40 Cr 1 2001
Zonder zuurstof
De bestrijding van insecten met hetPure O2 , Poor system
ing. G.P. van Lierop
’Maria Altaar’ van de Franciscus
Xaveriuskerk (’Krijtbergkerk’)
te Amsterdam (1855) van de
hand van Wilhelm Mengelberg.
Van Lierop Impregneerbedrijven is al 40 jaar gespecialiseerd in onder-
zoek naar en bestrijding van houtaantastende insecten en schimmels in
o.a. monumentale gebouwen en interieurs in Nederland. Twee jaar gele-
den is het bedrijf met Ruvoma G.A. Verhart B.V. een samenwerking aan-
gegaan om door middel van een zuurstofarme lucht methode, houtaan-
tastende insecten te lijf gaan. Dit heeft geresulteerd in een gepaten-
teerd systeem genaamd ’Pure O2, Poor system’.
Ruvoma is al 37 jaar bekend met het bestrijden van dierplagen, met name
voorraadaantasters, en heeft de zuurstofarme methode ontwikkeld en
met succes toegepast bij bestrijding van o.a. graanklanders in graan en
diefkevers in cacaoboon voorraden. In de afgelopen 2 jaar werden door
Van Lierop en Rumova reeds ervaring opgedaan met de bestrijding van
gewone houtworm (anobium punctatum) in sacrale stukken waaronder het
’Maria Altaar’ in de R.K. Kerk parochie Franciscus Xaverius, ook wel
Krijtbergkerk genaamd, te Amsterdam en het hoofdaltaar van de R.K.
Kerk parochie Sint Cornelius te Wanroy.
Op dit moment is een 2e fase onderzoek gestart in samenwerking met
T.N.O. om de methode verder te verfijnen en deze commercieel
geschikt te maken voor behandeling van zowel roerende als grote niet-
roerende goederen, om uiteindelijk te resulteren in de mogelijkheid tot
behandeling van monumentale gebouwen en interieurs. Tevens willen
Cr 1 2001 Zonder zuurstof 41

De zuurstofseparator welke werd

gebruikt had een capaciteit van
10 m3 lucht per uur met minder
dan 1% resterende zuurstof. Het
gehele proces werd gestuurd
door een computer die auto-
matisch het O2-zuurstofgehalte
regelt, meet en registreert en
automatisch de ingebouwde CO2-
koolstofdioxide en O2-zuurstof-
meter ijkt.

de betrokken bedrijven de deugdelijke werking van deze zuurstofarme

lucht methode door TNO als onafhankelijk instituut in een rapport
bevestigd hebben.

Waarom de zuurstofarme methode?

Het gassen met Methylbromide voorzag en voorziet al jarenlang prima in
de behoefte bij grondontsmetting, het bestrijden van voorraad- en mate-
riaalaantasters, het vrijmaken van gebouwen of voorwerpen van hou-
taantastende insecten. Dit geldt vooral voor objecten waarop, om welke
reden dan ook, geen bestrijdingsvloeistof kan worden toegepast.
Speciaal voor niet-transportabele zaken werd zo’n gassing doorgaans ter
plaatse uitgevoerd.
Helaas is Methylbromide ook zeer milieubelastend en tast het de
ozonlaag aan. Dit is voor de overheid een reden om zware eisen te stellen
ten aanzien van het gebruik van dit middel. Deze eisen houden thans in:
een verbod als grondontsmettingsmiddel en een afstandseis bij bestrij-
ding van voorraad- en houtaantasters in gebouwen. Het gebruik van het
middel is door deze maatregelen aanzienlijk teruggedrongen. Toch zijn
deze maatregelen niet voldoende om aantasting van de ozonlaag tot een
aanvaardbaar niveau terug te dringen. Mondiaal streeft men dan ook naar
een algeheel verbod in 2005. De Nederlandse overheid wil in samen-
spraak met andere Europese landen uiterlijk 1 januari 2001 een algeheel
verbod invoeren (met uitzondering van gebruik voor quarantainedoel-
einden bij export).
Naast een goed alternatief voor Methylbromide als bestrijdingsmid-
del van voorraadaantasters zou de zuurstofarme methode ook toegepast
kunnen worden bij bestrijding van houtaantasters in gevallen waarbij de
traditionele manier van bestrijding d.m.v. vloeistoffen niet gebruikt kan
worden. Te denken valt aan gepolychromeerd houtwerk, maar ook aan
kapconstructies die geheel zijn afgetimmerd. Zelfs de grote houtworm
42 Cr 1 2001 Zonder zuurstof

– ofwel bonte knaagkever, die vanwege zijn afwijkende eigenschap zijn

levenscyclus zowel binnen als buiten voltooid, maar soms ook alleen
binnen in de kern van een balk – kan met de zuurstofarme methode wor-
den bestreden. Bovenal is deze methode een zeer milieuvriendelijk.

Het werkingsprincipe van de zuurstofarme methode

Het werkingsprincipe berust op het terugdringen van de zuurstofcon-
centratie van de lucht rond het object tot een zodanig niveau, dat de aan-
tastende insecten niet meer voldoende kunnen ademen en dus sterven.
Door laboratoriumproeven is al enige tijd bekend, dat dit principe deug-
delijk is, mits de zuurstofconcentratie voldoende lang onder de 1% (0,4-
0,6%) kan worden gehouden
Voordat een behandeling gestart wordt, worden de relatieve vochtig-
heid, het houtvocht en de temperatuur gemeten. Bij behandeling met
zuurstofarme lucht gaat men uit van de ter plaatse aanwezige buiten-
lucht. Door gebruik te maken van een zuurstofseparator, wordt de zuur-
stof aan de omgevingslucht onttrokken en wordt het resterende zuur-
stofarme luchtmengsel in de te behandelen ruimte gevoerd. Om de
aanwezige zuurstofrijke lucht uit de te behandelen ruimte te verdrijven
door zuurstofarme lucht, worden in de wanden van de behandelings-
ruimte overdrukventielen aangebracht.
Omdat de zuurstof separator computergestuurd wordt, is het moge-
lijk het zuurstofgehalte in de ruimte tijdens de behandeling constant op
peil te houden. Om te voorkomen dat het zuurstofgehalte oploopt,
wordt in de behandelruimte een constante overdruk aangehouden door
het blijven invoeren van zuurstofarme lucht. De computergestuurde
installatie houdt de ingestelde ondergrens vast. Tevoren gemeten waar-
den worden zo tijdens het proces op peil gehouden. De gemiddelde
behandelingsduur is ± 30 dagen.

De zuurstofarme lucht methode versus de traditionele stikstofmethode

Het verschil met de traditionele gasmethode met stikstof is dat er geen
gebruik wordt gemaakt van de in cilinders aangevoerde gassen ter ver-
drijving van de aanwezige zuurstof in de te behandelen ruimte. Door
gebruik te maken van een zuurstofseparator wordt de zuurstof aan de
buitenlucht onttrokken waarna zuurstofarme lucht overblijft. Voor de
zuurstofarme methode is derhalve geen toelating nodig.

De voordelen van de zuurstofarme methode

• Zuurstofarme lucht tast het milieu niet aan.
• Geen gebruik van giftige stoffen.
• Men hoeft geen afstandseisen (vereiste afstand tot het object) in acht
te nemen zoals in de ’Toelating voor Methylbromide’ zijn vastgelegd.
• Er is geen meldingsplicht voor de behandeling.
• Het is niet noodzakelijk personen of dieren uit de omgeving op
afstand te houden, omdat gevaar voor vergiftiging niet aanwezig is.
• Het te behandelen object hoeft niet ontmanteld te worden, er zijn
geen problemen meer met bereikbaarheid van het houtwerk.
• Het dragen van adembescherming, zoals persluchtmaskers en luchtci-
linders, is niet meer nodig.
Cr 1 2001 Zonder zuurstof 43

• Zuurstofarme lucht is voor de te behandelen objecten niet schadelijk,

er vinden geen reacties op de gebruikte stof plaats.
• Er is geen schade van residuen van de gebruikte stof.
• Larven/kevers die zich in de kern van het hout bevinden worden
gedood.
• Er wordt ’schone’ lucht gebruikt door de zuurstof separator/compres-
sor, er is geen luchtvervuiling.

De nadelen van de zuurstof arme methode

• De behandelingsduur is aanmerkelijk langer dan de Methylbromide
behandeling.
• De investering voor de noodzakelijke apparatuur is aanzienlijk.
• De relatieve luchtvochtigheid vraagt bijzondere aandacht, deze loopt
in de meeste gevallen aanzienlijk terug en zal op peil gehouden dienen te
worden.
• Evenals bij Methylbromide en veel andere behandelingen, is een
behoorlijke temperatuur vereist.
• De kosten van deze behandeling liggen hoger dan voor Methylbro-
mide of vloeistofbehandeling.
• De totale inhoud van de behandelingsruimte moet zo beperkt moge-
lijk worden gehouden, hetgeen bijzondere technieken voor de uit te
voeren werkzaamheden vergt. Belangrijk is een zo klein mogelijke vrije
luchtruimte in de te behandelen ruimte in verband met de capaciteit van
de zuurstofseparator.
• Na behandeling is het object niet preventief beschermd tegen her-
nieuwde aantasting zoals bij behandeling met vloeistoffen wel het geval is.

Casus: ’Maria Altaar’ van de ’Krijtbergkerk’

Het betreft het ’Maria Altaar’, een zij-altaar en een van de drie altaren in
de Franciscus Xaveriuskerk, zogenaamde ’Krijtbergkerk’, te Amsterdam.
Het is een vleugelaltaar in 15e-eeuwse Gotische stijl, ontworpen en uitge-
voerd door Wilhelm Mengelberg en geplaatst in 1885. De altaaropstand is
uit hout gesneden en gepolychromeerd.

Voorbereiding
De afmeting van de luchtdichte ruimte die rondom het altaar diende te
worden gebouwd, was ongeveer 3 x 3 x 10 m (b x h x d). Om het altaar
zodanig lucht- en/of gasdicht in te pakken dat er een afzonderlijke ruim-
te ontstond, gesepareerd van de totale kerkruimte, was het noodzakelijk
om een houten frame rond het altaar te bouwen. Vervolgens kon een
speciale kunststoffolie worden aangebracht, dat slechts een geringe hoe-
veelheid zuurstof doorlaat. Dit folie werd met nieten, knellatten en zuur-
stofdicht kunststoftape aangebracht. Gelijktijdig werd een aansluitpaneel
voor de aanvoerslangen van de zuurstofseparator aangebracht. Ook werd
de mogelijkheid geschapen om ingebrachte proefmonsters met insecten
te kunnen uitnemen, zonder dat veel zuurstofrijke lucht kon binnentre-
den. Tevens werden meetpunten voor het meten van de luchtvochtig-
heid en de zuurstofconcentratie aangebracht, waardoor het mogelijk was
constant meetgegevens te verzamelen om het proces doorlopend te
kunnen controleren.
44 Cr 1 2001 Zonder zuurstof

Rond het altaar werd een houten

frame gebouwd, waarover een
kunststoffolie werd aangebracht
die een zo gering mogelijke zuur-
stofdoorlating had. Vervolgens
werd het zuurstofniveau binnen
de ’tent’ zo veel mogelijk
teruggebracht om de aanwezige
insecten te doden.

Uitvoering
Om gegarandeerd te zijn van een goede werking van de aangebrachte
apparatuur geldt als eis, dat de installatie staat opgesteld in een optimale
omgevingsconditie. Als optimale omgevingsconditie geldt een tempera-
tuur tussen 20°C en 32 °C en een relatieve luchtvochtigheid van ± 60%.
De gebruikte generator is compleet uitgevoerd met: een absorptie-
unit, een compressor (olie vrij), een koeldroger voor watervrije pers-
lucht, instrumentatie en bekabeling. De separator welke werd gebruikt
had een capaciteit van 10 m 3 lucht per uur met minder dan 1% resterende
zuurstof. Het gehele proces werd gestuurd door middel van een compu-
ter die de volgende mogelijkheden biedt:
• automatische regeling van het O 2-zuurstofgehalte,
• meten en registreren van het O 2-zuurstofgehalte,
• automatische ijking en correctie van de ingebouwde CO 2 koolstof-
dioxide en O 2-zuurstof meter.
Gezien de capaciteit van de separator en de inhoud van de zuurstofdichte
tent werd er vanuit gegaan dat er ten minste 18 uur nodig zouden zijn om
de tent volledig (100%) te beladen met zuurstofarme lucht (met het
gewenste niveau van minder dan 1% zuurstof).
Alvorens de apparatuur in werking te stellen werden in de gesepareer-
de ruimte een aantal monsterpotten met levende insecten aangebracht
teneinde te kunnen controleren of en wanneer volledige mortaliteit
werd geconstateerd. De totale behandelingsduur werd geschat op 30
dagen.
Cr 1 2001
Overdrukventiel. Door gebruik
te maken van een zuurstofsepa-
rator, wordt de zuurstof aan de
omgevingslucht onttrokken en
wordt het resterende zuurstof-
arme luchtmengsel in de te
behandelen ruimte gevoerd.
Om de aanwezige zuurstofrijke
lucht uit de te behandelen ruimte
te verdrijven door zuurstofarme
lucht, worden in de wanden van
de behandelingsruimte overdruk-
ventielen aan-gebracht.
De gebruikte generator is
compleet uitgevoerd met: een
absorptie-unit, een compressor
(olie vrij), een koeldroger voor
watervrije perslucht, instrumen-
tatie en bekabeling.
Zonder zuurstof 45
Verloop van de behandeling
Op het moment dat de installatie in werking werd gesteld, werd door de
computer aangegeven dat de zuurstof concentratie in de behandelruim-
te ongeveer 21% bedroeg. De relatieve luchtvochtigheid was op dat
moment ongeveer 40%. Na één dag bleek uit de meetgegevens van de
computer dat een zuurstofconcentratie was bereikt van 1,2%. De daarop
volgende dag bleek echter de concentratie te zijn opgelopen tot 6%. De
reden voor dit verloop was dat er teveel van de zuurstofrijke lucht buiten
de tent door het kunststoffolie plaatsvond. Teneinde dit op te heffen
werd de separator via de computer op continue aanvoer gesteld, waar-
door een overdruk in de ruimte ontstond. Deze overdruk werd mede op
peil gehouden door het bijstellen van de overdrukventielen. Op de derde
dag werd het streefgehalte van de zuurstofconcentratie bereikt (onder de
1%), te weten 0,7%. Deze concentratie werd van dat moment af geconti-
nueerd.
Een probleem ontstond na 9 dagen, toen werd geconstateerd dat de
relatieve lucht- vochtigheidsgraad slechts 18% bedroeg. Teneinde deze
lage luchtvochtigheidsgraad op te heffen werd in de ruimte een bak met
water geplaatst. Hierna nam de relatieve luchtvochtigheid weer toe tot
ongeveer 28%. Na 24 dagen liep door een stroomstoring het zuurstofge-
halte in de behandelruimte op tot ± 7% waardoor het noodzakelijk was
de behandelduur met 16 dagen te verlengen tot een totaal van 46 dagen.
Omdat de relatieve luchtvochtigheid in de behandelruimte na het
stopzetten van de behandeling 28% was, terwijl buiten in de kerk de
luchtvochtigheid ± 61% was, werd besloten om een luchtbevochtiger in
de behandelruimte te plaatsen en de relatieve luchtvochtigheid geleide-
lijk, d.w.z. met 3% per dag, op te voeren tot het niveau in de kerk.
Effectiviteit
Om de effectiviteit van de behandeling te kunnen beoordelen werden
verschillende monsterflessen met insecten in de te behandelen ruimte
geplaatst. Er werd ook een fles buiten de ruimte geplaatst om rekening te
46 Cr 1 2001 Zonder zuurstof

kunnen houden met eventuele natuurlijke sterfte. Gebruik werd ge-

maakt van tabakskevers en graanklanders. Voor de tabakskever werd
gekozen omdat deze bij laboratoriumproeven zeer tolerant bleek te zijn
voor lage zuurstofconcentraties, met name in het ei-stadium.
Uit eerdere proeven waarbij graanklanders als proefdieren werden
gebruikt is gebleken dat mortaliteit, afhankelijk van de omstandigheden,
al na 4 tot 6 dagen optreedt. Na 5 dagen werden in de potten met tabaks-
kevers en graanklanders geen levende kevers of larven meer waargeno-
men. Bij na-controle werden toch weer levende larven van de tabaks-
kevers gevonden, waarschijnlijk afkomstig uit nog aanwezige eitjes.
Dit betekent dat voor de bestrijding van tabakskevers de behandeling
zeker langer dan 5 dagen aangehouden moet worden. Na 20 dagen wer-
den in geen van de potten meer levende larven of kevers waargenomen.

Conclusie
De mortaliteit van de referentie insecten was na 20 dagen 100%. Wat
betreft de houtaantastende insecten werd visueel geen actieve aantasting
meer waargenomen. Het doel om binnen 30 dagen houtaantastende
insecten te bestrijden was bereikt (de extra dagen als gevolg van de
stroomstoring niet meegerekend).
Willen we de behandelingstijd korter maken dan moet aandacht wor-
den geschonken aan de volgende zaken:
• de zuurstofconcentratie zo laag mogelijk houden (min. beneden 1%
zuurstof);
• de temperatuur in de behandelingsruimte afstellen op minimaal 20 °C;
• de luchtvochtigheid tijdens de behandeling constant proberen te
houden, zodat het frame met folie direct na behandeling kan worden
verwijderd;
• tijdens de behandeling naast proefflessen met levende insecten
tevens ’activiteit-detectie-apparatuur’ mee laten draaien, zodat men exact
kan bepalen wanneer bij de larven en kevers in het hout 100% mortaliteit
is opgetreden;
• constante overdruk in de behandelruimte is noodzakelijk, omdat op
dit moment nog geen 100% zuurstofdicht folie voorhanden is;
• de inhoud van de behandelingsruimte dient zo klein mogelijk te zijn.

Vervolg
De genoemde punten zijn meegenomen in het vervolgonderzoek dat op
dit moment in samenwerking met T.N.O. wordt uitgevoerd. Voor dit
onderzoek is een nieuwe installatie gebouwd met de volgende voordelen:
• grotere capaciteit;
• onafhankelijke meting, registratie en regeling van temperatuur, rela-
tieve vochtigheid en zuurstofgehalte;
• een buffertank met zuurstofarme lucht die bij stroomstoringen in
werking treedt;
• monitoren op afstand.

Ing. G.P. van Lierop is technisch adviseur bij Van Lierop Impregneerbedrijven B.V.