Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E 2008-01

SANATTA DSPLNLERARASI BR YAKLAIM: PERFORMANS SANATI

SANATTA DSPLNLERARASI BR YAKLAIM: PERFORMANS SANATI

Yazan: Kibar Evren BOLAT AYDOAN

Anadolu niversitesi Gzel Sanatlar Eitimi Anabilim Dal
Doktora rencisi
Adres: Altay Mah. Spor Sitesi B1-7 Blok Daire:14 7.Etap Eryaman
Ankara
Tel : 0 312 2802618 / 0 505 7056657
E-mail: evren_bolat@hotmail.com

3
ZET
1960l ve 1970li yllarda ortaya kan sanat yaklamlar, sadece biimcilie bir tepki
olmayp, kendinden nceki sanata ilikin kabulleri ve nermeleri sorgulayarak, bunlara
alternatif teknikler ve malzemeler sunmulardr. Bylece de sanatnn ve izleyicinin roln
yeniden biimlendirmi ve sanatn ve sanat yaptnn tanmn geniletmilerdir. Bu sanat
yaklamlarndan biri olan Performans Sanat disiplinleraras yaklam ile mzik, dans, iir,
tiyatro, video gibi dier sanat alanlarn kapsamakta ve canl sanat eylemleri olarak gncel
sanatta yer almaktadr. Bu makalede de farkl kaynaklardan yararlanlarak, performans
sanatnn sunduu alternatif eilimler ve disiplinleraras yaklam tarihsel sre ierisinde
ortaya konmaya allmtr.
Anahtar Kelimeler: Performans, Sanat, Disiplinleraras

ABSTRACT
Art perspectives, which came out in 1960s and 1970s, not only have been a reaction
against formalism but also have presented alternative techniques and materials by
interrogating former arts acceptances and proposals. In this way, they have reshaped the role
of artist and spectator and have expanded the definition of art and artwork. With
interdisciplinary perspective, Performance Art, which is one of the these art perspectives,
comprises other art areas like music, dance, poem, theater, video and takes part in todays art
as living artist actions. In this article, using different sources, alternative tendencies and
interdisciplinary perspectives, which are presented by performance art, are pointed out in
historical process.
Key Words: Performance, Art, Interdisciplinary

4
Giri
Sanat yaptnn yeniden oaltlmas sanat yaptnn biricikliini yok etmekle birlikte,
sanatn el becerisi ile snrlandrlmasn da ortadan kaldrmtr. Artk sanatta eskisi gibi
biriciklik, aura gibi kavramlara yer yoktur. Sanatn geleneksel atmosferinden syrlmas
zellikle de duchampn hazr nesnelerinden sonra sanat dnsel bir zemine tamtr. Bu
anlamda 1960-1970li yllardan itibaren performans sanat, kavramsal sanat, yoksul sanat,
fluxus v.b. gibi sanatta biimcilie kar kan, dnceye nem veren anlaylar ortaya
kmtr.
Bu anlaylarla birlikte sanatlar arasndaki ayrm izgileri de yok olmaya balamtr.
Nitekim bu yeni sanat anlaylar farkl malzeme ve teknik olanaklardan yararlanmakla
birlikte disiplinleraras bir yaklam sergilemekte ve izleyicilere de aktif bir rol veren
alternatif eilimler sunmaktadrlar. Bu ereve ierisinde yer alan ve 1970lerde mzik, dans,
iir, tiyatro, video gibi dier alanlar da kapsayan, canl olarak izleyiciye sunulan sanat
eylemleri ise performans sanat olarak adlandrlmaktadr.
Performans szc latincede; perfunger, ingilizce ve franszcada; performance,
almancada ise; leistung szcklerine karlk gelip, yapmak, bitirmek, baarmak, icra
etmek anlamna gelmekle birlikte, trkede herhangi bir baar, yerine getirme, ileme,
yapt, oyun, numara anlamlarnda da kullanlmaktadr (bayazt, 1997:1443). Performans
sanat baka bir deyile gsteri sanat da bu anlamda, her eyden nce bir gsteri ya da olay
dzenlemenin yannda baaryla sonulandrlm bir iin gerekletirilmesi, sahne olsun ya
da olmasn herhangi bir eyin sahnelendirilmesidir (zayten, 1997:700). Germanere
(1997:59) gre ise, sanat performans, o sanat yaptnn, hibir zel beceri gerektirmeden,
zel ilev ve ifade yklenmeden seyirci tarafndan tamamlanmas anlamna gelmektedir
Bu bakmdan performans sanat isterse birok disiplini bir araya getirebilen, istedii
malzeme ve olanaktan yararlanabilen kuralc, kesin bir tanmlamay iermeyen bir yapya
sahiptir ki bu zaten performans sanatnn var olu biimidir. dorusu davurumun herhangi
bir sanatsal formu yoktur sonsuz bir manifesto gibidir ve her performans kendi yapt eyi
kendi tanmlar (goldberg, 1988:9dan aktaran grcan, 2003:15).
Bu durum aslnda performans sanatnn da iinde yer ald gncel sanatlarn tm iin
geerli bir durumdur. Akaya (2005:116-117) gre bugn gncel sanat iin deneysel demek
daha doru olacaktr. Bunun yan sra gncel sanat malzemelerle yaplan bir refleksiyondur
ve sanat artk kavramlarla deil malzemelerle dnmektedir. Bundan dolay gncel sanat
iinde boya ve desenin yan sra fotoraf, dijital almalar ve videolar da yer almaktadr.
Ksaca malzemenin deneysellii zerine kurulan gncel sanat, arpan, artan, dikkat eken

5
bir anlatm kazanmaktadr. Gncel sanat bunun iin sadece malzemeyi deiik bir ekilde bir
araya getirmez, nceden de belirtildii gibi, ayn zamanda sanatlar da birletirir. Bu zellikle
de performans sanatnda grlen bir durumdur.
Bu anlamda bu almada da sergiledii yeni yaklam ve disiplinleraras anlay ile
tarihsel sre iersinde performans sanat ele alnmtr.
Sanatta disiplinleraras bir yaklam: performans sanat
Performans sanatndaki malzeme ve olanaklarn eitlilii onun disiplinleraraslk
anlaynn sonucudur. zellikle 1960larn avant-garde (nc) tiyatrosu, geleneksel
tiyatrodan farkl yapsyla, alternatif eilimleri (metnin paralanmas, dil ve biimin birbirine
kar kullanlmas, zaman ve uzamn birbirine girmesi v.b.) ile performans alann sklka
bavurduu alanlardan biridir. Bu alardan tiyatroya yakn bir yaklam arz etse de,
performans sanat, dier bir adyla gsteri sanat, hem mekn olarak (gsterilerde meknlar
galeri ve mzelerin yan sra cafe, bar ve sokakta herhangi bir yer olabilmektedir) hem de
belli bir sreye ve yazl bir metine kesin bal olmakszn (bazen doalama bezen de aylarca
prova edilerek) yaplmas asndan tiyatro disiplininden ayrlmaktadr. Performans sanatnn
yararland bir baka alan ise danstr. Fakat performans sanatnda klasik danstan
(koreograflarn hazrlad, belli kalplar olan) farkl olarak daha deneysel postmodern bir
dans sz konusu olmutur. Ayrca zaman zaman doalamadan da yola klmaktadr. n
hazrlksz bir ekilde yaplan doalama performanslarda geri dnm olmayan, anlk,
nceden kestirilemeyen ve bilinaltnn ynlendirmesiyle oluan sonular elde edilmektedir
(grcan, 2003:16-18).
Gsterilerin bu ekilde anlk olmas da baka bir zgn yndr performans sanatnn.
performans yalnzca bir an iin var olur. Yaamn en yksek derecesini ifade ederken lme
ok yakndr. Unutma bellein bir parasdr, performans sanat yalnzca seyircinin belleinde
varln srdrr (germaner, 1997:60). Tekrarlansa bile bu tekrar bir farkllk tayacaktr ve
dolaysyla bu performans ncekinden baka bir performans olacaktr. Performans sanat bu
zellii ile provas ve tekrar olmayan, yaama en yakn sanat biimlerinden biridir.
Bununla birlikte sanatlar zaman zaman performanslarn kayt yoluna da gitmilerdir.
Performansn kaydedilmesiyle de performans sanat varlndan dn vermitir. nk
performans sanat metann dnm iin nemli olan yeniden retime (reproduction) engel
tekil eder ve bu ynyle kapitalist ideolojiye ters der (phelan, 1993:148den aktaran
grcan, 2003:14). nceki geleneksel, biimci sanat anlaynda sonu, alnp satlabilen bir
nesneye dnebilmektedir. performanslar veya happeningler ise gelenee kardrlar; onlar

6
ann hazz iin harcamay tercih etmilerdir; ve onlar iin geriye neyin kalaca byk bir
sorun gibi gzkmemektedir (akay, 2005:167).
grld gibi gsteri sanat, kavramsal sanat gibi kapitalist sistemin sanat yaptn meta
durumuna getiren anlayna bir tepkidir. Ve eylemlerin amac mzelerde koruma altna alnp
elden ele dolaamayacak bir sanat tr araclyla ok daha geni kitlelere, sokaktaki insana
ulaabilmektir(zayten,1997:701).

Giderere (2003:57) gre buradaki sanat nesnesinden ka, sanatn nelii hakknda
felsefi olarak dnlmesi ve sanatn gelitirilmesi hegelin felsefesinin izlerini de
tamaktadr. Ayrca danto da benzer bir yaklamla felsefenin sanatla ilikisine deinerek
resmin at kapdan felsefeyle kmay nermitir. Bu ekilde nesnesizleme, sanat
piyasas, para nedeniyle sanat ahlaknn bozulmas, galeri ve mze meknnn sanat
nesnesinin anlamn deitirmesi sorunlar iin de kesin bir zm anlamna gelmektedir
(giderer, 2003:153). Performans sanatnda zm iin bavurulan yol ise izleyiciyi sadece
seyreden, pasif konumdan aktif reten, sanata dhil olan bir konuma getirmektir. Bu durum
1970lerden bu yana olan sanat eilimlerinin de ortak bir tutumudur: son otuz yln balca
eilimlerinden biri, en mahrem kiisel alandan tutun da en genel siyasal alana kadar btn bir
hayatla sanat yeniden btnletirmeye almaktr (shiner, 2004:402).
Performans sanatlar, bu yzden gsterilerini halka ak meknlarda zellikle de
sokaklarda yaparlar. Sanat bylece sokak yaamnn bir paras haline gelmeye balamtr.
modern zamanlarda sanat, sra sarayndan kp kalabala karmtr, nk kendini yalnz
hissetmitir. Artk tam anlamyla yksek sanat deildir, nk aristokrasinin ve kilisenin
yksek dnyasna giden bir yol olmaktan kmtr (kuspit, 2005:153).
eskiden olduu gibi, bir galeride sergilenmek zere eserlerini dzenleyip, sonra bir adm
geriden izleyicilerin onlara gsterdikleri ilgiyi seyretme gibi souk bir ilemden kurtulan sanat,
seyirciyle kiisel olarak yakn bir ba kurmu oluyordu. zleyicilerin cephesinde ise bir oyun ya da
sirk grnm altnda sunulan olaylara, zaman ve dikkatini verme alkanl douyor; sanatnn
yaptn belirli bir yere ve ona uydurabilme frsatn elde etmi oluyordu. gsteri sanat, imdi
btn bu etkinlikleri sarp kuatabilen bir terim olarak kullanyordu (lynton, 2004:320).

Grld gibi performans sanatnn da iinde bulunduu, 1960l ve 1970li yllarda

ortaya kan sanat yaklamlar, sadece biimcilie bir tepki olmayp, kendinden nceki
sanata ilikin kabulleri ve nermeleri sorgulayarak, bunlara alternatif teknikler ve malzemeler
sunmulardr. Bylece de sanatnn ve izleyicinin roln yeniden biimlendirerek sanat
yaptnn ve sanatn tanmn geniletmilerdir. 1960lardan itibaren kendini gsteren bu
yaklamlarn kkeni ise kendinden nceki baz olaylara ve akmlara da dayanmaktadr. Bu

7
anlamda performans sanat da tam kimliini kazand 1970lerin ncesinde var olan sanatsal
olaylara dayanmaktadr.
Performans sanatnn oluum tarihine bakmak gerekirse; rnesanstaki gsterilere kadar
bir uzanan gemie sahip olduu sylenebilir. Ancak gerek anlamda ftrizmden balamak
zere 20. Yy avant-garde (nc) akmlar ierisindeki sanatlarn gsterileri performans
sanatnn tarihesini oluturmaktadr. zellikle italyan ftrist filippo marinetti 1910da
triestedeki tiyatro rosettide dzenledii gsteri ve 1916da dadaistlerin zurchte kabare
voltairedeki oyunlar performans sanatnn habercileri olmutur.

Ftrist performans

uygulamadan ok manifesto ve propaganda iermekle birlikte gzel sanatlar ve edebiyat

akademilerinin

yerleik

deerlerine

saldrlar

da

iermitir.

Ayrca

mzikten

de

yararlanlmtr. Zrihteki dada olaylarnda ise rudolph von labann deneysel dans
stdyosunun danslar performans yapmtr. Bu ekilde dada performanslar ile danslarn
bir araya gelmesi performans sanatnn disiplinleraras anlaynn erken rneklerinden biridir.
Ayrca o dnemlerde kabare voltairede performanslarn deneysel almalarnda modern
resim, modern mzik ve modern dans bir araya getirilerek eitli eylemler gerekletirilmitir.
Ayrca almanyada bauhausun nc almalar da performans sanatnn geliimine katkda
bulunmutur. zellikle de tm sanat dallarn birletirmeyi ama edinen romantik bauhaus
manifestosu beraberinde ibirliki almalar ve fikir alverii zincirini getirmitir.
Bauhausun da etkisiyle, amerikada performans, 1930larn sonunda avrupal sava
srgnlerinin new yorka varmas ve disiplinleraras amal eitimin buralarda yaylmas
sonucunda filizlenmitir (grcan, 2003:19-26).
Performans sanatnn, sanatla canl aksiyonu birletirmesi asndan eylem resmi
(action painting) ile balar olduu da bir gerektir. Bu resmin nclerinden jackson
pollockun yere serdii tuval bezi zerinde ileri geri hareketlerle bir eit ritele dnen
alma tarz performans asndan erken bir rnek olarak verilebilir.

Ama performans

sanatnn olumasnda canl aksiyon alannda en nemli gelimeler happening (oluumlar)

ile meydana gelmitir. bir kez ve bir yerde birden fazla yaplan ya da alglanan olaylarn
birleimi sanat gnlk yaama yaknlatrmak amacyla gstericiler ve izleyiciler tarafndan
oluturulan evresel sanat eylemleri (atakan, 1998:9) olarak hedefi belirlenen ve malzemesi
aktr olarak sanat olan happening yani oluumlar 1960larn banda ortaya kmtr. Bu
sanatn nemli temsilcilerinden allan kaprow, sanatn mzeler araclyla toplumdan
koparldna

vurgu

yaparak,

alternatif

meknlarda

etkileim

ortam

salayan

happeninglerinde olaan gsteri biimlerinden ve zgr anlatm yntemlerinden yararlanm,

izleyici ve sanat arasndaki snr kaldrmtr. Bylece de happening ile geleneksel sanatn

8
alkanlklarndan

kanlmtr.

Bu

bakmdan

happening,

performans

sanatnn

ekillenmesinde ok byk katklar salamakla birlikte zaman zaman birbirleriyle

kartrlacak kadar benzer yaklamlar olmulardr. Fakat happening daha anlk,
planlanmam ve daha fazla izleyici katlm gerektirmesi asndan performans sanatndan
ayrlmaktadr (atakan, 1998:67-70).
Performans sanatnn tarihsel geliimi asndan baz gruplarn etkilerinden de
bahsetmek gerekir. rnein japonyada kurulan gutai grubunun sanatlar geleneksel sanatn
malzemelerini sorgulamlardr. Bu grubun sanatlarndan shiraga kazuo, shozo shomomoto
ile halka ak performanslarnda, ayaklaryla tuval zerinde byk soyut resim almalar
yapmtr. Yine benzer bir yaklamla, bu grubun sanatlarnn 1957 ylnda tokyo ve
osakada atklar sergide de (stage art exhibition) sahne iirilmi balonlarla doldurulmu ve
bir performans da kl bir elbise giyerek gsteri yapmtr. Bu ekilde performans sanatna
nclk yapan gruplardan biri de viyana aksiyonculardr. 1960larn banda, avusturyada
gaz odalarna kar bir tepki olarak doan ve viyanada gsteriler yapan hermann nitsch, otto
mehl, gnter brus ve rudolf schwarzkoglerden oluan grup estetik yaratclkla ritelin ve
fiziksel iddetin nemini vurgulayan iler yapmlardr. Mesela nitsch, kendini armha
gerdirerek,

kestii

domuzdan

kan

kanlar

zerine

dktrm

ve

bu

benzeri

performanslaryla da vcut temasna ska yer veren performans sanatna rnek tekil etmitir
(grcan, 2003:40-41). Uluslararas bir nitelik tayan fluxus grubu sanatlar da olaylar,
enlikler, gsteriler, yaynlar ve filmlerden oluan almalaryla sanata alternatif bir yaklam
getirmilerdir. Sanat-yaam ikilemini zmeye alan sanatlar, hem gsterilerinin ierii
hem de gerekli becerileri ile sanatlar nesne retiminden uzaklatrarak, gnlk olaylara
benzeyen ve gerek zaman iinde yer alan sre ve eylemlere yneltmilerdir. Farkl
gemileri olan bu sanatlar bedensel gsteriler, ses, imge ve mzik edebiyat, dans yannda
grsel sanatlar dilini de birletiren gsteriler yapmlar, olaylara insan, oyunculuu, srprizi
ve gelip geicilii katmlardr (atakan, 1998:64-66). Situationistler olarak adlandrlan ve
1960larn banda paristeki yazar, air ve sanatlardan oluan grup ise o dnemlerde
sokaklarda yaanan kltrel ve sosyal patlama ve yaamn, politik vaatlerle ztlk iermesini,
kendiliinden gelien performans olaylarn formu iinde grmlerdir. Bu anlamda onlarn
iirsel aksiyonlar ada, politik ve sanatsal ideolojilerin geni bir alannn temsilcisi
olmutur. Benzer bir anlayla hareket eden fluxus sanats joseph beuys performansn
kahraman potansiyelini ortaya koyan almalar yapmtr. zellikle de sanat ne olabilir ve
sanat yapmann konsepti nedir sorularna cevap aramtr (grcan, 2003:43-45). zellikle,

9
sanatnn kr kurdu, amerikay seviyorum ve amerika beni seviyor eylemi olduka nl bir
rnek olarak verilebilir.
Bununla birlikte performans sanatnn tarihsel geliimi iinde deinilmesi gereken
sanatlardan biri de vcut sanatdr. 1960lardan itibaren sanatlarn tema olarak, kendi
vcutlarna kar ilgileri artmtr ve bu sanatlar elde ettikleri grntleri nce ayna
araclyla zamanla da monitr ve video filmi araclyla aktarmlardr. Bu grntler
zaman zaman iddet ve saldr da iermitir. rnek vermek gerekirse, bu sanat alannda belki
de en tartlan isim olan chris burdenin at adl performans olduka arpcdr. Sanat bu
performansnda 22 kalibrelik bir silahla kendini bir arkadana vurdurmutur (zayten,
1997:701). Performans sanatnda bedenin kullanmna ilikin yves kleinin nl
performanslar atlay ve mavi dnemin antropometreleri ise ayr bir neme sahiptir.
Kadn sanatlarn feminist bak asyla yaptklar sanatsal almalar da performans
sanatna farkl bir boyut kazandrmtr. Feminist giriimler, sanatsal performanslar ile sokak
protestolarnn doalama yntemlerini harmanlayarak, kadnlarn medyadaki imajnn
eletirilmesi ve alternatif bir temsil biiminin yaratlmas iin almtr. Hatta new yorkta
profesyonel ve amatr sanatlar bir araya getiren performans atlyeleri kurulmutur. Ayrca
leslie labowitz ve suzanne lacey gibi performans sanatlar yas ve nefret iinde adl eylemi
gerekletirmek iin kadnlara ynelik iddete kar kadnlar ve tecavz kriz hatt gibi
kampanya gruplaryla da alarak sanatlarna toplumsal rgtleri de dhil etmilerdir.
Bylece de cinsellik yznden ilenen cinayet kurbanlar anlarak, basnn onlar suiistimal
eden tavr eletirilmitir (clark, 2004:198).
Tm bunlarn yan sra, performans sanatn dier sanat alanlarndan bamsz olarak
tarihsel adan ele almak gerekirse, bu sanatn olumasnda 1960larda yaanan olaylarn
byk bir pay olduunu belirtmek gerekir. 1960l yllarda dnyada ba gsteren zgrlk
eilimlerinin de etkisiyle kitleler tepkilerini eylemsel bir biimde gstermeye balamlardr.
1960lar olarak adlandrlan sosyal devrim sanat dnyasn da etkilemitir. Film ve tiyatroda
grlen grup almas, disiplinler ortaklnn yan sra toplu protestolarn da etkisiyle
sanatlar sanat yapmann en radikal formu olarak canl performansa ynelmilerdir. Avrupa,
japonya ve amerikadaki baz performanslar kltrel deiim iin politik ve entelektel savaa
kar olmutur. Bunlar aslnda yava yava silinmeye balayan sava sonras travmas olarak
deerlendirilir ve dada ve ftrist tavrlarn uzants olarak grlr. Marcel duchampn hazr
nesnelerinden de esinlenerek yol alan 1960larn sanat olaylar ses, nesne, hareket, renk ve
psikoloji iererek ve izleyici ile etkileim halinde meydana gelirler. Aksiyon artk bir sanattr.
Performans sanat da bu anlamda dnyann drt bir yannda hzla ilgi gren bir sanat dal

10
olmaya balamtr. zellikle farkl disiplinlerdeki sanatlar birlikte alarak ya da
birbirlerinin eserlerinden esinlenerek performanslar gerekletirmilerdir. Bu almalardaki
ortak gr ise dnyann zaten nesnelerle dolu olduu ve bu yzden daha fazla nesne retmek
yerine performanslarla sanat gerekletirmenin doru olduu kansdr. 1970lere
gelindiinde ise dnya hem toplum hem de sanat asndan kkl olarak deimitir. Ekonomi
eitli snrlamalara maruz kald iin ilerleme kaydedecek az retimle kar karya
kalnmtr. Seyirciler de sanat yaptlarnn ilevinden, anlamndan ve etkililiinden phe
etmeye balamlardr. Ayrca teknolojideki insanszlatran ilerlemeler sanatlar teknolojiye
kar kmaya zorlamtr. Sanat galerilerindeki tahribat olaylar 70ler boyunca popler bir
hobi haline gelmitir. Bu da yksek sanat temelinden sarmtr. Performans sanatnda
kullanlan jestler, mimikler de bu anlamda geleneksel sanatn malzemesine kar bir silah
olarak kullanlmtr. Ayrca yazl kelimelerin ve kitle iletiim aralarnn maddi olarak snrl
olduu dncesi kavramsal sanatlarn hikyelerini tiyatrolatrmalarn neden olmutur. Bu
gelimeler sonunda performans sanat 1970li yllarda kendi bana zgn bir sanatsal anlatm
arac olarak kabul edilmitir. yle ki uluslar aras sanat merkezlerinde, mzelerin
sponsorluundaki festivallerde yer alan performans sanat, sanat okullarnda da ders olarak
ilenmeye balamtr. 1979 ylnda da ilk performans sanat tarihi baslmtr. 1980lerde ise
yksek sanatla popler sanat birletirme abalar performansn amalar ile rtmtr.
zellikle de halk ile iletiime gemek isteyen sanat bu bakmdan 1970lerden farkl bir bak
asna sahiptir. Seyirci artk sanat yaptnn tamamlanmas iin bir partner (ortak) olarak
alglanmaktadr. 1990larda ise sanatnn yan sra sanat izleyicisi, metin yazcs, bir film
izleyicisi veya bir tiyatro yapm iinde yer alanlarn hepsi bir performer olarak
grlmektedir. Ayrca performans almalar da beden, cinsiyet veya ok kltrl olarak pek
ok konuda ada bak as aratrmalar iin materyaller salamtr (grcan, 2003:26-31).
Bununla birlikte, 1990l yllarda performans sanat daha ok deneysel tiyatronun
dnyasna eilmitir. Her ktada yer alan performans sanatlarnn, iletiim olanaklarnn da
artmasyla zamannn sosyal olaylarn konu edinen, eletirel, izleyiciyi hem dndren hem
de kkrtan almalar ayn zamanda birbiriyle benzerlik gstermitir. zellikle de film,
tiyatro, opera, dansn yan sra gelien teknoloji ile video, fotoraf yannda internet ve
reklmclktan da yararlanlmtr. Konu olarak da 1989 ylnda berlin duvarnn ykl ve
totaliter komnizmin k ile balayan politik deiimler ele alnmtr. Bu bakmdan
1990larda performans sanat zamann politik, sanatsal ve sosyal deiimlerine cevap
vermitir. Ayrca dramatik bir konu olarak vcut o dnemde performanslarn yine balca
konularndan biridir. Bunun yan sra ads iin eitli performanslar da dzenlenmitir

11
(grcan, 2003:50-54). Ksacas 1960larda kendini yava yava gstermeye balayan
performans sanat, 1970lerde dnemindeki dier sanatsal yaklamlar iinde kullanlan bir
yntem olmaktan syrlarak kendine zg bir sanat alan olarak var olmutur. 1980lerde ilgi
alan eitlenen performans sanat 1990lardan itibaren medyalatrlmaya balanmtr.
Performans sanat zellikle de gelien iletiim aralarnn da etkisiyle tm dnyada
benzer bir gelime gstererek tek bir lkeye ya da blgeye ait bir yaklam olmamtr. Bu
anlamda dier lkelerde grld zaman diliminde trkiyede de performans sanat ok fazla
olmasa da kendini gstermitir. zellikle yurt dndan gelen yerli ve yabanc sanatlarn
performanslar bu sanatn tantlmasna ve anlalmasna byk katk salamtr. Daha
sonrasnda dzenlenen sergi, bienal ve benzeri organizasyonlar, bu gelimeleri daha ileri bir
noktaya tamtr.
bu anlamda trkiyede performans sanatnn tarihine bakmak gerekirse; trk sanat
ortamnda performans sanatnn ilk rnekleri 1961-1966 yllar arasnda adnan okerin eitli
disiplinlerde alan rencilerle idgsada (istanbul devlet gzel sanatlar akademisi)
oluturduu sanatsal eylemler olarak tespit edilmitir. O yllarda paristen dnen sanat
seyirci nnde, mzik eliinde resim gsterileri yapm ayrca mekna serpitirilmi
nesnelerin gsterileri gerekletiren rencilere ilham vermesi beklenmitir (18 mays 1961).
Daha sonra her yl tekrarlanan bu gsterilere 12den fazla renci katlmtr. Bu gsterilerde
o an deil ortaya kan tuval sanat olarak kabul edilmektedir. Bu da eylemden ok resmin n
planda olduunu gsterir. Bu anlamda performans sanatnn ilk rnekleri olarak aslnda bunlar
eylem resmidir. 1964-1967 yllar arasnda karl schlzminger ve rencileri, dtgsyoda
(devlet tatbiki gzel sanatlar yksek okulu) ya da istanbul ve ankaradaki baz alanlarda filme
de alnan ilk rnekler olarak deerlendirilebilecek baz eylemler gerekletirmitir. Ayrca bu
gelimelere ek olarak dorudan performans sanat olmasa da galericilerin arabuluculuunu
ortadan kaldran ve halka yaknlamay hedef alan, 1970-1980 yllar arasnda ak hava
sergileri almtr. Bunlara rnek olarak, 1973 ylnda hale sonta ve ibrahim rsn
ayasofyann nnde atklar sergi gsterilebilir. Yine bu dnemde seyirciyi almalarna
dhil eden, mzik ve dans disiplinlerini kullanan, alternatif meknlarda ilerini sergileyen
deneysel tiyatro almalar da yaplmtr. Mesela 1978 ylnda merhaba gsteri topluluu
adndaki amatr tiyatro topluluu trkiye yazarlar sendikasnn 5. Yl kutlama enlikleri
kapsamnda taksim galerisinin iinde ve dnda trk ceza yasasnn 141. Ve 142. Maddelerini
protesto eden, ark ve dansl bir gsteri yapmlardr. 1980li yllarda ise gittike artan
isizlik, ekonomik bunalm, yurt dna gn artmas, gecekondulamann yan sra zellikle
de darbe sonras deiimin ve dnmn yaanmas her alanda zgrlk kstlamas

12
yaratmtr. Buna ramen bu yllarda ok sayda performans gereklemitir. 80lerin
ortalarndan balayarak istanbulda genelde akademi rencilerinin yaptklar etkinlikler,
brecht tiyatro anlayndan yola klarak izleyiciyi sanatn iine katmay, onu pasiflikten
kurtarmay amalamtr. Akademi dndan da baz gruplar tarafndan benzer eylemler
gereklemitir; tiyatrocu, mzisyen, avukat, rehber gibi farkl mesleklerden oluan bir grup
da beyolu ve kumkapda eitli gsteriler dzenlemitir (ferhan ensoy ve beraberindekiler
nazi niformalar iinde insanlara kimlik sormulardr). Burada performans sanatna dair
zerinde durulmas gereken nemli akademi ii gruplar vardr. 1980li yllarda kurulan ve
fosseptik, barbart, akadeilmi ve mim adl gruplar, bu dnemin genel grnm yanstan
almalar yapmakla beraber bizans ve osmanl tarihinden konular da ele almlardr. Bu nc
gruplarn tarihi ve kltrel bellee dair performanslar, verilerden yola karak ilk ilevini
yitiren mekan yeniden var etmek, mekan yabanclatrmak ya da mekana yabanclamak gibi
kavramlara deinse de bunlarn yan sra plastik sanatlar, mzik, dans ve tiyatrodan yola
klan performanslar da yapmlardr (grcan, 2003:61-68).
1980lerin deiimlere gebe olduunu, tm bunlarn dnyada yaansa da zellikle
trkiyenin ar bir dnem geirmesinden dolay gelecee dair dlerin, tasarmlarn
yaplamad, kaybolduu ve bunun da bir tepkiyi beraberinde getirdiini belirten akadeilmi
grubunun yelerinden caner karavit (2004:21-22) hem yaanan olaylarn hem de brechtin
tiyatro ve sinema estetiinin etkisiyle bedeni malzeme olarak kullandklarn, deneysel
almann mekan olarak ise kenti setiklerini ifade etmitir.
rnein; karavit, erkmen senan, afak tavkul, mer gney, 1983te istanbulda kazanc
yokuundaki bir apartmanda dialog adl performans gerekletirmilerdir. Gecenin ge bir
saatinde, kar apartman sakinlerine, deiik k ve kostmlerle srpriz bir performans
gerekletiren grup, ilgin grntler yaratmlardr. Akademili seramik sanats kadir
demirin 1987de istanbuldaki emlak bank sanat galerisinde gerekletirdii krk kalp adl
performansnda ise sanat ortamndaki ilikilere gnderme yaplarak, sanat eserlerinin parayla
satn alnmasna kar tepki olarak, 24 tane seramik galeride bulunan kiiler tarafndan,
sanatnn istei zerine,

datlan ekilerle paralanmtr. 1988de mimar sinan

niversitesinde resim blm rencileri tarafndan gerekletirilen armh performansnda

ise, ahap, ha, yangn hortumlar, kuma ve eitli kostmlerden oluan malzemelerle hz.
sann armhnn tanmas temsil edilmitir. Barbart ve isvireden ekg gruplar 1989da
saka projesi/su masal adndaki performanslarnda, osmanl dneminde kplerle su tayan
adamdan yola klarak, belgrad ormanlarnda doldurulan su, hayvan barsa, seramik kap,
snger, can simidi, bardak, musluklu su borusu, kam gibi malzemelerle, bizans ve

13
osmanlda kullanlan su hatt boyunca 35 km yrnerek tanp yerebatan saraynda
dklmtr. Bundan nce ise deneysel mzik ve dans gsterisi yaplmtr. 1990da asaf zeki
yksel tarafndan gerekletirilen ayasofya performans ise izinsiz olarak, turistlerin youn
olduu bir saatte gerekletirilmitir. Ayosofyann balkonuna karak soyunan yksel, daha
sonra zerine krmz boya dkerek kendini iki stun arasna iplerle balayarak sergilemitir.
Benzer bir performansta barbartl ylmaz aslantrk tarafndan zrihte gerekletirilmitir.
Arslantrk yabanc adl performansnda krmzlar giymi ve boyanm olarak merkezi bir
yerde 2 saat gezerek, bireyin yabanclamasn konu etmitir. Yine zrihte gerekletirilen
poet adl performansta ise her eyin poetlenip doalln ve ruhunu yitirmesine tepki
olarak, plak biri poetlenip migros arabas iinde 2 saat gezdirilmitir. Bylece poetlenerek
deiime urayan yiyecekler protesto edilirken, insanla zdeletirme yoluna gidilmitir.
(karavit, 2002:43-53).
Akademi ii gruplarn yan sra bireysel olarak performans sergileyen sanatlar da
vardr. rnein 1986da bedri baykam amerikada club mineda gitarc barry cleveland ile
yapt performansnda dev boyutlu resimler yapm, ayn ekilde bir tiyatro oyununda da
resim yaparak eitli disiplinleri bir araya getirmitir. Bu performanslarn yan sra
yabanclarn dzenledii, trkiyede gerekletirilen performanslar da sz konusu olmutur.
1988 ylnda almanyadan gelen, sanat lorose kellerin nderliindeki bir grup gremede
oyun iinde oyun olarak nitelendirilen, eitli sanat dallar, k ve ses gsterilerinin yer ald
bir oyun dzenlemilerdir. Ayrca performans sanat bal altnda yer almasa da
katklarndan dolay, 1990larda ortaya kmaya balayan deneysel tiyatro almalar,
trkiyedeki performans sanat tarihi ierisinde gsterilebilir. Ama gerek anlamda
performans sanatnn kendini gsterdii yerler ise eitli bienal, festival ve benzeri etkinlikler
olmutur. 1985te gerekleen 13. Uluslararas istanbul festivalinde merce cunninghamn ve
arkadalarnn, mzik ve dans farkl bir biimde kullanarak gerekletirdikleri farkl odak
noktalar ve kombinasyonlar yaratan performanslar trk sanat izleyicisi iin farkl bir
deneyim olmutur. Mzik ve dans arasndaki balanty izleyicinin yorumuna brakarak
onlarn hayal gcn altran gsteri trk sanatnda performans almalarna bir nevi alm
salamtr. 1989 ylnda istanbul bienalinde yer alan behet safa ise uurtma projesiyle
kirlenmenin ciddi boyutlarn ortaya koymak iin saygdeer bay evre pisleten,
brezilyadaki yanan ormanlarn planlamacs gibi adlar verdii 6 uurtmay halka
uurtturmutur. 1989da istanbul feshanede alan

serotonin adl sergide, atilla

zdemirolunun doalama mzii, grel yontann lm hakknda dnmek ve lme

yaknlamak iin kendini topraa gmdrmesi, kometin dnemin yasaklarn simgelemek

14
iin kafes iinde trke szlk okumas, heinrich lberin resimlerinin yan sra kolanlar
arasna gerdii tellerden eitli sesler karmas ve iki tiyatrocunun dokuma tezgahlarn
skp garip ekilde yeniden bir araya getirmeleri eklinde yer alan gsteriler burada
bahsedilebilinecek etkinliklerden biridir. 1994 ylna gelindiinde ise istanbul yldz
saraynda ah! Gzel istanbul adyla dzenlenen disiplinleraras sanat etkinliindeki plastik
ve performans sanatn birlikteliinden oluan performanslardan sz edilebilir. Sanatlar
byk boyutlu bir burun ve yldz konstrksiyonu iinde saksafon eliinde yryerek belirli
szleri tekrarlamlardr. Performansn yer ald bu etkinlii 1995 ylnda istanbul akm sanat
galerisinde alan xample disiplinler aras sanat sergisi, upsdnin dzenledii gen etkinlik
ve yine 1995 ylnda dzenlenen .assos gsteri sanatlar festivali ve daha sonra kratrln
stephan mcdonnellsin yapt orientalux sergisi izlemitir. 1996 ylnda ise gen etkinlik
ve . Assos gsteri sanatlar festivalinde performanslar yer almakla birlikte, disiplinler aras
gen sanatlar derneinin dzenledii . Performans gnleri sadece performans sanatna yer
vermesi ile bu sanatn tannr ve anlalr olmas asndan byk nem tamaktadr. kincisi
1997de dzenlenen bu etkinlikte gsterilerin alternatif meknlarda sunulmas ve panellerin
de yer almas gibi gelimeler de olmutur (grcan, 2003:72-81). Dagsdn gen sanatlar bu
etkinliklerde performans yle aklamtr:
"merkez - periferi, dou - bat gibi ikilemlerin amaza girdii, izgisel zaman nosyonunun
anlam yitimine urad, corafi snrlarn, en azndan sanat asndan kayganlaarak silinmeye
yz tuttuu bir zamanda, hzla deien hakikati diller ve disiplinler arasnda gebe alar kurarak
anlamaya ve dile getirmeye alan performans sanat dil iinde devinen bir eylem. En geni
anlamyla dil iinde, insani `dile - getirmeler' iinde bir deneyim. Edebiyat, bildiri gibi
eklemlenmi szn yan sra, gvde dilinden mzie, resim, desen, fotoraf, heykel, yaz,
dzenlenmi mekn gibi plastik medyumlardan bilimsel dillere, en minimal ifadelerden grsel iitsel teknolojilerin arlk kazand karmak iletiim sistemlerine, akla gelebilecek her trl dil
iinde, onlarn arasndan kayarak snrlarn genileten bir deneyim. Ama dnsel, kavramsal bir
deneyim ayn zamanda. Dnceyi kodlanm dile getirme kalplarnn dnda `canlandran', yani
dnce ve dile - getirme srelerini birbirleri iinde eriterek, fzyona uratan bir deneyim.
Hareket halinde bir `plastik', kaygan, oulluklar arasnda kayan oul bir dil, kurallaryla deil
deikenliiyle belirlenen `intermedial' bir gramer, gebe bir sanat, performans sanat... z
itibaryla disiplinler aras. Performans sanat, `dnceyi harekete geirmek' iin, intermedial
(medyalar aras) bir plastik grameri srekli, her defasnda baka bir tarzda yeniden kefeder, siste
matize olmay umursamayan dnceyi eyleme dkerek srekli deneyimler... `plastik' teriminin
allagelmi duraan anlamn iinden maynlayan `canl' bir plastiktir. Performans sanat en geni
anlamyla diller arasnda kodlanmam, dolaysyla da deifre edilme gerei duyulmayacak
bantlar zerinde kayarak, hayat, dil, birey ve topluluk hakknda bir `srekli deneyim' imknnn

15
tenlenmesi. "fluxus sanats robert filliou'nunu deyiiyle, sanat, hayat sanattan daha ilgin
klmaktr."*

I. Performans gnleri ise ancak 2003te gerekletirilmitir. iyi+kt+irkin temas

ekseninde dags+ (disiplinleraras gen sanatlar) tarafndan gerekletirilen etkinlikler,
performans sergi, web bienali ve atlye almalaryla, istanbul bilgi niversitesi sahne ve
gsteri sanatlar ynetimi blmyle ibirlii iinde hayata geirilmitir. I. Performans
gnleri'nin oluturduu disiplinleraras platform, yeni katlmlarla genilemeyi hedeflemekle
birlikte, travmatik beden'den, 'kronik hastalklar'a, cinsiyet ve cinsel kimliklerden, siber
bedenlere kadar birok farkl konuyu kapsayan almalara ev sahiplii yapmtr **
Ayrca bu yllarda gelien teknoloji interneti de performansa dhil etmitir. rnein
genco glen kaydettii performansn internette dolama sokmutur. Yeim zsoy ise 2003
martnda canl kameralar nndeki performansn internet araclyla tm dnyaya
sunmutur.

zsoy, rak savandan nce, evini kimyasal silahlara kar korumak iin

penceresini naylonla kaplayan siirtli bir vatandatan esinlenerek, boazii niversitesinin bir
odasnda duvar naylonla kaplarken, performanstaki baka biri silah getirmi, dier bir kii ise
duyarszl ifade etmek iin cips yemitir. Bu esnada zsoy ise duvara savala ilgili
performans yapmak pencereyi naylonla kaplamak gibi bir ey yazmtr (grcan, 2003:8687).
2003 ylndan itibaren ayrca istanbul ada sanatlar mzesi kapsamnda istanbul
performans sanat merkezi dier bir adyla galata perform kurulmutur. Yesim zsoyun
kurduu bu merkez, performans sanat, yeniliki tiyatro, ada dans ve mzik alanlarn
eksen alan bir programlarn yan sra bu alanlarda alanlara ynelik ak bir alternatif gsteri
alan grevi de stelenmitir. Gnmze kadar bu dorultuda almalar retilen galata
performun dzenledii performans zaman 07de ise; performans kavramn irdeleyen ve
performans kavramnda farkl yaklamlar ortaya karan, dnyada ok nemli bir sanat dal
olarak kabul edilen performans sanatnn trkiye'de gelimesini salayarak, deneysel, yaratc
sanatsal ifadenin desteklenmesi, performans projelerinin izleyicilerle bulumasn amalayan
ve disiplinleraras snrlar zorlayan ilerin ounlukta olduu almalar yer almtr.
Bu anlamda performans zaman 07ye, performans sanat etrafnda toplanabilecek, tiyatro,
dans, mzik ve plastik sanatlardan gelen, yerli ve yabanc sanatlardan oluan 50'nin
zerinde trk sanat ve 5 yabanc sanat katlmtr.***
Bu gelimelerin yansra trkiyede 2005 ylndan itibaren dzenli olarak kargart
performans gnleri dzenlenmektedir. lk ylnda stephanie parent, aydan trker, aytu
civan,

su

gne

mhladz,

rmak

arkman

dan

oluan

bamsz

sahne

16
sanatlarnn tiyatro, dans, performans, video gibi sahne ileriyle yer ald organizasyonda,
ikinci yl bedenin snrlar konsepti altnda performans ve dans sanatlarnn almalarnn
yan sra atlye almalar da yer almtr. I. Kargart performans gnleri ise farkl olarak
yalnzca sahne almalarn deil, bedeni obje olarak kullanarak retilmi fotoraf, video
art, yerletirme, ses tasarm ilerini de kapsayan bir sergi iermitir****.
Grld gibi trk sanat ortamnda performans sanat 1980li yllardan itibaren artan
bir eilimle kavramsal bir boyut kazanmaya balamtr. zellikle de sanatlarn bu tarz
eilimlerini destekleyen organizasyonlarn artmas, bienal, festival gibi sanatsal etkinliklerin
oalmas ile gncel sanatta byk ilerlemeler kaydedilmitir. Bu gelimeler ierisinde yer
alan performans sanatlar da birbirinden farkl almalar yapmakla birlikte baz ortak
konulara da ynelmilerdir. Beden, kimlik, ikili ve oklu ilikiler, doa ve evre kirlilii,
siyasi ve toplumsal dnmler (tarih, siyasal iktidar ve toplum ilikileri), bireysel ve
toplumsal bellek gibi kavramlar yneldikleri ortak temalar olmutur.
Sonu
Performans sanat izleyiciye dorudan ulaan, galeri, eletirmen gibi araclar ortadan
kaldran, sanat nesnesinden bamszlaan bir sanat alan olarak sanatlara kendilerini rahata
ifade edebilecekleri, her trl malzeme ve disiplinden yararlanabilecekleri alan yaratmtr.
zellikle

sanatlar

kategorileri

ykmak

iin

sklkla

performansa

bavurmutur.

Postmodernizmin yksek sanatla popler sanat bir araya getirme abalarnn bir sonucu olan
performans sanat, gen kltr ieren bir anlay dorultusunda gelimeye devam etmektedir.
Akademik anlamda da performans ile ilgili krslerin kurulduu, yaynlarn yapld
gnmzde performans sanat resmi bir kabul de grmtr. Tm bunlarla birlikte internetin
yaygnlamas ile performans almalar daha fazla kiiye ulaabilmekte ve birok sanat
internet araclyla kolektif iler yapabilmektedir. Ksacas performans sanat ann
olanaklar ve destei ile disiplinleraras bir yaklam olarak yoluna devam etmektedir.

Kaynaklar

17

Akay ali, (2005), sanatn durumlar, balam yaynlar, istanbul

Atakan nancy, (1998), araylar: resim ve heykelde alternatif akmlar, zeynep rona
(ev), yky, istanbul
Bayazt , (1997), performans, eczacba sanat ansiklopedisi, 3. Cilt, yem yayn
istanbul
Clark toby, (2004), sanat ve propaganda: kitle kltr anda politik imge, esin
hosucu (ev), ayrnt yaynlar, istanbul
Germaner semra, (1997), 1960 sonras sanat: akmlar, eilimler, gruplar, sanatlar,
kabala yaynevi, istanbul,
Giderer hakk engin, (2003), resmin sonu, topya yaynlar:94, istanbul
Grcan a. Gknur, (2003), ada trk sanatnda performans, hacettepe ni. Sbe,
yaynlanmam yksek lisans tezi, ankara
Karavit caner, (2002), akadeilmi: akademiden niversiteye gei srecinde 19801990 dnemindeki rencilerin deneysel sanat hareketleri, stdyo imge sanat kitapl:1,
istanbul
Karavit caner, (2004), akadeilmi, rh+ sanat dergisi, kasm say:13, istanbul
Kuspit donald, (2004), sanatn sonu, yasemin tezgiden (ev), metis yaynlar, istanbul
Lynton norbert, (2004), modern sanatn yks, cevat apan, sadi zi (ev), remzi
kitabevi, istanbul
Shiner larry, (2004), sanatn icad: bir kltr tarihi, ismail trkmen (ev), ayrnt
yaynlar, istanbul
zayten (1997), gsteri sanat, eczacba sanat ansiklopedisi, 2. Cilt, yem yayn,
istanbul
*,

sktran performanslar, http://www.milliyet.com.tr/1997/09/08/

sanat/sikistiran.html (eriim tarihi:07.04.2007)

**,

http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=76069 (eriim tarihi:

07.04.2007)

*** http://www.galataperform.com (eriim tarihi:07.04.2007)

**** http://www.kargart.org (eriim tarihi:07.04.2007)