b4

e1

b2

b3

b4

-8

-4

151

VIA MATEMATIKA
r(B)=2
Utvrivanje ranga matrice C elementarnim trnaslorrnacijama: r(C) <3

5
0
7
0 5
5 7 0

33
33

2 ~ 0
C = 4 1 2 ~ 0

5
5
2 4 6

6
0
6 0
0
5

0 5
0

33

2 ~ 0

5
77
0
0
11

0
1 0 0
0 ~ 0 1 0

0 0 1
70

11

r(C) = 3
Elementarna bazna transformacija:

e1
e2
e3

c1
5
4
2

c2
7
-1
4

c3
0
2
6

e1

c2

c3

7/5
23/10
21

c1
e2
e3

e1
c3
e3

c1
5
2
-10

c2
7
-1/2
7

e2

U bazu se mogu unijeli sva tri vektora matrice C, pa je r(C) = 3.

b)
1) Ako vektor d lei u potprostoru vektor kolona matrice A, tada se d moe formirati kombinacijom kolona
matrice A.
1
3
5 4
2
4
6 4

x 0 + y 5 + z 10 = 10

2
6
14 16
1
4
9 10
Problem se svodi na rjeavanje sistema linearnih jednaina

152

VIA MATEMATIKA
x + 3 y + 5z = 4
2 x + 4 y + 6z = 4
5 y + 10z = 10
2 x + 6 y + 14z = 16
x 4 y 9z = 10
Sistem sadri 5 jednaina (m=5) i 3 nepoznate (n=3)
U predhodnoj taki smo utvrdili rang matrice koeficijenata nepoznatih sistema, k=r(A)=2 Utvrdimo ran
proirene matrice (koja pored koeficijenata nepoznatih sadri i kolonu slobodnih lanova).
1
2

Q=0

2
1
1 0
0 2

~ 0 0

0 0
0 0

3
4
5
6
4
0
0
0
0
0

0
0 1 0
0
0 1 0
4 1 0
4 0 2 4
4 0 2
4 2 2 4
10 10 ~ 0 5 10 10 ~ 0 5 10 10 ~ 0 5



14 16 2 12 24 24 0 12 24 24 0 12
9 10 1 7 14 14 0 7 14 14 0 7
0 1 0 0 0
0 0 1 0 0
0 ~ 0 0 0 0

0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
5
6

0 0
0 0
0 0 ~

0 0
0 0

r (Q ) = 2

Prema teoremi Kroneker-Kapeli-a ako je rang proirene matrice (Q) vei od ranga poetne matrice (A), tada
sistem nema rjeenja. Ako je r(Q)=r(A), tada sistem ima rjeenje, kao i u naem primjeru. k=r(Q)=r(A)=2.
Ako sistem ima rjeenje i ako je rang jednak broju nepoznatih (k=n), kada je broj nepoznatih manji ili jednak
broju jednaina (n<m), tada sistem ima jedno rjeenje.
Ako je rang manji od broja nepoznatih (kao i u ovom primjeru k=2<3=n) tada postoji beskonano mnogo
rjeenja sistema.
Poto sistem ima rjeenja.vektor d se moe izraziti linearnom kombinacijom vektor kolona matrice A, tj. lei
u potprostoru vektor kolona matrice A.
Gornja razmatranja rjeivosti sistema su samojedna od mogunosti: do istih rezultata moemo doi i
primjenom nekih drugih postupaka, npr. elementarnom baznom transformacijom:

e1
e2
e3
e4
e5

a1
1
2
0
-2
1

a2
3
4
5
6
-4

a3
5
6
10
14
-9

d
-4
-4
-10
-16
10

153

VIA MATEMATIKA

a1
e2
e3
e4
e5
a1
a2
e3
e4
e5

e1

a2
3
-2
5
12
-7

a3
5
-4
10
24
-14

d
-4
4
-10
-24
14

e1

e2

a3
-1
2
0
0
0

d
2
-2
0
0
0

Vektor d lei u potprostoru vektor kolona matrice A, moe se lormirati linearnom kombinacijom
D = 2a1 - 2 a2 + 0 a3
a pored toga postoji jo beskonano mnogo rjeenja sistema.
2) Linearna kombinacija vektor kolona matrice A za odreivanje vektora f:
5 3
3
1
6 2
4
2

x 0 + y 5 + z 10 = 10

14 8
6
2
9 11
4
1

odnosno:
x
2x

+ 3 y + 5z = 3
+ 4 y + 6z = 2
5 y + 10z = 10

2x + 6 y + 14z =
x
4 y 9z =

8
11

Rang matrice A je 2. Utvrdimo rang proirene matrice Q elementarnim transformacijama (uradile sami) i
konstatujmo da je r(Q)=3
Poto je rang proirene matrice vei od ranga matrice A, sistem nema reenja, vektor f se ne moe izraziti
linearnom kombinacijom vektor kolona matrice A, vektor f ne lei u potprostoru vektor kolona matrice A.

154

VIA MATEMATIKA
Elementarnom baznom transformacijom rjeenje je sledee:
a1
1
2
0
-2
1

a2
3
4
5
6
-4

a3
5
6
10
14
-9

f
-3
-2
-10
8
11

e1

a2
3
-2
5
12
-7

a3
5
-4
10
24
-14

f
-3
4
-10
2
14

a1
a2
e3
e4
e5

e1

e2

a3
-1
2
0
0
0

f
3
-2
0
26
0

Vektor f se ne moe izraziti linearnom kombinacijom vektor kolona matrice A, prema poslednjoj tabeli je.
npr. f = 3 a1 -2a2+ 26 e4
Vektor f ne lei u potprostoru vektor kolona matrice A.
3) Linearna kombinacija vektor vrsti matrice A za formiranje vektora gT (vektori se mogu prikazati u
transponovanom obliku):
1
2 0
2 1 5
p 3 + q 4 + r 5 + s 6 + t 4 = 4
5
6 10
14 9 9
p + 2q
2s + t = 5
3p + 4q + 5r + 6ss 4t = 4
5p + 6q + 10r + 14s 9t = 9

Rang matrice AT je 2, jer je r(AT) = r(A).

Rang proirene matrice: Q je 3, pa zakljuujemo da je r(Q)=3 > r(A )=2.
Sistem nema rjeenja, vektor gT se ne moe izrazili linearnom kombinacijom vektor vrsti matrice A, tj vektor
g ne lei u potprostoru vektor vrsti matrice A.

155

VIA MATEMATIKA
Primjenom elementarne bazne transformacije dobija se sledee rjeenje:
e1T

e2T

a3T

a4T

a5T

a1T

10

-6

a2

-5/2

-6

7/2

e3T

e1
e2T
e3T
T

a1T
e2T

e3T

a1T
1
3

a2T
2
4

a3T
0
5

a4T
-2
6

a5T
1
-4

gT
5
4

10

14

-9

-9

e1T

a2T
2

a3T
0

a4T
-2

a5T
1

gT
5

-2

12

-7

-11

-4

10

24

-14

-34

Vektor gT se ne moe izraziti linearnom kombinacijom vektor vrsti matrice A, tj. ne pripada potprostoru kojeg
generiu vektor vrste matrice A.
1
Jedna mogua linearna kombinacija formiranja vektora gT je napr. gT = -6 a1T+
a T -12e3T.
2 2
4) i 5)
U taki (a) smo utvrdili da je rang matrice C jednak 3, a matrica ima tri vrste, i tri kolone. Prema tome. vektor
vrste (tako i vektor kolone) matrice C formiraju linearno nezavisni sistem i bazu prostora U, a linearnom
kombinacijom ovih vektora se moe dobiti bilo koji vektor sa tri elementa, to znai da vektor h lei u
prostoru vektor kolona matrice C i vektor hT lei u prostoru vektor vrsti matrice C.
Rang proirenih matrica
5 7 0 1
5 4 2 1
4 1 2 2 odnosno 7 1 4 2 je tako
oe 3. znai oba sistema jednaina

2 4 6 0
0 2 6 0
5a + 7b
= 1
4a b + 2c = 2
2a + 4b + 6c = 0
i
5a + 4b + 2c = 1
7a b + 4c = 2
2b + 6c = 0

imaju po jedno jedinstveno rjeenje.

156

VIA MATEMATIKA
17. Dati su vektori:
1
2
3

a1 = 3 , a2 = 1 , a3 = 4
2
5
2
u odnosu na bazu e1, e2 , e3 . Izrazite vektor a3 pomocu vektora a1, a2 i jedinicnog vektora a3 .

Rjeenje: a3 = a1 + a2 -5 e3
18. Dati su vektori:
1
3
2
a = ;b = , c = .
3
2


3

Odrediti vrijednosti skalara i tako da bude zadovoljena vektorska jednaina a - b = (+1) c.

Rjeenje: =

13
1
, =
24
8

157

3. Numerike funkcije

VIA MATEMATIKA

3.1. Pojam i vrste numerikih funkcija

temi pod 1.4. izuavali smo pojam preslikavanja (funkcija) uopte, kao binarne relacije koja mora
ispunjavati odreene uslove. Elementi (komponente, koordinate) ureenih parova su bili razliiti
objekti, a mogli su biti (i bili su) i brojevi, pre svega realni. Sa gledita primjene matematike u ekonomskim
istraivanjima vana su upravo takva preslikavanja. Takva preslikavanja se obino nazivaju numenke
funkcije, ili krae funkcije. Zavisno od prirode problema, domen Df R ili Df = R , a kodomen takode
ili D f R ili Df = R .
Ako je Df = R i D f = R onda je rije o preslikavanju skupa realnih brojeva na skup realnih brojeva, tj. o
na
funkciji f :
R , a ako je Df = R i D f = R, onda je rije o preslikavanju skupa realnih brojeva u skup
u
realnih brojeva, tj. o funkciji f : R
R. . Ovako objanjen pojam funkcije podrazumjeva funkcije sa
jednim argumentom.
Predmet posebnog razmatranja e biti funkcije sa dva i vie argumenata
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. Za funkciju y = f (x) = 2x +5 bie:

Df = R i D f = R
2. Data je funkcija y = f (x) = x2 -6x +5.
Domen ove funkcije je skup realnih brojeva, tj. Df = R, a kodomen je
D f = [4, + ] = {y y 4} R.

3. Za y = f(x) = 2 /(x 3),bi
Df + R {3}, jer za x = 3,y = f(x = 3) = f(3) = 2 / 0 , a dijeljenje nulom nije definisano (nije izvodljivo).

Df = R /{0} jer kolinik dijeljenja u kome dijeljenik nije nula ne moe biti nula.

4. Za y = f(x) = x 3 bie:
Df = {x | x 3 3} = [3, + ) R

Kada je rije o kodomenu ove i slinih funkcija,onda treba primjetiti da npr. za x = 7 u

posmalranoj funkciji dobijemo y = 4 = 2. a to je protivno definiciji funkcije kao preslikavanja
u kome se svakom originalu pridruuje samo jedna slika. Da bi se ovaj problem prevaziao
(razreio), y = x 3 se tretira kao skup od dve funkcije od kojih je jedna y = + x 3 a
druga y = - x 3 . Kodomen prve je [0. + ), a druge (- , 0], dok im je domen isti.
5. Za y = f(x) = log(x 3) bi
Df = {x | x 3 > 0} = {x | x > 3} = [3, + ) R,dok jeDf = R
x + 3 za x < 3

za x = 3 bie
x 3 za x > 3

6. Za y =| x 3 |= 0

D = R,Df = [0, + ) R

161

VIA MATEMATIKA
Kada je bilo rijei o preslikavanju uopte, pokazano je da se funkcije mogu prikazati skupovno, tabelarno,
grafiki i analitiki.
Kada je na jasan nain (bez potrebe transformacije jednaine kojom je funkcija zadata) izraen skup
pravila izraunavanja vrijednosti funkcije za daru vrijednost argumenta,onda se kae da je funkcija data u
cksplicitnom obliku y = f(x) U svih prethodnih est primjera funkcija je data u cksplicitnom obliku.
Ako je funkcija data u obliku jednaine F(x,y)=0, onda se kae da je funkcija data u implicitnom obliku. Za
dobijanje eksplicitnog oblika potrebno je vriti transformaciju jednaine kojom je funkcija data u implicitnom
obliku. Funkcija data (zadata) u cksplicitnom obliku se uvek moe trans formi sa ti u implicitni oblik. Svaka
funkcija koja se iz eksplicitnog transformie u implicitni oblik moe i obratno, da se iz implicitnog transformie
u cksplicimi oblik. Meutim, ne moe se svaka funkcija zadata u implicitnom obliku transforrnisari i: cksplicimi
oblik.
Ako se u jednaini koja predstavlja funkciju i argument i funkcija mogu prikazati kao funkcip neke tree
promjenljive (parametra) onda se kae da je data funkcija prikazana u parametarskom obliku, tj. u obliku
x=l(t), y=g(t).
2
3 3 2 1
1
3 2 2 1 32 3 2
3 2 3 23
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. y = 2x / ( x 3) je funkcijaueksplicitnomobliku, a xy 2x 3y = 0, jeistauimplicitnomobliku.
2. x 8 y11 e xy + x 5 sin 2x y 3 + 9 = 0 je funkcija uimplicitnomobliku,kojunijemogu e transformisati
uodgo var aju ieksplicitnioblik.
3. Jedna inakru~nice x 2 + y 2 = r 2 , odnosno x 2 + y 2 r 2 = 0 je funkcijauimplicitnomobliku, a
y = + r 2 x 2 iy = r 2 x 2 odgo var aju e funkcijeu eksplicitnomobliku.Ista funkcijaseu
parametarskomoblikuprikazuje ovako :
x = r cos t = f ( t ); y = r sin t = g( t ).

Da je to tano provjeriemo ovako: kvadrirajmo obe jednaine parametarskog oblika i dobijene jednaine
saberemo, pa emo dobiti:

x 2 + y 2 = r 2 cos2 t + r 2 sin2 t ,
x 2 + y 2 = r 2 (sin2 t + cos2 t ),
x2 + y 2 = r 2 .

odnosno :
apoato je

sin2 t + cos2 t = t ,bi e :

S obzirom na ulogu koju u funkciji ima argument, razlikujemo sledee osnovne tipove numerikih realnih
funkcija:
1. Stepene funkcije, tj. funkcije oblika y=xn; neR je konstanta. Naziv stepena zbog toga to se
argument stepenuje.
2. Eksponencijalne funkcije, tj. funkcije oblika y=ax; a=R. je konstanta y=10x i y=ex su
eksponencijalne funkcije od posebnog znaaja.
3. Logaritamske funkcije, tj. funkcije oblika y=loga x ; a>0 i a<1 je konstanta. y=logi10x=logx i
y=logex=ln x su logaritamske funkcije od posebnog znaaja
4. Trigonometrijske funkcije, tj. funkcije y=sin x, y=cos x, itd.
5. Ciklonitrijske ili arkus funkcije, odnosno invcrznc funkcije trigonometrijskih funkcija, tj.
funkcija, tj. funkcije y=arc sin x, y=arc cos x, itd.
S obzirom na raunske operacije koje treba vriti sa argumentom da bi se dobila vrijednost funkcije, sve

162

VIA MATEMATIKA
funkcije se mogu svrstati u algebarske ili transcendentne.
Ako su u y=f(x) zastupljene algebarske raunske operacije: sabiranje, oduzimanje, mnoenie. cijeljenje i
stepenovanje racionalnim eksponentom, onda je rije o algebarskim funkcijama. Algebarske funkcije se
dijele na racionalne i iracionalne.
Racionalne funkcije se dijele na cijele i razlomljene.
Racionalna funkcija je cijela ako je y=f(x) u obliku polinoma, tj. y = a0 + a1 x + a2 x2 + ... + an xn
Od ovih funkcija najvie se koriste:
linearna funkcija: y = a0 + a1 x i
kvadratna funkcija: y = a0 + a1 x + a2 x2.
Razlomljena racionalna funkcija je kolinik dve cijele racionalne funkcije, rj.
y=

a0 + a1x + a2 x 2 + ... + an xn
b0 + b1x + b2 x 2 + ... + bn xn

Elementarni oblik ove funkcije je y=a/x.

Algebarska funkcija je iracionalna, ako se u y=f(x) argument pojavljuje i pod korjenom.
Funkcija je transcendentna, ako se u njoj bar jedan dio moe tretiran kao eksponencijalna,
logaritamska, trigonometrijska ili ciklometnjska funkcija.

163

VIA MATEMATIKA

3.2.Nizovi i njihove granine vrijednosti

3.2.1. Pojam i vrste nizova
Niz je ureen skup elemenata a1 ,a2 ,, an ... koje nazivamo lanovima niza. Brojevi 1,2,.,n,..., su
indeksi kop predstavljaju rang (redni broj) lanova niza. an je oznaka za opti lan niza za koji vai an=f(n),
pa se moe rei da je niz. funkcija ranga njegovih lanova. S obzirom na karakteristike ekonomskih veliina
prouavaemo nizove iji su lanovi realni brojevi. Niz realnih brojeva je realna funkcija defmisana na skupu
prirodnih brojeva, tj. f : N R .
Niz se najee zadaje svojim optim lanom an koji predstavlja zakon po kome se odrcdiiju lanovi niza.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. an = ndajeniz :1, 2, 3,... jer je a1 = f (1) = 1; a2 = f (2) = 2,...

2. an = 1 / n dajeniz :11
, / 2,1 / 3,... jer je a1 = f (1) = 1 / 1; a2 = f (2) = 1 / 2,...
3. an = 1 1 / n = (n 1) / ndajeniz : 0,1 / 2, 2 / 3,...
4. an = ( 1)n dajeniz : 1,11, 1,...

Ako je poznat opti lan niza uvijek je mogue na osnovu njega formiran niz. Obratno nije uvijek mogue.tj.
moe biti zadat niz pomou konano mnogo elemenata, a da nije mogue odrediti opti lan zadatog niza.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. Za niz 0,9; 0,99; 0,999;... nije teko odrediti njegov opti lan jer je:
a1 = 0,9 = 1 0,1 = 1 -1/10
a2 = 0,99 = 1 0,01 = 1 - 1/102
a3 = 0,999 = 1 0,001 = 1 1/103
pa je lako zakljuiti da je an = 1 1/10n.
2. Za niz 1/3, 2+1/9, 1/27, 1+1/81,..., opti lan se tee odreuje. Rije je o nizu iji je opti
lan an = (-1)n + (3n + 1)/ 3n .

Niz moe biti zadat i pomou tzv. rekurzivne ili rekurentne formule, kojom se opti lan definie kao funkcija
nekih prethodnih lanova istog niza, uz uslov da su zadati i poetni lanovi niza.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. Rekurzivna formula an = an-1 + an+1 + 1, uz uslov a1 = 1, a2 = 1, daje niz: 1,2,4,7,12,20,...

2. Rekurzivna formula an = an-1 + an+1 uz uslov a1 = 1, a2 = 1, daje niz: 1,1,2.3,5,8,13.... Ovaj
niz je poznat po nazivom Fibonaijev niz.

Niz {an} je rastui ako je an-1>an za svako n, a opadajui ako je an+1<a za svako n. Na slian nain moemo
rei da je niz neopadajui ako je an+1 an za svako n, a ncrastuci ako je an-+1 an za svako n. Neopadajui
i nerastui nizovi se nazivaju monotoni nizovi, dok se rastui i opadajui smatraju strogo monotoni nizovi.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

164

1. an = 2npredstavljamonotono rastu iniz : 2, 4, 6,...(nizparnihbrojeva),

2. an = 1 + 1 / n2 predstavljamonotono opadaju iniz : 2, 5 / 4,10 / 9,...
3. an = (n / 2) predstavljamonotono neopadaju iniz : 0,11
, , 2, 2, 3, 3,...
4. an = (n / 2) predstavljamonotono nerastu iniz : 0, 11, 1, 2, 2, 3,...

VIA MATEMATIKA
Postoje nizovi koji se ne mogu smatrati monotonim. To su tzv. oscilatorni nizovi.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

1. an = ( 1)n / npredstavljaoscilatorniniz : 11
, / 2, 1 / 3,1 / 4, 1 / 5,...
n
2. an = 1 ( 1) / npredstavljaoscilatorniniz : 0, 3 / 2, 2 / 3, 5 / 4, 4 / 5,...

Primjer
Primer

Nizova ima bezbroj vrsta. Neki od nizova se ee koriste i zbog toga za njih postoje odreeni nazivi, kao npr.:

niz kvadrata prirodnih brojeva: 1, 4, 9, 16, ... niz kubova prirodnih brojeva: 1, 8, 27, 64,...

niz recipronih vrijednosti prirodnih brojeva ili tzv. harmonijski niz: I, 1/2, 1/3, 1/4,...
(Svaki lan (osim prvog) harmonijskog niza je harmonijska sredina susjednih lanova tj.

an =

an1

2
+

).

an+1

Najpoznatiji i najvie koriteni nizovi su aritmetiki i geometrijski nizovi.

Niz u kome je. poev od drugog lana, razlika bilo kog i prethodnog lana uvek ista naziva se aritmetiki niz.
Svaki lan aritmetikog niza osim prvog je aritmetika sredina susjednih lanova.
Prema definiciji je:
a2 a1 = a3 a2 = ... = an an-1 = d
d je oznaka za stalan broj koji nazivamo diferencija.
Ako je d>0, aritmetiki niz je rastui, a ako je d<0, aritmetiki niz je opadajui. .Aritmetiki nizovi su npr.:
2, 3,10,...
(d = 4);
1 / 2,1 / 6, 1 / 6,...(d = 1 / 3);

Na osnovu an-an-1=d an= an-1+d moemo dobiti obrazac za izraunavanje bilo kog lana pomou prvog
na sledei nain:
a1 = a1 ;
a2 = a1 + d;
a3 = a2 + d = a1 + d + d = a1 + 2d;
a 4 = a3 + d = a1 + 2d + d = a1 + 3d;

itd.

Moemo zakljuiti da vai:

an = an + (n-1)d
Od ove lednaine oduzmimo jednaijnu am= a1+(m-1)d pa emo dobni obrazac za izraunavanje bilo kog
lana niza pomou nekog drugog (bilo kog) lana niza, tj.:
an = am + (n - m)d

165

VIA MATEMATIKA
Sumu prvih n lanova niza odredimo ovako:
Sn = a1 + a2 + ... + an
odnosno:
Sn = an + an-1 + ...+ a1
Koricnjcm (1) i (2) u (4) i (4a) dobijemo:
Sn = a1 + a1 + d + ...+ a1 + (n-1)d
Sabiranjem (4*) i (4a*) dobije, se:
3Sn = (a1+an) + (a1+an)+...+( a1 + an),
odakle slijedi:
Sn=(n/2)(a1+an)
Zamjenom (2) u (5) dobije se:
Sn=(n/2)(2a1 + (n-1)d)

(5a)

odnosno:
Sn = (n/2)(2an-(n-1)d)

(5b)

Zamjenom (3) u (5b) dobije se:

Sn= (n/2)(2am + (n-2m+1)d

(5c)

Niz u kome je, poev od drugog lana, kolinik bilo kog i prethodnog lana stalan broj naziva se geometrijski
niz. Svaki lan geometrijskog niza osim prvog je geometrijska sredina susjednih lanova.
Prema definiciji je:
a2/a1 = a3 /a2 = ...= an /an-1 = q

(6)

q je oznaka za kolinik.
Ako je q>1, geometrijski niz je rastui, ako je 0<q<1, geometrijski niz je opadajui, a ako je q<0 geometrijski
niz je oscilirajui. Geometrijski nizovi su npr.:
2, 6, 18,...
1/2,1/6,1/18,...
2,-6, 18,-54, ...

(c=3):
(q=1/3):
(q=-3).

Na osnovu an/an-1=q an=an-1 q moemo dobiti obrazac za izraunavanje bilo kog pomou

166

VIA MATEMATIKA
prvog lana na slijedei nain:
a 1 = a 1:
a2= a1q;
a 3 = a 2q = a 1q q = a 1q 2:
a4 = a3q = a1 q2 q = a1q3; itd.
Sada moemo zakljuiti da vai:
an = a1qn-1

(7)

Ovu jednainu podelimo sa jednainom am=a1qm-1 pa emo dobiti:

an = am qn-m

(8)

Pomou jednaine (8) moemo direktno dobiti bilo koji lan pomou nekog drugog (bilo kog) lana.
Sumu prvih n lanova geometrijskog niza odredimo ovako:
Sn = a1 + a2 + ...+ an

(9)

Zamjenom (7) u (9) dobijemo:

Sn = a1 + a1q+...+anqn-1

(9*)

Mnoenjem (9*) sa q dobije se:

qSn = a1q + a1q2 + ... + a1qn

(9**)

Oduzimanjem (9*) od (9**) dobije se:

qSn - Sn = a1qn - a1,
odakle se dobije:
Sn = a1 (qn-1)/(q -1)

(10)

Ako a1=a-q1-n dobijemo iz (7), zamjenimo u (10) dobijemo:

Sn = anq1-n (qn-1)/(q-1)

(10a)

Zamjenom (8) u (10a) dobijemo:

Sn = amq1-m(qn-1)/(q-1)

(10b)

Ako je odnos lanova geometrijskog niza odreen stopom poveanja (rasta) ili smanjena (pada) u odnosu
na prethodni lan, onda se kolinik odreuje ovako:
q = 1 + s, odnosno q = 1 - s.
je oznaka za stopu rasta (pada).

167

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. U Trgovinsko preduzee je u 1992. god. ostvarilo promet od 320 mil.

dinara. Izraunati koliko se prometa moe ukupno ostvariti u periodu
1992-1996. god. ako se predvia godinji porast prometa:
a) 100 mil. dinara:
b) 20%
Rjeenje:
a) a1 = 320; d = 100; n = 5:
Sn = (5/2) (2 320 + 4 100) = 2600
U periodu 1992 -1996. god moe se ostvariti ukupan promet od 2600 mil dinara ako se
realizuju uslovi pod a).
b) a1 = 320; n = 5; s = 20% = 0.2; q = 1 + s = 1,2 Sn = 320 (1,25- 1)/(1,2- 1) = 2381,312.
Ako se realizuju uslovi pod b), u periodu 1992.-1996. god. moe se ostvariti ukupan promet
od 2381,312 mil. dinara.
2. Fabrika cipela je u 1992. godini proizvela 120000 pari cipela. Za
koliko godina ova fabrika moe ukupno da proizvede 800000 pari cipela
(ukljuujui i proizvodnju iz 1992. god.), ako se planira godinji porast
proizvodnje od a) 20000 pari; b)15%.
Rjeenje:
a) a1 = 120000; d = 20000; Sn = 800000; n = ?
Zamjenom poznatih veliina u (5a) dobije se: (n/2) (2 120000 + (n -1) 20000) = 800000
Sreivanjem ove jednaine se dobije: n2+11n-80 = 0
Rjeenja ove jednaine su: n1=-16 i n2=5. S obzirom na prirodu ekonomskih veliina
zakljuujemo da n=-16 ne odgovara (ne zadovoljava), pa je n=5 reenje postavljenog
problema. Znai, planirana ukupna proizvodnja se moe realizovati u periodu od 19921996. godina.
b) a1 = 120000; Sn = 800000; s = 15% = 0,15; q= 1 +s = 1,15; n=?
Zamjenom poznatih veliina u (10) dobije se: 20000 (1,15n -1)/(1,15-1) = 800000
1,15n =2;
n ln ,15 = In 2:
n = In 2 /(In 1.15) 4,96.
Znai, plasirana ukupna proizvodnja se moe ostvariti za 4.96 godina, odnosno sredinom
decembra 1996. godine, jer je 4,96 god. = 4 god. i 11,52 mes.

168

VIA MATEMATIKA

3.2.2. Granina vrijednost niza

Niz {an} je ogranien (ograen) ako postoje realni brojevi g i G koji zadovoljavani relaciju
g an G, za svako n = 1,2,...
Broj g se naziva donje ogranienje ili minoranta, a broj G se naziva gornje ogranienje ili majoranra {an}Ako
je g donje ogranienje niza {an} tada je svaki realan broj manji od g takode jedno donje ogranienje niza {an}.
Isto tako, ako je G gornje ogranienje niza {an}. onda je i svaki realan broj vei od G rakode jedno gornje
ogranienje niza {an}. Kod ogranienja niza sa donje strane, medu donjim ogranienjima postoji najvei broj
m koji nije vei ni od jednog lana niza i naziva se donja mea ili infiimum niza. Kod niza ogranienog s
gornje strane, medu gornjim ogranienjima postoji najmanji broj M koji nije manji ni od jednog lana niza i
naziva se gornja meda ili superemum niza. Dakle vai:
m=max {gi}; M=min {Gi}.
Donja i gornja meda mogu pripadati nizu. Ako m pripada nizu, onda je on najmanji lan niza, a ako M
pripada nizu, onda je on najvei lan niza.
1. Niz an = n2 iji su lanovi; 1, 4, 9, 16, ... je ogranien s donje strane. Svaki realan broj g 1 je donie
ogranienje ovog niza, a njegova donja mea m = 1 pripada nizu.
2. Niz an = -n3 iji su lanovi: -1, -8, -27. ... je ogranien s gornje strane. Svaki realan broj G -1 je gornje
ogranienje ovog niza, a njegova gornja mea M = -1 pripada nizu.
3. Niz an = 1 + (-1)n/n2 iji su lanovi: 0, 5/4, 8/9, 17/16, 24/25, ... je ogranien, jer je svaki realan broj g 0
donje ogranienje, a svaki realan broj G 5/4 gornje ogranienje ovog niza. Donja mea datog niza je m = 0.
a gornja mea je M = 1,25 i obe pripadaju nizu.
4. Niz an = 1/n iji su lanovi: 1, 1/2, 1/3... je ogranien, jer je svaki realan broj g 0 donje ogranienje, a
svaki realan broj G 1 gornje ogranienje ovog niza. Donja mea datog niza je m=0 i ne pripada nizu, a
gornja mea je M = 1 i pripada nizu.
5. Niz an = (10n- 1)/(3 10n ) iji su lanovi: 0,3; 0,33; 0,333; ... je ogranien, jer je svaki realan broj g 0.3
donje ogranienje, a svaki realan broj G 1/3 gornje ogranienje ovog niza. Donja mea daltog niza je
m=0,3 i pripada nizu, a gornja mea je M = 1/3 i ne pripada nizu.
6. Niz an = 2 (-3)n-1 iji su lanovi: 2, -6, 18, -54, ... je neogranien.
Svakom lanu realnog niza moe da se pridrui odgovarajua taka na brojnoj osi.
Pod okolinom take a podrazumevamo na koji otvoreni interval u kome se taka a nalazi u sredini. Ako je
duina intervala 2 pri emu je >0, onda kaemo da je poluprenik okoline (a-, a+).
Okolina broja 2 sa poluprenikom =0,01 je interval (1,99; 2,01), a okolina broja 2 sa poluprenikom =0,03
je interval (1,97; 2.03).
1. okolini neke take a moe da ima ili da nema lanova posmatranog niza. Ako ih ima onda ih moe biti
konano ili beskonano mnogo.
Ako okolina take a iji je poluprenik proizvoljno (po volji) mali broj >0, sadri beskonano mnogo lanova
niza {an}, tada se za a kae da je taka nagomilavanja toga niza. Ako ih ima, niz moe imati jedim ili vie
taaka nagomilavanja. Taka nagomilavanja moe pripadali nizu.

169

VIA MATEMATIKA
1. Niz an = 1/n ima jednu taku nagomilavanja, a to je 0, lanovi niza se nagomilavaju zdesna oko ove take,
koja ne pripada nizu.
2. Niz an =(-1)n, iji su lanovi: -1,1,-1,1,... ima dve take nagomilavanja -1 i 1, i obe pripadaju nizu.
3. Taka nagomilavanja niza an= 1 + (-1)n /n2 je 1. lanovi niza se nagomilavaju oko 1 i slijeva i zdesna, a
taka nagomilavanja ne pripada nizu.
4. Niz an = 2n - 1. tj. niz neparnih brojeva 1, 3, 5... nema taaka nagomilavanja.
Bez dokaza navodimo slijedeu teoremu: Svaki ogranien niz ima bar jednu taku nagomilavanja.
Ogranieni niz koji ima samo jednu taku nagomilavanja je konvergentan. Ako niz nije konvergentan, onda
kaemo da je divergentan. Broj koji predstavlja taku nagomilavanja konvergentnog niza se naziva granina
vrijednost, granica ili limes niza (lat, limes = granica).
Broj a je granina vrijednost ili limes niza {an} ako za proizvoljno mali broj >0. posto|i prirodan broj N() tako
da se za svako n>N() ostvaruje nejednakost | an - a | < .
Ova definicija granine vrijednosti podrazumeva da se u bilo kako maloj okolini broja a nalazi beskonano
mnogo lanova posmatranpg niza, a izvan te okoline se nalazi konano mnogo lanova istog niza.
Graninu vrijednost simboliki oznaavamo ovako:
lim an = a;

to itamo ovako:
an tei broju a kad n tei (ide) u , ili niz {an} konvergira broju a.
1. Za niz an =
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1
je ve reeno da mu je 0 jedina taka nagomilavanja, pa vai:
n
lim

1
=0
n

Prema definiciji granine vrijednosti e biti:

1
1
0 = .
n
n
1
< 0,01 slijedi n > 100, to znai da se u intervalu (0; 0,01)
n
nalaze svi lanovi n datog niza osim prvih 100 lanova.
Ako je npr. =0,001 tada je n > 100, to znaci da se u intervalu (0; 0,001) nalazi beskonano
mnogo lanova datog niza (svi sem prvih 1000).
Neka je npr. =0,01, tada je

(1)n

lim
2. n 1 + 2

=1

Prema definicij granine vrijednosti bie:

170

VIA MATEMATIKA

(1)

1+

n2

1 =

n2

1
<0,01 slijedi i>10 to znai da se intervalu (0,99; 1,01) nalazi
n2
beskonano mnogo lanova datog niza (svi osim prvih 10).

Ak je npr. =0,01, onda iz

3. Niz an = (-1)n ima dve take nagomilavanja pa je divergentan. 4.Niz an = n3 nema taku
nagomilavanja pa je divergentan.
Ako su {an} i {bn} dva niza i ako su im granine vrijednosti: lim an = a i lim bn = b , onda
n
n
za njihove granine vrijednosti vae slijedee operacije:
lim (an bn) = lim an lim bn = a b.
lim (an bn) = lim an lim bn = a b.
lim an
an
a
= n n =
n b
lim bn b
n

3) lim

4) lim (k an ) = k lim an = ka;

n

lim k = k ; k = const .

5) lim (an ) = lim an

k

) = a ; k = const.
k

6) lim k an = k lim an = k a ; k = const .

n

7) lim (logk an ) = logk lim an = logk a = m; k = const .

n
n
Specijalno za k=10 vai:

lim (log an ) = log lim an = log a = m

n

Specijalno za k=e vai:

lim (In an ) = In lim an = In a = m

n

Ako je zadatak izraunati lim an onda redom vai:

n

lim an = k m ; lim an = 10m ; lim an = e m

(k / n ) = 0; k = const.
8) nlim

171

VIA MATEMATIKA

3.3. Pojam reda i njegove granine vrijednosti

z oblasri redova obradicmo samo neophodni minimum za razumcvanje, pre svega, finansijske
matematike.

Sabiranjem elemenata (lanova) jednog niza dobijemo red, tj. izraz oblika:

a1 + a2+... + an t ... =

n =1

(1)

koji se naziva beskonani red ili krae red.

Konani redovi

a
n =1

, za svako ne N nazivaju se delimine ili parcijalne sume reda

Redu (1) odgovara niz parcijalnih suma S1..S2,...Sn,... Ako je taj niz konvergentan, tada je i posmatrani red
konvergentan, a suma reda je:
S = lim Sn n
U suprotnom sluaju, tj. ako je niz parcijalnih suma divergentan, red je divergentan, pa nema konanu sumu.
1. geometrijski red: a1 + a1q + a1q2 + ... + a1qn-1... niz parcijalnih suma je:
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

S1 =a1
S2= a1 + a1q;
S 3 = a 1 + a 1q + a 1q 2
S4 = a1 - a1q + a1q2 + ... + a1qn-1 ...

Za | q | > 1 ovaj niz parcijalnih suma je divergentan, pa je i posmatrani geometrijski red divergentan.
Za | q | < 1, niz parcijalnih suma je konvergentan, pa je i posmatrani geometrijski red konvergentan.
Granina vrijednost niza parcijalnih suma odreuje sumu beskonanog geometrijskog reda. tj.
q n 1
a1
s = lim Sn = lim a1
; jer je lim qn = 0; za q 1
=
x
x
x
q

q
1
1

Npr. 0,3 =0,3+ 0,03+ ... + 0,3 (0,1)n- + ... = 0,3/(1-0,1) = 1/3. 2. Za harmonijski red:
1 + 1/2 + 1/3 ++1/ n +...

1/ n

niz parcijalnih suma je:

n 1

S1 = 1;
S2 = 1+ 1/2 = 3/2;
S3 = 1 + 1/2+1/3= 1/6
Sn = 1 + 1/2+1/3+...+1/n.
Posmatranjem vie lanova parcijalnog niza moe se utvrditi da taj niz divergira, pa je posmatrani harmonijski
red divergentan.

172

VIA MATEMATIKA
3. Za red:

1/(1 2) + 1/(2 3) + 1/(3 4) + ... + 1/n(n+1) += 1/ n(n + 1) niz parcijalnih suma je:
n =1
S1 = 1/(1 2) = 1/2,
S2 = 1/(1 2)+1/(2 3) = 2/3;
S3 = 1/(1 2) + 1/(2 3)+ 1/(3 4) = 3/4;
Sn= 1/(1 2) + 1/(2 3) + 1/(3 4) + ... + 1/n(n+1) = n/(n+1) = 1 - 1/(n+1)
Ovaj niz je konvergentan, pa je i dati red konvergentan, a njegova suma je:
S = lim Sn = lim (1 1/ (n + 1)) = 1
x

173

VIA MATEMATIKA

3.4. Neke osobine funkcija

3.4.1. Ogranienost funkcije
Za funkciju f(x) se kae da je ograniena s gornje strane u oblasti definisanosti Df, ako postoji realan broj G,
takav da za svakog x iz Df vai nejednakost f(x)G.
Za f(x) se kae da je ograniena s donje strane u Df ako postoji realan broj g, takav da za svako x iz Df vai
nejednakost f(x)>g.
Ako je f(x) ograniena i sa gornje i sa donje strane, tj. ako za svakog x iz Df.vai nejednakost gl(x)F, tada
vai i nejednakost |f(x)| K, gdc je K=max |lg|, |G|}, pa se za f(x) kae da je ograniena u Df.
Dalje slijedi da vai -K f(x) K, a to znai da se grafik (dijagram) funkcije y=f(x) nalazi izmeu pravih y=-K
i y=K.
Kod funkcije ograniene s gornje strane postoji najmanji broi M koji nije manji ni od jedne vrijednosti funkcije
f(x) u oblasti Df, tj. M=sup{f(x)}. M se naziva gornja meda ftinkcite ili:
supremum funkcije f(x).
Kod funkcije ograniene s donje strane postoji najvei broj m koji nije vei ni od jedne vrijednosti funkcije f(x)
inf
u Df, tj. m=
{f(x)}, m se naziva donja meda funkcije ili infimum funkcije f(x).
x Df
Razlika M-m se naziva oscilacija funkcije. Gornja i donja meda mogu pripadati skupu vrijednosti
funkcije f(x), tj. kodomenu Df . Ako je M Df , onda je M najskupu vrijednosti funkcije f(x), tj. kodomcnu
Df . Ako je Me Di , onda je M najvea vrijednost funkcije, tj. M = max{f(x)).
max
Ako je m Df , onda je m najmanja vrijednost funkcije,tj. M=
{l(x)}
x Df
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. Funkcije y = sin x i y = cos x su ograniene u intervalu (-,+),jer je:

( x e R)( - 1 sin x 1); ( x e R)( - 1 cos x 1) tj. za obe funkcije vai: (vidi sliku 3-1.)
m = -1, M = 1.
2. Funkcija y = x2 je u intervalu (-,+) ograniena s donje strane sa donjom meom m = 0.
a funkci|a y = -x2 je u intervalu (-,+) ograniena s gornje strane sa gornjom meom M = 0
(vidi sliku 3-2). Obe funkcije su ograniene npr. u intervalu (segmentu) [1,1]
1

Slika 3-1

174

3

2

0
-1

VIA MATEMATIKA
Y

Slika 3-2

y=x2

3. Funkcija y = x3 je u Df = (-,+) neograniena, a npr. u intervalu [1,1] ograniena (slika 3-3)

Y

y=x3

Slika 3-3
0

3.4.2. Monotonost funkcije

Funkcija y=f(x) je monotono rastua u intcnalu (a,b), ako za bilo koje dve vrijednosti x1 i x2 iz intervala
(a,b) vai x2 > xf f(x2) > f(x1). (vidi sliku 3-4).
Y

Slika 3-4
f(x2)
f(x1)
0

a x1

x2 b

Ako vai x2 > x1 f(x2) < f(x1) onda je f(x) monotono opadajua u (a,b), (vidi sliku 3-5).

175

VIA MATEMATIKA

Slika 3-5

f(X1)

f(X2)
a

X1

X2

Ako vai x2 > x1 f(x2) f(x,) onda je f(x) u intervalu (a,b) monotono neopadajuia. Ako vai x2 > x1
f(x2) < f(x1) onda je f(x) monotono rarastua.
Funkcije koje imaju navedene osobine u cijeloj oblasti definisanosti se nazivaju monotone funkcije, a funkcije
koje su u Df monotono rasrue ili monotono opadajue nazivaju se i strogo monotone funkcije.
1. Pokazaemo da je linearna funkcija y = kx + n, u intervalu (-,+) strogo monotona funkcija, koja je
rastua ako je k>0. a opadajua ako je k<0.
Neka su x1 i x2 bilo koje dve vrijednosti argumenta x, lako da je x2 > x1, tj. da je x2 > - x1 > 0.
Poto je
f(x2) - f(x1) = kx2 + n - (kx1 + n), tj.
f(x2)-f(x1) = k(x2-x1).
pa poto je prema pretpostavci
x2 x1 > 0, to e biti;
f(x2) - f(x1)> 0 f(x2) > f(x1) ako je k > 0, a f(x2) < f(x1) ako je k < 0.
Prema tome data funkcija je rastua ako je k > 0, a opadajua ako je k < 0.
2. Funkcija y = x3 u Df = (-,+) je strogo monotono rastua, jer za bilo koje dve vrijednosti x1 i x2 argumenta
x, takve da je x2 > x1, vai:
f(X2) - f(X1) = X23 X13 = (X2 X1)(X22 + X2X1 + X12).
Poto je x22 + x2x1, + x12 > 0 za bilo koje dve vrijednosti x1 i x2 (uz uslov da obe nisu nule), a poto iz x2 > x1
slijedi da je x2 - x1 > 0. to zakljuujemo da prema pretpostavci mora biti:
f(x2)-f(x1) > 0 f(x2) > f(x1),
pa je data funkcija strogo monotono rastua

176

VIA MATEMATIKA

3.4.3. Parnost i neparnost funkcije

Za funkciju y=f(x) se kae da je parna u oblasti Df ako za svako x D. vai jednakost f(-x)=f(x), a neparna
ako vai jednakost f(-x)=-f(x).

Slika 3-6

-f(x)

f(x)
-x

f(x)

Grafik parne funkcije je simetrian u odnosu na osu y (sl. 3-6-A). a grafik neparne tfunkcije je simetrian u
odnosu na koordinatni poetak (sl. 3-7-B).
Meutim, posroji vei broj funkcija koje nisu ni parne ni neparne.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. y = x2 je parna funkcija, jer je f(-x) = (-x2) = x2 = f(x).

2. y = x3 je neparna funkcija, jer je f(-x) = (-x)3 = -x3 = --(x)

f (x)
3. y = x3 + xz + x nije ni parna ni neparna funkcija, jer je: f (-x)=-x3 + x2 x
f ( x )

3.4.4. Periodinost funkcije

Za funkciju y=f(x) se kae da je periodina u Df, ako za svako x Df vai da je f(x+n)=f(x). Broj n se naziva
periodom funkcije y=f(x).
Najpoznatije primere periodinih funkcija predstavljaju trigonometrijske funkcije. Funkciju y=k (k=const.)
takoe moemo smatrati periodinom funkcijom, gde je period bilo koji realan broj.

3.4.5. Granina vrijednost funkcija

Pojam granine vrijednosti niza, kao specijalne funkcije, proiriemo na proizvoljne funkcije. Neka je y=f(x)
definsana u intervalu a<x<a+ i neka je x1,x2,...xn..... ma kakav niz brojeva iz tog intervala za koji vai:
lim {xn } = a + o (znai tei broju a s desna)

Ovom nizu vrijednosti argumenta x odgovara niz vrijednosti funkcije y=f(x), tj. f(x1).f(x2) f(xn) ...

177

VIA MATEMATIKA
Ako pri tome vai lim

xn a + 0

{f (x )}= f (a + 0 ), onda se f(a+0) naziva desna granina vrijednost

n

funkcije y=f(x) u taki a.

Neka je y=f(x) defimsana u intervalu a-<x<a i neka je x1, x2
intervala za koji vai:

xn,... ma kakav niz brojeva iz tog

lim {xn } = a 0, (znai tei broju a s lijeva)

Ako pri tome vai

y=f(x) u taki a.

lim

xn a + 0

{f (x )}= f (a 0 ) , onda se f(a-0) naziva lijeva panina vrijednost funkcije

n

Ako je desna granina vrijednost jednaka lijevoj, tj. ako je f(a+0)=f(a-0)=A, onda se kae da funkcija y=f(x)
ima graninu vrijednost A u taki a i pie se:
lim f (x ) = A

Prema tome, funkcija y=f(x) koja je dcfinisana u nekoj okolini take a tei graninoj vrijednosti A, ako se za
svaki proizvoljno mali >0 moe nai broj >0 tako da iz | x - a | < slijedi
| f(x)-A | < .

Y
A+
A
A-

Slika 3-7

Geometrijska interpretacija injenice da y=f{x) ima graninu vrijednost A u taki x=a data je na slici 3-7.
lim x 2 = lim = 1 lim x 2 = 1

x 1 0

x 1+ 0

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x 1

Data je funkcija y =x2

Prema definiciji granine vrijednosti potrebno je dokazati da za proizvoljno > 0 moemo
nai za > 0 tako da za |x-1|< bude Ix2 1 I < .
Ako je I x -1 I < . Tada je I x2 -1 I = I x-1 I I x -1 I < ( + 2)
Ako stavimo ( + 2) = dobijemo 2 +2-= 0, odnosno
1 = 1 1 + ;

2 = 1 + 1 +

< 0, pa ne dolazi u obzir. Prema tome za proizvoljno mali broj >0 postoji pozitivan broj

178

VIA MATEMATIKA
2 = 1 + 1 + tako da za I x -1 I < bude I x2 -1 I < , a ovo je ekvivalentno postojanju
granine vrijednosti date funkcije u taki x=1.
Funkcija y=f(x) tei graninoj vrijednosti A kada x ili x , ako za svako
proizvoljno malo >O moemo nai N>0 takvo da za sve vrijednosti x za koje je | x | >N vai
| f(x)-A | < .
Za funkciju y =
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

x 1
1
= 1 vai:
x
x

lim 1 = 1
x

lim 1 = 1
x

Potrebno je dokazati da se za proizvoljno malo > 0 moe nai N takvo da za | x | >N vai
x 1
1 .
x
Poto vai:

x 1
x 1
1
1
1 = 1
1 = = , tj .
x
x
x
x

1
=N

1
to zakljuujemo da za proizvoljno mali > 0 postoji N =
takav da za sve vrijednosti

x 1
argumenta x za koje vai jxl >N vai:
1 , kada x , to je i trebalo dokazati.
x
Ukoliko funkcija nema konanu granicu kada x ili x , tada e nastupiti jedan od slijedea
dva sluaja:
f (x) =
1. funkcija y=f(x) ima beskonano veliku pozitivnu graninu vrijednost, tj. xlim

2. funkcija y=f(x) ima beskonano veliku negativnu graninu vrijednost, tj lim f ( x ) =

x

x 3 = ; lim x 3 = ; lim x 4 =
Npr.: xlim

x
x
f ( x ) = 0 , odnosno
Funkcija y=f(x) se naziva beskonano mala kada x a ili x c lim
x a
lim f ( x ) = 0
x

Npr. xlim

1
1
= 0; lim 2 = 0
x x
x

Reciprona vrijednost beskonano male veliine je beskonano velika veliina i obratno.

Na kraju dajemo pregled operacija s graninim vrijednostima funkcija f(x) i g(x) kad x a, stim da pod a
moemo podrazumjevati konaan broj ili beskonano veliku veliinu, tj. .

179

VIA MATEMATIKA
1) lim(f ( x ) g ( x )) = lim f ( x ) lim g ( x )
x a

x a

x a

2) lim(f ( x ) g ( x )) = lim f ( x ) lim g ( x )

x a

3) lim

x a

x a

x a

lim f ( x )

f ( x ) x a
=
g ( x ) lim g ( x )
x a

4) lim(k g ( x )) = k lim g ( x ); lim k = k; k = const .

x a

x a

x a

5) lim(g ( x ))k = (lim g ( x ))k ; k = const .

x a

6) lim k g ( x ) = k lim g ( x )
x a

x a

7) lim(ln g ( x )) = ln(lim g ( x )) = m; odakle slijedi lim g ( x ) = e m

x a

x a

x a

8) lim a / x = 0; lim a / x =
x a

x a

3.4.6. Neprekidnost funkcije

Za funkciju y=f(x) definisanu u taki x0 i u nekoj njenoj okolini, se kae da je neprekidna u taki x0, ako vai:
lim f ( x ) = f ( x0 ).
x x0

Ovoj definiciji je ekvivalentna slijedea definicija: za funkciju y=f(x), definisanu u raki x0 i u nekoj okolini ove
take se kae da je neprekidna u taki x0, ako se za svaki proizvoljno mali >0 moe nai broj >0 tako da
iz | x- x0 | < sledi | f(x) - f(x0) | < .
Ovo znai da e funkcija y=f(x) biti neprekidna u taki x0;
a)
ako je y = f(x) defmisana u taki x0;
b)
ako postoji granina vrijednost iste funkcije u taki x0;
c)
ako je granina vrijednost funkcije u taki x0 jednaka vrijednosti funkcije u toj taki,
tj. lim f ( x ) = f ( x0 )
x x0

Ako funkcija y=f(x) u nekoj taki x = x0 ne ispunjava bar jedan od ova tri uslova tada za x = x0 funkcija ima
prekid i x0 nazivamo takom prekida funkcije.
Funkcija f(x) je neprekidna u intervalu [a,b] ako je neprekidna u svim takama tog intervala.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. Funkcija y = f(x) = x3 je neprekidna u celoj oblasti definisanosti, jer za svako x ( , + )

vai:
lim f ( x ) = f ( x0 ).
x x0

2. Funkcija y=f(x)=(x+1)/(x-1) nije neprekidna u taki x=1; jer u toj taki nije definisana, poto
je 1(1) = 2/0.
1/ x, x 0
3. Funkcija y = f ( x ) =
, je prekidna u taki x = 0, jer ne postoji
0, x = 0

180

VIA MATEMATIKA
lim f ( x ) poto je: lim 1/ x = ; lim1/ x = +, 0 znai x tei nuli s lijeva. a 0 + .

x x0

x 0

x 0

znai da x tei nuli

s desna.
Data funkcija je inae definisana u taki x = 0, jer je f(0) = 0.
Bez dokaza navodimo dve teoreme o osobinama neprekidnih funkcija:
Svaka funkcija koja je neprekidna u nekom intervalu [a,b] ograniena je u njemu i na tom
intervalu dostie svoju donju i gornju medu.
Ako je funkcija f(x) neprekidna u intervalu [a,b] i ima suprotne znakove na krajevima ovog
intervala, tada izmeu taaka a i b postoji bar jedna raka x=c u kojoj je f(c)=0.
Na kraju navodimo operacije sa neprekidnim funkcijama. Ako su f(x) i g(x) neprekidne
funkcije u taki x=x0. tada su u ovoj taki neprekidne i slijedee funkcije:
1) l(x) g(x)
2) f(x) g(x)

3.4.7. Asimptote
Potpuno ispitivanje funkcija y=f(x) zahteva sistematino odreivanje svih karakteristinih osobina date
funkcija y=f(x). Prilikom konstrukcije grafika veliina slike je ograniena. Imamo mogunost da skiciramo
u konanim dimenzijama, ali je neophodno da ispitujemo ponaanje funkcije kad x ih u takama
prekida, U tom cilju uporeuju se funkcija y=f(x) sa pogodno izabranom funkcijom (x) ije ponaanje je
dobro poznato, funkcija (x) ili -1(y) se nazivi asmiptota funkcije y=f(x) ako je ispunjen uslov
lim [f ( x ) ( x )] = 0

lim f 1( y ) 1( y ) = 0

(13)
(14)

U vezi inverznog preslikavanja vidi taku 1.4 Geometrijski, gornje relacije znae da se grafici datih funkcija
u bcskonanosti neogranieno pribliavaju jedan drugome. Asimptote mogu da budu pravolinijske i
krivolinijske. U nastavku govorie se o pravolinijskim asimptotama, koje mogu biti: kose, horizontalne i
vertikalne. Vidi sliku 3-8.

181

VIA MATEMATIKA
B

A
y=f(x)

Slika 3-8

y=f(x)
(x)=0
0

x=a
0
y=f(x)

Potreban i dovoljan uslov znati egzistenciju kose asimptote sadri slijedea teorema:
Funkcija y=f(x) ima kosu asimptotu ako i samo ako postoje konane granine vrijednosti
lim

f (x)
=a i
x

lim [f ( x ) ax ] = b

(15)

Pokazaemo da je uslov (15) dovoljan.

Jednaina kose asimptote je (x) = ax + b.
Pokazaemo najpre da je uslov (15) potreban, tj. ako postoji prava ((x)=ax+b koja je asimptota funkcije
y=f(x) tada prema definiciji asimprote uslov (13) lim [f ( x ) (ax + b )] = 0 je ispunjen.
x
f ( x ) ax + b
Nakon dijeljenja sa x lim
=0
x
x
Odakle se dobiju da je lim

f (x)
=a
x

f (x ) ax
Iz relacije (13) slijedi da je b = xlim

Doista,ako je xlim

f (x)
=a i
x

lim [f ( x ) ax ] = b

tada je lim f ( x ) (ax + b ) = 0

x
Relacija (13) je ispunjena, tj. (x)=ax+b je po definiciji (13) asimptota funkcije y=t(x).
U specijalnom sluaju za a=0 dobija se asimptota (x)=b koja se naziva horizontalnom asimptotom.

182

VIA MATEMATIKA
Horizontalna asimptota je definisana rclaciiom (13). U sluaju da je -1(y)=konst. Relacija (14) definie
vertikalnu asimptotu.
Prava x=a je vertikalna asimptota funkcije y=f(x) ako je
lim f 1( y ) = a.

(16)

Kako je x=-1(y). relacija (16), je ekvivalentna s slijedeim

lim x = a

lim f ( x ) =
x a

Potrebno je napomenuti da prilikom odreivanja asimptota odreujemo granine vrijednosti i za +i za -.

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. Odrediti asimptote funkcije f ( x ) =

x +1
.
x 1

Potraimo kose asimptote funkcije

x +1
1
1+
f (x)
x +1
x

1
x
a = lim
= lim
= lim
= lim
= 0.
x x
x
x x ( x 1)
x x 1
x
Kad x - dobijemo isto. S obzirom da je a = 0 kosa asimptota funkcije f ( x ) =

x +1
ne
x 1

postoji. Meutim ispitivanje je potrebno nastaviti jer moda postoji horizontalna asimptota
1
1+
x +1
x
b = lim f (x ) ax = lim f (x ) = lim
= lim
= 1.
x
x
x x 1
x
1
1
x
Kad x - dobijamo isto. Prema tome y=1 je jedina horizontala asimptota grafika funkcije
x +1
f (x) =
kad x
x 1
Za odreivanje vertikalnih asimptota odmah vidimo da ako imenitelj racionalne funkcije
izjednaimo sa nulom realna rjeenja te jednaine predstavljae one konane vrijednosti
promenljive x za koje funkcija f(x) postaje beskonano velika.tj.
lim

x 1 0

x +1
= + 1
x 1

lim

x 1 0

x +1
=
x 1

Prema tome, prava x=1 predstavlja vertikalnu asimptotu funkcije kad y

183

VIA MATEMATIKA
1. Odredite asimptote funkcije f ( x ) =

x2
.
x 2

x2
f (x)
x
a = lim
= lim x 2 = lim
= 1.
x x
x
x

x
x 2
Kad x - dobijamo isto.
x2

2x
b = lim [f ( x ) ax ] = lim
x = lim
= 2.
x
x x 2
x x 2

Kriva ima kosu asimptotu y=x+2.

Vertikalna asimptota ove krive je x = 2, jer je
x2
= + i
x 20 x 2
lim

184

x2
= .
x 20 x 2
lim

VIA MATEMATIKA

3.5. Elementarni nain ispitivanja funkcija i ispitivanje

elementarnih funkcija

a formiranje kompletne predstave o nekoj funkciji potrebno je ispitati mnoge njene karakteristike (utvrditi
posebno znaajne take i osobine funkcije) i po mogunosti nacrtati grafik (dijagram) funkcije. Za
kompletno ispitivanje karakteristika veine funkcija, pored elementarnog znanja iz oblasti funkcija potrebno
je i poznavanje izvoda, tj. diferencijalnog rauna. Meutim, neke karakteristike funkcija,bez obzira na vrstu i
sloenost funkcije, mogu da se ispitaju i bez poznavanja diferencijalnog rauna, to su npr.:
1.
2.
3.
4.
5.
6.

oblast definisailosti funkcije,

parnost i neparnost funkcije,
periodinost funkcije,
nule funkcije i presjek funkcije sa yosom,
znak funkcije i
asimpiote mnogih, pre svega razlomljenih racionalnih funkcija.

O karakteristikama pod 1), 2), 3) bilo je rijei napred detaljnije.

4) se svodi na rjeavanje jednaine f(x)=0 (to je predmet izuavanja elementarne matematike i na
iznalaenje vrijednosti f(x=0);
3) se svodi na rjeavanje nejednaine f(x)<0, to je takode predmet iz uavania elementarne matematike.
6) emo ipak ostaviti za izuavanje nakon upoznavanja sa elementima diferencijalnog rauna.
Za elementarne funkcije je mogue ispitivanje ak i onih karakteristika koje se za sloenije funkcije ne mogu
ispitati bez upotrebe izvoda; to su monotonost i ekstremne take funkcije, te konveksitet i prevojne take
funkcije. Pod elementarnim funkcijama podrazumevamo funkcije najprostijeg analitikog oblika, a medu
njima su:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Stepena funkcija oblika y=xn, n R;

Linearna funkcija oblika y=kx+n, (k,n R);
Kvadratna funkcija oblika y=ax2+bx+c, (a,b,c R);
1. eksponencijalna funkcija oblika y=ax a>0, a1:
Logaritamske funkcije oblika y=loga , a>0. a1:
Trigonometrijske funkcije: y=sin x, y=cos x, y=tg x i y=ctg x;
Ciklometrijske tunkcije, y=arc sin x; y=arc cos x; y=arc tg x; y=arc cig x.

U nastavku emo prikazati ispitivanje onih elementarnih funkcija koje su od veeg znaaja za kvantitativnu
analizu u ekonomiji.

185

VIA MATEMATIKA

3.5.1. Linearna funkcija

Linearna funkcija je cijela racionalna funkcija prvog stepena oblika y=kx+n (sl. 3-9), za koju je Df=R. Dijagram
ove funkcije sijee osu x u taki (-n/k, 0), a osu y u taki (O,n). Paramertri k i n imaju slijedee geometrijsko
znaenje: k je koeficijent pravca prave, tj. tangens nagibnog ugla prave prema pozitivnom sjmeru ose x (ugao
koga prava zaklapa sa pozitivnim smjerom ose x). Ako menjamo n uz fiksno k, onda se generie skup
paralelnih pravih. Ako fiksiramo n, a menjamo k, formira se skup pravih koje prolaze kroz taku n na osi y.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Funkcija je strogo monotono rastua za k>0, a strogo monotono opadajua za k<0. Ako
je k=0 dobije se funkcija y=n koja je konstantna i paralelna sa osom x na odstojanju n od
nje. Ova funkcija je neprekidna u Df. Ako je k<0 onda je y>0 za x (-, -n/k), a y<0 za x
(-n/k.+). Ako je 0 onda je y<0 za x (-,-n/k), a y>0 ako je x (-n/k,+).
Y
n

Slika 3-9

y = kx + n

n
- k ,0

Ako je n=0, onda se dobije funkcija y=kx koja se susree i pod nazivom funkcija direktne proporcionalnost
Naime, dvije promenljive x i y su direktno proporcionalne ako im je kolinik konstantan, tj. ako je npr.
y /x = k y = kx.
Dijagram ove funkcije je prava koja prolazi kroz koordinatni poetak.
Ustanovili smo, da kada cijena nekog proizvoda iznosi 10 dinara onda je tranja islog proizvoda 40 jedinica. .
kada je cijena 15 dinara onda tranja iznosi 20 jedinica. Formirajmo linearnu funkciju tranie oblika x=ap+b
koja e funkcionalno predstavljati dati odnos cijene i (ranje (p je oznaka za cijenu, x je oznaka za tranju,
a i b su konstante - parametri).
Ako date podatke uvrstimo umjesto p odnosno x u jednainu ap + b = x dobijamo slijedei sistem
jednaina:
10a + b = 40 15a + b = 20
Rjeenje ovog sistema jednaina je ureen par (a,b)=(-4,80),pa e traena funkcija izgledati ovako: x = -4 p + 80
Napomena
Ako bi se polo sa vie od dva para podataka za p i x, onda bi se problem rjeavao
pomou tzv. metoda najmanjih kvadrata (obraeno u posebnoj temi).

186

VIA MATEMATIKA

3.5.2. Kvadratna funkcija

Kvadratna funkcija je cijela racionalna funkcija drugog stepena oblika y=ax2+bx+c (slika 3-10). Domen ove
funkcije jc skup svih realnih brojeva, tj. Df=R, a dijagram je kriva poznata pod nazivom parabola. U svrhu
ispitivanja kvadratne funkcije izvrimo transformaciju ove funkcije u tzv. kanoniki oblik:
y = ax 2 + bx + c;
b

y = a x2 + x + c
a

2b
b2
b2
y = a x
x+ 2 2
4a
4a
a

+ c;

b
b2

+c
y = a x +
;

2a
4a

b
4ac b 2

y = a x +
+

2a
4a

Posmatranjem dijagrama kvadratne funkcije dolazimo do zakljuka da su xT=-b/2a i yT=(4ac-b2)/4a koordinate

take T(xT,yT) koju nazivamo teme parabole, zatim da je yT=(4ac-b2)/4a najvea (maksimalna) vrijednost
funkcije kada je a<0, a najmanja (minimalna) vrijednost funkcije kada je a>0. Maksimalna i minimalna
vrijednost funkcije se zajedniki nazivaju ekstremne vrijednosti funkcije.
Y

Slika 3-10

b 4ac b2
T- ,

4a
2a

(0,c)

(x1,0) 0

(x2,0) X

(x1,0)

(x2,0) X

(0,c)

b 4ac b2
T- ,

4a
2a

Parabola je osno simetrina, a osa x=-b/2a prolazi kroz tjeme parabole i paralelna je sa osom y. Ako jednaina
y=0, tj. ax2 + bx + c = 0 ima realna rjeenja x1 i x2 onda funkcija see osu x u takama (x1,0) i (x2,O), pri emu
je x1,2 = b b 2 4ac / 2a Funkcija sijee osu y u taki (0,c). Kvadratna funkcija je neprekidna u Df.
Ako je a>0 funkcija je strogo monotono opadajua u intervalu -<xxT, a strogo monotono rastua u intervalu
x1x<+ Ako je a<0 funkcija je strogo monotono rastua u intervalu -<xxT, a strogo monotono opadajua u
intervalu x1x<+. Kada je re o znaku ove funkcije onda su mogui slijedei sluajevi:

1)
a > 0, a pri tome:
yT > 0, onda je y > 0 za svako x R
yT = 0, onda je y > 0 za x (-,xT) ( xT. +), a y=0 za x=xT;
yT < 0, onda |e y > 0 za x (-,x1) (x2, +), y<0 za x (x2, x2). a y=0 za x=x1 i x=x2.

187

VIA MATEMATIKA
2)
a<0, a pri tome:
yT <0 , onda je y<0 za svako x R;
yT =0, onda je y<0 za x (-,xT) (xT. +), a y=0 za x=x1
yT >0, onda je y<0 za svako x (-,x1) (x2, +), y=0 za x (x2, x2). a y=0 za x=x1 i x=x2.
Uvoz trgovakog preduzea iznosio je 1990. godine 49,5 mil. USD, 1991. godine 58
mil. USD a 1992. godine 65,5 mil. USD. Formirati funkciju uvoza oblika y=ax2+bx+cf. (x
je oznaka za redni broj godine, y je oznaka za uvoz u mil. USD).
Rjeenje:
Pridruimo 1990. godini x=1, 1991. god. x=2 i 1992. god. x=3. te nakon toga podatke uvrstimo u jednainu
ax2+ bx + c = y, pa emo dobiti slijedei sistem jednaina:
a + b + c = 49,5 4a + 2b + c = 58 9a + 3b + c = 65,5
Rjeenje ovog sistema je ureena trojka (a,b,c) = (-0,5; 10,40) pa e traena funkcija izgledati ovako:
y = -0,5x2 + 10x + 40.
Zbog a = -5 < 0 ova funkcija dostie najveu vrijednost yT=90 za xT=10. tj. uvoz e biti najvei u 1999.
godini i iznosie 90 mil. USD ako kretanje uvoza bude prema formiranoj funkciji.
Napomene
1) Za sluaj da se raspolae podacima o uvozu za vie od tri godine problem se rjeava metodom najmanjih
kvadrata.
2) U ovom primjeru bi se olakao posao ako bi uzeli za 1990. god x=0. za 1991. god. x= 1 a za 1992 gc 3.
x=2. itd. dobili bi sistem,
c = 49,5
a - b + c = 58
4a + 2b + c = 65,5
Rjeenje je (a,b,c) = (-0.,5; 9; 49,5). a traena funkcija glasi y = -0,5x2 - 9x 49,5.

188

VIA MATEMATIKA

3.5.3. Kubna funkcija

Kubna funkcija je cijela racionalna funkcija oblika y=ax3+bx2+cx+d. Razmotrimo specijalni sluaj ove funkcije
y=ax3 (slika 3-11). Domen ove funkcije je skup svih realnih brojeva, tj. Df=R.
A
B
Y

y ax

a<0

Slika 3-11
0

y ax 3

a>0

Posmatranjcm dijagrama ove funkcije i analizom njenog analitikog oblika dolazimo do slijedeih zakljuaka:
1.
2.
3.
4.
5.

da je funkcija neparna, jer je f(- x)=-ax3=- f(x);

da je funkcija strogo monotono rastua u Df kada je a>0, a strogo monomo opadajua kada je a<0;
da prolazi kroz koordinatni poetak koji je i prevojna taka i presjena taka funkcije sa obema osama;
da je funkcija neprekidna u cijeloj oblasti definisanosti;
da je u sluaju a>0; y<0 za x (-, 0), a y>0 za x (0, +), a da je u sluaju a<0; y>0 za x (-, 0).
a y<0 za x (0.+ ).

3.5.4. Eksponencijalna funkcija

Funkcija oblika y=ax, a>0 se naziva eksponencijalna funkcija (slika 3-12) Oblast definisanosn ove funkcije
je Df=R.
Y

Slika 3-12

y ax

y ax

0<<1

>1

Posmatranjem dijagrama ove funkcije i analizom njenog analitikog oblika zakljuujemo slijedee:
1. funkcija je strogo monotono rastua za a>1, a strogo opadajua za a<1;
2. y>0 za svako x R;
3. Funkcija sijee osu y u taki (0,1), a ne sijee osu x koja ima ulogu horizontalne asimptote ove funkcije

189

VIA MATEMATIKA
(jednaina ove asimptote je y=0);
4. Funkcija je neprekidna u Df.
Od posebnog znaaja za ekonomska istraivanja je eksponencijalna funkcija
y=ex, e = lim(1 + 1/n)n = 2,7182818 ...; e je ujedno i osnova (baza) tzv. prirodnih logaritama (loge x=ln x).

3.5.5. Logaritamska funkcija

Funkcija y=loga x; a>0, a1 se naziva logaritamska funkcija. Oblast definisanosti ove funkcije je Df=(0,+),
a kodomen Df =R. Logaritamska i eksponencijalna funkcija su meusobno inverzne. Posmatranjem
dijagrama ove funkcije (slika 3-13) i analizom njenog analitikog oblika zakljuujemo slijedee:
1. Funkcija je strogo monotono rastua za a>1; a strogo monotono opada|ua za a<1;
2. Funkcija sijee osu x u taki (1,0), a ne sijee osu y koja ima ulogu vertikalne asimptoie ove funkcije
(jednaina ove asimptote je x=0);
3. Funkcija je neprekidna u Di;
4. kada je a>1 onda je y<0 ako je x (0,1); a y>0 ako je x (1,+); a kada je a<1 onda je y>0 ako je
x (0,1) a y<0 ako je x (1,+).
Specijalni sluajevi ovih funkcija su y=ln x i y=log x.
Y
y loga x
>1

Slika 3-13
0

X
y loga x
<1

3.5.6. Funkcija indirektne proporcionalnosti

Za dve promenijive x i y kaemo da su indirektno proporcionalne ako im je proizvod konstanta, tj. ako je:
xy=k y=k/x.
y=kx nazivamo funkcijom indirektne proporcionalnosti. Dijagram ove funkcije je hiperbola (vidi sliku 3-14)

190

VIA MATEMATIKA
Y
y

Slika 3-14

k
0

k
,k 0
x

k
,k 0
x

Posmatranjcm dijagrama ove funkcije i analizom njenog analitikog oblika zakljuujemo:

1. da je Df = (-, 0) (0 +);
2. da funkcija ima prekid u taki x=0, te da je x=0 jednaina vertikalne asimptote ovo funkcije, inae ova
funkcija ima jo jednu (horizontalnu) asimptotu x=0:
3. funkcija ne sijee koordinatne ose;
4. ako je k>0 funkcija je strogo monotono opadajua u intervalu (-, 0) i u intervalu (0, +), zatim je
negativna za x (-, 0) a pozitivna za x (0, +);
5. ako je k<0 funkcija je strogo monotono rasrua u obe oblasti definisanosti, zatim je pozitivna za
x (-,0), a negativna za x (0, +)...

191

VIA MATEMATIKA

3.6. Pojam funkcije sa dva i vie argumenata

o sada smo prouavah funkcije sa jednim argumentom, tj. funkcije y=f(x). Ove funkcije smo detmisali
kao preslikavanja f=Ax Ay u kojima smo svakom elementu x iz A, ka< originalu po zakonu (pridruili
jedan i samo jedan elemenat y iz A, kao sliku. Ako su i pitanju bile numerike (realne) funkcije onda je vano
Ax R i Ay R. Meutim u praknnom rjeavanju, ne samo ekonomskih, problema javlja se potreba za
korienjem i funcija sa dva i vie argumenata (npr. dobit javnog preduzea je funkcija vie argumenata,
vie proizvoda ili drugih faktora).
Posmatrajmo povrinu pravougaonika kao funkciju:
P=f(a,b)=ab.
Rije je o funkciji sa dve meusobno nezavisno promjenljive a i b (duine stranica pravougaonika), dok se
R uzima kao zavisno promjenljiva, tj. o funkciji u kojoj se ureenim parovima (a,b) R,xR+, kao originalima
pridruuje vrijednost P R-, kao slika. Dakle rije je o svojevrsnom preslikavanju f:R2+R+, koje smo ranije
nazivali binarnom operacijom. Slino za zapreminu paralelopipeda vai:
V = f(a,b,c) = abc.
U ovom sluaju je re o f: R3+R+, tj. o preslikavanju u kojem ureenim trojkama (a,b,c) R3+ kao originalima
pridruujemo vrijednosti V R. kao slike.
Uopte, preslikavanje F: AnxAy nazivamo funkcijom od n argumenata u kojoj svakoj ureenoj
n-torki (x1, x2,... xn) Anx, kao originalu, pridruujemo jednu i samo jednu vrijednost y=f(x1.x2
iz Ay kao sliku.

x n)

S obzirom na potrebu da se prevashodno bavimo realnim (numerikim) funkcijama, tj. o

funkcijama F: Anx R, Anx Rn, zakljuujemo: da skup svih n-torki (x1, x2,... xn) Anx ini domen
funkcije Df=Anx Rn, dok skup svih slika, tj. skup svih vrijednosti y=f(x1, x2,... xn) ini kodomen funkcije Df R.
Od posebnog znaaja za ekonomska istraivanja su linearne funkcije od n promjenljivih, tj. funkcije oblika
y = f(x1, x2,... xn) = a0 + a1x1 + a2x2 + ... + anxn.

192

VIA MATEMATIKA

Zadaci za vjebanje

1.

Nai diferenciju, sedmi lan, zbir prvih deset lanova aritmetikog niza. kao i analitiki izraz za opti
lan niza u slijedeim primjerima:

a ) a1 = 3; a2 = 3

b ) a2 =

1
1
; a3 = ;
3
3

c ) a2 =

1
1
; a3 ;
2
6

Rjeenje:
U zadatku se trai d, a7, S10, an.
a ) a1 = 3

a2 = 3

d = a2 a1
d = 3 ( 3) = 6
a7 = a1 = (7 1) 6 = 33
10
(2 (3 ) + 10 1) 6) = 240
2
1
1
b )a2 = ;
a3 = ;
3
3
d = a3 a2
S10 =

1 2
1 1 2
=
a1 = a2 d = + = 1
3 3
3
3 3
2
a7 = a1 + (7 1)
3
2
a7 = 1 + 6 = 3
3
10
2
(2 1 + (10 1) = 20
S10 =
2
2
an = a1 + (n 1)d
d=

2
5
2
an = 1 + (n 1) = n +
3
3
3
1
3
1
5
c ) rezultat : d = , a7 ; S10 = 10; an = n +
3
2
3
6

2.

Napisati prvih pet elemenata aritmetikog niza i zbir prvih osamnaest lanova niza, ako je poznato:

a) Zbir etvrtog, petog i estog lana niza je 60, a proizvod istih je 7820
b) Zbir petog i jedanaestog lana je 60, a kvadrat treeg 100!
Rjeenje:
Na osnovu teksta moemo napisati jednaine sa vie nepoznatih:

193

VIA MATEMATIKA
a) a4 + 56 + a6 = 60
a4 a5 a6 = 7820
a5 = a4 + d
a6 = a4 + 2d

(1)
(2)
(3)
(4)

Zamjenom (3), (4), u (1) i (2) slijedi

a4 + (a4 + d) + (a4 + 2d) = 60
a4 (a4 + d) (a4 + 2d) =7820
3a4 + 3d = 60 a4 = 20 - d (5)
a4 (a4 + d) (a4 4 2d) = 7820 (6)
Zamjenom (5) u (6) dobije se:
(20 - d) (20 - d + d) (20 d + 2d) = 7820 (20d) 20 (20 + d) = 7820
(202 d2 ) = 391
d2 = 9 d1,2 = 3
d1 = 3 (7)
d2 = -3 (8)
Zamjenom (8) u (5) dobijamo:
a4 = 20 - 3 = 17
a3 = a1 + 3d a1 = a4 - 3d
a1 = 18 3 3 = 8
Prvi od traenih nizova glasi: (8, 11, 14, 17, 20, ...}
S18 =

18
(2 8 + (18 1) 3 ) = 603
2

Zamjenom (8) u (5) dobijamo:

a4 = 20 - 3 = 23
a4 = a1 +3d a1 = a4 - 3d
a1 = 23 -3 (-3) = 32
Drugi od traenih nizova je: {32, 29, 26, 23, 20, ...}
S18 =

18
(2 32 + (18 1) ( 3 ) = 117
2

b)
a5 + a11 = 60
a32= 100
a5 = a3 + 2d
a11 = a3 + 8d

(1)
(2)
(3)

Zamjenom (2), (3), u (1) slijedi

194

VIA MATEMATIKA
(a3 + 2d) + (a3 + 8d) = 60
a32 =100
2a3+10d = 60
(4)
a32 = 100 a3 = 10

(5)

Iz (5) slijedi da postoje dva niza, sa osobinama (1) i (2).

(a3)1=10
(a3)2 = -10

(6)
(7)

Zamjenom (6) u (4) dobiemo:

2
10 + 10d = 60 d = 4
a3 = a1 + 2d a1 = a3 - 2d (9)

(8)

Zamjenom (6) i (8) u (9) dobiemo:

a1 = 10 - 2 4 = 2
Jedan od traenih nizova glasi: {2, 6, 10, 14, 18, ...}
S18 =

18
(2 2 + (18 1) 4 ) = 648
2

Zamenom (7) u (4):

2 (-10)+ 10d = 60 d = 8
Zamjenom (7) i (10) u (9):
a1 = -10 - 2 8 = -26
Drugi od traenih nizova glasi: {-26, -18, -10, -2, 6, ...}
S18 =

18
(2 (26 ) + (18 1) 8 = 756
2

.x-5; x-6; 4x su prva tri lana aritmetikog niza. Koliki je zbir prvih 7 lanova tog niza?

Rjeenje:
a1 = x - 5
a2 = 3x - 6
a3 = 4x

(1)
(2)
(3)

Vai formula za diferenciju:

d = an an-1= an+1- an

(4)

195

VIA MATEMATIKA
Ako u (4) zamjenimo (1), (2) i (3) dobie se:
(3x-6)-(x-5) = 4x-(3x-6) x = 7 (5)
Zamjenom (5) u (1) i (2) bie
a1 = 7 - 5 = 2
(7)
a2 =3 7 - 6 = 15 (8)
Zamjenom (7) i (8) u (4) dobije se:
d= 15 - 2= 13, a traena suma je:

7
S7 = (2 2 (7 1)13) = 287
2

4.

U jednom preduzecu planom je predvieno da proizvodnja svake godine mora da se povea za 1500
jedinica proizvoda. Plan je donet 1999. godine, kada je proizvodnja bila 757370 jedinica proizvoda. U
kojoj godini e preduzee ostvariti proizvodnju od 759370 jedinica proizvoda, ako e realizovati planirano
kretanje proizvodnje?
Rjeenje:
a1= 757370 d=1500 an= 769370
n=?
an=a1+ (n-1)d >n=

an a1
+ 1
d

(2)

Zamjenom (1) u (2) slijedi

n=

769370 757370
+1= 9
1500

U 2007, godini e proizvodnja postii planom predvienu veliinu od 769370 jedinica proizvoda.

5.

lanovi jedne radne jedinice dobili su 34000 novanih jedinica nagrade. Koliko lanova ima radna
jedinica ako je prvi dobio 1000, a svaki slijedei po 125 novanih jedinica vie od prethodnog?

Rjeenje:
a1 = 1.000 d=125 Sn = 3400
n=?
n
Sn = (2a1 + (n 1)d )
2
Zamjenom (1) u (2) bie:

196

(1)
(2)

VIA MATEMATIKA
n
(2 1000 + (n 1) 125 )
2
n 2 + 15n 544 = 0

3400 =

n1 = 17,

n2 = 32

n2 iskljuujemo kao rjeenje, jer negativan broj radnika ne moemo imati, pa zakljuujemo da je 17 radnika
podelilo 34000 novanih jedinica nagrade.

6.

Trgovinsko preduzee ostvarilo je u junu promet u vrijednosti od 173 miliona novanih jedinica.
Meutim on posluje sa gubitkom. Za koliko novanih jedinica treba da poveava vrijednost prometa
svakog mjeseca podjednako, da bi u decembru pokrio sve trokove, koji iznose mjeseno 198 miliona
novanih jedinica i ostvario dobit od 5 miliona novanih jedinica?
Rjeenje:
a1= 173 an = 198 + 5 = 203, n = 7
an= a1 + (n - 1 )d d =

an a1

n 1

(1)
(2)

Zamjenom (1) u (2) dobije se:

d=

203 173
=5
7 1

Svakog mjeseca promet treba da se povea u vrednosti od 5 miliona novanih jedinica.

7.

Tokom svog poslovanja, do 2001. godine, fabrika je ostvarila ukupne trokove od 3021 miliona
novanih jedinica. Ukupni trokovi u prvoj godini poslovanja, 1993. godine, iznosili su 172 miliona
novanih jedinica. Za koliko novanih jedinica su se trokovi poveavali godinje, ako pretpostavimo da je
to poveanje svake godine bilo iste vrijednosti?
Rjeenje:
Rezultat: d = 41
Trokovi su se po pretpostavci svake godine poveavali za 41 miliona dinara

8.

Nai kolinik, deseti lan, zbir svih dvanaest lanova geometrijskog niza, kao i analitiki izraz za opti
lan niza u slijedeim primjerima:

a ) a2 = 0,3;

a3 = 0,9;

b ) a1 = 0,8;

a2 = 0,4;

c ) a2 =

a3 = 0,2;

2
2
; a3 =
;
25
125

197

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:
a ) a = 0,3;
q=

a3 = 0,9;

a3
a2

0,9
=3
0,3

q=

a10 = a1 q10 1
a10 = a1 39 = 1968,3
S12 = a1

q12 1
q 1

S12 = 0,1

312 1
= 26572
q 1

an = a1 q n 1
an = 0,1 3n 1
b ) a1 = 0,8;
q=

a2
a1

a2 = 0,4;
q=

1
0,4
=
0,8
2

a10 = a1 q10 1
9

1
a10 = 0,8 = 0,0015625
2
q12 1
S12 = a1
q 1
12

1
2 1

= 0,533203125
S12 = 0,8
1
1
2
1
an = a1 q n 1 an = 0,8
2

n 1

= 0,2 22 n

c) Rezultat:
1
,
5
a10 = 2 5 10
q=

S12 = 0,5 5 12 1 = 0,5

an = 2 5

9.

Napisat pisati prvih pet elemenata geometrijskog niza i zbir prvih pet lanova niza, ako je poznato:

a) Geometrijski niz ine osam realnih brojeva. Zbir prva etiri lana iznosi 3. a posljednja etiri iznosi 48;
b) suma prva tri lana niza je 39, a njihov proizvod iznosi 729;

198

VIA MATEMATIKA
c) Zbir prva tri lana geometrijskog niza jednak je zbiru recipronih vrijednosti istih lanova niza, ataj zbir
3
iznosi
2
Rjeenje:
Na osnovu teksta moemo napisati jednaine sa vie nepoznatih:
a1, a2 ...a8 R
a1 + a2 + a3 + a4 = 3
a5 + a6 + a7 + a8 = 48

(1)
(2 )

Zamjenom
a2 = = a1 q; a3 = a1 q 2 ; a4 = a1q 3 u (1) i a5 = a1 q , a6 = a1q 5 , a7 = a1q 6 , a8 = a1q 7 u (2)
dobije se:
a1 + a1q + a1 q 2 + a1 q 3 = 3
4

(3)
7

a1 q + a1 q + a1 q + a1 q = 48

a1 1 + q + q 2 + q 3 = 3

(4)
(5)

a1 q 4 1 + q + q 2 + q 3 = 48
Podijelimo jednainu (6) sa (5):

(6)

(
: (1 + q + q

) = 48 q
) 3

a1 q 4 1 + q + q 2 + q 3
a1

+q

Zamjenom q = -2 u (5) dobie se a1 (1 + 1 + 4 + 8 ) = 3 a1 =

Prvih pet lanova ovoga niza su: a1 =
S5 = a1

= 16 q = 2

1
5

1
2
4
8
16
; a2 = ; a3 = ; a4 = ; a5 =
5
5
5
5
5

q5 1
1 25 1
= 6,2
S5 =
q 1
5 2 1

Zamjenom q=-2 u (5) dobie se prvi lan drugog geometrijskog niza.

a1 (1 2 + 4 8 ) = 3 a1 =

3
5

Prvih pet elemenata drugog niza su:

3
6
12
24
48
a1 = ; a2 = ; a3 = ; a4 =
; a5 = ;
5
5
5
5
5
S5 = a1

q5 1
q 1

S5 =

3 ( 2)5 1

= 6,6
2 1
5

199

VIA MATEMATIKA
Na osnovu teksla moemo napisati slijedee dve jednaine:
a1 + a2 + a3 = 39

(1)

a1 a2 a3 = 729

(2)

a2 = a1 q

(3)

a3 = a1 q

(4)

Zamjenom (3) i (4) u jednaine (1) i (2) dobije se:

a1 + a1 q + a1 q 2 = 39

(5)

a1 (a1 q ) a1 q

(6)

) = 729

a1 1 + q + q 2 = 39
a13 q 3 = 729

(7)

(8)

a1 1 + q + q 2 = 39

(9)

a1 q = 9

(10)

Iz jednaine (10) slijedi:

a1q = 9 q =

9
a1

(11)

Zamjenom (11) u (7) dobija se:

a1 (1 +

9 81
) = 39
+
a1 a12

a12 30a1 + 81 = 0
(a1 )1 = 3

q1 = 3

(a1 )2 = 27

q2 =

1
3

Prvih pet lanova ovog niza su: a1=3; a2=9: a3=27; a4=81; a5=243;
q5 1
S5 = a1
q 1
S5 = 3

33 1
= 363
3 1

Prvih pet lanova drugog niza su: a1 = 27; a2 = 9; a3 = 3; a4 = 1; a5 =

200

1
;
3

VIA MATEMATIKA
5

1
3 1 121
q5 1
=
S5 = a1
S5 =
1
q 1
3
1
3
Na osnovu teksta moemo napisati slijedee dvije jednaine:
3
2
1 1
1
3
+
+
=
a1 a2 a3
2

(1)

a1 + a2 + a3 =

(2 )
(3 )
(4 )

a2 = a1 q
a3 = a1 q

Zamijenom (3) i (4) u jednaine (1) i (2) dobija se:

3
2
1
1
1
3
+
+
=
2
a1 a1 q a1 q
2

a1 + a2 q + a1 q 2 =

(5 )
(6 )

Poto su desne strane jednaina (5) i (6) jednake, moemo izjednaiti i lijeve strane, pa se dobija:
a1 + a1 q + a1 q 2 =

a1 1 + q + q 2 =

q2 + q + 1
/ : q2 + 1+ 1
a1 q 2

(1 + q + q ) =
a
2

q + q +1

2
1

1
1
1
+
+
a1 a1 q a1 q 2

1
/ a1 q 2
a1 q 2

a q = 1 a1q = 1

(a1 )1 =
(a1 )2

1
q

(7 )
1
q

(8 )

Zamjenom (7) u jednainu (5) dobija se:

1 1
1
3
1
+ q + q 2 = q1 = 2, q2 =
q q
q
2
2

201

VIA MATEMATIKA
Prvi traeni niz glasi:
1
a1 = ; a2 = 1, a3 = 2; a4 = 4; a5 = 8
2
S5 = 5,5

Drugi traeni niz glasi:

1
; a2 = 1; a3 = 2; a4 = 4; a5 = +8
2
S5 = 5,5
a1 =

Trei traeni niz glasi:

1
1
1
a1 = 2; a2 = 1; a3 = ; a4 = ; a5 =
2
4
8
S5 = 1,375

etvrti traeni niz glasi:

a1 = 2; a2 = 1; a3 =
S5 = 1,375

10.

1
1
1
; a4 = ; a5 =
2
4
8

Odrediti tri broja koji ine geometrijski niz, ako znamo da im je zbir 14 i da ta tri lana ine .
aritmetiki niz, ako im se redom doda 1, 2, 1.

Rjeenje:

(1)

S3 = 14
S3 = a1
a1

q 1
= 14
q 1

(q 1) (q 2 + q + 1)
14
= 14 a1 = 2
(q 1)
+
q
( q + 1)

a2 = a1 q
a3 = a1 q

(2 )
(3 )
(4 )
(5 )

Aritmetiki niz, iji su lanovi

a1 + 1; a2 + 2; a3 + 1

(6 )

Za aritmetiki niz vai:

d = (a2 + 2 ) a1 + 1) = (a3 + 1) (a2 + 2 )
2a2 a3 a1 + 2 = 0

202

(7 )
(8 )

VIA MATEMATIKA
Zamijenom (4) i (5) u (6) slijedi:
2 a1 q a1 q 2 a1 + 2 = 0

a1 1 + 2q q 2 = 2

2
q + 2q 1
2

(9 )

Poto su lijeve strane jednaine (9) i (3) jednake, mogu se izjednaili i desne strane:

14 q 2 + 2q 1 = 2 q 2 + q + 1

(10 )

q 5q + 2 = 0
q1 =

1
2

(11)

Zamjenom (10) u (9) dobija se:

a1 = 8, pa se moe formirati jedan geometrijski niz 8,4,2 a odgovarajui aritmetiki niz biglasio 9,6,3,
Zamjenom (11) u (9) dobija se:
a1 = 2, pa se moe formirati drugi geometrijski niz 2, 4, 8, a odgovarajui aritmetiki niz bi glasio 3, 6, 9.

11.

Jedna maina vrijedi 120.000 din. Koliku e vrijednost imati za 8 godina, ako je godinja stopa
otpisa 10% od vrijednosti maine u prethodnoj godini?

Rjeenje:
a0 = 120.000 n = 8 s = 10% = 0,1
s = q 1
an = a1 q

an = a0 q

n 1

q = 1 + s = 0,1 = 0,9
a1 = a0 q
an = a0 q n

a8 = 120.000 0,98 = 5165,61

Za osam godina vrijednost maine e iznositi 5165,60 dinara.

12.

Cijena jednog proizvoda prvog januara iznosila je 1.200 din. U svaka tri meseca vrilo se poveanje
za 15%. Kolika e biti vrijednost proizvoda prvog januara slijedee godine?

Rjeenje:
a1 = 1,200;
an = an q

q = 1,15;

n=5

an = ?

n 1

a5 = 1200 1,15 4 = 2098,81

Prvog januara idue godine cijena proizvoda iznosie 2098,8 dinara.

203

VIA MATEMATIKA

13.

Promet jednog preduzea iznosio je 1998. godine 12 mil. din. Promet je opadao prosjeno godinje
za 9%. Koliki je ukupan promet ostvaren u periodu 2000 - 2004?

Rjeenje:
a0= 12 106 q = 0,91
a0 - ostvaren promet u 1998. godini
a1 - ostvaren promet u 2000. godini
S5 - ukupan promet ostvaren u periodu 2000-2004.
a1 = a0 q 2
Sn = a1

qn 1
q 1

a1 = 12 106 0,912 = 9937200

S5 = 9937200

0,915 1
0,91 1

Ostvaren ukupan promet u periodu 2000-2004. iznosi 41511864,10 dinara.

14.

Promet jednog preduzea u 1999. godini iznosio je 120 mil. din.

a) Koliko % treba da raste promet godinje da bi 2004. g. iznosio 230 mil. din.
b) Koliko e iznositi ukupni promet od 2000. - 2004. godine?
Rjeenje:
a)
s = 13.896%
Promet treba da raste prosjeno godinje 13,90%.
b)
S5 = 901582069
Ukupni promet u periodu 2000 - 2004. iznosie 901.582.069 dinara

15.

Jedan grad je 2001. godine imao 95000 stanovnika. Ako je procenjeno da prosjeni godinji
prirataj stanovnitva iznosi 9 promila, izraunati koliko bi taj grad mogao imati stanovnika po
popisu 2011. godine!
Rjeenje:
A11 = 95000 1.00910 103950

U 2011. godini grad bi mogao imati 103.905 stanovnika.

16

. Sumu od 27804 din. rasporediti na sedam dijelova, tako da prva tri dijela ine geometrijsku progresiju
u kojoj je svaki lan za 10% vei od prethodnog lana, a ostala etiri dijela ine aritmetiku progresiju
sa razlikom od 50 dinara, s tim da se zbir prva tri dijela odnosi prema zbiru ostala etiri kao 5 : 2.

204

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:
a1, a2. a3 su lanovi geometrijskog niza.
S = 10% = 0,1
q = 1 + s = 1,1
b1, b2, b3, b4 su lanovi aritmetikog niza, sa d = 50
Na osnovu preostalih informacija moemo jo zapisati:
(a1 + a2 + a3) + (b1 + b2 + b3 + b4) = 27804
(a1 + a2 + a3) : (b1 + b2 + b3 + b4) = 5 : 2 (2)

(1)

Iz (2) slijedi:
b1 + b2 + b3 + b 4 =

2 (a1 + a2 + a3 )
5

(3)

Zamjenom (3) lj 0) dobije se:

a1 + a+a3 +

2
(a1 + a+a3 ) = 27804
5

7
(a1 + a+a3 ) = 27804 a1 + a+a3
5

(4)

Podjela unutar I grupe

S3 = a1

q3 1
(5)
q 1

Zamjenom (4) i q = 1,1 u (5) dobija se:

19860 = a1

1,13 1
= 6000 pa je:
1,1 1

a2 = 6000 1,1 =6600 a3 = 6000 1,12=7260

Podjela unutar II grupe
b1 + b2 + b3 +b 4 =

2 19860
= 7944
5

4
Sn = (2b1 + (4-1) d)
2

(6)
(7)

Zamjenom (6) i d = 50 u (7) dobija se:

7944 = 2 (2b1 + 3 50)
b1=1911,pa je
b2 = 1911 +50= 1961 b3= 1911 + 100= 2011 b4 = 1911 + 150=2061

205

VIA MATEMATIKA
Traeni dijelovi sume od 27804 din. redom iznose: 6000 din.. 6.600 din.. 7260 din., 1911 din., 1961 din.,
2011 din., 2061 din...

17.

Opti lan niza je:

1
n3 + 3
b )an = 3
n
n +1
3n
n 2 + 3n + 9
c )an = 3
d )an =
n +1
3n 2 + 2n 1
a )an = 1 +

Zadatak je odrediti prvih pet lanova, stoti lan i graninu vrijednost niza!
Rjeenje:
U datim izrazima umesto n treba uvrstiti redom brojeve, 1, 2, 3, 4. 5 i 100. i tako se dobije traeni niz
1 n +1
=
n
n
1
1 3
a1 = 1 + = 2 a2 = 1 + = , itd .
1
2 2

a )an = 1 +

Traeni niz je {2: 3/2: 4/3: 5/4: 6/5: ... 1.01 J

Granina vrijednost niza je:
1

lim an = lim 1 + 0 = 1
x
n

3
n +3
b )an = 2
n +1
1+
23 + 3 11
= , itd .
a1 =
a2 = 2
1+ 1
2 +1 5
x

Traeni niz glasi: (2; 11/5, 3, 67/17,64/13/100001)

3
n+ 2
n3 + 3 / : n2
n =
= lim
lim an = lim 2
x
x n + 1 / : n 2
x
1
1+ 2
n
3n
n3 + 1
3 1 3
=
a1 = 3
1 +1 2

c )an =

206

a2 =

32
2
= , itd .
3
2 +1 3

VIA MATEMATIKA
Traeni niz glasi: (3/2; 2/3, )/28, 12/65. 5/42

300/1000001)

3
0
2
3n / : n 3
n
lim an = 3
= lim
=0
x
1
n + 1/ : n 3 x
1 + 3 0
n
n 2 + 3n + 9
3n 2 + 2n 1

d )an =

12 + 3 1 + 9
1
=
2
4
3 1 + 2 1 1

a1 =

a2 =

22 + 3 2 + 9
19
=
, itd .
2
3 2 + 2 2 1 15

niz glasi: (174, 19/15. 27/32, 37/55, 49/84

10309/30199)

3 9
1+ + 2
n 2 + 3n + 9 / : n 2
n n =1
= lim
lim an =
2
2
x
x

2 1
3
3n + 2n 1/ : n
3 2
n n
ili ovako:
3 9

n2 1 + + 2
n
n 1

=
lim an = lim
x
x
2 1 3

n2 3 + 2
n n

18.

Nai graninu vrijednost nizova iji su opti lanovi:

a )an = n + n 2 n
b )an = n 3 1 n 3 + 2n
c )an = 3 n 3 + 2n 2 n

207

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:
a )an = n + n 2 n
lim an = lim

(n+

n n2 n

n2 n

n n2 n

= lim

n n2 n

n n2 n

/:n
=
n n2 n / : n
2n n 2

= lim

2n n 2

2n
n
n = lim
=
1
n
n 2 x 1
1

n
n
n2
n2

lim

b )an = n 3 1 n 3 + 2n
lim an = lim

(n

1 n 3 + 2n

n 3 1 + n 3 + 2n

= lim

n 3 1 n 3 + 2n

=
n 1 + n + 2n
n 1 + n + 2n
2n 1
2
3 3
1 0
3
2
/:n
2n 1
n2 n2
n2
lim
= lim
= lim
=0
3
3
3
3
3
x
x
x
2
n 1 + n + 2n
n
1
n
2n
1
0
1

+
+
/ : n2

2
n
n3 n3
n3 n3
x

c )an = 3 n 3 + 2n 2 n
lim an = lim

(n
n )
(n
3

n + 2n

+ 2n 2
+ 2n 2

2n 2

lim

) +n
) +n
2

n 3 + 2n 2 + n 2
n 3 + 2n 2 + n 2

4 4
2

n6 1 + + 2 + n 3 n3 1 + + n2
n n
n

2
2
2
=
=
lim
x
1+ 1+ 1 3
4
4
2
3 1+
+
+ 3 1+ + 1
n n2
n
3

n2 3 1+

. Izraunati zbir geometrijskog reda:

1 1 1
1
+
+ ... +
3 9 27
3

n 1

c )3 + 6 + 12 + 24 + ... + 3 2n
d )0,2 + 0,08 + 0,032 + 0,0128 + ... + 0,2 0,4n
e )1 1 + 1 1 + 1 1 + ... (1)

n 1

Rjeenje:
Formule koje emo koristiti kod rjeavanja ovih zadataka:
a1 + a2 q + a1 q 2 + ... ili

a q
n 1

n 1

Ako je I q I < 1 red je konvergentan i moemo odrediti zbir reda

208

= lim

x 3

n 3 + 2n 2 n 3
n 6 + 4n 5 + n 3 n 3 + 2n 2 + n 2

4 4
2
+
+ n2 3 1+ + n2
n n2
n

a )27 + 9 + 3 + 1 + ... + 2 n + 4
b )1

2n 2

= lim

19

/ : n2
=
/ : n2

VIA MATEMATIKA
S=

a1
.
1 q

Ako je | q | 1 red je divergentan.

a )27 + 9 + 3 + 1 + ... + 3 n + 4
q=

9
1
=
27 3

a1 = 27;

b )1

1
1 ,pa red konvergira
3
1
27
q= ; S=
= 40,5
1
3
1
3

1 1 1
1
+
+ ... +
3 9 27
3

1
1
q= 3 = ,
1
3

1
a1 = 1; q = ;
3

S=

n 1

1
1, , pa red konvergira
3

1
3
=
1 4
1
3
c )3 + 6 + 12 + 24 + ... + 3 2n
q=

6
= 2; 2 1 , pa red divergira
3

d )0,2 + 0,08 + 0,032 + 0,0128 + ... + 0,2 0,4n

0,2
1
a1 = 0,02; q = 0,4 S =
=
1 0,4 3
e )1 1 + 1 1 + ... + (1)n 1
1
q = = 1; 1 = 1 , pa red divergira
1

20.

Odrediti granine vrijednosti:

1 + 0,3 + 0,09 + ... + 0,3n

x 0,7 + 0,28 + 0,112 + ... + 0,7 0,4 n
lim

Rjeenje:
1
10
lim 1 + 0,3 + 0,09 + ... + 0,3n
1 + 0,3 + 0,09 + ... + 0,3n
60
1 0,3
x
=
=
= 7 =
lim
x 0,7 + 0,28 + 0,112 + ... + 0,7 0,4 n
0,7
7
49
lim 0,7 + 0,28 + 0,112 + ... + 0,7 0,4n
x
1 0,4
6

209

VIA MATEMATIKA

21.

Pretvoriti u obian razlomak

a )0,8

b )0,45

c )0,76

d )0,056

e )0,716

f )0,9

g )0,496

h )0,5937

Rjeenje:
8
8
8
8
8
a )0,8 = 0,888... =
+ 2 + 3 + ... = 10 =

1
1
10 10
9
10
10
4
5
5
5
4
5
b )0,45 = 0,4555... =
+ 2 + 3 + 4 ... =
+ 2
10 10
10 10
10
10
4
5
1
4
5
41
=
+

=
+
=
1 10 90 90
10 102
1
10
ili krae, ovako:
5
4 102
4
5
41
=
+
=
+
=

1
1
10
10 90 90
10
76
c )0,76 =
99
28
d )0,056 =
445
43
e )0,716 =
60
f )0,9 = 1
82
g )0,496 =
165
2939
h )0,5937 =
4950

22.

Dati su parametarski oblici analitikih datih funkcija

a )x = 2t + 3; y = 8t 5
b )x = 32t ; y = 2t + 3t

Odrediti eksplicitne i implicitne oblike ovih funkcija!

210

1
1
1

1 +
+ 2 + ... + n
10
10 10

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:
x = 2t + 3, y = 8t 5
Eliminiimo parametar t iz ovih jednaina!
Iz prve jednaine je
t=

x 3
2

ijom zamjenom u drugu daje

y =8

x 3
5
2

izraz koji je u sreenom obliku eksplicitni oblik date funkcije

y = 4 x 17
koja u implicitnom obliku glasi
y 4 x + 17 = 0
b )x = 32t , y = 2t + 3t
Poto u drugu jednainu treba zameniti 21 i 3t izrazimo ove veliine iz prve jednaine:
x = 32t / log3
log3 x = 2t

(i )

odnosno
x = 32t /

x = 3t

(ii )

zamjenom (i) i (ii) u izraz za y slijedi eksplicitni oblik date funkcije

y = log3 x + x
Kvadrirajmo lijevu i desnu stranu gornjeg izraza da bi se dobio implicitni oblik funkcije
y 2 = log3 x x y 2 log3 x + x = 0

211

VIA MATEMATIKA

23.

U slijedeim primerima na osnovu datog implicitnog oblika funkcija izraziti y u zavisnosti od x i x u

zavisnosti od y:

a )e x 2 y 4 = 0
b )x 2 2 x = 0
c ) 2x + y y = 0
Rjeenje:
a )e x 2 y = 4 / In
x 2y = In 4
Eksplicitni oblici funkcije su:
x ln 4
, x = 2y + ln 4
2
b )x y 2 x = 0
y=

x y = 2 x / log
1

y logx x = logx 2 + logx x y = logx 2 + 1 logx 2 = y 1 x y 1 = 2 x = 2 y 1

c ) 2x y y = 0 2x y = y / 2
2x + y = y 2 y 2 y 2x = 0
y=

y2 y
1 1+ 8x
,x =
2
2

24.

Date su funkcije

a )f (x ) = 2 x 2 x + 3
b )f (x ) =

3x
3+x

c )f (x ) = x + 2 2 x
d )f (x ) = 3 x 2
e )f (x ) = ln (2 x 3 )
Za date funkcije odrediti:
1
1)f ; 2)f (2 x + 3 ); 3)f (3 ); 4)f (f (x )); 5)f (f (3 ));
x
1
6) inverzni oblik date funkcije i inverznu funkciju date funkcije; 7) f (5 )

212

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:
a )f (x ) = 2 x 2 x + 3
2 x + 3x 2
1 2 1
1)1 = 2 + 3 =
x
x2
x x
2)f (2 x + 3 ) = 2 (2 x + 3 ) + (2 x + 3 ) + 3 = 8 x 2 + 22 x + 18
2

3)f (3 ) = 2 (3 ) + 3 + 3 = 24
2

4)f (f (x )) = 2 2 x 2 x + 3

) (2x
2

x +3

) + 3 = 8x
2

8 x 3 + 24 x 2 11x + 18

5)f (f (3 )) = f (24 ) = 2 24 24 + 3 = 1131 = 8 (1) 8 (3 ) 11 (3 ) + 18 = 1131

4

6)y = 2 x 2 x + 3 2 x 2 x + 3 y = 0 x =

y=

1 8 y 23
4

1 8 y 23
je inverzni oblik date funkcije, a
4

je inverzna funkcija.

Odredimo inverznu funkciju i na osnovu f f 1 (x ) = x;

2 f 1 (x ) f 1 (x ) + 3 = x
Kvadratna jednaina je

2 f 1 (x ) f 1 (x ) + 3 = 0 ije je rijeenje
1 8 x 23
4
1

8
5 23 1 17
7)f 1 (x ) =
=
4
4
3x
b )f (x ) =
3+x
f 1 (x ) =

1 3x 1
1) Rezultat: f =
x 3x + 1
2) Rezultat: f (2 x + 3 ) =

x
x +3

3) Rezultat: Funkcija nije definisana za x = 3

4) Rezultat: f (f (x )) =

2x + 3
x+6

5) Poto f (x ) nije definisana za x = 3 ne pristupamo izraunavanju f (f (3 ))

213

VIA MATEMATIKA
1 y
1 x
6) Rezultat: x = 3
inverzni oblik date funkcije,
je inverzna funkcija.
1+ y
1+ x

7) Rezultat: f 1 (5 ) = 2
c )f (x ) = x + 2 2 x
x + 2x 2 2
x

1
1) Rezultat: f =
x

2) Rezultat: f (2 x + 3 ) = 2 x + 5 4 x 6
3) Rezultat: f (3 ) = 3 + 2 2 (3 ) = 1 + 6 = i + 6 R (funkcija nije definisana za x = 3 )
4) Rezultat: f (f (x )) =

x + 2 2x + 2 2

( x + 2 2x )

5) Ni f (x ), ni f (f (x ))nisu definisane za x = 3 .
6) y = x + 2 2 x
y + 2x = x + 2 2
y 2 + 4 xy + 4 x 2 = x + 2
4 x 2 + x (4 y 1) + y 2 2 = 0
Izrazimo x iz dobijene kvadratne jednaine i dobijamo inverzni oblik:

x=

(4 y 1)

(4y 1)

4 4 y2 2

24

iz kojeg slijedi inverzna funkcija: f 1 (x ) =

1
4 y + 1 2 2 x + 8
8

1
4 y + 1 2 2 x + 8
8

) (

1
1
4 5 + 1 2 2 5 + 8 = 19 2 2 R (inverzna funkcija date-funkcijo nije
8
8

7) f 1 (5 ) =

definisana za x = 5 )
d )f (x ) = 3 x 2
1

1 2 x

2
1
1)f = 3 x = 3 x
x
2)f (2 x + 3 ) = 32 x + 3 + 2 = 32 x +1

3)f (3 ) = 3 3 2 = 3 5 = 0,00411...
4)f (f (x )) = 3 (

f x ) 2

= 33

( )

x 2

5)f (f (3 )) = f 3 5 = 33

214

= 0,111615

VIA MATEMATIKA
6)y = 3 x 2 / ln
ln y = (x 2 )ln3 x =

ln y
ln x
+ 2 je inverzni oblik date funkcije, a f 1 (x ) =
+ 2 ili
ln3
ln3

f 1 (x ) = log3 x + 2 je inverzna funkcija

7)f 1 (5 ) =

ln5
+ 2 = 3,46
ln3

e )f (x ) = ln (2 x 3 )
2 3x
1
1

1)f = ln 2 3 = ln
= ln (2 3 x ) ln x
x
x
x

2)f (2 x + 3 ) = ln (2 (2 x + 3 ) 3 ) = ln (4 x + 3 )

3)f (3 ) = ln (2 (3 ) 3 ) = ln (9 ) nije definisan logaritam negativnog broja, funkcija nije definisana

za x = 3
4)f (f (x )) = ln (2f (x ) 3 ) = ln (2ln (2 x 3 ) 3 )
5)Ni f (x ), ni f (f (x )) nisu definisane za x = 3
ey + 3
ex + 3
6)y = ln (2 x 3 ) e y = 2 x 3 x =
je inverzni oblik funkcije, a f 1 (x ) =
je
2
2
inverzna funkcija
7)f 1 (5 ) =

25.

e5 + 3
= 75,7...
2

Odrediti sloenu funkciju y ako je dato

a )y = f (n ) = 5n 2 + 3,

n = g (x ) = 2 x 4

b )y = f (n ) = 2n 2 3n + 1,

n = g (v ) = 4 v ,

c )y = f (n ) = 3n 2 2,

n = g (x ) = log2 x

d )y = f (n ) = 2 e

n = g (v ) = 2ln (v 1), v = h (x ) = x 2 + x + 1

Rjeenje:

n +2

v = h (x ) =

2+ x
2x

(uz restrikciju domena: (, 1) (0, + )

26( )

a )f x = 2 x + 3;

b )f (x ) = 2 x 2 + 5 x 3;

c )f (x ) = 2 x 4 2 x 2 + 3;

d )f (x ) = 2 x + 3;

e )f (x ) = 2 x + 3 ;

f )f (x ) =

h )f (x ) = 2ln x;

i )f (x ) = ln x 2 ;

. Odrediti parnost slijedeih funkcija

g )f (x ) =

2x 2 + 1
;
x2

4x3 + x
;
2x 2
j )f (x ) = 3 x + 3 x

Rjeenje:
Funkcija f(x) je parna za f(-x) = f(x) i neparna ako je f(-x) = -f(x) x e Df; u ostalim sluajevima funkcija nije

215

VIA MATEMATIKA
ni parna ni neparna.
Dijagram parne funkcije osno je simetrian u odnosu na ordinatu, a dijagram neparne lunkcije centralno je
simetrian u odnosu na koordinatni poetak.
a )f (x ) = 2 x + 3

f (x )
f ( x ) = 2 ( x ) + 3 = 2 x + 3
f (x ) = (2 x + 3 ) = 2 x 3
a) Funkcija nije ni parna ni neparna.
b) Funkcija nije ni parna ni neparna.
c )f (x ) = 2 x 4 2 x 2 + 3
f ( x ) = 2 ( x ) 2 ( x ) + 2 + 3 = 2 x 4 2 x 2 + 3 = f (x ) funkcija je parna.
4

d )f (x ) = 2 x + 3 = 2 x + 3
f ( x ) = 2 x + 3 = 2 x + 3 = f (x ) funkcija je parna.
e )f (x ) = 2 x + 3
Funkcija nije ni parna ni neparna.
4x3 + x
f )f (f (x )) =
2x 2
Funkcija je neparna.
2x 2 + 1
g )f (x )

2
x

f ( x ) =

2 ( x ) + 1
2

( x )

2x 2 + 1
= f (x ) funkcija je parna.
x2

h )f (x ) = 2ln x

Funkcija nije ni parna ni neparna.
i )f (x ) = ln x 2
Funkcija je parna.
j )f (x ) = 3 x + 3 x
Funkcija je parna.

27.

Odrediti f(x) ako je dato:

a )f (x + 1) = 2 x 2 x + 3;
Rjeenje:

1
1

b )f x + = x 2 + 2 + 10
x
x

a )f (x + 1) = 2 x 2 + 4 x + 2 5 x 5 + 6 = 2 (x + 1) 5 (x + 1) + 6 f (x ) = 2 x 2 5 x + 6
ili ovako:

216

VIA MATEMATIKA
f (x + 1) = 2 (x + 1 1) (x + 1 1) + 3 =
2

= 2 (x + 1) 2 (x + 1) 1) (x + 1) + 1 + 3 =
2

= 2 (x + 1) 4 (x + 1) + 2 (x + 1) + 4 =
2

= 2 (x + 1) 5 (x + 1) + 6 f (x ) = 2 x 2 5 x + 6.
2

Drugi nain:
x +1= n x = n 1
f (n ) = 2 (n 1) (n 1) + 3 = 2n 2 5n + 6 pa je
2

f (x ) = 2 x 2 5 x + 6
b) Rjeenje: f (x ) = x 2 + 8.

28.

Odrediti oblast definisanosti (domen) slijedeih funkcija:

3x + 4
;
2 x + 2 x 24
2
c )f (x ) = 3 x 2 +
+ 3 x 2 1;
x 3

a )f (x ) =

e )f (x ) = 3 5 x 4;

b )f (x ) =

2x + 7
;
5 x 2x + 3
2

d )f (x ) = 2 x 2 + 5;
f )f (x ) = ln (x 3 ) ;
2

g )f (x ) = x 2 1;
Rjeenje:
3x + 4
2 x 2 + 2 x 24
2 x 2 + 2 x 24 = 0

a )f (x ) =

x1,2 =

2 22 4 2 (24 )
22

2 14
, x1 = 4, x2 = 3
4

Df = R / {4,3} = x x (, 4 ) (4,3 ) (3, + )

2x + 7
5 x 2x + 3
5 x 2 2x + 3 = 0

b )f (x ) =

x1,2 =

(2 )

25

453

2 56 1 i 14
=
R
10
5

Izraz u imeniocu razlomljene funkcije nije jednak nuli ni za jednu realnu vrijednost argumenta D.
c )f (x ) = 3 x 2 +

2
+ 3 x2 1
x 3

217

VIA MATEMATIKA
Oblast definisanosti date funkcije f(x) moemo odrediti kao presjek domena tri sabirka:
f1 (x ) = 3 x 2 , Df2 = R
f2 (x ) =

2
, x 3 = 0 x = 3 Df2 = R / {3}
x 3

f3 (x ) = 3 x 2 1, x 2 1 0 (x 1) (x + 1) 0 x 1 0 x + 1 0 x 1 0 x + 1 0

x 1 x 1 x 1 x 1 x 1 x 1 Df = x x (, 1) (1, + )

Df = Df1 Df2 Df3 = x x (, 1) (1,3 ) (3, + )

d )f (x ) = 2 x 2 + 5
Rjeenje: Df = R
e )f (x ) = 3 5 x 4
Rjeenje: Df = R
f (x ) = ln (x 3 )

Rjeenje: Df = R / {3}
Sa gledita domena funkcije In (x3)2 nije isto i 2 In (x-3) jer je domen ove druge Df = (3, +)
g )f (x ) = x 2 1
x 2 1 0
x 2 1
x 2 1
Napomena
Nejednaina nema realnih rjeenja, potkorena veliina je negativna za sve vrijednosti
argumenta, funkcija nije definisana ni za jednu realnu vrijednost argumenta, Df =

29.

Odrediti nule i znak slijedeih funkcija

2 x 2 + x + 15
;
x+2
b )f (x ) = x 4 + 3 x 2 4;

a )f (x ) =

c )f (x ) = 3 x + 6;
d )f (x ) = 3 x + 6 ;
x 2
;
x+3
f )f (x ) = log3 (5 2 x );
e )f (x ) =

g )f (x ) = x x + 1;
h )f (x ) = 2x 2 x ;

218

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:
a )f (x ) =

2 x 2 + x + 15
x+2

Racionalno razlomljena funkcija ina nulu za one vrijednosti argumenta za koje je brojilac jednak nuli (kada
ja imenilac razliit od nule):
2 x 2 + x + 15 = 0 x1 = 3, x2 = 2,5 , su nule funkcije;

f (3 ) = 0, f (2,5 ) = 0; A1 (3,0 ) i A2 2,5 ,0 su presjene take dijagrama funkcije sa koordinatnim

osama.
Odredimo znak funkcije tabelarno, na osnovu rastavljenog oblika date funkcije:
f (x ) =

2 (x 3 )(x + 2,5 )
x+2

Pojedini faktori menjaju znak u svojim nulama:

x 3 = 0 x = 3
x + 2,5 = 0 x = 2,5
x + 2 = 0 x = 2

x
-2
x-3
x+2,5
x+2
f(x)

< x < 2,5

+

2,5 < x < 2

+
+
-

2 < x < 3
+
+
+
+

3 < x < +
+
+
+
-

Znak funkcije je: f (x ) = 0 za x {(2,5; 2 ) (3, + )}

f (x ) = 0 za x = 2,5; x = 3
f (x ) 0 za x {(2,5; 2 ) (2,3 )}
Funkcija ima prekid za x = 2
b )f (x ) = x 4 + 3 x 2 4
x 4 + 3x 2 4 = 0

(x ) + 3 x
2

( ) 1 x
4 = (x + 4 ) (x

4 = 0 x2

f (x ) = x 4 + 3 x 2

1,2

R, x3,4 = 1

) (

1 = x 2 + 4 (x 1) (x + 1)

f (1) = 0, f (1) = 0; x = 1 i x = 1 su nule funkcije

219

VIA MATEMATIKA
A1 (1,0 ) i A2 (1,0 ) su presjene take dijagrama funkcije sa x osom.
x
2

x +4
x 1
x +1
f(x)

< x < 1
+

1 < x < 1
+

1< x <
+

+
-

+
+
+

Znak funkcije je: f (x )0 za x (1,1)

f (x ) = 0 za x = 1 i x = 1
f (x ) 0 za x {(, 1) (1, + )}
c )f (x ) = 3 x + 6
3 x + 6 0 jer 3 x 6 , funkcija nema svoje nule i pozitivna je u cijelom svom toku. f(x) > 0 za x R .
d )f (x ) = 3 x + 6
3 x + 6 = 0 3 x + 6 = 0 x = 2 nula funkcije; f(-2) = 0, Dijagram funkcije sijee X osu u taci
A(-2,0); Znak funkcije je: f(x) > 0 za x R \ (-2) f(x) = 0 za x = -2
e )f (x ) =

x 2
x +3

x 2 = 0 x 2 = 0 x = 2 je nula funkcije; f(2) = 0, taka presjeka dijagrama funkcije sa x osom

je A(2,0); oblast definisanosti funkcije je x (2, + ) i za te vrijednosti argumenta imenilac razlomljene
funkcije je pozitivan, pa je znak funkcije;
f (x ) = 0 za x = 2
f (x )0 za x (2, + )
Funkcija nije defmisana za x (+,2 )
f )f (x ) = log3 (5 2 x )

log3 (5 2 x ) = 0 5 2 x = 1 x = 2 je nula funkcije;

f(2) = 0; presjena taka dijagrama funkcije sa x osom je A(2,0).

Oblast definisanosti funkcije x (,2,5 ) za koje je podlogaritamski izraz pozitivna veliina.

220

VIA MATEMATIKA
Znak funkcije je odreen sa:
log3 (5 2 x )0 za 5 2 x 1 x 2
log3 (5 2 x )0 za 5 2 x 1 2 x 2,5

f (x )0 za x 2, 2,5

f (x ) = 0 za x = 0
f (x ) 0 za x (,2 )
x = x x = 0 je nula funkcije; f(0) = 0; dijagram funkcije sijee x osu u taci A(0,0).

U cilju odreivanja znaka, transformiimo funkciju:

f (x ) = 2x 2 x = 2x

1 2x 2x 1 4 x 1
=
=
2x
2x
2x

Imenilac funkcije je pozitivan za sve realne vrijednosti argumenta, a brojilac je:

4 x 10 4 x 40 x 0
4 x 1 4 x 40 x 0
Znak funkcije je:
f (x )0 za x 0
f (x ) = 0 za x = 0
f (x ) 0 za x 0

30.

Odrediti slijedee granine vrijednosti:

a ) lim 2 x 3 x + 2
x

2x 5 x 3 + x 2 + 1
x 3 x 7 x 4 + x 2 2

c ) lim

e ) lim

g ) lim

5 x 5 x 3 + x 2 2
x
2x 3 + 5 x 2 + 2x

b ) lim

2 x 5 + x 4
x 3 x 5 + x 4 + x 2 + 2

d ) lim

x2 2
3x

f ) lim

( 4x

x 6 2 + 3 2x 2
3x 2 3

h ) lim

( 2x

3x 2 + x 1
i ) lim

x 3 x 2 + 2 x + 1

2x

+ 3 x 2x

x 2 3 2x 3 + 2x 2

j ) lim 1
x
1
x

1 x 2
x

221

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:

a ) lim 2 x 3 x + 2 =
x

1 2

2
x x 3 = lim 5 x 1 = lim 5 x 2 1 =
x
x 2
5 2
2
2

2+ + 2
x x
1
1
1
2 2 + 3 + 5
2
2x 5 x 3 + x 2 + 1 / : x 5
x
x
x
= lim
=
=0
c ) lim
x 3 x 7 x 4 + x 2 2 / : x 5
x
1 1
2
3x 2
2
3x + 3 5
x x
x
2
2 x 5 + x 4
=
d ) lim
x 3 x 5 + x 4 + x 2 + 2
3
5 x 5 x 3 + x 2 2 / : x 3
b ) lim
= lim
x
2 x 3 + 5 x 2 + 2 x / : x 3 x

x2 2
x 2 2 1
= lim
=
x

3x
3
3 x

lim

f ) lim

( 4x

4 x 2 + 3 x 2 x = lim

lim

g) Rjeenje: lim

( 2x
3

x 2 2x + 2x

( 4x

3 x + 2 x = +

(2x
(2x

)
x 2)

x 2

(
(2x

)(
x 2 )(2 x

) (
) + (2x

+ 3 2x 3 x 2 2x 3 + 2x 2 + 3 2x 3 + 2x 2
+3

+ 2x 2

)(

) (

4 x 4 x 8 x + x + 4 x + 4 + 3 2x 3 x 2 2x 3 + 2x 2 + 3 2x 3 + 2x 2

+ 2x 2

)
)

4+34+34

2
33 4

/ : x2
3

4 x 4 x 8 x + x + 4 x + 4 + 4 x + 4 x 6 x 4 x 2x + 4 x + 8 x + 4 x / : 3 x 6
6

2
3

2 x 2 x 2

x 3

2 x 2 x 2

lim

x 3

lim

4 x 2 + 3 x (2 x )

= lim

x 6 2 + 3 2x 2 1
=
3
3x 2 3

4 x 2 + 3 x + 2x

+ 3 x 2x

4 x 2 + 3 x + 2 x x
4 x 2 + 3 x + 2x
/:x
3x
3
3
3
= lim
=
=
2
2
x
3
4 +2 4
4 x + 3 x + 2x / : x
4+ +2
x

= lim

h ) lim

2
x2 = 1 = 1
3
3
3

2
x2 2 / : x
= lim
3 x / : x 2 x

e ) lim

5 x 2 1 +

2
3

i) Granine vrijednosti funkcija koje se mogu svesti na oblik (1 + )u za u

u

1
1

lim 1 + = lim (1 + v )v = e,
u
v 0
u

u = f (x ),

3x 2 + x 1
x 2

lim 2
= xlim
1 + 2

x 3 x + 2 x + 1

3 x + 2x + 1

v=

1
u

x 2
x 2

3 x 2 + 2 x +1 3 x 2 + 2 x +1
3 x 2 + 2 x +1 3 x 2 + 2 x +1

2
x

x 2

= lim 1 + x 2
= lim 1 + 2
=e 3

x
x

3 x + 2x + 1

3 x + 2x + 1

222

VIA MATEMATIKA
Neka je v =

Napomena

1
j) Rijeenie: zlim

x
1

31.

2x 2 + 3
x 5 x 2
x 64

1 x 2
x

=e

Odrediti slijedee granine vrijednosti:

x 4 12 x 2 + 10 x 3
x 3 x 5 3 x 4 + x 2 9

a ) lim

d ) lim

x 2
tada za x slijedi v0
3 x + 2x + 1

b ) lim

x 4

1
4
e ) lim 2

x 2 x 4
x 2

8 x

c ) lim

x 2

2 2x
x 2

f ) lim 2 x 2 17
x 3

6 x 2 x2

Rjeenje:
2 x 2 + 3 2 (5 ) + 3 50 + 3
53
=
=
=
x 5 x 2
5 2
7
7
2

a) Rjeenje: lim

x 4 12 x 2 + 10 x 3 46
=
x 3 x 5 3 x 4 + x 2 9
87

b) Rjeenje: lim

2 2x
1
=
2
x 2

c) Rjeenje: lim

x 2

d)Rjeenje: lim

x 4

1
3

8 x
1 1
4

=
e)Rjeenje: lim
x 2 x 2 4
x 2 4

x 64

2 x 2 17
f) Rjeenje: lim
x 3
=e

lim

x 3

Napomena

32.

6 x 2 x2

2(x 3 )(x + 3 )
2 x (x 3 )

= lim 1 + 2 x 2 18
x 3

lim

2 x 2 18

2 x 2 18

2 x 2 18
6 x 2 x2
lim
2
x 3 6 x 2 x

=e

x +3

= e x 3 x = e 2 .

Neka je v = 2x - 18, tada za x 3 slijedi v 0.

Odrediti asimptote i ponaanje funkcije u takama prekida i na krajevima oblasti definisanosti:

a )f (x ) = 2 x 4 + 5 x 3

e )f (x ) =

x 3 2x 2
x2 + x

b )f (x ) =

2x 4 5 x + 4
2x 2 + 3

f )f (x ) = x 2 + 1 + x

c )f (x ) =
g )f (x ) =

6x 2 + 3x 4
2x 2 x + 3

d )f (x ) =

1
2
+
x 1 x

x3 8
x+4

223

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:
a )2 x 2 + 5 x 3
Cijela racionalna funkcija nema asimptotu i nema prekida. OblasI definisanosti (domen) je interval(-,+)
lim f (x ) = +

lim f (x ) = +

x +

2x 4 5 x + 4 x 2
2x 2 + 3

b )f (x ) =

Racionalne razlomljena funkcija je prekidna (nije definisana) za onu vrijednost argumenta za koju je

imenilac jednak nuli a brojilac razliit od nule, i za tu vrijednost argumenta postoji vertikalna asimptota;
x = k jer je lim f (x ) =
x k

imenilac i brojilac jednak nuli, i za tu vrijednost funkcija nije odreena (neodreeni izraz).
Poto jednaina 2x2 + 3 = 0 nema realnih rjeenja, data funkcija je neprekidna:
Df = R, i funkcija nema vertikalnih asimptota.
Odredimo ponaanje funkcije na krajevima oblasti definisanosti:
5 4
2x 2 + 2
2x 4 5 x + 4 x / : x 2
x x = lim x 2 = +
= lim
lim f (x ) = lim
x
x
x
3
2x 2 + 3
/ : x 2 x
2+ 2
x
Gornji rezultat ujedno pokazuje da nema horizontalne asimptote dale funkcije, koja postoji ako je
lim f (x ) = n
x

gdje je n realan broj, i jednaina horizontalne asimptote je y=n.

Prava y = kx+n je kosa asimptota date funkcije ako su k 0 i n realni brojevi i ako je:
lim

f (x )

=k
x
lim f (x ) k x ) = n

x
x

Za datu funkciju je:

lim

f (x )
x

2x 4 5 x + 4 x / : x 3
= lim
= lim
x
2x 2 + 3
/ : x 3 x

znai, data funkcija nema kosu asimptotu.

c )f (x ) =

224

6x 2 + 3x 4
2x 2 x + 3

5 4
+
x x 2 = lim x = +
x
3
2+ 2
x

2x 2

VIA MATEMATIKA
Jednaina 2x2 - x + 3 = 0 nema realnih rjeenja, data racionalno razlomljena funkcija je neprekidna. Df=R,
frunkcija nema vertikalnu asimptotu.
Horizontalna asimptota se odreuje kao:

3
6+ +
6x 2 + 3x 4 / : x 2
x
= lim
c ) lim =
x
2 x 2 x + 3 / : x 2 x 2 1 +
x

4
x2 = 6 = 3
3
2
x2

Jednaina horizontalne asimptote date krive je y = 3, Racionalno razlomljena funkcija koja ima horizontalnu,
nema kesu asimptotu.
1
2
d) Rjeenje: f (x ) =
+
x 1 x
Ponaanje funkcije u prekidima:
1
lim
+
x 1
1
lim
+
x +0 x 1

x 0

2
=
x
2
= +
x

2
1
lim
+ =
1
x
x

2
1
lim
+ = +
x 1+ 0 x 1
x

x 1 0

Jednaina horizontalno asimptote je y = 0.

Za x = -1 i x = 0 funkcija je prekidna. Za x = -1 brojilac razlomka razliit je od nule. funkcija ima vertikalnu
asimptotu jednaine x = -1.
Za x=0 funkcija je neodreeno vrijednosti. Domen: R\{-1,0}.
Ponaanje u takama prekida:
x 3 2x 2
x 2 2x
3
3
=
lim
= x 3+
= 4 + lim
=
x 1 0 x 2 + x
x 1 0
x 1 0 x + 1
x +1
x + 1

3
x 3 2x 2
lim
= 4 + lim
= +
x 1+ 0 x 2 + x
x 1+ 0 x + 1
x 3 2x 2
x 2 2x
lim
lim
=
=0
x 0 x 2 + x
x 0
x +1
x 3 2x 2
x 2 2x
lim
lim
=
=0
x +0 x 2 + x
x +0
x +1
lim

225

VIA MATEMATIKA
Horizontalna asimptota:
x 3 2x 2 / : x 2
x 2
= lim
=
x x 2 + x / : x 2
x
1
1+
x
lim

Funkcija nema horizontalnu simptotu.

Kosa asimptota:
2
1
x 3 2x 2 / : x 3
x = 1= k
= lim
= lim
lim
x
x x 3 + x / : x 3
x
1
x
1+
x
x 3 2x 2

3 x 2 / : x 2
3
lim (f (x ) kx ) = lim 2
x = lim 2
= lim
= 3
x
x
x x + x / : x 2
x
1
+
x
x

1+
x
f (x )

Jednaina kose asimptole je y = x - 3.

f) Rjeenje: f (x ) = x 2 + 1 + x
Ponaanje funkcije na krajevima oblasti deiinisanosti:

(x
lim ( x
lim

x +

)
+ 1 + x )= 0

+ 1 + x = +

Funkcija ima horizontalnu asimptotu jednaine y = 0 za x -

Kosa asimptota moe da postoji za x + (za x- ima horizontalnu)
Jednaina kose asimptote je y = 2x za x +
g) Rjeenje: f (x ) =
lim

x 2+ 0

lim

x +

x3 8
x+4
x3 8
x+4

x3 8
x+4

=0
= +

Funkcija nema horizontalnu asimptotu.

226

VIA MATEMATIKA

lim

f (x )

x +

= lim

3
x3 8 / : x

x +

x3 + 4x 2 / : x3

= lim

x +

8
x3 = 1 = k
4
1+
x

Jednaina kose asimptote je y = x -2

33.

Ispitati tok (na elementarni nain, bez primene diferencijalnog rauna), i nacrtati dijagram slijedeih
funkcija:

a ) y = 6 2 x;

b )y = (x 2 ) ;

c )y = 3 x 2 + x + 10;

e )y = x ;

f )y = 0,5 3 x 4;

g )y = 2log3 (4 2 x ) + 1 h )y =

i )y =

x 1
;
x +1

d )y = 2 x 3 3;
3
2x 4

j )y = 2 x x + 3 4 x

Rjeenje:
a )y = f (x ) = 6 2 x (linearna funkcija, prava)
1)Df = R
2)y = 0 6 2 x = 0 x = 3, nula funkcije u taci A(3,0)
y (0 ) = 6 , presjena laka dijagrama funkcije sa ordinatorn je B(0,6)
3) Dijagram
Y
8

Slika 3-15
6

2
A
-2

-2

-4

4) Znak funkcije: y > 0 za x (,3 ) y = 0 za x = 3

227

VIA MATEMATIKA
y < 0 za x (3, + )
Funkcija je opadajua u cijelom toku: za x + je y : +
Funkcija nije ni parna ni neparna.
b) y=(x-2) (kvadratna funkcija, parabola)
1) Df=R
2) y = 0 (x-2) = 0 x = 2, nula funkcije je u taci A(2,0), y(0) = 4, presjena taka dijagrama funkcije
sa ordinatom je B(0,4)
3) Teme parabole je u taci T(2,0)
4) Dijagram
x
y
Slika 3-16

0
4

1
1

2
0

3
1

4
4

Y
5
4

3
2
0E 1

1
A=T
0

5) Znak funkcije y>0 za x {(-,2) u(2,+ )} y = 0 za x = 2

6) Monotonost funkcije: za x: - 2 je y: + 0
za x: 2 + je y: 0 +.
7) Funkcija nije ni parna ni neparna.
c) y = -3X2 + x + 10 (kvadratna funkcija, parabola)
1) Df = R
2) y = 0 => -3X2 + x+10 = 0 x = 2 v x =
Nule funkcije su u takama A(2,0) i B(

5
3

5
,0)
3

y(0) = 10, presjena taka dijagrama sa ordinatom je C(0,10)

228

VIA MATEMATIKA
3) Teme parabole:
xT =
yT =

b
1
1
=
= = 0,16
2a
2 (3 ) 6

2
4ac b 2 4 (3 ) 10 1
121
=
=
= 10,083
4a
4 (3 )
12

a<0 parabola ima maksimum

1 121
T ;

6 12 MAX .
4) Dijagram
x
y

-2
-4

-1
6

Slika 3-17

0
10
C
10

1
8

2
0

3
-14

T
0E 1

8
6

2
B
-2

-1

-2

5) Znak funkcije:

5
y 0 za x , (2, + )
3

5
i x=2
3
5
y 0 za x ,2
3
y = 0 za x =

1
121
je y :
6
12
1
121
za x : + je y :

6
12
7) Funkcija nije ni parna ni neparna. d) y = f (x ) = 2 x 3 3 (kubna funkcija)

6) Monotonosf funkcije: za x :

229

VIA MATEMATIKA
1) Df=R
2) y = 0 2 x 3 3 = 0 x =

3
= 1,14 ; nula funkcije je u taci A(1.14; 0)
2

y(0) = -3, dijagram funkcije sijee ordinatu u taci B(0,-3)

0E 1

10

Slika 3-18

5
A
-2

-1

2 X

-5
-10
-15

-2

-1

-19

-5

-3

-1

13

3) Dijagram funkcije
4) Znak funkcije: y<0 za x (; 1,14)
y = 0 za x = 1,14
y > 0 za x (1,14; +)
5) Monotonost funkcije: za x: - + je y: - +
6) Funkcija nije ni parna ni neparna.
e) y = f(x) =

x (korena funkcija)

1. x> 0, Df = {x|x (0,+)}

2. y = 0 x = 0. nula funkcije je u taci A(0,9)
3. Dijagram funkcije
Y
2

Slika 3-19

x 1

1,5
1
0,5

230

0,5

1,5

2,5

3,5

VIA MATEMATIKA
x

1,41

1,73

4) Znak funkcije: y = 0 za x = 0
5) y>0 za x (0,+)
6) Monotonosl funkcije: za x: 0 + je y: 0 +
7) Funkcija nije ni parna ni neparna.
Napomena:
Funkcija y = x je dvoznana funkcija, inverzna funkcija funkcije y=x2, a dijagrami
inverznih funkcija su meusobno osno simetrini u odnosu na pravu y = x
Y

0E 1

y x2

Slika 3-20
3

y x

X
-2

-1

-1

y x

-2

f) y =

1,41

1,73

1 x
3 4 (eksponencijalna funkcija)
2

1) Df = R
2)

1
ln8
3 4 = 0 x =
= 1,89 je nula funkcije,
2
ln3

A(1,89: 0)
1
7
y (0 ) = 30 4 = y0, prosjena taka dijagrama sa ordinatom je B(0; -3,5)
2
2
1

3) lim 3 x 4 = 4 , jednaina horizontalne asirnptole je y = -4. za x-

x 2

231

VIA MATEMATIKA
4) Dijagram funkcije
6

Slika 3-21

A
-2

-1

-2
B
-4

-2

-1

-3,94

-3,83

-3,5

-2,5

0,5

9,5

5) Znak funkcije: y<0 za x (-; 1,89)

y = 0 za x = 1,89
y > 0 za x (1,89;+)
6) Monotonost funkcije: za x: - + je y: -4 +
7) Funkcija nije ni parna ni neparna.
8) y=f (x) =2 log3(4 - 2x) + 1 (logaritamska funkcija)
1) 4 - 2x > 0 x< 2, Df = {x|xe(-, 2)}
12 3
2) 2 log3 (4 - 2x) + 1 =0 x =
= 1,71; nula funkcije; A(1,71: 0)
6
y(0) = 2 log34 + 1 = 3,52; diagram funkcije sijee u ordinatu u taci B(0: 3,52)
3) lim (2log3 (4 2 x ) + 1) = jednaina vertikalne asimptote je x = 2
x 20

4) Dijagram funkcije

232

VIA MATEMATIKA

Slika 3-22

0E 1

2
x2

-2

-1

-1

-2

-2

-1

1,9

4,79

4,26

3,52

2,26

-1,93

5) Znak funkcije: y>0 za (-; 1,71)

y = 0 za x = 1,71
y <0zax (1,71;2)
6) Monotonost funkcije: za x: -, 2 je y: + -
7) Funkcija nije ni parna ni neparna.
Dijagram logaritamske funkcije se jednostavnije moe predstaviti pomou dijagrama inverzne funkcije, za
Napomena
h) y = f (x ) =

y = 2log3 (4 2 x ) + 1 inverzna funkcija je y = 2

3
(racionalna funkcija, hiperbola)
2x 4

x 1
2

1) 2 x 4 0 x 2, Df = R / {2} = x x {(,2 ) (2, + )}

2)

3
= 0 nema realnih rjeenja, nema nule funkcne
2x 4

y (0 ) =
3) lim

3
, dijagram sijee ordinatu u taci A(0; -0,75)
4,

3
= 0, . jednaina horizontalne asimptote je y=0
2x 4

3
= ,
2x 4
3
lim
= +, jednacina vertikalne asimptote je x = 2
x 2+ 0 2 x 4
lim

x 20

233

VIA MATEMATIKA
4) Dijagram funkcije
Y
EO 1

Slika 3-23
X=2

-2

-1

-1

-2

-3

-1

1,5

2,5

-1/2

-3/4

-3/2

-3

3/2

3/2

1/2

5) Znak funkcije: y < 0 za x (-, 2) y > 0 za x (2, +)

6) Monotonost funkcije: za x : 2 je y : 0
za x : 2 + je y : + 0.
7) Funkcija nije ni parna ni neparna.
x 1
i) y = f (x ) =
(racionalna funkcija, hiperbola)
x +1

1) x + 1 0 x 1, Df = R / {1} = x x {(, 1) (1, + )}

2)

x 1
= 0 x 1 = 0 x = 1 je nula funkcije: A(1,0)
x +1

y(0) = -1, dijagram funkcije sijee ordinatu u taci B(0,-1)

3) lim

x 1
= 1 , jednacina horizontalne asimptote je y=1
x +1

. lim

x 1
x 1
= +, lim
= jednacina vertikalne asimptote je x = -1.
x 1 0 x + 1
x +1

x 1 0

234

VIA MATEMATIKA
4) Dijagram funkcije:
Y
5

Slika 3-24

x=1

3
2
y=1

1
A
-5

-4

-5

-6

-1

0
-1

-2

-3

-3

-2

-1

1/3

1/2

5) Znak funkcije:
y>0 zax {(-. -1) w(1,+ )}
y = 0 za x = 1
y < 0 za x (-1,1)
6) Monotonost funkcije za x : 1 je y : 1 +,
za x : 1 + je y : 1.
7) Funkcija nije ni parna ni neparna.
j) y = f(x) = 2x - |x| + |3 - 4x|
1) Df= R
(3 4 x ) za
3 4x =
3 4 x za

3 4 x 0 x

3
4

3 4x 0 x

3
4

2 x + x + 3 4 x = x + 3 za

y = 2 x x + 3 4 x = 2 x x + 3 4 x = 3 x + 3 za
2 x x (3 4 x ) = 5 x 3 za

x (,0 )
3
x 0,
4
3

x , +
4

235

VIA MATEMATIKA
1) Funkcija nema nule jer f(x) = 0 nema rjeenja ni u jednom dalom intervalu.
2) Dijagram lunkcije
Y
7

Slika 3-25

EO 1

6
5
4
3
2
1

-3

236

-1

-2

0,75

0,75

Znak funkcije y > 0 za x Df.

5) Monotonost funkcije: zax : 0
3
zax : 0
4
3
zax : +
4
6) Funkcija nije ni parna ni neparna.

-2

je
y : + 3
je y : 3 0,75
je y : 0,75 +

4. Diferencijalni raun

VIA MATEMATIKA

4.1. Izvodi i diferencijali funkcija sa jednim

argumentom

eka je y=f(x) neprekidna funkcija u intervalu (a,b). Na osnovu definisane funkcionalne zavisnosti f, bilo
kojoj vrijednosti argumenta x iz oblasti definisanosti funkcije, pridruena je odgovarajua vrijednost
funkcije y. Postavlja se pitanje kako utie promena (prirataj) vrijednosti nezavisne promcnljive x na promenu
vrijednosti funkcije y. Neka je x0 jedna taka iz intervala (a,b) kojoj odgovara vrijednost funkcije y0=f(x0). Ako
x0 dobije prirataj x, onda e i vrijednost funkcije y0 dobiti prirataj y, tj.
y 0 + y = f (x0 + x )

y = f (x0 + x ) f (x0 )
Neka je S kriva jednaine y=f(x), a M0(x0, y0) i M1(x0 + x, y0 + y) su dve take na njoj (si. 4-1).
Uticaj prumene (prirataja) vrijednosti nezavisne promjenljive na promenu vrijednosti zavisne promjenljive
je karaktensan kolinikom prirataja funkcije y i prirataja argumenta x. Kolinik prirataja funkcije i
prirataja argumenta
y f (x0 + x ) f (x0 )
=
x
x
predstavlja prosenu brzinu promene vrijednosti funkcije y=f(x) u odnosu na promenu argumenta x u
intervalu (x0, x0+x), odnosno prirastaj funkcije f(x) raunat na jedinicu prirataja argumenta x u tniervalu
(x0, x0+x). Pozitivan odnos y/x naziva se uspon funkcije, a negativan pad funkcije.
Y

Slika 4-1

y f(x)

M1

y 0 y

M0

y0

x0

x 0 x

239

VIA MATEMATIKA
Geometrijski, to je koeficijent pravca sjeice M0M1 tj. tq (slika 4-1).Kolinik y/x u nekoj taki x0 ne zavisi
samo od te izabrane take, nego je funkcija od x. Zbog toga odnos Ay/Ax nije prikladna mera za relativnu
promenu vrijednosti funkcije. Da bi brzina promene vrijednosti funkcije y=f(x) zavisila samo od izabrane
take x0, a ne i od prirataja argumenta, x se postepeno smanjuje sve dok ne postane sasvim malo, tj.
x0. Ako postoji granina vrijednost kolinika y/x kada x tei nuli, onda se ta granina vrijednost
naziva izvod funkcije y=f(x) u taki x0 i obiljeava se
f (x0 + x ) f (x0 )
y
= lim
= f (x0 )

0
x
x

lim

x 0

Geometrijski ako x tei nuli,tada se taka M1, du krive S pribliava taki M0, Granini poloaj sjeice
M0M1, je tangenta t, krive S u taki M0. Izvod funkcije y=f(x) u taki x0, tj. f(x0) predstavlja koeficijent pravca
tangente t, tj. tq (slika 4-1}. Jednnina tangente na krivu funkcije f(x) u taki M0 izgleda ovako:
y f = f (x0 ) + f (x0 )(x x0 )
Ako se umesio x0 uzme proizvoljna taka x iz intervala (a,b),onda relativna promjena vrijednosti funkcije
y f (x + x ) f (x )
=
glasi

(1)
x
x
Ako kolinik y/x tei konanoj granici kada 0x tei nuli, onda se ta granina vrijednost zove izvod funkcije
y=f(x) u taki x i obiljeava se sa f(x) tj.
f (x + x ) f (x )
y
= lim
= f (x )
x x 0
x

lim

x 0

Izvod funkcije y=f(x) se obeleava jo i sa y.

Za funkciju y=f(x) koja ima izvod u nekoj taki x kae se da je derivabilna u toj taki. Ako funkcija y=f(x) ima
izvod u svakoj taki intervala (a,b), onda je ona derivabilna u tom intervalu. Funkcija koja je derivabilna u
itavoj oblasti definisanosti naziva se derivabilna funkcija.
Za postojanje izvoda funkcije u nekoj taki je potrebno da ona u toj taki bude neprekidna. Obrnuto ne mora
da vai, tj. funkcija neprekidna u jednoj taki ne mora imati izvod u toj taki.
Izvod derivabilne funkcije y=f(x) je takode funkcija, koja zavisi samo od x. Funkcija y=f(x) za svako x iz
oblasti definisanosti ima odreenu konanu realnu vrijednost, koja je jednaka graninoj vrijednosti kolinika
y/x u posmatranoj taki.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Odrediti koeficijent pravca sjeice krive y =x2 u taki x0 = 3 ako je

a) x = 1
x = 0,01
x = 0,001
x = 0,0001
Zatim nai izvod funkcije y=x2 i odrediti jednainu tangente u taki M0(3,9). Poetna taka

240

VIA MATEMATIKA
sjeice je fiksirana, a to je M0(3,9).
2
y (3 + 1) 3
=
=7
x
1
2

a)

2
y (3 + 0,01) 3
=
= 6,01
x
0,01
2

c)

2
2
y (3 + 0,1) 3
y (3 + 0,001) 3
=
= 6,1 d )
=
= 6,001
b)
x
x
0,1
0,001
2

Moe se primetiti da vrijednost koeficijenta pravca sjeice tei 6 kada prirataj tei nuli, tj. da
vrednost koeficijenta pravca sjeice zavisi od prirataja argumenta.
y + y = (x + x)2
y = (x+x)2 - x2 = 2xx + x3
y
= 2 x + x
x
y
y = lim
= 2x
x 0 x
Poto je jednaina tangente
y1 = f (x0 ) + f (x0 )(x x0 ),
x0 = 3, f (3 ) = 9 i

f (3 ) = 6.
to je

y1 = 9 + 6 (x 3 ) = 6 x 9.
2. Izraunati izvod funkcije y = x 1/ 2 = x po definiciji
y = x + x x
y
=
x

x + x x
=
x
x

y = lim

x 0

( x + x x )

1
x + x x

y
1
1
= lim
=

0
x
x + x x 2 x

3 Odrediti tangentu krive y = 4x2 + 5 u taki M(3,41).

y = 4 (x + x ) + 5 4 x 2 5 = 8 x x + 4 (x )
2

y 8 x x + 4 (x )
=
= 8 x + 4x
x
x
y
y = lim
= lim (8 x + 4x ) = 8 x
x 0 x
x 0
y (3 ) = 8 3 = 24.
2

241

VIA MATEMATIKA
Dobijeni rezultat znai da je ugaoni koeficijent tantente u taki M(3,41), tq = 24, pa je jednaina tan
yt = 41 +24 (x-3) odnosno
y = 24x-31
Neka je f(x) funkcija koja ima izvod u nekoj taki x intervala (a,b), tj.
f (x ) = lim

f (x + x )

x 0

tada prema definiciji granine vrijednosti

f (x + x ) f (x )
(x )

= f (x ) +

pri emu tei nuli kada x tei nuli.

Na osnovu prethodne jednaine, prirataj funkcije je mogue izraziti kao
Ax = f(x) x + x

(3)

gdje izraz f(x)x predstavlja glavni dio prirataja funkcije, a izraz x predstavlja sporedni dio prirataja
funkcije. Glavni dio prirataja funkcije se naziva diferencijal prvog reda funkcije y=f(x) i obiljeava se
dy = df(x) = f(x) x = yx. (4)
Prema tome, diferencijal funkcije y=f(x) je jednak proizvodu izvoda funkcije i proizvoljnog prirataja argumenta.
Koristei funkciju y=x mogue je dokazati da se prirataj argumenta poklapa sa diferencijalom argumenta, tj.
x = dx
Ako se polazi od jednaine y=x, onda je dy=dx. Poto je y=1, onda je
dy = 1 x = x,
a odavde slijedi da je x = dx.
Zamjenom ove jednakosti (4) postaje
dy = df (x) = f(x)dx = yx.

(4)

Prema tome, diferencijal funkcije y=f(x) je jednak proizvodu izvoda funkcije i diferencijala argumenta.
dy
= f (x ) = y tj. izvod neke funkcije jednak je koliniku
Jednaina (4) se moe napisati u obliku
dx
diferencijala funkcije i diferencijala argumenta. Zbog toga se izvod zove jo i diferencijalni kolinik.
Prema jednaini (3) kada je x relativno malo u odnosu na x mogue je odrediti priblinu vrijednost prirataja

242

VIA MATEMATIKA
funkcije pomou diferencijala funkcije, tj.
y = f(x) dx = dy.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

(5)

1. Data je funkcija y=x2.Za x=100 i x=0,01 odrediti prirataj funkcije i priblinu vrijednost
prirataja funkcije pomou diferencijala funkcije. Zatim izraziti uinjenu apsolutnu greku i
relativnu greku.
y + y = (x + x)2
y = (x + x)2 - x2 = 2x x + (x)2
y (x=100, x=0,01) = 2,000
dy = 2xx
dy(x=100. Ax=0,01) = 2
Apsolutna greka iznosi y - dy = 2,0001 - 2 = 0,0001.
Relativna greka iznosi
y dy 0,0001
=
= 0,0005 = 0,005%
y
2,0001
Ovaj zadatak moe da bude korien, na primer, za rjeavanje slijedeeg praktinog
problema.
2. eli se izraunati povrina kvadrata sa stranom 100m i pri merenju ove strane uini
greka x=0,01 m. Kolika e biti greka u povrini?
Izraunavanje te greke preko prirataja povrine (y) se moe zamjeniti sa diferencijalom
povrine (dy), to znai da greka u povrini iznosi priblino 2m2.
3. Za koliko e se poveati zapremina kocke sa ivicom 2,3 m, ako se njena ivica povea
za 0.1 m?
x = x3
y+y = (x +x)3
y = (x+x)3 - x3 = 3x2 x + 3xx2 + x3
y(x=2.3; x=0,1)= 1,657
dy = 3x2 x
dy(x=2.3; x=0,1) = 1.587
Stvarno poveanje zapremine kocke iznosi 1,675 m3, dok se priblinim raunanjem dobija
vrijednost 1.587 m .
Apsolutna greka iznosi y - dy = 1,657 - 1,587 = 0,070.
Relativna greka iznosi
y dy 0,070
=
= 0,042245 = 4,2245%
y
1,657

243

VIA MATEMATIKA
Za x = 2,3 i x = 0,01 bie:
y = 0,159391 i dy = 0.1587, tj. apsolutna greka iznosi 0,000691; a relativna greka
0,04%.
Navedeni primeri potvruju kako se u priblinim raunanjima y moe zameniti sa dy, jer
su greke zanemarljive.

4.1.1. Pravila za izraunavanje izvoda

Pretpostavlja se da su funkcije f(x), g(x), v(x) i w(x) ifercncijabilnc funkcije. Izvod konstante je nula.
Neka je y = f(x) = C, gdc je C konstanta, tada je
y + y = f (x + x ) = C
y = f (x + x ) f (x ) = C C = 0
y f (x + x ) f (x ) 0
=
=
=0
x
x
x
y
= y = f (x ) = 0
lim
x 0 x
Izvod funkcije y = k f (x), gde je k konstanta, je y= k f(x).
y + = kf (x + x )
y = kf (x + x ) kf (x ) = k f (x + x ) f (x )
f (x + x ) f (x )
y
=k
x
x
f (x + x ) f (x )
y
= k lim
= kf (x )
lim
x 0 x
x 0
x

Izvod funkcije y=u(x)+v(x) jednak je y= u(x) + v(x)

y + y = u (x + x ) + v (x + x )
y = u (x + x ) u (x ) + v (x + x ) v (x )
y u (x + x ) u (x ) v (x + x ) v (x )
=
+
x
x
x
u (x + x ) u (x )
v (x + x ) v (x )
y
= lim
+ lim
= u (x ) + v (x )
lim
x 0 x
x 0

0
x
x
Pravilo vai za konaan broj sabiraka.

244

VIA MATEMATIKA
Izvod funkcije y = u(x) v(x) jednak je y= u(x) v(x) + u(x) v(x)
y + y = u (x + x )v (x + x )
y = u (x + x )v (x + x ) u (x )v (x ) =
= u (x + x )v (x + x ) u (x )v (x + x ) + u (x )v (x + x ) u (x )v (x )
lim

x 0

u (x + x ) u (x )
v (x + x ) v (x )
y
= lim
v (x + x ) + lim u (x )
= u (x )v (x ) + u (x )v (x )
x 0
x x 0
x
x

Ako ima vie faktora, onda se zadatak svodi na prethodni jer, ako je y = u(x)v(x)w(x) onda je
y = u (x )v (x )w (x ) + u (x )(v (x )w (x )) ili
y = u (x )v (x )w (x ) + u (x )(v (x )w (x ) + v (x )w (x )) ili
y = u (x )v (x )w (x ) + u (x )v (x )w (x ) + u (x )v (x )w (x ).

Izvod funkcije y=u(x)/v(x) jednak y=(u(x)v(x)-u(x)v(x))/v(x))2.

y + y =
y =

u (x + x )

v (x + x )

u (x + x ) u (x ) u (x + x )v (x ) u (x )v (x + x ) u (x + x )v (x ) u (x )v (x ) u (x )v (x + x ) u (x )v (x )

=
=

v (x + x ) v (x )
v (x )v (x + x )
v (x )v (x + x )
v (x )v (x + x )

u (x + x ) u (x )
v (x + x )v (x )
y

x
x
=
v (x ) u (x )
x
v (x )v (x + x )
v (x )v (x + x )
u (x + x ) u (x )
v (x + x )v (x )
u (x )v (x ) u (x )v (x )
y
x
x
= lim
v (x ) u (x ) lim
=
2
x 0 x
x 0 v (x )v (x + x )
x 0 v (x )v (x + x )
(v (x ))
lim

Neka je x = g(y) inverzni oblik funkcije y=f(x) i f(x)0, tada vai jednakost g(y)=1/f (x)
y-y = f(x+x)
x+x = g(y+y)
y = f(x+x)-f(x) x = g(y+y)-g(y)

g (y + y )
1
x
1
=
=
odakle sliiedi
kako je
+

f
x
x

y
y
(
) f (x )
y
x
x
Zbog neprekidnosti funkcije y = f(x) y 0 ako x0, i zato
lim

x 0

g (y + y )
y

=
lim

x 0

tj . g (y ) =

1
f (x + x ) f (x )
x

1
.
f (x )

245

VIA MATEMATIKA
Neka je y = f(u) sloena funkcija, gdje je u = g(x), tada vai jednakost y = f(u)u(x).
Dokaz:
y y u
=

x u x
Poto u 0 kada i x 0, tada je lim
x 0

y
y
u
= lim
= f (u ) u (x ).
lim

0
x
u
x

Izvod funkcije y = ex je y = ex .
y+ y = ex+x
y = ex+x - ex = ex (e x - 1)
y
e x 1
= ex
x
x
Uvodi se smjena
e x 1 =

1
n

gdje n kad x 0, odnosno

1

x = ln 1 +
n

Dalje je
1
ex
=
n
1

n ln 1 + ln 1 + 1
n

x
y
e
ex
= lim
=
= ex
lim
n
n
x 0 x
x 0
1
1

ln 1 +
ln lim 1 +
n
n
n

y
= ex
x

Jer je
n

lim 1 + = e i ln e = 1
n
n

Prvi izvod za napred navedene funkcije je odreen po definiciji izvoda, a za naredne funkcije e se odrediti
konenjcm dokazanih pravila za izraunavanje izvoda ve poznatih funkcija.
Izvod funkcije y = ax jednak je y = ax In a.

246

VIA MATEMATIKA
Kako je
x

y = eln a = e x ln a
to je uvoenjem smjene u = x In a sloena funkcija
y = eu
Tada je prema izvodu sloene funkcije
y =(eu)u.
Kako je
(eu)= eu i u = In a,
to je
y=euln a,
odakle je y = ex ln a In a = e x ln a x In a = ax In a
Izvod funkcije y = In x jednak je y = 1/x. Kako je x = ey i x = ey
to je prema izvodu inverznog oblika funkcije
y =

1
1
=
x ey

odakle je
y =

1
x

Izvod funkcije y = logax jednak je y =

1
.
x ln a

Kako je
x = ay i x = ay In a,
to je prema izvodu inverznog oblika funkcije
y =

1
1
1
.
= y
odakle je y =
x ln a
x a ln a

Izvod funkcije y = xn

za n realan broj jednak je y = nxn-1

247

VIA MATEMATIKA
Kako je
n

y = eln x = e n ln x
to je uvoenjem smijene
u = n In x
sloena funkcija
y = eu
Primjenom pravila za izraunavanje izvoda sloene funkcije se dobija
y = (eu)u
Kako je
(eu) = eu i u =

n
x

to je
y = eu

n
x

odakle je
y = xn

n
= nx n 1
x

Bez dokaza dajemo izvode za slijedee funkcije:

y = sin x;

y = cos x

y = cos x; y = sin x
y = tgx;
y = ctgx;

1
cos2 x
1
y = 2
sin x
y =

Prikazaemo jo jedan pristup formiranju pravila za izraunavanje izvoda:

1) Izvod funkcije y = f(x) pomou izvoda njenog inverznog oblika, tj. funkcije x - g(x)
f (x ) =

248

1
g (y )

VIA MATEMATIKA
Za dokaz moe posluiti napred prikazan postupak, uz dodatak da je lako uoljivo da vai:
dy
dx i da je:
dy
1
1
=
f (x ) =
dx
dx
g (y )
dy

f (x ) =

dy
;
dx

g (y )

2) Izvod sloene funkcije y = l(g(x))

Neka je g(x) = u, tada e biti:
dy dy du
=

f (x ) = f (u ) g (x )
dx du dx
Uz konstataciju da je du beskonano mala veliina jer je i dx beskonano malo.
3) Izvod konstante y = f (x) = k
y = lim

f (x + x ) f (x )
x

x 0

= lim

x 0

k k
=0
x

4) Izvod zbira i razlike dveju funkcija, tj. izvod funkcije y = g1(x) (x) g2(x) ili krae y = u v
y = lim

g1 (x + x ) g 2 (x + x ) g1 (x ) g 2 (x )
x

x 0

y = lim

g1 (x + x ) g1 (x )
x

x 0

lim

g 2 (x + x ) g 2 (x )

) .

x 0

ye = g
u1 (xv ) ug (vx ) ili kra

5) Izvod funkcije y = In x
1/ x

y = lim

x 0

ln (x + x ) ln x
x

1/ x

x + x
= lim ln

x 0
x

1/ x

= lim ln 1 +
x 0
x

1
= lim ln 1 +

x 0
x

1/ x
x / x

x
1

1
1
1
1
y = lim ln 1 +
= ln e = .
= ln xlim 1 +

x 0 x
x
x
x
x
x

Ako je data sloena funkcija y = f(x) = In g(x) onda (prema 2. izvodu) vai:
y =

1
g (x )
g (x )

249

VIA MATEMATIKA
6) Izvod implicitno datih funkcija
Pri iznalaenju izvoda implicitno date funkcije potujemo slijedea pravila: Ako su dva matematika izraza
jednaka, onda su i njihovi izvodi jednaki, a izvod za cijelu jednakost iznalazimo za svaku stranu jednakosu
posebno (lan po lan) po istoj promjenljivoj (argumentu), uz napomenu: ako je jedan od lanova jednakosti
yn, a izvod traimo po x, onda je yn prosta funkcija po y, ali je sloena po x.
7) Izvod proizvoda dveju funkcija, tj. izvod funkcije y = g,(x) gsfx), ili krae y = u v
y = u v
ln y = ln u + ln v

/ ln
/

d
dx

za datu funkciju In y = In u + In v iznalaziti izvod po x, pa lanove 1 dx, In y, In u i In v tretiramo kao sloene

funkcije po x
1
1
1
y = u + v / uv
y
u
v
y = u v + uv

Na slian nain rjeavamo i sluaj sa vie faktora, pa zakljuujemo da vai: (u v w ) = u vw + uv + uvw

ili uopte za n faktora:

(u1 u2 ... un ) = u1 u2 ... un + u1 u2 u3 ... un + ... + u1 u2 ... un 1 un

Kada je y = k g(x), y = k g(x) + k g(x), a poto je (prema poglavlju 3) k = 0, bie v = kg(x)
8) Izvod stepene funkcije, tj. funcije y = x, (n je konstanta)
y = x n / ln
ln y = n ln x /

d
dx

1
1
y = n / x n
y
x
y = nx n 1

Ako je data sloena funkcija y = (g(x))n, onda (prema poglavlju 2) vai:

y =n(g(x))n-1 g(x)
Specijalno, kada je y = x onda je y = 1, a kada je y = kx onda je y =k
9) Izvod kolinika dvije funkcija, tj. izvod funcije y=g1(x)/g2(x) ili krae y=u/v

250

VIA MATEMATIKA
/ ln

y = u /v

ln y = ln u ln v

d
dx

u
1
1
1
y = u v /
y
u
v
v
u v u u v uv
y = 2 =
v v
v2
Kada je y =
y =

k
onda je
g (x )

k g (x ) k g (x )

(g (x ))

kg (x )

(g (x ))

Specijalno, kada je y = k/x , onda je

y=

k
x2

10) Izvod eksponencijalne funkcije y = ax

/ ln 1 2
y = ln a / a x
d y
ln y = x ln a /
x
dx y = a ln a
y = ax

Specijalno, kada je a = e, tj. kada je y = ex, vai:

y = ex In e = ex.
Ako je data sloena funkcija y = ag(x), onda (prema izvodu sloene funkcije) vai: y = ag(x) In a g(x).
Specijalno, kada je y= e g(x) , vai:
y = eg(x) g(x).
11) Izvod logaritamske funkcije y = logax
y = loga x a y = x

/ ln

d
dx
1
1
1 y ln a = y =
x
x ln a
y ln a = ln x

251

VIA MATEMATIKA
Ako je data sloena funkcija y = logag(x), onda vai:
g (x )

y =

g (x )ln a

slijedeim primjerima odredimo prvi izvod datih funkcija:

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1)y = x 3 x = x 3

4 4 4 1 4 1 4
y = x3 = x3 = x3 = 3 x
3
3
3
1 3
2)y = 3 + 6 x 5
x
x
3
3
y = x 3 3 x 1 + 6 x 5 = 3 x 4 + 3 x 2 + 30 x 4 = 4 + 2 + 30 x 4
x
x
3)y = (2 x + 1) 1 2 x + 4 x 2

y = 2 1 2x + 4 x
4)y =

)+ (2x + 1)(2 + 8 x ) = 24 x

x
x +1

y =

1 x 2 + 1 x 2 x

(x

+1

1 x2

(x

+1

5)y = e x + 10 x 3 e
y = e x + 10 x ln10
6)y = e x

u = x 2 ; y (u ) = eu ; y (u ) = eu ; u (x ) = 2 x
y = (x ) = y (u ) u (x ) = eu 2 x = 2 xe x

( ( ) ) = e ( ) g ( ) ,

ili prema e

g x

g x

y = e x 2 x jer jo g(x)=x2
7)y 3 + 3 y x = 0 x = y 3 + 3 y

x = 3y 2 + 3 = 3 y 2 + 1
y =

1
1
=
x 3 y 2 + 1

ili kao izvod implicitno zadate funkcije

3y 2 y + 3y 1 = 0

3y 2 y 2 + 1 = 1 y =

252

3 y2 +1

VIA MATEMATIKA

4.1.2. Izvodi i diferencijali vieg reda

Neka je y=f(x) funkcija koja ima izvod y=f(x).
Ovaj izvod je takoe funkcija od x i moe da ima svoj izvod koji se zove drugi izvod ili izvod
d 2y
drugog reda - drugi izvod se obeleava sa y, f(x) ili
.
dx 2
Na slian nain se dobijaju izvodi treeg, etvrtog, petog,.....,n-tog reda.
Iz definicije izvoda slijedi da egzistencija izvoda n-tog reda u nekoj taki x povlai za sobom egzistenciju n-1
prethodnih uzasiopnih izvoda u okolini posmatrane take.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1) Nai uzastopne izvode funkcije y = In ;

y =

1
1
n 1 1 2 (n 1)
n 1 (n 1)!
n
, y = 2 ,..., y ( ) = (1)
= (1)
n
x
x
x
xn

2) Nai uzastopne izvode funkcije y = ex.

y =e y= ex

y(n) = ex

3) Nai uzastopne izvode funkcije y =

y =

(1 x )

, y =

22

(1 x )

, y =

1+ x
1 x
223

(1 x )

,..., y ( ) =
4

2 n!

(1 x )

n +1

Diferencijal definisan pomou (4) je funcija od x i dx i moe imati svoj diferencijal, koji se
obiljeava sa d(dy)=d2y=d2f(x) i zove se drugi diferencijal ili diferencijal drugog reda funkcije
y=f(x). Kako se x moe smatrati kao konstanta, x=dx. prema tome, diferencijal funkcije
dy=f(x) dx bie
d2y = d(dy) = d [ f(x)dx ] = [ f(x) dx ]dx = [ f(x)dx + f(x)(dx) ] dx = f(x)dx2.

(6)

Na slian nain se dobijaju diferencijali treeg, etvrtog, petog,, n tog reda.

253

VIA MATEMATIKA

4.2. Osnovne osobine derivabilnih funkcija

Jedan od glavnih zadataka teorije diferencijalnog rauna je odreivanje veze izmeu funkcije i njenog
izvoda. U ovim ispitivanjima znaajne uloge imaju slijedee teoreme.

4.2.1. Rolova teorema

Ako je funkcija y=f(x) neprekidna na intervalu [a,b], koja ima izvod u svakoj taki intervala (a.b) i zadovoljava
uslov da je f(a)=f(b), tada postoji bar jedna taka i u intervalu (a,b) za koju je f()=0
Prilikoin dokaza ove teoreme razmotrimo dva sluaja:
1. Specijalan sluaj, kada funkcija y=f(x) ima konstantnu vrijednost u cijelom intervalu (a,b) Tada je njen izvod
y=f(x) u cijelom intervalu identiki jednak nuli, a taka moe da bude ma koja taka iz intervala (a,b).
2. U optem sluaju, funkcija y=f(x) nije konstantna, a poto je neprekidna u intervalu [a,b]. to ona dostie
gornju medu M i donju medu m, pa vai m f(x) M za svako x iz intervala [a.b]. Poto je f(a)=f(b), bar
jedna od meda mora da bude razliita od vrijednosti funkcije u krajnjim takama intervala (a,b). Neka
je, naprimer, M > f(a). Tada posioji jedna taka intervala (a,b) za koju je f()=M. S obzirom da je f()
najvea vrijednost lunkcije na intervalu (a,b), uvjek je
F(+ )-f() gdje moe da bude i pozitivna i negativna veliina.
Prema tome,
f ( + ) f ( )

f ( + ) f ( )

0, za 0 i

(7 )

0, za 0

(8 )

S obzirom da je osobina granine vrijednosti ouvanje relacija i , a po pretpostavci funkcija y=f(x) u

svakoj taki intervala (a,b) ima izvod, iz (7) slijedi

lim

f ( + ) f ( )

+0

= f+ ( ) = f ( ) 0

a iz (8)
lim

+0

f ( + ) f ( )

= f ( ) = f ( ) 0

Kako istovremeno f() 0 i f()0, to je jedino mogue samo ako je f()=0, ime je Rolova teorema dokazana.

254

VIA MATEMATIKA
Ako je m<f(a), tada postoji taka 1 , iz materijala (a,b) za koju je f(1)= m i f (1)=0 Dokaz se izvodi na isu
nain kao za gornju meu. Geometrijsko tumaenje Rolove teoreme je slijedee:
Na grafikonu funkcije y=f(x), koja zadovoljava uslove Rolove teoreme, postoji bar jedna taka u kojoj je
tangenta paralelna osi 0x (vidi sliku 4-2)
Y

Slika 4-2

y=f(x)

f(a)

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

f(b)

x, za 0 x
1) Funkcija y = f (x ) =
2 je neprekidna u intervalu [0.1] i zadovoljava
1 x za x 1
uslov f(0)=f(1)=0

1
1 1
Gornja mea ove funkcije je m = f = , . Meutim u taki x = funkcija nema
2
2 2
1
1
izvod, jer je f+ = 1 a f = 1
2
2
Prema tome ova funkcija ne ispunjava uslove Rolove teoreme, pa ne postoji taka iz
intervala
[0,1] za koju je i f()0.
2) Funkcija y=f(x)=x2-6x+13 zadovoljava uslove Rolove teoreme na intervalu [1,5];
neprekidna je u intervalu [1,5], derivabilna je u intervalu (1,5) i f(1)=f(5)=8. Prema Rolovoj
teoremi u intervalu (1,5) postoji bar jedna taka i za koju je f()=0. Kako je f(x)=2x-6,
rjeavanjem jednaine 2-6=0 dobijemo da je f(3)=0. tj. =3.
Naredna teorema je jedna od najvie korienih teorema teorije diferencijalnog rauna, koja
proizilazi iz Rolove teoreme i predstavlja njenu generalizaciju.

255

VIA MATEMATIKA

4.2.2. Lagranova13 teorema o srednjoj vrijednosti

Ako je funkcija y=f(x) neprekidna na intervalu [a,b] i ima izvod u svakoj taki intervala (a,b), tada postoji bar
jedna taka u intervalu (a,b) za koju je ispunjena jednakost
f (b ) f (a )
ba

= f ( )

Da bismo dokazali ovu teoremu uvodimo pomonu funkciju F (x ) = f (x )

f (b ) f (a )
ba

x koja je

neprekidna na intervalu [a,b], kao razlika neprekidne funkcije i linearne funkcije. U intervalu (a,b) F(x) ima
konaan izvod, koji je jednak
F (x ) = f (x )

f (b ) f (a )
ba

Na kraju neposrednim provjeravanjem se uverimo da je F (a ) = F (b )

f (a ) b f (b ) a
ba

Prema tome funkcija F(x) ispunjava sve uslove Rolove teoreme. Dalje konstutujemo da postoji taka u
intervalu (a,b) za koju je F () = 0. Stoga je, prema (9)
F ( ) = f ( )

f (b ) f (a )
ba

= 0 odakle je

f (b ) f (a )
ba

= f ( ) to je trebalo dokazati. Ova teorema

je priznata i pod imenom Lagranova teorema o konanom prirataju.

Geometrijsko tumaenje I.agranove teoreme o srednjoj vrijednosti: Na grafiiku funkcije y- f(x) koja
zadovoljava uslove I.agranove teoreme postoji bar jedna taka a< <b u kojoj je tangenta paralelna sa
sjeicnm koja spaja take na grafiku ije su apscise a i b. (Vidi sliku 4-3).
Y
y=f(x)

Slika 4-3

1. Funkcija y=t(x)=x2-6x+13 zadovoljava uslove Lagranove teoreme na intervalu [3,5]; neprekidna je na

intervalu [3,5] i derivabilna je u intervalu (3,5). Prema Lagranovoj teoremi o srednjoj vrijednosti postoji bar
jedna taka u intervalu (3,5) u kojoj je tangenta paralelna sa sjeicom koja spaja take na graiiku ije su
f (5 ) f (3 ) 8 4
=
= 2, a f ( ) = 2 6
apscise 3 i 5. Kako je prema Lagranovoj teoremi f ( ) =
53
2
te rjeavanjem jednaine 2 - 6 = 2 dobijemo da je = 4. Prema tome 4 je taka iz intervala (3,5) u kojoj je
tangenta paralelna sa sjeicom koja spaja take na grafiku sa apscisom 3 i 5.

256

VIA MATEMATIKA
3 Funkcija y = f(x)=(x-1)3 zadovoljava uslove Lagranove teoreme na intervalu (0,2): neprekidna je na intervalu
(0,2) i derivabilna je u intervalu (0,2). Prema Lagranovoj teoremi o srednjoj vrijednosti postoji bar
1(2 ) f (0 ) 1 (1)
2
=
= 1 Poto je f ( ) = 3 ( 1)
jedna taka \ u intervalu (0,2) za koju vai f ( ) =
20
2
1
1
i 1 = 1
te rjeavanjem jednaine 3 (,-1)2 =1 dobijemo 1 = 1 +
Obje take pripadaju intervalu
3
3
(0,2).
to znai da postoje tangente na gratik funkcije f(x) u takama 1 i 2 sa koeficijentom pravca 1. Sjeica koja
spaja take grafika (0,-1) i (2,1) ima isti koeficijent pravca, lj. tangente u takama 1 i 2 i sieica su paralelne.
Veoma esto potrebno je izraunati vrijednost date funkcije za neku datu vrijednost argument. Taj zadatak
moe da predstavlja problem, naroito ako se vre nealgebarske operacije. Tako. na primjer, izraunavanje
x
5
vrijednosti funkcije e ,ln x, x , jedno od najvanijih pomonih sredstava matematike analize je Tejlorova
formula pomou koga se moe doi do priblinih vrijednosti ovakvih funkcija ako su uslovi za primjenu
Tejlorove formule ispunjeni.

4.2.3. Tejlorova formula

Ako je funkcija f(x) neprekidna u intervalu [x0 , x0 + x ] i ima izvod u svakoj taki [x0 , x0 + x ] tada su
ispunjeni uslovi Lagranove teoreme o srednjoj vrijednosti, koju je mogue izrei i ovako:
Postoji bar jedno 1, (01 1) iako, da vai jednakost:
f (x0 + x ) = f (x0 ) + x f (x0 + 1x )
Ako funkcija f(x) ima u (x0, x0+x) i drugi izvod, tj. f(x) zadovoljava uslove Lagranove teoreme o srednjoj
vrijednosti, tada vai jednakost,
f (x0 + 1x ) = f (x0 ) + 1xf (x0 + 2 x ) gdje je 0 2 1 1.
Ako se pretpostavlja da funkcija f(x) ima u (xo, x0 + x) vie izvode zakljuno sa izvodom n+1-og reda, tada
viestrukim ponavljanjem primene Lagranove teoreme o srednjoj vrijcdnosn dobijemo slijedee:
f (x0 + 2 x ) = f (x0 ) + 2 xf (x0 + 3 x )
f (x0 + n x ) = f (x0 ) + 3 xf IV (x0 + 4 x )
.
.
.

(x0 + n 1x ) = f (n 1) (x0 ) + n xf (n ) (x0 + n x )

n
n
n +1
f ( ) (x0 + n 1x ) = f ( ) (x0 ) + n xf ( ) (x0 + n x )
f(

n 1)

257

VIA MATEMATIKA
gdje je 0 n +1 n ...3 2 1 1.
Polazei od posljednje jednaine redom vrimo zamenu u neposredno prethodnu jednainu i dolazimo do
slijedee relacije:
f (x0 + x ) = f (x0 ) + x f (x0 ) + 1 (x ) f (x0 ) + 1 2 (x ) f (x0 ) + 1 23 (x ) f IV (x0 ) + ... +
2

1 23 ... n 1 (x ) f (

n)

(x0 ) + 123 ...n 1n (x )(

n +1)

f(

n +1)

(x0 + n 1x )

Moe se, meutim, dokazati da postoje tano odreene vrijednosti, neodreenih koeficijenata 0 izuzev
poslednjeg. Rezultat toga je Tejlorova formula:

(x )
(x )
x
f (x0 + x ) = f (x0 ) +
f (x0 ) +
f (x0 ) +
f (x0 ) + ...
1!
2!
3!
2

(x )
(x ) (n 1)
f
... +
(x0 ) +
n!
(n 1)!
n 1

(x ) (n 1)
f
(x0 ) +
(x0 + n +1x )
(n 1)!
n 1

Stavljajui da je x0 + x = x i n +1 = , Tejlorova formula dobija uobiajeni oblik.

f (x ) = f (x0 ) +

(x x0 )
(n 1)!
v
n
(x x0 )

n 1

(x x0 )
(x x0 )
(x x0 ) IV
x x0
f (x0 ) +
f (x0 ) +
f (x0 ) +
f (x0 ) +
1!
2!
3!
4!
2

... +

f(

v =0

v!

n 1)

(x0 ) +

(x x0 )

n!
n +1)

(x x0 )(
(x0 )
(n + 1)!

f(

n)

f(

n +1)

(x0 ) +

(x

(x x0 )
(n + 1)!

n +1

f(

n +1)

(x

+ (x x0 )) =

+ (x x0 ))

ili
f (x ) = Pn (x ) + Rn +1, Rn +1 =

(x x0 )(
(n + 1)!

n +1)

f(

n +1)

(x

+ (x x0 ))

gdje je Pn(x), Tejlorov polinom n-tog stepena, koji predstavlja razliku f(x)-Rn+1 i, a Rn+1 je tzv. Lagranov
ostatak ili greka. Dakle, Tejlorova formula vai ako pored uslova koji su ispunjeni za Lagranovu teoremu
o srednjoj vrijednosti funkcija f(x) ima izvode do n+1-og reda od kojih su izvodi do n-tog reda neprekidni u
okolini take x0.
Specijalan sluaj Tejlorovc formule se dobija za x0=0. To je
f (x ) = f (0 ) +

x
x2
x3
x 4 IV
x ( ) (n 1)
xn
x ( ) (n +1)
f (0 ) +
f (0 ) +
f (0 ) +
f (0 ) + ... +
f
f
(0 ) + f (n ) (0 ) +
( x )
n!
1!
2!
3!
4!
(n 1)!
(n + 1)!
n 1

n +1

formula, poznata pod imenom Maldorenova formula. Pomou nje se aproksimiraju vrijednosti funkcije y=f(x)
u okolini take x=0, a u svim ostalim sluajevima koristi se Tejlorova formula.

258

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1) Aproksimirati funkciju f(x) = x3 - 2x2 + 5x - 7 u okolini take x = 1 polinomom treeg stepena

i izraunata vrijednost P3(1,0,2).
Prvo se odreuju
f(x) = 3x2-4x +5
f(x) 6x-4
f(x) = 6

f (1) = -3
f(1) = 4
f(1) = 2
f(1) = 6

Poslije zamjene ovih podataka u Tejlorov polinom, dobija se

P3 (x ) = 3 + 4 (x + 1) +

2 (x 1)

6 (x 1)

= 3 + 4 (x 1) + (x 1) + (x 1)
2!
3!
P3 (1,02 ) = 3 + 4 0,02 + 0,022 + 0,023 = 2,919592
+

2) Aproksimirati funkciju f(x)=ex pomou polinoma petog stepena. Zadatak se rjeava

primenom Maklorenove tormule. Poto je f(x) = fk(x) za k=1,2,... i f(0) = fk(0)=1, traeni
polinom je slijedei:
ex = 1+ x

x2 x3 x4 x5
+
+
+
2 3! 4! 5!

4.2.4. Lopitalova pravila

Odreivanje graninih vrijednosti funkcija moe da zadaje potekoe. Meutim, derivabilnost funkcija i u
ovimim sluajevima prua znaajne olakice. Pravila odreivanja graninih vrijednosti pomou diferencijalnog
rauna se nazivaju Lopitalovim pravilima i slue u sluajevima prividne neodredenosri izraza, koji se javljaju
0
0
0

u oblicima , ,0 , ,0 , i 1
0
Oblik

0
0

Neka su funkcija f(x) i g(x) derivabilne u okolini take a pri emu je g(a) ? 0 i neka je f(a)=g(a)=0. Tada je
lim

x a

f (x )

g (x )

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

f (x )
x a g (x )

= lim

Odrediti
lim

x 1

1 x
2 3 x 4 x

259

VIA MATEMATIKA
1 1
Kako je f (x ) =
2 x
i

f (1) =

1 1
1 1
g (x ) =

3
2
3 x
4 4 x3

g (1) =

Odatle se dobija traena granina vrijednost lim

x 1
Oblik

1
2
7
12

1 x
3

2 x x
4

6
7

Neka je funkcija f(x) i g(x) derivabilne u okolini take a pri emu je g (a ) 0 i neka je
f (x )
f (x )
lim f (x ) = lim g (x ) = , Tada je lim
= lim
x a
x a
x a g (x )
x a g (x )
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

ex
ex
= lim
=
x 2 x + 1
x 2
1
ln x
1
2) lim n = lim xn 1 = lim n = 0
x x
x nx
x nx

1) lim

Napomena
Znajui da je i izvod funkcija Lopitalovo pravilo se moe primjeniti
ponovo na graninu vrijednost kolinika jzvodnih funkcija sva dok se ne doe do rezultata.
n (n 1) x
xn
nx n 1
=
lim
= lim
x
x
x e
x e
x
ex

n 2

3) lim

= ... = lim

n!
=0
ex

Oblik 0
Neka su funkcije f(x) i g(x) derivabilne u okolini take a i neka je lim f (x ) = 0 i
x a
lim g (x ) =
x a

Tada proizvod funkcije f(x)g(x) u cilju ispidvanja granine vrijednosti se transformie na

slijedei nain:
f (x )
1
g (x )

ili

g (x )
1
f (x )

Na taj nain oblik 0 se svodi na 0 ili, .

260

VIA MATEMATIKA
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1
ln x
lim x ln x = lim
= lim x = lim ( x ) = 0
x +0
x +0 1
x +0
x +0
1
2
x
x
Oblik -
Ako je f (x ) = lim f (x ) = lim g (x ) = tada je izraz f(x)-g(x) kad xa neodreeni
x a
x a
izraz oblika -.
g (x )
Transformacijom f (x ) g (x ) = f (x )1
neodreenost se moe svesti na
f (x )
jednostavniji oblik.

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1
ln x
ln x
lim ( x ln x ) = lim x 1
= lim x = 0.
= , jer je xlim
x
x
x
x 1
x

Oblici 00 , 0 ,1

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Funkcija f(x)g(x) . Problem se rjeava

logaritmovanjem funkcije f(x) g(x). Na taj nain mogue je svesti zadatak na jedan od rjeivih
oblika.

Primjer
Primer

1) Odrediti lim x 1 x . To je neodreenost oblika 1 .

x 1

Logaritmovanjem se dobija ln x 1 x =

lim x
x 1

1
1 x

= lim e
x 1

1
ln x
1 x

=e

1
ln x
x 11 x
lim

1
1
ln x
1
ln x . Odakleje x 1 x = e 1 x to znai
1 x

=e

lim

x 1

(ln x )
(1 x )

=e

1
lim x
x 1 1

= e 1 =

1
e

ex + e x

2) Odrediti xlim
Javlja se neodreenost oblika . Uslovi za primenu Lopotalovog
e x e x

pravila su
zadovoljeni
ex + e x
ex e x
ex + e x
=
=
= ..., ali problem je nemogue rjeiti
lim
lim
x e x e x
x e x + e x
x e x e x
lim

pomou njega, jer neodreenost oblika

ostaje. Zadatak se lako rjeava ako i imenitelj i

brojitelj pomnoimo sa e-x:

ex + e x
1 + e 2 x
=
lim
= 1.
x e x e x
x 1 e 2 x
lim

261

VIA MATEMATIKA

4.3. Ispitivanje funkcija sa jednim argumentom

4.3.1. Rastenje i opadanje funkcije
Ako je funkcija y=f(x) derivabilna u intervalu (a,b) tada se prema znaku prvog izvoda moe zakljuiti da li
data funkcija y=f(x) raste ili opada u tom intervalu.
Neka bude f(x) i 0 za svako x (a,b). Uzmimo dve proizvoljne vrijednosti x1 i x2 iz intervala (a,b) i neka je
x2>x1. Prema Lagranovoj teoremi o srednjoj vrijednosti postoji taka iz inrenala (x1,x2) za koju je ispunjena
jednakost
f(x2)-f(x1) = f( )( x2- x1).

(10)

Poto je f( )0, iz (10) slijedi da je

f(x2) > f(x1)
Funkcija je dakle rasrua u intervalu (x1,x2) odnosno u intervalu (a,b).
Prema tome, funkcija monotono raste u intervalu (a,b) ako je f(x)0, za svako x iz tog intervala.
Slino se dokazuju i slijedei stavovi:
Funkcija strogo monotono raste u intervalu (a,b) ako je f(x)>0, .za svako x iz tog intervala.
Funkcija monotono opada u intervalu (a,b) ako je f(x)0, za svaki x iz tog intervala.
Funkcija strogo monotono opada u intervalu (a,b) ako je f(x)<0, za svaki x iz tog intervala.
Vai i obratno, tj. ako je funkcija monotono rastua u intervalu (a,b) tada je f(x)0, za svaki x iz tog intervala.
Ako je funkcija monotono opadajua u intervalu (a,b) tada je f(x)0, za svaki x iz
tog intervala.
Neka bude funkcija y=f(x) monotono rastua u intervalu (a,b) i neka su x i x+x dve proizvoljne take iz tog
intervala. Tada vai
f(x+x) f(x), za x > 0 i f(x+x) f(x) , za x < 0
Iz ovih nejednakosti se dobija da je
f (x + x ) f (x )
x

nezavisno od znaka x.

262

VIA MATEMATIKA
S obzirom na osobinu granine vrijednosti da ouva relaciju i slijedi da je
lim

f (x + x ) f (x )
x

x 0

= f (x ) 0

Slino se dokazuje i druga tvrdnja teoreme.

Vano je istai da strogo monotono rastua funkcija ne mora da ima izvod strogo vei od nule, kao ni strogo
monotono opadajua funkcija ne mora da ima izvod strogo manji od nule. Objanjenje za to je u injenici da
operacija granine vrijednosti ne ouva relaciju < i >
Na primer, funkcija f(x) = x3 je strogo monotono rastua funkcija, a njen izvod u taki x=0 jednak je nuli.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1) Funkcija f(x) = x ima izvod f(x) = 2x, gdje je f(x) > 0, za x > 0. a f(x) < 0, za x < 0. To znai
da funkcija strogo monotono raste u intervalu (o, ), a strogo monotono opada u intervalu
(-, o).
2) Funkcija f(x) = e-x ima izvod f(x) = -e-x Kako je -e-x < 0 za svako x, funkcija strogo
monotono opada u intervalu (-,).
1
3) Funkcija f(x) = x ima izvod f(x) =
. Kako je x > 0 za svako x (0, ), funkcija
2 x
strogo monotono raste u intervalu (0, ).
Funkcija f(x) = x2 - 4x ima izvod f(x) = 2x-4. Kako je f(x) >0 za x > 2 i f(x) < 0 za x<2, funkcija strogo
monotono raste u intervalu (2,) i strogo monotono opada u intervalu (-2, ).

4.3.2. Ekstremi funkcije

Ekstrem funkcije je zajedniki naziv za maksimum ili minimum. funkcija y=f(x) ima maksimum u taki x1
ako zadovoljava relaciju f(x1)>f(x) za svako x iz okoline tacke: x1, Vrijednost f(x1) zove se maksimum ili
maksimalna vrijednost funkcije. Funkcija y=f(x) ima minimum u taki x2 ako zadovoljava relaciju f(x2) f(x)
za svako x iz okoline take x2. Vrijednost f(x2) zove se minimum ili minimalna vrijednost funkcije.
U taki maksimuma funkcija prestaje da raste, da bi poela da opada. U taki minimuma
funkcija prestaje da opada, da bi poela da raste. Svaki maksimum ne mora biti i najvea
vrijednost funkcije, a svaki minimum ne mora biti i najmanja vrijednost funkcije, zato se esio
govori o lokalnim ekstremima. (Vidi sliku 4-4).

263

VIA MATEMATIKA
SJ
Y
t

Slika 4-4
t
0

X
t

U daljem ispitivanju potraiemo uslove za egzistenciju lokalnih ekstrema derivabilnih funkcija. U vezi toga
dokazaemo slijedeu teoremu:
Neka funkcija y=f(x) ima izvod u okolini take x0. Ako funkcija y=f(x) ima ekstrem
u taki x0, tada je t(x0)=0.
Ako je xo taka lokalnog maksimuma funkcije y=f(x), tada prema definiciji nezavisno od x vai
Pa je x<0 f(x0 + x) f(x0),
f (x0 + x ) f (x0 )
x

f (x0 + x ) f (x0 )

a za x>0

0,
0,

a graninu vrijednost i s obzirom na predpostavku da funkcija ima izvod okolni take x0 dobija se
lim

x +0

lim

x 0

f (x0 + x ) f (x0 )
x
f (x0 + x ) f (x0 )
x

= f+ (x0 ) 0,

= f (x0 ) 0

Kako je istovremeno f(x0)0 i f(x0)0, to je jedino mogue samo ako je f(x0)=0, to je trebalo dokazati.
Dokaz se izvodi analogno kada je f (x0) lokalni minimum.
Take u kojima je prvi izvod jednak nuli zovu se stacionarne take. Oigledno je da taka ekstrema mora
biti stacionarna taka, jer u takama u kojima je prvi izvod razliit od nule. funkcija raste ili opada, to znai
da nema najveu ili najmanju vrijednost u okolini posmatrane take. Meutim, treba napomenuti da svaka
stacionarna taka ne mora biti taka ekstrema.
U takama u kojima je f(x)=0, tangente krive f(x) su paralelne osi x (Vidi sliku 41).
Uslov f(x0)=0 je samo potreban uslov egzistencije ekstrema u taki x0, ali ne i dovoljan.
Dovoljan uslov za egzistenciju ekstrema funkcije moe se dan na slijedei nain:
Neka funkcija y=f(x) ima izvod u okolini take x0 . Ako je f(x0)=0 i ako je f(x)>0 za svako x iz intervala (x0-,

264

VIA MATEMATIKA
x0) i f(x)<0 za svako x iz intervala (x0, x0+), gdc je dovoljno mala pozitivna vrijednost tada je taka x0
taka lokalnog maksimuma funkcije y=f(x). Ako je f(x)<0 za svako x iz intervala (x0-, x0) i f(x)>0 za svako
x iz intervala (x0, x0+) tada je taka xo taka lokalnog minimuma funkcije y=f(x).
Dokaz emo izvesti u sluaju lokalnog maksimuma.
Ako je f(x)>0 za svako x iz inteivala (x0- , x0), tada je funkcija y=f(x) rastua u intervalu (x0- , x0). Isto tako,
ako je f(x)<0 za svako x iz inteivala (x0. x0+ ), tada je funkcija y=f(x) opadajua u intervalu (x0, x0+ ). To
znai da je taka x0 taka lokalnog maksimuma funkcije y=f(x), to je trebalo dokazati.
Analogno se dokazuje i u sluaju lokalnog minimuma.
Prilikom odreivanja lokalnih ekstrema funkcije cijelishodno je koristiti vie izvode. Najjednostavniji postupak
za iznalaenje ekstrema funkcije odreuje slijedea teorema.
Neka funkcija y=f(x) ima izvod u okolini take x0 i neka je x0 stacionarna taka, tj. f(x0)=0. Ako je f(x0)<0, tada
je x0 taka lokalnog maksimuma a ako je f(x0)>0 ,tada je taka x0 taka lokalnog minimuma funkcije y=f(x).
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Neka je, na primjer, f(x0)<0. Kako je

f (x0 ) = lim

f (x0 + x ) f (x0 )

x 0

f (x0 )0

to je i
f (x0 + x ) f (x0 )
x

(11)

S obzirom da je f(x0)=0 i stavljajui da je x0+x=x iz. (11) slijedi da je

f (x0 )
x x0

0 (12)

Relacija (12) znai da je f(x)>0 za svako x iz intervala (x0-, x0) i f(x)<0 za svako x iz intervala
(x0. x0-). S obzirom da pri prolazu kroz taku x0, f(x) sa pozitivnog znaka prelazi na negativan,
shodno prethodnoj teoremi o dovoljnom uslovu za egzistenciju ekstrema funkcije, taka xo,
predstavlja taku lokalnog maksimuma.
Na slian nain se dokazuje i u sluaju kada je f(x0)>0.
I specijalnom sluaju i drugi izvod u taki x0 moe biti jednak nuli. Tada se deriviranje nastavi sve dok se ne
doe do izvoda koji je razliit od nule u laki x0. Ako je ovaj izvod neparan, funkcija nema ekstrema, ve ona
raste ili opada u x0. Ako je izvod parnog reda funkcija ima ekstrem, i to maksimum ako je vrednost izvoda u
taki x0 negativna, a minimum ako je vrednost izvoda u taki x0 pozitivna.
1) Odrediti rastenje i opadanje funkcije f (x ) = e

x2
2

, kao i ekstreme date funkcije.

265

VIA MATEMATIKA
Prvo se odreuje prvi i drugi izvod:
f (x ) = xe
f (x ) = e

x2
2

x2
2

(x

Polo je eksponencijalna funkcija stalno pozitivna f(x)>0 za x (-,0) i f(x)<0 za x (0,). Jedina
stacionarna taka date funkcije je za x=0. Poto je f(0)=-1 ispunjen je dovoljan uslov za postojanja lokalnog
maksimuma funkcije. Prema tome data funkcija strogo monotono raste u intervalu (-, 0). u taki x=0 ima
maksimum, poto je jedini maksimum, zato je re o globalnom maksimumu, a u intervalu (0,) funkcija
strogo monotono opada. Maksimalna vrednost funkcije f(0) =1.
1
2. Odrediti ekstreme funkcije f (x ) = x + .
x
Data funkcija nije definisana za x=0, zato emo posebno ispitivati lijevu i desnu granu funkcije. Prvo emo
izraunati prvi i drugi izvod:
1
x2
2
f (x ) = 1 3 .
x
f (x ) = 1

Ispitajui lijevu granu funkcije f(x)>0 za x<-1 i f(x)<0 za -1<x<0 x=-1 je stacionarna taka tj. f(-1)=0 a f (-1)=-2.
Na osnovu dobijenih informacija zakljuujemo da dola funkcija strogo monotono raste u intervalu (-, -1). a
strogo monotono opada u intervalu (-1,0). Za x=-1 funkcija ima lokalni maksimum, koji iznosi f(-1)=-2.
Ispitujui desnu granu funkci|e f(x)<0 za 0<x<1 i f(x)>0 za x>1. x=1 je stacionarna takn funkcije, tj. f(1)=0.
a f(1)=2. Na osnovu dobijenih informacija zakljuujemo da data funkcija strogo monotono opada u intervalu
(0,1), a strogo monotono raste u intervalu (1, ) Za x=1 funkcija ima lokalni minimum, koji iznosi f(1) =2.
Dokazivanje ovog stava vri se uz pomo Tejlorove teoreme.

4.3.3. Konkavnost, konveksnost i prevojne take

Konkavnost, odnosno konveksnost je znaajna osobina funkcija sa jednim argumentom koja se odraava
na grafik funkcije.
A

Y
t

Slika 4-5

266

VIA MATEMATIKA
Funkcija y=f(x) koja ima izvod u intervalu (a,b) je konkavna u intervalu (a,b) ako se grafik te funkcije u tom
intervalu nalazi iznad tangente u bilo kojoj taki tog intervala. (Vidi sliku 4-5-A).
Ako se grafik funkcije nalazi ispod tangente u bilo kojoj taki tog intervala, tada je funkcija konveksna u
intervalu (a,b). (Vidi sliku 4-5-B). Inae, rije konkavno znaii udubljeno, a rije konveksno ispupeno.
Dovoljan uslov konkavnosti i konveksnosti funkcije na intervalu (a,b) se moe dan na slijedei nain:
Neka za funkciju y=f(x) postoji prvi i drugi izvod. Ako je f(x)0 za svako x iz intervala (a,b), tada je funkcija
y=f(x) konkavna na intervalu (a,b). Ako jc f0 za svako x iz intervala (a,b). tada je funkcija y=f(x) konveksna
na intervalu (a,b).
Neka je, na primer, f(x)0 za svako x iz intervala (a,b). Uvodimo funkciju:
g(x) = f(x) - f(x0) - f(x0)(x- x0)
koja predstavlja razliku ordinate funkcije y=f(x) i ordinate tangente na grafik funkcije y=f(x) proizvoljnoj taki
M(x0. f(x0)). gde je xa iz intervala (a,b).
Funkcija g(x) zadovoljava uslove Lagranove teoreme o srednjoj vrijednosti na intervalu (x0o,x), te je
mogue promjeniti. Postoji dakle taka iz intervala (x0 ,x) za koji vai
g (x ) g (x0 )
x x0

= g ( )

tj. g (x ) = g (x0 ) + g ( )(x x0 )

(13)

Zamjenom jednakosti g(x0)=0 i g()=f()_f(x0) (13) postaje

g (x ) = f ( ) f (x0 ) (x x0 )
S obzirom da je po pretpostavci f(x)0 za svako x iz intervala (a,b) slijedi da je f(x) rastua funkcija, tj.
f ( ) f (x0 ),

za x x0 i

f ( ) f (x0 ),

za x x0

Odakle slijedi da je
g (x ) = f ( ) f (x0 ) (x x0 ) 0 ili
g (x ) = f (x ) f (x0 ) f (x0 )(x x0 ) 0

tj .

f (x ) f (x0 ) + f (x0 )(x x0 ).

Drugim rijeima sve take grafika te funkcije se nalaze iznad tangente u bilo kojoj taki tog intervala (a,b).
Po definiciji funkcija y=f(x) je konkavna na intervalu (a,b).

267

VIA MATEMATIKA
Drugi dio teoreme se dokazuje na slian nain.
Funkcija koja je konkavna (konveksna) u cijeloj oblasti definisanosti je svuda konkavna (konveksna) funkcija.
Taka u kojoj grafik funkcije mjenja konkavnost odnosno konveksnost je prevojna taka ili taka infleksije.
U toj taki tangenta dodiruje ili presjeca krivu. (Vidi sliku 4-6-A. i 4-6-B).
A

Slika 4-6

x0

x0

Ako se posmatra slika 4-6-A, vidi se da je kriva konkavna ili udubljena do take xn. a konveksna ili ispupena
od xn prema gore. Posmaliajui poloaj tangente nadalje se vidi da je u taki inflcksijc vrijednost prvog
izvoda maksimalna (Tangenta na grafik funkcije zaklana najvei ugao sa osom x). Prema tome u taki
infleksijc prvi izvod ima maksimum, to znai da su ispunjeni slijedei uslovi:
f(x0) = 0 i
f(x0) < 0
Ako se posmatra slika 4-6-B, vidi se da je kriva konveksna ili ispupena do take x0 prema gore. Posmatraiui
poloaj tangente nadalje se vidi da je u taki infleksije vrijednost prvog izvoda minimalna (Tangenta na grafik
funkcije zaklapa najmanji ugao sa osom x). Prema tome u taki inflcksijc prvi izvod ima minimum, to znai
da su ispunjeni uslovi:
f(x0 ) > 0
Odakle slijedi da potreban i dovoljan uslov da funkcija y=f(x) za koju postoji prvi, drugi i
trei izvod ima taku prevoja u taki x0 da je f(x0)=0 i f(x0)0.
U specijalnom sluaju i trei izvod u taki xn moe biti jednak nuli. Tada se deriviranje nastavi sve dok se ne
doe do izvoda koji je razliit od nule. Ako je ovaj izvod neparan, funkcija ima prevojnu taku u taki x0, ako
je izvod parnog reda, tada funkcija ima ekstrem u taki x0.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1) Ispitati konveksitet eksponencijalne funkcije f(x) = ax.

Prvo se odreuje prvi i drugi izvod date funkcije.
f (x ) = ln a a x
f (x ) = (ln a ) a x
2

Ako je a 1, onda je f(x) > 0 za svako x, to znai da je data funkcija svuda konkavna za a 1

268

VIA MATEMATIKA
2) Nai prevojne take funkcije f(x) = x3 - 6x + 2.
Prvo se odreuje prvi i drugi izvod date funkcije f (x) = 3x2 - 6 f(x) = 6x
Samo rjeenje jednaine f(x) = 0 moe da bude taka prevoja. To je u ovom sluaju x=0. Poto,
je f(x)=6 0 za svako x, tj. f(0)0 to znai da funkcija u taki x=0 ima prevojnu taku.

4.3.4. Ispitivanje funkcija sa konstrukcijom grafika

Elementarni nain ispitivanja funkcija (Vidi taku 3.5.) moe da prua samo djelimine informacije o nekoj
funkciji. Za formiranje kompletne predstave o jednoj konkretnoj funkciji potrebno je ukljuiti i diferencijalni
raun kao to je to pokazano u prethodnim izlaganjima Na kraju ispitivanja postoji mogunost za priblino
konsiruisanjc grafika funkcije. S obzirom na ono to je do sada izloeneo, ispitivanje funkcija treba da
obuhvati slijedee:
1 Odreivanje oblasti definisanosti funkcije
Nai take prekida
2 Ispitivanje parnosti ili neparnosti
3 Ispitivanje ponaanje funkcije u okolini take prekida i na krajevima intervala definisanosti
4 Odreivanje asimptota
5 Odreivanje prosjenih taaka grafika funkcija sa koordmamim osama
6 Odreivanje znaka funkcije
7 Odreivanje ekstremnih taaka
8 Odreivanje intervala monotonosti
9 Odreivanje prevojnih taaka
10 Odreivanje intervala konkavnosti i konveksnosu
Na osnovu ovih podataka slijedi konstrukcija grafika.
1
1) Ispitati funkciju f (x ) = x 2 + 2 i konstruisati njen grafik.
x
1 Funkcija je definisana za svako x za koje je x0. Prema tome, oblast definisanosti ine sve realne
vrijednosti sem x=0, tj. x (-,0) (0,). Za x=0 funkcija ima prekida.
2 f ( x ) = ( x ) +
2

Funkcija je parna.

( x )

2 1
x + 2 = +
3 xlim
0
x

lim x 2 + 2 = +
x
x

= x2 +

1
= f (x )
x2

lim x 2 + 2 = +
x

2 1
lim x + 2 = +
x +
x

x +0

Ovim graninim vrijednostima je utvreno ponaanje funkcije u taki prekida i na krajevima intervala
definisanosti.

269

VIA MATEMATIKA
4 Na osnovu prethodne take se zna da je:
lim f (x ) = + tj funkcija nema horizontalnih asimptota,

lim f (x ) = + tj. x=0 je vertikalna asimptota funkcije.

x 0

Jedino jo treba proveriti da li postoji kosa asimptota. Poto

f (x )
x4 + 1
je lim
= lim
= , funkcija nema kosu asimptotu.
x
x
x
x3
5 Presjena taka grafika funkcije sa x osom se dobija za y=0, ali jednaina
x2 +

1
x4 + 1
=
=0
2
x
x2

nema realni korjen, jer iz x4+1=0 slijedi da je x4=-1, a to je nemogue u skupu realnih brojeva, io znai da
grafik funkcije ne sijee x osu.
Presjena taka grafika funkcije sa y osom se dobija za x=0, ali u toj taki funkcija ima prekida i zbog toga
grafik funkcije ne sijee ni y osu.
6 Funkcija f (x ) = x 2 +

1
je stalno pozitivna.
x2

7 Potreban uslov za egzistenciju ekstremnih vrijednosti da je

f (x ) = 2 x

2
x4 1
=2 3 =0
3
x
x

Realni korjeni ove jednaine x=1 i x=-1 odreuju stacionarne take funkcije
f (x ) = 2 +

6
x4

Poto je f(1)=8>0 i f (-1)=8>0, dovoljan uslov za egzistenciju minimuma je ispunjen. Prema tome, take
minimuma su (-1,2) i (1,2).
8 Interval monotonosti se odreuje na osnovu ve izraunatog prvog izvoda, koji emo rastavili na prole
faktore:
f (x ) =

270

2 (x 1)(x + 1) x 2 + 1
x

VIA MATEMATIKA
Tabela za odreivanje znaka prvog izvoda, tj. rastenje i opadanje funkcije:
x
x
x-1
x+1
y
y

- < x < -1

-1 < x < 0
+
+

0 < x < 1 0 < x < +

+
+
+
+
+
+

9 Prevojne take se odreuju na osnovu drugog odnosno treeg izvoda funkcije. Jednaina
f (x ) = 2 +

2 x4 + 3
6
=
=0
x4
x4

nema realnih rjeenja, odavde slijedi da funkcija nema prevojnih taaka.

10 Poto je drugi izvod pozitivan za svako x iz oblasti definisanosti. funkcija je svuda konkavna.
2
Na osnovu dobijenih rezultata konstruisan je grafik funkcije f (x ) = x +

1
(Vidi sliku 4-8).
x2

Slika 4-8

X
-1

2) Ispitati funkciju y =

x2
i konstruisati njen gralik.
x2 1

1. Funkcija je definisana za svako x za koje je x2 -10. Prema lome. oblast definisanosti funkcije je
x (-,-1) (-1,1) (1, ) .
Za x = 1 funkcija ima prekida.

( x )
x3
=
= f (x ) pa je funkcija neparna.
2------------------ f ( x ) =
2
2
( x ) 1 x 1

3

271

VIA MATEMATIKA
x3
=
x 1 0 x 2 1
x3
lim 2
=
x 1 0 x 1
x3
lim 2
=
x x 1

x3
= +
x 1+ 0 x 2 1
x3
lim 2
= +
x 1+ 0 x 1
x3
lim 2
= +
x + x 1

3------------------ lim

lim

Ovim graninim vrijednostima je utvreno ponaanje funkcije u takama prekida, i na krajevima

definisanosti.
f (x ) = , funkcija nema horizontalnih asimptota.
4 Na osnovu prethodne take se zna da je xlim

lim f (x ) = i

lim f (x ) = +; x = 1 vertikalna asimptota funkcije.

x 1 0

x 1+ 0

lim f (x ) = i

lim f (x ) = +; x = 1 je vertikalna asimptota funkcije.

x 1 0

Poto je lim

f (x )
x

x 1+ 0

x2
=1 i
x x 2 1

= lim

x2
lim f (x ) x = lim 2
= 0 , prava y=x je kosa
x
x x 1

asimptota funkcije.
5 Presjena taka grafika funkcije sa x osom se dobija za y=0, tj. rjeavanjem jednaine

x3
=0
x2 1

Jednaina ima realno rjeenje i to za x=0, to znai da je koordinatni poetak O (0,0) jednaina prosjena
taka sa koordinatnim osama.
6 Prvo se rastavlja funkcija na proste faktore
f (x ) =

x3
,
(x 1)(x + 1)

a zatim se odreuje znak funkcije pomou slijedee tabele:

x
x
x-1
x+1
y

- < x < -1
-

-1 < x < 0
+
+

0<x<1
+
+
-

0<x<+
+
+
+
+

7 Potreban uslov za egzistenciju eksternih vrijednosti da je

f (x ) =

272

x 2 3x 2

(x

x2 x 3

(x

)(x + 3 ) = 0 Korjeni ove jednaine su x = 0, x =

)

3, x = 3.

VIA MATEMATIKA
f (x )

(4 x
=

)(

) (
(x 1)
2

) (

6 x x 2 1 2 x 2 1 2x x 4 3 x 2
4

) = 2x
(x

6x

( )

2x x 2 3

(x

Poto je f 3 0 , dovoljan uslov za egzistenciju maksimuma u taki x = 3 je ispunjen. f(0)=0,

dovoljan uslov za egzistenciju ekstrema u taki x = 0 nije ispunjen. f 3 0 , dovoljan uslov za
egzistenciju minimuma u taki x = 3 je ispunjen.

( )

3 3
3 3
Prema tome. funkcija ima ekstremne vrijednosti u takama 3,
maksimum i 3,

2
2

8 Intervali monotonosti se odreuju na osnovu prvog izvoda. Tabela za odreivanje znaka prvog izvoda,
tj. rastenje i opadanje funkcije
x

<
- x<-3

- 3 < 1

-1 < x < 0

0<x<1

1<x<

3<x<

x2

x 3

x+ 3

(x2-1)2

9 Potreban uslov za postojanje prevojne take da je

f (x ) =

2x 3 + 6 x

(x

2x x 2 + 3

(x

)= 0

Realno rjeenje gornje jednaine je x=0. Poto je

f (x ) = 6

x 4 + 6x 2 + 1

(x

i f (0 ) = 6 0.

dovoljan uslov za egzistenciju prevojne take je ispunjen. Taka (0,0) je prevojna taka funkcije.
10 Intervali konkavnosti odnosno konveksnosti se odreuju na osnovu drugog izvoda, koji se u tom cilju
rastavlja na proste inioce, tj.
f (x ) =

2x = x 2 + 3

(x 1) (x + 1)
3

273

VIA MATEMATIKA
Tabela za odreivanje znaka drugog izvoda, tj. konkavnosti i konveksnosti funkcije:
x
x
x-1
x+1
x2+2
y
y

< x < 1
+
+

1 < x < 0
+
+
+
U

Na osnovu dobijenih rezultata konstruisan je f (x ) =

1< x <
+
+
+
+
+
U

0 < x <1
+
+
+

x3
(Vidi sliku 4-9).
x 1
2

Slika 4-9

3 3
2

X
3

-1

274

3 3
2

1 3

VIA MATEMATIKA

4.4. Izvodi i diferencijali funkcija sa dva i vie

argumenta

eka je z=f(x,y) neprekidna funkcija od dva argumenta u nekoj oblasti D. Ako se y smatra kao konstanta,
a x pusti da varira, tada e z biti funkcija samo od jednog argumenta, od argumenta x. Ako ona ima
izvod, onda se taj izvod zove parcijalni izvod funkcije z po x i obiljeava se
f (x + x, y )

lim

x 0

= fx (x, y ) =

f (x, y )
x

z
= zx
x

Ako se x smatra kao konstanta, a y pusti da varira, tada e z bili funkcija samo od argumenta y. Ako ona ima
izvod, onda se taj izvod zove parcijalni izvod funkcije z po y i obiljeava se
f (x, y + y )

lim

y 0

f (x, y )

= fy (x, y ) =

z
= zy
y

U optem sluaju parcijalni izvod funkcije od dva ili vie argumenata po jednom
argumentu je izvod te funkcije po tom argumentu uz pretpostavku da su ostali
argumenti konstante.
Treba napomenuti da simboli

z z
i
ne predstavljaju kolinike.
x y

Iz definicije parcijalnih izvoda slijedi da se oni izraunavaju pomou pravila za izraunavanje izvoda funkcija
sa jednim argumentom.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1) Nai parcijalne izvode funkcije z = x2 + xy + 3x + 2y

z
= 2x + y + 3
x
z
= x+2
y
Parcijalni diferencijal funkcije sa dva i vie argumenata po jednom argumentu je proizvod
parcijalnog izvoda funkcije po tom argumentu i prirataja tog argumenta, odnosno
diferencijala tog argumenta.
2) Za funkciju z =
Poto je

z
z
xy
+y
=z.
pokazati da je x
x
y
x+y

z
y2
z
x2
=
=
i
zato je
x (x + y )2
y (x + y )2

y2

(x + y )

+y

x2

(x + y )

xy
x+y

275

VIA MATEMATIKA
U sluaju funkcije z=f(x,y) parcijalni diferencijali su slijedei:
dx z =

z
z
x =
dx
x
x

dy z =

z
z
y =
dy
y
y

Zbir svih parcijalnih diferencijala se naziva totalni diferencijal.

U sluaju funkcije z=((x,y) totalni diferencijal je slijedei:
dz =

z
z
z
z
x +
y =
dx +
dy
x
z
x
y

Prirataj funkcije z=l(x,y) je po definiciji

z = f(x+x,y+y) - f(x,y).
Prirataj funkcije z=f(x,y) koji ima parcijalne izvode i po x i po y mogue je predstaviti i na slijedei nain:
z =

z
z
x +
y + 1x + 2 y
x
z

Gdje 1 0 i 2 0 , kada x 0 i y 0.
Totalni diferencijal predstavlja glavni dio prirataja funkcije, a ostatak je sporedni dio prirataja funkcije.
Totalni diferencijal se moe korisno upotrebiti u priblinim raunima. Ako su x : y dovoljno mali, onda se prirataj
funkcije z moe zamijeniti sa totalnim diferencijalom funkcije z, jer sporedni deo prirataja funkcije tei nuli.tj.
z = f(x+x,y, + y) - f(x,y) - dz.

4.4.1. Parcijalni izvodi i totalni diferencijali vieg reda

Neka je dala funkcija z=f(x,y) koja ima parcijalne izvode
z f
=
= fx (x, y ) = zx (x, y )
x x

z f
=
= fy (x, y ) = zy (x, y )
y y

koji se zovu parcijalni izvodi prvog reda ili prvi parcijalni izvodi. Ovi parcijalni izvodi su takoe funkcije od x
i y i mogu imati svoje parcijalne izvode koji se zovu parcijalni izvodi drugog reda ili drugi parcijalni izvodi i
obiljeavaju se na slijedi nain:
2 z 2f
(x, y )
=
= fxx (x, y ) = zxx
x 2 x 2

2z
2f
(x, y )
=
= fyx (x, y ) = zyx
y x y x

276

2z
2f
(x, y )
=
= fxy (x, y ) = zxy
x y x y

i
i

2 z 2f
(x, y )
=
= fyy (x, y ) = zyy
y 2 y 2

VIA MATEMATIKA
Na slian nain se dobijaju parcijalni izvodi treeg, etvrtog, petog,..., n-tog reda. Iz definicije parcijalnog
izvoda slijedi da egzistencija parcijalnog izvoda n-tog reda u nekoj raki x povlai za sobom egzistenciju
n- prethodnih uzastopnih parcijalnih izvoda u okolini posmatrane take.
Pri rjeavanju ekonomskih problema vai jednakost
2z
2z
=
x y y x
Neka je data funkcija z=f(x,y) koja ima totalni diferencijal
dz =

z
z
dx +
dy ,
x
y

koji se zove totalni diferencijal prvog reda ili prvi totalni diferencijal. Kako se dx i dv mogu smatrati kao
konstanta, tako je totalni diferencijal prvog reda funkcija od x i y, koja moe imati svoj totalni diferencijal, koji
se zove totalni diferencijal drugog reda ili drugi totalni diferencijal i obiljeava se:
z

z z
z
z
z
d 2 z = d (dz ) = d dx +
dy =
dy dx +
dy dy =
dx +
dx +

x
y
x
x
y
y
x
y

2z 2 2z
2z
2z 2 2z 2
2z
2z 2
= 2 dx +
ydx +
xdy + 2 dy = 2 dx + 2
xdy + 2 dy
y x
x y
x y
x
y
x
y

Nai prvi i drugi totalni diferencijal funcije z=x + 4x y +7xy+1.

z
= 4 x 3 + 8 xy 3 + 7 y
x

z
= 12 x 2 y 2 + 7 x
y

2z
= 12 x 2 + 8 y 3
x 2

2z
= 24 x 2 y
y 2

2z
= 24 xy 2 + 7
x y

2z
= 24 xy 2 + 7
y x

(
z = (12 x

dz = 4 x 3 + 8 xy 3 + 7 dx + = 12 x 2 y 2 + 7 x dy
d2

+ 8 y 3 dx 2 + 2 24 xy 2 + 7 dxdy + 24 x 2 ydy 2

277

VIA MATEMATIKA

4.5. Ekstremne
argumenta

vrijednosti

funkcije

sa

dva

unkcije koje se javljaju prilikom reavanja praktinih problema najee sadre vie argumenata. U
veini sluajeva rjeavanje problema se sastoji u odreivanju ekstremnih vrijednosti funkcija na nekom
skupu. U nastavku izloiemo najvanije metode i rezultate ove oblasti.

4.5.1. Rjeavanje problema slobodnog ekstrema funkcije

Funkcija z=f(x,y) una maksimum u taki (x0,y0) ako je f(x0,y0) f(x,y) za svaku taku (x,y) iz okoline
take (x0,y0).
Funkcija z=f(x,y) ima minimum u taki (x0,y0) ako je f(x0,y0) f(x.y) za svaku raku (x,y) iz okoline take (x0.y0).
Maksimum i minimum funkcije z zovu se ekstremi funkcije z.
Potreban uslov za postojanje ekstrema diferencijabilne funkcije z=f(x,y) u taki
(x0.y0) je da su u toj taki parcijalni izvori prvog reda jednaki nuli, tj.
f (x0 , y 0 )
x

=0

f (x0 , y 0 )
y

=0

Take u kojima su prvi parcijalni izvodi diferencijabilne funkcije z=f(x,y) jednak nuli, nazivaju se stacionarnim
takama.
Dovoljan uslov za postojanje ekstrema diferencijabilne funkcije z=f(x,y) u taki
(x0,y0) je da je taka (x0,y0) stacionarna taka, tj.
f (x0 , y 0 )
x

=0

f (x0 , y 0 )
y

=0

a vrijednost
2

2 f (x0 , y 0 ) 2 f (x0 , y 0 ) 2 f (x0 , y 0 )

(x0 , y 0 ) =

x 2
y 2
x y

U tom sluaju funkcija y=f(x,z) u taki (x0,y0) za

2 f (x0 , y 0 )
x 2

0 ima maksimum,

2 f (x0 , y 0 )
0 ima minimum.
x 2

278

VIA MATEMATIKA
Funkcija z=f(x,y) nema ni maksimum ni minimum ako je (x0,y0) <0, a za (x0,y0) =0 potrebna su daljnja
ispitivanja.
Prema tome za odreivanje ekstrema funkcije sa dva argumenta z=f(x,y) potrebno je uraditi slijedee:
1) Odrediti stacionarne take (x0,y0) , tj. rjeiti sistem jednaina
2)Odrediti parcijalne izvode drugog reda

z
=0 i
x

z
= 0.
y

2z 2z 2z
,
,
.
x 2 x y y 2

3) Izraunati vrijednost (x0,y0) za svaku stacionarnu taku. Tada u taki (x0,y0) funkcija z=f(x,y)
a) ima maksimum, ako je (x0,y0)>0 i
b) ima minimum, ako je (x0,y0)>0 i

2 f (x0 , y 0 )
x 2

2 f (x0 , y 0 )
0
x 2

nema ekstrema, ako je (x0,y0)<0,

moe. ali ne mora imati ekstrem za (x0.y0)=0.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

Nai ekstremne vrijednosti funkcije z = 2 + 2x + 4y-x -y.

Najprije se odreuju stacionarne take.
z
= 2 2 x = 0, za x0 = 1,
x
z
= 4 2y = 0, za y 0 = 2.
y
Zatim se odreuju parcijalni izvodi drugog reda
2z
= 2
x 2

2z
= 2
y 2

2z
=0
x y

Na osnovu dobijenih podataka odreuje se (1,2) = (-2)(-2)-0 = 4>0

Poto je z(1,2) = -2 <0. funkcija z ima maksimum u taki (1,2) koji iznosi zmax = z(1,2) = 7.
2 Nai ekstremne vrijednosti funkcije z = x3 + 3xy2 - 15x - 12y.
Prvo se odreuje stacionarne take, kao rjeenja sistema,
z
= 3 x 2 + 3 y 2 15 = 0
x
z
= 6 xy 12 = 0
y

279

VIA MATEMATIKA
Rjeenja su. (1,2), (2,1), (-1,-2), (-2,-1).
Zatim se odreuju parcijalni izvodi drugog reda. To su slijedei:
2z
= 6x
x 2

2z
= 6x
y 2

2z
= 6y
x y

Na osnovu dobijenih podataka odreuju se

(x,y) = 6x 6x - (6y)2
Tada
(1,2) = 6 6 - 122 = 36 - 144 < 0, funkcija nema ekstrema,
(2,1) = 12 1 2 - 62 = 144 - 36 > 0 i z(2,1) = 12 > 0, funkcija z ima minimum zmin = z(2,1) = -28,
( -1,-2) = (-6) (-6) - (-12)2 < 0, funkcija nema ekstrema,
(-2,-1) = (-12) (-2)-(-6)2>0 i z(-2, -1) = -12<0, funkcija z ima maksimum, zmax. = z(-2,-1) = 28.

4.5.2. Uslovni ekstrem

Ekstrem funkcije y=f(x,y) uz dato ogranienje (x,y)=0 naziva se uslovnim ili vezanim, a taku dobijeni maksimum
ili minimum uslovnim minimumom ili maksimumom. Tada funkcija f(x,y) zavisi samo od jednog argumenta, a
zadatak je mogue svesti na problem ekstrema funkcije sa jednim argumentom. Zbog tekoa koje se mogu
javljati prilikom izraunavanja promjenljive x ili v iz jedname (x,y)=0 i zamjene u funkciju f(x,y), za traenje
ekstrema u ovakvim sluajevima koristi se metod koji se naziva metod Lagranovog multiplikatora.
Prvo se postavlja Lagranova funkcija
F(x,y) = f(x,y) + >(x,y),
gdje je x konstanta koja se naziva Lagranov multiplikator.
Potreban uslov za postojanje ekstrema funkcije z=f(x,y), u taki (x0,y0) je da su parcijalni izvodi prvog reda
Lagranove funkcije u toj taki jednaki nuli, tj.
(x0 , y 0 )
F f (x0 , y 0 )
=
+
=0
x
x
x
(x0 , y 0 )
F f (x0 , y 0 )
=
+
=0
y
y
y
F
= (x0 , y 0 ) = 0.
y
Dovoljan uslov za postojanje ekstrema funkcije y=f(x.y) u taki (x0,y0) obuhvata ispitivanje potrebnog uslova i

280

VIA MATEMATIKA
2 F ( x0 , y 0 , 0 ) 2
2 F ( x0 , y 0 , 0 )
2 F ( x0 , y 0 , 0 ) 2
dx
+
2
dx

y
+
dy
x y
x 2
y 2

gdje je
dx +
dy = 0
x
y

d 2 F ( x0 , y 0 , 0 ) =

Ako je d2F(x0,y0, x0) < 0, funkcija ima uslovni maksimum,

Ako je d2F(x0,y0, x0) > 0, funkcija ima uslovni minimum.
Prema tome, za odreivanje uslovnog ekstrema funkcije z=f(x,y) po metodu Lagranovog multiplikatora
potrebno je uradio slijedee:
1. Postaviti Lagranovu funkciju.
2. Odrediti parcijalne izvode prvog reda Lagranove funkcije, izjednaio ih sa nulom i rjeiti tako dobijeni
sistem jednaina. Neka su rjeenja:


x=x0, y=y0 i =0
3. Odrediti totalni diferencijal drugog reda Lagranove funkcije i ispitati njegovu vrijednost

x=x0, y=y0 i =0

Ako je ta vrijednost pozitivna, tada funkcija ima minimum u taki (x0,y0) i zmin=f(x0,y0) Ako je pak negativna,
tada funkcija ima maksimum u taki (x0,y0) i zmax=f(x0,y0).
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Nai uslovne ekstreme funkcije z = x2 + y2 pri uslovu x + y=1.

Funkcija Lagrana je
Primjer
Primer

F(x,y) = x2 + y2 + 2 (x + y - 1) iji su parcijalni izvodi prvog reda

F
F
F
= 2 x + ,
= 2 y + ,
= x + 1
x
y

Rjeenje sistema jednaina

2x + X = 0
2y + X = 0
x+y=1
je
0 = 1, x0 =

1
1
,y = .
2
2

Kako su,
2F
= 2,
x 2

2F
= 2,
y 2

2F
= 0.
x y

281

VIA MATEMATIKA
slijedi da je
1 1

d 2 F , , 1 = 2dx 2 + 2dy 2 0,
2
2

io znai da funkcija z=x2+y2 pri uslovu x+y=1 ima minimum u taki

1
1 1
2 , 2 , zmin = 2 .

282

VIA MATEMATIKA

Zadaci za vjebanje

1.

Po definiciji nai izvod slijedeih funkcija:

a )y = 4 x + 1
b )y =

c )y =

1 2
x + x d )y =
2

3
x
1
x

Rjeenje:
Prvi izvod po definiciji se odreuje po formuli:
f (x + x ) f (x )
y
= lim

0
x
x
4 (x + x ) + 1 (4 x + 1)

y = f (x ) = lim

x 0

a )y = lim

x 0

b) Rezultat: y = -x + 1
3 x 3 x 3x
3
3

x (x + x )
3
3
c )y = lim x + x x = lim
= lim
= 2
x 0

0
0
x
x
x (x + x )
x
d) Rezultat: y =

2.

1
2x x

Odrediti prvi izvod i diferencijal slijedeih funkcija:

a )y = 3 x 7 + 4 x 6 +
b )y =

1 3 1 2
8
x x + 2x 3
3
2
x

6x
x2 + 1

c )y = 1 x 2

f )y =

x
2

a x2

g )y = e x 2 + 2 x + 8
ex
x 3

d )y = 2 x 2 3 x + 5

h )y =

e )y = x 2 x 2 + 1

i )y = ln (2 x 900 )

283

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:
a) Koristei lormulu (axn) = anxn-1 pri emu je
y = 21x 6 + 24 x 5 + x 2 x + 2 +

8
;
x2

8
= 8 x 1, , dobijemo:
x

dy = y dx

u u v uv
b) Koristei formulu =
, dobijemo:
v2
v
y =

6 x 2 + 1 6 x 2x

x2 + 1

),

6 x 2 1
x2 1

dy =

)dx

6 x 2 1
x2 + 1

c) Koristei formulu za sloenu stepenu funkciju ((g(x)) n) = n(g(x)) n-1 g(x)) dobijemo:

) (2x ) = 6 x (1 x ) ,
d (2 x 3 x + 5 )
1
y = (2 x 3 x + 5 ) (4 x 3 ) =
2
2

y = 3 1 x2

dy = 6 x 1 x 2

) dx
2

1/ 2

1/ 2

4x 3
2

2 2x 3 x + 5

e) Koristei formulu (uv) = u . v + u . v i uzimajui

dy = y dx =

1
2

2x 2 + 1 = 2x 2 + 1

4x 3
2 2x 2 3 x 5

dx

dobijemo

1
1
2x 2
2x 2 + 1 + 2x 2
4x 2 + 1
=
=
2x 2 + 1 2 4 x = 2x 2 + 1 +
2
2x 2 + 1
2x 2 + 1
2x 2 + 1
2
4x + 1
dy = y dx =
dx
2x 2 + 1

y = 1 2 x 2 + 1 + x

f )y =

1 a 2 x 2

1
2

1 2
a x2
2

1
2

) (2x )/ (a

a 2 x 2 / a 2 x 2
y =

(a

a x +x
2

dy = y dx =

a x
a2

(a

(a

284

1
;
x 450

x2

1
2

1
2

x2

dx

x
g) Rezultat: y = 2 (x 1) e

i) Rezultat: y =

+2x +8

dy =

dy = 2 (x 1) e x

dx
x 450

+2x +8

dx

VIA MATEMATIKA

3.

Pokazati da je:

a )d x 2 e x = xe x (2 + x )dx
b )d

(a

+ x2 =

) (

xdx
a2 + x 2

c )d x 3 + 3 x = 3 x 2 1 dx

4.

Nai drugi i trei izvod slijedeih funkcija:

10

a )y = x 2 + 1

e )y =

x 2 3x + 2
x +1

3
f )y =
4

b )y = 5 5 x 2
c )y = (x 4 ) (x + 3 )
2

d )y = x + 5

g )y = 3 x 4 ln x
h )y =

ln x
x

Rjeenje:
Konstei formulu (u vw) =uvw+uvw+uvw. Dobijemo
y= 2 (1(x+3) (2x-1)+(x-4) 1 (2x-1)+(x-4)(x+3) 2) = 12x2- 12x-46
y = 24x- 12 = 12(2x-1)
1
1

(x + 5 ) 2 1
2
3
1 1
1

y = (x + 5 ) 2 1 =
3
2 2
4 (x + 5 )
1

d )y = (x + 5 )2 ;

y =

y =

5
1 3
3

(x + 5 ) 2 1 =

2
4 2
8 (x + 5 ) x + 5

e) Rezultat: y =

x 2 + 2x 5

(x + 1)

y =

12

(x + 1)

y =

36

(x + 1)

f) Koristei formulu (ax) = axIn a, dobijemo:

x

3
3
y = ln ;
4
4
x

3 3
3
y = ln ln ;
4 4
4
2

3 3
y = ln ;
4 4

3 3
y = ln ;
4 4

285

VIA MATEMATIKA
g) Rezultat
:

y = 12 x 3 ln x + 3 x 3 ; y = 36 x 2 ln x + 21x 2 ; y = 72 x ln x + 78 x; y IV = 72ln x + 150; y v =

72
x

1
x ln x 1
1 ln x
=
h )y = x
2
x
x2
1
x 2 (1 ln x ) 2 x
/ : x 3 + 2ln x
x
=
y =
/:x
x4
x3
11 6ln x
y =
x4

5.

Nai n-ti izvod slijedeih funkcija:

a) y=ln x b) y=axn c) y=e2x-5

Rjeenje:

(1) (n 1)!
1
1
2
6
25
n
a )y = ; y = 2 ; y = 3 ; y IV = 4 ; y V = 5 ;..., y ( ) =
x
x
x
x
x
xn
n 1
n 2
n 3
b )y = anx ; y = an (n 1) x ; y = an (n 1)(n 2 ) x ;
n

y ( ) = an (n 1) (n 2 )..... ((n (n 1)) x n n = an !

n

c )y = 2e 2 x 5 ; y = 4e 2 x 5 ; y = 8e 2 x 5 ;...y ( ) = 2n e 2 x 5
n

6.

Odrediti slijedee granine vrijednosti

x
2
;
a ) lim
x 2 x 2
5x 7x
;
d ) lim
x 0
x
ln

ln x 2
;
x 1 x 1
xn k n
;
e ) lim
x k x k

b )lim

sin x
;
x
ex 1
;
f ) lim
x 0
x

c ) lim

x 0

32 x 1
.
x 0
6x

g ) lim

Rjeenje:
0
Navedeni primjeri predstavljaju neodreenost oblika . Pri rjeavanju zadatka mogue je koristiti Lopitalovo
0
pravilo.
x
x
2 1

ln 2
1 1

2
a ) lim
= lim
= lim x 2 = lim =
x 2 x 2
x 2
x 2
x

2
1
2 2
(x 2 )
ln

286

VIA MATEMATIKA
ln x 2
=2
x 1 x 1

b) Rjeenje: lim

(sin x )
sin x
cos x
= lim
= lim
= cos0 = 1
x 0
x 0
x 0
x
1

x
( )

c ) lim

d) Rjeenje: lim
x 0

5x 7x
5
= ln
6
x

xn k n
xn k n
n x n 1
e ) lim
= lim
= lim
= nk n 1 npr. konkretno
x k x k
x k
x k
1

(x k )

x 5 + 243
x 5 + 243
5x 4
= lim
= lim
= 5 3 4 = 405
x 3
x 3
x 3 1
x +3

(x + 3 )
lim

f) Rjeenje: 1
g) Rjeenje:

7.

ln3
3

Odrediti slijedee granine vrijednosti:

ex
;
x x 3

a ) lim

x2
x 2 x

b ) lim

5x
;
x ln 4 x

c ) lim

2x 3 4 x + 5
;
x 7 x 3 + 5 x 3

d ) lim

Rjeenje:
Navedeni primjeri predstavljaju neodreenost oblika

( )
( )

. Za rjeavanje mogue je koristiti Lopitalovo pravilo

( )
( )

( )

ex
ex
ex
ex
ex
ex
ex
a ) lim 3 = lim
= lim 2 = lim
= lim
= lim
= lim
= +
x x
x
x 3 x
x
x 6 x
x
x 6
(6 x )
x3
3x 2
b) Rjeenje: xlim

x2
=0
2x

c) Rjeenje: xlim

5x
=
ln 4 x

(
(

)
)

(
(

)
)

2x 3 4 x + 5
6x 2 4
2x 3 4 x + 5
6x 2 4
12 x 2
= lim
= lim
= lim
= lim
=
d) xlim
2
7 x 3 + 5 x 3
x
x

42 x 7
21x + 5
7x3 + 5x 3
21x 2 + 5

287

VIA MATEMATIKA
Ovaj zadatak se lako rjeava i na drugi nain:

2x 3 4 x + 5
= lim
lim 3
x 7 x + 5 x 3
x

8.

x3 2

3
x 7 +

4
5
+
2

x2 x3
= lim
5
3 x
7+
3
2
x
x

4
5
+ 3
2
x
x =2
5
3
7
3
2
x
x

Odredite slijedee granie vrijednosti:

a ) lim 2 x ln x;
x +0

b ) lim a x 1 x
x

(a0 )

Rjeenje:

a) Javlja se neodreenost oblika 0 (- ) koja se translormie u oblik

pa je mogue koristiti Lopitalovo

pravilo.
1
2
(2ln x )
2ln x
x = lim (2 x ) = 0
lim 2 x ln x = lim
= lim
= lim
x 0
x 0
x +0
x +0
x +0
1
1

1
2
x
x
x

0
b) Javlja se neodreenost oblika 0 koja pogodnom transformacijom prelazi u neodreenost oblika
a
0
zatim se primjenjuje Lopitalovo pravilo.
1

at 1
x1

ax 1
at 1
at ln a
lim a 1 x = lim
= lim
= lim
= lim
= ln a
x
x
t 0
t 0
t 0
1
t
1

(t )
x

9.

Odrediti slijedeu graninu vrijednost

1
1
lim

x 0 sin x
x

Rjeenje:
Javlja se neodreenost oblika - , koja se rjeava na slijedei nain:

(x sin x )
(1 cos x )
1
x sin x
1 cos x
1
lim
= lim
= lim
= lim
= lim
=
x 0 sin x
x

0
x

0
x

0
x

0
sin x + x cos x
x
x sin x

(x sin x )
(sin x + x cos x )
= lim

x 0

288

sin x
=0
2cos x x sin x

VIA MATEMATIKA

10.

Odrediti slijedee granine vrijednosti:

a ) lim x x
x +0

b ) lim x sin x

c ) lim x 3 4ln x

x +0

x +0

Rjeenje:
Javljaju se neodreenosti oblika 0 , koje se rjeavaju pomou Lopitalovog pravila na slijedee naine:
lim

lim x ln x

a ) lim x x = lim eln x = lim e x ln x = e x +0

x +0

x +0

x +0

=e

x +0

ln x
1
x

lim

x +0

=e

l(n x )
1

x

lim

x +0

=e

1
x
1
x2

lim ( x )

= e x +0

= e0 = 0

b) Funkcija xx ima samo desnu graninu vrijednost u taki x=0. jer za x<0 dala funkcija nije definisana.
c) Neka bude y = xsinx, tada je In y = In xsinx = sin x In x
ln y = lim sin x ln x, , je oblika 0 (-). Pogodnom transformacijom ovaj
Granina vrijednost: xlim
0 +
x 0 +
oblik prelazi u oblik

gdje je ve mogue koristiti Lopitalovo pravilo, tj.

1
(ln x )
ln x
sin x
x
lim sin x ln x = lim
tgx =
= lim
= lim
= lim
x 0 +
x 0 +
x 0 +
x 0 +
x 0 +
1
cos
x
x

2
sin x
sin x
(sin x )

sin x
= lim
lim tgx = (1) 0 = 0
x 0 +
x x 0 +
Da je lim

x 0

sin x
= 1 ustanovili smo u zadatku 6. pod c)
x

ln y = 0 , bie: lim y = e0 = 1
Kako je xlim
0 +
x 0 +

Funkcija xsinx samo desnu graninu vrednosl u taki x=0, jer za x<0 data funkcija nije definisana c) Na isti
nain kao pod b). Rjeenje: e .

11.

ctg x
Odrediti graninu vrijednost xlim
+0

Rjeenje:
Lijeva granina vrijednost ne postoji (objanjeno u 18. zadatku) Neodreenost koja se javlja je oblika

Tada je: ln y = ln ctg x

Neka bude y = ctg x

.
x

= 3 x ln ctg x

)
289

VIA MATEMATIKA
3

lim

x 0

x ln ctg x = lim

ln ctg x

x 0
3

lim

x 0
3

lim

x +0

1
x

, pa se primjenjuje Lopitalovo pravilo. tj

Dobili smo neodreenost oblika

ln ctg x

) = lim ctgx sin

x 0

1
x
3

x
= lim

3x 3 x
33 x
x
= lim

= 1 0 = 0
x +0 cos x sin x
x +0 sin x cos x

x
= 1 , vidi zadatak 6. pod c)
sin x

ln y = 0 ,bie: lim ln ctg x

Kako je xlim
+0
x +0

12.

= 1.

Odrediti graninu vrijednost lim (sin x )

tgx

Rjeenje:
Javlja se neodreenost oblika .1 . Neka bude y = (sin x)tgx, tada je In y = In (sin x)tgx = tg x In (sin x)
lim ln y = lim tgx ln (sin x )

Dobijena neodreenost oblika 0 se pretvara u oblik

lim tgx ln (sin x ) = lim

ln (sin x )
ctgx

1
cos x
ln (sin x )
x
sin
= lim
= lim
= lim ( cos x sin x ) = 0 1 = 0

1
x
x
x
[ctgx ]
2
2
2
2
sin x

Kako je lim ln y = 0 . bie lim (sin x )

tgx

13.

0
na slijedei nain:
0

= 1.

Ispitati karakteristike i nacrtati dijagram funkcije y = f (x ) =

x 3 4x
1 x2

Rjeenje:
y = f (x ) =

290

x (x + 2 )(x 2 )
x 3 4 x x (x + 2 )(x 2 )
u faktonzovanom obliku.
=
=
2
1 x
(1 + x )(1 x )
(1 + x )(1 x )

VIA MATEMATIKA
1. Oblast definisanosti (domen) funkcije
f(x) nije definisana kada je 1 - x2 = 0. tj. kada je x = -1 i x = 1. Prema tome. f(x) je definisana za:
x (, 1) (1,1) (1, + )
2. Parnost funkcije
f ( x ) =

( x )

4 (x )

1 ( x )

x3 + 4x x3 4x
=
= f (x ) pa zakljuujemo da je f(x) neparna funkcija.
1 x2
1 x2

3. Ponaanje funkcije u takama prekida i na krajevima obalsti definisanosti

(1 0 ) 4 (1 0 ) 1 0 + 4 + 0 3 0
lim f (x ) =
=
=
=
2
x 1 0
1 (1 + 0 )
0
1 (1 0 )
3
(1 + 0 ) 4 (1 + 0 ) 1 + 0 + 4 0 3 0
lim f (x ) =
=
=
= +
2
x 1+ 0
1 (1 0 )
+0
1 (1 + 0 )
3

lim f (x ) =

(1 0 )

lim f (x ) =

4 (1 0 )

1 (1 0 )

x 1 0

(1 + 0 )

x 1+ 0

Napomena:

4 (1 + 0 )

1 (1 + 0 )

1 0 4 + 0 3 0
=
=
1 (1 0 )
+0

1+ 0 4 0 3 0
=
= +
1 (1 + 0 )
0

U ovom sluaju 0 ne predstavlja broj nula, ve izuzetno mali broj blizak nuli.

x2 x
x 4x
x

lim f (x ) = lim
= lim
=
x +
x + 1 x 2
x +

2 1
x 2 1
x

x2 x
4x x
x

= +
= lim
lim f (x ) = lim f ( x ) = lim
x
x +
x + 1 x 2
x +
1

x 2 2 1
x

4.Asimptote funkcije
3

a) Horizontalna asimptola (y=n)

n = lim f (x ) = to znai da f(x) nema horizontalnu asimptotu.
x

b) Vertikalna asimptota (x=m)

m = lim x = 1 . to znai da f(x) ima dve vertikalne asimptote, i to: x=-1 i x=1.
f (x )

291

VIA MATEMATIKA
c) Kosa asimptota (y = kx + n)
k = lim

f (x )
x

1 x3 4x
x2 4
= lim
= lim
= 1

2
x x
1 x x 1 x 2

x3 4x

3 x
+ x = lim
=0
n = lim (f (x ) kx ) = lim
2
2
x
x
1 x
x 1 x

Dakle, f(x) ima kosu asimptotu, kojoj jednaina glasi y=-x.

5. Presjene take funkcije sa koordinatnim osama
a) Presjene take funkcije sa y osom (x=0)
f (x = 0 ) =

03 4 0
=0
1 02

Dakle, f(x) sijee y osu u taki A1(0,0).

b) Presjene take funkcije sa x osom - nule funkcije (y=0)
y = 0, ako je x 3 4 x = 0 tj .
x + 2 = 0

x (x + 2 )(x 2 ) = 0 x = 0
x 2 = 0

Rjeenja ovih jednaina su x, = -2, x2 = 0, x3 = 2. to znai da f(x) sijee x osu u

takama A1(0,0), A2(-2,0), A2(2.0)
6. Znak funkcije (f(x)0)
Rjeenja nejednaina f(x)<0 i f(x)>0 u ovom primjeru je najracionalnije dobiti tabelarno, ovako:

x
x
x+2
x-2
1+x
1-x
f(x)

-2
+
+

-1
+
+
-

0
X

+
+
+
+

0
0

1
+
+
+
+
-

0
X

2
+
+
+
-

+
+
+
+

0 oznaava da je za datu vrijednost argumenta x, vrednost posmatranog izraza jednaka nuli. X oznaava
da. za posmatranu vrijednost argumenta x, funkcija f(x) nije definisana, tj ima prekid
7. Ekstremne take funkcije (lokalni ekstremi)
f (x ) =

292

(3 x

)(

) (
(1 x )

4 1 x 2 x 3 4 x (2 x )
2

x 4 x 2 4

(1 x )
22

= f (x ) = 0 ako je

VIA MATEMATIKA
x 4 x2 x = 0

Poto jednaina x4 -x2 -4 = 0 nema realnih rjeenja, zakljuujemo da f(x) nema ekstremnih taaka.
8. Tok funkcije (rastenje i opadanje funkcije)
Tok funkcije odreujemo na osnovu znaka prvog i drugog izvoda.

-1

x4 x2 4

1 x
2
1 x

f(x)

f(x)

1
-

9. Prevojne take (take infleksije)

f (x )

(4 x
=

)(

2x 1 x 2

) ( x x
(1 x )
2

) (

4 2 1 x2

)(2x )

Nakon skraivanja razlomka sa (1-x2) i sreivanja, dobija se:

f (x ) =

6 x x 2 + 3

(1 x )
2

f (x ) = 0 ,ako je 6 x x 2 + 3 = 0
Ova jednaina ima samo jedno realno rjeenje x0=0.
f (x )

(18 x
=

)(

18 1 x 2

) + 6 x (x + 3 ) (1 x ) (2x )
(1 x )
3

Skraivanjem sa (1 - x2)2 i sreivanjem razlomka, dobija se:

f (x ) =

(
(1 x )

18 x 4 + 6 x 2 + 1
2

ima prevojnu taku za x=0, pa treba odrediti i ordinatu ove take.

f(x=0)=0. to znai da je taka A1 ujedno i prevojna taka.
10. Konveksnost i konkavnost funkcije
Konveksnost i konkavnost funkcije odreujemo na osnovu znaka drugog izvoda.

293

VIA MATEMATIKA

x
-6x

-1

x2 3

1 x
3
1 x

+
-

f(x)
f(x)

+
+

0
X

infl

0
X

Slika 4-10
Dijagram
funkcije

-4

-3

-2

-1

-2

-4

-6

14.

Ispitati karakteristike i nacrtati grafik funkcije y = f(x) = 6x - x.

Rjeenje:

y = f (x ) = 6 x 2 x 4 = x 2 x 2 6 = x 2 x + 6

)(x 6 )

1. Domen funkcije
S obzirom da se radi o cijeloj racionalnoj funkciji, f(x) je definisana za x e( - , +), tj. x R.
2. Parnost funkcije
f ( x ) = 6 ( x ) ( x ) = 6 x 2 x 4 = f (x )
2

, pa zakljuujemo da je f(x) parna funkcija.

3. Ponaanje funkcije na krajevima oblasti definisanosti

lim f (x ) = lim f ( x ) = lim (fx ) =

Napomena: f(x) nema take prekida!

294

VIA MATEMATIKA
4. Asimptote funkcije
f(x). kao cijela racionalna funkcija nema asimptola.
5. Presjene take funkcije sa koordinatnim osama
a)

Presjek sa y osom (x=0)

f(x=0) = 0
Dakle. f(x) sjee y osu u taki A, (0,0).
b)

Presjek sa x osom - nule funkcije (y=0)

y = 0 ako je 6 x 2 x + 6

)(x + 6 )= 0

Ovoj jednaini je ekvivalentan slijedei skup jednaina:

{x +

6 = 0; 6 x2 = 0; x 6 = 0

Rjeenja ovih jednaina su redom x1 = 6, x2,3 = 0, x 4 = 6

) ( 6,0 )

Dakle. t(x) sjee x osu u takama A1 (0,0 ); A2 6,0 ; A3

6. Znak funkcije

6x 2
x 3

x 3

f(x)

0
0

6
-

7. Ekstremne take funkcije

f (x ) = 12 4 x 3 = 4 x x 2 3 = 4 x x + 3

)(x 3 )

Ovoj jednaini ekvivalentan je slijedei skup jednaina; ;-4x =0. x 4 J3 =0; x-a/3 =0;
Rjeenja ovih jednaina su redom

{4x = 0, x +

3 = 0; x 3 = 0

f (x = 0 ) = 12 0 . to znai da f(x) ima min za x=0. tj. y min = f (x = 0 ) = 0

f x = 3 = 240 . to znai da f(x) ima max. za x = 3 i za x = 3

295

VIA MATEMATIKA

tj . y max = f x = 3 = 9
Dakle, ekstremne take funkcije su;

A (0,0 )min ; A4 3,9

max

i A5

( 3,9 )

max

8. Tok funkcije (monotonost funkcije)

x

-4

x
x 3

x 3

f(x)

0
0

max

f(x)

0
min

max

9. Prevojne take funkcije

f(x) = -12(x-1)(x-1)
f(x) = 0. ako je-12(x-1)(x+1) = 0
Ovo jednaini ekvivalentan je slijedei skup jednaina: (x +1 = 0; x - 1 = 0}.
Rjeenja ovih jednaina su: x1 = -1, x2 = 1.
f(x) = -24x
f(x=1) = 24 0. to znai da l(x) ima prevojne take za x=-1 i za x=1. f(1)=5
Dakle, prevoino take funkcije su A6{-1,5) i A7(1.5).
10. Konveksnost i konkavnost funkcije
x

-1

1-x

f(x)

f(x)

296

1+x

0
infl

infl

VIA MATEMATIKA
A6

A7

9
8

Slika 4-11
Dijagram
funkcije

7
6

A4

A5

5
4
3
2
1

A2
-2 3

A3

0 A
1
-1

-1

3 2

-2
-3
-4
-5

15.

Odrediti ekstremne take i intervale monotonosti za slijedee funkcije:

a )2 x 3 9 x 2 + 12 x
d )y =

ex
x

b )y =
e )y =

x 2 2x + 1
x2 + 1
4
x2 + 8

c )y =

x 2 7 x + 10
x 3

f )y =

x 2 3x + 2
x 1

Rjeenje:

a )y = 6 x 2 18 x + 12 = 6 x 2 3 x + 2 = 6 (x 1)(x 2 )
y = 0 za x = 1 i x = 2

y = 12 x 18 = 6 (2 x 3 )
y = (x = 1) = 60 (x ) ima min za x = 2
f(2) = 4
Dakle. f(x) ima ekstremne takr; A1(1,5)max i A2(2,4)min
Monotonost ispitujemo slijedeom tabelom:
x
x-1
x-2
y
y

1
0

max

+
-

+
+
+

min

297

VIA MATEMATIKA
b )y = f (x ) =

(2x 2 )(x 2 + 1) (x 2 2x + 1) 2x

(x

+1

2 (x 1)(x + 1)

(x

+1

y = 0 za x = 1 i za x = 1
y =

y =

(
(x

) (
+ 1)

(
/ : (x

)
+ 1)

2
4 x x 2 + 1 2 x 2 1 2 x 2 + 1 2x / : x + 1

4x 3 x 2

(x

+1

y (x = 1) = 10 f (x ) ima max za x = -1
y(x=-1) = 2
y (x = 1) = 1 0 f (x ) ima min za x = 1
y(x=1) = 0
f(x) ima ekstremne take A1(-1,2)max i A2(1,0) min.
Monotonost:

x
x-1
x+1
y
y

-1
0
0
max

+
-

1
0
0
min

+
+
+

Faktori koji imaju uvek pozitivnu vrijednost nisu uneti u tabelu.

c )y =

(2x 7 )(x 3 ) (x 2 7 x + 10 ) 1 x 2 6 x + 11
=
2
2
(x 3 )
(x 3 )

Jednaina y = 0 x2 - 6x + 11 = 0 nema realnih rjeenja, pa zakljuujemo da f(x) nema ekstremnih taaka

Monotonost:

298

x 3

VIA MATEMATIKA
x
e x x e x 1 (x 1)e
=
x2
x2
y = 0 za x = 1

d )y =

(1 e + (x 1) x (x 1) e
2

y =
y =

2x : x
:x

x 2 2x + 2 e x
x3

y (x=1) = e > 0 f{x) ima min za x = 1

y(x=1) = e, pa zakljuujemo da f(x) ima jednu ekstremnu taku A(1,e)min
Monotonost:

x-1

x2

1
0

min

e) Rjeenje: Funkcija f(x) ima jednu ekstremnu taku A 0, 2

intervalu (0,).

min

opada u intervalu (-,0), a raste u

f) Rjeenje: Funkcija t(x) ima dve ekstremne take A1(-1,45; 0,1 )max i A2(3,45;9,9)min, raste u intervalu

(;1 6 ) i (1 +

16.

) (

6; + a opada u intervalu 1 6;1 i 1,1 + 6

Nai prevojne take i ispitati konveksnost i konkavnost slijedeih funkcija:

a )y = 3 x 5 2 x 6 ;

b )y =

x2 1
;
x2 + 1

c )y =

2x 5
.
x +3

Rjeenje:
a )y = 15 x 4 12 x 5 ; y = 60 x 3 60 x 4 = 60 x 3 (x1 x ) = 60 x 3 (x 1)
y = 0 za x = 0 i za x = 1
y = 180 x 2 240 x 3 = 60 x 2 (3 4 x )
y (x = 0 ) = 0
x=0 je rjeenje i jednaine y=0
Poto je y(x=0)=0 i y(x=0)=0 moglo bi se zakljuiti da f(x) nema ekstremnih ni prevojnih taaka. Meutim u
ovakvim sluajevima treba nai i etvrti i peti izvod pa ako je za x=0 etvrti izvod razliit od nul zakljuiemo
da f(x) za x=0 ima ekstrem, a ako je etvrti izvod jednak nuli. a peti izvod razliit od nule( zakljuiemo da
f(x) za x=0 ima prevoj.

299

VIA MATEMATIKA
Poto je u ovom sluaju yIv=360x-720x2 i yIv(x=0)=0, a yv=360-1440x i y1,(x=0)=3600. zakljuujemo da data
funkcija, za x=0, ima prevoj, pa e biti y(x=0)=0 y(x=1)=-60 0 => f(x) ima prevoj za x=1 y(x=1)=1
Dakle, f(x) ima dve prevojne take A1(0,0); A2(1,1)
Konveksnost i konkavnost:

-60

x3

x-1

0
0

b )y =

y =

y =

) (

(x
(

y =

+1

(x

4x
2

+1

(
/ : (x

infl

)
+ 1)

2
4 x 2 + 1 4 x 2 x 2 + 1 2x / : x + 1

(x
(
(x

+1

) = 12 x 3
+ 1)
(x + 1)

4 1 3x 2
3

3
3
= 0,58 i za x =
= 0,58
3
3

y = 0 za x =
y =

infl

2x x 2 + 1 x 2 1 2x

) (

(
/ : (x

)
+ 1)

2
24 x x 2 + 1 4 1 3 x 2 3 x 2 + 1 2 x / : x + 1

(x
(

+1

48 x x 2 + 1

(x

+1

3
3 27 3
0 f (x ) ima prevoj za x =
y x =
=

3
3
8

3
27 3
3
0 f (x ) ima prevoj za x =
y x =
=

3
8
3

3
yx =
= 0,5

Dakle. f(x) ima dvije prevojne take A1(-0,58; -0,5) i A2(0,58; -0,5).

300

2
2

VIA MATEMATIKA
Konveksnost i konkavnost:

3
3

3
3

12
3
3
3
x
3

infl

infl

c) Rjeenje: Funkcija f(x) nema prevojnih taaka. Konkavna je u intervalu (-, -3). a konveksna u intervali;
(-3.+ ).
Napomena:
Savjetuiemo studentima da radi uvebavanja i solidne pripreme ispita kompletno ispitaju
funkcijo u zadacima 8. i 9.

17.

Konstruisati dijagrame slijedeih funkcija:

a )y = x +

1
x2

2x 3
c )y = 2
x +1

18.

b )y =

(x + 1)

d )y =

x 2

Nai parcijalne izvode i totalni diferencijal slijedeih funkcija:

a )z = x 2 y xy 2 + 1
c )z =

x3
1 x2

xy
x+y

b )z = ln x 2 + y 2

d )u = x 2 + y 2 + z 2

Rjeenje:
z
= 2 xy y 2 = y (2 x y )
x
z
= x 2 2 xy = x (x 2y )
zy =
y
z
z
dx +
dx = y (2 x y )dx + x (x 2y )dy
dz =
y
x

a )zx =

b )zx =

2x
x2 + y 2

zy =

2y
x2 + y 2

301

VIA MATEMATIKA
dz =

2 (xdx + ydy )
x2 + y 2

c )zx =
dz =

y2

zy =

;
2

(x + y )

x2

(x + y )

(x + y )

1 2
x + y 2 + z2
2

1/ 2

2x =

x + y 2 + z2

2 (xdx + ydy )
x2 + y 2

c )zx =
dz =

(x + y )

y 2 dx + x 2 dy

d )u x =

dz =

y (x + y ) xy 1

y (x + y ) xy 1

(x + y )

y2

(x + y )

zy =

x2

(x + y )

y 2 dx + x 2 dy

(x + y )

d )u x =

1 2
x + y 2 + z2
2

1/ 2

2x =

x + y 2 + z2

Na isti nain se dobija i uy i uz, pa e biti

du =

u
u
u
xdx + ydy + zdz
dx +
dy +
dz =
x
y
z
x 2 + y 2 + z2

19.

Nai parcijalne izvode drugog reda i totalni diferencijal drugog reda funkcije:

a) z = 2x4 + y4 - 2x2 + 4xy - y2; b) z = x3y + yex.

Rjeenje:

z
= 8 x 3 4 x + 4y
x
z
= 4 y 3 4 x 2y
zy =
y

a )zx =

=
zxx

2z
z
=

= 24 x 4 = (6 x 1)
x2 x x

2z
z
=

=4
x y x y
2z
z
=
=
zyy

= 12y 2 = 2 (6 y 1)
y2 y y
= zyx

zxy

d 2 z = 4 (6 x 1)dx 2 + 8dx dy + 2 (6 y 1)dy 2

b )zx = 3 x 2 y + ye x ; zy = x 3 + e x
= 6 xy + ye x ; zxy
= 3x 2 + ex
zxx

= 0; d 2 z = y 6 x + e x dx 2 + 2 3 x 2 + e x dx dy
zyy

302

20.
21.

VIA MATEMATIKA
1
Dokazati da funkcija u = (x, y , z ) =
zadovoljava relaciju
2
2
2
2
2
2
x
+
y
+
z
u u u
+
+
=0
x2 y 2 u2
Nai take u kojima funkcija z = x2 + y2 - 2xy - x4 - y4 ima lokalne ekstreme.

Rjeenje:
Rjeavanjem sistema
z
= 2 x 2y 4 x 3 = 0
x
z
= 2y 2 x 4 y 3 = 0
y
odreuju se stacionarne take: (1,-1); (-1,1); i (0,0).
Zatim pomou drugih parcijalnih derivata opisuje se funkcija
(x,y) = (2- 12x2)(2- 12y2) - 4.
Vrijednost funkcije u stacionarnim takama je
(1, -1) = 96 > 0; (-1, 1) = 96>0; (0,0) = 0.
Prema tome funkcija z ima lokalni ekstrem u takama (1, -1) i (-1, 1). Kako je
2 z (1, 1)
x2

0 i

2 z (1,1)
x2

to funkcija u tim takama ima lokalni maksimum.

Da bi se utvrdilo da li funkcija z u taki (0,0) ima ekstrem ispitae se vrijednost funkcije u okolini te take
Ukoliko se pribliava ka origu preko taaka (x, 0)(na x osi) tada je
2(x 0) = x2 (1-x2)
Iz gornje jednakosti se vidi da je funkcija z(x,0) za x <1 nenegativna
Ukoliko se pribliava ka origu preko taaka (x,x) (na pravoj x = y) tada je
Z(x,x)=-2x4
to znai da je funkcija z(x,x) nepozitivna.

303

VIA MATEMATIKA
Kako je z(0,0)=0, a u proizvoljno maloj okolini take (0,0) funkcija z uzima i pozitivne i negan vrijednosti,
slijedi da taka (0,0) nije taka ekstrema

22.

Nai uslovne ekstreme funkcije z = xy pri uslovu x + y - 1.

Rjeenje:
Prvo se postavlja Lagranova funkcija
F (x, y , ) = xy + (x + y 1)

Odreuju se parcijalni izvodi

F
= y +
x

F
= x+
y

F
= x + y 1

Postavljanjem sistema jednaina

y + = 0 x + = 0 x + y = 1
1
1 1
odreuje se stacionarna taka , za =
2
2
2

Kako su parcijalni izvodi drugog reda

2F
2F
2F
0,
1,
=
=
=0
x y
x2
y2
totalni diferencijal drugog reda je
dF = 2dxdy.
Iz uslova (x,y)=x+y-1 slijedi da je d=0, tj. dx+dy=0, odakle slijedi da je dx=-dy, pa je totalni diferencijal
drugog reda
d-F = -2dx2 < 0.
1 1
Prema tome funkcija z u taki , I ima uslovni maksimum.
2 2
1 1 1
zmax = z , =
2 2 4

23.

Nai uslovne ekstremne vrijednosti funkcije z = x2 + 12xy 2y2 pri uslovu 4x2 + y2 = 25.

Rjeenje:
Lagranova funkcija je:
F(x,y,) = x2 + 12xy + 2y2 + (4x2+ y2 - 25) iji su parcijalni izvodi

304

VIA MATEMATIKA
F
= 2 x + 12y + 8 x ,
x
Za =

F
= 12 x + 4 y + 2y ,
y

F
= 4 x 2 + y 2 = 25

3 3

17
stacionarne take su ,4 i , 4 .
4
2 2

Za = 2 stacionarne take su (2,-3) i (-2,3).

Stacionarne take su dobijene rjeavanjem sistema
x + 6 y + 4 x = 0,6 x + 2y + y = 0,4 x 2 + y 2 = 25
Parcijalni izvodi drugog reda su:
2F
= 2 + 8,
x2

2F
= 12,
x y

2F
,
y2

a diferencijal drugog reda je

d 2 F = (2 + 8 )dx 2 + 24dxdy + (4 + 2 )dy 2
Kako je (x,y)=0, to je d=0, tj.
8 xdx + 2ydy = 0 dx =

d 2 F (x, y , ) = (2 8 )dx 2

ydy
, pa je
4x

6y 2
3y 2

dy + (4 + 2 )dy 2 = 2 (1 + 4 )dx 2
dy + (2 + )dy 2
x
x

Sada se ispituje znak d2F u svim stacionarnim takama.

17
17
3
3
d 2 F ,4, = d 2 F , 4, = 32dx 2 20,5dy 2 0
4
4
2
2
3 3

Prema tome funkciia z u takama ,4 i , 4 ima maksimum,

2
2

3
3
425
zmax = z ,4 = z , 4 =
4
2
2

d2F(2;-3,2) = d2F(-2;3,2) = 18dx25 + 17dy2 > 0

Prema tome funkcija z u takama (2,-3) i (-3,2) ima minimum.
Zmin= z(-2,3) = z(2,-3) = -50.

305

5. Integralni raun

VIA MATEMATIKA

5.1. Pojam i osobine neodreenog integrala

eka je data funkcija F(x). Osnovni zadatak diferencijalnog rauna je da se nae izvod ili diferencijal! te
funkcije, tj. f(x)=F(x) ili f(x)dx=dF(x).

Sada se postavlja inverzni problem: nai funkciju F(x) koja una kao izvod datu funkciju f(x) ih kao diferencijal
f(x)dx. Funkcija F(x) sa naznaenim osobinama, se zove neodreeni integral diferencijala f(x) ili primitivna
funkcija funkcije f(x). Prema tome integralni i diferencijalni raun su meusobno inverzne operacije. Integracija
je postupak iznalaenja primitivne (prvobitne) funkcije na osnovu izvoda ili diferencijala te funkcije. Da je funkcija
F(x) primitivna funkcija funkcije f(x) simboliki se pie f(x)dx - F(x). a ita se neodreeni integral funkcije f(x).
Funkcija f(x) se naziva integral ili podintegralna funkcija, a f(x)dx je podintegralm izraz. Promjenljiva x se naziva
integraciona promjenljiva. Znak integracije je izdueno slovo S koji pokazuje da naznaena operacija ima
slinosti sa sumiranjem. Poto se sve funkcije koje imaju isti izvod razlikuju samo za jednu proizvoljnu konstantu
C, tj. ako je F(x)=f(x), tada je i [F(x)+C]=f(x), funkcija F(x)+C je najopiija funkcija koja ima kao izvod funkciju
f(x) ili kao direrencijai f(x)dx. konstanta C je neodreena i po njoj se i integral naziva neodreeni integral. Zbog
proizvoljnosti, neodreenosti konstante C skup primitivnih funkcija funkcije funkcije beskonaan.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

3 x dx = x
2

e dx = e
x

+ C, jer je x 3 + C = 3 x 2

+ C, jer je e x + C = e x

U cilju odreivanja jedinstvene primitivne funkcije potrebno je poznavati tzv. poetni uslov. Na primjer, ako za
funkciju f(x) = 2x treba odrediti primitivnu funkciju koja prolazi kroz taku A(1,2), tada postoji samo jedno
jedino rjeenje, a to je slijedee: F(x) = x2 +1, jer je F(x) = 9
2xdx = x2 + C , a prema uslovu zadatka F(1) = 2, tj.
1+C=2. Odakle slijedi daje C=1.
Iz definicije neodreenog inlegrala neposredno proizilaze slijedee osnovne osobine:
1) Izvod neodreenog integrala jednak je podinlegralnoj funkciji, a diferencijal neodreenog integrala jednak
je podintegralnom izrazu.
f (x )dx = f (x )

d f (x )dx = f (x )dx
2) Neodreeni integral diferencijala funkcije jednak je sumi te funkcije i proizvoljne konstante:
dF(x) = F(x) + C
Iz 1) i 2) osobine izlazi da se znaci d i ponitavaju.
3) Konstantni faktor podintegralne funkcije se moe izvui ispred znaka integrala.
fkf(x)dx = kjf(x)dx
integral zbira je jednak zbiru integrala.
(f,(x) + f2(x))dx = f,(x)dx + [f2(x)dx

309

VIA MATEMATIKA

5.2. Tablica osnovnih integrala

ablica osnovnih integrala se dobija na osnovu tablice izvoda elementarnih funkcija dodavanjem
proizvoljne konstante.

x
5 a dx =

ax
+C
ln a

x
x
6 e dx = e + C

7 sin xdx = cos x + C

8 cos xdx = sin x + C
9

dx

cos

10

dx

sin

= tgx + C
= ctgx + C

5.3. Osnovni metodi integracije

ntegraciju nekog izraza koji se ne nalazi u tablicama osnovnih mlegrala potrebno je pokuati svoenjem
na osnovne integrale.

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

2x 2 3 x 5 x + 3 x 2e x 4
dx
dx 3
4
dx = 2 3 xdx 5
+ 3 e x dx 4 2 = x 3 x 5ln (x ) + 3e x + + C
x
2
x
x2
x

Primjer
Primer
Ukoliko je nemogue na gore opisani nain rjeiti integralni zadatak, rada se koriste slijedei metodi:
1) metod zamjene,
2} metod parcijalne integracije

5.3.1. Metod zamjene

Neka je dat problem
f(x)dx
(1)
koji se ne rjeava pomou osnovnih integrala.
Uvoenjem odgovarajue zamjene promenljive i diferencijala pod znakom integrala

310

VIA MATEMATIKA
x = (t) dx = (t)dt
gdje je p(t) neprekidna funkcija s neprekidnim izvodom, integral (1) posiaje
f( (t) (t) dt. (2)
Cilj je da se integral (2) moe rjeiti pomou osnovnih intervala. Tada je dobijeno rjeenje funkcija od novo
uvedene integracione promenljive t, koji na kraju treba zamjeniti prvobitnom integracionom promjenljivom x.

1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. (a + bx ) dx
n

a + bx = t
bdx = dt
dt
dx =
b

(a + bx )

n 1

1(a + bx )
t n +t
1 n
t dt =
+C =

b
b (n + )
n +1

n +1

dx =

+C

2) e x 2 xdx
x2 = t
2 xdx = dt
dt
xdx =
2

x2

xdx =

1 1
1
1
e dt = e1 + C = e x 2 + C
2
2
2

dt
t +1
t +1= u
dt = du
dt
du
t + 1 = u = ln u + C = ln t + 1 + C
e2 x
4) x dx
d +1
ex = t

3)

e x dx = dt
e2 x
1
t + 1 1
dt
= t ln t + 1 + C = e x ln e x + 1 + C
dx =
dt =
dt = dt
x
t 1
t +1
t +1
+1

5.3.2. Metod parcijalne integracije

Metod parcijalne integracije se najee primjenjuje kada je podimegralna funkcija u obliku proizvoda.
Ova metod je posledica pravila diferencijacije proizvoda Neka su u(x) i v(x) funkcije koje imaju neprekidne
izvode, onda je
d(uv) - udv + vdu ili

311

VIA MATEMATIKA
udv = d(uv) - vdu
Integracijom prethodne relacije se dobija
udv = uv - vdu.
(3)
jednaina (3) predstavlja formulu za parcijalnu integraciju. Cilj ovog metoda je da se integral lijeve strane
pogodnom podjelom podintcgralnog izraza na u i dv svede na prostiji za rjeavanje.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1. xe x dx
u=x

dv = e x dx

du = dx

v = ex

e dx = xe e dx = xe e dx = xe
x

+C

2. ln xdx
u = ln x

dv = dx

dx
v=x
x
ln xdx = x ln x dx = x ln x x + C

du =

3. e x cos xdx
u = cos x

dv = e x dx

du = sin xdx

v = ex

(1) e x cos xdx = e x cos x + e x sin xdx

sin xdx

u = sin x

dv = dx

du = cos xdx

v = ex

(2 ) e x sin xdx =e x sin x e x cos xdx

Zamjenom relacije (2) u relaciju (1) dobija se
ex cos xdx = e x cos x + e x sin x - e x cos xdx,
odakle je
1
excos xdx ex (cos x + sin x) + C
2
Osim ovih metoda postoji niz postupaka za integraciju. Integralni raun svakako je tei od diferencijalnog
rauna. To vai i za mnoge druge inverzne operacije. Dok su diferencirali elementarnih funkcija i same
elementarne funkcije, integral takvih jednostavnih funkcija kao to su:
1 sin x
ili
,
log x x

1
3

x +1

nema rjeenje u obliku elementarnih funkcija ili njihovih kombinacija.

312

VIA MATEMATIKA

5.4. Pojam i osobine odreenog integrala

eka je f(x) definisana i ograniena pozitivna funkci]a u intervalu [a,b]. Oblast ravni ograniena dijelom
grafika funkcije y=f(x) nad intervalom [a,b], pravama x=a, x=b i intervalom [a,b] ose 0X, predstavlja
krivolinijski trapez ABCD. Postavlja se zadatak odreivanja povrine krivolinijskog trapeza ABCD.
Ako se podjeli interval (a,b). proizvoljno na n podintervala takama podjela
a = x 0, x 1, x 2

xn-1, xn = b.

gdje je
X0 < X1 < X2 < Xn-1 < Xn
Tada se dobijaju podintegrali razliitih duina. Duine se oznaavani redom sa x1, x2 .... xn..
tj. x1 - x0 = x1; x2 - x1= x2; . xk xk-1 = xk . . . xn xn-1 = xn
Neka su
m-. m2

mk,.., mn

najmanje vrijednosti funkcije, a

M-. M2

Mk

Mn

najvee vrijednosti funkcije u podintervalima

[x0, x1] , [x1, x2], .... [xk-1,xk], ... . [xn-1, xn],
Neka se posmatraju slijedei zbirovi:
n

P = m1x1 + m2 x2 + ... + mk xk + ... + mn xn = mi xi

i =1

P = M1x1 + M2 x2 + ... + Mk xk + Mn xn = Mi xi
i =1

Suma P naziva donja integralna suma, a suma P gornja integralna suma

313

VIA MATEMATIKA

Slika 5-1

y=f(x)
D

M1
m1

0 i x,=a

M2

Mk

M2
mk

m2

x, x.1

mn

xk-1

xk

xn-1 xn = b x

P predstavlja povrinu stepenasto opisanog poligona oko krivolinijskog trapeza ABCD, a P predstavlja
povrinu stepenasto upisanog poligona u krivolinijski trapez ABCD. Ako se sa P oznaava povrina
krivolinijskog trapeza ABCD, tada vai nejednakost:

P P P
tj. povrina traenog krivolinijskog trapeza se nalazi izmeu povrine stepenasto upisanog i slepenasto
opisanog poligona za svaku podjelu intervala [a,bj. Ako se broj podintervala stepenasto upisanog i opisanog
poligona u krivolinijski trapez ABCD konvergirali konanoj i odreenoj zajednikoj vrijednosti, povrini
krivolinijskog trapeza ABCD, a njihova granina vrijednost je
lim P = lim P = P

tj. povrina krivolinijskog trapeza ABCD.

Vrijednost P se zove odreeni integral funkcije f(x) u intervalu [a,b] u Rimanovom smislu ili
b

Rimanov integral i obiljeava se f (x )dx , a izraunava se kao f (x )dx = F (x )

gdje je F (x ) = f (x ).

b
= F (b ) F (a )
a

Ova formula se zove Njutn-Lajbnicova formula i predstavlja vezu izmeu odreenog i

b

neodreenog integrala. Simbol f (x )dx ita se kao odreeni integral funkcije f(x) u granicama od a do b.
a

Prilikom definisanja odreenog integrala zbog lakeg razumjevanja korien je geometrijski prilaz, ali kao
to se to moe primjetni iz gornjih formula odreeni integral predstavlja graninu vrijednost jednog zbira.
funkcija koja ima integral u intervalu [a,b], je integrabilna funkcija u tom intervalu.

314

VIA MATEMATIKA
Osnovne osobine odreenog integrala su slijedee:
1 Ako je funkcija y=f(x) integrabilna u intervalu (a.b) i ce[a.b], tada je
b

f (x )dx = f (x )dx + f (x )dx

2 Ako je funkcija y=f(x) integrabilna u intervalu [a,b], tada je
b

f (x )dx = f (x )dx
3 Ako je funkcija y=l(x) intcgrabilna i nenegativna (ncpozirivna) u intervalu [a.b], tada je
b

f (x )dx 0
a

f (x )dx 0
a

315

VIA MATEMATIKA

5.5. Izraunavanje povrina figura u ravni

roblem odreivanja povrina figura u ravni je rjeen geometrijskom interpretacijom odreenog integrala.
Ako se trai povrina P (slika 5-2) koja je ograniena dijelom grafika funkcije y=f(x) nad integralom [a,
b], provama x=a, x=b, i intervalom [a, b], ose 0x. tada je
b

P = ydx = f (x )dx
Y

y=d

Slika 5-2

Q
y=f(x)

y=C

x=a

x=b

Ako se trai povrina Q (slika 5-2) koja je ograniena dijelom grafika tunkciie y=f(x) nad intervalom [c,d],
pravama y=c, y=d i intervalom [c,d] ose Oy, tada je
d

Q = ydx = f 1 (y )dy
gdje je x=f-1(y) inverzni oblik funkcije y=f(x).
Odreeni integral se moe primjeniti na izraunavanje povrina izmeu dve krive (slika 5-3). Neka su
jednaine ovih krivih y1=f1 (x) i y2=f1 (x), gdje za x [a,b] vai f1(x)<f2 (x), tada je povrina P izmeu ove dve
krive i pravih x=a, x=b data izrazom
b

P = f2 (x ) f1 (x ) dx
a

y 2 f2 (x)

Slika 5-3

y1 f1(x)
0

316

x=a

x=b

VIA MATEMATIKA
Na isti nain se odreuje povrina oblasti ogranienja krivama y1=f1 (x) i y2=f2(x) (slika 5-4) gdje su
granice odreenog integrala a i b apscise presjenih taaka krivih, koje se dobija u rjeavanjem jednaine
f1(x)=f2(x).

y 2 f2 (x)

Slika 5-4

y1 f1(x)

Prilikom primjene odreenog integrala na izraunavanje povrina figura u ravni treba strogo voditi rauna o
osobinama odreenog integrala.
1 2 3 3 21 132
2
3 2 2
3 2 3 32 3
21
1 2
13

Primjer
Primer

1.Nai povrinu izmeu parabola y=x2 i x=y2

Presjene take ovih parabola odgovaraju apscisama x=0 i x=1.

y=x2

Slika 5-5
x=y2
1

Prema tome. traena povrina je

P=

(
0

2 3 x3
x x 2 dx = x 2
3
3

2 1
1
0+0 =
3 3
3

2. Nai povrinu ogranienu krivom y=(x+2)2, y=-x + 4 i y=0.

317

VIA MATEMATIKA
Y
4

Slika 5-6

-2

Na osnovu slike, mogue je napisati povrinu kao:

P=

(x + 2)

dx + (4 x )dx =

(x + 2 )

x2
+ 4x

8
2
+ 16 8 0 0 + 0 = 10
3
3

3. Izraunati povrinu koja se nalazi izmeu krive y=x2 i prave y=3-2x

Odreivanje presjenih taaka
y = x2
y = 3 2x
3 2x = x 2
x 2 + 2 x 3 = 0 (x1 = 3; x2 = 1) (y1 = 9; y 2 = 1)
Presjene take su S1(-3.9) i S2(1,1)
Y
S1(-3,9)
y=x2

Slika 5-7

S2(1,1)
X

P=

(3 2x x )dx = 3 x x
2

2
Traena povrina: 10 kv. jedinica.
3

318

x3

1
2

= 3 1 (9 9 + 9 ) = 10
3
3

VIA MATEMATIKA

Zadaci za vjebanje

1.

Primjenom tablinih (osnovnih) integrala izraunati slijedee integrale:

6
2

a ) 4 x 3 + 2 x 2 2 x 3 2 + x x 3 dx
x
x

b ) e x + 2x 3 sin x dx
x

x
c )

dx
2
x +1
x 1
Rjeenje: Oznaimo date integrale sa I
4 x 4 2x 3 2x 2
6 x 1 2 52
3 2
2
6 2x 2 x
+

3x
+ x 2 x 3 + C = x 4 + x3 x 2 3x + +
33 x2 + C
4
3
2
2
3
x
5
1 5
2x
b )I = e x +
5ln x + 3 cos x + C
ln 2
2 xdx
dx
c )I = 2

= 2 x 1 x2 + 1 + C
2 x 1
2 x2 + 1

a )I =

2.

Metodom zamjene izraunati slijedee integrale:

a ) (3 x + 5 ) dx
9

b )

(x

x
2

dx

dx

c )
d )

5x 2
4dx

3 3x 5
3

Rjeenje:
1
5
1
t dx = dt
3
3
3
1
1 t9
1
10
I = t 9 dt =
+C =
(3 x + 5 ) + C
3
3 10
30
1
b )x 2 1 = t 2 xdx = dt xdx = dt
2
1
dt
1
1 t 2
1
I = 2 3 = t 3 dt =
+C =
+C
2
2
2
2 2
t
4 x 1
a )3 x + 5 = t x =

c )5 x 2 = t 5dx = dt dx =

1
dt
5

319

VIA MATEMATIKA
1
1
1
2
5x 2 + C
dt = 2 t 2 + C =
5
5
5
1
d )3 x 5 = t 3dx = dt dx = dt
3
4 1 1
4 3 2
2
2
I = t 3 dt = t 3 + C = 3 (3 x 5 ) + C
3
3
9 2
3

I = t

3.

1
2

Metodom parcijalne integracije izraunati slijedee integrale:

a ) x 2 ln xdx

c )

b ) x 2 e x dx

ln xdx
x2

d ) e x sin xdx

Rjeenje:

1
dx = du
x
x3
x 2 dx = dv
=v
3
x3
x3 1
x3
x3
1
1 x3
I=
ln x
dx = ln x x 2 dx = ln x
+C =
3
3 x
3
3
3
3 3
1
1
1
1
= x 3 ln x + C = x 3 (3ln x 1) + C = x 3 lnx 3 1 + C
3
3
9
9
a )ln x = u

b )x 2 = u 2 xdx = du
e x dx = dv e x = v
I = x 2 e x e x 2 xdx
x = u dx = du; e x dx = dv e x = v

I = x 2 e x 2 xe x e x dx = x 2 e x 2 xe x + 2e x + C = e x x 2 2 x + 2 + C
1
dx = du
x
x 2 dx = dv x 1 = v
ln x
1 1
ln x
ln x 1
1
I=
+ dx =
+ x 2dx =
+ C = (ln x + 1) + C
x
x x
x
x
x
x
d )e x = u e x dx = du
sin xdx = dv cos x = v
c )ln x = u

I = e x cos x + e x cos xdx

e x = u e x dx = du
cos xdx = dv sin x = v
I = e x cos x + e x sin x e x sin xdx
2I = e x cos x + e x sin x

320

VIA MATEMATIKA
I=

ex
(sin x cos x ) + C
2

4.
a )

Izraunati slijedee integrale:

xdx
3x + 2

b )

dx
9x 2 4

Rjeenje:
a )x : (3 x + 2 ) =
x

2
3

1 2
1

3 3 3x + 2

2
3
1

2
1
2 3dx
1
2 d (3 x + 2 ) x 2
= dx
= ln 3 x + 2 + C
I =
dx = dx
3 3 (x + 2 )
3
9 3x + 2 3
9
3x + 2
3 9

A
B
1
+
=
b)
3 x 2 3 x + 2 (3 x 2 )(3 x + 2 )

3 Ax + 2 A + 3Bx 2B
0x + 1
1
1

=
= (3 A + 3B = 0 2 A 2B = 1) A = B =
4
4
(3 x 2 )(3 x + 2 )
(3 x 2 )(3 x + 2 )

1
1
4

1 3dx
1
3dx
1 d (3 x 2 ) 1 d (3 x 2 )
4 dx =
I =

2 3 x 2 12 3 x + 2 12 3 x 2
12 3 x + 2
3 x 2 3 x 2

1
1 3x 2
=
+C
ln 3 x 2 ln 3 x + 2 )+ C = ln
(
12
2 3x + 2

5.
2

Izraunati:

a ) x 3 6 x 2 + 2 x 3 dx
1
4

1+ x
dx
x2
1

c )

b ) 2 3 x 3 dx
x
1
2

d )

0 3

dx

(1 x )

321

VIA MATEMATIKA
Rjeenje:
2

x 4 6 x 3 2x 2
a )A =

+
3x
3
2
4
2
4 3
3
b )B = 2 x 3 x 3
4
2

= (4 16 + 4 6 ) + 2 + 1 + 3 = 20,25
4

3 3
= (24 6 ) = 18
2 2

4
3
1

x 1
c )C = x 2 + x 2 dx =
+ x 2 (2 ))

1
d )1 x = t x = 1 t dx = dt

za x = 0 t = 1; x = 2 t = 1
1

D = t

2
3

(dt ) = t 3 3

6.

= 3 (3 ) = 6

Izraunati slijedee integrale:

x 2 dx

a )

1+ x

c9

b )

xdx
x2 + 1

d )

xdx
1+ x2
x 3dx
x 2 2x 3

Rjeenje:
a )x 2 1 + x 2

2
3

(1 + x ) + C
2

b) 1 + x 2 + C
1
c ) ln 1 + x 2 + C
2
x2
27
1
d)
ln x 3 + ln x + 1 + C
+ 2x +
2
4
4

7.

Izraunati slijedee integrale

4x 3

dx

a )
c )

b )
0

x
1+ x

dx

xdx
2

d ) xe x dx

b )ln9

c )ln2

(1 + x )

Rjeenje:
a )1

322

1
2

d )1

2
e

7
1
= 1 (1 2 ) =
4
4

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE. (Pregled vanijih formula)
STEPENOVANJE, KORJENOVANJE I LOGARITMOVANJE

323

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE (Pregled vanijih formula)
2. FAKTORIZACIJA POLINOMA

pri emu su r1, r2,..., rn rjeenja jednaine P(x)=0.

324

VIA MATEMATIKA
MATE MATEMATIKA ZA EKONOMI STE ( Pregled vanijih frmula )
3. TRIGONOMETRIJA
Neka je dat pravougli trougao sa kosim uglom n i neka su naspraiiina kateta, nalegla kateta i hipotenuza
obiljeeni redom sa a, b, c laa su trigonometrijske funkcije datog ugla n slijedee:

Vae i slijedee jednakosti:

MATEMATIKA ZA EKONOMISTE ( Pregled vanijih fomula )

4. GEOMETRIJA

325

VIA MATEMATIKA
Pravougaonik sa stranicama a i b
ima povrinu:
P = a b.

Krug poluprenika r ima obim O i

povrinu P gdje su:
O = 2r; P = r2.

Pravougaoni paralelopiped (kavdar) sa ivicama

a, b, c ima zapreminu V i povrinu P:
V = a b c;
P = 2(ab+bc+ca).

Prizma sa povrinom osnove B i visinom

H ima zapreminu V i povrinu P:
V = B H;
P = 2 B + Pomota

326

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE ( Pregled vanijih formula )
Piramida sa povrinom osnove B
i visinom H ima
zapreminu V i povrinu P:
V = 1/3 B H; P = B + Pomota.

Lopta sa poluprenikom r ima zapreminu

V i povrinu P i gdje su:
V = 4/3r3; P = 4r2.

Kupa sa povrinom osnove B

i visinom H ima zapreminu V i povrinu P:
V = 1/3B H; P = B + Pomota.

Valjak sa povrinom osnove B

i visinom H ima zapreminu V i povrinu P:
V = B H; P = 2B + Pomota.

Zarubljena kupa sa poluprenicima R i

r i visinom H ima zapreminu V i povrinu P:

V =

3 Rr
3

(R r )

X
i

i =1

P = (R + r ) + Pomota
.

327

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE ( Pregled vanijih formula )
5. ANALITIKA GEOMETRIJA U RAVNI

328

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE ( IVcgled vanijih formula )
6. VRSTE ALGEBARSKIH STRUKTURA
Osobine operacija:

329

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKAZA EKONOMISTIE ( Pregled vanijih formula)
7. VEKTORI I VEKTORSKI PROSTORI

330

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE ( Pregled vanijih formula )
Elementarna bazna transformacija:

nakon izvrene transformacije dobijamo

331

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE (Pregled vanijih formula)
8. MATRICE, DETERMINANTE I SISTEMI LINEARNIH JEDNAINA
v

332

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE (Pregled vanijih formula)

333

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE (Pregled vanijih formula )

334

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE (Pregled vanijih formula)
9. NIZOVI I NJIHOVE GRANINE VRIJEDNOSTI

335

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE (Pregled vanijih formula)
10. FUNKCIJE, LIMESI FUNKCIJA, IZVODI I DIFERENCIJALI FUNKCIJA

336

VIA MATEMATIKA
MATEMATIKA ZA EKONOMISTE (Pregled vanijih formula)
Izvod funkcije, diferencijal i pravilu za izraunavanje izvoda:

MATEMATIKA ZA EKONOMISTE (Pregled vanijih formula) jednaine tangente i normale:

Tojlorova formula

Maklorenova formula

337

VIA MATEMATIKA
Tablica osnovnih izvoda:

y = kf ( x )

y ' = kf '( x )

y = ln x

1
y' =
x

y = ln g ( x )

y' =

g '( x )
g( x )

y = loga x

y' =

y = loga g ( x )

y' =

g '( x )
g ( x )ln a

y = ax

y ' = a x ln a

y = ag ( x )

y' =a

y = cx

y ' = ex

y = eg ( x )

y ' = e g ( x ) g '( x )

y = xn

y ' = nx n 1

y = (g ( x ))n

y ' = n(g ( x ))n 1 g '( x )

y = n xm

y' =

y = n (g ( x ))m

y' =

y = sin x

y ' = cos x

y = cos x

y ' = sin x

y = arcsin x

y' =

y = arccos x

y' =

y = tgx

y' =

1
cos2 x

y = ctgx

y' =

1
sin2 x

y = arctgx

y' =

1
1+ x2

y = arctgx

y' =

1
1 x2

y' =

kg '( x )
g ( x )2

y=

338

k
x

y =k

1
x ln a

m
n

n x

n m

1
1 x

y' =

k
x2

y=

k
g( x )

y' =0

g ' (x )ln a

y (x )

mg '( x )
n (g ( x ))n m
n

1
1 x2

VIA MATEMATIKA
Lopitalovo pravilo;
Parcijalni izvodi I totalni diferencijali za funkciju:
z = f ( x, y )
f ( x + x, y ) (f ( x, y ) f ( x, y ) z
zx ' = f ' x ( x, y ) = lim
=
=
x 0
x
x
x
f ( x, y y ) f ( x, y ) f ( x, y ) z
z 'y = fy '( x, y ) = lim
=
=
y 0
y
y
y
z
z
dz =
dx +
dy .
x
y
z = f ( x + x, y + y ) f ( x ) dz
f ( x0 + x, y 0 + y ) f ( x0 , y 0 ) + fx '( x0 , y 0 )x + fy '( x0 , y 0 )y
2z
z
2z
z
=
= zxx "; 2 =
= zyy "

2
x x
y y
x
y
2z
z
2z
z
=
=
= zyx " = zxy "
= zxy " ;
x y x y
y x y x
2z 2
2z
2z 2
+
+
dx
dxdy
dy ,
2
x y
x 2
y 2
Slobodni ekstremi:
Potreban uslov za postojanje ekstrema diferencijabilne funkcije z = f ( x, y )
f(x 0 ,Y0 )
f(x 0 , y 0 )
=0i
=0
u tacki ( x0 , y 0 ) je
x
y
Dovoljan uslov za postojanje ekstrema diferencijabilne funkcije z = f ( x, y )
f(x 0 , y 0 )
f ( x0 , y 0 )
=0i
= 0 je
u tacki ( x0 , y 0 ),za koju vazi
x
y
d 2z =

( x0 , y 0 ) =

2 f ( x0 , y 0 ) f ( x0 , y 0 ) 2 f ( x0 , y 0 )

> 0;
x 2
y 2
x y

2 f ( x0 , y 0 )
2 ( x0 , y 0 0
< 0 maksimum;
> 0 minimum.
2
x
x 2
Uslovni ekstremi z = f ( x, y ), ( x, y ) = 0 se dobijaju uz pomoc
Lagranzove formule F ( x, y ) = f ( x, y ) + ( x, y ).

339

VIA MATEMATIKA
Parcijalni izvodi I totalni diferencijali za funkciju:

340

VIA MATEMATIKA

Integrali

Tablica osnovnih integrala:

Odreeni integral:

341

VIA MATEMATIKA

Kombinatorika
Kombinatorika

342

VIA MATEMATIKA

Vjerovatnoa

343

VIA MATEMATIKA

EKONOMSKE FUNKCIJE

344

VIA MATEMATIKA

Za ovu funkciju se sprovede postupak za odredjivanje minimuma funkcije sa dva I vie argumenata, a a kao
rezultat se dobije odgovarajui broj tzv. Normalnih jednaina za odreivanje parametara a.

345

VIA MATEMATIKA
1. sluaj: y = ax + b

a i =1 x i + nb = i =1 y i
n

a i =1 x i2 + b i =1 x i = i =1 x i y i
n

2. sluaj:

y = ax 2 + bx + c
a i =1 x i2 +b i =1 x i + nc = i =1 y i
n

a i =1 x i3 + b i =1 x i2 + c i =1 x i = i =1 x i y i
n

a i =1 x i4 + b i =1 x i3 + c i =1 x i2 = i =1 x i2 y i
n

3. sluaj:

y = ax b ln y = ln a + b ln x (log y = log a + b log x )

n ln a + b i =1ln x i = i =1ln y i
n

ln a i =1ln x i + b i =1(ln x i )2 = i =1(ln x i ln y i )

n

4. sluaj:

y = ab x ln y = ln a + x ln b(log y = log a + x log b )

n ln a + ln b i =1 x i = i =1( x i ln y i )
n

ln a i =1 x i + ln b i =1 x i2 = i =1( x i ln y i )
n

y = ac bx ln y = ln a + bx (log y = log a + bx log c )

5. sluaj: n ln a + b

x = i =1ln y i
n

i =1 i

ln a i =1 x i + b i =1 x i2 = i =1( x i ln y i )
n

346

VIA MATEMATIKA

a
1
+ b . Uvrtavanjem = u problem se svodi na 1. slucaj, tj. na y = au + b
x
x
7. sluaj: y = a b log x
6. sluaj: y =

na + b i =1log x = i =1 y i
n

a i =1log x i b i =1(log x i ) = i =1(y i log x i )

n

8. sluaj :

y = a1x1 + a2 x 2 + ... + am x m + b

a1 i =1 x1i +a2 i =1 x 2 i + ... +am i =1 x mi +nb = i =1 y i

n

a1 i =1 x12i +a2 i =1 x1i x 2 i + ... +am i =1 x1i x mi +b i =1 x1i = i =1 x1i y i

n

a1 i =1 x1i x 2 i + a2 i =1 x 22i + ... +am i =1 x 2 i x mi +b i =1 x 2 i = i =1 x 2 i y i

n

...
a1 i =1 x1i x mi + a2 i =1 x 2 i x mi + ... + am i =1 x mi2 + b i =1 x mi = i =1 x mi y i
n

U ovom sluaju je rije o funkciji sa vie argumenata, pa se mora raspolagati sa n empirijskih

podataka u obliku (m + 1) torki (x1i , x 2 i ,..., x mi y i ).

347

VIA MATEMATIKA

14. Matematika srazmjernost

Aritmetikarazmjera:a-b+d.
Geomatrijskarazmjera:a:b=q;ka:kb=q.
Prostaproporcija:
a : b = x : z ay = bx;
ka : kb = mx : my ka : mb = kx : my ;
a : x
(a b ) : ( x y ) =
.
b : y

348

VIA MATEMATIKA

LITERATURA
Cvetkovi D. , Simi Diskretna matematika, Nauna knjiga, Beograd, 1990.
Aneli T. Matrica, Beograd, 1962.
Pejovi T. Matematika analiza I i II, Nauna knjiga, 1971.
Rakoevi, Ivovi, Pavlovi, Borii, Muicki, Kovaevi Matematika kroz primjere i zadatke, Savremena
administracija, Beograd, 1984.
Ralevi, orevi, Filipovi, Savi, Nenadovi Matematika za ekonomiste, Savremena administracija,
Beograd, 1985.
Dabevi A., Dravinac N., Frani J., Sekuli B., ego B., - Primjena metematike za ekonomiste, Informator,
Zagreb, 1987.
Gaji Lj., Herceg D., Kreji N. Elementi poslovne matematike, Institut za matematiku, Prirodno
matematiki fakultet u Novom Sadu, 1999.
Herceg D. Numerike i statistike metode u obradi eksperimentalnih podataka, Institut za matematiku u
Novom Sadu, 1989.
Ivanovi B. Matematika za ekonomiste, Nauna knjiga, Beograd, 1972.
Ivkovi Z. Uvod u teoriju vjerovatnoe, sluajne procese i matematiku statistiku, Graevinska knjiga,
Beograd, 1972.
Ohse D. Matematik fr Wirtschaftwissenschaftler I, Verlag Franz Vahlen Mnchen, 1998.
Hadi O., Takai . Matematika za studente prirodnih nauka, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno
matematiki fakultet, 1985.
Kova B. Primjena diferencijalnog i integralnog rauna i mikroekonomija, Ekonomski fakultet, Subotica,
1985.
Mesaro K. Matematika za ekonomiste, Knjiga druga, Ekonomski fakultet, Subotica, 1990.
Vukadinovi S Elementi teorije vjerovatnoe i metematike statistike, privredni pregled, Beograd, 1978.
Sydsaeter K., Strom A., Berck P. Economists Mathematical Manual, Springer, Berlin Heidelberg, 2000.
Vugdelija D. Matematika za ekonomiste, Subotica. 2002.
Kovalev M.M. Diskretnaja optimizacija. Izd-vo Minsk, 1977.
Mitrinovi D. Linearna algebra, polinomi, Beograd, 1979
Dajovi S Matematika I, Beograd, 1976.

349

VIA MATEMATIKA

350