Karahanllar

Sal, 31 Ocak 2012 14:00 - Son Gncelleme Pazar, 29 Kasm 2015 16:03

Karahanllar (840-1212)

Karahanllar, Orta Asya lk Mslman Trk devletidir. Bu zeliinden dolay Trk tarihinde
Karahanllarn zel bir yeri ve nemi vardr. Hkaniye ve lig-Hanlar eklinde de isimlendirilen
Karahanl Devleti, bata Karluklar olmak zere Yama, iil ve Tuhsi gibi Trk boylarnn
desteiyle kuruldu. Karluk yabgusu, bal bulunduu Uygur Hakanl'nn 840 ylnda Krgzlar
tarafndan yklmas zerine bamszln ilan etti. Kendisini Trk hakanlarnn mirass sayan
yabgu, karahan unvann ald.

Karahanllar Devleti slam ncesi Trk devletlerinde grlen ikili ynetim anlayn devam
ettirdi.Karahanllarn ilk hkmdar olarak bilinen Bilge Kl Kadr Han, Maverannehir'deki
Samanoullar Devleti ile mcadelelerde bulundu. Kadr Han 893'te bakenti Kagar'a nakletti.
Bu dnemde yeeni Satuk Bura Han Mslmanlarla temas kurmu ve slam dinini kabul
etmitir. Mslman olduktan sonra Abdulkerim adn alan Satuk Bura Han, amcasndan sonra
tahta geince slamiyeti resm din olarak kabul etti (920).Satuk Bura Han Mslman olduktan
sonra slamiyetin Trkler arasnda yaylmas iin alt.

Karahanl Hkmdar Ebu Nasr Ahmed zamannda, kardei lig Nasr tarafndan Gaznelilerle
birlikte Samanoullar Devleti'ne son verildi (999). Ebu Nasr Ahmed, Abbasi halifesi tarafndan
slam hkmdar olarak tannan ilk Karahanl han oldu. Karahanl Devleti'nin snrlar
Balasagun, zkent ve Tarm Havzas'nn bat ksm ile Karakurum dalar dolaylarna kadar
geniledi. Gneyde Gazneliler ile komu oldular ve sk sk attlar. Ancak hanedan arasnda
kan anlamazlklar neticesinde devlet Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrld (1042). Dou
Karahanllarn banda Tamga Bura Han; Bat Karahanllarn banda ise Ahmet Arslan Han
bulunmutur.

Dou Karahanl Devleti (1042-1211):

Dou Karahanl Devleti'nin snrlar Kagar, Fergana, Balka Gl civarna kadar uzanmt. En
nemli ehirleri Balasagun,Talas ve Kagar ehirleri idi.

Dou Karahanl Devleti 1090 ylnda Seluklulara baland. Devlet 1130 ylnda Mool asll

1/7

Karahanllar

Sal, 31 Ocak 2012 14:00 - Son Gncelleme Pazar, 29 Kasm 2015 16:03

Karahtaylarn hkimiyetine girdi. Bu durum 1211'e kadar devam etti. Bu tarihte hanedann son
yesinin lm ile devletin siyasal varl sona erdi.

Dou Karahanl Devleti'nin ilk hkmdar saylan Tamga Bura Han adil bir hkmdar olarak
tannmaktayd.Yusuf Has Hacip'in yazd Kutadgu Bilig bu hkmdara sunulmutur.

TRK EHRLER

VIII ve IX. yzyllar slamiyetle tanlan zamandr. Yeni bir ruha brnmekte olan Trk ehirleri,
Trk-slam izgisine kaymakta ve yeniden ekillenmektedir. Sasaniler ve daha sonra da Trk
boylarnn gayretiyle oluan bu gelime, Mool saldrlaryla alt st olur. Semerkant ve Buhara,
sk sk el deitiren, istikrar aray iinde olan ehirlerdir. zellikle Semerkant, ok gzde bir
merkezdir. Ksa dnemlerle bakentlik yapan bu stratejik ehir, daha sonraki zamanlarda da
Timur'la birlikte ehirlerin ah unvanna ulamt. Bugnk Semerkant ve Buhara, grenleri
bylyordu. Orta a Avrupa ehirleri ise feodalizmin kklemesine byk lde katkda
bulundu. Bu, Avrupa'nn yeni saldrlarla kar karya kalmas idi. Yeni saldrlar daha ok
yamaya ve yakp ykmaya dnt. Saldrganlar, kilise, kasaba ve manastrlar yama edip
rahip ve keileri kltan geiriyorlard.Avrupa ehirleri dou medeniyetlerindeki ehirlemenin
aksine ie kapank ve souk bir grnt arz ediyordu. lerleyen yllarda dou ehirleriAvrupa
ehirlemesinin de rnei olmutu.

V.V.Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, s. 67-94'ten zetlenmitir.

YUSUF HAS HACP

Karahanl Devleti Dneminde yaayan Yusuf Has Hacip, Balasagun ehrinde 1017 ylnda
dodu. lk eitimini Balasagun'da ald. Onu btn dnyaya tantan nl eseri Kutadgu Bilig'i elli
yalarnda yazd. 18 ayda tamamlanan bu eseriyle deta lmszleti. Yazd bu eserini 1070

2/7

Karahanllar

Sal, 31 Ocak 2012 14:00 - Son Gncelleme Pazar, 29 Kasm 2015 16:03

ylnda Karahanl hkmdar Ulu Kara Bura Han'a takdim etti. Kendisi de edebiyat ve sanat
merakls olan Ulu Kara Bura Han, sarayda kitab okuttuktan sonra BalasagunluYusuf'a Ulu
Has Hacip unvann verdi. Devrinin sekin bir bilgin ve yazar olan Yusuf Has Hacip, eseri
gnmze ulaan slami Trk edebiyatnn ilk yazardr. Yusuf Has Hacip, 1077 ylnda vefat
etmitir. Kabri, Dou Trkistan'n en nemli ehirlerinden birisi olan Kagar'da bulunmaktadr.
Kutadgu Bilig ksaca mutluluk veren bilgi anlamna gelir. Eserde birbiriyle i ie olan birey,
toplum ve devlet yaamnn, en iyi ekilde dzenlenmesinde gerekli olacak bilgi, dnce,
anlay ve erdemlerin neler olmas gerektii, bunlarn hangi yolla elde edilebilecei ve nasl
faydalanlaca anlatlmaktadr. Kutadgu Bilig, Uygur alfabesi ile yazlm Trklerin slami
dnemdeki ilk edebi rndr. Hkmdarlara t veren ilk Siyasetname zellii de tar.

Fikri Silahdarolu, Yusuf Has Hacib, Gnmz Trkesi ile Kudatgu Bilig Uyarlamas, s. 95110'dan derlenmitir.

KUTADGU BLG'DEN TLER

(Bir gn hkmdar, Kn-Togd, gdlmi ve Odgurm bir araya gelerek devlet meseleleri
zerine sohbet ederler.) Kn-Togd: Ay-Told'nn emaneti akll ve bilgili gdlmi halkn benim
zerindeki haklar nelerdir?

gdlmi: Halkn senin zerinde hakk vardr; bunlardan biri memleketinde gm temiz
kalsn, onun ayarn koru. kincisi halk adil kanunlar ile idare et; birinin dierine bask
yapmasna meydan verme, onlar koru. ncs btn yollar emin tut; yol kesici ve
haydutlarn hepsini ortadan kaldr.

Odgurm: Ey kudret sahibi hkmdarm, bu beyler batr; ba nereye giderse halk da onu takip
eder. Sen tavrn dzeltirsen halkn hareketi kendiliinden dzene girer. Bu yzden her trl ii
bilgi ile ile; her gzel i bilgi ile meydana gelir.

gdlmi:(Hkmdara dnerek) Akl kaana yetiir, uan yakalar, kr sarar ve bozuu

dzeltir. Beyler bilgi ile halka ba olur. Kl memleket zapt eder ve zafer kazanr; kalem de
memleket tanzim eder ve hazine toplar. Kl kan damlatrsa memleket alr; kalemden mrekkep
damlarsa, altn gelir. Ayrca hizmet edenin hakk verilmelidir. Fakir zenginletirmeli ve a
doyurmaldr. Orta hili kimselerin yk fakirlere yklenmemeli; yoksa fakir alktan krlr ve

3/7

Karahanllar

Sal, 31 Ocak 2012 14:00 - Son Gncelleme Pazar, 29 Kasm 2015 16:03

mahvolur. Fakiri korursan, o orta hili olur; orta hili biraz kendini toplarsa zengin olur. Fakirler
orta hili olursa, orta halliler zenginleir; orta halliler zenginleirse, memleket zengin olur ve halk
huzura kavuur. yi bir bey halka kar cmert olur, efkat gsterir. lenin ardnda kalan
oluk-ocuunun haklarn verir.

Odgurm: Doru sylersin gdlmi, fakir, dul ve yetimleri koruyup kollamak, kanunu
gerekten uygulamak demektir.

Kn-Togd: Kullar zerinde beyin o kadar hakk var da beyler zerinde kullarn hakk yok
mudur?

gdlmi: Halk zerinde senin de hakkn var: Birincisi halk senin emirlerine hrmet etmeli ve
onu derhal yerine getirmelidir. kincisi hazine hakkn gzetmeli ve bunu vaktinde demelidirler.
ncs senin dostuna dost ve dmanna dman olmaldr.

gdlmi: Hkmdardan sonra, onun yerine, hareket ve sz ile memlekete hkmeden insan
vezirdir. Bu yzden vezir gz tok, haya sahibi ve nazik olmal, vazife banda rvet
almamaldr.

Kn-Togd: Sen benim gzm ve kulamsn, sen gr ve iit; uygunsuz ne grrsen, onu yle
brakma, dzelt.

Fikri Silahdarolu, Yusuf Has Hacib, Gnmz Trkesi ile Kudatgu Bilig Uyarlamas, s.
95-110'dan derlenmitir.

KAGARLI MAHMUT

4/7

Karahanllar

Sal, 31 Ocak 2012 14:00 - Son Gncelleme Pazar, 29 Kasm 2015 16:03

11. yzylda yaayan Trk dil bilginidir. Divan- Lgati't-Trk adl eseriyle nldr. Karahanllar
soyundandr. 1072 ylnda yazmaya balad eserini 1074'te tamamlayarak Badat'ta Abbas
halifesi El-Mukted Billah'a sunmutu. Karahanllar dneminde yetien ve ilk Trk dil bilgini olan
Kagarl Mahmut'un doum tarihi, kesin olmamakla birlikte 1025 olarak biliniyor. Babas
Barsaganl bir bey idi. 1071-1077 arasnda Badat'ta bulunan Mahmut, Trk kltrnn
Araplara tantlmasnda byk rol oynad. Ayn zamanda filolog, etnograf ve ilk Trk haritacs
olan Kagarl Mahmut, mrnn sonlarna doru tekrar memleketi Kagar'a dnerek tahminen
1090'da burada vefat etti. Kagar, dnemin bilimsel almalarnn deerlendirildii ve kltrel
ilikilerin yorulduu bir ehirdi. Dou Trkistan'da bulunan Kagar ehrine 35 kilometre
uzaklktaki Azak kynde olan kabri, 1983 ylTemmuz aynda bulundu.

DVAN-I LGAT'T-TRK

Divan- Lgati't-Trk, bir n szle szlk ksmndan meydana gelmitir. n szde yazar Trk
dilinin tarifini, lehelerinin zelliklerini sayar ve dilbilgisi kurallarn, Arapadakilere kyasla
gsterip tespit eder. Ana dilinin Arapadan ok stn olduunu syler ve rnekler verir. Bu
arada, o bilgileri nasl elde ettiini, nasl btn memleketleri gezip dolatn da anlatr. kinci,
yani szlk blm, Trke kelimelerinArapa izahlarn kapsar. Bu nedenle, eser,Arapa
yazlm bir Trke szlktr. Ya da Trkeden Arapaya szlktr. Arapa dilbilgisindeki
ekillerine gre sralanm 7500'den fazla kelime hakknda aklama yaplmtr. Byk bilgin bu
aklamalar yaparken kelimelerin nerelerde ve hangi anlamlarda kullanldn gstermitir. Bu
esere ve onu izleyen baka eserlere kadar yazl edebiyat rneklerimiz bilinmedii iin, daha
nceki yzyllara ait szl edebiyat rneklerini Kagarl'nn kitabndan renmekteyiz. Ayrca
eserde Trk Dnyas Haritas da bulunmaktadr. Sagu denilen atlar, kouk denilen komalar,
sav denilen ataszleri ve nazm ekillerinden baka, verdii destan rneklerine bakarak Alp
Ertunga adndaki kahramann varln da yine Divan- Lgati't-Trk'ten renmi bulunuyoruz.
Bu sebeplerden dolay Kagarl Mahmut'un Divan- Lgati't-Trk' hem dil hem edebiyat hem
toplum ve sosyoloji tarihimiz bakmndan ok nemli belgeleri toplayan bir kaynaktr.

Nihat Sami Banarl,Resimli Trk Edebiyat Tarihi,C1, 250-257'den zetlenmitir.

Bat Karahanl Devleti (1042-1212):

Bat Karahanllarn snrlar batda Aral Gl nden douda imkent ve zkent'e kadar

5/7

Karahanllar

Sal, 31 Ocak 2012 14:00 - Son Gncelleme Pazar, 29 Kasm 2015 16:03

uzanyordu. Devletin bakenti nceleri zkent idi. Devlet snrlarnn genilemesiyle daha sonra
Semerkant merkez oldu. Byk Seluklu Sultan Melikah bir Karahanl prensesi ile evlenerek
iki devlet arasnda akrabalk kurdu ve bylece Karahanllar kendisine balad (1074).
Seluklularn Katvan Sava'nda yenilmesiyle beraber Bat Karahanllar da Karahitay
hkimiyetine girdi (1141). Harzemahlar blgedeki Mool hkimiyetine son vermi, son
Karahanl hkmdar Osman Han' da ortadan kaldrarak bu devleti ykmlardr (1212).
Karahanl Devleti, kendisinden sonra kurulacak olan Trk-slam devletlerinden farkl olarak
halknn tamamna yaknnn Trk olmasyla n plana kar. Halkn ounluunun Trk olmas
resm dilin, eitim ve edebiyat dilinin Trke olmas sonucunu ortaya ' karmtr.
Karahanllarda tarmn yan sra dokumaclk, el sanatlar, mimari ve maden ilemecilii de
gelimiti. Karahanl lkesinde yetitirilen tarm rnleri bata Badat olmak zere eitli
ehirlerde satlrd.

KARAHANLILAR'DA SOSYAL HAYAT

Hkmdarn halkna kar sorumluluklar: Parann istikrarn, daha dorusu ekonomik istikrar
salamak, geim sknts oluturmamak, kanunlar adalete uygun olarak belirleyip uygulayarak
zorbalk ve kargaaya engel olmak, lke iinde dirlik ve dzeni temin ile huzur ve gven iinde
yaanmasn salamak. Halkn hkmdara kar sorumluluklar: Hkmdarn emir ve
fermanlarna mutlak itaat etmek, hazine hakk olan vergiyi demek. Hkmdarn dostunu dost,
dmann dman bilmek.

Reat Gen, Karahanllarda nsani Deerler ve Hukuk, s.336-338'den zetlenmitir.

Trk slam Tarihinin nemli Eserleri:

YUSUF HAS HACP

KAGARLI MAHUT

: KUTADGU BLG

Siyaset ve Ahlak Kitab

: DVAN-I LGATT-TRK Ansiklopedik Szlk

YKNEKL EDP AHMET : ATABET-L HAKAYIK

Ahlak Kitab

6/7

Karahanllar

Sal, 31 Ocak 2012 14:00 - Son Gncelleme Pazar, 29 Kasm 2015 16:03

AHMET YESEV

: DVAN-I HKMET

Trk slam Tasavvuf Kitab

7/7