SESSZ BAHAR

NE DYOR(DU)?
Sessiz Bahar bence bugnk evre bilincinin
oluumunda byk bir etki yaratmtr. Btn mesele,
bugn insanlarn felaket tellallarnn komplo teorilerine
kulak vermek yerine, akln ve bilimin ortaya koyduu
teknolojileri benimseyip evreye duyarl srdrlebilir
tarm teknikleriyle retilen gda rnleriyle beslenmesini
salamaktr.
Rachel Carsonun 1962 ylnda yaymlanan Sessiz Bahar kitabndan Organik Nedir? Ne Deildir? balkl yazmda ksaca bahsetmitim. lk basmndan bu yana 50 yl getikten sonra, bu muhteem kitab Trkeye kazandran aatay Gler hocamz ile arkadalarna kranlarm sunmak isterim.
Kitabn sylediklerine ve sonularna girmeden nce biyoloji eitimi alm
olan Rachel Carsonun ok iyi bir gzlemci olarak bata DDT olmak zere bceklere kar kullanlmakta olan eitli kimyasallarn doal yaam zerindeki
lmcl etkilerini yazdktan 3 yl sonra gs kanserinden ldn hatrlatmakta yarar var. Carson kitabna hepimizin hayalini ssleyen doann tm
gzelliklerine sahip, yeil vadilerinden akan dereleriyle, ku cvltlaryla dolu
kk bir kasaba hayaliyle balar. Ardndan da bu cennet meknn tm canl18

Temmuz 2012

Prof. Dr. Selim etiner

Sabanc niversitesi
Mhendislik ve Doa Bilimleri Fakltesi
selim.cetiner@tarlasera.com

larn, bceklerin, kularn, ocuklarn, insanlarn hastalanp ld sessizliin hkm srd hayalet kasabaya
dnn tasvir eder: Hemen hemen hi farknda olmadmz acmasz bir hortlak zerimize kmtr ve
bu hayali trajedi kolayca hepimizin bildii kat bir geree dnebilir. Bunun nedeni de biz insanlar ya da biz
insanlarn sorumsuzca kulland zehirli kimyasallardr.
Ardndan da ABDnin hemen hemen tm blgelerinden
bata tarmsal retimde kullanlan bcek mcadele kimyasallarndan rnekler vererek doa zerindeki acmasz tahribat anlatr. Geri kitabn ikinci blmnde Btn bunlarla herhangi bir bcek sorunu olmadn ve
bunlarn kontrol gerekmediini sylemek istemiyorum. Aksine; kontroln hayali durumlara deil gereklere dayanarak yaplmasnn art olduunun ve uygulanan
yntemlerin bceklerle birlikte bize de zarar vermemesi gerektiini sylemek istiyorum diyerek bugn karlatmz fanatik organikileri ve szde evrecileri adeta o gnden uyarmaya alt gereini de teslim etmek gerekir.
Yukarda belirttiim zere, Carson derin biyoloji bilgisi,
saha deneyimi ve gzlemleriyle anlatma yeteneini birletirerek yaanan olaylar son derece etkileyici bir ekilde insanlarn dikkatine sunmay baarmtr. Farkl blgelerden verdii rnekler o kadar detayl ve inandrcdr ki bugn bile okuyanlar derinden etkilemektedir. Kitapta suda yaayan canllar, topran oluumu, toprakta
yaayan mikroorganizmalar ve bunlarn birbirleriyle olan
ilikileri o kadar gzel anlatlmtr ki biyoloji kitaplarndan alamayacanz birok bilgiyi son derece kolay bir
ekilde kavramanz mmkn olabilmektedir. Tabii eitli
amalarla kullanlan zehirli kimyasallarn bu canllar nasl yok ettikleri de ayn etkileyici ekilde anlatlmaktadr.
Gerek Avrupada gerekse ABDde karaaalarn neredeyse ortadan kalmasna neden olan Dutch Elm Disease (Karaaa Felemenk Hastal) adl mantar hastal tayan karaaa kabuk bceklerine kar uygulanan DDTnin, yol kenarlarndaki otlar kontrol iin kullanlan herbisitlerin ya da ate karncalarna kar kullanlan ilalarn nasl geni alanlarda sorumsuzca uyguland rakamlar eliinde anlatlmaktadr. Tabii burada, Tarm Bakanl yetkililerinin uyarlara nasl kulak tkadklar, ila firmalarnn nasl kampanyalar yrtp byk paralar kazandklar, bu uygulamalarn doal yaam ze-

Temmuz 2012

rindeki olumsuz etkilerine kar uyarda bulunmaya alan bilim adamlarnn nasl susturulduu da eitli rneklerle gzler nne seriliyordu.
Kitabn sonlarna doru ise bunlarn insan sal zerindeki etkileri ele alnyor. Yine ayn detaylar, temel hcre
biyolojisi bilgileri veriliyor. Ardndan Halen bceklere,
kemirgenlere, yabanl otlara kar kullanlan kimyasallarn ou dorudan bu sistemi etkileyebilecek zellikte
olduundan, onun gzel ileyen mekanizmasn bozar
deniliyor. Carson, kitabn Her drt kiiden biri balkl bu blmnde sadece kimyasallarn deil radyasyonun da ayn ekilde kanserin dorudan nedeni olduunu rnekler vererek anlatyor, hatta kimyasallar radyasyona benzetiyor: Grnmez ama lmcl. Burada da
hakkn teslim etmek gerekirse okuduunu anlamak isteyenler iin karsinojenik maddelerin varlnn evre yaam yokken de bu dman eleri ieriyordu diyor, insan eliyle yaratlan aromatik hidrokarbonlarn yani
odun isinin ya da baca kurumunun da yz yllardr kansere neden olduunu detayl olarak anlatyor.
Carson, kitabn eitli blmlerinde olduu gibi en sonunda da tarmsal retimde karlalan bir bcek sorunlarna kar biyolojik mcadele yntemleriyle elde
edilen baarl rneklere yer verir. Yine burada zellikle
Carlsonun u tespitini aynen sizlerle paylamak isterim:
Bceklerin kimyasal kontrol iin gerekten olaand eitlilikte seenek vardr. Bazlar halen kullanlmaktadr ve parlak baarlar kazanmtr. Dier bazlar yaratc
bilim adamlarnn kafasnda bir fikir olmann biraz tesindedir, denenmek iin frsat beklemektedir. Hepsinde ortak olan nokta udur: Bunlar kontrol edilmelerine
allan yaayan organizmalarn ve bu organizmalarn
mensup olduu btn yaam dokusunun anlalmasna
dayanan biyolojik zmlerdir. ok geni olan biyoloji alannn deiik dallarn temsil eden uzmanlarn hepsi; -bcekbilimciler, pataloglar, genetikiler, fizyologlar,
biyokimyaclar, ekologlar- bilgilerini ve yaratc esinlerini
yeni biyotik biliminin biimlenmesi iin aktmaktadr. Bu
saptama hakkndaki dncelerimi yaznn sonunda sizlerle paylaacam.
Neyse, sayfa darl nedeniyle bu kadar zet yeter sanrm. imdi gelelim Sessiz Baharn etkilerine. Bu kitap 50 yl sonra okuyucularn nasl etkiliyor ise o gn de
yle olmu ve evre bilinci asndan gerekten bir dev19

DNCELER Sessiz Bahar

Carson derin biyoloji

bilgisi, saha deneyimi ve
gzlemleriyle anlatma
yeteneini birletirerek
yaanan olaylar son
derece etkileyici bir ekilde
insanlarn dikkatine sunmay
baarmtr.

Kaynak: http://tr.wikipedia.org/wiki/Rachel_Carson

rim yaratmtr. Carson doal olarak ila endstrisi ile tarm bakanl yetkililerinin mthi bir tepkisini alm olsa
da ylmadan srdrd mcadelesi etkisini gstermi, Amerikan halknn byk ilgisini eken bu uyarlara Amerikan Kongresi de duyarl davranm, ksa srede
DDT ve ardndan benzeri klorlu hidrokarbonlar yasaklanmtr. Olay DDTnin yasaklanmasyla da kalmam,
1970 ylnda ABDde evre Koruma Kurumu EPA kurulmutur. Birlemi Milletler bnyesindeki evre Program UNEPin kuruluu da 1972 yldr. Aslnda, 1950lerde
nkleer bomba denemelerinin yayd radyasyona kar
tepki ve endielerle balayan bu hareket bu ekilde bazlarna gre Sessiz Bahar ile biraz daha glenerek Greenpeace gibi evreci rgtlerin de oluumunu tevik etmitir. Burada Steve Jobsn Bizim neslin incili; kat
kapakl google olarak nitelendirdii 1968de yaymlanmaya balayan The Whole Earth Catalogueu da anmadan geemeyiz.
Benim Sessiz Bahar ile tanmam 1979 ylna rastlar.
Yaz staj iin gittiim Hollandada modern tarm uygulamalar ile tanmamn zerinden henz 2 yl gemiti. Trkiyede zellikle de ukurovada tarmsal mcade-

20

le ilalarnn sorumsuz kullanmnn neden olduu sessiz bahar bizzat grebiliyor, Hollandada bu ilalarn nasl zenli bir ekilde kullanlp doaya nasl yaklaldn grdke kafamdaki sorular daha iyi ekilleniyordu. Trkiyedeki evre bilinci henz uyanyordu. Uyanyordu derken, hala uyanp uyanmadn gazetelerde
her gn evre katliamlarn okuyan ya da bizzat gzlemleyen sizlerin takdirine brakyorum. Trkiye Tabiat Koruma Dernei Ankarada ve Doal Hayat Koruma Dernei stanbulda faaliyet gsteriyordu. Yanl hatrlamyorsam rahmetli Necmettin Snmez hocamz ile arkadalar 1978 ylnda Trkiye evre Vakfn yeni kurmu
ve yine Babakanlka bal olarak evre Mstearl ihdas edilmesine nclk etmilerdi. Sonra, 1983 ylnda
evre Kanunu kt, ardndan da 1991 ylnda evre Bakanl kuruldu. Ancak, Bakanlk ne ihtiyac olan yeterli uzman kadrolarna sahip olabildi ne de etkin olabilmesi iin gerekli kaynaklara... evre Bakanlnn nce
Orman Bakanlna, geen yl da ehircilik Bakanlna
balanmas politikaclarmzn evre duyarllnn en somut gstergesidir diye dnyorum.
Tabii ki vahi kapitalizmin ve endstrilemenin neden ol-

Temmuz 2012

duu evre tahribat 2. Dnya Savandan sonra gittike artan bir hzda doal yaam ve evreyi gzle grlebilir ekilde yok ediyordu. nsanlar kalknma, ehirleme, refah seviyesinin artmas vs adna buna pek de
kar kmyorlard. Tam bu ortamda ortaya kan Sessiz Bahar, phesiz insanlarn bu evre sorunlarna duyarl hale gelmelerini politikaclarn da gerekli nlemleri almalarna ncelik etmitir. Ancak, bir de madalyonun
br yzne bakmakta yarar var. DDTnin yasaklanmasnda nemli katklar olan Bruce Ames gibi toksikologlar, genelde kimyasallara zelde pestisitler kar kamuoyunda oluan fobinin her zaman da gereki olmadnn altn srarla izmektedirler. Yani bir taraftan evre korumaya ynelik ulusal ve uluslararas kurum ve kurallar oluturulup, insanlarn daha temiz ve salkl bir
evrede yaama haklar korunurken, beri yandan fanatik organikiler ve szde evreciler tarafndan srekli bir
kanser korkusu yaratlarak insanlar daha byk risklere maruz braklmaktadr.
rnein, Sessiz Baharn bir numaral hedefi DDT yasaklanm ancak dnyann en lmcl hastal olan stmayla mcadelede byk bir zaaf olumu ve bunun
getirdii milyonlarca insann lm ortaya kmtr. Bunun yannda, Sessiz Bahar evrecilerde mthi bir radyasyon kartl saplants olumasna yol amtr. evrecilerdeki her trl radyasyon kartl, yeni nkleer
santrallerin yapmn gittike zor ve pahal hale getirmi;
te yandan kmr/linyit santralleri hava kirlilii yannda,
asit yamurlaryla da hem insan saln hem de doal
yaam fena halde etkilemi, Sessiz Baharn yaymland tarihten sonraki dnemde binlerce insan hava kirliliine bal komplikasyonlardan hayatlarn kaybetmilerdir. Tabii bu termik santrallerin oluturduu sera gaz
emisyonlarnn kresel snma ve iklim deiiklii zerindeki olumsuz etkisi de nkleer santrallerin olas olumsuz
etkilerini kat be kat amtr.
evreciler ve organikiler sadece nkleer santrallere
deil gdalarn da radyasyonla zararl organizmalardan
arndrld gda teknolojilerine de kar durmaktadrlar.
Gda zehirlenmelerine kar etkinlii ve insanlar asndan da gvenli olduu yllarca nce bilimsel olarak saptanm ve birok lkede baaryla kullanlmakta olan bu
teknoloji organikiler tarafndan reddedilmiyor olsayd
Mays-Haziran 2011de Almanyada 52 kiinin lmyle
sonulanan EHEC trajedisi de yaanmayacakt.
Burada yeri gelmiken insanlarda oluan ya da oluturulan Doal olan iyidir, insan yapm ktdr saplants zerinde durmak yararl olacaktr. Carsonun kitabnn kanserle ilgili blmnn balarnda nsann ortaya kmasyla durum deimeye balamtr, btn ya-

Temmuz 2012

am biimleri arasnda sadece insan, tp dilinde karsinojen denilen kanser yapc maddeleri yaratabilir saptamas ne yazk ki doru deildir. Ancak, doru olmad
halde bu yanltc tespit hala insanlar esir alm durumdadr. Daha nceki yazlarmda da deindiim zere; insanlarn doal olduuna inandklar ou organik rn
doal olmad gibi tkettiimiz gda maddeleri ierisinde kemirgen testlerinde toksik hatta karsinojen olduu kantlanm yzlerce kimyasal madde bulunmaktadr. Burada btn mesele dozla ilgilidir. Dolays ile insanlara Sebze meyvelerde pestisit kalnts var, bunlar
tketmeyin demek byk bir aymazlktr. GDO kartlarnn Genetik mhendislii, bilim insanlarnn bitkileri,
hayvanlar ve mikroorganizmalar doada olumayacak
ekilde genlerini deitirerek yaratmalarna olanak salar ya da Genetii deitirilmi organizma, bir canlnn
genetik zelliklerinin insan eliyle laboratuar ortamnda
deitirilmesiyle elde edilir. GDO, dnyamz ve canllar
zerinde yaplan tehlikeli bir deneydir eklindeki ifadeleri de Carsonun yukardaki insan yapm olan veya doal olmayan tehlikelidir saptamalarnn gnmzdeki
yansmalar. Bununla beraber, yazmn balarnda da deindiim zere, Carson aslnda kitabnn sonunda tarmda kullanlan zehirli kimyasallara kar ok geni olan
biyoloji alannn deiik dallarn temsil eden uzmanlarn
hepsi-bcekbilimciler, pataloglar, genetikiler, fizyologlar, biyokimyaclar, ekologlar- bilgilerini ve yaratc esinlerini yeni biyotik biliminin biimlenmesi iin aktmaktadr diyerek genetik mhendislii ile elde edilen bceklere dayankl genetii deitirilmi rnleri zm olarak neriyordu.
Sonu olarak, bir ksm olumsuz etkilerine ramen Sessiz
Bahar bence bugnk evre bilincinin oluumunda byk
bir etki yaratmtr. Btn mesele, bugn insanlarn felaket tellallarnn komplo
teorilerine kulak vermek
yerine, akln ve bilimin
ortaya koyduu teknolojileri benimseyip evreye
duyarl srdrlebilir tarm teknikleriyle retilen
gda rnleriyle beslenmesini salamaktr.
Carson aslnda kitabnn
sonunda tarmda kullanlan
zehirli kimyasallara kar
genetik mhendislii ile
elde edilen bceklere
dayankl genetii
deitirilmi rnleri
zm olarak neriyordu.

21