Koreni sukoba Srba i Hrvata (1). 12.

FEBRUAR 2015
Na suenju po meusobnim tubama za genocid pred Meunarodnim sudom u Hagu, moglo je da se pretpostavi
da nee "pobediti" ni Srbija, ni Hrvatska, ali je unapred bilo jasno da je najvei "gubitnik" Jugoslavija. Previe
se oekivalo od sudija u Hagu. Nema tih sudija koje mogu da donesu presudu na ono to istorija ve ceo vek
pokuava da rastumai: ko je kriv u srpsko-hrvatskim odnosima. Kompleksnost odnosa dva najvea
jugoslovenska naroda dovela je do "krvavog raspada" velike drave. Nedeljnik predstavlja genezu razvoja
srpsko-hrvatskog sukoba - onu genezu koju hake sudije sigurno ne razumeju - od formiranja zajednike drave
do danas, iz pera jednog od naih najpoznatijih istoriara, akademika SANU Ljubodraga Dimia. Delove ovog
"istorijskog feljotna" svakodnevno emo objavljivati na sajtu www.nedeljnik.rs.
Ne sluajno, oko zajednike istorije Srba i Hrvata u 20. veku susreu se laika i struna svest, to je odlika
vremena u kome sve jo uvek podrhtva, sve se preispituje, postoji oseaj linog iskustva, privid "vidljivosti"
posledica. Da li se celokupni zajedniki ivot moe svesti na kvalifikacije poput - "tragina zabluda", "najvea
greka", "devijacija u istoriji", "izgubljeno vreme" ili "idealno reenje", "jedina mogunost"... Negativnog
istorijskog iskustva ima na pretek - ratova, zloina, genocida, mimikrije, patologije, primitivizama, iskljuivosti,
ksenofobija. Godine zajednikog ivota bile su vreme permanentne drutvene krize ali i decenije ekonomskog
drutvenog napretka itavog prostora i naroda koji na njemu ive. Sve je to istorijsko iskustvo koje treba nuno
kritiki preispitati. Njegovim potiskivanjem, brisanjem, odbacivanjem i nekritikim postupcima moemo opet
doi u situaciju da nam istorija "eksplodira u lice". U strunom pogledu potrebno je traiti daleko kompleksnije
odgovore od onih koji cirkuliu u dnevnoj politici i svakodnevnom ivotu. U pitanju je sloeni problem sa
svojim dravnopravnim, meunarodnim i unutranjepolitikim aspektom ali i sa ekonomskom, etnikom,
verskom, teritorijalnom, kulturnom, jezikom, ideolokom i mnogom drugom dimenzijom. Odvajanje" od
emotivnih pogleda na prolost i racionalno sagledavanje vremena provedenog u zajdenikoj dravi u funkciji je
dosezanja budunosti.
"Jugoslovenski pisci su solidarno isticali da su ba oni, a ne politiari, "pozvani da udare temelje duhovnom
jedinstvu". U tu svrhu srpski pisci su bili spremni da se odreknu irilikog pisma, a hrvatski da prihvate ekavsko
nareje"
Znameniti ameriki pisac arls Dikens zapoeo je davne 1859. "Priu o dva grada" sledeom konstatacijom:
"Bilo je to najbolje doba, bilo je to najgore doba; doba mudrosti i doba ludosti, epoha verovanja i epoha
neverice, vreme svetlosti i vreme mraka, prolee nada i zima oaja". Te nam rei padaju na pamet kada, zapitani
nad sudbinom jugoslovenske drave i odnosom dva njena naroda - Srba i Hrvata, pokuavamo da sagledamo
strani, krvavi, kratki XX vek. Srbi i Hrvati su danas, posle 73 godine zajednikog ivota provedenog u
jugoslovenskoj dravi, udaljeniji jedni od drugih nego to su to bili poetkom XX veka. Zato je to tako?

Istorija jugoslovenske drave i srpskog i hrvatskog naroda ispunjena je istorijskim diskontinuitetima. Dogaaji
koje simbolino oznaavaju godine 1914-1918, 1941-1945, 1989-1991. samo su najvanije od mnotva

prelomnica u istoriji Jugoslavije. Istovremeno, u pitanju su datumi koji obeleavaju dogaaje globalnih razmera,
do te mere vanih da su presudno uticali na promenu epohalne svesti stanovnika cele planete. Njihovom uticaju
nije mogla izbei ni istoriografija. Pa ni mit. Da bi se promene razumele neophodno je bilo potrebno sagledati
kljune procese i idejno-politika strujanja koja karakteriu svako vreme, sredinu i drutvo.
"Pretpostavka za uspeno integrativno dejstvo jugoslovenstva bile su moderno drutvo i svesni i prosveeni
graanin, a ba toga na jugoslovenskom prostoru nije bilo ili ga je bilo sasvim malo"
Osnova zalaganja za zajedniki ivot i jugoslovensku dravu, kao mogue reenje problema sa kojima su se
suoavali jugoslovenski narodi pred Prvi svetski rat i tokom njega, nije bila masovna, ali ni sasvim marginalna.
Samim tim se ni neuspeh jugoslovenskog eksperimenta" ne moe objaljavati injenicom da je to bila ideja
koju je podravao mali broj ljudi, preteno intelektualci. Brojne manifestacije jugoslovenstva organizovane u
Beogradu i Zagrebu okupljale su znatan broj politiara, intelektualaca, studenata, omladine i bile znak ubrzanog
integrisanja jugoslovenske inteligencije. Pratilo ih je formiranje i jaanje patriotskih organizacija meusobno
povezanih na celom jugoslovenskom prostoru ije je lanstvo brojalo nekoliko stotina hiljada lanova.
Zagledanost u Srbiju, njene oslobodilake napore da rei srpsko pitanje, suprotstavljanje Austrougarskoj, vojno i
ekonomsko jaanje, formiranje institucija, opte modernizovanje i demokratizovanje, bila je sa svakom novom
godinom 20. veka sve vea. Zahvaljujui navedenom jugoslovenski nacionalizam je u tom periodu od elitnog
prerastao u masovni. Tome je doprinela i pojava mnotva dnevnih novina, asopisa, knjiga koje su podupirale i
snaile ostale naune, kulturne, nacionalne i intelektualne aktivnosti. Bio je to svojevrsni "vetar ivota" koji je
narodima koji su izmeani iveli na evropskom jugoistoku, kako je pisao Skerli, pomogao da se posle vekova
ropstva "isprave". U isto vreme jugoslovenski pisci su solidarno isticali da su ba oni, a ne politiari, "pozvani
da udare temelje duhovnom jedinstvu". U tu svrhu srpski pisci su bili spremni da se odreknu irilikog pisma, a
hrvatski da prihvate ekavsko nareje. Ujedinjenje u pismu i nareju smatrano je najviim interesom
jugoslovenskog ujedinjenja. U osnovi ideje o politikom, nacionalnom, kulturnom i jezikom jedinstvu, koja je
opsedala pisce, bio je strah od germanizacije i asimilatorskih uticaja sa strane, verskih i nacionalnih raskola,
tradicionalizma i zaostalosti, skuenosti svojstvene malim, svetu nepoznatih, zatvorenih balkanskih nacionalnih
kultura. Pisci su tako bili prvi koji su nagovestili i zaloili se za jugoslovensko ujedinjenje.
"Prema procenama Bea iz sredine 1918. gotovo 100% Dalmatinaca i 60% Hrvata i Slovenaca elelo je
zajedniku dravu"
Sa razvijanjem parlamentarnog poretka, negovanjem demokratskih institucija, postojanjem kategorije
slobodnog seljatva kao vlasnika zemlje, vojnim uspesima u ratovima sa Turskom (1912) i Bugarskom (1913),
Srbija je i posredno podsticala bujanje jugoslovenskog pokreta. Posle krae pauze, izazvane Aneksionom
krizom (1908), osloboenje Stare Srbije podstaklo je politike elite u Beogradu da iznova razmiljaju o
"krupnim zadacima" nacionalnog ujedinjenja Srba, proirenju nacionalnog programa, uobliavanju nacionalne
politike, osloboenju i ujedinjenju kao "svetom zadatku" jedne generacije, neminovnom sudaru "srpskohrvatskog nacionalizma" i "austro-ugarske osvajake politike". Poeljnim je smatrano da nakon razbijanja
Habzburke monarhije, sve pokrajine u kojima ive Srbi budu prikljuene Srbiji. Odatle do jugoslovenskog
ujedinjenja nije bilo daleko. Takve misli bile su bliske politikoj, ekonomskoj, naunoj, vojnoj eliti. To znai
nije bila samo elja razdrobljenog srpstva i podinjenog slovenstva da se ujedini, tenja mladog graanstva da
obezbedi trite i opstane, nastojanje srpskih politikih elita da njihova drava preraste granice "zatvorenog
balkanskog kotla" u kome se nala 1878, san jugoslovenskih intelektualaca, idealista, matara koji su negovali
svest o jugoslovenskom duhovnom jedinstvu. U pitanju je bila egzistencijalna nunost za srpski ali i ostale
jugoslovenske narode, procena (kako je govorio N. Pai) da "male drave" ne mogu da izdre politiku i
ekonomsku borbu sa velikim silama, uverenje da tok dogaaja zahteva grupisanje malih drava, svest da pretnja
propau jedino moe biti izbegnuta ujedinjenjem, ubeenje da budunost imaju samo velike i jake drave. Za
njene zagovornike, svakim danom sve brojnije, jugoslovenska ideja je izgledala kao istorijska realnost i

nunost, spoj demokratije i nacionalizma, a budua drava kao ravnopravna zajednica svih naroda koji bi bili
okupljeni unutar njenih granica. Zagovornici teze o "tetnosti jugoslovenske politike" bili su u manjini.

Jugoslovensko ujedinjenje, kako pokazuju istraivanja istoriara, nije bilo "sluajnost istorije" ve plod
istorijskog razvoja dueg od jednog veka i tenje da se svi Srbi nau pod zajednikim dravnim krovom. Od
razdoblja nacionalnog preporoda, jezikih reformi i integracije, izgraivanja politikog identiteta, promena u
socijalnoj strukturi tradicionalnog drutva, izgradnje nacionalnih ustanova i formiranja elite na evropskim
uzorima, do stvaranja zajednike drave, preen je dug put. Nacionalni pokreti, zasnovani na idejama filozofije
racionalizma i na ubeenju da jezik ini osnovu nacije, odredili su pravce politikog angamana. Sa dve
samostalne drave - Srbijom i Crnom Gorom srpski narod je, iako razdrobljen u vie drava, bio u prednosti nad
ostalim junoslovenskim narodima i tako gotovo preodreen da oko svoje matice i u skladu sa svojim
politikim tradicijama, izvri "sabiranje srpskih i hrvatskih zemalja". Ideja jugoslovenskog ujedinjenja imala je
osnov u zajednikom junoslovenskom identitetu i jezikoj bliskosti Srba i Hrvata. Na etniko-jezikoj bliskosti
izgraena je i svojevrsna politika ideologija jugoslovenstva mada, u stvarnosti, jedinstvena nacija ("troplemeni
narod"; "troimeni narod"...) nije postojala. Po svojoj prirodi izrazito integrativna jugoslovenska ideja je bila
moderna politika i dravna ideja koja je negovanjem svesti o etnikoj bliskosti, zajednikom jeziku,
teritorijama, interesima, posebnostima nastojala da prevazie postojee realnosti nastale istorijom. Pretpostavka
za njeno uspeno integrativno dejstvo bile su moderno drutvo i svesni i prosveeni graanin, a ba toga na
jugoslovenskom prostoru nije bilo ili ga je bilo sasvim malo. Modernosti jugoslovenske ideje suprotstavljala se
parikularna svest agrarnog drutva i u njoj ukorenjene nacionalne ideologije, po svojoj prirodi klerikalne,
konzervativne, autarhine. Raznolikost istorijskih iskustava izobliavala je sutinu ideje. Bliskosti su veoma
brzo ustuknule pred razlikama - konfesionalnim, nacionalnim, politikim, regionalnim, kulturnim, jezikim i
dijalektskim, iskustvenim, steenim dugim ivotom u okviru tuih drava. Istorijsko tlo na kome su iveli Srbi i
Hrvati i na kome je iznikla jugoslovenska drava podjednako kao i drutva uokvirena njenim granicama,
odredili su stvarnost ivota u jugoslovenskoj zajednici. U politiki i drutveni ivot uneli su "inerciju istorije",
mnoga ogranienja, na momente i presudno uticali na sporo i mukotrpno razbijanje" geografskih
determinizama (povezivanje), prekoraenja granica produktivnosti (promena naina proizvodnje), odbacivanje
duhovnih stega (obiaji).
Austrougarsko-srpski sukob (1903, 1906, 1908, 1914) doveo je do Velikog rata (1914-1918) tokom koga je
uoblien program jugoslovenskog ujedinjenja. Izmeu vie mogunosti o okupljanju Srba, Hrvata i Slovenaca u
okviru trijalistiki ureene monarhije, organizovanju srpske drave u okvirima proirene Srbije (tzv. "malo
reenje"), stvaranju jugoslovenske drave sa Srbijom kao Pijemontom i pod pokroviteljstvom velikih sila,
prevagu je odnela poslednja. Ve decembra 1914. Narodna skuptina Srbije je u Niu donela deklaraciju u kojoj
je , kao cilj rata, proklamovano "osloboenje i ujedinjenje" Srba, Hrvata i Slovenaca. Time su definitivno
jugoslovensko pitanje i jugoslovenski prostor postali injenica sloene politike stvarnosti Prvog svetskog rata.
"injenica da su strahote rata osetili svi graani Srbije i da je u armijama Dvojne monarhije bilo angaovano
oko 500.000 vojnika (14% ukupnog vojnog sastava) sa prostora koji su 1918. uli u sastav Kraljevine SHS,
govori o stepenu nepoverenja koji je optereivao zajedniki ivot"

Navedenim inom srpski inilac je jugoslovenskom programu ujedinjenja dala prednost u odnosu na reavanje
srpskog pitanja. To je istovremeno znailo i razreenje dileme Zagreb ili Beograd kao sredite okupljanja.
Istorijski proces je uinio da Srbija postane nosilac ideje jugoslovenskog programa i da peat procesu
ujedinjenja. Na kraju rata Srbija je u novu dravu uloila dravnost i tradicije, rtvovala gotovo treinu
celokupnog stanovnitva, definisala i diplomatski iznela program jugoslovenskog ujedinjenja, vojno sauvala
jugoslovenski prostor od komadanja, prema svom iskustvu i svojim tradicijama oblikovala buduu dravu.
Prema procenama Bea iz sredine 1918. gotovo 100% Dalmatinaca i 60% Hrvata i Slovenaca elelo je
zajedniku dravu. Ipak, treba rei, da ih jugoslovenskom ujedinjenju nije privodila samo elja za zajednikim
ivotom ve i strah od germanske i italijanske "opasnosti", socijalnih nemira, anarhije, kao i ubeenje da jedino
srpska vojska i diplomatija mogu sauvati prostore Slovenije i Hrvatske od komadanja namenjenog gubitnicima
u ratu. To je bila zavrna etapa u procesu osloboenja i ujedinjenja. Ideoloku osnovu programu ujedinjenja
davalo je shvatanje o troimenom narodu, nacionalizam koji je imao propagandnu funkciju u ratu a nakon njega
poeo da optereuje zajedniki ivot Srba i Hrvata.
Rat u kome je Austro-Ugarska monarhija "gurnula" slovenske narode na Srbiju neminovno je posejao mrnju i
dodatno nepoverenje. Zloini koje je vojska Habzburke monarhije, sainjena dobrim delom i od Hrvata i Srba,
poinila u Srbiji nisu mogli biti brzo zaboravljeni. Jo manje je bilo mogue zaboraviti oko 1,2 miliona Srba
poginulih u Prvom svetskom ratu. Godine 1918. izmeu Srba i Hrvata su se ispreili oni brojni dogaaji vezani
za front na Drini, Savi, Kolubari, Mavi kao mesta seanja na zloine. Ekonomski gubitci koje je rat
prouzrokovao (pljaka i zatiranje sveli su nacionalno bogatstvo Srbije na 2/5 nekadanjeg) dugo su podseali na
rat u kome su jugoslovenski narodi bili suprotstavljeni a srpski narod rtva. Kolektivno pamenje nije doputalo
brzi zaborav i oprost. Duboke tragove na svest naroda koji su 1918. otpoeli zajedniki ivot u jugoslovenskoj
dravi ostavila je i propaganda. Progon irilice iz kola i tampe na prostoru Habzburke monarhije
najdirektnije je uticao da su srpski pisci, posle 1918, odbacivali mogunost da u ime jugoslovenske budunosti
prigrle latinino pismo i odreknu se tog "grafikog simbola srpskog stradanja" u Prvom svetskom ratu. Verskoj
netrpeljivosti pravoslavnih i katolika doprinosili su zahtevi Vatikana, izricani tokom ratnih godina, da se vojnim
sredstvima "odstrani srpska bolest". Zabrane javnog iskazivanja nacionalnih oseanja srpskog naroda,
veleizdajniki procesi, postojanje zatvora i logora za Srbe takoe su predstavljali deo tekog naslea sa kojim je
otpoeo zajedniki ivot. injenica da su strahote rata osetili svi graani Srbije i da je u armijama Dvojne
monarhije bilo angaovano oko 500.000 vojnika (14% ukupnog vojnog sastava) sa prostora koji su 1918. uli u
sastav Kraljevine SHS, govori o stepenu nepoverenja koji je optereivao zajedniki ivot. Rat je imao religiozni
i bratoubilaki karakter. Nacionalne, verske, ekonomske, kulturne razlike koje su delile Srbe i Hrvate dodatno
su bile zaotrene ratom. Karakter rata dodatno je odredio prirodu ujedinjenja. Ujedinjenje je predstavljalo
znaajnu prekretnicu kako u ivotu srpskog tako i u ivotu hrvatskog naroda. Njihovo okupljanje u granicama
iste drave znailo je sudar razliitih istorijskih svesti, tradicija, mentaliteta i drutvenih navika, suoavanje vie
sasvim suprotnih pravnih, monetarnih, poreskih, saobraajnih, prosvetnih sistema, spajanje drutava koja su se
umnogome razlikovala. Zajednika jugoslovenska drava je bila zemlja pomirenja. U ime budunosti
traumatine injenice iz prolosti su potiskivane i preutkivane. U tome su prednjaili dinastija, srpski politiari,
srpsko stanovnitvo koje je smatralo da je ishod rata - formiranje jugoslovenske drave pod ijim je krovom
okupljen najvei deo Srba, bio vredan poloenih rtava.

Koreni sukoba Srba i Hrvata (2).

ivot pod zajednikim dravnim krovom Srbi i Hrvati su otpoeli 01. decembra 1918. Kraj poslednje ratne
godine nije bio samo znaajna prekretnica za ta dva naroda ve i za ceo svet. Zavretak Prvog svetskog rata
oznaio je kraj jednog istorijskog doba i poetak novog vremena. Sa starim dobom nestala su tri velika carstva -

nemako, austrougarsko i rusko. Novo vreme iznedrilo je mlade nacionalne drave meu kojima je bila i
Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. U pitanju je bila velika nacionalna revolucija sprovedena u znaku
"narodnog jedinstva", proces suprotstavljen inerciji usitnjavanja i "balkanizacije" prostora okupljenog u
granicama novonastale drave. Jugoslovensko ujedinjenje izvedeno je sa zakanjenjem. Povezani istovetnim
junoslovenskim etnicitetom Srbi i Hrvati su bili podeljeni brojnim nacionalnim specifinostima. Novu dravu
od prvog trenutka su potresali nacionalizmi njenih naroda-nacija ali i izraena tenja Hrvata za formiranjem
posebne nacionalne drave.
U trenutku ujedinjenja suelila su se dva razliita shvatanja dravnosti karakteristina za hrvatske i srpske
politiare. Hrvatski politiari su istrajavali na itavom korpusu ubeenja steenim ivotom u dualnoj monarhiji.
Tu, pre svega, treba spomenuti sledee stavove: da drava nastaje "ugovorom"; drave koje se stapaju u
zajednicu zadravaju suverenitet (svojstvo dravnosti) a zajednicu samo predstavlja "ugovorom uspostavljeni
pravni odnos"; drave zadravaju sopstveni pravni status; drave nadlenost i organizaciju vlasti u zajednici
opredeljuju vlastitom voljom; zajedniki ustavni akt moe biti samo rezultat saglasnosti i drugo. Nasuprot tome
ideal srpske politike elite bila je jedinstvena drava. U ime nje srpski politiari su potisnuli sopstvenu
nacionalnu svest, prihvatili ideju o "troimenom narodu" i njegovoj jedinstvenoj volji, odbacili teze o "ugovoru"
i postojanju posebnih drava i istorijskih pokrajina, zagovarali narodno jedinstvo. Glasanjem za Ustav iz 1921.
srpski politiki inilac je nametnuo princip jedinstvene drave. U ime "dravne ideje" Kraljevina Srba, Hrvata i
Slovenaca je organizovana kao jedinstvena nacionalna drava. Sporovi oko centralistike ili federalistike
organizacije drave, karakteristini i za period pre donoenja Vidovdanskog ustava, buknuli su punom snagom i
u njima su se kljune srpske i hrvatske politike partije nale jedne naspram drugih. Glasanje za Ustav je
pokazalo duboku podeljenost srpskih i hrvatskih politikih partija oko osnovnih pitanja budueg drutvenopolitikog, ekonomskog i drutvenog razvoja zemlje i otkrilo nedemokratske metode postizanja veine i
obezbeivanja "parlamentarizma". Ideja istorijskog i dravnog prava bila je suprotna srpskom shvatanju
dravnosti. Srpski politiari su u njoj videli pogubni anahronizam. Sve je to suprotstavljalo i udaljavalo Srbe i
Hrvate.
Federalna koncepcija preureenja drave nije bila prihvatljiva za srpsko graanstvo iz vie razloga. Ono nije
bilo spremno da prihvati "nove podele" srpstva, ukazivalo je na tekoe eventualnog razgranienja,
uspostavljanje ekonomskih barijera, zatvaranje u lokalne okvire koji ne pogoduju ekonomskom, socijalnom i
kulturno-prosvetnom razvitku. Od vanosti su bili i bezbedonosni razlozi unutranje prirode (kako zatititi
dravnu celinu) kao i injenica da deo dravnih granica Kraljevine SHS nije bio meunarodno priznat, a ba su
se na tim granicama nalazili neprijateljski, revanistiki i revizionistiki raspoloeni susedi. Predstavnici
Jugoslovenske demokratske stranke, koja je veinom okupljala Srbe, su nacionalni unitarizam smatrali
podlogom centralistikog dravnog ureenja. U strahu da federalno ureenje ne dovede u pitanje dravnu celinu
iskljuivali su postojanje istorijskih, plemenskih i pokrajinskih razlika kao razlog teritorijalnog preureenja
drave. Zalagali su se za uklanjanje svih razlika koje dele Srbe, Hrvate i Slovence. Na slinim pozicijama su bili
i predstavnici Narodne radikalne stranke. Radikali su glorifikovali "narodni duh", zagovarali formiranje
"zajednikog mentaliteta", davali prednost "energinom centralizmu". Politika i vojna dominacija srpskog
graanstva bila je oliena u dinastiji, vodeim politikim partijama i njihovim liderima, generalitetu i viem
oficirskom koru, to je izazivalo nezadovoljstvo hrvatskog politikog inioca. Na drugoj strani Zagreb je i bio
centar finansijskog kapitala (oko 70% celokupnog jugoslovenskog kapitala), to je uticalo na ubrzani privredni
razvoj Hrvatske. Politiki sistem u Kraljevini SHS bio je demokratskiji od onog u Habzburkoj monarhiji to je
presudno doprinelo zaokruenju nacionalne svesti hrvatskog naroda, odranju izvesnog stepena autonomnosti,
sticanju ekonomske prednosti na narazvijenom jugoslovenskom tritu. Nerazvijeno graanstvo, posebno
srpsko, nije bilo u stanju da jugoslovenski prostor ujedinjuje na ekonomskim i kulturnim osnovama ve
iskljuivo na politiko-ideolokom planu. Pri tom, oblici politikog organizovanja i forme politikog ivota nisu
bili u skladu sa zahtevima modernog privreivanja (liberalni kapitalizam nastoji da porui sve feudalne i trine

prepreke). Konzervativizam, iskljuivost, primitivizam, klerikalizam optereivali su sve oblasti drutvenog

ivota. Svest o neophodnosti utemeljenja oseanja pripadnosti jugoslovenskom drutvu nije uspela da odnese
prevagu nad starim navikama i odreenjima. Postojee nacije su teko savlaivale formiranu svest o svojoj
"izuzetnosti", "osobenosti", "nesvodljivosti" na bilo koji, pa ni jugoslovenski, "kolektivni entitet". Izuzetak su
predstavljali Srbi.
Jugoslovenska kraljevina nije bila zemlja sa stabilnim politikim sistemom i demokratskim ureenjem. Narodna
skuptina u Kraljevini SHS nikada nije bila suvereni organ vlasti. Vlade su postavljane na dvoru a ne u
Narodnoj skuptini, bile su odgovorne kruni i razreavane su onoga momenta kada su gubile poverenje kralja
(samo su dve vlade od dvadesetetiri koliko ih je bilo u godinama 1918-1929. bile sruene u Narodnoj skuptini
dok je ostale oborio monarh). Sve niti vlasti i moi nalazile su se u rukama kralja. Ministri su, sutinski bili puki
sprovodnici suverenove politike a ne politike koju je artikulisala Narodna skuptina. Rad narodnog
predstavnitva razjedale su politike borbe, este promene vlada znaile su odsustvo kontinuiteta u radu i
izostajanje svakog pokuaja dugoronog uobliavanja politke drave. Opstrukcija rada parlamenta za koju su se
odluile hrvatske partije, dodatno je obesmiljavala rad dravnih politikih tela. Politika apscinencija i
destrukcija trajala je do 1924. U to vreme, posle est godina ivota u zajednikoj dravi sreli su se prvi i
poslednji put, i to na teritoriji vajcarske, najodgovorniji politiki predstavnici srpskog i hrvatskog naroda
Nikola Pai i Stjepan Radi.O permanentnoj politikoj krizi govorili su i esti parlamentarni izbori (1923,
1925, 1927), odsustvo parlamentarnih tradicija kao i injenica da ni jedna Narodna skuptina nije ispunila svoj
etvorogodinji mandat. Objektivni problemi jugoslovenske drave i drutva nalazili su se u senci borbe za
ustavnu reviziju. Politike okolnosti su negativno uticale na nacionalne i verske prilike u zemlji i time
najdirektnije optereivale zajedniki ivot Srba i Hrvata. Vreme integracije ustuknulo je pred vremenom podela.
Stvaranje Seljako-demokratske koalicije (1927.), u koju su uli predstavnici Hrvatske seljake stranke i
Samostalne demokratske stranke (okuplja Srbe sa prostora Austro-Ugarske monarhije koji su uli u sastav
Kraljevine SHS), predstavljalo je novu etapu u srpsko-hrvatskom politikom povezivanju. Savez Radi Pribievi bio je poetak uspostavljanja "preanskog fronta" prema Beogradu. Suprotstavljanje Srba sa prostora
Dalmacije, Hrvatske i Slavonije Srbima iz Srbije znailo je definitivno naputanje jedinstvenog srpskog
nacionalnog interesa. Nizak nivo politike kulture i otsustvo demokratskih tradicija bili su vidni u politikom
ivotu. Pa ipak, i pored svega, ta prva decenija "krnjeg parlamentarizma" bila je jedino demokratsko iskustvo u
73 godine dugom ivotu jugoslovenske drave.

Koreni sukoba Srba i Hrvata (3).

Integralna jugoslovenska ideologija (nasilna nacionalna nivelacija) odredila je drugu fazu u ivotu
jugoslovenske drave (1929-1935). Zemlja je 6. januara 1929, posle osam godina parlamentarnog ivota,
zakoraila u monarho-diktaturu. U neraskidivoj vezi sa tim inom, zasnovanom na iluziji da je posle deset
godina zajednikog ivota mogue dekretima, u tano odreenim rokovima, formirati novu jugoslovensku
naciju, bila je i promena imena drave (Kraljevina Jugoslavija), kao i podela zemlje na upravna podruja.
Administrativna podela na devet banovina bila je pokuaj da se brisanjem granica istorijskih oblasti sprei dalji
dezintegracioni procesi u jugoslovenskoj dravi i definitivno "razbiju" istorijske oblasti koje su pothranjivale
separatizme. Proklamovano jugoslovenstvo je u prvoj godini diktature doivljavano kao "sinteza" srpstva,
hrvatstva i slovenstva, a Kraljevina Jugoslavija kao "potpuno sintetiko reenje" nacionalnog i dravnog pitanja.
Ipak, veoma brzo se pokazalo da uporite diktature u vojnom vrhu, aparatu bezbednosti, delu graanskih
politikih snaga Srbije i Slovenije i privrednih finansijskih krugova Hrvatske, nije dovoljno za stabilnu vlast.
`Hrvatski politiari su smiljeno radili na politikoj podeli Srpstva. Uspeh nije izostao`

Darovanjem Ustava od 3. septembra 1931. formalno je bio zavren period monarho-diktature. Restauracija
ustavnog ivota znaila je za reim proirenje drutveno-politikog oslonca vladajueg vrha i stvaranje utiska da
se politiki ivot vraa u svoje normalne tokove a za opoziciju siguran pokazatelj uzmaka snaga diktature pred
realnim unutranjim i spoljnim tekoama. Udarima rimokatolike crkve na dravu ("Poslanica o Sokolu" i
"Memorandum rimokatolikog episkopata") i politiki zahtevi Seljako-demokratske koalicije (tzv.
"Zagrebake punktacije"), oznaile su oivljavanje politikog ivota i povlaenje reima diktature. Tim inom
hrvatski politiki pokret je sve svoje snage usmerio ka reavanju tzv. "hrvatskog pitanja". "Zagrebake
punktacije" istakle su u prvi plan princip narodnog suvereniteta, narod oznaile izvorom svakog politikog
autoriteta i svake javne vlasti, seljatvo nosiocem narodne kulture i ekonomskog ivota, konstatovale da je
"srbijanska hegemonija" uzrok svega zla u dravi, zahtevale vraanje na 1918. kao izvorinu taku zajednikog
ivota. Hrvatski politiari su smiljeno radili na politikoj podeli Srpstva. Uspeh nije izostao.
Sredinom tridesetih godina, sa slabljenjem stega diktature i "odlaskom" njenog glavnog zagovornika,
jugoslovenstvo je zakorailo u novu meufazu u oblikovanju drave. Takozvano "realno jugoslovenstvo", koje
je zagovarala vlada Milana Stojadinovia (1935-1939), nastojalo je da nadraste nacionalne posebnosti Srba,
Hrvata i Slovenaca, ali ih nije negiralo. M. Stojadinovi je ostao veran principima o nacionalnom jedinstvu i
dravnoj celini, smatrajui da jugoslovenstvo predstavlja svojevrsnu podlogu na kojoj je izgraena drava i na
kojoj jedino moe i mora da se sauva. Rigidnu i kompromitovanu ideologiju Stojadinovi je nastojao da
zameni efikasnom dravnom intervencijom u privredi koja mu je pruala mogunost da izmenom "privrednih
relacija" "sastavi" i integrie jugoslovenski prostor i izvri preokret u srpsko-hrvatskim odnosima. Pokuaji
politikog "zaokruivanja" hrvatskog pokreta stvaranjem koalicije u koju su pored Milana Stojadinovia i dela
Narodne radikalne partije uli predstavnici slovenakih klerikalaca (Slovenska ljudska stranka A. Koroca) i
bosanskog begovata (Jugoslovenska muslimanska partija Nehmeda Spahe), nisu dali oekivani rezultat. Nije
uspeo ni pokuaj politikog i ekonomskog "pribliavanja" Kraljevine Jugoslavije Italiji i Nemakoj i
"istiskivanja" HSS i hrvatskog pokreta iz tradicionalnih revizionistikih i revanistikih uporita kakva su bili
Rim i Berlin.
'Propao je i pokuaj da se sklapanjem konkordata sa Svetom Stolicom zadovolje interesi rimokatolike crkve u
Hrvatskoj i "zaobie" hrvatski politiki inilac'
Ekonomska politika Milana Stojadinovia, koja je imala za cilj da ojaa ekonomsku i finansijsku poziciju
Beograda u odnosu na Zagreb, u kome se nalazilo 70% jugoslovenskog finansijskog kapitala, suvie je kratko
trajala da bi donela eljene rezultate. Propao je i pokuaj da se sklapanjem konkordata sa Svetom Stolicom
zadovolje interesi rimokatolike crkve u Hrvatskoj i "zaobie" hrvatski politiki inilac. U tim godinama dravu
su zahvatili snani i razarajui dezintegracioni procesi koje je u sve veoj meri pratila nacionalna netrpeljivost i
verski ekskluzivizam.
Jugoslovenstvo kao nacionalna ideologija i politika praksa diktature nije, nakon kraljevog ubistva od strane
predstavnika teroristikog hrvatskog pokreta (ustaa), vie imalo onako brojne zagovornike. Gubilo je dah u
redovima politiara, ali i dobijalo na ekstremnosti u krugu jugoslovenskih idealista. Pod uticajem snaga koje su
ponovo afirmisale "plemenski nacionalizam" u Hrvatskoj je generisana patoloka mrnja prema svemu to je
jugoslovensko i srpsko. Napadi opozicionih oruanih grupa na nosioce ideologije nacionalnog unitarizma
pojaavali su se iz dana u dan izazivajui, istovremeno i represiju vlasti.
JEZIKI RAT
U tim danima ovladala je privremenost. ivotne veze koje su integrisale jugoslovenski prostor poele su da se
tanje i kidaju. Intelektualna elita se meusobno sve vie delila i udaljavala. Knjievni asopisi su sve vie
postajali nacionalni uoljivo se zatvarajui za pisce iz drugog nacionalnog korpusa.
"Jeziki rat" je uhvatio maha. Mehaniko stvaranje jugoslovenskog knjievnog, naunog i kulturnog jedinstva
doivelo je totalan krah. Sve se to poklopilo sa trenutkom u kome su otvoreni i svi ostali politiki, ekonomski,
socijalni sporovi. Integralni Jugosloveni su na takav razvoj dogaaja odgovorili pojaanim nasiljem. Istiui

jugoslovenstvo kao dogmu oni su zagovarali beskompromisnu borbu protiv svih koje su oznaavali kao
revizioniste, separatiste, komuniste, defetiste, anacionaliste, profesionalne nacionaliste. Po svom fanatizmu bili
su jednaki ubeenim komunistima i fanatinim klerikalcima. Ako se kulturni ivot i kulturne prilike uzmu kao
barometar "drutvenog zdravlja", onda se ve u drugoj polovini 30-tih godina XX veka moglo naslutiti da
projekat dekretiranog jugoslovenstva nema budunost a sa njim i drava koja je tako ureena. Procesi
dezintegracije su toliko uhvatili maha da se sve u Jugoslaviji poelo "lelujati". Sve je to dodatno zaotravalo
odnose srpskog i hrvatskog naroda.

U tridesetim godinama XX veka, u redovima bliskim hrvatskom pokretu sve je vie sazrevala svest da
ekonomska i kulturna dominacija hrvatskog naroda treba da postane osnova budue politike dominacije u
jugoslovenskoj dravi. U skaldu sa tim hrvatski nacionalisti su, svesrdno podravani od biskupa rimokatolike
crkve, sve vie aktuelizovali tezu da "nema kulture bez povjesti, kao ni povjesti bez kulture", ime su jasno
stavljali do znanja svoje neslaganje sa jugoslovenskom idejom i dravom koju je ona oblikovala. Potencirano je
da u kulturi lei "glavna bit" naroda i da hrvatska kultura ima svoje uporite u rimokatolicizmu. Po njihovom
miljenju kulturna dimenzija hrvatskog bia, formirana pod uticajem rimokatolike crkve i Zapada, odnosila je
prevagu nad slovenstvom koje ih je vezivalo za susede istog jezika i ali razliite vere.
Sa slabljenjem stega diktature nacionalni pokret Hrvata sve je vie jaao. Njegov nosilac bila je Hrvatska
seljaka stranka - partija koja je u svakoj prilici otvarala pitanje ustavno-pravnog preureenja jugoslovenske
drave i reavanja tzv. "hrvatskog pitanja". Poev od srdine 30-tih nacionalni pokret je poeo da dobija otvorenu
podrku klerikalno raspoloenog biskupata unutar rimokatolike crkve. Na neistinama i poluistinama da se
Hrvatska sistematski pljaka i izrabljuje, da je okupirana, da su hrvatskom narodu uskraena primarna narodna
prava, zabranjena upotreba hrvatskog imena, ugroena egzistencija, zabranjen rad njegovih kulturnih i
nacionalnih drutava, istisnut "hrvatski jezik" iz kole i javnih slubi, krivotvorena i brisana istorija,
zapostavljena i guena vera, skrnavljene svetinje i drugo, HSS je fanatizovala mase hrvatskog sela. Na mnoge
naine sugerisano je stanovnitvu da "reim sile" mora biti sruen, ireno nezadovoljstvo dravom, stvarana
psihoza kod hrvatskog stanovnitva da je u Kraljevini jugoslaviji u neravnopravnom poloaju. Istim duhom
odisali su i memorandumi, pisma, izvetaji koji su slati na brojne adrese u evropskim prestonicama. Sa svakom
novom godinom, pod uticajem frankovaca, rimokatolikog klerikalizma, ustakog pokreta ali i represije reima,
stavovi HSS su radikalizovani.
'U okviru banovine bilo je preko milion Srba kojima akt o preureenju drave nije garantovao nikakvu pravnu
zatitu'
Zakljuenje Bloka narodnog sporazuma (8.10.1937.) i neto kasnije pad vlade M. Stojadinovia (februar 1939.)
oznaili su novu fazu u srpsko-hrvatskim odnosima. Unutranje tenzije i kriza meunarodnog poretka
prouzrokovale su neodlono preureenje jugoslovenske drave septembra 1939. Tom prilikom formirana je
Banovina hrvatska (ine je Savska i Primorska banovina, dubrovaki srez Zetske banovine, srezovi Derventa i
Gradaac iz Vrbaske banovine, Travnik, Fojnica i Brko iz Drinske banovine, id i Ilok iz Dunavske banovine).
U okviru banovine bilo je preko milion Srba kojima akt o preureenju drave nije garantovao nikakvu pravnu
zatitu. Formiranjem Banovine Hrvatske izvrena je revizija centralistikog Oktroisanog ustava iz 1931. Tim

aktom se definitivno raspala ideologija jugoslovenskog nacionalizma. Proces danjeg nacionalnog

preoblikovanja drave i formiranja, pored hrvatske, i zasebne srpske i slovenake administrativne jedinice,
prekinuo je rat. Stvaranje Banovine Hrvatske, podela teritorija, etnocentrizam Hrvata, teror nad Srbima,
zavoenje autoritarnog reima HSS i njenih militantnih udruenja ("Hrvatska seljaka zatita", "Hrvatska
graanska zatita", "Hrvatski junak"), klerikalizam koji je zadobijao oblike klerofaizma, ekskluzivni hrvatski
nacionalizam obeleeli su predveerje rata. Nastanak Banovine Hrvatske bio je znak da je u dugom "rvanju" sa
jugoslovenskom ideologijom hrvatski etnocentrizam izaao kao pobednik

Koreni sukoba Srba i Hrvata (4). 19.FEBRUAR 2015

Sa 1918. za Srbe i Hrvate, kao i za druge evropske narode, otpoeo je XX vek ispunjen ratovima, bunama,
okupacijama, ustancima, oslobodilakim epopejama, diplomatskim krizama, ekonomskim blokadama,
diktaturama, revolucijama, seobama, satiranjima, genocidom... U ivotu pojedinca i nacionalnih kolektiva
predodreenost uslovima koje su nametali tlo, drutvo, politika, istorija izjednaavala se i poistoveivala sa
sudbinskim odreenjima. A to je odgovaralo nastajanju mitova koji su politiki zloupotrebljavani do krajnjih
granica. U hrvatskoj politikoj tradiciji posebno mesto je imao mit o "prodaji" hrvatskih teritorija Italiji od
strane Srba posle Prvog svetskog rata. Mit je bio produkt politike borbe u kojoj se nisu birala sredstva, a
njegovi nosioci predstavnici krajnje desnice. Njegova politika upotreba imala je za cilj da povea nepoverenje
izmeu Srba i Hrvata, oslabi poverenje u jugoslovensku vojsku i potkopa temelje zajednike drave.
Podjednako opasni bili su i stereotipi o ekonomskom izrabljivanju, neravnopravnom poloaju i pljaki
Hrvatske, hrvatskim rtvama u Jugoslaviji, Jugoslaviji kao tamnici hrvatskog naroda, zatiranju hrvatskog jezika
i hrvatske kulture. Njihova funkcija nije bila samo da propagandno deluju ve i da vre indoktrinaciju. Tome je
trebao da slui i "jeziki rat" koji je otpoeo 1922. godine sa ciljem da se identifikuju srbizmi u hrvatskom
jeziku i sprei njihova upotreba u svakodnevnom govoru. Do 1941. broj tih rei je porastao do 4.000, a sa
poetkom Drugog svetskog rata oni koji su ih izgovarali bili su predodreeni da okonaju svoj ivot na
stratitima Nezavisne Drave Hrvatske. Srbofobija je, takoe, bila jedan od svesno rairenih strahova iza koga
su se nalazili jasni interesi protivnika jugoslovenske drave i zblienja srpskog i hrvatskog naroda. U njenoj
osnovi bile su razlike koje se mogu situirati u sferu religijsko-konfesionalnih, identitetskih, nacionalnih,
kulturolokih osobenosti. Rimokatoliki klerikalizam bio je jedan od glavnih generatora srbofobije.
'U hrvatskoj politikoj tradiciji posebno mesto je imao mit o "prodaji" hrvatskih teritorija Italiji od
strane Srba posle Prvog svetskog rata'
Epilog zajednikog ivota u jugoslovenskoj kraljevini doneo je Drugi svetski rat. Hitlerova odluka od 27. marta
1941. o napadu na Jugoslaviju, realizovana u kratkom Aprilskom ratu, nije znaila samo poraz jugoslovenske
vojske i okupaciju jugoslovenskih teritorija ve i razbijanje Jugoslavije kao drave. Jugoslovenska drava je
vojno pobeena, razbijena i izbrisana sa politike karte Evrope. Na delu njene teritorije nastala je kvislinka
Nezavisna Drava Hrvatska. U planovima nemakog novog poretka nije bilo mesta za Srbiju. Matica srpskog
naroda je izdeljena i vodi se kao okupirana teritorija, pod vojnom upravom, ima ue granice od onih iz 1912.
(pre balkanskih ratova), prepuna je srpskog stanovnitva koje je pod pretnjom genocida izbeglo sa prostora
NDH (u okupiranoj Srbiji se obrelo oko 400.000 izbeglica sa prostora Nezavisne Drave Hrvatske i Kosova i
Metohije koje se nalo u sastavu Velike Albanije), politiki, ideoloki, vojno je unutar sebe nepomirljivo
polarizovana. Srpski narod podelio je sudbinu svoje drave. Naseljen irom jugoslovenskog prostora, on je bio
izdeljen novouspostavljenim granicama i izloen biolokom, nacionalnom i kulturnom unitenju. Srbi su svuda
oznaavani "krivcima", "stranim telom", "opasnou" za novouspostavljene reime. Podele koje su optereivale

ivot srpskog naroda u miru i koje su u predveerje rata liile na sukob svih protiv svih, dodatno su zaotrene.
Najvee razmere zloini nad srpskim stanovnitvom dobio je na prostoru NDH. Teroru je bila izloena
populacija od oko 1,9 miliona Srba. Rasno zakonodavstvo NDH davalo je legitimitet procesu biolokog
istrebljenja srpskog naroda. Na udaru se nalo sve - vera, jezik (srbizmi), pismo (zabranjena je irilica), kulturno
naslee, imovina... "Konano reenje" srpskog pitanja podrazumevalo je likvidaciju, pokatolienje i iseljavanje
celokupne srpske populacije. Talas masovnog terora otpoeo je u maju 1941. Pokuaji nemakih vojnih vlasti da
izvre "pacifikaciju" prostora i tako spree irenje nezadovoljstava i ustanak nisu dali rezultate. Sistem logora za
likvidaciju, stratita, jame, prema nemakim procenama do marta 1944, na prostoru NDH "progutalo je" preko
660.000 srpskih ivota.
Demonstrativnim i masovnim odbacivanjem Trojnog pakta (dravni udar, smena namesnikog reima i vlade,
demonstracije od 27. marta 1941. godine), srpski narod se nedvosmisleno opredelio za onu stranu u velikom
sukobu koja se borila rotiv nacistikog i faistikog totalitarizma. Otuda je Hitlerova odluka o napadu na
Jugoslaviju doneta 27. marta 1941. odmah po saznanju o dogaajima u Beogradu, bombardovanje Beograda od
6. aprila 1941. i teror koji je usledio, a sprovodile su ga i doputale svojim saveznicima (pre svega ustaama)
nemake okupacione jedinice, bio kazna narodu koji je A. Hitler oznaavao "bandom zaverenika" i dravi koju
je trebalo tako usitniti da "nikada vie ne dobije na znaaju". U skladu sa tim, nemaka vlast je pomogla
formiranje Nezavisne Drave Hrvatske a Srbiju tretirala kao okupaciono podruje. Na prostoru okupacionog
podruja "Srbije" nemaka vojna i okupaciona vlast nastojala je da odrava kontrolu nad izvorima mineralnih
sirovina, rudnicima bakra, olova, cinka, nalazitima antimona, magnezita, uglja ali i nad poljoprivrednim
reonima, znaajnim komunikacionim pravcima, urbanim i industrijskim centrima. Razmere "poslova" primorale
su okupacinu vlast da naknadno oformi izvrni i upravni aparat sainjen od ljudi domaeg porekla
(rekonstruisani preanji upravni aparat). Formiranje take strukture vlasti ("komesarska uprava") nije znailo
ukljuivanje Srbije u planove nemakog "novog poretka". Znaaj prostora naseljenog srpskim narodom
podsticao je nastajanje planova i prakse njegovog "etnikog preureenja", dugoronog stavljanja pod "nemako
vostvo", ustupanje na upravu drugim narodima poput Hrvata, Bugara, Albanaca. Deo kasnije nemake politike
na jugoistoku Evrope bili su i magloviti planovi i nagovetaji stvaranja srpsko-crnogorske dravne zajednice
koja bi bila pod direktnom nemakom kontrolom. Ta ideja, ipak, nikada nije naila na "razumevanje" Adolfa
Hitlera. Godine okupacije bile su, istovremeno ispunjene terorom. Svaki otpor je najstroe kanjavan.
Streljanja, racije, specijalni zatvori i logori, stratita, kaznene ekspedicije bili su svakodnevica ivota pod
okupacijom. Ali i pored toga nastojanja "pacifikacije" Srbije nisu dala eljeni rezultat. Masovna streljanja
rodoljuba u Srbiji otpoela su jula 1941. godine. Septembra 1941. stupilo je na snagu nareenje nemakih
vojnih vlasti o streljanju talaca - stotinu za svakog ubijenog, odnosno pedeset za svakog ranjenog Nemca u
Srbiji. Oktobra 1941. otpoela su masovna streljanja civilnog stanovnitva u Kragujevcu, Valjevu, Kraljevu. Jo
traginiju sudbinu, koja je zapretila biolokim istrebljenjem, srpski narod je doiveo na prostoru Nezavisne
Drave Hrvatske i Velike Albanije. "Vlada narodnog spasa", koja nije imala ingerencije potpune izvrne vlasti i
na ijem je elu bio Milan Nedi, nije uspela da izmoli ublaavanje kaznenih mera okupatora niti da privoli
stanovnitvo Srbije na lojalnost i pokornost tuoj vlasti. Vezujui svoju sudbinu za sudbinu nemakog novog
poretka u Evropi, taj deo srpske politike, ekonomske i vojne elite zagazio je u kolaboraciju i kvislintvo.
"Jeziki rat" koji je otpoeo 1922. godine sa ciljem da se identifikuju srbizmi u hrvatskom jeziku i sprei
njihova upotreba u svakodnevnom govoru. Do 1941. broj tih rei je porastao do 4.000, a sa poetkom
Drugog svetskog rata oni koji su ih izgovarali bili su predodreeni da okonaju svoj ivot na stratitima
NDH
Viestruko vee razmere kvislintvo je imalo na prostoru Nezavisne Drave Hrvatske (NDH). Sama NDH bila
je produkt okupatorske politike na Balkanu i tvorevina u kojoj su Nemci doveli na vlast sebi najblie ideoloke
saradnike - ustae. U prvim ratnim godinama kod najveeg dela hrvatskog naroda preovladala je svest da je
posle gotovo hiljadu godina stekao dravu. Rimokatolika crkva u Hrvatskoj govorila je o novonastaloj dravi

kao "svetoj Hrvatskoj". Ustaka vlast je gotovo od prvog dana postojanja Srbe proglasila za remetilaki faktor i
nastojala da ih fiziki eliminie. Tome je posliilo i rasno zakonodavstvo koje je ustaki reim uveo. Nemaki i
italijanski oficiri koji su 1941. boravili u NDH o njoj su pisali kao "velikoj krstionici i klaonoci". Teror bez
granica porodio je ustanak srpskog naroda. Iz tih razloga je i Nemaka, koja je dopustila "etniko preureenje
prostora" likvidacijom, prekrtavanjem i preseljavanjem Srba, nastojala je da zauzda ustaki teror i umiri
ustaniki pokret. Sve do kapitulacije Italije septembra 1943. najvei deo Hrvata je previao injenicu da su
razmere zloina obesmislile sutinu postojanja NDH kao ljuske zajednice.

Srpsk
i politiki i vojni pokreti i oni u kojima su Srbi imali veinu (partizanski pokret) imali su suprotstavljene vizije o
jugoslovenskoj i srpskoj dravi u budunosti. etniki pokret se zalagao za Jugoslaviju u kojoj se, posle rata,
mora omeati srpski prostor, obnoviti monarhija, kazniti izdajnici i izazivai genocida, obnoviti prethodni
politiki poredak. U okviru "strategije ekanja" da se veliki evropski frontovi priblie jugoslovenskom prostoru
oni su zagovarali zatitu "bioloke supstance" srpskog naroda i beskompromisno razraunavanje sa ideolokim

protivnicima (komunisti). Komunisti (partizanski pokret) su insistirali na obnovi jugoslovenske drave kao
"zajednice ravnopravnih naroda", zajedniku dravu su videli kao federaciju, svoju nacionalnu politiku temeljili
su na jugoslovenstvu i internacionalizmu, verovali su u mogunost istovremenog izvoenja socijalne i
nacionalne revolucije. Za njih je rat istovremeno imao tri komponente - narodnooslobodilaku, nacionalnu i
socijalno-revolucionarnu. Za ostvarenje svojih ciljeva odabrali su ofanzivnu strategiju i prema okupatoru i
prema klasnom neprijatelju, izbacili parolu o "bratstvu i jedinstvu", odbacili svaki nacionalni revanizam u
budunosti. Broj rtava kojima e biti plaen uspeh revolucije nije ih interesovao. Vlada Milana Nedia je
insistirala na nacinalnom sabiranju Srba i u skladu sa tim verovala u ostvarenje koncepta "Velike Srbije".
Oslonjena na Trei rajh ona je podelila sudbinu poraenih snaga u ratu. Ljotiev pokret, ideoloki blizak
nacionalsocijalistima, zalagao se za obnovu Srbije, novu dravu video ureenu na korporativnim osnovama,
iskazivao izraziti antikomunizam i antijevrejstvo. Reim na prostoru Nezavisne Drave Hrvatske bio je klasian
klerofaistiki kvislinki reim sa izraenim antisrpskim i antijevrejskim karakterom.
Na kraju rata, koji je istovremeno bio i krvavi graanski rat, komunisti su izali kao pobednici. U pitanju je bila
partija revolucionarne akcije, to je odreivalo njen program, metode rada, broj lanova, organizaciju preko
koje je sprovodila svoje ideje i irila uticaj. U ratnim godinama od jedne brojno male, kadrovski ureene, od
Kominterne sumnjiene partije da je "leglo imperijalistikih pijuna", KPJ je izrasla u snagu koja je u svojim
rukama imala celokupnu vlast (vojnu, upravnu, sudsku), stala uz bok SKP (B), postala revolucionarni centar za
Balkan i glavni antiimperijalistiki eksponent prema Zapadu. Legitimitet svoje vlasti komunisti su crpeli iz
mitologizovanih predstava o narodnooslobodilakoj borbi, antifaizma i revolucije koja je, sutinski, bila
autentina i izvedena u stratekom okruenju. Na kraju rata KPJ je imala 141.000 lanova i kontrolu nad
armijom koja je imala oko 800.000 boraca.
Broj rtava Drugog svetskog rata u Jugoslaviji nikada nije tano utvren i popisan. Brojevi koji se mogu sresti u
zvaninim popisima i istraivanjima statistiara i demografa umnogome su razliiti. Ukoliko se u obzir uzmu
sve relevantne procene dolazi se do podatka da je tokom Drugog svetskog rata u Jugoslaviji stradalo najmanje
1.000.000 a najvie 1.800.000 stanovnika. U isto vreme demografski gubitci su procenjeni na najmanje
1.200.000 a najvie 2.854.000 rtava. Prema navedenim istraivanjima, kod autora koji smatraju da su ukupni
jugoslovenski gubitci u ratu iznosili oko 1.000.000, srpske rtve se kreu izmeu 460.000 i 590.000 hiljada.
Posebno su bili veliki srpski gubitci na prostoru NDH. Prema tim istraivanjima demografski gubitci Srba
iznose preko 380.000 tj. u ratu je ubijeno 16,3% svih Srba koji su iveli na prostoru Hrvatske i 14,6% svih Srba
koji su iveli na prostoru Bosne i Hercegovine (ubijen je svaki esti Srbin). Srbi su na prostoru Hrvatske pet
puta vie stradali od Hrvata. Propaganda zastraaivanja, rairena srbofobija, organizovano deportovanje srpskog
stanovnitva uticalo rezultiralo je iseljavanjem preko pola miliona Srba sa prostora NDH i prekrtavanjem oko
250.000 Srba. Velike gubitke pretrpela je i Srpska pravoslavna crkva koja je pored vernika izgubila 493
svetenika i preko 250 bogomolja na prostoru NDH.
KO SE ZAISTA BORIO PROTIV FAIZMA
Srpski narod je od prvog dana rata bio nosilac antifaistike borbe i na prostoru Nezavisne Drave Hrvatske.
Oznaeni od predstavnika ustake vlasti kao elemenat koji ugroava ivotne interese hrvatskog naroda Srbi su
ve maja 1941. poeli da pruaju spontani otpor ustakom genocidu. Otpor je bio proet sveu o gubitku
drave, a sa njom i svake sigurnosti. Tokom letnjih meseci 1941. otpor je prerastao u organizovani antifaistiki
ustanak Srpskog naroda u Hrvatskoj i na ostalim teritorijama odreenim granicama faistike NDH.
Unutar ustanikog pokreta dolo je do podele na pristalice komunistike ideologije (zagovaraju revolucionarnu
smenu vlasti) i zagovornike nacionalne ideje i odranja starog poretka (etniki pokret). Orjentiui srpske
ustanike ka politici saradnje sa Hrvatima kojih, u prvo vreme nije bilo mnogo (politika bratstva i jedinstva), i
predoavajui im novu socijalno-politiku situaciju, komunistiki pokret se pokazao kao uspeniji. U veoma
kratkom periodu samo na prostoru Hrvatske, bilo je formirano preko sto ustanikih jedinica sa preko 4.000

boraca, gotovo iskljuivo Srba. Bila je to reakcija na opti pokolj srpskog naroda koji je razorio sve moralne
veze koje jedno drutvo ine ljudskom zajednicom.
Narodnooslobodilaki pokret je na prostoru Hrvatske imao dominantno srpski karakter. Prema dostupnim
podacima u partizanskim jedinicama na prostoru Hrvatske i Bosne i Hercegovine bilo je 1941. oko 87,5% Srba.
Hrvati koji su pristupili pokretu ratovali su samo na prostorima dominantno naseljenim srpskim narodom. O
mogunosti opstanka partizanskih jedinica u delovima Hrvatske naseljenim hrvatskim ivljem nije se ni
razmiljalo. Treba napomenuti da je tada srpski narod inio 20% stanovnitva Hrvatske a da je pet od est
antifaistikih boraca po nacionalnosti pripadalo srpskom narodu. Pri tom, gotovo sve rukovodee funkcije u
pokretu, na teritoriji Hrvatske, drali su Hrvati - komunisti. U istom vremenskom periodu u oruanim
jedinicama faistike Nezavisne Drave Hrvatske bilo je angaovano 106.000 boraca, prevashodno Hrvata, od
ega je 2/3 poticalo sa prostora Hrvatske.
'Prema dostupnim podacima u partizanskim jedinicama na prostoru Hrvatske i Bosne i Hercegovine bilo
je 1941. oko 87,5% Srba. Hrvati koji su pristupili pokretu ratovali su samo na prostorima dominantno
naseljenim srpskim narodom. Broj boraca Srba i Hrvata izjednaen je tek posle kapitulacije Italije, kada
je postalo jasno kakav e biti ishod rata a samim tim i sudbina Nezavisne Drave Hrvatske'
U ratnoj 1942. Srbi su inili oko 67-69% borakog sastava partizanskih jedinica na prostoru Hrvatske. U isto
vreme preko 80% svih partizana delovalo je na prostorima na kojima je iveo srpski narod. Naredne, 1943.
godine, Srbi su nastavili da brojano dominiraju u partizanskim jedinicama na prostoru Hrvatske. Broj boraca
Srba i Hrvata izjednaen je tek posle kapitulacije Italije, kada je postalo jasno kakav e biti ishod rata a samim
tim i sudbina Nezavisne Drave Hrvatske. Ali i tada partizanske jedinice preteno deluju na srpskim prostorima
u Hrvatskoj (65% jedinica). U istom trenutku oruane formacije NDH imale su oko 200.000 pripadnika.
Prema podacima Glavnog taba Narodnooslobodilake vojske Hrvatske, od 31. marta 1944, u partizanskim
jedinicama na njegovom podruju bilo je 50% Hrvata, 44% Srba, 2,5% muslimana i 3,5% ostalih stanovnika.
Kraj rata doneo je promenu nacionalne strukture u jedinicama Narodnooslobodilake vojske na prostoru
Hrvatske. Krajem 1944. oko 60% borakog stastava u Hrvatskoj inili su Hrvati.
Zbog zasluga u ratu i velikog stradanja Zemaljsko antifaistiko vee narodnog osloboenja Hrvatske
(ZAVNOH) donelo je u jesen 1943. godinu odluku po kojoj e budua hrvatska federalna jedinica biti drava
hrvatskog i srpskog naroda. Na osnovu te odluke, koju su potvrdila naredna zasedanja AVNOJ-a i ustavna
praksa socijalistike Jugoslavije, Srbi su bili konstitutivni narod u Hrvatskoj. Takav poredak trajao je sve do 90tih godina 20. veka i sve do odluka Franje Tumana da Srbi budu "izbaeni" iz Ustava Hrvatske i umesto
"konstitutivnog naroda" postanu "nacionalna manjina". Smatrajui i navedene promene antikomunistikim
inom, samim tim "demokratskim" i legitimnim, meunarodna zajednica ih je odobrila i prihvatila. Vanu ulogu
u tom procesu imao je i Vatikan. Promena ustavnog statusa Srba u Hrvatskoj bila je jedan od generatora sukoba
koji su obeleili 90-te godine 20. veka u Jugoslaviji

Koreni sukoba Srba i Hrvata (5).

Godina 1945. oznaila je kraj Drugog svetskog rata. Sa njom je nastupilo vreme nabijeno" energijom
osloboenom u ratu i bogato istorijskim pojavama i procesima sa isprepletanim uzrocima i posledicama. Na
granicama jugoslovenske drave, u tom burnom vremenu, u regionalnim okvirima odigravala se svetska istorija.
Na unutranje-politikom planu nastupilo je vreme obnove i izgradnje, prvog petogodinjeg plana, radnih
akcija, pruga i gradilita, agrarne reforme, kolonizacije, kolektivizacije sela, velikih kampanja na
opismenjavanju ali i terora, straha, prinude, razvlaivanja poraenog neprijatelja, prve (1946) i druge (1948)
nacionalizacije, Prvog ustava, sukoba sa SSSR-om i zemljama narodne demokratije", ekonomske blokade,

zatvora i muilita za klasne i ideoloke protivnike koje je simbolizovao Goli otok, kontrolisanih informacija i
kontrolisanog ivota, vreme u kome je postojao privid da je ostvarivanje ciljeva socijalizma u najblioj
perspektivi.
Jugoslovenska drava nastala 1945. godine oblikovana je u duhu ideja partizanskog jugoslovenstva" koje je
zagovarala Komunistika partija Jugoslavije. Jugoslovenstvo KPJ je umnogome bilo optereeno dogmatskim i
klasnim pogledina da dravu i strogou prema srpskom narodu. Poetkom dvadesetih godina KPJ je
zagovarala unitarno ureenu Jugoslaviju. Zatim se due od jedne decenije (1923-1935) zalagala za razbijanje te
iste jugoslovenske drave i formiranje nezavisnih nacionalnih drava na njenom tlu. U godinama uspona
nacionalsocijalizma i podele sveta na svet faizma i svet antifaizma jugoslovenski komunisti su, pod uticajem
Moskve, prihvatili jugoslovensku dravu i za nju se svojski borili tokom rata 1941-1945. U skladu sa svojim
pogledima na nacionalno pitanje, u celom periodu postojanja jugoslovenske kraljevine (1918-1945),
jugoslovenski komunisti su podsticali mrnju prema srpskoj buroaziji kao ugnjetakoj, nekritiki prihvatali
tezu o velikosrpskom hegemonizmu, saglaavali se sa planovima o nastajanju nacionalnih drava na raun
srpske etnike teritorije, irili propagandu o vojsci kao srpskoj instituciji" koja je izvrila okupaciju
jugoslovenskih oblasti. Za nju su srpski inovnici bili oznaavani eksplatatorima drugih naroda, a hrvatski
nacionalisti" (ustae) moguim saradnicima u ruenju Jugoslavije. Srpskim komunistima je KPJ stavljala u
zadatak da rade protiv velikosrpskog hegemonizma i sopstvene (jugoslovenske) drave. U skladu sa tim bila je i
nacionalna politika koja je preko partijske institucionalne strukture naprosto drobila oblasti srpskog etnikog
prostora.
Komunisti su zagovarali ravnopravnost jugoslovenskih naroda. Za razliku od graanskih politiara verovali su
da se nova Jugoslavija moe izgraditi jedino kao federacija ravnotee". U skladu sa tim, od prvog dana
oruanog ustanka (ustanike mase su u velikoj veini inili Srbi), putem razliitih organizacionih formi
(teritorijalna struktura partijskih organizacija, organizacija privremenih organa vlasti, vojno-politika struktura),
KPJ je razvijala proces nastajanja nove jugoslovenske federacije. Razlozi pragmatine prirode (unutranji i
spoljni) presudno su uticali da se i o delikatnim pitanjima, kakvo je bilo pitanje razgranienja nastajuih
federalnih jedinica, vostvo jugoslovenske revolucije nije izjanjavalo. U situacijama kada su se pojavljivala
sporna pitanja (npr. spor partijske organizacije Hrvatske i Vojvodine oko nadlenosti nad Sremom) partijski vrh
je nastojao da njihovo reavanje odloi za neko drugo vreme, posle pobede revolucije. Primena federalnog
principa u ureenju partije, ali i budue drave, trebalo je da formalno obezbedi punu ravnopravnost
jugoslovenskih naroda, ali da pri tom ne ugrozi opte jugoslovensko jedinstvo. U federalnom sistemu vlasti
Politbiro KPJ je imao dominantno mesto. Njemu su bili podreene postojee nacionalne i pokrajinske partijske
organizacije, nastajui aparat vlasti, vojna organizacija, to sve govori da nije postojala sutinska federalizacija.
Srpskim komunistima je KPJ stavljala u zadatak da rade protiv velikosrpskog hegemonizma i sopstvene
(jugoslovenske) drave
Odlukom o izgradnji Jugoslavije kao dravne zajednice ravnopravnih naroda na demokratskom federativnom
principu Drugo zasedanje Antifaistikog vea narodnog osloboenja Jugoslavije (AVNOJ) je potvrdilo proces
federalne institucionalizacije koji je trajao od prvih dana rata. AVNOJ se opredelio za priznanje pet
konstitutivnih naroda (Srbi, Hrvati, Slovenci, Crnogorci, Makedonci) i est federalnih jedinica (Bosna i
Hercegovina je trebalo da zbog svoje sloene nacionalne strukture ima status autonomije ali je neposredno pred
samo zasedanje AVNOJ-a odlueno da i ona bude konstituisana kao ravnopravna federalna jedinica). To je bila
znaajna promena u odnosu na Kraljevinu Jugoslaviju i dikontinuitet u nacionalnoj i dravnoj politici. AVNOJ
nije reio pitanje unutranjeg ureenja federacije i razgranienja federalnih jedinica. Ipak, svako od moguih
reenja delilo je srpski narod u vie federalnih jedinica.
Srbija je bila poslednja jugoslovenska oblast koja je konstituisana kao federalna jedinica, i to nije bilo sluajno.
Partija je ekala da pre toga budu uobliene sve ostale federalne jedinice. Konstitutivni in formiranja federalne
Srbije odigrao se, u vie etapa, od novembra 1944. do avgusta 1945. Velika antifaistika narodnooslobodilaka

skuptina Srbije (9-12.11.1944) donela je odluku kojom je Srbija proglaena ravnopravnom federalnom
jedinicoma Demokratske Federalne Jugoslavije, a Antifaistika skuptina narodnog osloboenja Srbije
(ASNOS) konstituisan kao najvie zakonodavno i izvrno narodno predstavniko telo", vrhovni organ dravne
vlasti i nosilac suvereniteta naroda i drave Srbije". U tom trenutku, dok postoje slina tela u svim drugim
jedinicama budue jugoslovenske federacije, Vojvodina, Kosovo i Metohija i Sandak jo uvek nisu bili
formalno u sastavu Srbije. Srbija je obrise svojih republikih granica definitivno dobila aprila 1945. Proces
konstituisanja federalne Srbije definitivno je okonan avgusta 1945.
U isto vreme, u odnosu na ostale partijske organizacije u zemlji, kasnilo je i konstituisanje partije srpskih
komunista u okviru jedinstvene KPJ. Taj in se definitivno odigrao poetkom maja 1945. Tom prilikom, sa
kongresne govornice Josip Broz Tito je poruio srpskom graanstvu da komunisti nisu rascjepili Srbiju" ve su
stvaranjem federacije napravili srene Srbe u Bosni, isto tako kao i Hrvate i muslimane".
Sporna granina pitanja reavana su u najuem partijskom vrhu, bez da ih je legalno razmotrio i potvrdio
nadleni dravni organ. Nekoliko decenija kasnije po tim granicama je raskrojena" jugoslovenska drava. Taj
proces je, u jugoslovenskom sluaju, podrala i meunarodna zajednica. Pravo na otcepljenje dato je
republikama a ne narodima
Broz je isticao da se radi samo o administrativnoj podeli u kojoj granice izmeu federalnih jedinica spajaju
jugoslovenske narode. Slikovito, te administrativne granice, Tito je uporedio sa ilicama u mermeru". U
narednim godinama (taj proces traje od 1945. do 1956. godine) konani teritorijalni okvir federalnih jedinica
bio je utvren po razliitim merilima (istorijskim, etnikim, geografskim, ekonomskim, politikim...). Sporna
granina pitanja reavana su u najuem partijskom vrhu, na sednicama Politbiroa KPJ, formiranjem partijskodravnih komisija, privremenim razgranienjima koja su vremenom postajala konana, bez da ih je legalno
razmotrio i potvrdio nadleni dravni organ i o tome doneo pravno valjani akt. Nekoliko decenija kasnije po tim
granicama je raskrojena" jugoslovenska drava a granice republika postale su dravne granice novih dravnih
entiteta. Taj proces je, u jugoslovenskom sluaju, podrala i meunarodna zajednica. Pravo na otcepljenje dato
je republikama a ne narodima.
Srbija je bila i jedina jugoslovenska federalna jedinica koja je u svom sastavu imala autonomne oblasti (kasnije
pokrajine). Bila je to posledica ubeenja jugoslovenskih komunista da jugoslovenska drava, kao federacija
ravnotee", jedino i moe biti obnovnjena lomljenjem" Srbije kao najvee i najsnanije federalne jedinice. To
je injeno i utanjem o genocidu kome je srpski narod bio izloen na prostoru NDH, zabranom povratka srpskih
izbeglica u njihove domove, nametanjem hipoteke o velikosrpskom hegemonizmu", zabranom naglaavanja
srpskog nacionalnog individualitata, spreavanjem otvaranja srpskog pitanja, centralizovanjem vlasti,
federalizacijom Srbije, stvaranjem utiska da za razliku od ostalih jugoslovenskih naroda Srbi ne trebaju da
oiviavaju svoj nacionalni prostor, svesnim menjanjem poloaja Srbije i srpskog naroda kroz ustavna reenja,
nametanjem brojnih hipoteka. U obnovnjenoj Jugoslaviji srpski narod je imao daleko manji uticaj od onog koji
mu je pripadao s obzirom na brojnost, ulogu u ratu, podnete rtve, genocid, uee u revoluciji.
Prostor na kome je iveo srpski narod u Hrvatskoj ve u leto 1943. i tokom 1944. Iskazivao je najvii stepen
ekonomske iscrpljenosti. Mali posed dominantan u Lici, Kordunu, Baniji, Gorskom Kotaru, slavonskom delu
nekadanje Vojne krajine, sa ekstenzivnom poljoprivredom, starim alatima (dominira ralo i motika) i
neproduktivnim biljnim kulturama i pasminama stoke i u rodnim mirnodopskim godinama jedva da je uspevao
da zadovolji minimum ekonomskih i ivotnih potreba stanovnitva koje je na njemu ivelo. U ratnim
godinama koje su donele dodatno ekonomsko zatiranje i ljudsko stradanje, mali posed u oblastima
naseljenim srpskim stanovnitvom nije vie bio u mogunosti da prehrani svoje itelje. Prisustvo
partizanskih jedinica na tom prostoru (septembra 1943. - 35.000 boraca; decembra 1944. - oko 60.000
boraca; marta 1944. preko 78.000 boraca), proizvelo je dodatnu ekonomsku iscrpljenost i glad. Pri tom
treba rei da je stoni fond u tim oblastima iznosio oko 20% nekadanjeg. Broj stanovnika angaovanih u
poljoprivredi je prepolovljen. Na tom prostoru gladuje oko 40.000 ljudi. Epidemijom pegavog tifusa bilo

je zahvaeno i obolelo preko 30.000, a umrlo 5.110 osoba. Bilo je gotovo uniteno oko 300 sela u kojima su
iveli Srbi, a vie stotina delimino razoreno.
Iz tih razloga oporavak je bio spor i muan. Dolo je do demografskog pranjenja reona u kojima su Srbi iveli.
Ulaganja u industriju Hrvatske, koja su u godinama 1947-1949. Dosezala i do 32% nacionalnog dohodka,
zaobila su agrarni prostor na kome su iveli Srbi. Stanovnitvo sela, kome je 1953. Pripadalo 75,5% ukupne
populacije srpskog naroda u Hrvatskoj, nije osetio promene koje su donela ulaganja u industrijalizaciju u prvoj
deceniji posle Drugog svetskog rata. Podatak da je samo 8% nacionalnog dohodka investirano u poljoprivredu
to dodatno potvruje.
Srbi su se tokom godina socijalizma brojno tanjili. Po popisu iz 1948. na prostoru NR Hrvatske je ivelo preko
543.000 Srba (14,5% ukupnog stanovnitva Hrvatske i 8,3% ukupnog srpskog stanovnitva Jugoslavije). Tada
ih je bilo manje u odnosu na popis iz 1931. Za 11,5%. U narednim godinama broj Srba se uveao tako da je
1971. iznosio preko 626.700. Taj demografski rast je bio manji od gubitka u ratu. U narednoj deceniji, pod
razliitim vidovima pritisaka, broj srpskog stanovnitva u Hrvatskoj je ubrzano opadao i po popisu iz 1981. Bio
je manji nego 1948. - iznosio je oko 531.500 (11,5% ukupnog stanovnitva Hrvatske i 6,5% ukupnog srpskog
stanovnitva Hrvatske). Istraivanja demografa pokazuju da se u periodu od 1948. do 1981. stanovnitvo
Hrvatske uvealo za 22,4%, a broj Srba umanjio za 2,3%. Uoljivo je da se broj Srba u deceniji posle Maspoka
(1971-1981) umanjio za 15,2% (gotovo svaki esti stanovnik srpske nacionalnosti). Na taj proces uticala je i
politika Hrvatske. Statistiki podaci pokazuju da je od ukupnog broja Srba nastanjenih na prostoru Hrvatske
1948. ak 93,3% tu bilo i roeno. U decenijama koje su sledile od ukupno 639.000 Srba roenih u Hrvatskoj tu
je republiku napustilo preko 127.000 ili 19,9% (svaki peti srbin se iselio). U isto vreme stopa iseljavanja ostalog
stanovnitva iznosila je 2,5%. To su samo neki pokazatlji demografskih promena. Pravi egzodust nastupio je
posle 1990.
Godina 1989. nagovestila je trojaki slom jugoslovenske drave (slom drutveno-politikog sistema,
meunacionalnih odnosa i Jugoslavije kao drave) i istorijski poraz jedne velike evropske integracije.
Dezintegracija Jugoslavije bila je, sutinski, deo istog istorijskog procesa koji je povezao sa padom Berlinskog
zida, krajem Hladnog rata, demokratskim promenama u istonoj Evropi, raspadom Sovjetskog Saveza,
ujedinjenjem Nemake, raanjem nove Evrope, nestankom bipolarnog sveta i njegove strukture moi,
uspostavljanjem novog svetskog poretka". Raspad politikog sistema najdirektnije je vodio gaenju ideje
zajednikog ivota i konanom rasturanju drave. Svest o zajednikoj prolosti, etnikoj bliskosti i solidarnosti
vie nije postojala. Umesto nje insistiralo se na razlikama, nacionalnim posebnostima, dravnim tradicijama,
identifikovanju geografskog i etnikog prostora koji ekskluzivno pripada iskljuivo sopstvenom narodu.
Integrativni procesi ustupili su mesto sukobima, svaama, optoj dezintegraciji na svim nivoima.
Razmere promena koje su nastale u Evropi padom Berlinskog zida malo je ko od starih partijskih i dravnih
struktura u Jugoslaviji razumeo. To je dodatno doprinelo sukobima na unutranjem planu i a meunarodnom
zajednicom. Reavanje vitalnih pitanja ouvanja i opstanka zemlje upotrebom vojne sile bilo je u suprotnosti sa
proklamovanim standardima" novog svetskog poretka. Tvrdokorno opstajanje uz preivelu ideologiju direktno
je ukidalo budunost. Isti uinak imala je i neobavetenost i neupuenost u svetske procese, iskrivljena
perspektiva realnosti, politika nasilja, mrnje, rata. Iluzije i socijalistiki mitovi o jugoslovenskom zajdnitvu",
harmoniji ivota", prosperitetu", jugoslovenskom samoupravnom udu", uspenosti", znaaju u svetskoj
zajednici i politici", bratstvu i jedinstvu" definitivno su bili mrtvi. Nekadanji dravni intelektualci",
marksistiki kritiari reima sa levice, graanski nacionalisti sa desnice, poeli su da lie jedni na druge i u
Beogradu i u Zagrebu, da govore istim jezikom", da podravaju i posdtiu avanturu" koja je u sebi sadrala
teritorijalne podele", razmenu stanovnitva", nacionalne integracije", oruane sukobe. Nevidljiva alhemija"
zahvatila je vojnu elitu formiranu u duhu ortodoksnog komunizma i ideologije bratstva i jedinstva" i u jednoj
je noi pretvorila u podjednako gorljive zatitnike sopstvene nacije. Njeno pomirenje" sa nacionalizmom nije

znailo samo naputanje nekadanjih ideala ve i promenu vrednosnog sistema u kome je, i dalje, bilo mesta za
stvarne i izmiljene neprijatelje i izdajnike.
Novom nacionalizmu", sa podjednakim arom, prikljuili su se i frustrirani, razoarani, zaboravljeni
nekadanji revolucionari sa anahronim i dogmatskim pogledima na svet. Od uticaja je bila i tenja nekadanjih
komunistikih konzervativaca da zadre vlast u drutvenom okruenju koje se ubrzano menjalo. Ubeeni
nacionalisti i klerikalci su bili ubeeni da je nastupio trenutak u kome se mogu naplatiti stari istorijski rauni.
Antikomunisti su takoe raunali sa ispravljanjem nepravdi". Na svim stranama su iscrtavane nove nacionalne,
verske, politike, dravne granice. Podjednako rigidni bili su i mundijalisti (nekadanji internacionalisti)
ubeeni da su jedini u pravu i bez spremnosti da posumenjaju" u sopstvene istine. Ljudi sumnjivog zanata" sa
one strane zakona prepoznali su svoju ansu da od u drutvu marginalizovanih i proskribovanih junaka crnih
hronika postanu nacionalni heroji i uesnici u velikim nacionalnim projektima. Zakasneli nacionalni
romantizam, anahrona retorika, upotreba simbola iz Drugog svetskog rata, podjarivanje najniih emocija,
nacionalna mobilizacija, primitivizam imali su ishodite u brojnim mitovima i stereotipima koje je raspad
zajednike drave iznova oiveo.
*
Meanje neistorijskog i istorijskog u istorijskoj svesti Srba i Hrvata osealo se i 1918. i 1945. i 1989. u
svakodnevnom tumaenju prolosti, sadanjosti i budunosti. Iskazivalo se kroz predstave o prolosti stvorene
bez ili sa deliminim osloncem na znanje, sueljavanje emocija i razuma, nametanje ustaljenih kliea,
modernizovanje" prolosti, apsolutizovanje nacionalnog, politikog i ideolokog interesa, sudare legendarnog i
istorijskog, mitskog i kritikog, vannaunog i naunog, tvrdnje i znanja. Permanentni strah za egzistenciju,
duboko usaen u oveka izniklog u nesigurnom agrarnom drutvu balkana, tome je dodatno i na kraju XX veka
doprinosio. Vie od toga i potreba elita koje su iznedrili veliki politiki i drutveni lomovi da se oslanjaju na
sumnjivu istoriografiju i podjednako takvog istoriara"- propagandistu.
Raspad jugoslovenske drave u ratovima 90-tih godina XX veka neminovno je otvorio pitanja koja se tiu
opravdanosti njenog decenijskog postojanja, razloga njenog nestanka, motiva onih koji su uestvovali u njenom
razbijanju, smislu poloenih rtava, odgovornosti politikih i intelektualnih elita. Izgledalo je kao da je
Jugoslavija kriva svima" i kriva za sve" iako su polazita njenih ostraenih kritiara, kako kod Srba tako i
kod Hrvata, bila potpuno suprotstavljena.
Danas, dve decenije kasnije, moe se razmiljati o realnosti kraja" zajednikog ivota i zajednike drave. Ako
se sagleda istorijsko i politiko iskustvo XX veka koje je poznavalo sudbinsku, prostornu, etniku, versku,
ekonomsku, ideoloku, mentalitetsku i mnogu drugu predodreenost za teak zajedniki ivot, istoriari se
nalaze pred zadatkom da ponude racionalan odgovor na pitanja koja otvara neuspeh jugoslovenske integracije.
Kraj