UNIVERZITET U SARAJEVU

PRIRODNO MATEMATIKI FAKULTET

ODSJEK : GEOGRAFIJA
SMJER: NASTAVNIKI
PREDMET: REGIONALNA GEOGRAFIJA BOSNE I HERCEGOVINE I

REGIONALAN GEOGRAFIJA BOSNE I HERCEGOVINE I

(predavanja profesora Safeta Nurkovia)

Sarajevo, 2013/14. god.

SADRAJ:
UVOD .................................................................................................................................................4
DEFINICIJA BOSANSKOHERCEGOVAKOG GEOPROSTORA ...................................................................5
IME BOSNE I HERCEGOVINE ............................................................................................................5
IME BOSNE ..................................................................................................................................5
IME HERCEGOVINE ......................................................................................................................5
GEOGRAFSKI POLOAJ BOSNE I HERCEGOVINE NAJOPENITIJA GEOGRAFSKA DEFINICIJA
POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE ..................................................................................................6
MATEMATIKO-GEOGRAFSKI ELEMENTI REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA BOSNE I
HERCEGOVINE.................................................................................................................................6
FIZIKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE ..7
KLIMATSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE..................7
GEOTEKTONSKE I GEOMORFOLOKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA.................7
HIDROGRAFSKE OSNOVEREGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE............7
BIOGEOGRAFSKE OSNOVEREGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE..........8
POLITIKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE
.......................................................................................................................................................8
HISTORIJSKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA BOSNE I
HERCEGOVINE.................................................................................................................................9
PREDNOSTI/POVOLJNOSTI GEOGRAFSKOG POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE................................9
POSTANAK I OSOBINE GRANICA BOSNE I HERCEGOVINE .....................................................................9
AKTUELNI GRANINI SPOROVI: DA ili NE?...................................................................................... 10
PROSTORNI OBUHVAT I VELIINA BOSNE I HERCEGOVINE............................................................. 11
GEOLOKE KARAKTERISTIKE BOSNE I HERCEGOVINE ....................................................................... 12
LITOSTRATIGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE .................................................................... 12
GEOTEKTONSKE

KARAKTERISTIKE BOSNE I HERCEGOVINE ....................................................... 13

RELJEF KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE ................... 15

MORFOSTRUKTURNE KARAKTERISTIKE RELJEFA BOSNE I HERCEGOVINE ....................................... 15
HIPSOMETRIJSKE KARAKTERISTIKE RELJEFA BOSNE I HERCEGOVINE .............................................. 16
GENETSKI ODLIKE RELJEFA I GEOMORFOLOKI SKLOP BOSNE I HERCEGOVINE .............................. 17
KLIMA KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE.................... 19
FAKTORI KLIME BOSNE I HERCEGOVINE ........................................................................................ 19
KARAKTERISTIKE KLIMATSKIH
KLIMATSKA REJONIZACIJE

ELEMENATA ................................................................................ 20

BOSNE I HERCEGOVINE..................................................................... 26
2

OPE HIDROGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE................................................................... 29

MORSKI I RIJENI SLIVOVI BOSNE I HERCEGOVINE........................................................................ 30
JEZERA BOSNE I HERCEGOVINE .................................................................................................... 32
BOSANSKOHERCEGOVAKA OBALA, NEUMSKI I MALOSTONSKI ZALIV I PRIMORJE .................... 32
PRIVREDNI ZNAAJ VODA BOSNE I HERCEGOVINE ...................................................................... 33
TLO KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE ..................... 33
OPE PEDOGEOGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE........................................................... 33
GLAVNE KLASE I TIPOVI TALA BOSNE I HERCEGOVINE I NJIHOVA GEOGRAFSKA
RASPROSTRANJENOST .................................................................................................................. 34
VEGETACIJSKI POKROV KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I
HERCEGIVUNE .................................................................................................................................. 41
PREGLED VANIJIH ISTRAIVANJA VEGETACIJE BOSNE I HERCEGOVINE ......................................... 42
OPE ODLIKE RALANJENOSTI VEGETACIJSKOG POKROVA BOSNE I HERCEGOVINE ................ 43
NAJVANIJE KARAKTERISTIKE HORIZONTALNE I VERTIKALNE RALANJENOSTI VEGETAVIJSKOG
POKROVA BOSNE I HERCEGOVINE ................................................................................................. 44
PROSTORNA DIFERENCIJACIJA NAJVANIJIH TIPOVA VEGETACIJE BOSNE I HERCEGOVINE ............ 45
LITERATURA: ..................................................................................................................................... 52

UVOD
NASTAVNI PROGRAM
1. UVOD U REGIONALNU GEOGRAFIJU BOSNE I HERCEGOVINE
2. DEFINICIJA BOSANSKOHERCEGOVAKOG GEOPROSTORA
3. GEOLOKA GRAA I GEOTEKTONSKI SKLOP KAO ELEMENTI REGIONALNO-GEOGRAFSKE
STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE
4. RELJEF I GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE
STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE
5. KLIMA KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE
6. VODE KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURA BOSNE I HERCEGOVINE
7. VEGETACIJSKI POKROV KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I
HERCEGOVINE

Uredio: Balti Fahrudin, student III godine, odsjek za geografiju PMF-a, smjer nastavniki
4

DEFINICIJA BOSANSKOHERCEGOVAKOG GEOPROSTORA

1.IME BOSNE I HERCEGOVINE;
2.GEOGRAFSKI POLOAJ BOSNE I HERCEGOVINE;
3.GRANICE BOSNE I HERCEGOVINE;
4.PROSTORNI OBUHVAT I VELIINA BOSNE I HERCEGOVINE;

IME BOSNE I HERCEGOVINE

U IMENU NAE ZEMLJE sadrani su nazivi dviju historijsko-geografskih i politikoteritorijalnih cjelina BOSNE i HERCEGOVINE, koji su razliitog porijekla i starosti.

IME BOSNE

Naziv Bosna veoma je star. Smatra se da ime BOSNA potie od naziva istoimene rijeke Bosna, Bosina, Bosana, ali se, jo uvijek, pouzdano ne zna odakle rijeci Bosni to ime.
Ime rijeke Bosne, najvjerovatnije predstavlja prijevod ilirskog naziva Bathinus(Bossanius).
Koliko se zasada zna, Bosna se u pisanim izvorima PRVI PUT SPOMINJE sredinom desetog
stoljea u djelu Konstantina Porfirogeneta De Administrando Imperio kao mala oblastzemlja pod imenom HORION BOSONA.
Bosna je tada OBUHVATALA podruje oko gornjeg i srednjeg toka rijeke Bosne:
- na S granica tadanje Bosne dopirala je do srednjeg toka rijeke Krivaje;
- na SZ i Z do srednjeg toka Vrbasa;
- na J do srednjeg toka rijeke Lepenice, zatim rijekom eljeznicom i
- na JI izbijala na rijeku Drinu sjeverno od Foe, zatim Drinom i donjim tokom rijeke Prae
preko izvorita rijeke Stupanice na SI do srednjeg toka rijeke Krivaje na S.
To je bilo JEZGRO BOSANSKE DRAVE, (odnosno jezgro politiko-teritorijalnog
organizovanja sredinjeg dinarskog prostora) koja se kasnije teritorijalno irila.
Od tada je ime Bosna ostalo da IVI do DANANJIH DANA.

IME HERCEGOVINE

Ime Hercegovina je mnogo mlae i potie od titule Hercog od Sv.Save (titulaHercogu

njemakoj dravnoj hijerarhiji), koja je dodijeljena bosanskom plemiu Stjepanu VukiuKosai nakon pobjede nad bosanskim kraljem
Tomaom 1448.godine.
PRVI PUT se u dokumentima spominje 1449.godine. Od tada se zemlje kojima je vladao
S.Vuki Kosaa prozvae jednim imenom Hercegovina.
5

Dvojni naziv BOSNA i HERCEGOVINA suvremeno je ime nae nezavisne i meunarodno

priznate drave.
(Evropska unija 6.aprila 1992.godine)
(Ujedinjene nacije 22.maja 1992.godine)

POLITIKO-GEOGRAFSKA DEFINICIJA TERITORIJALNOSTI DRAVE

BOSNE I HERCEGOVINE:
Bosni i Hercegovini pripada jedinstven dravni teritorij u Jugoistonoj Evropi izmeu
Jadranskog mora na jugu i Save na sjeveru, Korane i Une na zapadu i Drine na istoku.

GEOGRAFSKI POLOAJ BOSNE I HERCEGOVINE

NAJOPENITIJA GEOGRAFSKA DEFINICIJA POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE
Bosna i Hercegovinaje zemlja Jugoistone Evrope.Nalazi se u zapadnom dijelu
Balkanskog poluotoka, a prostire od junog ruba Panonske zavale na S do
Jadranskog mora na J.
Zahvata sredinji, i ujedno najvei dio Dinarida (Bosanskohercegovaki Dinaridi).
POLITIKO-GEOGRAFSKI Granii na S, Z i J sa Hrvatskom,na SI i I sa Srbijom, a na JI sa
Crnom Gorom.
OBALNOM FASADOM u sektoru Neum-Klek-Malostonski kanal u duini od 24,4km
Bosna i Hercegovina izlazi na Jadransko more, zbog ega je svrstava u
Jadranske-Mediteranske zemlje.
REGIONALNO-GEOGRAFSKI POLOAJ BOSNE I HERCEGOVINE je vrlo povoljan jer
se nalazi izmeu evropskih regija MEDITERANSKE i PANONSKE razliitih prirodnogeografskih, socijalno-geografskih i ekonomsko-geografskih obiljeja.
OVA KOMPONENTA GEOGRAFSKOG POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE
VJEKOVIMA JE BILA VALORIZIRANA. ONA U SUVREMENO DOBA IMA POSEBNO
ZNAENJE JER PREDSTAVLJA NAJSNANIJI FAKTOR BUDUE INTEGRACIJE
NAE ZEMLJE U EVROPSKE SOCIJALNE, POLITIKE I EKONOMSKE TOKOVE.

MATEMATIKO-GEOGRAFSKI ELEMENTI REGIONALNO-GEOGRAFSKOG

POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE
Teritorij Bosne i Hercegovine nalazi se na Sjevernoj Zemljinoj hemisferi u polju geografskih
koordinata
42 33 00s.g.. - 45 16 30s.g..i
15 44 00i.g.d. - 19 37 41i.g.d.

RASTOJANJE
* izmeu krajnje sjeverne i june take: 314km;
* izmeu krajnje istone i zapadne take: 309km.

FIZIKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA

BOSNE I HERCEGOVINE
Teritorij Bosne i Hercegovine lei gotovo na sredini sjeverne Zemljine hemisfere na
evroazijskom kontinentalnom bloku u centralnom dijelu sredozemne zone mladih vjenanih
planina Dinarida.
U tim je osnovama sadrana bit prirodno-geografskih odlika i regionalno-geografske strukture
Bosne i Hercegovine.

KLIMATSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA

BOSNE I HERCEGOVINE
Zbog astronomsko-geografskog poloaja preko teritorija Bosne i Hercegovine zakonomjerno
se smjenjuju jasno izraeni utjecaji dvaju geografskih pojaseva sjeverne hemisfere: sjevernog
umjerenog i sjevernog suptropskog pojasa.
U vezi s tim diferenciraju se dva LANDAFTNA POJASA vrlo specifinih fizikogeografskih odlika:
*
juni dio sjevernog umjerenog landaftnog pojasa i
*
sjeverni dio sjevernog suptropskog landaftnog pojasa.
GRANICA IZMEU TA DVA LANDAFTNA POJASA NIJE OTRA NEGO JE
PREDSTAVLJENA PRIJELAZNOM ZONOM KOJA SE POKLAPA, PRIBLINO, SA
OROGRAFSKIM RAZVOEM CRNOMORSKOG I JADRANSKOG SLIVA.

GEOTEKTONSKE I GEOMORFOLOKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG

POLOAJA
Bosna i Hercegovina lei u prostoru raspristranjenja SREDOZEMNE ZONE MLADIH
VJENANIH PLANINA DINARIDA, jedinstvenog planinskog regionalnog kompleksa
Jugoistone Evrope, sa blagim prijelazom na sjever uPANONSKU POTOLINU i strmim
prijelazom na jug u JADRANSKU POTOLINU.
BOSANSKOHERCEGOVAKI DINARIDI su dio jedinstvenog Dinarskog planinskog
sistema Balkanskog poluotoka, koji predstavlja glavnu geotektonsku jedinicu Jugoistone
Evrope.

HIDROGRAFSKE OSNOVEREGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA

BOSNE I HERCEGOVINE
U hidrografskom smislu najvei dio teritorija Bosne i Hercegovine pripada
CRNOMORSKOM, a manjim dijelom JADRANSKOM SLIVU.
7

TAKAV HIDROGRAFSKI POLOAJ BOSNE I HERCEGOVINE ODREUJE NJENU

GEOGRAFSKU PRIPADNOST POSAVSKO-PODUNAVSKOJ REGIJI NA SJEVERU I
JADRANSKO-MEDITERANSKOJ REGIJI NA JUGU.

BIOGEOGRAFSKE OSNOVEREGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA

BOSNE I HERCEGOVINE
Teritorij Bosne i Hercegovine nalazi se u HOLARKTIKOJ biogeografskoj oblasti,
Pripada trima biogeografskim podoblastima: Mediteranskoj, Eurosibirskoj i Alpskovisokodinarskoj i u njoj su rasprostranjena est makroregionalnih biogeografskih podruja
Jugoistone Evrope:
PANONSKO,
PREDPANONSKO,
ILIRSKO-MEZIJSKO,
DINARSKO,
PREDJADRANSKO i
JADRANSKO.

POLITIKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG POLOAJA

BOSNE I HERCEGOVINE
Suvremeni meunarodni politiko-geografski poloaj Bosne i Hercegovine datira od trenutka
kada su njeni graani na REFERENDUMU od 29. februara i 1.marta 1992.godine
ODLUILI da ona bude nezavisna i cjelovita drava, kako je i priznata od Evropske unije,
UN-a i velikog broja drava svijeta/princip u okviru postojeih granica granicama bive SR
Bosne i Hercegovine i SFR Jugoslavije/.
BOSNA I HERCEGOVINA JE DO SADA PRIMLJENA U VIE MEUNARODNIH
ORGANIZACIJA, ASOCIJACIJA I INSTITUCIJA.
U toku je proces ASOCIJACIJE i PRIDRUIVANJA Evropskoj uniji i sklapanje Ugovora o
PARTNERSTVU ZA MIR sa NATO-om (15.XII 2006.godine BiH pozvana u program
PARTNERSTVO ZA MIR).
Takav poloaj Bosne i Hercegovine se u irim meunarodnim okvirima moe smatrati
generalno povoljnim.
Posmatrano u kontekstu Jugoistone Evrope, politiko-geografski poloaj Bosne i
Hercegovine moe se ocijeniti u izvjesnom smislu nepovoljnim,zbog mogunosti
RADIKALIZACIJE geopolitikih i geostratekih odnosa u regionu i antibosanskih aktivnosti
secesionistikih snaga u zemlji, to moe destruktivno utjecati na politiku stabilnost i
prosperitetnu dravu stabilnog mira.
OTUDA I OBJEKTIVNE STREPNJE GRAANA ZA DRAVNI SUVERENITET BOSNE
I HERCEGOVINE,KOJE SU SE U NEDAVNOJ PROLOSTI, NA ALOST, POKAZALE
REALNIM. BUDUNOST BOSNI I HERCEGOVINI JE U UKLJUENJU U
EVROATLANTSKE INTEGRACIJE.

HISTORIJSKO-GEOGRAFSKE OSNOVE REGIONALNO-GEOGRAFSKOG

POLOAJA BOSNE I HERCEGOVINE
U historijsko-geografskom i historijsko-kulturnom pogledu bosanskohercegovaka populacija
opstoji na teritoriju gdje je tokom historije dolo do snanijeg stapanja i proimanja
civilizacijsko-kulturnih utjecaja evropskih i azijskih naroda i vodeih monoteistikih religija.
NA OSNOVU TIH ELEMENATA MOGUE JE UTVRDITI PRIPADNOST BOSNE I
HERCEGOVINE EVROPSKOM, MEDITERANSKOM I TURSKO-ORIJENTALNOM
CIVILIZACIJSKO-KULTURNOM KRUGU, iji je rezultat vrlo sloena multikulturna,
multikonfesionalna i multietnika dravna zajednica.

PREDNOSTI/POVOLJNOSTI GEOGRAFSKOG POLOAJA BOSNE I

HERCEGOVINE
Tranzitni saobraajno-geografski poloaj Bosne i Hercegovine. Bosna i Hercegovina izmeu
Centralne Evrope i Mediterana;
Regionalno znaenje prirodnih potencijala Bosne i Hercegovine;
Regionalno znaenje demografskih, obrazovnih i drugih socijalnih potencijala Bosne i
Hercegovine;
Kulturno-historijsko nasljee Bosne i Hercegovine;

POSTANAK I OSOBINE GRANICA BOSNE I HERCEGOVINE

SADANJE GRANICE BOSNE I HERCEGOVINE SU VRLO STARE (JI sektor najstariji iz 1399.g.) I VIE PUTA POTVRIVANE (od 1699. do 1945. godine)NIZOM
MEUNARODNIH UGOVORA, KONVENCIJA I ODLUKAMA AVNOJ-a IZ 1943. i
1945.GODINE.
Najvaniji elementi meunarodno-pravnog definisanja suvremenih granica Bosne i
Hercegovine izvode se iz odluka AVNOJ-a iz 1945.godine, kada su utvrene njene granice na
temelju onih koje su odreene Berlinskim ugovorom iz 1878.godine, uz neke kasnije
korekcije:kod Sutorine,na bosanskograhovskom,bihakom i istonohercegovakom sektoru.
U OKVIRU TAKO UTVRENIH GRANICA BOSNA I HERCEGOVINA
JE STEKLA MEUNARODNI SUBJEKTIVITET SAMOSTALNE I NEZAVISNE
DRAVE 1992.GODINE.
Granice Bosne i Hercegovine su uglavnom prirodne: hidrografske i orografske.
UKUPNA DUINA GRANICA BOSNE I HERCEGOVINE:
1.538 km
* kopnena granica:......................
774 km
* vodena granica:........................
764 km

Granica sa Republikom Hrvatskom 932 km:

kopnena granica:......................... 494 km
vodena gracica:............................ 438 km
morska granica u sektoru Neum-Klek: 13,4 km
Bosanskohercegovako-Hrvatska granica na sjeveru na Savi i na donjem toku Une je
uspostavljena 1699.godine Karlovakim mirom i konano potvrena 1791.godine
Svitovskim mirom.
Manje korekcije granice na SZ BiH kod Bihaa. Naselja Meudraje, Skoaj i Zavalje
prikljueni su BiH 1945.godine.
Juni sektor bosanskohercegovako-hrvatske granice, veim dijelom je iz XVIII stoljea,
kada je u dva navrata i korigovana, a korigovana je i 1945.godine u bosanskograhovskom
sektoru.
Granica sa Republikom Srbijom: 357km
Bosanskohercegovako-srbijanska granica na Drini s prekodrinskim bosanskim pojasom JI od
Viegrada, odgovara veim dijelom granici u vrijeme turske, pa austrougarske vladavine
Bosnom i Hercegovinom i u cjlosti je istovjetna s granicom izmeu austrougatske Bosne i
Kraljevine Srbije iz 1913.godine.

Granica sa Republikom Crnom Gorom: 249 km

Bosanskohercegovako-crnogorska granica najveim je dijelom utvrena na Berlinskom
kongresu 1878.godine.
Sektor granice sjeverno od rijeke Tare odgovara granici iz 1913. godine izmeu austrougarske
Bosne i u balkanskim ratovima proirene Crne Gore.
Na jugoistonom sektoru ne odgovara historijskim granicama Bosne, jer je pojas kod
Sutorine, kojim je Bosna imala svoj izlaz na Jadransko more 1945.godine postao crnogorski.
I u 1949.godini su vrene korekcije granica, kada su sela Kruevo i Vuevo pripojena Bosni i
Hercegovini.

AKTUELNI GRANINI SPOROVI: DA ili NE?

1. SA HRVATSKOM:
*U sekturu eljava(Z)
*U sektoru Neum-Klek-Malonstonski z.(J)
*U sektoru Bosanske Kostajnice(SZ)
Turski rep i Veliki i Mali kolj dijelovi su dravnog teritorija Bosne i Hercegovine. Bili su u
sastavu Bosanskog paaluka od Karlovakog mira 1699.godine, potvreno Berlinskim
mirovnim sporazumom iz 1878. godine, te AVNOJ-em iz 1945.godine (Buatlija I., 1999);
2. SA SRBIJOM:
*U sektoru SI rijeni otoci na Drini;
* U sektoru I - akumulacije Bajina Bata;
10

- Meurijeje;
- Trasa pruge Beograd-Bar kroz teritorij Bosne i Hercegovine ;
Sa stanovita Bosne i Hercegovine sporna je samo granica sa Srbijom u sektoru akumulacije
HE Bajina Bata.
3. SA CRNOM GOROM: Zasada, nema spornih taaka

PROSTORNI OBUHVAT I VELIINA BOSNE I HERCEGOVINE

Povrina Bosne i Hercegovine:....51.209,2 km2
Kopnena povrina:.......................51.197,0 km2
Morska povrina:................................12,2 km2
Bosna i Hercegovina spada u skupinu prostorno malih zemalja svijeta (rang veliine:125.)
PROSTORNO JE VEA OD 16 ZEMALJA EVROPE:
Slovake, Estonije, Danske, Holandije, vajcarske,Makedonije, Belgije, Albanije,
Luksemburga,Moldavije, Slovenije, Andore, San MarinaMonaka, Lihtentajna i Vatikana.

PRIRODNA SREDINA KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE

STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE
UVOD

Prostor Bosne i Hercegovineje u prirodno-geografskom pogledu vrlo specifian.

Te specifinosti ogledaju se prvenstveno u: sloenosti geoloke grae, geotektonskoj strukturi
i geomorfolokom sklopu, specifinoj i vrlo raznovrsnoj klimi i osobenim hidrografskim
prilikama, te sloenoj pedogeografskoj strukturi i biogeografskim odlikama.
GEOLOKA GRAA I GEOTEKTONSKI SKLOP KAO ELEMENTI
REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE BOSNE I HERCEGOVINE

11

GEOLOKE KARAKTERISTIKE BOSNE I HERCEGOVINE

Litostratigrafske odlike Bosne i Hercegovine
Geotektonske sklop Bosne i Hercegovine

UVOD
Geostrukturni, litostratigrafski i geotektonski sklop Bosne i Hercegovine rezultat su
duge geoloke prolosti, odnosno dugog geolokog razvoja od paleozoika do kvartara.

LITOSTRATIGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE

Litosferni kompleks na teritoriju Bosne i Hercegovine, u prostornom i u vremenskom smislu,
je veoma sloen.Vrijeme taloenja sedimenata i stijena u Tetis geosinklinali poev od
arhajske ere, pa do konca tercijera, a taloe se i danas.
Reljef Bosne i Hercegovine izgrauju stijene razliite po starosti i nainu postanka,
geomehanikim i geohemijskim svojstvima.
U geoloki najstarije stijene na prostoru Bosne i Hercegovine, koliko se zasada zna, spadaju
one koje su nastale u starijem paleozoiku(silurska perioda).
PALEOZOJSKE TVOREVINE u Bosni i Hercegovini predstavljene su: preteno klastinim
naslagama sa krenjako-dolomitskim ulocima.
Najee su zastupljeni grauvakni i subgrauvakni pjeari sa razliitim kriljcima.
Rjee se javljaju kvarcporfiri, spiliti, metadijabazi, kvarc-metadijabazi, rioliti, graniti,
gnajsevi, mikaisti i dr.
MEZOZOJSKE NASLAGE se uglavnom javljaju u tri razvoja: karbonatnom, vulkanogenosedimentnom i klastinom.
KENOZOIK je u marinskom, brakinom i jezerskom razvoju. Zastupljen je karbonatima i
klastitima paleogena, naslagama molasnog neogena i razliitog kvartara.
Paleozoik u Bosni i Hercegovini
Geografski u Bosni i Hercegovini izdvajaju se sedam podruja izgraenih od paleozojskih
tvorevina, koje se meusobno razlikuju po litolokom sastavu, starosti i stepenu ubranosti.
To su:
1.Paleozojsko podruje Motajica-Prosara,
2.Drinsko paleozojsko podruje,
3.Paleozojsko podruje u ofiolitskoj zoni,
4.Sansko paleozojsko podruje,
5.Praansko paleozojsko podruje,
6.Kljuko paleozojsko podruje i
12

7.Centralnobosansko paleozojsko podruje.

Spomenuta paleozojska podruja, s obzirom da su zastupljena iskljuivo u unutranjim
Dinaridima, predstavljaju u sutini njihove prve embrionalne pozitivne oblike, ija je
antiformna
Mezozoik u Bosni i Hercegovini
Preko paleozojskih tvorevina u Bosni i Hercegovini, negdje diskordantno i transgresivno,
a negdje kontinuirano, lee pjeskoviti lapori, glinci, pjeskoviti krenjaci i metamorfisani
kvarc-liskunoviti pjeari.
Ovaj kompleks obino se izdvaja kao permotrijas.
Kenozoik u Bosni i Hercegovini
Kenozoik je vrijeme velikih promjena u geolokoj historiji Bosne i Hercegovine.
Karakteriziraju ga intenzivni tektonski pokreti, snano ubiranje naslaga, prekidi i promjene
reima sedimentacije i osobena paleogeografije.
Kenozojskih tvorevina ima u svim predjelima Bosne i Hercegovine.
Paleogene tvorevine zauzimaju veliko prostranstvo u spoljanjim i u unutranjim Dinaridima
(sjeverno od ofiolitske zone) u zoni horstova i rovova.
Tvorevine neogena u Bosanskohercegovakim Dinaridima javljaju se u dva razvoja:
terestiko-limnikom i marinskom(oko naslaga Panonskog mora sjeverna Bosna).
Kvartarne naslage su vrlo raznovrsne. Uglavnom su razvijene kao bazenske (fluvio-limnike)
naslage, naroito u sjevernoj Bosni, odnosno na jugozapadnom obodu Panonskog bazena.
Ovom tipu pripadaju i kvartarne depresije u meuplaninskim kotlinama (Spreko,Prijedorsko,
Sarajevsko polje i dr.), kao i polja zapadne Bosne.

GEOTEKTONSKE KARAKTERISTIKE BOSNE I HERCEGOVINE

Na temelju Geotektonske rejonizacije Dinarida K.Petkovia

i Pregleda geotektonskih jedinica u Bosanskohercegovakim Dinaridima M.Vidovia,
mogue je dati uopenu sliku geotektonske strukture Bosne i Hercegovine.
Da bi se u Bosanskohercegovakim Dinaridima uoila paleogeografsko-tektonska veza
izmeu geotektonskih zona, zone, koje su predstavljale jedinstvene geotektonske cjeline kroz
tektonsku evoluciju, grupisane su u geotektonske komplekse, kao vie geotektonske
kategorije od zona.
Na prostoru Bosanskohercegovakih Dinarida diferenciraju se etiri strukturno-facijalna
kompleksa i to:
- Dinaridsko predgorje,
13

- Spoljanji Dinaridi,
- Sredinji Dinaridi i
- Unutranji Dinaridi.
Ove najprostranije geotektonske cjelinegeotektonski kompleksi, dijele se na geotektonske
zone nieg taksonomsko-hijerarhijskog ranga.
a)Geotektonski kompleks dinarskog predgorja ine:
1.Spoljanja jadranska zona karbonatno-anhidritskog mezozoika sa znatnim razvojem flia u
peleogenim naslagama, prekrivena neogenim molasama Tetisa i
2.Unutranja jadranska zona karbonatno-anhidritskog mezozoika sa znatnim razvojem flia u
paleogenim naslagama.
b)Geotektonski kompleks spoljanjih Dinarida ine:
1.Nia krenjako-dolomitna zona Visokog kra sa fliem u paleogenim naslagama i
2.Via krenjako-dolomitna zona Visokog kra sa neznatnim razvojem flia u paleogenim
naslagama.
c)Geotektonski kompleks sredinjih Dinarida ine:
1.Zona mezozojskih, preteno trijaskih krenjaka i dolomita sa srednjebosanskim kriljavim
planinama u jezgru i
2.Centralna jursko-kredna i gornjokredna(sarajevska) flina zona.

d)Geotektonski kompleks unutranjih Dinaridaine:

1.Centralna paleozojsko-trijaska zona(Sane i Prae),
2.Centralna ofiolitska zona,
3.Unutranja paleozojsko-trijaska zona(istona Bosna),
4.Unutranja ofiolitska zona i
5.Unutranja,gornjokredno-paleogena (sjevernobosanska) flina zona.
Izdvojene geotektonske zone potiskivane su prema jugozapadu, te tako stvorene navlanu
tektonsku strukturu. J.Pami i G.Sijari na geolokoj karti Bosne i Hercegovine izdvajaju:
*
intraplatformsku navlaku(IP),
*
navlaku pasivnog kontinentalnog oboda(PM),
*
paleozojsko-trijasku navlaku(TP)
*
ofiolitsku navlaku(O).
U strukturama nieg reda izdvojene su: bore i rasjedi, meu kojima su najvei:
*
banjaluki(ba),
*
sarajevski(sa),
*
juni rubni rasjed savske potoline(ssd),
*
voljevaki(vo),
*
busovaki(bu) i mnogi manji.

14

Procesi kaledonske orogeneze jo nisu u potpunosti upoznati na prostoru Bosne i

Hercegovine.
Hercinska orogeneza je jasnija, jer su karbonske i permske naslage bolje prouene.
Alpska orogeneza poinje trijasom.
Krajem trijasa zbila se u unutranjosti starokimerijska orogenetska faza, dok je u vanjskom
dinarskom pojasu i dalje uglavnom kontinuirana karbonatna sedimentacija, koja je trajala do
potkraj krede.

RELJEF KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE

BOSNE I HERCEGOVINE
Morfostrukturne karakteristike reljefa Bosne i Hercegovine;
Hipsometrijske karakteristike reljefa Bosne i Hercegovine;
Genetski oblici reljefa i geomorfoloki sklop Bosne i Hercegovine;

MORFOSTRUKTURNE KARAKTERISTIKE RELJEFA BOSNE I HERCEGOVINE

Na morfostrukturnom planu tj.u morfoloko-geolokom pogledu Bosna i Hercegovina
predstavlja jedan svod koji se neravnomjerno podie od panonske depresije na sjeveroistoku
do jadranske na jugozapadu. Morfostrukturno svod je diomorfostrukturne jedinice Dinarida,
koji u geolokom smislu pripada sredozemne zone mladih vjenanih planina.
Sjeverni i sjeveroistoni dijelovi tog svoda prelaze u Panonski bazen, a juni i jugozapadni
u neposredni rub jadranske potoline.
Bosanskohercegovaki Dinaridi i Dinarski planinski sistem uope, nastali su vertikalnim
tektonskim pokretima dna bive Tetis geosinklinale, koja je postepeno, tokom duge geoloke
historije(vie od 500 miliona godina) izranjala i okopnjavala, da bi se oslobodila morskojezerskog stanja tek koncem neogena.
Nabiranjem, rasjedanjem, kraljutanjem i navlaenjem, stijenske mase su dovedene u veoma
komplikovane odnose, to reljef Bosne i Hercegovine ini veoma sloenim.
Naime, diferenciranim geotektonskim pokretimastvoreni su veoma sloeni geotektonski
odnosi, koji su se manifestovali najprije u stvaranju prostranog geotektonskog svoda, koji se
javlja kao visija, kojem pripada najvei dio teritorija Bosne i Hercegovine
(Bosanskohercegovaki Dinaridi).
Unutar te visije izdiferencirani su planinski masivi i hrbati sa grebenima i bilima i dubokim
prijevojima, zatim kotline i prostrane visoravni.
U sva ta tri tipa makroreljefnih struktura (masivi, visoravni i kotline) usjeena je dolinska
mrea(polifazno) sa klisurama i dolinskim proirenjima.

15

Izdizanje Dinarida praeno je sputanjem Panonske potoline na sjeveru i Jadranske potoline

na jugu, te se na panonskoj strani Bosne formiraju nizije sa tektonskim ulegnuima
ispunjenim mlaim rijeno-jezerskim nanosima, a na jadranskoj strani Hercegovine
su potopljene depresije (posebno donji dijelovi doline Neretve).
U sva tri tipa makroreljefnih struktura bosanskohercegovake visije, u prostoru
rasprostranjenosti karbonantnih stijena razvio se krko-korozioni reljef sa specifinim
povrinskim i podzemnim oblicima.
Unutar te morfostrukture prvog reda (Bosanskohercegovaki Dinaridi), kako kae I. Buatlija,
rasprostranjene su morfostrukture II reda koje ine skelet reljefa Bosne i Hercegovine.
Imajui u vidu naprijed reeno, uz uvaavanje odgovarajue tipizacije reljefa
Bosne i Hercegovine, I.Buatlija spominje dva tipa reljefa:
Prvi tip reljefa Bosne i Hercegovine ine pozitivne morfostrukture predstavljene:
* antiklinalnim,
* antiklinorijumskim,
* horstantiklinalnim,
* horstantiklinorijumskim,
* horstnim i
* monoklinalnim masivima, svodovima i hrbatima.
Drugi tip reljefa Bosne i Hercegovine ine morfostrukture predstavljene:
* meugorskim,
* unutargorskim i
* predgorskim depresijama i kotlinama.
Ovi se tipovi reljefnih struktura takoer redaju u dinarskom pravcu i lee izmeu pozitivnih
morfostruktura. Strukturno odgovaraju greben-sinklinalama, sinklinorijumima, grebensinklinorijumima, grebenima, sinklinalama ili monoklinalama.

HIPSOMETRIJSKE KARAKTERISTIKE RELJEFA BOSNE I HERCEGOVINE

Morfometrijsko-morfografska analiza reljefa Bosne i Hercegovine, koju je izvrio
R.Gaparovi, pokazuje da najvee prostranstvo imaju tereni visine od 500m do 1000m
nadmorske visine, to znai da je Bosna i Hercegovina srednje visijska zemlja
u kojoj dominiraju srednje visoke i niske planine (prosjena visina iznosi 625m).
Isto tako, morfografsko-morfometrijskom analizom reljefa Bosne i Hercegovine moemo
zakljuiti da je dubina ralanjenosti reljefa najvea oko vododjelnice jadranskog i
crnomorskog sliva u oblasti rasprostranjenosti tipinog kra, a stepen horizontalne
ralanjenosti reljefa najmanja je na krenjako-dolomitnim supstratima, a najvea u terenima
graenim od nepropustljivih stijena. Najvei nagibi terena su u klisurama i prijelazima povri
u visoke grebene, a najmanji po kotlinama i meugorskim depresijama.
16

GENETSKI ODLIKE RELJEFA I GEOMORFOLOKI SKLOP BOSNE I

HERCEGOVINE
Sve planine u prostoru bila i polja, povri i brda, humina i rudina(JZ, J):
Grme, Srnetica, Ljunjevaa, ator, Staretina, Vran, vrsnica i dr.(via zona visokog kra),
kao i one uz granino podruje sa Hrvatskom (Ilica, Dinara i dr.), imaju uglavnom strukturu
antiformi (antiklinale, horstovi ili navlake).
U osnovi istu strukturu imaju i planine to se nastavljaju jugoistono preko Neretve
(Prenj, Vele, Crvanj, Bjelanica, Snijenica i dr.), te krenjako-dolomitni masivi i hrbati
s bilima i grebenima u produenju bosanskog kriljavog gorja (Bjelanica, Visoica,
Treskavica, Zele-ngora, Magli, Jahorina sa Trebeviem i dr.).
Povri oko njih, usjeene u krenjacima i dolomitima imaju u genetskom pogledu krakokoroziona obiljeja.
Na sedimentno-metamorfnom supstratu rasprostiru se gorski masivi i hrbati (grebeni i bila):
Vranica, Kruica, Zec-planina, Bitovnja, Komar i Radovan-planina u predjelu
srednjobosanskog kriljavog gorja, te gorsko-dolinski prostor u gornjem dijelu sliva Drine
izmeu Foe i Gorada.
I te su planine odnosno hrbati, u strukturnom pogledu antiforme: horstovi, horst antiklinale,
antiklinale, antiklinori-jumi, a mjestimice i navlake.
Hrbati i masivi rasprostiru se i po tzv.magmatsko-sedimentnom kompleksu, preteno u
serpentinskoj zoni Bosne i u tzv.dijabaz-ronjakoj formaciji trijaske i jurske starosti
(Uzlomac, Borja, Ozren, Konjuh i dr.).
Tu su veoma razvijene doline i rijena mrea.
Na jursko-krednom fliu rasprostiru se planine: Lebrnik, emernica i Vuja planina i dr.,
te planinsko-dolinski teren od Vlaia do Banjaluke kotline.
Na paleogenom fliu rasprostiru se plainine u sjevernoj i sjeveroistonoj Bosni (Majevica,
Vujak, Kozara i dr.). To su u strukturnom pogledu takoer antiforme, antiklinale, horstantiklinale, antiklinorijumi i djelimino navlake.
U paleogenom fliu u jugozapadnoj Bosni i Hercegovini razvijene su negativne forme reljefa:
kotline, doline i polja u kru. Najvei je broj kotlina diferenciranom erozijom usjeen
u tzv.molasama, naslagama kenozojske, pre-teno neogene starosti.
Kotline su ili otvorene sa normalnom hidrografskom mreom ili zatvorene
(oaze u kru), koje su izloene ujezeravanju i poplavama za vrijeme jaih povodnja.
Ostale kotline u Bosni i Hercegovini ulaze u sastav kompozitnih dolina sastavljenih od
molasnih naslaga neogene starosti i na njima je oblikovana fluvijalna morfoskulptura
Bosne i Hercegovine polifaznih i polimorfnih obiljeja.
Polja u kru(krka polja) nalaze se u zoni visokog kra(Vanjski Dinaridi).
Manji broj kotlina u tom prostoru usjeen je u fline naslage, a samo nekoliko ih je nastalo u

17

okviru krenjako-dolomitnog stijenskog kompleksa naslaga. Dabarsko i Fatniko polje u

paleogenom fliu, a Bosansko-petrovako i Popovo polje u krenjacima i dolomitima.
Novija istraivanja reljefa Bosne i Hercegovine pokazuju da je u prostoru tzv.normalnog
reljefa (nekrenjakih facija) razvijen samo fluviodenudacioni reljef u seriji faza od gornjeg
pliocena do danas.
Tokom kvartara teritorij Bosne i Hercegovine iznad 1.500m zahvatila je glacijacija.
Nesumljivo je utvren gornjo-pleistoceni, glacijalni erozioni i akumulativni reljef na
planinama: Vranici, Treskavici, Bjelanici, Prenju, Veleu, vrsnici i dr.
Glacijalna morfoskulptura se vezuje za fluvijalnu preko fluvio-glacijalne, a mjestimino se
javlja i eolske pleistocenske morfoskulpture (Mostarsko i Livanjsko polje).
Najvea prostranstva na navlaci visokog kra(velekr) i u zoni mezozojskih krenjaka
unutranjih Dinarida imaju svim oblicima kra:
* ljutim,
* boginjavim,
* dubokim,
* zagaenim,
* golim i dr.,
a razvijeni su i podzemni krki oblici reljefa(jame, peine, ponori i dr.).
Na velikom prostranstvu Bosne i Hercegovine rasprostiru se tereni sa aluvijalnim naslagama.
Od tih nanosa izgraene su aluvijalne ravni i akumulacione terase na mnogim rijekama.
Krajem neogena i kroz kvartar odigrale su se neotektonske eustatike i glacijalne promjene
zbog kojih je reljef Bosne i Hercegovine dobio nova obiljeja, te je u cjelini, kako tvrdi
I.Buatlija, razmjerno mlad.
Ve smo rekli da teritorij Bosne i Hercegovine pripada sredozemnoj zoni mlaih vjenanih
planina, i da njeni sjeverni dijelovi prelaze u Panonsku niziju, a juni u neposredni rub
Jadranske potoline.
Reljef Bosne i Hercegovine,po tradicionalnoj podjeli,ine:
*
bila i polja na jugu i jugozapadu;
*
humine i rudine, povri i brda na jugu i jugozapadu;
*
Istonobosanska visija;
*
rudne i fline planine na sjeveru,sjeveroistoku, sjevero-zapadu i u
centralnom dijelu.
Ovakva diferencijacija reljefa Bosne i Hercegovine moe se, uz izvjesne modifikacije,
po miljenju I.Buatlije, smatrati i sada objektivnom.

18

KLIMA KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE

BOSNE I HERCEGOVINE
Faktori klime Bosne i Hercegovine
Karakteristike klimatskih elementa
Klimatska rejonizacija Bosne i Hercegovine

FAKTORI KLIME BOSNE I HERCEGOVINE

Klima Bosne i Hercegovine je vrlo specifina i sloena i prostorno vrlo raznolika,to je odraz
djelovanjaprirodno-geografskih faktora:
* geografskog poloaja,
* planinskog karaktera reljefa i njegove ralanjenosti,
* blizina toplog Mediterana,
* utjecaj Atlantskog okeana,
* blizina velikih kontinentalnih masa (evroazijsko i afriko kopno) i dr.
a)Astronomsko-geografski poloaj Bosne i Hercegovine
Bosna i Hercegovina lei izmeu:420 33 00 i 450 16 30 s.g..,a 44-ta paralela
prolazi gotovo sredinom njenog teritorija.Prema tome, najvei dio teritorija Bosne i
Hercegovine pripada:
* junoj polovini sjevernog umjerenog toplotnog pojasa (SUP),
*a manji juni dio, sjevernom dijelu sjevernog suptropskog pojasa(SSP).
Granica izmeu ova dva toplotna pojasapovuena je na osnovu radijacionog bilansa i
ope eme cirkulacije zranih masa,koja je karakteristina za oba pojasa.
b)Reljef Bosne i Hercegovine
Reljef bitno utjee na klimu Bosne i Hercegovine,kako svojom visinom, tako i ralanjenou.
S jedne strane, paralelno sa obalom Jadranskog mora, pruaju se Bosanskohercegovaki
Dinaridi, koji oteavaju prodor maritimnih klimatskih utjecaja dublje u unutranjost Bosne i
Hercegovine (izuzetak je dublji prodor u unutranjosti uz dolinu Neretve).
Na drugoj strani, preko Panonske nizije nizijsko-ravniarski dio Bosne i Hercegovine je
iroko izloen djelovanju kontinentalnim klimatskim utjecajima sa sjevera i sjeveroistoka,
koji duboko seu u planinsku unutranjost nae zemlje dolinama rijeka Bosne, Drine, Vrbasa,
Une i dr.
c)Utjecaj zranih (arktikih, atlantskih i mediteranskih zranih) masa i kopnenih
masa(Afriko i Evroazijskog kopno) na klimu Bosne i Hercegovine
Na klimu Bosne i Hercegovineznaajan utjecaj imaju vazdune mase,koje se formiraju iznad
Arktika i Sibira, Atlantskog okeana i Mediterana, afrikog i Evroazojskog kopna i
19

Mediterana.
Naime, vana je odlika da se: TOKOM HLADNIJEG DIJELA GODINE nad istonom i
centralnom Evropom obrazuje anticiklona(kao rezultat utjecaja hladnog Sibira i Arktika),
kada je nad Mediteranom uspostavljeno polje niskog vazdunog pritiska.
Kao posljedica toga deava se prodor hladnog arktikog vazduha inad veim dijelom teritorije
Bosne i Hercegovine uspostavlja se stabilno i hladno vrijeme.
Tada Bosanskohercegovaki Dinaridi spreavaju prodor hladnih kontinentalnih vazdunih
masa sa sjevera prema jugu nae zemlje.
TOKOM TOPLIJEG DIJELA GODINE do teritorija Bosne i Hercegovine esto dopiru
utjecaji iz sjevernog podruja suptropskog pojasa(oblast Sahare).
Tople i suhe vazdune mase iz Sahare kreui se ka naim krajevima prelaze preko
Sredozemnog i Jadranskog mora, ovlae se i nailaskom na Bosanskohercegovake Dinaride
rashlade, te se kao posljedica toga izluuju pljuskovite kie.
Kada ove vazdune mase prou preko Bosanskohercegovakih Dinarida(tople i osiromaene
vlagom),u unutranjost ire toplo podneblje na gotovo itavu Bosnu i Hercegovinu.
I utjecaji vlanih i toplih vazdunih masa sa Atlantika imaju veliki znaaj za klimu Bosne i
Hercegovine.
Usljed djelovanja svih ovih faktora Bosna i Hercegovina, u klimatskom pogledu, predstavlja
prijelazno podrujeu kojem se sudaraju i prepliu:M E D I T E R A N S K I
i K O N T I N E N T A L N Iklimatski utjecaji, zbog ega se na njenom prostoru moe
utvrditi itav mozaik klimatskih varijeteta.
Tamo gdje se osjeaju morski utjecaji, u izrazitom ili izmijenjenom obliku, javljaju se tipovi
sredozemne klime (jadranska i izmijenjeno jadranska klima).
U unutranjostiBosne i Hercegovine, u skladu sa reljefnim odlikama, diferencira se vie
tipova kontinentalne klime:
* umjerenokontinentalna, * predplaninska, * planinska, * alpska i dr.

KARAKTERISTIKE KLIMATSKIH

ELEMENATA

a)Temperatura zraka
Zbog toga to se Bosna i Hercegovina prostire u junom dijelu sjevernog umjerenog pojasa i u
sjevernom dijelu sjevernog suptropskog pojasa, trebalo bi oekivati njenu pripadnost
umjerenom podtipu godinjeg toka temperature vazduha sa dvije varijante, kontinentalnom i
maritimnom odnosno izmijenjeno maritimnom varijantom.
Uzmemo li u obzir godinje tokove temperatura vazduha kontinentalne ili maritimne odnosno
izmijenjeno maritimne varijante, sasvim je izvjesno da se oni meusobno razlikuju kako u
pogledu visine temperature vazduha, tako i u pogledu vremenskih duina trajanja i dr.
Detaljnijim prouavanjem mogue je,unutar kontinentalne i maritimne odnosno izmijenjeno
20

maritimne varijante, u Bosni i Hercegovini izdvojiti vie tipova termikog reima.

Svaki od tipova ima specifina obiljeja i tipino prostiranje
b)Zrani pritisak
Ope karakteristike odlika i raspodjele vazdunog pritiska u Bosni i Hercegovini izvodimo iz
pregleda raspodjele vazdunog pritiska za dva ekstremna perioda godine, za zimski (januar)
i ljetni (juli) i u kontekstu ope raspodjele vazdunog pritiska za vei dio Evrope.
Poto se jedan dio Bosne i Hercegovineneposredno naslanja na Jadransko more, a drugi nalazi
u njegovoj neposrednoj blizini, to e ti dijelovi biti znatno topliji od predjela koji se nalaze
duboko u unutranjosti kopna i do kojih ne dopiru utjecaji mora.
Vazduh u ovim krajevima Bosne i Hercegovine je hladniji, a u vezi s tim i vazduni pritisak
vei.
Nad Atlantskim okeanom,u isto vrijeme, se nalazi podruje niskog vazdunog pritiska,
tzv.islandska depresija, koja je toliko snana da se proiruje, s vremena na vrijeme, i na vei
dio evropskog kontinenta, paraliui u tom sluaju utjecaj sibirskog i azorskog anticiklona.
Nad toplim Mediteranom zajedno sa njegovim rubnim morima,u isto vrijeme, stvaraju se dva
centra niskog vazdunog pritiska. Jedan se nalazi iznad Italije (enovska depresija), a drugi
iznad istonog dijela Mediterana (kiparska depresija).
Te depresije imaju znatan utjecaj na vrijeme i klimu u Bosni i Hercegovini.
ZA ZIMSKI RASPORED VAZDUNOG PRITISKA iznad Bosne i Hercegovine proizlazi da
se:na teritoriju Bosne i Hercegovine pokazuju u JANUARU prilino otre suprotnosti u
vazdunom pritisku izmeu junih i jugozapadnih predjela, na jednoj strani, i sjevernih i
sjeveroistonih predjela, na drugoj strani.
Naime, juni i jugozapadni predjeli Bosne i Hercegovine odlikuju se niim vazdunim
pritiscima, jer preko njih ili u njihovoj blizini, esto prolaze toplije zrane depresije, koje
dolaze sa Atlantskog okeana ili sa Mediterana.
Sjeverni i sjeveroistoni predjeli Bosne i Hercegovine, s obzirom da se nalaze duboko u
unutranjosti, hladniji su, a uz to, iznad njih je stacioniran centralnoevropski anticiklon, to
sve doprinosi da se odlikuju viim vazdunim pritiskom.
Openito, vazduni pritisci u Bosni i Hercegovini u mjesecu januaru nisu nii od 761mm, niti
vii od 765mm, a u julu 760mm do 766mm.
Posljedice ovakvog rasporeda vazdunog pritiska na prostoru Bosne i Hercegovine u januaru
su preovlaujui vjetrovi iz sjevernog kvadranta (sjeverozapadna i sjeverna strujanja).
Specifinost da su, na prostoru jugozapadne Bosne i Hercegovine januarske izobare od 762 i
764mm relativno blizu jedna drugoj, a da u istonim dijelovima Bosne i Hercegovine to nije
sluaj, ukazuje na injenicu da su u prostorima na jugozapadu vjetrovi jai, a u istonom
slabiji.
ZA LJETNJI RASPORED VAZDUNOG PRITISKA iznad Bosne i Hercegovine, pored
utjecaja Mediterana, vanu ulogu imaju poloaji anticiklonalnih centara iznad Atlantskog
okeana i Sibira.
21

Naime, iznad Atlantskog okeana prostrana islandska depresija, koja zimi ima poseban znaaj
za vrijeme u Evropi, pa i za Bosnu i Hercegovinu, u ovo doba godine, gotovo sasvim nestaje,
ali je ipak ouvano prostrano bariko polje sa prilino niskim pritiskom od Kanadskog
arktikog arhipelaga do Skandinavije.
Juna Evropa, kojoj Bosna i Hercegovina pripada, nalazi se, tada, pod dominacijom azorskog
anticiklona, koji je sada pomjeren vie na sjever, u suglasnosti s prividnim godinjim
kretanjem Sunca.
Njegov front prodire na sjeveroistok, donosei razvedravanje i zahvata gotovo polovinu
Evrope, zajedno sa zapadnim Sredozemljem (Pirinejski poluotok Karpati).
U spomenutim krajevima Evrope, koji su ljeti pod utjecajem azorske anticiklone razvijen je
svuda vazduni pritisak vei od 760mm. To ima za posljedicu da je vrijeme svuda vedro i
toplo.
Sibirski anticiklon, koji je u zimskoj polovini godine bio vrlo aktivan, takoer nestaje, dok se
nad ugrijanim evropskim kopnom stvara veliko polje visokog vazdunog pritiska.
Zbog ovakve ope raspodjele vazdunog pritiska iznad Evrope dobar dio Bosne i Hercegovine
izloen je s vremena na vrijeme vlanim vazdunim masama sa Atlantskog okeana, koje
preteno dolaze sa sjeverozapada.
Kada dospiju iznad toplog zemljita, ove vazdune mase izluuju kie i sniavaju temperature.
Na taj se nain ublaavaju velike ege, koje bi inae nastale usljeg geografskog poloaja
Bosne i Hercegovine.
To je vjerovatno razlog da se u nekim podrujima vazduni pritisak poveava
(Sarajevo, Zenica, Drvar), dok je u okolnim krajevima nii(Livno, Mostar).
Svi ostali krajevi Bosne i Hercegovine imaju srednju julsku vrijednost vazdunog pritiska oko
761mm.
Izuzmemo li navedene krajeve, vazduni pritisak u Bosni i Hercegovini u mjesecu julu je
manje-vie prostorno jednoobrazno rasporeen, to je, rezultat utjecaja azorskog anticiklona.

c)Vlanost zraka
Opa je odlika da relativna vlanost vazduha u Bosni i Hercegovini opada od decembra do
jula ili avgusta, a od tada ponovo raste.
Ovakav godinji tok relativne vlanosti vazduha u Bosni i Hercegovini u potpunosti odgovara
tipu umjerenih irina, koji se takoer javlja u dvije varijante, umjerena sa maritimnom i
umjerena sa kontinentalnom varijantom.
Tako se, npr., dijapazon godinjih vrijednosti relativne vlanosti vazduha u Bosni i
Hercegovini, izuzimajui planine, kree od 62%(Mostar) do 84%(Kupres), pri emu Mostar
nesumljivo pripada maritimnoj, a Kupres kontinentalnoj varijanti.
Pravi maritimni tip relativne vlanosti vazduha rasprostire se na veoma uskom podruju,
iako se utjecaj mora osjea dublje u unutranjosti kopna.
Izohigra od 75% predstavlja granicu izmeu razliitih tipova relativne vlanosti vazduha u
22

Bosni i Hercegovini.
Juno od te izohigre, sva mjesta pripadaju maritimnom tipu, a sjeverno su mjesta koja
pripadaju kontinentalnom tipu relativne vlanosti.
Na zapadu ta izohigra ulazi u Bosnu i Hercegovinu priblino juno od Pljeivice, pa preko
atora, Cincara, Ljubinje, Vranice, Ivan-planine, Prenja, Velea i Gatake Bjelanice ulazi u
Crnu Goru.
Njen pravac je gotovo paralelan sa primorjem Jadranskog mora, izuzev u srednjem dijelu gdje
ima izboenje u pravcu sjevera, odnosno sjeveroistoka, to je posljedica reljefnog sklopa koji
onemoguava dublji prodor maritimnih klimatskih utjecaja u unutranjost nae zemlje.
Ve smo rekli da najmanju godinju vrijednost relativne vlanosti vazduha ima Mostar(62%).
To je vrijednost koja se prema uobiajenoj klasifikaciji relativne vlanosti vazduha moe
smatrati kao mala vlanost vazduha.
Mjesta jugoistono od Mostara imaju neto veu godinju vrijednost relativne vlanosti
vazduha (npr.Ljubinje 69% i Trebinje 70%).
Ovo se moe objasniti utjecajem Jadranskog mora, s jedne strane, i veom nadmorskom
visinom, s druge strane.
Malu vrijednost relativne vlanosti vazduha ima i Bosansko Grahovo (68%), koje se nalazi
iza SZ obronaka Dinare i prilino udaljeno od Jadranskog mora.
Time se moe objasniti da Sarajevo u planinskom sklopu centralne Bosne ima relativno malu
vlanost vazduha (72%).
Ostali dijelovi Bosne i Hercegovine imaju veu relativnu vlanost vazduha.
Hercegovina i jugozapadni dio Bosne odlikuje se osrednjom vlanou vazduha(70-75%).
Veu vlanost vazduha odnosno poveanu vlanost vazduha(75-80%) imaju planinski i brdski
predjeli zapadne i centralne Bosne. To su u osnovi umoviti predjeli nae zemlje.
Veu vlanost vazduha imaju i Bosanska Posavina, Semberija i istona Bosna.
Openito, godinja vrijednost relativne vlanosti vazduha raste od jugozapada, gdje je
najmanja, prema sjeveroistoku, gdje je najvea.
TOKOM ZIMSKOG PERIODA Bosna i Hercegovina ima vrlo specifinu vlanost vazduha.
Naime, u januaru najjuniji dijelovi Bosne i Hercegovine(oni najblii moru) imaju poveanu
vlanost vazduha(70-75%), sa izuzetkom Mostara, koji ima u to vrijeme malu vlanost(66%).
Na sjeveru i istoku Bosne i Hercegovinevlanost vazduha je vrlo velika(85-90%) iako su ti
krajevi zimi pod utjecajem anticiklona, koji nisu donosioci loeg vremena(padavina).
Najveu vlanost vazduha ima u sjevernoj Bosni Prijedor(90%), a u istonoj Bosni
Foa(90%).
Kroz centralni dio nae zemlje od Bihaa i Bosanskog Novog pa do Sarajeva i prijevoja Ivan,
provlai se zona velike relativne vlanosti vazduha od 80-85%, koja se se rava na jugoistoni
ui i sjeveroistoni iri krak. Openito, najvei dio Bosne i Hercegovine ima u zimskom
periodu nisku relativnu vlanost vazduha.
LJETNJI PERIOD u Bosni i Hercegovini odlikuje se manjim vrijednostima relativne
vlanosti vazduha i razlikama u vlanosti vazduha sjevernih i junih dijelova zemlje.
Razloge tih razlika treba traiti u sastavu zemljita, vegetaciji i dr.
23

Gotovo sva Hercegovina i uski pojas jugozapadne Bosne ima relativnu vlanost vazduha
manju od 65%. Najmanju vrijednost ima Mostar(51%).
Razlozi ovako male relativne vlanosti vazduha u ovom dijelu Bosne i Hercegovine treba
traiti u odlikama vremenu tokom ljeta i krenjakom sastavu zemljita sa oskudnom
vegetacijom, te utjecaju anticiklonskog juga (topao i suhi vjetar).
d)Padavine
Padavine su, uz temperature vazduha, klimatski element koji najvie karakterie klimu nekog
mjesta ili predjela.Ve smo rekli da su od presudnog znaaja za klimu Bosne i Hercegovine,
samim tim i na koliinu i raspored padavina, geografska irina(geografski poloaj), blizina
mora i okeana, reljef i dr.
Teritorij Bosne i Hercegovine lei na sredini izmeu suptropskog pojasa visokog vazdunog
pritiska i subpolarnog pojasa niskog vazdunog pritiska.
Dakle, to je podruje u kome je razmjena tropskih vazdunih masa i vazdunih masa
umjerenih irina vrlo intenzivna.
Drugim rijeima, sredozemni i kontinentalni utjecaji ovdje se proimaju, te se opa
meteoroloka situacija zbog toga dosta komplicira i dosta je sloena.
Ovo se, meu ostalom, odraava i na visinu padavina i na njihov godinji raspored.
Zbog toga se ni jedno mjesto na prostoru Bosne i Hercegovine ne moe uklopiti ni u jedan
osnovni tip padavina tj. niti u sredozemni, koji je zastupljen junije, niti u kontinentalni, koji
je zastupljen sjevernije od teritorija Bosne i Hercegovine, ve da se zbog svog poloaja
nalazi pod snanim kombiniranim utjecajem tih tipova (kontinentalnog i sredozemnog).
Usljed toga raspored padavina na velikom dijelu teritorija Bosne i Hercegovine ima takav
razmjetaj koji ima odlike i jednog i drugog tipa, a posljedica toga je neto ravnomjernija
raspodjela padavina po mjesecima, u usporedbi sa spomenutim osnovnim tipovima,
kontinentalnim i sredozemnim.
U Bosni i Hercegovini godinji reimi padavina u veini pokazuju dva maksimuma, od kojih
je jedan glavni, a drugi sporedni.
Ako preovlauje kontinentalni utjecaj, glavni maksimum pada u proljee ili poetkom ljeta,
a sporedni u jesen.
Meutim, ako preovlauje maritimno-sredozemni utjecaj, glavni maksimum pada u jesen
ili poetak zime, a sporedni u proljee ili poetak ljeta.
Na osnovu prethodno reenog, i pored toga to su godinji tokovi padavina u dobroj mjeri
modifikovani (preinaeni) u odnosu na iste osnovne tipove (sredozemni i kontinentalni)
u Bosni i Hercegovini se uglavnom mogu podijeliti na tri tipa:
1) neto modifikovani SREDOZEMNI,
2) MJEOVITI tip sa SREDOZEMNIM karakteristikama i
3) MJEOVITI tip sa KONTINENTALNIM karakteristikama.
SREDOZEMNI PLUVIOMETRIJSKI TIP je razvijen oko Sredozemlja (npr. u Grkoj i na
otocima).
24

Usporedbom godinjeg rasporeda padavina nekih mjesta u Hercegovini, kao npr. apljine,
Mostara, Litice i dr., sa spomenutim, vidimo da i ona pripadaju ovom pluviometrijskom tipu.
Naime, imaju samo jedan maksimum padavina u novembru ili decembru i jedan minimum
padavina u juluili avgustu, ali je godinja visina vea, a i sunost nije tako izraena i ne traje
dugo(2-3 mjeseca). Predstavnik ovog pluviometrijskog tipa je Mostar.
MJEOVITI PLUVIOMETRIJSKI TIP sa sredozemnim karakteristikama nastaje sa
promjenom geografske irine, udaljenosti od mora, reljefne strukture i lokalnih uvjeta.
Pod utjecajem tih promjena godinji raspored padavina se sve vie mijenja i razlikuje od
prethodnog pluviometrijskog tipa, poto se sve vie osjea utjecaj kopna.
Budui da ovaj tip zahvata primorske i kontinentalne predjele dijelimo ga na dvije varijante,
maritimnu i kontinentalnu.
Prva je poznata i kao jadranska, u kojem se odlikuju dva maksimuma i dva minimuma
padavina.
Glavni maksimum padavina pada na period oktobar-novembar, a sporedni na februar-mart.
Glavni minimum padavina pada na juli-avgust, a slabo izraeni sporedni minimum na januarfebruar. Ljeta su suna.
Juli i avgust imaju manje od 50mm padavina. Predstavnik ove varijante je Neum.
Druga, kontinentalna varijanta mjeovitog tipa sa sredozemnim karakteristikama odlikuje se
sa dva maksimuma padavina, ali oni ne padaju u ista godinja doba kao kod prethodne
varijante.
Ovdje glavni maksimum padavina pada na period novembar-decembar, a sporedni na majjuni. Glavni minimum padavina pada na ljeto(juli-avgust),
a slabo izraeni sporedni minimum pada na jedan proljetnji mjesec(mart-maj).
Ovdje su ljeta kiovita.
U julu ili avgustu padne vie od 50mm padavina.
Predstavnik ove varijante je Bosansko Grahovo.
MJEOVITI TIP SA KONTINENTALNIM KARAKTERISTIKAMA je prostorno vrlo
rairen.Uz male izmjene javlja se preteno u ravniarskim predjelima Bosne i Hercegovine,
kao i u gornjim i donjim tokovima rijeka koje se ulijevaju u Savu.
Diferenciraju se dvije varijante ovog tipa: panonska i stepska.
U Bosni i Hercegovini predstavnik stepske varijante je Bijeljina, a panonske Derventa.
Kod prve, panonske varijante istiu se naizmjenino maj i juni kao najkiovitiji mjeseci, dok
je februar najsiromaniji sa padavinama.
Sporedni maksimum pada u jedan jesenji mjesec, a sporedni minimum pada u jedan ljetnji
mjesec.
Druga varijanta, poznata kao stepska, karakterie se po najmanjoj koliini padavina u toku
ljeta ili jesenji, dok sporedni minimum pada u jedan zimski mjesec, a maksimum je u
proljee, dok je sekundarni maksimum u decembru.
Ovakav raspored padavina u toku godine dolazi kao posljedica okrenutosti ovih krajeva
prema sjeveroistoku, odnosno pod utjecajem su stepskih predjela istone Evrope.
Pluviometrijski reimi ovog tipa naroito su vani za poljoprivredu iz slijedeih razloga:
25

* to se padavine izluuju najvie u vrijeme, kada su najpotrebnije(maj-juni),

* a izvjesne sue koje nastaju u avgustu ili septembru ne donose mnogo tete.

KLIMATSKA REJONIZACIJE

BOSNE I HERCEGOVINE

Uvaavajui Kepenovu klasifikaciju klimata i na bazi nje klimatsku regionalizaciju

Jugoslavije A.Milutinovia, T.egota je na karti klasifikacije klime Jugoslavije izdvojio
klimatske tipove i podtipove.
Na temelju te karte uraena je karta klimatske podjele Bosne i Hercegovine po W.Kppenu,
na kojoj su predstavljeni klimatski tipovi i podtipovi rasprostranjeni na prostoru Bosne i
Hercegovine.
Na prostoru Bosne i Hercegovine rasprostranjeni su klimatski tipovi iz klimatskog
razreda:C i klimatskog razreda D.
Ope su odlike klimatskog razreda C ili klime C (umjereno topla kina klima) srednja
januarska temperatura via je od 3C i najmanje jedan mjesec je sa srednjom temperaturom
viom od 10C. U Bosni i Hercegovini najee su te temperature daleko od tih minimalnih
odnosno graninih.
U okviru klimatskog razreda C na prostoru Bosne i Hercegovine rasprostranjeni su tipovi:
Cs(sredozemna ili mediteranska klima) i Cf(umjereno topla vlana klima).
a)Podruje sredozemne ili mediteranske klime
Prvi tip klime u klimatskom razredu C, koji je rasprostranjen na prostoru Bosne i Hercegovine
je sredozemna ili mediteranska klima(Cs).
Tu klimu imaju Bosanskohercegovako primorje, krajevi u istonoj i zapadnoj Hercegovini,
i u dolini Neretve do sjeverno od Mostara.
Srednja januarska temperatura do sjeverne kopnene granice sputa se do 30C, ali je ona u
najveem dijelu ovog prostora znatno via. Najsuniji ljetnji mjesec ima manje od 40mm kie
i manje od 1/3 padavina nego to ima najvlaniji zimski mjesec.
Budui da postoje znatne regionalne razlike, sredozemni tip klime moemo podijeliti na tri
podtipa ili varijante:
1)Klima Csa - sredozemna klimasa suhim vruim ljetom,
2)Klima Csb - sredozemna klima sa suhim toplim ljetom i
3)Klima Csc - sredozemna klima sa suhim svjeim ljetom.
Prvi podtip ili varijanta u literaturi se spominje kao sredozemna ili jadranska klima, a drugi i
trei kao izmijenjeno jadranska, odnosno izmijenjeno sredozemna klima.
Sredozemna ili jadranska klima (klima Csa)* sa suhim i vruim ljetom *
Ovaj tip obuhvata podruje Bosanskohercegovakog primorja i podruje tzv.niske
Hercegovine, a uz Neretvu zalazi dublje u unutranjost sjeverno od Mostara.
Ova je klima karakteristina po:
*vrlo vruim i suhim ljetima(24-27C s.m.t. u julu)
26

* i blagim zimama(5-7C s.m.t. u januaru).

Prosjena godinja temperatura vazduha iznosi 14-16C.
Godinje kolebanje temperatura vazduha je manje od 20C.
Raspored padavina je sa stanovita razvoja poljoprivredne proizvodnje nepovoljan, a godinja
koliina padavina iznosi 1.000 do 1.500mm. Nepovoljnost reima padavina je u tome to se
najvie padavina izlui u jesen i zimu, a najmanje ljeti.
Sua traje 3-5 mjeseci. Snijeg je rijetka pojava.
Insolacija je velika(2.300 do 2.500h godinje).
Glavni vjetrovi su bura i jugo, zmorac i burin. Bura i jugo su preteno zimski vjetrovi.
Bura je hladna i suha, a jugo topao i vlaan. Zmorac pue ljeti i ima rashlaujue djejstvo, a
burin isto kao i zmorac pue za vrijeme lijepog vremena.
Predstavnik ovog tipa klime je apljina.
Izmijenjeno sredozemna klima(Csb i Csc).
Izmijenjeno jadranska odnosno izmijenjeno sredozemna klima (Csb i Csc) zahvata predjele
Bosne i Hercegovine dublje u unutranjost gdje jo dopiru oslabljeni morski utjecaji
(osobito dolinom Neretve do Konjica).
Ovaj tip klime odlikuje se jo toplim, mjestimice vrlo toplim ljetima(20-24 C*), ali manje
blagim zimama(0-50C).
Prosjena godinja temperatura se kree od 11-14C, dok je godinje kolebanje umjerenije(1820C).
Reim padavina je isti kao i kod jadranske klime, samo to je godinja koliina vea(do
2.000mm).
Osim toga, ljeta nisu tako suha.
Dominiraju kie, a u hladnijim mjesecima pada i snijeg.
Podruje ima umjerenu oblanost, te je klima prilino sunana(vie od 2.000h godinje).
Vjetrovi su najei u zimskoj polovini godine.
Dominiraju vjetrovi iz sjeveroistonog pravca.
Predstavnik ovog tipa klime je Konjic.
b)Podruje umjerenokontinentalne klime
Drugi tip umjereno topla vlana klima(Cf)vrlo esto se u literaturi nazivaumjereno
kontinentalna klima.
Ovaj klimatski tip u Bosni i Hercegovini prostire se u sjevernoj Bosni i dolinama
srednjih tokova bosanskohercegovakih rijeka koje se ulivaju u Savu.
Zbog postojanja znatnih regionalnih razlika, umjereno kontinentalni tip klime se dijeli na tri
podtipa ili varijante:
1.Klima Cfa - umjerenokontinentalna klima sa vruim ljetom,
2.Klima Cfb - umjerenokontinentalna klima sa toplim ljetom i
3.Klima Cfc - umjerenokontinentalna klima sa svjeim ljetom.
Umjerenokontinentalna klima(sva tri podtipa ili varijante) zahvata predjele sjeverne Bosne,
Bosansku Posavinu i Semberiju, i doline donjih i srednjih tokova Une, Sane, Vrbasa, Ukrine,
27

Bosne i Drine.
Ljeta su topla(srednja mjesena temperatura vazduha u julu je svuda 20-22C), a zime su
veinom umjereno hladne (srednja mjesena temperatura vazduha u januaru je 1 do 20C).
Prosjena godinja temperatura vazduha je via od 10C.
Jesen i proljee su prilino jednake toplote.
Najtoplija podruja su u Semberiji, a najhladnija u zapadnom dijelu Bosanske Posavine.
Padavine su, uglavnom, ravnomjerno rasporeene tokom godine, a srednja godinja koliina
kree se od 1.500mm(na zapadu) do 700mm(na istoku).
Reim padavina je povoljan za agrarnu aktivnost (maj-juni).
Snijeni pokriva traje 30-45 dana.
Insolacija je umjerena(1.800 do 1.900h godinje).
Vjetrovi su rijetki i slabi.
Dominira vjetar iz sjevernog i sjeverozapadnog pravca (sjeverac).
Predstavnik ovog tipa klime je Banja Luka.
c)Podruje predplaninske klime
Predjeli izmeu planina, kotline i doline kojima teku vode pritoka glavnih bosanskohercegovakih rijeka, kao i breuljkasta podruja, imaju klimu koja se prilino razlikuje od
umjereno-kontinentalne klime na sjeveru i od planinske klime na veim visinama.
To je tzv. PREDPLANINSKA KLIMA.
Tu su termike prilike uvjetovane manjim geografskim irinama izmijenjene reljefnom
disecijom, nadmorskom visinom, otvorenosti prema sjeveru i zbog umskog pokrivaa.
Zime su neto hladnije od zima u podruju tipine umjereno-kontinentalne klime(-2 do 4 C),
a i due traju. Ljeta su umjereno topla(18-20 C) i ne traju dugo.
Godinje kolebanje temperatura je izmeu 20 i 24 C.
Prosjena godinja temperatura vazduha je via od 10 C.
Jesen je toplija od proljea. Godinja visina padavina iznosi izmeu 750-1.000mm i prilino
ravnomjerno su rasporeene tokom godine.
Snijeni pokriva traje 1-2 mjeseca.
Predstavnik ovog tipa klime je Sarajevo.
Krka polja u Bosni i Hercegovini imaju svoju specifinu klimu(klima krakih polja).
Zime prosjeno nisu tako hladne(od 1 do 2 C), kao to mogu biti u kotlinama sa
pretplaninskom klimom.
To je posljedica utjecaja nadmorske visine i Jadranskog mora u ovo doba godine.
Ljeta su umjereno topla(18-20C).
Godinje kolebanje temperature je oko 20C.
Ljeta su vedra i sunana(vie od 2.000h godinje insolacije).
Padavina je najvie u jesen i zimu, a godinja koliina iznosi izmeu 1.100 i 1.800mm.
Predstavnik ovog tipa klime je Livno.
d)Podruje planinske klime
U okviru klimatskog razreda D u Bosni i Herecegovini je rasprostranjena borealna ili
snijeno-umska klima.
28

U naim uvjetima odgovara joj naziv planinska klima.

Zime su duge, snijene i hladne(s.m.t. u januaru je 30 C).
Ljeta su svjea i kratkotrajna (s.m.t. u julu 15-20 C).
Godinje kolebanje temperatura nije veliko.
Visina padavina je iznad 1.200mm.
Padavine su snijene i dugo se zadravaju.
Predstavnik ovog tipa klime je Igman.
Predjeli ija je nadmorska visina iznad 1.700m imaju pravu alpsku klimu, koja se odlikuje:
vrlo dugim hladnim i snijeim zimama.
Najmanje 6 mjeseci je srednja mjesena temperatura ispod 0C(januar 6C).
Ljeta su kratka i hladna.
Najtopliji mjesec ima srednju mjesenu temperaturu 10C.
Godinje kolebanje temperature je umjereno.
Prosjena godinja temperatura je manja od 5C.
Padavina ima dosta u svakom godinjem dobu.
Ovi predjeli se odlikuju jakim i estim vjetrovima.
Predstavnik ovog tipa je Bjelanica.

VODE KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE

BOSNE I HERCEGOVINE
-Ope hidrografske odlike Bosne i Hercegovine
-Morski i rijeni slivovi Bosne i Hercegovine
-Jezera Bosne i Hercegovine
-Bosanskohercegovaka obala, Neumsko more(zaliv) i primorje
-Privredni znaaj voda Bosne i Hercegovine

OPE HIDROGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE

S obzirom na veliinu teritorije, Bosna i Hercegovina je bogata kopnenim (povrinskim i
podzemnim) vodama.
Pored toga, dio jadranske obale i primorja u sektoru Neum-Klek i Neumski i Malostonski(dio)
zaliv pripadaju Bosni i Hercegovini.
Bogatstvo Bosne i Hercegovine povrinskim i podzemnim vodama uslovljeno je:
* geografskim poloajem,
* geolokom graom,
* geotektonskim i geomorfolokim sklopom,
* klimatskim odlikama,
* vegetacijskim pokrovom i
* drugim elementima prirodno-geografske strukture.

29

Znaajno je istai da je usljed znatnije rasprostranjenosti kra u Bosni i Hercegovini

osim normalne povrinske, razvijena i podzemna krka hidrografija.

MORSKI I RIJENI SLIVOVI BOSNE I HERCEGOVINE

Bosanskohercegovaki Dinaridi predstavljaju izvorinu i slivnu oblast sa koje se vode,

preteno povrinski, slivaju i otjeuu Jadransko i Crno more.
Zbog toga i kaemo da bosanskohercegovaki rijeni slivovi hidrografski
pripadaju:jadranskom i crnomorskom slivu.
Glavno razvoe izmeu morskih slivova u Bosni i Hercegovini prostorno je blizu Jadranskom
moru i na mnogim segmentima je sa povrinskog (orografskog) preneseno u krako
podzemlje, tako da je povrinski dosta teko sa preciznou odrediti vododjelnicu morskih
slivova.
Meutim, na osnovu dosadanjih istraivanja cijeni se pouzdanim da orografsko razvoe
izmeu jadranskog i crnomorskog sliva u Bosni i Hercegovini ine planinske morfostrukture
Pljeivica, ator, Cincar, Radua, Bitovnja, Bjelanica, Treskavica, Zelengora i Volujak.
Izvorita nekih rijeka crnomorskog i jadranskog sliva su prostorno vrlo blizu, npr. izvor
Neretve, koja pripada jadranskom slivu, samo 600m je udaljen od izvora Klobuarice pritoke
Sutjeske, koja pripada slivu Crnog mora.
Sliv Crnog mora ima povrinu od 35.700km2, to ini oko 70% ukupne povrine
Bosne i Hercegovine, dok sliv Jadranskog mora ima povrinu od 12.410km2, to ini oko
24% ukupne povrine Bosne i Hercegovine.
Treba napomenuti da dijelovi slivova Une i Drine ne pripadaju Bosni i Hercegovini.
Okosnica crnomorskog sliva je rijeka Sava, kojoj pripadaju gotovo sve vee rijeke Bosne i
Hercegovine izuzev Neretve.
Sava tee sjevernom granicom Bosne i Hercegovine od ua Une do ua Drine u duini od
331km.
Najvee pritoke Save iz Bosne i Hercegovine su:Drina,Bosna, Vrbas, Una i Ukrina.
Pod njihovim se utjecajem uspostavlja reim Save izmeu ua Une i Drine i dalje nizvodno.
Naime, sa teritorija Bosne i Hercegovine Sava primi oko 700m3/sec.vode
(od 1.200m3/sec.vode BiH u cjelini), to iznosi oko 1/2 njenog prosjenog proticaja.
Sliv Une lei na Sava i njene vee pritoke iz Bosne i Hercegovine imaju u osnovi nivalnopluvijalni reim(snjeno-kini).
Maksimalni vodostaji su u aprilu(otapanja snijega i kie).
Izuzetak je rijeka Bosna, koja ima maksimalne vodostaje u martu, to je posljedica jaeg
djelovanja nivalnog inioca.
Najnii vodostaji na Savi i njenim pritokama u Bosni i Hercegovini su u avgustu i septembru.
Godinja raspodjela padavina uslovila je podjelu hidroloke godine na dva nejednako duga
perioda:
30

* DUI, vlaniji period, koji na Savi i njenim pritokama iz Bosne i Hercegovine traje sedam
mjeseci(oktobar-maj) i
* KRAI suni period (maj-oktobar).

Pod utjecajem nivalnog inioca(otapanje snijega) u slivu Save sve bosansko-hercegovake

rijeke imaju visoke vodostaje u proljetnjim mjesecima, to nije u skladu sa godinjom
raspodjelom padavina.
Sve pritoke Save sa teritorija Bosne i Hercegovine imaju polimorfne, poligenetske i polifazne
doline kompozitnog karaktera.
Zbog velikog bogatstva vodom i velikog pada bosanskohercegovake rijeke raspolau
ogromnim hidroenergetskim potencijalom, koji se, zasada, koristi na Uni, Vrbasu, Drini,
Neretvi i Trebinjici.
Zbog preovladavanja krenjake grae u podruju Bosne i Hercegovine koje pripada
jadranskom slivu do mora se povrinski probija samo Neretva.
U Jadransko more otekne oko 500m3/sec.vode.
Jadranskom moru hidrografski gravitira jo i prostor krakih polja jugozapadne Bosne,
zapadne i istone Hercegovine (Trebinjica), iako nema direktne hidrografske veze sa
Jadranskim morem (oko 4.400km2 povrine).
U reljefno zatvorenim krkim poljima Hercegovine i jugozapadne Bosne javljaju se tokovi
koji nestaju u ponorima.
Tako, u istonoj Hercegovini voda podzemno otie od visoko poloenog Gatakog(878m) i
Nevesinjskog polja (860m) do Jadranskog mora.
Najvei tok Nevesinjskog polja je Zalomska rijeka(42km).
Vode Nevesinjskog polja podzemno gravitiraju i Neretvi(Buna).
U Gatakom polju Munica je najvei tok(22km).
Vode Gatakog polja podzemno dotiu u sliv Trebinjice.
U Popovom polju tee rijeka Trebinjica, poslije Neretve najvea rijeka Hercegovine.
Trebinjica je hidromelioracijskim zahvatima hidroloki preureen tok.
U zapadnoj Hercegovini krakih polja je manje pa su i tokovi rjei.
U Mostarskom blatu najvei tok je Litica.
iri prostor Ljubukog polja odvodnjava sistem tokova Tihaljina-Mlade-Trebiat, koji
direktno zavrava u Neretvu uzvodno od apljine (duina oko 50km).
Bosni i Hercegovini pripada i dio Imotskog polja, iji je osnovni tok Vrlika dug oko 20km.
U prostoru krakih polja zapadne Bosne,tokovi su kao i u Hercegovini
bez direktnog otjecanja u more.
Izuzimajui granine oblasti prema crnomorskom slivu, gdje postoje podzemne veze prema
izvoritima Une i Vrbasa, najvei dio ovog prostora podzemno hidrografski pripada slivu
Jadranskog mora posredstvom Cetine.
U Kuprekom polju su u hidrografski sistemi Donje i Gornje Mrtvice.
U Glamokom polju su Jaruga, Kriva, Ribnjak, Vrba i dr.
31

U Livanjskom polju su Jaruga, Plovua i dr.,

U jugozapadnom dijelu Buko blato-jezero, vjetaki hidrografski sistem.
Duvanjskim poljem protiu uica i Riina.

JEZERA BOSNE I HERCEGOVINE

Bosna i Hercegovina ima prirodnih i vjetakih jezera.
Prirodna jezera su poligenetske tvorevine, po povrini mala, a po broju malobrojna.
Najvee je meu njima Borako jezero u istonoj podgorini Prenja, a zatim Blidinje jezero u
jugozapadnoj podgorini vrsnice.
Planinska jezera su mlae hidrografske tvorevine i gotovo sva su formirana u krakim
vrtaama i uvalama.
Najpoznatija planinska jezera su: Kotlaniko, tirinsko, Orlovako i Kladopoljsko na
Zelengori,atorsko na ator-planini, Prokoko na Vranici,Veliko i Crno jezero na Treskavici,
Blidinje jezero izmeu Vran-planine i vrsnice, Uloko jezero u podgorini Crvnja i dr
Na Uni i Plivi nastala su travertinska jezera.
Na Uni ih ima vie, a najpoznatije je Crno jezero blizu Srbljana.
Na rijeci Plivi su najvea Veliko Plivsko i Malo Plivsko jezero.
Pored navedenih prirodnih jezera treba spomenuti jo i Hutovo i Buko blato.
Buko blato je u novije vrijeme, zbog izvrenih hidromelioracijskih i hidrotehnikih zahvata,
vie vjetaka tvorevina.
Pored prirodnih u Bosni i Hercegovini postoji vie vjetakih jezera, ija je svrha koritenje
hidroenergetskog potencijala.
Najvea vjetaka jezera su: Buko, Bileko, Jablaniko, Ramsko, Viegradsko, Peruako,
Zvorniko, Modrako, Boac i dr.

BOSANSKOHERCEGOVAKA OBALA, NEUMSKI I MALOSTONSKI ZALIV I

PRIMORJE
Svojom obalnom fasadom u duini od oko 24,4 km Bosna i Hercegovina izlazi na Jadransko
more.
Taj dio obale, poluotok Klek i relativno uzani primorski pojas sa povrinom od oko 10,3km2
dio je dravnog teritorija Bosne i Hercegovine.
Svojstvo voda Neumskog i Malostonskog zaljeva je pod jaim djelovanjem rijeke Neretve,
kao i podmorskih i drugih vrela koja se nalaze neposredno u Neumskom moru i Stonskom
zaljevu.
Prosjene godinje, zatim prosjene ljetnje i zimske temperature vode su neto nie od vode
Jadranskog mora.
Tako, prosjena godinja temperatura morske vode iznosi 9,50C (prosjena povrinska
32

temperatura morske vode), prosjena julska oko 19,90C, a prosjena januarska 9,60C.
Salanitet morske vode je neto nii od prosjeka za Jadransko more u cjelini(38 promila) i
iznosi od 29,9 do 35,5 promila, dok je na dubini od 20m vei(od 37,5 do 37,8 promila).
Boja vode je zeleno-plava.

PRIVREDNI ZNAAJ VODA BOSNE I HERCEGOVINE

Procjenjuje se da hidroenergetski potencijal veih bosansko-hercegovakih rijeka iznosi vie
od 20 milijardi KWh.
Tome doprinose obilje padavina i reljefni sklop teritorija Bosne i Hercegovine.
Kompozitni karakter rijenih dolina omoguava izgradnju vjetakih akumulacija-jezera, koja
su viestruko korisna:koritenje hidroenergije, navodnjavanje, vodosnabdjevanje stanovnitva
i industrije, ribolov, turizam i dr.
Bosna i Hercegovina bogata je termalnim i mineralnim izvorima ija valorizacija see
u daleku prolost.
U suvremeno doba vrlo je intenzivna valorizacija termalnih, ljekovitih i mineralnih voda:
Gornji eher, Laktai, Banja Vruica, Crni Guber, Gata, Fojnica, Olovo, Ilida,
Kiseljak,Tuzlanska i Viegradska banja i dr.
Rijeke, jezera, izvori termalnih i mineralnih voda i bosanskohercegovako more i primorje
predstavljaju znaajan turistiki potencijal.

TLO KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE

BOSNE I HERCEGOVINE
- Ope pedogeografske odlike Bosne i Hercegovine
- Glavne klase i tipovi tala i njihova rasprostranjenost u Bosni i Hercegovini

OPE PEDOGEOGRAFSKE ODLIKE BOSNE I HERCEGOVINE

Bosna i Hercegovina u pedogeografskom pogledu predstavlja mozaik razliitih tipova i vrsta
tala, koja su nastala djelovanjem:
*
matinog supstrata,
*
klime,
*
reljefa,
*
organizama i
*
vremena kao pedogenetskih faktora i procesa transformacije mineralne i organske
komponente razmjene tvari izmeu vrste, tene i gasovite faze evolucije tla, te migracija tih
jedinjenja kao procesa pedogeneze.

33

ta je tlo?
Tlo predstavlja tanji rastresiti omota litosfere koji je, za razliku od matine stijene iz koje se
tlo rodilo, oplemenjen ivotom milijardi novih bia, koja su u supstratu rijetka ili potpuno
izostaju.
Tlo je, dakle, sredina gdje se ukrtaju putevi ivog i neivog svijeta stupajui u tijesnu
uzajamnu zavisnost.
Zbog toga je tlo sloena i dinamina tvorevina, gdje se izmeu njega i organizama vri stalna
razmjena materija preko niza sloenih i uzajamno povezanih fizikih, hemijskih i biolokih
procesa, koji prouzrokuju stalne promjene u smislu stvaranja sloenih evolucijskih stadija
tala.
Tako stvorene jedinice odnosno tipovi tala razliiti su po svojoj mogunosti da biljci, kao
primarnom proizvoau organske tvari, prue vodu, kisik i hranu kao osnovne komponente
plodnosti tla i sredinu za korijenjavanje.
Kao i sva ostala prirodna tijela i tla imaju svoju morfologiju, koja je odraz uvjeta i procesa
nastanka, prema kojoj uz pomo ostalih fiziografskih svojstava svrstavamo tla u
klasifikacijske sisteme.
Morfologija je osnovni znak za raspoznavanje i imenovanje pojedinih tipova tala, zbog ega
su i najnovije taksonomije odnosno klasifikacije naslijedilete poznate narodne nazive tala
(crnica, crvenica, podzol itd.).
Velika raznolikost pedogenetskih faktora i procesa uvjetovala je da je Bosna i Hercegovina,
kako smo ve rekli, pravi mozaik razliitih tipova tala, koji se na malim povrinamavrlo esto
smjenjujuna osnovu raznolikosti, koje su uvjetovaneraznolikostima reljefa, strukture i grae
matinog supstrata, klimatskih uvjeta i dr.
Na prostoru Bosne i Hercegovine rasprostranjeno je vie tipova i vrsta tala, koja su
klasificirana u tri klase: automorfna, hidromorfna i antropogena tla.

GLAVNE KLASE I TIPOVI TALA BOSNE I HERCEGOVINE I NJIHOVA

GEOGRAFSKA RASPROSTRANJENOST
U automorfna tla spadaju sva tla za iji je vodni reim karakteristino vlaenje samo
atmosferskim talozima, pri emu je procjeivanje upijene vode slobodno, pa nema
stagnacije(dueg zadravanja)vode i vlaenja koje bi prouzroilo redukcijske procese.
Automorfna tla dijele se na dvije grupe: nerazvijena i razvijena.
NERAZVIJENA AUTOMORFNA TLA
U nerazvijena automorfna tla spadaju: goli kr, litosol i regosol.
Goli kr s pjegama crvenice, smeeg tla na vapnencima i litosola zauzima visoka stjenovita
podrujaVanjskih i Centralnih Bosanskohercegovakih Dinarida.
Tla nalazimo u depovima mezozojskih vapnenaca, a nastaju drobljenjem vapnenakih i
dolomitnih stijena i otapanjem vapnenaca.
Kamenjar(Litosol) je tip prvi stadij razvoja tala. To su najgrublja skeletna tla
34

bosanskohercegovakog kra. Razvija se na kompaktnim stijenama i sastoji se preteno od

rastresitog skeleta-detritusa stijena, a vrlo malo od nakupljene sitnice u raspuklinama stijena.
Ovaj tip tla ima vrlo malu monost, a rasprostranjen je u Vanjskim i Centralnim Dinaridima.
Ova tla su vrlo nepodesna za poljoprivrednu proizvodnju, a teko se i poumljavaju.
Sirozem(Regosol)(sirozem na rastresitim supstratima)
Ovaj tip tala razvija se na rastresitim sedimentima (lapori, fli, les, pijesci, laporovitivapnenci,
sitnokristalni dolomiti i dr.).Nastaju pod utjecajem totalne erozije tla vodom, gdje su primarna
tla erodirana do matine stijene.Iz stijene se razvija primarni stadij tla inicijalnom
pedogenezom, dok se inicijalni humusni horizont po boji jedva razlikuje od matinog
supstrata.S obzirom da matine stijene tih tala imaju mogunost zadranja i opskrbe tla
mineralnim tvarima, vodom i kisikom, plodnost tih tala se poveava, zbog ega ona
predstavljaju dobro stanite za vinograde.
Regosoli su rasprostranjeni u podrujima rasprostranjenja spomenutih supstrata,
zbog ega se klasifikuju na:
* silikatne(na regolitu eruptivnih stijena i kriljaca),
* silikatno-karbonatne(na laporu i dr.) i
* pjeskovito-dolomitne.
Regosoli su najrasprostranjeniji u istonoj i zapadnoj Hercegovini.
Sadraj humusa je vrlo nizak(oko 1%).
RAZVIJENA AUTOMORFNA TLA
Od razvijenih automorfnih tala na prostoru Bosne i Hercegovine raspostranjena su:
* rendzina,
* kalkomelanosol,
* ranker,
* vertisol,
* kalkokambisol,
* euritini kambisol,
* distrini kambisol,
* luvisol,
* dolinsko-smea,
* valovito smea i
* kiselo-smea tla,
* crvenica i
* podzol.
Rendzina nastaje iskljuivo na rastresitim karbonatnim supstratima (vie od 10% CaCO3).
Ima plii horizont od 40cm, neutralno do slabo bazinu reakciju (pH 7-8) i sadri 5-20%
humusa. To su skeletoidna i skeletna crna i crno-smea humusno-karbonatna tla na
vapnenakoj, tvrdoj laporovitoj i dolomitnoj ljunkovitoj troini, na grubom karbonatnom
ljunkovito-kamenitom supstratu i na tvrdoj laporovitoj troini pomijeanoj sa deluvijalnim
silikatnim sedimentom.
To su suha, jako propusna tla, razliite teksture i stabilne mrviaste strukture.
Zbog plitkosti i velike skeletoidnosti i skeletnosti ova tla su predodreena
35

vie za umarsku nego za poljoprivrednu proizvodnju. Unato tome, ona su npr.u okolici
Livna, zbog nedostatka dubokih tala, velikim dijelom pod oraninim kulturama.
Pored Livna, rendzine su rasprostranjene i u okolici Kupresa, Sarajeva, Han Pijeska, Mostara i
drugdje. Ova tla se mogu koristiti za voarsko-vinogradarsku i povrtlarsku proizvodnju.
(vapnenako-dolomitna crnica) Kalkomelanosolje humusno-akumulativno tlo koje nastaje u
planinskim podrujima iznad 900m na tvrdim-vrstim vapnencima i dolomitima.
To su vrlo plitka kamenita tla(15-30cm) crne boje i prakaste strukture pod travnjakom
vegetacijom. Zbog plitkoe i malog sadraja humusa(do 25%), nisu pogodna za
poljoprivrednu proizvodnju.
Glavne su im karakteristike:
*
velika kamenitost,
*
plitkoa,
*
ocjeditost,
*
vrlo visoke ljetnje temperature i
*
jako velika aridnost.
U tipinom stanju razvijene su na sjevernom obodu Mostarskog polja, na golom kru
Jahorine, na sjeveroistonom obodu Sarajevske kotline (Crepoljsko) i dr.
Humusno-silikatno tlo(Ranker )je humusno-silikatno tlo koje je slino rendzini, ali se za
razliku od nje razvija na nekarbonatnim bazama bogatim i siromanim supstratima, te vrstim
i rastresitim stijenama.
Po reakciji su slabo kisela do ekstremno kisela tla.
Dubina tla je 25-40cm, mali sadraj humusa(10-25%).
Ova tla su rasprostranjena u brdsko-planinskim predjelima nae zemlje (Magli, Vranica i
dr.). Koriste se kao travnjaci(livade i panjaci).
Smonica(Vertisol) je crno, glinovito, ljepljivo, lastino tlo, koje u suhom stanju jako puca i
kontraktira, a u vlanom stanju bubri.
Razvija se na tercijarnim jezerskim sedimentima to sadre vee koliine montmarilonitne
gline(vie od 30%)koja uzrokuje navedene procese.
Smonica je malo rasprostranjena u Bosni i Hercegovini.
To su teka glinovita tla crne boje.
Reakcija je neutralna do slabo bazina(pH 6,7-8), a sadraj humusa samo 3-5%.
Ova tla imaju vrlo nepovoljna hidrofizika svojstva, zbog ega ih nazivaju minutna tla, jer
je povoljan moment obrade vrlo kratak.
Svrstavaju se u plodna tla.
Nazivaju ih i sionicama zato to na njima za vrijeme ugari najbolje rodi sijeno.
Ovim imenom nazivaju se u Bosni ekstremno teka tla crne i crnosmee boje na valovitom i
na ravnom reljefu.
U sjeverozapadnom dijelu nae zemlje (u okolini Cazina, Bihaa i Velike Kladue) zovu ih
imenom buhovae, jer su crne i tvrde kao buhe.
Smee tlo na vapnencu i dolomitu (Kalkokambisol) (smee tlo na krenjacima i dolomitima)
jedno je od najrasprostranjenijih tala u Bosni i Hercegovini.
36

Ima slabo kiselu reakciju.

Ova tla su po teksturi ilovaste glinue i glinue, ali su dobro vodopropusna, jer im je struktura
poliedrina.
Spadaju u srednje duboka tla(oko 50cm).
Rasprostranjena su preteno u krakim i brdsko-planinskim podrujima nae zemlje.
Euritino smea tla (Euritini kambisol) razvijen je na praporu procesima agrilosinteze iz
ernozema i rendzine.
Isto tako na ilovastim jezerskim i rijenim sedimentima i neutralnim i bazinim eruptivima.
Preteno su ilovastog sastava.
Ova tla nalazimo u Bosanskoj Posavini.
Ona zahvataju oko 250.000ha ili 4,9% ukupne povrine Bosne i Hercegovine.
To su neutralna do slabo kisela tla sa visokim stupnjem zasienosti bazama i visokim
kapacitetom apsorpcije.
Sadraj humusa se kree od 2-8%.
Vrijednost pH oko 6,5.
Ova tla su bogata duikom i dobro su opskrbljena kalcijumom i fosforom.
To su duboka tla homogene grae i ilovaste teksture, povoljne strukture, smee boje, dobre
dreniranosti i povoljnog hidro-zranog reima.
Distrino-smea tla (Distrini kambisol) je tlo siromano hranljivim sastojcima, jer se
obrazuje na kvarcno-silikatnim nanosima, koja po prirodi stijene sadre male koliine
hranljivih tvari.
To su pjeari, glinci, kriljci, gnajsevi, filiti, te kisele eruptivne stijene, rasprostranjene u
umskim predjelima planinsko-kotlinskog podruja Bosne i drugim podrujima.
Ova tla imaju dubinu od oko 40-70cm.
U pojasu uma ova tla imaju od 5 do 10% humusa.
Reakcija pH 4,5-5,5.
Pogodna su za uzgoj krompira, rai, jema i zobi.
S obzirom na karakter supstrata to su obino laka i skeletna tla, jako propusna, prozrana i
imaju dosta nepovoljnog humusa.
Ova su tla vrlo povoljna stanita za ume.
Lesivirano tlo (Luvisol) nastaje iz kambisola i kalkokambisola procesima premjetanja
glinastih estica i drugih tvari u nii iluvijalni horizont.
Bitna su dva podtipa ovih tala i to:
*
luvisol razvijen na rastresitim silikatima i silikatno karbonatnim supstratima
(prapor, fli, lapor, holocenski pijesci i ilovina i dr.) i
*
luvisol na vapnencima i dolomitima.
Rasprostranjenost tih dvaju tipova luvisola ovisi o prostornom rasporedu dotinih supstrata.
U nizijsko-ravniarskom podruju nae zemlje rasprostranjen je prvi podtip.
To je pogodno ratarsko i voarsko tlo, uz prethodno izvrene agromeliorativne mjere.
U brdsko-planinskom podruju nae zemlje, gdje je rasprostranjen drugi tip, tlo je ogranieno
veliinom zemljinog areala stjenovitou, a moe biti i ekstremno kiselo, pa su za popravak
potrebne mjere kalcifikacije.
37

Dolinsko smea tla prostiru se u dolinama recentnih ili sadanjih i bivih deluvijalnih rijeka i
potoka.
Zauzimaju velike povrine Semberije, Bosanske Posavine, Ivanjskog polja, Lijeve polja itd.
Sastoje se od nekoliko podtipova:
najmlaa aluvijalna mineralno-karbonatna sivkastosmea tla,
neto starija aluvijalna sivkastosmea beskarbonatna tla i
stara aluvijalna podzolasta smea tla, koja se sastoje od dva varijeteta:
dubokih sivkasto-smeih tala na pjeskovitoj podlozi,
te od plitkih crvenosmeih tala na gruboj ljunkovitoj podlozi.
Dolinsko smea tla u sjevernoj Bosni imaju u suhom stanju slabo izraenu crvenu nijansu, a
u vlanom stanju ta nijansa je prilino dobro izraena.
Crvena nijansa ovih tala potjee od boje aluvijalnog matinog supstrata koji velikim dijelom
potjee od erozijom unitenih crvenica, krkih smeica i verfenskih kriptopodzola iz slivnih
podruja gornjih tokova sadanjih i bivih rijeka.
Dolinska smea tla ubrajaju se u najplodnija tla Bosne i Hercegovine.
Valovita smea tla prostiru se na podruju rastresitih tercijarnih karbonatnih sedimenata.
Sastoje je od tri podtipa, koji se meusobno izmjenjuju i isprepliu:
- aluvijalna valovita smea tla na zaravnjenim povrinama,
- deluvijalna valovita smea tla na nagnutim povrinama i
- slabo erodirana valovita tla.
Krka smea tla zauzimaju vie ili manje od erozije ouvane povrine na
bosanskohercegovakom kru.
Ova tla su veinom pod umskom i travnjakom vegetacijom.
Kada su ova tla, nakon unitavanja uma, pod poljoprivrednim oraninim kulturama,
poprimaju izrazito crvenu boju kao i tla na litoralnom kru.
Ova tla se razvijaju iz reliktnih crvenica koje su se razvile u tercijeru, kada je na podruju
bosanskohercego-vakog kra vladala toplija klima.
Crvenica(terra rossa) je tlo koje nastaje na vapnencima i dolomitima.
Dubina soluma je 30-70cm, po teksturi su ilovae i glinue, ali su vodopropusne usljed
povoljne strukture.
Sadre malo fosfora, srednje koliine kalijuma i samo 1-3% humusa.
Zahtijevaju intenzivno gnojenje fosforom i humusom, te navodnjavanje.
Crvenice su u naoj zemlji rasprostranjene u okolini Travnika, na sjeverozapadnom obodu
Sarajevskog polja, u Domanoviima i okolini Mostara.
Ovo su slabije ili jae opodzoljena tla, a u okolini Travnika i obodu Sarajevskog polja ima i
vrlo dobro izraena neka podzologenetska morfoloka svojstva.
Crvenice su pogodne za uzgoj duhana i vinove loze, a i za uzgoj povra.
Podzol ima malo rasprostranjenje u naoj zemlji.
Najvie ga ima u planinskom podruju iznad 900m nadmorske visine.
To je jako kiselo tlo.
Nastaje na silikatnim stijenama.
38

Lagahno je, dobro vodopropusno, siromano fosfatima, kalijumom i azotom.

Podzoli ine veliku grupu tala razvijenih procesima podzolizacije iz razliitih geolokih
supstrata na razliitim elementima reljefa.
S obzirom na reljef oni se dijele na dolinske, terasne, bregovite, brdske i planinske, a s
obzirom na razvijenost morfolokih oznaka i svojstava, na feneropodzole sa dobro razvijenim
morfolokim oznakama i svojstvima(razvijeni u sjevernoj Bosni na ravnom i bregovitom
reljefu) i na kriptopodzole sa vrlo slabo razvijenim ili gotovo nerazvijenim morfolokim
oznakama i svojstvima (razvijeni na planinskom reljefu u uoj i iroj okolini Sarajeva).
Sva su ova tla slabe produkcione sposobnosti. Koriste se kao travnjaci, a dijelom i kao
oranice(za uzgoj krompira, jema, zobi, rai i dr.).
Potrebna im je kalcifikacija, fosfatizacija, humizacija i dodavanje kalijuma i azota).
Hidromorfna tla u Bosni i Hercegovini
Hidromorfna tala nastaju pod utjecajem jaeg vlaenja od padavinskih voda i dopunskog
vlaenja od slivnih poplavnih i podzemnih voda.
Skoro sva hidromorfna tla zahtijevaju odvodnjavanje.
NERAZVIJENA HIDROMORFNA TLA
Nerazvijena hidromorfna tla predstavljaju recentne nanose rijeka, jezera i mora, gdje su
procesi pedogeneze slabo izraeni, a slojevi sedimentacije izraziti.
Fluvisol je aluvijalno ili fluvijalno tlo rasprostranjeno u dolinama veih
bosanskohercegovakih rijeka Save, Drine, Bosne,Une,Sane,Vrbasa,Neretve,Trebinjice i dr.
Ova tla su nastala nanoenjem zemljinog materijala uz samu obalu rijeka.
Aluvijalna tla su po svojstvima (tekstura, dubina i mineralni sastav) veoma razliita, ima ih od
vrlo plitkih do veoma dubokih.
Humusa imaju vrlo malo, a slabo su opskrbljena fizioloki aktivnim fosfatom i kalijumom.
Najpovoljniji su duboki ilovasti aluvijumi zatieni od poplava, koji su vrlo dobro stanite za
sve ratarske kulture u dolini spomenutih rijeka, a u primorskom prostoru odlina su voarska,
vinogradarska i vrtna tla.
RAZVIJENA HIDROMORFNA TLA
Razvijena hidromorfna tla su:
*
pseudoglej,
*
semiglej,
*
glejna,
*
deluvijalno-aluvijalna,
*
eolska i
*
krka erodirana tla i
*
histosoli.

Pseudoglej je jedno od najrasprostranjenijih tala u Bosni i Hercegovini.

Rasprostranjen je u ravniarskim i breuljkastim terenima sjeverne Bosne.
Ova tla su nastala pod utjecajem prekomjernog navlaivanja soluma stagnirajuom
padavinskom vodom.
39

Due ili krae zadravanje suficitne vode uzrokovano je tee propusnim horizontom tla koji
spreava slobodnu perkolaciju vode.
Osnovni peat pseudogleju daju procesi koji su uvjetovani izmjenom mokre i suhe faze tla.
Pseudoglejna tla su slabijih pedofizikih i pedokemijskih svojstava, te su za njihovo
poboljanje potrebne intenzivne mjere melioracije u vidu rahljenja podoraninih horizonata,
odvodnjavanje, intenzivnog mineralnog i organskog gnojenja i kalcifikacije.
Semiglej je ernozemno i aluvijalno podbarno tlo.
Rasprostranjeno je u podbarnim dijelovima dolina rijeke Save i donjih tokova Vrbasa, Ukrine,
Bosne, Drine, Bregave i drugdje.
U gornjem dijelu profila semiglejnih tala odvijaju seterestiki procesi, a u donjem
prevladavaju procesi hidrogenizacije.
Ova su tla vrlo dobra i rahla, ilovaste teksture, mrviaste strukture i povoljnih pedokemijskih
svojstava. U sunim godinama esto su bolja od ernozema.
Pedofizika i pedokemijska svojstva slina su ernozemu, pa se i u prostoru izmjenjuju s
njima.
Glejna tla su topogeno uvjetovana tla rijenih dolina, koja nastaju pod utjecajem suvinog
vlaenja poplavnom, slivnom i podzemnom vodom.
Ova tla nalazimo u podrujima rasprostranjenja semiglejnih tala.
Bitna su dva podtipa ovih tala:humoglej(ritska crnica) i euglej(movarno glejno tlo).
Humoglej(ridska crnica) je hidromorfno tlo ernozemne zone u kojoj podzemna voda
fluktuira od povrine do ispod 2m.
Zahvaljujui dobroj propusnosti matinog supstrata ponekad je za melioraciju ovih tala
dovoljno odvodnjavanje otvorenim kanalima.
Euglej(movarno-glejno tlo) ima manje kolebanje podzemnih voda u profilu i ima humogleju
slina pedofizika i pedohemijska svojstva.
Po teksturi su preteno teka tla glinue.
Sadre 5-30% humusa, a mogu biti karbonatna i nekarbonatna.
Euglej ima nepovoljna hidro-fizika svojstva.
Na prostoru glejnih tala nalazimo vlane livade i ume hrasta lunjaka u asocijaciji s grabom.
Deluvijalno-aluvijalna tla mogu se kategorizirati u tri podtipa.
Prvi ine mlada skeletna tla smirenih plazina podno strmih padina.
To su surova, jako skeletna tla sa otrobridnim ljunkovitim i kamenitim skeletom pod
rijetkim i slabim vegetacijskim pokrovom.
Drugi podtip ine mlada skeletna tla bujinih plavina.
Ona se razvijaju na bujinim ljunkovito-kamenitim nanosima koji se sastoje djelimino od
zaobljenog i djelimino od otrobridnog skeleta sa neto fino disperziranog mineralnog
materijala, tzv.sitnice ili zemljae.
U okolini Mostara razvila su se u grubo-skeletna smea skeletna tla.
Trei podtip ine mlada padinska tla planinskih obronaka na blagim nagibima.
Ova tla su preteno pjeskovite teksturne grae sa neto skeleta.
Ovaj podtip je u okviru deluvijalnih tala najbolje stanite poljoprivrednih kultura i uma.
Ova tla su pod umama, panjacima i livadama, a djelimino i pod oraninim kulturama.
40

Eolska tla utvrena su na prostoru Bosne i Herecegovine samo u sjeverozapadnom dijelu

Livanjskog polja u Lugu.
Tu se na lokalitetima Prine i Gredine prostire beskreni silikatni ivi pijesak sa tinjcem, koji
su na verlikim povrinama pod vegetacijom smireni.
Narod ih u tom kraju zove imenom zuja.
Najvjerovatnije da potjee infiltracijom iz ponorskih voda Livanjskog polja, koje dolaze iz
verfenskog podruja Grahovskog polja, a moda i iz podruja Glamokog polja, gdje su
rasprostranjeni verfenski sedimenti.
Histosol(tresetno tlo) je organsko tlo koje nastaje u uvjetima neprekidne stagnacije vode u
itavom profilu tla. Ova tla imaju relativno malo rasprostranjenje u naoj zemlji.
Nalazimo ih kao movarna tresetita u donjem toku Neretve, Livanjskom, Grahovskom i
Kuprekom polju i Hutovom blatu.
Dubina organogenog tresetnog sloja varira od 30cm do nekoliko metara, te zato prema dubini
histosoli mogu biti plitki, srednje duboki, duboki i vrlo duboki.
Dublji tresetni sloj koristi se za dobijanje organskih tzv.tresetnih gnojiva.
Kod Bosanskog Grahova postoje deponirane znatnije koliine tresetnog gnojiva, koje se
koriste za uzgoj razliitih kultura u povrtlarstvu i cvjearstvu.
Antropogena tla u Bosni i Hercegovini
Antropogena tla su ona tla koja su pod utjecajem raznih hidrotehnikih i agrotehnikih mjera
znatno izmijenila svoja prirodna svojstva.
Ova tla su pod utjecajem odvodnjavanja, navodnjavanja, dubokog oranja i rigolovanja, te
visokih doza mineralnih gnojiva i humizacije, pretvorena u veoma plodne supstrate.
Antropogena tala pogodna su za uzgoj svih kultura i na njima se ostvaruju veoma visoki
prinosi. U antropogena tla spadaju:
Rigosol(rigolovano tlo),
Hortisol(vrtno tlo) i
Antropogenizirana hidromorfna tla.

VEGETACIJSKI POKROV KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE

STRUKTURE BOSNE I HERCEGIVUNE
- Predleg vanijih istraivanja vegetacije Bosne i Hercegovine;
- Ope odlike ralanjenosti vegetacijskog pokrova Bosne i Hercegovine;
- Najvanije karakteristike horizontalne i vertikalne ralanjenosti vegetacijskog pokrova
Bosne i Hercegovine;
- Prostorna diferencijacija najvanijih tipova vegetacijskog pokrova Bosne i Hercegovine

41

PREGLED VANIJIH ISTRAIVANJA VEGETACIJE BOSNE I HERCEGOVINE

Istraivanja vegetacije Bosne i Hercegovine poinju tek krajem XIX stoljea.
Opsena istraivanja vegetacije Bosne i Hercegovine:od A. Boue-a do Lakuia, Dizdarevia,
Redia i dr.
PRVO i do danas NENADMANO DJELO, po miljenju P.Fukareka, jest knjiga
Gunhter-a Beck-a - Mannagette: Die Vegetationverhltnisse der Illyrischen Lnder
O odnosima vegetacije ilirskih krajeva, koje je objavljeno u Leipzigu 1901. godine.
U prvoj polovini XX stoljeaznaajan doprinos istraivanju vegetacije Bosne i Hercegovine
dali su:
*
L.Adamovi,
*
J.Paczosky,
*
I.Horvat,
*
B.Pavlovski i dr.
L.ADAMOVI je u svojim studijama Biljno-geografske formacije zagorskih krajeva
Dalmacije, Bosne, Hercegovine i Crne Gore, objavljenim u Zagrebu 1912. i 1913.godine,
prikazao vegetaciju zapadne Bosne i jednog dijela Hercegovine.
Znameniti poljski ekolog J.PACZOSKY prouavao je 1928. godine sastav visokih uma
srednjobosanskih planina Igmana, Zvijezde, Romanije i dr.
I. HORVAT je istraivao visokoplaninsku vegetaciju hercegovakih planina Prenja, vrsnice,
Bjelanice, te Orjena, Vranice i drugih planina i svoje rezultate objavio u studijama:
Istraivanja vegetacije hercegovakih i crnogorskih planina u Zagrebu 1934. godine.

U periodu nakon II svjetskog rata vrena su vrlo intenzivna istraivanja vegetacije Bosne i
Hercegovine.U poetku su istraivani karakteristini objekti i lokaliteti u srednjobosanskim
planinama(Igman, Bjelanica, Treskavica, Romanija, Jahorina i dr.),a kasnije se, istraivanja
ire na cijelu Bosnu i Hercegovinu, najprije u okviru projekta Vegetacijska karta Bosne i
Hercegovine 1:200 000.
Na ovom projektu bili su angaovani brojni naunici, meu kojima su najvaniji:
D.Baji, D.Batinica, .Bjeli, .Slavni, S.Milanovi, R.Lakui, S.Ritter-Studnika,
Lj.Kulea, V.Stefanovi, B.Fabijani, V.Beus, .ili, P.Fukarek i dr.
Znaajan doprinos istraivanju vegetacije visokih Bosanskohercegovakih Dinarida
dali su:
* .Bjeli (Vegetacija predplaninskog pojasa planine Jahorine, Sarajevo, 1966. godine),
*R.Lakui(Biljnogeografska ralanjenost visokih Dinarida, Zagreb, 1969.godine;
Klimatogeni ekosistemi Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1981. i 1984.godine i dr.),
*.ili i dr.

42

OPE ODLIKE RALANJENOSTI VEGETACIJSKOG POKROVA

BOSNE I HERCEGOVINE
Geografski poloaj, ralanjenost reljefa i geoloka struktura, te klima i drugi prirodnogeografski elementi i faktori daju vegetaciji Bosne i Hercegovine posebna obiljeja.
Na prostoru Bosne i Hercegovine ukrtaju se dvije velike florne oblasti:
eurosibirska i sredozemna, a prisutni su i elementi tree, irano-turanske.
Prema katalogizaciji bosanskohercegovakog herbara Zemaljskog muzeja u Sarajevu
utvreno je u Bosni i Hercegovini:oko 3.700 cvjetnica, 60 vrsta papratnjaa, 250 vrsta
mahovina, 250 vrsta liajeva i oko 520 vrsta gljiva.
Posebnu fitogeografsku karakteristiku Bosne i Hercegovine ini starost flore,odnosno
postojanje veoma starih, reliktnih vrsta sauvanih zahvaljujui posebno povoljnim prirodnim
prilikama, od najstarijih vremena do dananjih dana.
Osim mediteranskih, srednjoevropskih i alpskih flornih elemenata na prostoru Bosne i
Hercegovine postoje jo i ilirski(ilirsko-balkanski), ilirsko-planinski, krki i karpatskobalkanski elementi. Mnogi od njih su izrazito reliktnog karaktera, a meu ilirskim elementima
nalaze se mnogobrojni endemi.
Prema G.Beck-Mannagetti od svih, do 1901.godine poznatih vrsta(u Bosni 2.143, a u
Hercegovini 2.068)
mediteranskim flornim elementima pripada u Bosni 6,6%, a u Hercegovini 19,1% svih vrsta;
srednjoevropskim flornim elementima pripada u Bosni 51,6%, a u Hercegovini 42,0% svih
vrsta;
alpskim flornim elementima pripada u Bosni 12,5%, a u Hercegovini 10,1% svih vrsta;
ilirskim i krkim flornim elementima pripada u Bosni 18,1%, a u Hercegovini 17,3% svih
vrsta;
ilirsko-planinskim flornim elementima pripada u Bosni 8,8%, a u Hercegovini 10,1% svih
vrsta;
karpatsko-balkanskim flornim elementima pripada u Bosni 2,2%, a u Hercegovini samo 1,1%
svih vrsta.
Prema tome, na cjelokupnom prostoru Bosne i Hercegovine preovladavaju srednjoevropski
florni elementi, koji u Bosni obuhvataju vie od polovine svih vrsta(51,6%), a u Hercegovini
neto manje od polovine svih vrsta (42,0%) i njenoj flori daju karakteristina i tipina
obiljeja.
Alpskim flornim elementima pripadaju u Bosni 171 vrsta, a u Hercegovini 127 vrsta.
Pored ovih vrsta koje su rairene na gotovo svim bosanskohercegovakim planinama, neke
vrste ograniene su samo na najvii pojas planine Vranice u centralnoj Bosni.
Zapravo, planina Vranica je izolirani otok alpske planinske vegetacije u Bosni i Hercegovini.
Sredozemni florni elementi zastupljeni su mnogobrojnim vrstama zimzelenog bilja.
Rasprostranjeni su uz bosanskohercego-vaku jadransku obalu i neto dublje u unutranjost
43

Hercegovine dolinom rijeke Neretve sve do padina planina Vele, Prenj i abulja, te u okolici
Trebinja i Ljubukog.
Junoevropske termofilne vrste meu kojima je vei broj listopadnog drvea i grmlja,
zauzima vee prostore na bosanskohercegovakom kru.
Ilirski florni elementi su najznaajniji, jer daju vegetacijskom pokrovu Bosne i Hercegovine
specifina obiljeja. Njima pripada oko 170 vrsta, od kojih su mnoge reliktnog karaktera.
Ovi florni elementi osobito su izraeni u prijelazno-sredozemnoj i planinskoj vegetaciji i
odlikuju se brojnim endemima.
Karpatsko-balkanski florni elementi razmjerno slabije su zastupljeni u Bosni i Hercegovini.
Najzastupljeniji su u nizijskim sjeveroistonim dijelovima nae zemlje.

NAJVANIJE KARAKTERISTIKE HORIZONTALNE I VERTIKALNE

RALANJENOSTI VEGETAVIJSKOG POKROVA BOSNE I HERCEGOVINE
Vegetacija Bosne i Hercegovine odlikuje se velikom arolikou zajednica.S obzirom na:
*
geografski poloaj,
*
geomorfoloke,
*
geoloke i
*
klimatske uvjete i
*
historijske prilike i druge uvjete
vegetacija Bosne i Hercegovine pokazuje znatnu horizontalnu i vertikalnu ralanjenost.
Naime, KOPNENI KRAJEVIu unutranjosti nae zemlje pokazuju veliku slinost sa
vegetacijom SREDNJE EVROPE, a Bosanskohercegovako primorje, zaljee i podruje
Bosanskohercegovakog visokog kra odlikuje vegetacija primorskih i zagorskih krajeva
SREDOZEMLJA.
S obzirom na orografske odlike bosanskohercegovakog kopna, a naroito na visinu i pravac
pruanja visokih planinskih lanaca Bosanskohercegovakih Dinarida(SZ-JI) paralelno sa
obalom Jadranskog mora, u opim se crtama mogu izdvojiti dva osnovna tipa vegetacije
meusobno razliita prema tome da li se pruaju s primorske ili s kopnene strane planinskih
lanaca Bosanskohercegovakih Dinarida:
-Prvi tip: Vegetacija Bosanskohercegovakog primorja, zaljea i primorskih strana
Bosanskohercegovakih Dinarida i
-Drugi tip:
Vegetacija unutranjih dinarskih i peripanonskih predjela Bosne i Hercegovine.

44

PROSTORNA DIFERENCIJACIJA NAJVANIJIH TIPOVA VEGETACIJE

BOSNE I HERCEGOVINE
a)Vegetacija Bosanskohercegovakog primorja, zaljea i primorskih strana
Bosanskohercegovakih Dinarida;
b)Vegetacija unutranjih dinarskih i peripanonskih predjelaBosne i Hercegovine;
a)Vegetacija Bosanskohercegovakog primorja, zaljea i primorskih strana
Bosanskohercegovakih Dinarida
1.Pojas mediteranskih vazdazelenih uma esvine i makije(Quercion illicis);
2.Dolinskih i sredozemnih priobalnih uma tipa Longoza(Populetalia)
Dolinske i sredozemnih priobalnih uma tipa Longoza(Populetalia);
Zajednici uma skadarskog lunjaka(Quercus robur ssp.scutariensis-Piriploca graeca);
3.Emerzna vegetacija bara i jezera(Phragmitation)
4.Pojas uma hrasta medunca i bjelograbia(Carpinetum orientalis)
U njima su uz hrast medunac(Quercus pubescens) i bjelograbi(Carpinus orientalis)
zastupljene brojne submediteranske termofilne vrste.
5.Pojas ume crnog graba(Seslerio Ostryetum)
6.Pojas tzv.primorske bukove ume(Seslerio-Fagetum)
7.Pojas uma endemne munike(Pinetum Leucodermis)
8.Zajednice klekovine bora(Pinetum mughi dinaricum) i planinske rudine
Mediteranske vazdazelene ume esvine i makije(Quercion illicis);
Uzak pojas uz jadransku obalu izmeu Neuma i Kleka pripada klimatogenoj vegetaciji
vazdazelenih uma esvine i makije. Tipina vrsta je hrast esvina (Quercus ilex).
Kako je klimatogena uma du bosanskohercegovake obale snano degradirana od strane
ovjeka, nju danas zapremaju nie ikare, koje nazivamo makijama ili jo nie ikare sa
flekama kamenjara, koje nazivamo garizima, a pri najveem stepenu degradacije razvijaju se
kamenjarski panjaci, ili u ekstremnom smislu vegetacija eumediteranskih krenjakih sipara
ili stijena.
Mediteranske makije su ikare koje sadre gotovo sve elemente klimatogenih
eumediteranskih uma esvine, pa i samu esvinu (Quercus ilex), te ih ubrajamo u istu
zajednicu s pravim eumediteranskim umama, koje su kod nas nazvane Orno-Quercetum
illicis.
Mediteranski garizi su niske ikare u kojima nalazimo u izobilju niske grmove iz reda Erica i
Cistus(Cisto-Ericion).
Mediteranski kamenjari(Thero-Brachypodion) se odlikuje najee polupustinjskim izgledom,
gdje je pokrivenost terena vegetacijom ispod 50%, a visina vegetacije se kree oko 15cm.
Glavne vrste eumediteranskih kamenjara su vrste iz rodova: Chrysopogon, Cymbopogon,
Auropogon, Bromus, Koeleria, Festuca i dr.
Vegetacija krenjakih sipara eumediteranskog pojasa Bosne i Hercegovine predstavlja
specifinu pustinjsku vegetaciju mediteranskog pojasa. Pokrivenost se kree od 10-20%.
Glavne vrste su Drypos spinosa ssp.Sacquniana, Linaria simplicifolia, Scrophularia sp. i dr.
45

Vegetacija pukotina krenjakih stijena eumediteranskog pojasa pripada svezi Centaureo

Campanulion. Pokrivenost se kree do 10%.
Dolinskih i sredozemnih priobalnih uma tipa Longoza(Populetalia)
Uz obale donjeg toka rijeke Neretve i njezinih pritoka, oko Hutovog blata i u velikim krakim
poljima nalaze se manji ostaci nekadanjih dolinskih i sredozemnih priobalnih uma tipa
Longoza(Populetalia), koje su po sastavu biljnih vrsta srodne zajednici uma skadarskog
lunjaka(Quercus robur ssp.scutariensis-Piriploca graeca) iz podruja oko Skadarskog jezera
i Bojane.
Tu se susrijee znaajan broj vrsta kao to su: poljski jasen, brijest, hrast lunjak, crna joha,
kurika i dr., koje ine isto tako sastav nizijskih poplavnih uma peripanonskih podruja Bosne
i Hercegovine.
Ove sredozemne priobalne ume bile su nekada ire rasprostranjene na plodnim aluvijalnim
tlima(naroito u krakim poljima), a danas su svedene na neznatne ostatke.
Emerzna vegetacija bara i jezera(Phragmitation)U Hutovom i Mostarskom blatu zastupljena
je emerzna vegetacija bara i jezera(Phragmitation).
Pojas uma hrasta medunca i bjelograbia(Carpinetum orientalis)
Na zimzelenu vegetaciju primorskih krajeva nae zemlje nadovezuju se prema unutranjosti
kopna najprije podruje uma hrasta medunca i bjelograbia(Carpinetum orientalis).
Listopadne ume ove zajednice tvore negdje iri negdje ui pojas isprekidan kamenjarima i
kulturama, a prema unutranjosti kopna nalazimo ih iskljuivo na toplim junim obroncima i
na niim zaklonjenim poloajima.
U njima su uz hrast medunac(Quercus pubescens) i bjelograbi(Carpinus orientalis)
zastupljene brojne submediteranske termofilne vrste.
Ove ikaraste ume na podruju Hercegovine i zapadne Bosne pokazuju nekoliko razliitih
subasocijacija.
Jedna od tih subasocijacija, u kojoj obino raste mogranj, iri se u niim i toplijim
predjelima(Carpinus orientalis punicetosum).
Druga, u kojoj preovladava tilovina(Carpinus orientalis petterietosum).
ume ove zajednice rijetko su gdje sauvane u iskonskom obliku.
Pod stalnim utjecajem intenzivne ispae, sjee i kresanja lia najee su pretvorene u ikare
i zakrljalo iblje, te konano u krake kamenjare.
Kamenjari ovog tipa (Chrysopogoneto-Satureion subspicatae) predstavlja u pravom smislu
na goli kr.
Unutar pojasa kserotermnih liarsko-listopadnih uma hrasta medunca i bjelograbia nalazi
se na dubljim flinim zemljitima na umske zajednice hrasta sladuna (Quercetum confertae
hercegovinicum) i u kojoj mjestimice raste i makedonski hrast(Quercus trojana).
Pojas ume crnog graba(Seslerio Ostryetum) Na pojas klimatogenih uma hrasta medunca i
bjelograbia nastavlja se u unutranjosti, na strmim i viim padinama,
pojas ume crnog graba(Seslerio Ostryetum), koji negdje dosee i do nadmorskih visina viih
od 1.000m. U sastavu ove ume i ikare uestvuju brojne kserotermne vrste drvea i grmlja,
kao to su crni grab, crni jasen, javor, gluha, lipa, makije, ruj i druge vrste. ume crbog
46

graba, slinog sastava, nalaze se i u dubokim klisurama rijeka u unutranjosti Bosne i

Hercegovine, ali se u njima gube mnoge osjetljive primorske i junoevropske vrste.
Pojas tzv.primorske bukove ume(Seslerio-Fagetum)Na primorskim stranama Dinarskih
planina u Hercegovini i zapadnoj Bosni, na pojas uma hrasta medunca i crnog graba
nadovezuje se pojas tzv.primorske bukove ume (Seslerio-Fagetum).
Taj uski pojas bukove ume bio je pod snanim utjecajem stoarenja, te je danas sveden na
manje skupine stabala ili sastojina isprekidanih termofilnih zajednica uma i ikara crnog
graba i crnog jasena.
Pojas uma endemne munike(Pinetum Leucodermis)
Na hercegovakim planinama vrsnici, Prenju, abulji i Orjenu iznad gornjeg ruba bukovih
uma, na stjenovitim odsjecima i planinskim rudinama, protee se znatno ispresijecan pojas
uma endemne munike (Pinetum Leucodermis).
Zajednice klekovine bora(Pinetum mughi dinaricum) i planinske rudine.
Iznad pojasa uma endemne munike na spomenutim planinama su razvijene:
- zajednice klekovine bora(Pinetum mughi dinaricum) i - planinske rudine.
b)Vegetacija unutranjih dinarskih i peripanonskih predjelaBosne i Hercegovine
Pojas listopadnih hrastovih uma unutranjih predjela Bosne i Hercegovine bitno se razlikuje
po izgledu i sastavu od pojasa hrastovih uma njenih primorskih strana.
ume hrasta kitnjaka i obinog graba(Querceto-Carpinetum)
Prostrane povrine breuljaka i niskih brda pokriva zajednica uma hrasta kitnjaka i obinog
graba(Querceto-Carpinetum).
U njoj se nalaze i brojni elementi mezofilnih vrsta bukovih uma.
Zbog vrlo povoljnih klimatskih, pedogeografskih i drugih prirodno-geografskih uvjeta pojas
listopadnih uma hrasta kitnjaka i obinog graba je, zbog najgue naseljenosti
poljoprivrednog stanovnitva, sveden na manje povrine.
U ovom prostoru je naseljenost vrlo izrazita, apoljoprivredna djelatnost vrlo intenzivna.
Ove ume su u prirodnom sastavu vrlo bujne, bogate raznim vrstama drvea, grmnja
i niskog zeljastog bilja, meu kojima su divlja trenja, bijela i malolisna lipa, lijeska i mnoge
zeljaste biljke.
umske zajednice hrasta kitnjaka i obinog graba razvijaju se na dubljim i razvijenijim tlima.
Listopadne ume hrasta kitnjaka i obinog graba, zbog regionalnih specifinosti tipinog
rasprostranjenja u naoj zemlji, nazvane su Bosanske hrastove ume.
uma hrasta medunca i crnog graba(Querco-Ostryetum carpinifoliae)
Na skeletnim krenjakim tlima i preteno na junim stranama u pojasu uma kitnjaka i
obinog graba, te neto iznad tog pojasa, nalazi se zajednica uma hrasta medunca i crnog
graba(Querco-Ostryetum carpinifoliae)s niskim termofilnim vrstama: crni jasen, mukinja, ruj,
ibika i dr.
Te su zajednice uvjetovane lokalnim orografskim, pedolokim i klimatskim prilikama pa ne
zauzimaju vee povrine.ume hrasta kitnjaka i pitomog kestenana kiselim tlima
u SZ Bosni rairene su ume hrasta kitnjaka i pitomog kestena.
One se na sjeveru nastavljaju na veliko podruje kestenovih uma na Kordunu u Hrvatskoj.
47

Pored SZ Bosne(na prostoru izmeu Bihaa, Bosanske Krupe, Bosanskog Novog, Cazina i
Vrnograa) ume pitomog kestena rasprostranjene su i u dolinama pritoka Neretve:
Neretvice, Kruice i Treanice.
Zbog specifinih prirodno-geografskih uvjeta u Hercegovini, te zbog prisutnosti nekih
submediteranskih vrsta, te ume razliitog su sastava od onih u SZ Bosni.
Kestenove ume rasprostranjene su i u okolici Srebrenice, ali na manjoj povrini.
Ove ume imaju veliki privredni znaaj.
ume breze i hrasta kitnjaka(Betulo- Quercetum petraeae)
Na irem prostoru planine Vranice ume hrasta kitnjaka i pitomog kestena zamjenjuju ume
breze i hrasta kitnjaka(Betulo-Quercetum petraeae).
ume cera i hrasta sladuna(Querceto confertae-cerris)
U sjeveroistonoj i istonoj Bosni ume hrasta kitnjaka i obinog graba zamjenjuje
termofilnija karpatsko-balkanska zajednica ume cera i hrasta sladuna(Querceto confertaecerris), koje se tu nalaze na krajnjem zapadu svog rasprostranjenja.
Ova zajednica najrasprostranjenija je u gornjem toku Drine(oko Gorada i Foe).
Nizijske poplavne ume hrasta lunjaka(Querceto-Genistetum elatae)
Nizijske poplavne ume hrasta lunjaka(Querceto-Genistetum elatae) rasprostranjene su na
veim povrinama samo mjestimino uz obale rijeke Save i dolinskih tokova njenih veih
pritoka: Une, Sane, Vrbasa, Ukrine, Bosne, Spree i Drine.
Na suhljim i uzdignutijim poloajima poplavna uma lunjaka prelaze u umu hrasta lunjaka
i obinog graba(Carpino-Quercetum roboris).
ume crne johe (Alneto-Caricetum brizoides)rasprostranjene su na vrlo vlanim i trajno
mokrim terenima. U Bosni su dosta rijetke na veim povrinama.
Njihovo rasprostranjenje je vezano za trajno movarna dolinska stanita.
ume vrbe i topole. ume vrbe i topole razvijene su kao formacije obalnog drvea, a
rasprostranjene su u sjeveroistonom dijelu nae zemlje, ali u vrlo uskim i isprekidanim
pojasevima uz obale rijeka.
Pojas BUKOVIH UMA (Fagetum montanum) Pojas bukovih uma zauzima u Bosni i
Hercegovini najvee prostranstvo.
Visinski, nastavlja se na pojas uma kitnjaka i obinog graba, te prema novijim istraivanjima
obuhvata nekoliko jasno floristiki i ekoloki izraenih zajednica.
Na vapnenakoj podlozi brdska bukova uma(Fagetum montanum) pokriva najvii gorski
pojas.
U njoj raste jo niz termofilnih vrsta biljaka koje prelaze iz pojasa ume hrasta kitnjaka i
obinog graba.

48

Pojas mezofilnih uma bukve i jele (Abieti-Fagetum).

Na brdske bukove ume u viim nadmorskim visinama nastavlja se iroki pojas mezofilnih
uma bukve i jele(Abieti-Fagetum), u kojemu se na nekim planinama centralne i jugoistone
Bosne obilno susrijee i smra.
Pojas bukovih pretplaninskih uma(Fagetum subalpinum)
Na planinama centralnog dinarskog sistema od Osjeenice i Klekovae na sjeverozapadu do
Maglia i Ljubinje na jugoistoku, iznad pojasa uma bukve i jele nastavlja se negdje iri
negdje ui pojas bukovih pretplaninskih uma (Fagetum subalpinum), koji i u svojim najviim
visinama dopiranja prelazi u niske sastojine klekovine bukve.
U bukovim umama Bosne i Hercegovine obilno raste gorski javor, zatim gorski brijest i dr.
Brdske bukove i bukovo-jelove ume najrasprostranjenije su i ekonomski najznaajnije ume
Bosne i Hercegovine, koje su vrlo intenzivno iskoritavane, malo njegovane i gotovo nikako
obnavljane.
Unutar pojasa bukovih uma, uz rijeke i potoke i u vlanim dolinama obrazuje se zajednica
bijelog jasena i gorskog javora(Acereto-Fraxinetum)
s nizom higrofilnih vrsta.
Bukove ume na kiselim tlima zauzimaju vee prostranstvo na niim padinama planina
Bitovnje, Zec-planine i Vranice u centralnoj Bosni,
te na stanitima verfenskih kriljaca i permskih pjeara u sjeverozapadnoj i istonoj Bosni.
Smreve ume u Bosni i HercegoviniU pravilu nigdje ne tvore izrazite visinske pojaseve, kao
to je to sluaj u Alpama ili na nekim planinama istonog dijela Balkanskog poluotoka.
Rasprostranjenost smrevih uma u Bosni i Hercegovini uvjetovano je njenim specifinim
klimatskim i orografskim prilikama.
Nalazimo ih redovno u gotovo istom stanju unutar pojasa bukovih i bukovo-jelovih uma
samo u vlanim i zaklonjenim dolinama, na mrazitima, a esto i kao rubni pojas nekih
planinskih polja(smreve ume u Velikom i Malom polju na planini Igman).
Samo na planini Vranici, na gornjoj umskoj granici, razvijen je pojas smrevih uma
(Homogyni-Piceetum).
Taj se pojas do danas nije mogao potpuno sauvati zbog sjee i umskih poara, te je znatno
iskidan i potisnut planinskim panjacima.
ume bijelog bora i smre iroko su rasprostranjene na Romaniji.
Poseban tip smrevih zajednica tvori endemna homorika (Piceetum omoricae), koja se
ouvala samo na nekim zatienim padinama planina srednjeg i gornjeg toka Drine.
Sastojine crnog i bijelog bora vrlo su znaajne biogeocenoze. Nastanjuju vrlo razliita, ali u
pravilu nerazvijena, strma i erodirana stanita.
One u najveem dijelu predstavljaju primarne odlike vegetacije u kojima su stjenovite vrste i
vrste otvorenih toplih stanita meusobno izmijeane.

49

Na niim brdovitim terenima dominira redovno crni bor, a u viim i hladnijim podrujima
pridruuje mu se bijeli i umski bor. Ove zajednice preovladavaju na supstratima dolomita i
serpentina, pa ih dijelimo na dvije skupine.
Meu dolomitne zajednice crnog i bijelog bora spada zajednica Pinetum illyricum
calcicolum i zajednica Pinetum silvestris dinaricum.
Meu serpentinske zajednice crnog i bijelog bora spada Pinetum silvestris-nigrae.
To su zajednice bogate neoendemnim vrstama.
Pretplaninske bukove ume(Fagetum subalpinum)
Na visokim Dinarskim planinama razvijen je i pojas pretplaninske bukove ume(Fagetum
subalpinum), a iznad njega, sve do gotovo najviih vrhova iri se pojas bora krivulja, odnosno
zajednice klekovine bora(Pinetum mughi).
Izuzetak od toga mogli bi biti u Bosni i Hercegovini samo najvii vrhovi graninih planina
Maglia i Volujaka, gdje su u novije vrijeme utvrene i neke zajednice tzv.alpskog ili
nivalnog pojasa.Zajednice planinskih rudina na bosanskohercegovakim planinama ulaze u
klimazonalni pojas klekovine bora.
Bor krivulj zauzimao je nekada goleme povrine, ali su one postepeno nestale u poarima koje
su podmetali stoari da bi proirili svoja ljetnja ispasita.
Zbog toga na mnogim bosanskohercegovakim planinama zajednice klekovine bora krivulja
pokrivaju jo samo manje povrine u nepristupanim predjelima, a na njenom mjesturairile
su se vritine kleke(Juniperion nanae) i zajednice planinskih rudina.
Planinska vegetacija Bosne i Hercegovine je posebno znaajna, jer u njoj nalazimo
zastupljene najznaajnije ilirske endeme.
Prema I.Horvatu njeno razvojno sredite nalazi na planinama oko srednjeg toka rijeke Neretve
(na Prenju, vrsnici, abulji i Veleu).
Planinska vegetacija Bosanskohercegovakih Dinarida predstavljena je mnogobrojnim
zajednicama tzv.pukotinskih ili stjenovitih zajednica(Asplenietea rupestris),zajednicama
sipara ili toila (Thlaspeetea rotundifolia) i snjenika(Salicetea herbaceae), zatim planinskih
rudina, koje preteno pokrivaju krenjake(Elyno-Seslerietea), a u manjem obimu i silikatne
planine(Caricetea curvulae), meu kojima se istiu planina Vranica, Jahorina i Zelengora.
Vegetacija mahovina i zeljastih biljaka(Montio-Cardaminetea)
Oko izvora i pritoka u gorskom i planinskom podruju naseljava se posebna vegetacija
mahovina i zeljastih biljaka (Montio-Cardaminetea).
Toj vegetaciji u irem smislu pripada i vegetacija tzv.sedrotvoraca, ija odumrla kalcijevim
karbonatom inkrustirana tijela stvaraju poznate sedrene(travertinske) slapove na Uni, Plivi,
Sani i dr.

50

Vegetacija bara i movara (Phragmitetea) U nekim krakim poljima, zatim oko ua rijeke
Neretve (Hutovo blato), te na irokom potezu uz rijeku Savu rairena je posebna vrsta bara i
movara(Phragmitetea),odnosno vegetacija tekuih i stajaih voda (Potametea)
zastupljena brojnim zajednicama.
Livade kontinentalnih predjelau unutranjosti Bosne i Hercegovine zastupljene su nizom
zajednica na umjereno vlanom zemljitu(klase: Arrhenathertea, Cynosurion i dr.).
U brdima gorskog pojasa istiu se livade sveze Pancicion.
U livadama suhih zemljita zastupljene su zajednice reda Brometalia erecti i Festucetalia
vallesiacae, a posebno se istie zajedinca Bromo-Plataginetum mediae, iroko rairena unutar
umovitih i krakih padina zapadnobosanskih Dinarskih planina.
Na kiselim zemljitima iri se vritina (Callunetum) i zajednice surivuka (Nardetum).
Movarne livade predstavljene su zajednicom klase Molinio-Juncetea, meu kojima se
posebno istie zajednica Molinietum illyricum na podgorini planine Jahorine.
U prijelazno-sredozemnom podruju livade i kameniti panjaci predstavljeni su zajednicama
klase Thero-Brachypodietea, odnosno specifinim dinarskim svezama
Cymbopogo-Brachypodion ramosi, Chrysopogoni-Satureion, Satureion subspicatae i dr.
One pokrivaju preteno krevite krenjeke padine, dok se na dolomitnom supstratu razvijaju
zajednice sveze
Peucedanion neumayeri.U vegetaciji kultivisanih zemljita spadaju mnogobrojne zajednice
korova (Secalinetea, Sedo-Scleranthetea i dr.).
Nitrofilnu vegetaciju(Chenopodietetea) nalazimo na mjestima stoarskih naselja (torova)ili
naputenih umskih radilita u cijelom brdskom, gorskom i planinskom podruju Bosne i
Hercegovine.
KRAJ PRIRODNIH ODLIKA BOSNE I HERCEGOVINE
KRAJ REGIONALNE FIZIKE GEOGRAFIJE BOSNE I HERCEGOVINE

51

LITERATURA:
IME BOSNE I HERCEGOVINE
-Bakari S., 1983:
Opi podaci o Bosni i Hercegovini. U: Enciklopedija Jugoslavije separat SR Bosna i Hercegovina.
Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, str. 19 21;
-ATLAS SVJETSKE POVIJESTI, Cankarjeva zaloba, Ljubljana Zagreb, 1986, str.303;
-STATISTIKI GODINJAK/LJETOPIS F BiH 2012, Federalni zavod za statistiku, Sarajevo, 2005,
str.22;
-Gaparovi R., 1974: G.Merkator Sclavonia, Croatia, Bosnia cum Dalmatia Parte iz 1589.godine,
Zbornik IX kongresa geografa Jugoslavije. Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str.495
503;
-POVELJA BOSANSKOGA BANA KULINA (29.VIII 1189.GODINE), Najstariji bosanski dravni
dokument, dosada pronaen. Vidi: zemljabosna.com/povelja_bosanskoga_bana_kulina.html
-Bakari S., 1974: Geografske osnove teritorijalnog razvoja Bosne i Hercegovine, Zbornik IX
kongresa geografa Jugoslavije. Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, str.425 435;
-Klemeni M., 1997: Bosna i Hercegovina. U: Atlas Evrope. Leksikografski zavod Miroslav Krlea,
Zagreb, 305-313;
-Banac I., 1993: Bosanske granice, Bosnia News, London.
Vidi:http://www.angelfire.com/hi5/profesorhk/zsizbor4.html.
-Buatlija I., 1998: Karta prirodnih regija Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo,
str.24;
-Rogi V., 1982: Regionalna geografija Jugoslavije, Knj.I, kolska knjiga, Zagreb,
str.21;
-Fukarek P., 1983: Biljni pokrov Bosne i Hercegovine. U:
Enciklopedija Jugoslavije separat SR Bosna i Hercegovina. Jugoslavenski leksikografski zavod,
Zagreb, str.40;
-ATLAS EVROPE, Leksikografski zavod Miroslav Krlea, Zagreb, 1997, str.3o5 313;
-Meunarodno savjetovanje:STRATEGIJA CESTOVNOG RAZVITKA I ORGANIZACIJE
CESTOVNOG SUSTAVA BOSNE I HERCEGOVINE
-Gosar A., Nurkovi S., 2006: Bosnia's Borders, AAG Political Geography Specialty Group PreConference Political Geographies of the City, Urbana, Illinois, USA, 2006. Vidi:
http://www.cas.sc.edu/geog/cpg;
-Osloboenje od 19.X 1999.godine: Sarajevski geodet krivotvorinom pripojio Puntu Kleka Bosni;
Osloboenje od 2.XI 1999.godine: Rt bh. Nade (Autor: Buatlija I.);
-DER FISCHER WELTALMANACH 2007,
Zahlen Daten Fakten, Fischer Taschenbuch Verlag, Frankfurt am Main, 2006;
-DIGITALNI ATLAS BOSNE I HERCEGOVINE 1:300 000, GIS Data, Sarajevo, 1998;

GEOLOKE KARAKTERISTIKE BOSNE I HERCEGOVINE

- Slikovi T., Trubelja F., 1983: Geoloka graa i petrografski sastav Bosne i Hercegovine.
U: Enciklopedija Jugoslavije separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslavenski leksikografski
zavod, Zagreb, 21-25;
- Josipovi J., Moievi M., Ostoji ., Jahi M., 1980: Paleohidrografske karakteristike
52

Bosne i Hercegovine, Geoinenjering, Sarajevo, 11-36;

- Vidovi M., 1978: Geotektonsko poznavanje terena Bosne i Hercegovine, Zbornik IX
kongresa geologa Jugoslavije, Sarajevo, 14-24;
- Pami J., SijariG., 1998: Geoloka karta Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija,
Sarajevo, 16;
- GEOLOKA KARTA BOSNE I HERCEGOVINE 1:300 000, Savezni geoloki zavod,
Beograd, 1991;

RELJEF KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE

BOSNE I HERCEGOVINE
- Buatlija I., 1983: Oblici reljefa i geomorfoloka regionalizacija Bosne i Hercegovine. U:
Enciklopedija Jugoslavije separate SR Bosna i Hercegovina, Jugoslavenski leksikografski
zavod, Zagreb, 26-28;
- Natek K., Natek M., 2004: Drave svijeta, Mozaik knjiga, Zagreb, 27;
- Buatlija I., 1974: Morfostrukturne i morfoskulpturne karakteristike reljefa Bosne i
Hercegovine, Zbornik IX kongresa geografa Jugoslavije, Geografsko drutvo Bosne i
Hercegovine, Sarajevo, 133-137;
- GEOMORFOLOKA KARTA JUGOSLAVIJE 1:500 000, Savez geografskih drutava
Jugoslavije, Beograd, 1992;
- Buatlija I., 1998: Geomorfoloka karta Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija,
Sarajevo, 17;

KLIMA KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE

BOSNE I HERCEGOVINE
1.Milosavljevi R., 1983: Klima Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije, separat
SR Bosna i Hercegovina, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 28-30;
2.Zubevi O., Spahi M., 1998: KARTE: 1.Prosjena godinja temperatura zraka u Bosni i
Hercegovini, 2.Prosjena godinja koliina padavina u Bosni i Hercegovini, 3. Klimatski
tipovi u Bosni i Hercegovini. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, 18, 19, 20;
3. Milosavljevi R., 1978: Vazduni pritisak iznad Bosne i Hercegovine, Geografski pregled,
Br.XXII, Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 9-24;
4.Milosavljevi R., 1976: Neke karakteristike relativne vlanosti u Bosni i Hercegovini,
Geografski pregled, Br.XX, Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 17-64;
5.Milosavljevi R., 1985: Tipovi i varijante godinjeg toka padavina u Bosni i Hercegovini,
Geografski pregled, Br.XXVIII-XXIX, Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo,
27-40;
6.Milosavljevi R., 1977: Sua i njen raspored u Bosni i Hercegovini, Geografski pregled,
Br.XXI, Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 79-89;

53

VODE KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE

BOSNE I HERCEGOVINE
1.Zubevi O., 1983: Vode Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije, Jugoslavenski
leksikografski zavod, Zagreb, 31-34;
2.Strategija prostornog ureenja Federacije Bosne i Hercegovine, Federalno ministarstvo
prostornog ureenja i okolia, Sarajevo, 1997, 18;
3.Slivovi rijeka. U:Geologija Bosne i Hercegovine, Knj.III, Geoinenjering, Sarajevo, 1977,
247-270;
4.Spahi M., 2001: Prirodna jezera Bosne I Hercegovine, Harfo-graf, Tuzla;
5.Rijena mrea Bosne i Hercegovine, Digitalni atlas Bosne i Hercegovine 1:300 000, GIS
DATA, Zagreb;
6.Zubevi O., Spahi M., 1998: Rijena mrea i rijeni slivovi Bosne i Hercegovine. U:
Atlas svijeta, IP Sejtarija, Sarajevo, 23;
7.Statistiki godinjak/ljetopis Federacije Bosne i Hercegovine 2005, Federalni zavod za
statistiku, Sarajevo, 2005, 23;

TLO KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE STRUKTURE

BOSNE I HERCEGOVINE
- Kavi Lj., Resulovi H., 1983: Tlo Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije
separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 34-37;
- ustovic H., 2006: An overview of general Land and Soil Water conditions in Bosnia and
Herzegovina, European Soil Bureau Reseaech Report No.9;
- Resulovi H., 1998: Pedoloka karta Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta, IP Sejtarija,
Sarajevo, 21;
VEGETACIJSKI POKROV KAO ELEMENT REGIONALNO-GEOGRAFSKE
STRUKTURE BOSNE I HERCEGIVUNE
1.Fukarek P., 1983: Biljni pokrov Bosne i Hercegovine. U: Enciklopedija Jugoslavije
separat SR Bosna i Hercegovina, Jugoslavenski leksikografski zavod,
Zagreb, 35-45;
2.Dizdarevi M., Redi S., 1998: Biogeografska rakta Bosne i Hercegovine. U: Atlas svijeta,
IP Sejtarija, Sarajevo, 22;
3.Lakui R., 1981: Klimatogeni ekosistemi Bosne i
Hercegovine, I, Geografski
pregled, Br.XXV,
Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 41-69;
4.Lakui R., 1984: Klimatogeni ekosistemi Bosne i Hercegovine, II, Geografski pregled,
Br.XXVI-XXVII,
Geografsko drutvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 143-164;

Uredio: Balti Fahrudin, student III godine, odsjek za geografiju PMF-a, smjer nastavniki
54