Nr. 6 - New York - Dhjetor 2015 - $2.

00

HALIL ZCAN:

Shprngulja
e shqiptarve
nga amria n
kohn e Ataturkut

faqe 5- 6

RUDINA JASINI:
Sonila Alushi me
Davide Demichelis
(RAI 3) n amri

EDA DERHEMI:

International
Forums Where the
Cham Issue Can
Be Litigated faqe 13 - 15

Atje ku vdes e
rron arvanitika
faqe 16 - 21

LUAN RAMA:

JOHN BINTLIFF:

Ali Dino kur

Greqia nderonte
mjeshtrit e mdhenj

The Ethno-archaeology
of a Passive Ethnicity: The
Arvanites of Central Greece

amilja Dino sht nga ato familje t mdha q

kan br histori dhe kan mbetur n histori. Ali
Dino ishte vllai i m madh i vllezrve Dino. Ishte
dhe ai gjithashtu nj artist i prkor me nj kontribut
jo t pakt, i cili madje ishte dhe nj politikan q luftoi
pr shtjen shqiptare si dhe i ati i tyre. N vitin 1978,
kur Abedin Dino do t shkonte t hapte nj ekspozit
n Athin, ky udhtim do t ishte njhersh shum
simbolik, pasi veprat e tij do t ekspozoheshin ...
faqe 7 - 9

I
ENKEL DEMI:

Shnime amrie:
Nuja m tregon udhn
faqe 2 - 4

have spent many years researching in the Greek

landscape and have grown used to the quiet rural
life among the villages, chattering in the coffee shops
with local people in my poor modern Greek. For a
long time, my conversations with these farming folk
were concerned with my interesting the importance
of olives, vines, and cereals, inquiries fed by the
scholarly debate on whether the modern Greek sand
their life style descend from the ancient Greek ...
faqe 22 - 24

Dhjetor 2015, Nr. 6

Pamje nga Parga

Shnime amrie:
Nuja m tregon udhn
N amri robi flet vetm shqip!

Enkel DEMI

rekt ia kan dal t

m shkaktojn nj lloj
pasigurie
kur
kaloj
kufirin e tyre. Nuk
dihet prse, por sikur t
krijohet ideja q ke dika mangt teksa
prballesh me nj polic t rndomt.
Kan kaluar gati dhjet vite q nuk
kam shkelur n tokn e tyre. Hern e
fundit m sht dashur t bj nj bised

tejet t gjat dhe t lodhshme me shefin

e policis s aeroportit t Athins; t
paktn kshtu mu paraqit nj oficer i
policis q kishte yje n supe. Kurr
nuk kam ditur ti lexoj pr s mbari
gradat. M pyeste pa u lodhur pr emrin
e babs, vendlindjen, profesionin, dhe
ku doja t shkoja. U grindm nj cop
her, derisa e kanosa se do njoftoja
ambasadn shqiptare. M la t shkoja
n pun time, por ia kishte dal m s
miri t m kallte nj far droje, e cila
pr vite t tra m cyti t gjeja arsye
t mirqena ose jo pr t shmangur
udhtimet n vendin fqinj.
Pas kaq kohe, i mbathur me
pantallona t shkurtra, me syze dielli
e kpuc atletike, qndroja para nj
frngjie n dogann e Qaf-Bots. Nj
doganier m thot q t bitis nj her
pun me policin, dhe pstaj eja tek
u. Fliste nj ame t kulluar. Un
njzet e katr karatshi nuk e flas dot
m, por e kuptoj bukur shum. Fliste
si nana ime, e cila nuk e kalon dot

Allvanoqt nga kudo q

kan qen kan prhapur
vetm kt dialekt t
gjuhs s tyre, sepse me
siguri n torbat e buks,
t djathit dhe qeps,
do ken patur ndonj
kndim t amrishtes, t
cilin un ende nuk e kam
shtn n dor.
kufirin, sepse e ka t shnuar dnimin
n pasaport: vendlindja Filat!
Bitis pun me policin dhe m pas
shkoj tek shqipfolsi, e cili m shton

nj vul tjetr n pasaport, e di

shkruan n t me stilolaps. Kjo sht
vula e automjetit, me t cilin lviz. M
kan pyetur ku do shkosh, dhe i kam
gnjyer q do vete n Sivota. Duhet
tu thoja q shkoj n Vol, si i themi
ne t amris, por nuk di prse ma
kan me hile, e me hile ua kam dhe
vet. Kur shoh doganierin, i cili kryen
s shkruari n pasaport, v buzn n
gaz, sepse kudo n pikat e daljes s
Shqipris ka vetm nj pik ku t
kqyrin pasaportn e dokumentat e
makins, ndrsa nuk t shkruan njeri
gj pr rrotat n pasaport. Grekt
kan dy njerz. Thuhet se pr nj pun
kan m shum njerz, ndaj e kan
burokracin, administratn e fryr.
sht kjo nj arsye q solli krizn?
Edhe mund t jet, por cili jam un
ti paragjykoj, thua se n vendin tim
punt shkojn fjoll. Ku i dihet, mbase
kan dshir t shkarravisin m shum
se ne, t mbajn shnime m shum
se ne, t mbajn t dhna m tepr.

Dhjetor 2015, Nr. 6

Fjala vjen, n nj fletore t madhe, si
qitapt e Turqis, shkruajn targn,
llojin e makins, dhe t ln t shkosh.
M lan pa m pyetur pr emrin e
babs, pa m br intervist! Marr
makinn dhe shkoj prtej. Nuk kam asnj
q m ndjek, megjithse n Sarand m
than q zakonisht, kur mysafiri u duket
i paftuar n shtpi t tij, pra am, kur ka
nj far dukje n publik, i vn dik pas.
Asgj nga kto. Ndoshta jam me fat,
ndoshta Asfalin e ka zn halli i parave
dhe sht ngusht me gjurmues, ndoshta
jan legjenda urbane.
***
Kam vite t tra q lexoj pr tokn
e gjyshit dhe t babs tim. Shkrime,
studime, tekste historie q vrtetojn
prejardhjen e amve nga thesprott
epirot, ilirt. Gjat ktyre viteve
m sht shtuar edhe m interesi pr
t msuar rreth historis moderne
t amris dhe gjenocidit t fundit
t Lufts s Dyt Botrore. Prher
kam dashur t di se far u la pas.
U przun t tr amt? N fakt,
u shkuln vetm ata q i prkisnin
besimit islam, ortodokst qndruan.
Greqia ka qen prher nj shtet
primitiv, por nacionalist. Fen e ka
njsuar gjithmon me kombsin.
Kshtu e nisi kt histori, fjala vjen,
me hebrenjt e Selanikut, q i shkuli
me kt parim n fund t shekullit
XIX dhe n fillim t shekullit XX.
Kshtu u soll me amt katolik t
Arts. Kshtu u soll me shkmbimin
e kolonve me Turqin. Sa am
dhe shqiptar t krahinave t tjera
q jetonin n Greqi jan drguar n
Turqi pr tu shkmbyer me kolont
grek! Shqiptart e besimit islam
konsideroheshin turq, dhe ata t
besimit ortodoks, grek. sht nj
mentalitet n t gjith Ballkanin pr
ta ngatrruar me dashje hnn apo
kryqin me kombin. Ka ndodhur kjo
n Bosnj, Kosov, Serbi, Shqipri,
Greqi, Turqi. Ndaj, n vitin 1944,
Napolon Zerva (prflitet si shqiptar
ortodoks) shkuli vetm popullsin
q i prkiste besimit t ndryshm me
t, duke zbatuar nj plan spastrimi
t ushtruar edhe koh m par ndaj
amve, jo me kto prmasa, por t
njjt me popullsit hebreje, turke,
bullgare, maqedone, vllehe.
Prandaj, kur shkon rrugve jo shum
t mira t amris, bregdetit t saj,
pyetja sht se, kur ikn, k lan
pas? Jam i bindur q kan ln pas
shqiptar t tjer n shumic, si t
njjtt e tyre ortodoks. Nuja ime m
tregonte se fqinj n pronat e tyre ishin
t krishtert; para se tia mbathnin,
u drguan fjal q tu hidhnin nj
sy, sepse kur ikn menduan q do
riktheheshin shpejt. Kishim puntor
grek n shtpi dhe jevgjit, rrfente
ajo. Me t krishtert kishin ortakri,
miqsi, vllazri, ndoshta edhe
krushqi. Puntorin e kishin greke dhe

Pamje nga Vola

Ku e ke msuar shqipen? Kshtu pyes n Parga nj burr t

rrnuar, rreth t shtatdhjetave. - E di, thot. - Je shqiptar? ngulmoj. - Jo, ma kan msuar ca allvanoq q jan kndej
rrotull. Parulla sht njsoj kudo q e krkon kt informacion,
sido q t jet shqipfolsi, burr, grua, i ri, plak! Kshtu m
tha edhe nj vajz n Vol, q na shrbeu akullore. Ishte jo m
shum se tek t njzetat, dhe e kishte nxn shqipen prej ca
allvanoqve q silleshin rrotull.
Allvanoqt (emigrantt tan t pas vitit 1990) kan qen kaq
shum arsimdashs e patriot, q, pasi i kan rn si hert
mistris dhe shatit, kan hapur kurse t gjuhs shqipe pr
vendasit dhe ua kan msuar mbar gluhn, me dialektin am.
ballkano-egjyptase. Ajo nuk e prdorte
me racizm fjaln jevg. Asnjher
nga gjyshrit e mi nuk e kam dgjuar
fjaln kaur, ose ndonj prkeqsues
tjetr gjuhsor, pr amt ortodoks,
por kurr nuk i kam dgjuar t flasin
pr ta si patriot, ve kur prmendnin
Marko Boarin. Ti shkon rrugs dhe
krkon shenja, gjen vetm tabela n
gjuhn greke, ca shtpiza t ulta, lule
n kopshtije, dhe nj zakon t pathyer
t shqiptarit modern, i cili vrteton
m shum se t gjith akademikt e
dy vendeve autokticitetin e shqipes
n tokn e amris. Vetm n kt
krahin dhe n Shqipri mund t gjesh
shtpi njkatshe a dykatshe me fitila
prjashta, n tarraca. Vetm n Tiran,
Shkodr, Kuks, Sarand, Pej,
Gjilan, Filat e Margll gjen shtpi
me fitila jasht. Ideja e perspektivs,
e fatit t mbar, e dors s mir q

do trokas; kjo ide prtej besimit, me

rrnj n paganizm, i bn shtpit
tona me fitilat e s ardhmes, kur
ndoshta djali apo vajza n emigracion,
puna n shtet, bileta e llotaris, do
na drgojn drejt lartimit t nj kati
m shum, duke e kthyer banesn
m t madhe, m mbizotruese, m
autoritare, m t pushtetshme. Ku
e gjeni n nj vend tjetr? Un vet
nuk e kam hasur gjetk, por profesioni
im sht gazetaria, n t ciln shpesh
spekulohet edhe me shenjat.
***
Ku e ke msuar shqipen?
Kshtu pyes n Parga nj burr t
rrnuar, rreth t shtatdhjetave. Kam
vendosur si shum t tjer q, sa koh
jam n amri, t merrem vesh ve
n shqip. Lre t fler anglishten,
frngjishten, italishten; n amri

robi flet vetm shqip! Burri i parruar

dhe i ln pas dore, me ca shapka
q nxjerrin jasht do gishtrinj t
mdhenj me thap t ndotur, shet misra
t pjekur mbi nj mangall qymyri n
pik t zhegut.
- E di, thot.
- Je shqiptar? ngulmoj.
- Jo, ma kan msuar ca allvanoq
q jan kndej rrotull.
Ktu
prfundon
krkimi
im
gazetaresk. Parulla sht njsoj kudo
q e krkon kt informacion, sido q
t jet shqipfolsi, burr, grua, i ri,
plak! Kshtu m tha edhe nj vajz
n Vol, q na shrbeu akullore.
Ishte jo m shum se tek t njzetat,
dhe e kishte nxn shqipen prej ca
allvanoqve q silleshin rrotull. Duket
se kjo sht komardarja shptuese ndaj
atyre si puna ime, q nuk rrin dot pa
u grricur, por edhe ndaj autoriteteve,
t cilat nuk pranojn kurrn e kurrs
q n amri kan przn vetm
nj pjes t shqiptarve; pasi t tjert
i kan aty, ata jan plakur,

Redaksia
Kryeredaktor: Kristo Sotiri
Redaktor: Ilir Ademaj
Marketing Coordinator: Erin Karagjozi
Erin.karagjozi@gmail.com
(978) 395 7020
Art Design: Thoma Nasi
E-mail: zerichamerise@hotmail.com
Adress: PO BOX 145, Slate Hill, NY 10973

Dhjetor 2015, Nr. 6

Autoritetet greke nuk

pranojn kurrn e kurrs
q n amri kan
przn vetm nj pjes
t shqiptarve; pasi t
tjert i kan aty, ata jan
plakur, kan vdekur, por
edhe jan shtuar e rinuar.

shmtira n pjesn e ult t qytetit.

Kompleksi i prons nuk sht vetm
material, i takon nn ndrgjegjes, ndaj
paqen ortodokst e amris do ta
gjejn kur t ken fqinj t shkulurit
q lan pas tokn, shtpin, zakonet,
rakin e rrushit.
Pamje nga Filati

kan vdekur, por edhe jan

shtuar e rinuar.
Ose duhet t pranojm q emigrantt
tan t pas vitit 1990 kan qen kaq
shum arsimdashs e patriot, q, pasi
i kan rn si hert mistris dhe shatit,
kan hapur kurse t gjuhs shqipe pr
vendasit dhe ua kan msuar mbar
gluhn, me dialektin am t nans
time, t ciln un e kuptoj, por nuk e
flas dot, sepse kam lindur n Tiran.
Allvanoqt nga kudo q kan qen
kan prhapur vetm kt dialekt
t gjuhs s tyre, sepse me siguri n
torbat e buks, t djathit dhe qeps,
do ken patur ndonj kndim t
amrishtes, t cilin un ende nuk e
kam shtn n dor. Kjo tez e fundit
jam i sigurt q sht spekulim i pastr
gazetaresk!
***
Filati nuk sht n breg, por merr
nj rrug e cila kalon mes nj parku
kombtar. Bn nj rrug t prpjet mes
pemve t larta. E ke ln pas lumin
Kalama, dhe t duhet t shkosh lart,
mjaft lart. Ime shoqe bn shaka, v n
loj toskun q ka marr pr burr, toskun
q nuk ka ln shaka pa br duke
revokuar origjinn e saj gege, malsore.
Sa arrijm n qendr t qytezs, mes
rrapeve, ku porosisim gjithmon n
shqip kafe e raki, ajo m thot:
- O Kel, a e di q qenke copa e
malokut?
Lart e paskam patur shtpin, por jo
kaq shum. Qeshim me gjith zemr
dhe presim rakit. Sjellin raki, jo

cipura! Raki rrushi si ajo q pihet kudo

mes shqiptarve. Nuk e di prse duhet
ta theksoj kt punn e rakis, por e
di q bj mir. Filati sht i ndar si
dy copa molle; ka nj pjes t vjetr
ku shtpit jan kulla guri, t larta dy
ose tre kate, ka dhe nj pjes t re, n
ann e poshtme t qytetit, q ngjan
tpk si zonat informale t Tirans
apo Durrsit.
Jam n qendr, n nj shesh rrapesh
360 grad. Ka kafiqe t lezetshme
kudo rrotull ktij qarku, nj bank

Iliriana SULKUQI

amri,
drit syri
Ma plasn dritn e syrit
Thrrime ma bn historin
Nuk e di
ku linda,
u rrita-...
Shqipria mshtnn
a djep, amria?
Mu plas drita e syrit,
Duke par ndrra prtej ndrrs
Vatra ime
q zjarrin ta ftohn,
Po m ndez me prushin e toks!

NBG, dhe nj dyqan t vockl, t

braktisur. Pse sht e ln pas dore
vetm kjo pjes, me nj der druri t
rrnuar prej viteve, prej kohve q
kan shkuar? sht n qendr; askush
nuk mund ta lr pas dore nj hapsir
kaq t mir biznesi! Marr n telefon
Resul Demin, i cili m thot se sht
dyqani i Ferrikut, gjyshit tim, dyqani
ku ai shiste kpuct e bra me porosi.
Xho Ferriku i merrte lkurat dhe
materialet n Korfuz; shkonte shpesh
n ishull, zbriste deri n Gumenic,
dhe atje merrte avulloren.
Resuli m tregon shtpin e
Dematve, q sht prball kishs,
nj rrug m lart piacs. (Prse amt
dhe shkodrant prdorin kt fjal
italiane pr sheshin qendror?).
Bjm foto kudo. N rruginat me
kalldrm sheh shtpi t mdha, t cilat
jan t braktisura pothuaj me rregullin
nj po, nj jo. sht rruga e Dematve,
rruga e Sejkatve, dhe shtpit nj
po, nj jo, t lna t rrnohen nga
koha. Ndoshta dikur i prdorn, pasi
i przun fqinjt, e pastaj hoqn
dor, sepse kompleksi i prons duhet
t jet shum i madh. Mjafton t
bsh nj shtitje n kto rrugina,
dhe kupton q rivendosja fillimisht
e komunikimit politik, e m pas e
zgjidhjes s shtjes, nuk vlen vetm
pr shqiptart e larguar prdhunshm,
por edhe pr ata q banojn ende atje.
Jan njerz q ndjehen me plaka n
krah, t cilt nuk i z vendi, sepse
nuk rrojn n strehn e tyre, ndaj
shpesh braktisin kulme dhe ndrtojn

***
N Ballkan njerzit grinden m s
shumti pr shenja. Jan t gjith n
skamje, por jan t gjith kok m vete.
N amri kalon lumi Akeron, ose, si
i themi ne shqiptart, lumi i Gliqis,
apo i Frarit. N mitologji njihet si lumi
i skterrs, shum i rndsishm pr
Homerin, poetin e verbr q mendohet
t jet i ktyre anve. N kt krahin
gjendet Tempulli i Dodons, t cilin
Dr. Arsim Spahiu e sheh si zanafilln
e Olimpit. Ai shkon m tej, duke
shpjeguar se orakull quhet interpretimi
q Zeusi ose ndonj hyjni tjetr
pellazge jep pr pyetjet e drejtuara nga
besimtart e lashtsis. Sipas studiuesit
shqiptar q e zhvillon veprn e tij n
Franc, autort e vjetr grek, kur kan
ardhur n pjesn jugore t Ballkanit, q
m von ka marr emrin Hellad dhe
Greqi, kan gjetur pellazgt, t cilt e
kishin Dodonn si qendrn e kulturs
s tyre shpirtrore. Nejse, rash n
shum t thella, sepse duhet t dorzoj
pasaportn n frngjin greke t QafBots. Srish nj vul! Shkoj tek
dogana; srish shkruajn n at fletoren
e madhe t dhnat e makins, vulosin
pr llogari t saj prsri n pasaport,
dhe shkruajn me stilolaps n t.
- E bitisa pr sot i them
doganierit.
- Mirupafshim ma pret dhe
lshon nj batare fjalsh t panjohura
n greqisht.
Kushedi se far i thot kolegut t
tij pr mua, allvanoqin me pantallona
t shkurtra dhe kpuc atletike, kurse
un po plas nga krshria ta di nse
edhe ai i ka ln fitilat e shtpis mbi
katin e fundit t saj!

Dhjetor 2015, Nr. 6

Shprngulja e shqiptarve nga

amria n kohn e Ataturkut
Halil ZCAN

uke e pastruar zonn e Epirit nga

shqiptart mysliman, prmes vendosjes
n shtpit e tyre t grekve t ardhur nga
Anadolli, Greqia synon q t eliminoj
pretendimet e Shqipris pr kt
krahin (amrin). Pr kt qllim n kundrshtim
me vendimet e marra n bisedime (n Lozan) Greqia
i prshpejton edhe nj her punimet pr t prfshir n
procesin e shkmbimit shqiptart mysliman q jetonin
n vendin e saj. Qllimi i Greqis sht q n kmbim t
grekve t shprngulur nga Turqia t prfshij me forc
n shkmbim myslimant q jetonin n ishullin e Krets
dhe n zonat afr kufirit me Shqiprin.
Prapa politiks s Greqis pr t pastruar zonn e
Epirit nga shqiptart mysliman qndrojn dy shkaqe
kryesore. Shkaku i par sht eliminimi i pretendimeve
t Shqipris pr krahinn e amris duke vendosur
ktu grekt q do t vinin nga Anadolli. Kurse shkaku i
dyt sht shfaqja e vshtirsive ekonomike n Greqin
me 4,5 milion banor pas Lufts s Par Botrore
dhe pas disfats q kishte psuar n Anadoll. Fakti
q pr shkak t shkmbimit n Greqi do t vijn edhe
1,3 milion banor t tjer i shtyn lidert grek q t
veprojn n kundrshtim me marrveshjen e arritur n
Lozan pr shkmbimin e popullsis, ngandonjher
ata tentojn t prfshijn n procesin e shkmbimit
edhe shqiptart mysliman, ngandonjher tjetr ata
pengojn zbatimin e marrveshjes. Pas ktyre pengesave
(q nxorn grekt) shtja e shkmbimit n vitin 1925
i drgohet pr diskutim Lidhjes s Kombeve dhe prej
ktu kalon n Gjykatn e Drejtsis.
Greqia duke prfshir n shkmbim edhe shqiptart
mysliman, t cilt nuk bnin pjes n objektin e
marrveshjes dhe jetonin brenda kufijve t Greqis, e
interpreton marrveshjen e shkmbimit t popullsis
mbi baz fetare. Vetm se Greqia prve grekve
ortodoks n vendin e saj nuk pranon arabt ortodoks
dhe t krishtert e tjer (t Turqis) duke rn kshtu
n kontradikt me veten e saj lidhur me zbatimin
e marrveshjes s shkmbimit. shtja se do t
prfshihen apo jo n shkmbimin e popullsis arabt
ortodoks q jetonin n Mersin (Turqi) diskutohet edhe
n mbledhjen e Komisionin (ndrkombtar) e Przier
t Shkmbimit t Popullsis. N fund t diskutimeve
merret vendim q shqiptart mysliman n Greqi dhe
grekt katolik e arabt ortodoks n Turqi duhet t
prjashtohen nga shkmbimi i popullsis4. Antart
grek t komisionit si arsyetim pr kt parashtrojn
tezn q arabt ortodoks nuk kan asnj lloj lidhjeje,
5
as lidhje kombtare me ata (grekt) . Por pavarsisht
qasjeve t tilla t prfaqsuesve grek n komision,
autoritetet zyrtare greke nuk heqin dor nga zbatimi i
planit pr t prfshir n procesin e shkmbimit edhe
shqiptart mysliman t krahins s amris n Epir.
Pas nnshkrimit t Traktatit t Paqes s Lozans
Turqia prcakton regjimin politik q do t kishte shteti i
ri turk dhe n baz t ksaj Ankaraja zyrtare fillon edhe
aktivitetin e organizimit t institucioneve shtetrore.
Me qllim pr t marr masat e duhura urgjente gjat
procesit t realizimit t shkmbimit t popullsis

amt nga Izmiri n Tiran

Prapa politiks s Greqis pr t pastruar zonn

e Epirit nga shqiptart mysliman qndrojn dy
shkaqe kryesore. Shkaku i par sht eliminimi
i pretendimeve t Shqipris pr krahinn e
amris duke vendosur ktu grekt q do t vinin
nga Anadolli. Kurse shkaku i dyt sht shfaqja e
vshtirsive ekonomike n Greqin me 4,5 milion
banor pas Lufts s Par Botrore dhe pas
disfats q kishte psuar n Anadoll.
n 13 tetor 1923 krijohet Ministria e Shkmbimit,
Rindrtimit dhe Popullimit (Mbadele, mar ve skn
Vekleti). Deputeti i Izmirit, Mustafa Nexhati Bej m
20 tetor zgjidhet ministr i ksaj ministrie dhe n 8
nntor ai nxjerr nga parlamenti Ligjin pr Shkmbimin,
Rindrtimin dhe Popullimin6. Pas nj strukturimi t till
Turqia prcakton mjetet q do t sigurojn transportin
e atyre q presin pr tu sjell n Anadoll n kuadr t
marrveshjes s shkmbimit t popullsis. Ndrkoh
caktohen vendet ku do t vendosen t shkmbyerit
dhe prshpejtohen prgatitjet e popullimit n kto
vendbanime si dhe deklarohet q shkmbimi i popullsis
do t filloj m 10 nntor 19237.
Ambasadori i Shqipris n Athin, Mithat Frashri
pasi nuk merr rezultate nga bisedimet e takimet q
realizon me autoritetet greke, me Lidhjen e Kombeve
dhe me Komisionin e Przier t Shkmbimit t
Popullsis kalon n kontakt me Turqin, e cila ishte
pala tjetr e ktij shkmbimi, dhe bn prpjekje pr t
penguar drgimin e shqiptarve mysliman t Greqis
n Turqi. Pr kt qllim Frashri vjen n Stamboll dhe

Dr. Sadik Doruer sht am, kryetar i Bashkis Kinik t Izmirit

takohet ktu me Konsullin e Shqipris, me qytetart

me origjin shqiptare, me autoritetet turke si dhe me
Kryetarin e Komisionit t Przier t Shkmbimit
t popullsis q ishte krijuar pr konkretizimin e
marrveshjes. Prshtypjet e tij njjavore n Stamboll
Frashri ia komunikon Ministris s Punve t Jashtme
t Shqipris me an t telegrafit t dats 11 tetor 1924.
Sipas telegrafit gjat qndrimit n Stamboll Frashri
takohet edhe me Tevfik Ryshty Beun (Tevfik Rt Bey),
i cili ishte Kryetari i Komisionit Turk pr Shkmbimin
e Popullsis. N kt takim Frashri mson se

Dhjetor 2015, Nr. 6

Patriku Bartolemeu I takohet me amin me prejardhje nga Arpica e amris Dr. Zeynel Bakii (kryetar i Selukut t Izmirit)
kurse kryepeshkopi i Shqipris ikn prej amit si djalli nga temjani.

Ankaraja (Qeveria Turke) n baz t letrs

q Ministri i Punve t Jashtme t Shqipris i kishte
drguar Ismet Pashit kishte marr vendim pr t mos
pranuar n Turqi amt e shprngulur nga Greqia. Por
Frashri thot se ky vendim n praktik nuk ka asnj
rndsi, pr arsye se ai nuk i sht prcjell Komisionit
t Przier t Shkmbimit t Popullsis. Si rrugzgjidhje
Frashri propozon q Qeveria e Shqipris ti drejtohet
Lidhjes s Kombeve dhe t arrij t bind Komisionin
(ndrkombtar) t Przier t Shkmbimit (t popullsis)
pr t marr nj vendim ndrkombtar, sipas t cilit
Turqia t mos pranoj amt e Greqis8.
N realitet kushtet ekonomike dhe politike nuk jan t
prshtatshme q Qeveria Turke t pranoj n kuadr t
shkmbimit popullsin shqiptare myslimane (t Greqis).
Pr kt arsye autoritet turke dalin kundr ardhjes n Turqi
n kuadr t zbatimit t marrveshjes s shkmbimit t
popullsis t shqiptarve mysliman q jetonin n Greqi.
Ashtu si Shqipria, edhe Turqia nuk sht pr
detyrimin e shqiptarve mysliman q banojn n Greqi
t shprngulen nga atdheu i tyre. M hert sht thn
q nj qndrim i till i Ankaras zyrtare bn pjes edhe
n procesverbalet e bisedimeve t Lozans. shtja
e prfshirjes n shkmbim nga ana e Greqis edhe t
shqiptarve mysliman q jetonin n Greqi n kuadr t
zbatimit t marrveshjes turko-greke pr shkmbimin
e popullsive bhet shkak pr korrespondenc edhe
ndrmjet autoriteteve turke. N nj situat t till t
paqart Ministria turke e Punve t Brendshme krkon
sqarim lidhur me at se far nnkupton fjala shqiptar,
cilt do t quhen e pranohen pr shqiptar. Ministria e
Punve t Jashtme n shkresn e dats 10 shtator 1339
(1923) q i drgon Ministris s Punve t Brendshme
i bn t ditur se shprehja shqiptar prfshin t gjith
ata q kan lidhje race dhe gjaku (si pretendohet).
Kurse Ministria e Punve t Brendshme kt opinion
ia bn t ditur me shkresn e dats 20 nntor 1923 edhe
Ministris s Shkmbimit, Rindrtimit dhe Popullimit.
Ministria e Shndetsis dhe e Mirqenies Sociale
(Shhiye ve Muavenet-i ctimaiye Veklet-i) me
shkresn numr 43405/4630 t dats 11 shtator 1923 i
bn t ditur Ministris s Punve t Brendshme se nuk
duhet lejuar ardhja e asnj individi shqiptar n kuadr
t shkmbimit t popullsis, pr faktin se shqiptart nuk
bjn pjes n marrveshjen e shkmbimit. Ministria e
Punve t Brendshme u drgon nga nj qarkore t gjitha
vilajeteve, prmes t cils u bn t ditur shtjen se
shqiptart mysliman nuk duhet t pranohen (n Turqi)

Nga zona e amris 15 mij

prodhues duhani dhe 40 mij bujq
(shqiptar mysliman), pra gjithsej
rreth 55 mij vet prfshihen
n procesin e shkmbimit dhe
drgohen n Turqi. Gjat procesit
t bisedimeve n Lozan Turqia
nuk kishte dashur ti pranonte
shqiptart si t shkmbyer me
arsyetimin se me boshatisjen
e zons s amris n Greqi
nga shqiptart mysliman, do t
eliminoheshin edhe pretendimet
shqiptare pr kt krahin.
n kuadr t shkmbimit t popullsis. Por me sa duket
n mesin e t shkmbyerve q kishin ardhur nga Greqia
n Izmir do t ket pasur edhe shqiptar mysliman, q
Prefektura e Izmirit i drejtohet me nj shkres Ministris
s Punve t Brendshme dhe krkon prej ksaj sqarime
se cilat fshatra (kaza) n Greqi jan shqiptare (t
banuara nga shqiptar). Dhe Ministria turke e Punve
t Brendshme me shkresn e dats 20 nntor 1923 dhe
me numr 1397/8540 pyet pr kt shtje Ministrin e
Shkmbimit, Rindrtimit dhe Popullimit.
Si kuptohet edhe nga korrespondenca e autoriteteve
turke, Turqia n fakt sht prpjekur t mbaj sa ka pasur
mundsi nj qndrim korrekt n lidhje me shprnguljen
dhe shkmbimin e popullsis. Pasi nuk duhet harruar
q Turqia ishte e lodhur nga nj luft dhjetvjeare dhe
prve Greqis ajo kishte pranuar edhe emigrantt q
kishin ardhur nga Ballkani dhe Kaukazi. Nga ana tjetr
Turqia prpiqej t ndrtonte nj regjim t ri n aspektin
politik, kshtu q ajo kishte ndrojtje se n qoft se t
ardhurit (nga Greqia) i vendoste n grupe t mdha n
nj zon t caktuar, ather mund t krijonte me duart
e saj nj opozit kundr regjimit t ri q synonte t
krijonte.
Npunsi turk n ambasadn holandeze n Athin i

prcjell Ministris s Punve t Jashtme informacionin

q myslimant (shqiptart) e Epirit pr shkak t presionit
q ushtrohet kundr tyre nuk kan zgjidhje tjetr prve
largimit. Ministria e Punve t Jashtme me shkresn e
dats 4 shtator 1923 e informon Ministris e Punve
t Brendshme mbi situatn n fjal. Dhe Ministria e
Punve t Brendshme n datn 12 shtator ia prcjell
notn Kryeministris.
Nga kjo korrespondenc zyrtare del se me rritjen
e presionit grek kundr shqiptarve mysliman, kta
t fundit i jan drejtuar komisionit (t shkmbimit)
dhe pas miratimit t gjendjes s tyre nga komisioni
ndrkombtar Turqia i ka pranuar shqiptart mysliman
si t shkmbyer. Prcaktimin ton e konfirmojn edhe
burime t Shqipris. Sipas Akademis s Shkencave t
Shqipris megjithse shkmbimi i popullsis zyrtarisht
kishte ndaluar, n janar t vitit 1927 ndodh nj zhvillim
interesant. Qeveria e Kondilis-it do t ndrmarr nj
nism t re pr shprnguljen e shqiptarve q kishin
mbetur n Greqi. Qeveria greke krkon nga qeveria turke
q t hap dyert pr shqiptart e Greqis. Por Ankaraja
zyrtare kt krkes e refuzon me arsyetimin se bie ndesh
me vendimet e Lidhjes s Kombeve dhe me krkesat e
shqiptarve t amris, t cilt n baz t premtimeve
dhe zotimeve t qeveris greke kishin t drejt (pr t
mos u prfshir n procesin e shkmbimit t popullsis) 9.
Si prfundim bazuar n raportet e Frashrit dhe t
burimeve turke nga zona e amris 15 mij prodhues
duhani dhe 40 mij bujq (shqiptar mysliman), pra
gjithsej rreth 55 mij vet prfshihen n procesin e
shkmbimit dhe drgohen n Turqi12. Gjat procesit
t bisedimeve n Lozan Turqia nuk kishte dashur ti
pranonte shqiptart si t shkmbyer me arsyetimin se me
boshatisjen e zons s amris n Greqi nga shqiptart
mysliman, do t eliminoheshin edhe pretendimet
shqiptare pr kt krahin. Vlersimi n drejtim t
prfshirjes n shkmbim q Komisioni i Przier (i
ngritur pr Shkmbimin e Popullsis turko-greke) u bri
shqiptarve mysliman t Greqis dhe mos-mbetja e asnj
zgjidhjeje tjetr prve mrgimit e detyroi Qeverin Turke
q ti pranoj shqiptarte shkmbyer n vendin e saj.
Dr. Halil zcan sht pedagog i lnds
Parimet e Ataturkut dhe Historia e Revolucionit Turk
n Universitetin Hacettepe n Ankara.
1

Halil zcan, Marrdhniet Turqi-Shqipri n Kohn

e Ataturkut (Atatrk Dnemi Trkiye-Arnavutluk likileri
(1920-1938), Qendra e Studimeve t Ataturkut (Atatrk
Aratrma Merkezi), Ankara, 2011, fq.112.
2

Damla Demirz, Savatan Bara Giden Yol, AtatrkVenizelos Dnemi Trkiye-Yunanistan likileri, letiim
Yaynlar, stanbul, 2007, s.31-34.
3

Halil zcan, Marrdhniet Turqi-Shqipri n Kohn

e Ataturkut (Atatrk Dnemi Trkiye-Arnavutluk likileri
(1920-1938), Qendra e Studimeve t Ataturkut (Atatrk
Aratrma Merkezi), Ankara, 2011, fq.113.
4

Halil zcan, Marrdhniet Turqi-Shqipri n Kohn

e Ataturkut (Atatrk Dnemi Trkiye-Arnavutluk likileri
(1920-1938), Qendra e Studimeve t Ataturkut (Atatrk
Aratrma Merkezi), Ankara, 2011, fq.112.
5

brahim Erdal, Mbadele, Uluslama Srecinde Trkiye

ve Yunanistan 1923-1925, IQ Kltr Sanat Yaynclk, Stamboll, 2006, fq.75.
6

Kemal Ar, Kmbimi i Madh, Emigrimi i Detyruar n Turqi

(Byk Mbadele, Trkiyeye Zorunlu G) (1932-1925),
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Stamboll, 1995, fq.24-32.
7

Kemal Ar, Kmbimi i Madh, Emigrimi i Detyruar n Turqi

(Byk Mbadele, Trkiyeye Zorunlu G) (1932-1925),
Tarih Vakf Yurt Yaynlar, Stamboll, 1995, fq.71.
8

Luan Malltezi dhe Sherif Delvina, Midhat Frashri

Ministr Fuqiplot Athin (1923-1926), Shtpia Botuese
Lumo Skendo, Tiran, 2002, fq.134-135.
9

Erdal, Mbadele, Uluslama Srecinde Trkiye ve Yunanistan 1923-1925, fq.208.

Dhjetor 2015, Nr. 6

Luan RAMA

amilja Dino sht nga ato

familje t mdha q kan br
histori dhe kan mbetur n
histori. Ali Dino ishte vllai
i m madh i vllezrve Dino.
Ishte dhe ai gjithashtu nj artist i prkor
me nj kontribut jo t pakt, i cili madje
ishte dhe nj politikan q luftoi pr shtjen
shqiptare si dhe i ati i tyre. N vitin 1978,
kur Abedin Dino do t shkonte t hapte
nj ekspozit n Athin, ky udhtim do
t ishte njhersh shum simbolik, pasi
veprat e tij do t ekspozoheshin bashk
me tablot dhe punimet e tjera t vllait
t vdekur q n vitin 1938, pra pesdhjet
vjet m pas. N kt ekspozit erdhn dhe
mjaft miq t dikurshm t Ali Dinos, t
cilt prkujtuan njeriun, mikun e tyre dhe
artistin e shquar. N librin e botuar me
kt rast, miku i tij Alexos Lidorikis do
t kujtonte: Ka nj shekull q nj djalosh
15 vjear guxoi t prezantonte punn e
tij t par t vshtir n literatur, por
jo vetm kt. Ai donte ti mishronte
punimet e tij sentimentale e miqsore
me tiparet e nj vizatuesi t mbaruar e t
nj karikaturisti q do bhej i njohur pr
kohn. Ali Dino, ishte i famshm n kohn
e tij dhe i njohur nga shoqria jon jo
vetm pr talentin e tij t padiskutueshm,
por edhe pr kurajon e tij, pr karakterin
e kndshm, vemendjen ndaj t rinjve
dhe pr humorin veanrisht t holl
me t cilin ai iu prkushtua artit. Ishte
mik i babait tim dhe njihej n t gjitha
mjediset letrare. Nj artist i respektuar i
revistave dhe gazetave, i prkdheluri i
Athins artistike. Me tiparin e qart dhe t
habitshm t karikaturave t tij, bashkohej
nj qndrim inteligjent dhe tepr satirik,
ka i gzonte t gjith rreth tij. Vendi i tij
ishte mes m t mirve t bashkkohsve
t tij. Fokos Dimitriadis thoshte pr t se
ky emigrant original shpreh dika krejt
t ndryshme n veprn e tij. Karikaturat
e tij shfaqin t njjtn buzqeshje joshse,
si ajo q zbukuron gojn e tij. Me kto
kujtime t largta, t mbla e prekse,
n kt ast t lumtur t mbledhur ktu,
shikoj se veprat e tij jan nj dshmi e
vrtet arti. T rinjt kan rastin ta njohin
tashm. Pr m t vjetrit sht nj kujtim,
freskia e t cilit asnjher nuk sht zbehur
n botn e vet emocionale.
Aliu
Portretin e tij t hequr e t mpreht,
me ballin e gjer dhe flokt kaurrel,
e vzhgoj pr nj koh t gjat n nj
fotografi t vjetr, t botuar diku, pr
t deshifruar at ndjesi artistike q ka
prjetuar ky njeri q la gjurm n fushn e
artit, dhe n veanti n at t karikaturs.
Njeriu me fytyr mitike dhe enigmatike!
- Kshtu e ka cilsuar Ali Dinon nj kritik
i njohur grek i artit, me rastin e vdekjes
s tij. Pr gjith karikaturistt, ai ishte
nj emr ekzotik. I famshm nga emri, i

Dino ishte nj
nacionalist i moderuar,
duke shpresur n
negociatat dhe trajtimin
e shtjes shqiptare n
arenn ndrkombtare.
Ai ishte nj shqiptar
q e donte Shqiprin.
Ai donte q atdheu i
tij t bashkjetonte n
paqe me fqinjt e tij
shekullor. Megjithse
ishte bej n origjin, nuk
nguronte t satirizonte
dhe bejlert e amris.

Ali Dino
-kur Greqia
nderonte
mjeshtrit
e mdhenj
jashtzakonshm nga puna.
Po cili ishte n fakt ky piktor i famshm,
aq i njohur n Athin dhe n Prevez?
Aliu (1891-1938) ishte m i madhi
n mosh nga vllezrit Dino, ndrsa
Abedini, m i vogli. Edhe ai ndoqi
shtegtimin e familjes s tij nga Stambolli
n Paris, pastaj srish n Stamboll,
Gjenev, nj kthim n Stamboll pas fitores
s Ataturkut, nga ku Aliu do t largohej
m von drejt Prevezs e Athins, ku do
t bnte karriern e tij artistike dhe do
t ndrtonte jetn e tij. Pasi studioi n
Sorbonne t Parisit pr shkencat politike,

ai u kthye n Prevez, n qytetin ku

kishte hedhur rrnj familja e tyre pas
largimit nga Lopsi, e m von ai kishte
shkuar n Athin. E donte shum artin
dhe veanrisht pikturn. Shpejt, skicat
e tij do t premtonin pr nj artist me t
ardhme t madhe. Dhe ajo q spikasti
q n fillim tek ai, ishte piktura sociale,
vizatimi dhe rrokja e jets n dimanikn e
vet, kritika ndaj t vjetrs dhe perspektiva
e s res e modernes. Vite m von, ai
u b kryetari i shoqats Bashkimi i
Karikaturistve t Greqis, si dhe nj nga
drejtuesit e shoqats Bashkimi i Arteve

t Bukura (Union of Srawing Arts).

Nj bashkkohs i tij, artisti Georges
Karatzas, m 1978 do t shkruante ndr t
tjera pr t: E kisha takuar karikaturistin
e paharruar Dino bej pr her t par tek
gazeta Proia, ku n fillim isha sekretar dhe
m pas si kryeredaktor i saj. M kujtohet
ende me at shprehjen e tij prjetsisht t
qeshur dhe at eleganc t siluets s tij.
I thjesht n veprimet dhe fjalt e tij, ai
kishte dhuntin t transmetonte te t tjert
humorin e papritur q karakterizonte
veprat e tij. Po kshtu do t shkruante
dhe Selest Polichroniadi, nj tjetr
bashkkohas i Dinos: Me nj emocion
t madh m kujtohet ky karikaturist i
shklqyer, humori i t cilit shprehej me nj
art delikat. Por kto kujtime sjellin n t
njjtn koh knaqsi e gzim. Kush do
ta njoh, ai do ta vlersoj talentin dhe
fisnikrin e tij dhe do t mbetet gjithnj i
prekur nga kujtimi i tij. 1
N vitet 20-30-t, Ali Dino bashkpunoi
me revistat e gazetat m n z t Greqis si
Proia apo Satanas, Flit, Fanos of Editors
si dhe ekspozoi n disa ekspozita kolektive
n Athin e Selanik. Nj ekspozite vetiake
e hapi n Parnassos Hall dhe nj tjetr
n Stratigopoulos Gallery. Ali Dino, do t shkruante Papantoniu, n nntor t
vitit 1938, n Elefteria vima, - sht nj
shqiptar q dallohet nga aksenti i tij. Por
prsa i prket t tjerave, ai sht nj artist
internacional. Krijimet e tij e vendosin at
ndr karikaturistt dhe humoristt m t
mir t Europs.
Nj nga temat e tij ishin dhe kostumet
shqiptare. Seria e skicave t tij nga
amria ishte jo vetm me humor, por
dhe me nj satir sociale. Dino ishte nj
nacionalist i moderuar, duke shpresur
n negociatat dhe trajtimin e shtjes
shqiptare n arenn ndrkombtare. Ai
ishte nj shqiptar q e donte Shqiprin,
por dhe Greqin. Ai donte q

atdheu i tij t bashkjetonte

n paqe me fqinjt e tij shekullor.
Megjithse ishte bej n origjin, nuk
nguronte t satirizonte dhe bejlert e
amris. Ali Dino tregoi n skicat e tij
jetn e prditshme t shqiptarve dhe t
ballkanasve n prgjithsi, mjerimin dhe
jetn social politike. sht i njohur cikli i
tij Nostalgia of Arvanitis me nj galeri t
pafund personazhesh, q mbajn gjurmt,
koloritin dhe atmosfern e kohs. Humori
i tij ishte shum i holl, ka e dshmon
dhe kritika e kohs. Ai ishte ndr m t
plqyerit e revistave greke, aq sa n nj
shkrim, piktori i njohur grek F. Simitriadis
shkruante se Ali Dino ka dika t
ndryshme nga ne. N punn e tij shfaqet
njkohsisht dhe natyra e tij si emigrant.
Pol Nor, nj shkrimtar i njohur francez i
viteve 1930 dhe mik i afrt i tij e kujtonte
me shum dashuri kt artist me nj bot
t madhe. Zemra nuk harron kurr dhe
n zemrn time, Ali Dino ka nj vend t
ngroht. Ky artist i madh dhe me nj shpirt
t ri, kishte nj talent t pakufishm. Ishte
nj karikaturist me nj pen t leht q jetoi
n gazetarin athinase t humorit, t cils i
shrbeu pr shum koh. Ali Dino jetoi n
t njjtn koh n shoqrin e mjeshtrve t
tjer t karikaturs si Spahis, Kostanaqis,
Sofo, Mavriolakis, Nuar Geivelis;
Bezos, Nomikos, Fokos Dhimitriadhis,
Korojanaqis, etj, q i zbavisnin lexuesit
tan pr t liruar energjit e tyre n nj
koh q mjetet e tjera t humorit si radio,
televizioni, nuk ekzistonin ende. Vizatimet
e tij botoheshin n n gazetat e kohs dhe
m shpesh n Proia, ku ne bashkpunonim
dhe ku Aliu bnte vizatimet ndrsa un
vargjet. Ali Dino ka qen gjithashtu dhe
nj nga drejtort e prgjithshm t Kshillit
t Artit dhe t Letrsis. Prve gazets
Proia, ai bashkpunoi dhe me revistat
Satans, Flit si dhe Fanos e botuesit. Mori
pjes n ekspozitat kolektive e personale
q u hapn n Salln Parnosson dhe
Galeria Stratigopulos. Fisnikria e tij
ishte e jashtzakonshme dhe vizatimet e tij
i trajtonin njerzit n t njjtn mnyr si
njerzit e popullit ashtu dhe personalitetet
e bots politike e sociale. Humori i tij e

Ali Dino

Dhjetor 2015, Nr. 6

zbukuronte vizatimin, madje e bnte t
knaqshm dhe at ka nuk ishte ashtu.
Kshtu, protagonistt e vizatimeve t tij
shkonin t shikonin ekspozitat dhe ndalonin
para figurave t tyre q paraqiteshin atje
duke qndruar me or te tra
Ali Dino i vizatoi me dashuri vallet
greke e shqiptare, valletamikos apo
portrete atdhetarsh t mdhenj, mes t
cilve Musa Demin nga Filati, nj nga
patriott m t mdhenj t amris n
vitet 10-30-t t shekullit XX-t. Madje
nj seri karikaturash ai i bri me figurn
e t atit Rasih Dino npr rrugt dhe
pazaret e qytetit. Mjaft t bukura jan
padyshim portretet e njerzve t familjes
s tij, mes t cilve dhe portrete q i kishte
br Abedinit dhe q kan nj frym
shum moderne pr kohn e padyshim t
pikturs s viteve 1910-1920 n Franc
me t ashtuquajturn Ecole de Paris, e
cila prmblidhte piktor nga e gjith bota,
t cilt vinin t krijonin dhe t jetonin n
Paris. T tre vllezrit ishin duarart, por
secili ishte origjinal n veprn e tij. Nj
mik i Aliut, Pavlos Palailogos, i cili kishte
punuar me t, e kujtonte me nostalgji
takimin e par me Ali Dinon: Mbrrita
nga Stambolli. Ishte hera e par n Athin.
Isha nj reporter i panjohur dhe Ali Bej
Dino ishte n apogjeun e vet artistik:
karikaturist n Proia. Ku t gjeja nj vend
pr ta takuar? N rrug dikush m tregoi:
sht ai q qesh e punon. Pra ishte nj
personazh i njohur. Ishte aq i rndsishm,
sa ishte gj e madhe po t thoje Isha
mbrm pr dark n Averof me beun.
Pra emri i tij skishte nevoj pr Ali dhe
Dino nse ju ishit nj nga familjart e tij.
T thoje se e njihje t jepte nj lloj statusi
social. Ai ishte i qeshur dhe i gzuar
Kshtu u b ai takim n nj kryqzim me
Ali Dinon, kur nj koleg ma tregoi me
gisht. Dhe nj kujtim tjetr. Mbrrija nga
nj vend mysliman ku ndryshimi fetar mes
grekve dhe turqve dallohej shum. Duke
ditur se Dino bej ishte i njohur, pyesja
veten se cila ishte ajo gj e fuqishme dhe
trheqse q ushtronte ky mysliman n
Prevez dhe q me sharmin e vet personal
kishte ditur t bnte pr vete Athinn si dhe
Greqin, duke u kthyer n nj personazh
social. Dhe e gjith kjo ndodhte se ai
ishte nj artist karikaturist me nj stil tejet
origjinal. Sa m shum i zbuloja krijimet
e beut aq m shum zgjatej distanca q
na ndante. Ndoshta mund t kishte jetuar
m shum por sidoqoft, emri i tij sht
tepr i nderuar sot dhe do doja ta tregoja
takimin tim me t dashurin e Athins
Ali Dino ishte nj intelektual q jetonte
me ngjarjet politike t kohs t cilat ishin
tronditse pr shqiptart e Greqis. Deputet
i Prevezs,2 ky kozmopolit, me finesn e
kultivuar n Perndim, spikati pr nj koh
t gjat n peizazhin artistik ballkanas,
si e kujton angazhimin e tij edhe miku
i Dinos Spiros Melas-Fortuno i gazets
athinase Proia: Ali Dino kishte studjuar
shkencat politike n Sorbonne. Kur u
kthye n Athin, ai iu kushtua talentit t tij
edhe pse nuk donte ti braktiste studimet
e tij, e megjithat ai iu kushtua talentit

Hysen Dino

Gjyshi im Abedin bej

Dino dhe xhaxhamadhi
im Vesel Dino, shkuan
n Kostantinopoj si
prfaqsues t amve,
veshur me kostumin
e tyre shqiptar t
qndisur n ar.
t tij artistik, ka u b shqetsimi i vetm
i tij. Por ai bri gjithashtu disa prpjekje
q t interesohej pr politikn, ku u
zgjodh dy her si prfaqsues i Prevezs
n Parlament, me partin progresiste t
Papanastasiu-t. Por ai ishte i paknaqur,
ka del dhe nga diskutimet e tij me Manolis
Trndafilis pr shkak t gjendjes s tij n
MP. Duke e ngacmuar, ai i thoshte: Dije
biri im se kur jam jasht ministris, bj
dika pr popullin tim dhe vendlindjen, por
kur jam ktu n kt post, n kt kopsht
t mbrojtur, si e quajn, pyes veten se
prse jam ktu.
Ali Dino ishte pra dhe nj politikan i
njohur, pr t cilin nuk sht folur ose sht

folur shum pak n studimet shqiptare.

Pothuaj njzet vjett e fundit t tij ishin
t mbushura me nj veprimtari t madhe
politike q tregon pr nj njeri me mjaft
kurajo, po t kemi parasysh se jetonte n
Prevez dhe Athin. Periudha e viteve
1923-1924 sht pr t mjaft intensive.
sht koha kur krijohet Komisioni Mikst
i Fuqive t Mdha, i vendosur n Athin
pr shkmbimin e popullsis ortodokse
nga Turqia dhe muhamedane nga
Greqia, n mnyr respektive. Arkivat e
dshmojn m s miri kt periudh t
tensionuar dhe pr politikn shqiptare t
qeverive t Mithat Frashrit, Sulejman
Delvins apo Fan Nolit, t cilt u krkuan
Fuqive t Mdha q n kto shkmbime
t mos prfshihej popullsia e amris,
q ishte shqiptare, pavarsisht se nga feja
ishte m shum myslimane. M 16 tetor
1923, nga Korfuzi, Ali Dino i drejtohej
me nj letr kryeministrit grek, ku ndr
t tjera i pohonte: Kam nderin tju
drejtohem si ish deputet i Prevezs, n
emr t dyzet mij shqiptarve, nnshtetas
grek t Epirit, pasi bashkatdhetart e mi,
autokton t Epirit, po ndjekin me agoni
veprimet e qeveris tuaj pr shkmbimin
e popullsis... amt duhet t gzojn t
drejta politike e civile n atdheun ton.
Ai i drejtohet dhe kryetarit t Komisionit
Mikst, gjeneralit De Lara, q t mos i
fusnin shqiptart n kto protokolle, si e
prcaktonte me t drejt dhe Protokolli i

Dhjetor 2015, Nr. 6

Lozans, pasi shqiptart jan autokton
dhe se ata duhet t ken prfaqsuesit e tyre
n Parlamentin grek. Me nnshkrimin
e Marrveshjes s Lozans mes Greqis
dhe Turqis, nga 30 janari i vitit 1923 e
deri n fund t vitit 1925, popullsia ame
po psonte shkeljen e vazhdueshme t t
drejtave t saj dhe n letrn drejtuar De
Lara-s, Ali Dino shprehte me forc se
shqetsimi i bashkatdhetarve t mi po
kalon n ankth pr arsye t disa masave
t marra ndaj tyre nga qeveria greke,
masa shum t rnda n kundrshtim me
Konventn e Lozans 3
M 1924, ai i drejtohet kryetarit t ri t
ktij komisioni, Karl Marius Widding, ku
i v theksin pr gjuhn dhe ndrgjegjen
kombtare shqiptare, duke i prmendur
veprat e shum personaliteteve,
konsujve e studiuesve t huaj q kishin
shkruar pr shtjen shqiptare si Leake
Travels in northern Greece (1835),
Pouqueville Voyage en Grce (18261827), Historie de la rgnration de la
Grce (1824), Ami Bou La Turquie de
lEurope (1840), John Cam Hobhouse
alias Lord Broughton A journey through
Albania (1813), Boppe LAlbanie et
Napolon (1914) etj.
N letrn e tij Aliu i referohet veprs
s njohur t antropologut francez Eugne
Pitard, si dhe traditave shqiptare, riteve t
dasmave tek amt, t gjakmarrjes apo t
valleve, ku ata krcejn me pajisje luftarake

N Preveza tashm ka
mbetur vese vajza e
tij e vetme, Safeti, e cila
jeton n shtpin e tyre
t vjetr, plot kujtime,
fotografi, vizatime e tablo
t Aliut, rrethuar me
atmosfern e nj kohe q
nuk sht shuar.
dhe hedhin pushk, ka nuk ka lidhje
me kulturn turke . Tek shqiptart nuk
ekziston nj ndrgjegje kombtare turke,
- theksonte ai. Duhet t kini parasysh, theksonte Aliu, - pretendimet e drejta t nj
popullsie q t mos rrnjoset nga atdheu
i vet. Pr kt krkojm: - Q amt t
njihen sa m par si nj pakic shqiptare;
- Q amve t mos u mohohet e drejta e
vots; - Q t formohet nj zon elektorale
e posame pr pakicat shqiptare n Epir
q t prfaqsohen n Parlament njlloj
si pakicat turke n Thrakn Perndimore
dhe izraelitt n Selanik... Madje, duke i
shkruar pr traditat dhe kostumet shqiptare,

Ali Dino i kujton atij se gjyshi im Abedin

bej Dino dhe xhaxhamadhi im Vesel Dino,
shkuan n Kostantinopoj si prfaqsues t
amve, veshur me kostumin e tyre shqiptar
t qndisur n ar.
I till ishte Ali Dino, kjo figur jo shum e
njohur nga historiografia jon dhe aq m pak
nga ajo e historis s artit, ky personalitet
interesant i historis dhe kulturs shqiptare t
gjysms s par t shekullit XX-t. Studimet
e tij pr traditat dhe lashtsin e kulturs
shqiptare prbjn nj referenc mbi botn
e intelektualve t njohur shqiptar t
ksaj periudhe. Gruaja e tij Alba Montini,
ishte italiane nga brigjet dalmate dhe Aliu
kishte vetm nj vajz, Safetin, q kishte
t njjtin emr si nna e tij. Fatkeqsisht ai
vdiq i ri, n vitin 1938, n Athin. Abedini
do ta piktakonte srish vllain e tij, vite
m von, kur, m 1978, galeria Silhogi e
Athins organizoni ekspozitn e prbashkt
t dy vllezrve piktor. Greqia nderonte
kshtu mjeshtrit e mdhenj t pikturs.
T gjith t pranishmit q ishin at dit n
kt ekspozit, zbuluan veprat e nj artisti
n dukje t harruar. Por vepra e vrtet nuk
mund t harrohet, shija artistike, finesa,
kultura, gjuha e moderne e artit, si do t
kujtonte dhe miku i tij Pol Nor: M
kujtohet njher dita e par e vitit 1932, apo
1933 ose ndoshta 1934. Ne bashkpunonim
ather me gazetn Proia pr dhuratat e
njerzve politik, pra dhurata e Vitit t Ri.
Sigurisht, Ali Dino bri karikaturat dhe un

tekstet. Midis personazheve ishte dhe ajo e

Jorgo Pezmazogen, nj ekonomist e bankier
si dhe vllai i tij Stefanos, nj nga themeluesit
e Proia-s dhe njkohsisht drejtor i saj. Por
personazhi u konceptua n at mnyr saq
vet protagonisti tha: E dua aq shum
karikaturn time, sa fardo t shkruaj Pol
Nor, ajo sdo ta prish prshtypjen e mir
te lexuesit. N nntor t vitit 1937 un e
lash Greqin pr t shkuar n Paris, pas
nj problemi me qeverin e Metaksas. M
1938 shkova n New York. Pikrisht atje
m njoftuan se miku dhe shoku im kishte
ikur nga kjo bot, por jo nga zemrat tona, as
nga kujtimet tona.
N Preveza tashm ka mbetur vese
vajza e tij e vetme, Safeti, e cila jeton
n shtpin e tyre t vjetr, plot kujtime,
fotografi, vizatime e tablo t Aliut,
rrethuar me atmosfern e nj kohe q nuk
sht shuar. Kur e mora n telefon nga
Athina, i premtuam njri-tjetrit q shum
shpejt do t takoheshim, pr t fotografuar
jo vetm shtpin e Prevezs, por dhe pr
t m treguar vendet ku kishte jetuar e
punuar i ati i saj n Athin, redaksin e
gazets, klubet e tij t dashura, shtpin,
gjithka q kishte t bnte me njeriun q
ajo adhuronte aq shum
1Tekste t prkthyera nga anglishtja n frngjisht nga Boris Dino.
2Ai u zgjodh deputet i Prevezs n vitin 1915 si pasoj e
votave q i dhan amt q banonin atje.
3Dokumente pr amrin 1912 - 1939, Tiran 1999.

Pushtimi i amris nga

forcat greke (1912-1913)

Zhaneta SALIU

22 shkurt 1913 nj
prfaqsi e krishter e
Paramithis e kryesuar
nga mitropoliti shkoi n
kampin e komandantit grek, n Nemic,
dhe i komunikoi vendimin e avancimit
t forcave greke. N mngjesin e 22
shkurtit ato hyn n Paramithi, ndrkoh,
kapiteni Muxuka kishte pushtuar
Marglliin e Pargn. Forca t tjera
greket komanduara nga Trypogeogi
hyn n Filat. Tr hapesira ame midis
rrjedhave t lumenjve Kalamas dhe Gliqi

deri n fund t shkurtit, m 1913 ishin

pushtuar nga forcat greke.
Marrjen e Janins dhe t kryeqendrave
kryesore t amris e pasoi nj
val krimesh, ekzekutimesh e terrori
mbi popullsin, veanrisht mbi at
myslimane. N tokat shqiptare t
pushtuara ushtarakisht prej Greqis
kishte filluar aksioni i greqizimit,
drejtimin e t cilit e kishte marr Kristaq
Zografi, guvernatori civil i Athins dhe
shefi i ardhshm i rebelve epiriot n
Gjirokastr. Diplomati austro-hungarez
K. Buchberger, shkruante n vitin 19131914: lajmet mbi terrorizimin e
popullsis shqiptare n tokat e pushtuara
po shtoheshin, mua m vinin gjithnj e
m shum ankime. N afrsi t Janins
u gjetn npr rrug muhamedan
t vrar, me sy t qitur - kto krime
mizore i bnin andartt grek. N baz
t raporteve t mia Austro-Hungaria
ndrmori hapa energjike pran qeveris
greke n Athin pr t ndaluar kt
terror mizor. Por, pasi Athina dhe Janina
bashkpunojn n kt lodr t dyfisht
mjerisht mundi t arrihej vetm pak.

Autort e memorandumit
denoncojn vrasjen e 72 vetve
t paris s amris, q u
masakruan n astin e par t
futjes s trupave greke n territorin
e amris dhe prndjekjet e
patriotve e lufttarve shqiptar,
q ishin shquar n betejat kundr
turqve pr nj Shqipri t pavarur
e t bashkuar, n prpjekjet e
parreshtura pr prhapjen e
shkolls e t gjuhs shqipe.
Skena dhune dhe terrori kundr
shqiptarve n amri u shnuan n
qytetet dhe fshatrat e Paramithis,
Marglliit, Filatit, etj. Gjat pushtimit
grek u shkatrrua fshati Gardhiq me 300
shtpi, u b grmadhaDragomi me 200
shtpi, Petrovica me 75 shtpi, Minina
me 65 shtpi. N kazan e Filatit u
shkatrruan ndr t tjera, Ninati me 120
shtpi, Markati dhe Janjari.
Autori
grek
F.
Fessopoulos,

pjesmarrs n ngjarjet si oficer i ushtris

greke, detyrohet t pohoj kujtimet e
hidhura q lan mbi popullsin shqiptare
t amris bandat kretase t drejtuara
nga Manos Montakas, Granicas etj.
N vendet e pushtuara forcat
ushtarake dhe andartt grek ndoqn
nj propagand t palkundur dhe t
vazhdueshme. Kjo propagand nuk
krkonte sakrifica nga grekt pr hir
t helenizimit. Urrejtja greke s pari
filloi me urrejtje fetare duke ndjekur,
persekutuar e vrar muhamedant dhe
pastaj u kthye n nj urrejtje kombtare
kundr
shqiptarve.
Fituesit
kaluan n skena dramatike e krime
t shmtuara, qysh n muajin mars t
vitit 1913 n amri. Herberti, miku
ishqiptarve ishte nj nga t huajt e
par q i demaskoi krimet greke e serbe
n viset e pushtuara. Ai jep nj list
t gjat t emrave t shqiptarve nga
paria e amris q u masakruan, ata
ishin: nga fshatrat Nikolicanj, Rrzanj,
Drams, Grika, Petrovic, Koriqan,
Vratil, Shnmriz, Minin, Njhor, e
Skupic (Paramithi). Planet djallzore

10
pr shfarosjen e paris ame u stisn m
21-22 mars 1913 n selin peshkopale
t Paramithis, n t ciln morn pjes
komandanti ushtarak i vendit dhe krert
e krishter t Paramithis. Komandn
ushtarake greke n at koh e drejtonte
kapiteni Dimitriadi, ndrsa Peshkopata
drejtohej nga mitropoliti Neofitis.
Komandanti ushtarak dhe mitropoliti
organizuan nj mbledhje n mitropoli,
ku ishin t ftuar disa nga paria e
krishter e rajonit: Vllezrit Ringa nga
Paramithia, Jorgos Pakos nga Gliqia,
dhe Dhimitr ilis nga Paramithia.
N at mbledhje u ftua t merrte pjes
kapobanda i bandave greke, kretasi
Delianaqi s bashku me Spiro Fotin
nga Paramithia. Ata, nn drejtimin e
mitropolitit dhe komandantit ushtarak
t vendit, m 23 mars formuan nj
band pr aksione shfarosse t paris
myslimane t amris. Banda arriti t
mblidhte 72 vet nga paria e fshatrave
si e prmend dhe Aubrey Herbert, n
veprn e tij Ditar dhe letra 1904-1923.
Personat e mbledhur u masakruan n
mnyr barbare n luginat e thella t
malit Selan (mal n verilindje t qytetit
t Paramithis). N amri filloi nj
val e egr terrori, vetm nga fshatrat
myslimane t Filatit u izoluan n burgun
e Janins 34 vet dhe nga qyteti i Filatit
dhjetra t tjer, mes t cilve dhe
patrioti i shquar, Qamil Izeti, msuesi
i shkolls s par shqipe n Filat m
1909. Arrestime t tjera pati dhe n

Dhjetor 2015, Nr. 6

shtja ame krkon zgjidhje si

ajo e zgjidhjes q fitoi Kosova. Pr
t patur qetsi n Ballkan e pr
t ndrtuar marrdhnie korrekte
miqsore midis Shqipris
dhe fqinjes t saj jugore duhet
zgjidhur shtja ame.

Pamje nga Preveza, amri

kazan e Marglliit dhe t Gumenics.

Krahas
prndjekjeve
dhe
ekzekutimeve t individve patriot,
ishin t shumta dhe ndshkimet ndaj
bashksive t tjera ame. Ndrkoh
popullsia e terrorizuar e fshatrave
shqiptare n amri u detyrua t
braktisi vatrat e veta dhe t drejtohej n
zonat e lira, nj pjes e familjeve ame
arriti deri n ullishtat e Vlors, ku gjeten
streh nn qiellin e hapur.
Veprime t ngjashme nga bandat
greke u kryen dhe n fshatrat e tjera t
Shqipris s Jugut. Herberti sjell t
dhna rrnqethse t krimeve greke ndaj
shqiptarve t pafajshm:
n Delvin grekt kishin
FATMIR TERZIU
vrar 72 njerz, n Kor
kishin zhdukur dhjetra
vet t paris myslimane.
Herberti krimet e grekve n
amri dhe n Shqiprin e
Jugut i kishte publikuar n
Ende gurgullimat e Lumit t Fmijve jan veshve t bots
shtypin e huaj, sidomos n
Lumit Kalamai, q u shndrrua n lum lotsh
at francez, n gazetn Le
Lumit q i rrijn qindra krenari kurorgjelbrta sipr koks
Temps, Paris, ku kishte
Lumi q ende ka nder nurin e mom rrethues e joshs.
pasqyruar masakrat greke
n Kolonj dhe Leskovik.
Lumi Kalamai, ka mbetur dshmitar i zjarrt...
Herberti n listn e gjat t
Ai sht i zgjuar, kurr nuk fle lumi
krimeve q kryenin grekrit
Mban strukur historin e popullit Kryelart
n krahinat e Shqipris nuk
N do kthenaj e n do sjellnaj q koha i pruni.
l pa prmendur dhe fshatin
Kodr, afr Tepelens,
Ca njolla gjaku kur nuk u fshin nn lum
q u prdor si thertore.
Si tufa lulkuqesh prflaken ditn
Komanda e trupave t
Dhe kur tr amria sht disi n gjum
rregullta greke sapo morn
Ata ngren kokat t lshojn dritn.
n zotrimin e vet fshatin
Kodr, m 1914, ftuan t
Nj kng ame ka koh q spushon
gjith fshatart, burra, gra
Aty ans lumit durimtar, Lumit Kalamai
e fmij t mblidheshin
Ka koh q mijra zemra mallkojn
n kishn ortodokse. Pasi
Djallin q nga vatra shekullore i largoi.
ishin mbledhur t gjith,
230 veta gjithsej, oficert
Dhe knga pastaj oshtin Gjirit t Prevezs
grek urdhruan ushtart
Maleve krenare gri e flokthinjur
t hapnin zjarr mbi ta me
Deri sa nata lshon kthetrat e s zezs
automatik, i vran t
Dhe drita sht gati duke ikur.
gjith, shkruan Herberti, u
pren kokat dhe ua varn n
Refren i nj kohe t gjat
mure. Gjenerali hollandez
Kjo kng e Lumit plak
de Veer, sapo u njoftua
Q dirigjohet me dit e me nat
shkoi vet n at fshat dhe
Aty ku edhe gurt nn lum pikojn gjak
pa me syt e tij kt mizori

EDHE GURT NN
LUM PIKOJN GJAK

t tmerrshme greke dhe bri fotot e ksaj

pamje t llahtarshme. Edhe n fshatin
Hormov, grekt masakruan 151 gra dhe
159 fmij.
sht e teprt t thuhet se aksione t
tilla shoqroheshin edhe me grabitje
t tufave t bagtive, shpronsimi
me dhun i pronarve shqiptar n
zonn e amris dhe kudo q kishin
shkelur forcat greke. Pamjen e ktij
terrori t vendosur nga forcat greke n
trevat e poshtuara e jep n mnyr t
sintetizuar memorandumi i 7 qershorit
1913, q u hartua n burgun e Janins
nga nj grup patriotsh shqiptar
t burgosur nga autoritetet greke t
pushtimit. Memorandumi mban firmat
e Stefan Theodhorit, am ortodoks
nga Paramithia, Pertef Vehbi Pasha,
Haki Musai nga Filati dhe Mazar
Dino nga Paramithia, dhe iu dorzua
konsullit austro-hungarez n Janin K.
Buchberger si dhe kolegut t tij italian.
Autort e memorandumit denoncojn
vrasjen e 72 vetve t paris s
amris, q u masakruan n astin
e par t futjes s trupave greke n
territorin e amris dhe prndjekjet
e patriotve e lufttarve shqiptar,
q ishin shquar n betejat kundr
turqve pr nj Shqipri t pavarur e t
bashkuar, n prpjekjet e parreshtura
pr prhapjen e shkolls e t gjuhs
shqipe, etj. Ushtart grek dhunojn
e plakitin do dit shtpit e amve,
duke i detyruar kta t fundit t marrin
arratin. Autoritetet greke prpiqen t
zhdukin do ndjenj e gjurm shqiptare
n kto treva, duke ndaluar me dhun
prdorimin e gjuhs shqipe, mbajtjen
e qelesheve karakteristike shqiptare,
duke prishur xhamit e duke i kthyer
ato n stalla e magazina. Myslimant
krcnohen dhe detyrohen t ndrrojn
fen e t bhen ortodoks. Pr m
tepr ata urdhrohen t marrin pjes n
mitingjet e organizuara nga autoritetet
greke t pushtimit ku hartohen
memorandume e promemorie pr
Fuqit e Mdha sikur kto vende jan
greke etj.
Kur u futn trupat greke n fshatrat

e amris kujdesi i par i Athins

ishte ngritja menjhershme e nj
administrate greke me karakter t hapur
shtyps. N krye t prefektuave t
amris q vareshin nga administrata
e prgjithshme me qendr n Athin, u
vun komisar adminsitrativ ushtarak
q ishin punonjs t Ministris s
Brendshme.
Nga amria n kt koh vinin lajme
tronditse. Athina kishte urdhruar
t pengoheshin me do kusht fardo
kontaktesh t prfaqsuesve t amris
me konsullatat e huaja n Janin,
Prevez e Korfuz. amve mysliman
u ndaloheshin mbledhjet e tubimet
si dhe qarkullimi jasht juridiksionit
t fshatit apo qytetit t tyre. N kt
mnyr Athina krkonte q politika e saj
shtypse dhe asgjesuese ndaj popullsis
shqiptare t mos kishte asnj jehon n
opinonin e jashtm.
N kto rrethana terrori t egr patriott
am e t tjer filluan t shkonin n
Manastir, n Vlor, Durrs e n Shkodr
pr ti njoftuar prfaqsuesit e Fuqive
t Mdha e pr t ngritur opinionin
ndrkombtar pr dramn ame. Kshtu
pr shembull Alush Taka nga paria e
Konsipolit, u nis pr n Shkodr, pr t
hyr n kontakte me konsullatat e huaja
dhe pr ti br t njohur atyre gjendjen
e rnd t minoritetit shqiptar nn
sundimin e Greqis.
Nj tjetr atdhetar am nga paria e
Filatit erdhi n Sarand dhe prej andej
shkoi n konsullatn austro-hungareze
n Korfuz, ku bri t njohur konsullats
austro-hungareze skenat e masakrave t
dhunshme e presionet q ushtroheshin
nga grekt mbi popullsin shqiptare n
amri. Ai i krkoi konsullats austrohungareze n Korfuz mbshtetjen e
qeveris s Vjens, po pr fat t keq
rrethet patriotike t amris mbetn pa
asnj prgjigje.
Greqia, megjithse i njohu shqiptart
e amris si minoritet, nuk u respektoi
asnj t drejt, asnj liri qytetare, por
n mnyr sistematike i dhunoi dhe
i persekutoi ata derisa m n fund, n
mbarim t Lufts s Dyt Botrore
1944-1945 i shprnguli me dhun nga
trojet e tyre. Problemi am edhe sot e
ksaj dite nuk ka gjetur nj zgjidhje t
drejt nga Fuqit e Mdha.
shtja ame krkon zgjidhje si ajo e
zgjidhjes q fitoi Kosova. Pr t patur
qetsi n Ballkan e pr t ndrtuar
marrdhnie korrekte miqsore midis
Shqipris dhe fqinjes t saj jugore
duhet zgjidhur shtja ame.

11

Dhjetor 2015, Nr. 6

Sevdai KASTRATI

jersha
Prshpirt i
abeceve u botua pr
her t par n nr.
110 t 1 janar 1909 te
gazeta Kombi q ishte
themeluar nga Sotir Peci e drejtohej nga
Fan S. Noli. Vjersha sht nnshkruar
me pseudonimin Nirvana. Me kt
pseudonim Noli ka prkthyer nga
gjermanishtja nj fragment nga vepra
Ashtu foli Zarathustra t botuar n
revistn Albania, XII, 1909, nr. 1, f. 11.
Vjersha satirike Prshpirt i abeceve
i kushtohet Kongresit t Manastirit. Me
sarkazm dhe ironi Noli i v n loj
pjesmarrsit e Kongresit, t cilt nuk
arritn t mirreshin vesh pr t vendosur
nj alfabet t vetm t gjuhs shqipe. N
t vrtet Noli, n prag t Kongresit t
Manastirit, m 2 nntor 1908 n shkrimin
Dyke qar dhe dyke qeshur njoftimin
pr mbajtjen e Kongresit t Manastirit e
jep me ton ironik duke thn: Atje do t
mblidhen tr yjt e Shqipris s sotme
dhe do ti apin nj funt ksaj shtjeje
me kaq rndsi. Atje tr abet e
shntrura do t mblidhen ta lindin
nj abe t perndishme. Oratort po
qrojn grykn, viershtort po ngrehin
pndn, dhe Shqiptart t gjith presin
pa marr frym. Tr Evropa i ka syt
e saj n Manastir edhe ministort e
punve t jashtme t Fuqive t mdha
sflen nga meraku.
N Kongres t Manastirit nuk do
t marrin pjes pikrisht ata q kishin
shum m tepr merita e njohuri se shum
nga ata q morn pjes. Faik Konica u
ftua me vones, Fan S. Noli drgoi Sotir
Pecin, Andon Zako ajupi, Asdreni,
Zef Skiroi, Gjergj Pekmezi, Milo Dui,
Visar Dodani, dr. Haritoja (kujdestar
i fjalorit t Kristoforidhit), Shtjefn
Gjeovi, Gaspr Jakova-Merturi, Ndoc
Nikaj, Pashko Bardhi, Aleksandr
Xhuvani ndoshta nuk u ftuan fare.
Faik Konica i zmruar dhe i lnduar
shpirtrisht e quajti Kongresin e Manastirit
pun obansh, sepse n Manastir
u vendos q shqipja t shkruhet me dy
alfabete. Ai ironizoi duke propozuar nj
alfabet t tret: shqipja mund te shkruhet
edhe me shkronja greke. I vetdijshm se
n Greqi jetojn nj milion shqiptar dhe
kto njerz, vllezr tan nga gjuha dhe
nga gjaku, duan t msojn shqipen n
qoft se librat shtypen me alfabet grek.
Se alfabetin grek pr t shkruar shqipen
e kan prdorur albanologt Xylanderi,
Reinholdi, Hahni, Beloewi dhe sht
prdorur nga Nilo Catalano, Nikoll
Keta, Dhimitr Kamarda, Thimi Mitko,
Anastas Kullurioti etj. Faik Konica duke
qen gjuhtar i par shqiptar (ka mbaruar
studimet pr filologji romane) thot se
shqipja mund t shkruhet fort bukur me

Nj vjersh e panjohur e
Nolit Prshpirt i abeceve

Ndrtesa ku sht mbajtur Kongresi i Manastirit

alfabet grek duke i prdorur shkronjat

arkaike (t greqishtes s vjetr) pr
tingujt q na mungojn. N prfundim
Konica thot se alfabeti grek ssht
monopoli i grekve, e kemi trashgim

t prbashkt: sht alfabet i prdorur n

qeverin e mbretit Pirro.
Po ndryshe mendonte gjuhtari i madh
danez Holger Pedersen (1867-1953),
profesor i Unversitetit t Kopenhags:

Prshpirt i abeceve
Shum kishim, dy na le,
Falna edhe nj pr be!
Dhe n qoft se m s ke,
Xhenqis-han Tartar-zade,
Ka dobare ylefe?...
Shqiptar-zade Osmanlliu.

Na i therrt abecet,
Kasapllar thump-prpjet,
U gjykofshi tatpjet
M kt dhe mat jet!

O kongres, kongres i shkret

na i bre abecet?
Kishim nnt qint e tet
Dhe s na le asnonja dhiet!

Pra nigjo, bre Gjerq Fisht At,

Edhe epna nj urat
Neve jemi demokrat!
Dy tiran pse na lat?

O kongres, kongres jeziti

tu pandeh Abe-Hamiti
Dhe u hodhe si petriti
Dhe i ore si evgjiti?

Dhe lirin e vietr vrat

Me filologji dhe shpat,
Faqe-zes aristokrat,
Oligark dy-rokrat?

O konges i abeces,
na e bre me t pabes!
Kongresisti kur t vdes,
Perndi, mos i fal ndjes!

Na i ngritn dhe vajtojm

Si Maria dhe krkojm
Trupn e tyre ta shkojm
Dhe me vaje ta mbulojm.

Qan aben e tij Bogdani

T Bashkimit Londoniani.
Vajton Shkodra dhe Elbasani
M qaf i pa, or Zavalani!

Dhe nj Dit t Gjith Abeve

T kremtojm gjith neve!
O kongres na ngashreve,
Shpirtin, zemrn na e theve!

Dhe ti Gjergji Protestani4

Dhe ti Fisht Franeskani5
Dhe ti Peci Amerikani6
Kokn lafshi ne katrani!

Hiq, or eo, hiq nj valle

T harrojm kto halle
Shpirtin mbushna-e me malle
Rreth e rotull nj msalle.

gjer m sot sot ishin n Shqipri dy

alfabete fare t kundrt dhe t larguar
(alfabeti i Stambollit dhe alfabeti i
Bashkimit - i l me nj an gjith
alfabetet e tjera), ktej e tutje do t jen
dy alfabete paralele, dhe kjo ndryshon
fort pak nga nj alfabet i vetm. Ky
sht nj prparim i madh pr t cilin
duhet uruar kombi shqiptar.
Edhe pas Kongresit t Manastirit
lufta e abeceve vazhdon. M 1910 katr
alfabete ishin n prdorim: njri greqisht,
tjetri greko-latin me shenja diakritike (q
t dy ishin alfabete t Kristoforidhit) i
treti alfabeti i sotm dhe i katrti alfabeti
i Stambollit (nj prshesh greko-latin q
sshikohet dot me sy - kshtu e quante
gazeta The Sun e New York-ut m 14
mars 1910). Nga 12 gazeta dhe revista
q botoheshin, alfabeti i przier prdorej
trisht vetm nga 4.
Po n kt koh, pr fat t keq, ca
shqiptar (n mesin e tyre qe edhe nj
zonj) t ndikuar nga vendi ku jan
rritur, n Turqi, me vetdije anadollake
e prhapn n mas t vogl q shqipja
mund t shkruhet edhe me shkronja
arabe. Ata mund t jen ndikuar nga
karamanalist q gjuh amtare kishin
turqishten, i takonin fes ortodokse dhe
prdornin alfabetin grek. Nj gj e veant
sht se alfabeti i shqipes me shkronja
arabe q ishte br moll e grindjes pr
bashkimin e shqiptarve u braktis shpejt e
prfundimisht pa ln asnj gjurm. Edhe
pas Kongresit t Manastirit alfabeti me
shkronja turko-arabe sht prdorur nga
ana e klerit mysliman n disa raste t rralla
e t veuara n Kosov deri m 1947.
Librat e fundit q u shtypn me
Alfabetin e Stambollit n Sofje, n
mos gaboj, jan t 1915, kurse alfabeti
i shqipes me shkronja greke prdoret
edhe sot e ksaj dite tek arbrort e
Greqis, sigurisht arsyet kulturore dhe
politike e prligjin kt zgjidhje.
Shnime:
sht fjala pr Pjetr Bogdanin (1630-1689) autorin e librit
monumental Cunues Prophetarum (eta e profetve) botuar
n Padov m 1685.

Faik Konica (1876-1942) e prkrahu alfabetin e shoqris

Bashkimi kur prej saj u ndan vllezrit Ndre e Lazr Mjedja

dhe themeluan shoqrin Agimi dhe bn nj alfabet t
tyre. Edhe pse alfabeti q kishte prdorur Konica n revistn
Albania m 1897 i shmbllen, me ndonj ndryshim t
vogl, alfabetit t sotm.

Fehim Zavalani (1859-1935) kryetar i organizimit t Kongresit

t Manastirit, prfaqsues i shqiptarve t kolonis s Egjiptit,

redaktor i gazets Bashkimi i kombit q botohej n Manastir.
4

Gjergj Qirjazi (1868-1912) nj nga themeluesit e

Shtypshkronjs dhe gazets Bashkimi i kombit, bashkautor
i vllimit Kng t shenjtrura dhe nj nga prhapsit e
protestantizmit n Shqipri.

Gjergj Fishta (1871-1940) prfaqsues i shoqris Bashkimi

n Manastir, kryetar i komisionit q hartoi alfabetin e sotm.
Gjergj Fishta sht quajtur Homeri i Shqypnis dhe ai ishte
kandidati i par pr mimin Nobel pr Letrsi.

Sotir Peci (1873-1932) prfaqsuesi i shqiptarve t

Ameriks dhe t Rumanis n Kongresin e Manastirit,
themeluesi dhe botuesi i gazets s par shqiptare n
Amerik Kombi (1906) q dilte n Boston.

12

Dhjetor 2015, Nr. 6

Nulla dies sine Chameria

Kshilli Ndrkombtar i amris

29 shtator 2015 me nismn e Democratic Foundation of Chameria

u themelua n Holand Kshilli Ndrkombtar i amris, i prbr
nga 50 antar q prfaqsojn pjesmarrs nga Shtetet e Bashkura t
Ameriks, Gjermanis, Shqipris, Francs, Kosovs, Maqedonis, Italis,
Belgjiks dhe Luksemburgut. Kryetar i KN-s u zgjodh Festim Lato, kurse
Sekretar i Prgjithshm Lisen Bashkurti.
Strategjia e Kshillit Ndrkombtar t amris sht pr ta br
t njohur shtjen ame n arenn ndrkombtare. E para: Njohja e
gjenocidit dhe krimeve kundr njerzimit, t bra nga qeveria greke nga
1913 deri 1944 kundr popullsis shqiptare t amris. E dyta: Njohja e
t drejts s riatdhesimit t popullsis ame n vendin e vet. E treta: Njohja
e t drejtave t pakics etnike ame n Greqi, si dhe t drejtat e njeriut pr
secilin. Dhe e fundit: Njohja e rikthimit t pronave civile t do njrit, si dhe
pronat publike e fetare t shqiptarve t amris.

Shtpia e gjyshit t Sonila Alushit n Marglli

RAI 3 n amri

28 qershor dhe m 24 korrik n

dokumentarin Rrnjt, faqja tjetr
e emigrimit t RAI 3 Sonila Alushi e
bri t njohur pr her t par n kt
televizion tragjedin ame me tri akte:
shprngulje, shfarosje dhe shpronsim
Ajo ka lindur n Tiran m 1979, por
rrnjt e Sonils jan n amri, n at
vend t bukur, nj nga gurt m t muar
t kurors s Shqipris, aty ku kan

amt e krishter tani kan nisur t flasin hapur

lindur e jan rritur t katr gjyshrit e saj.
Sonila Alushi u ndalua nga polici grek
(polic me prejardhje nga Karamani apo
Deti i Zi) n Marglli dhe iu desh q t
prgjigjet n pytsorin e pakuptimt.
Greqia vazhdon t bj padrejtsi
t mdha ndaj amve, ata ndalohen
t shikojn shtpit dhe mallin e tyre.
Ajo n vend q ti shroj kto plag i
hapn edhe m tepr.

ENKEL DEMI: Un kam qen kto koh disa her n amri. T gjith atje
flasin lirshm shqip, burra, gra, t rinj, pleq. Prse nuk ka nj agjend zyrtare
pr arsimimin e amv ortodoks?
SHPTIM IDRIZI: Kthehemi pak n histori, sepse pa t nuk mundim dot.
N 1929 Mbreti Zog krkonte q amt ortodoks dhe mysliman t merrnin
statusin e minoritetit dhe t hapeshin shkolla. Sot, ka nj rezolut pr shtjen
ame, sot ka nj program pr kt shtje, por ka rezistenc t hapur nga
pala greke.
Ne e dim shum mir q atje flitet gjuha shqipe me dialektin am n mas.
Tani kan nisur ta flasin m hapur.
Po t them dika. Im bir ska dy jav q shkoi n amri s bashku me
profesorin e tij amerikan. Atje me tha se fliste shqip me banort, t cilt e
kishin shtyr t shkonte n Margll nga sht origjina e shtpis sime. N
nj far mnyre im bir u vendos n komunikim me strgjyshrit.
Ne do t shtyjm strukturat shtetrore q kur t vijn ktu prfaqsues t
shtetit grek, qeveria t bj hapa konkret.

amria nuk sht vetm shtje pronash

RAI 3 n shtpin e gjyshit t
Sonila Alushit n Marglli

Pamje nga polici civil grek n Marglli

ALBIN KURTI: N amri sht kryer gjenocid, pra nuk sht vetm shtje
pronash. Nuk sht shtje vetm e t drejtave t njeriut atje, por sht kryer
gjenocid, aty duhet t bhet betej e madhe politike, q ndrkombtarisht t
pranohet ai gjenocid dhe gjenocidi m pas n mnyr automatike lidhet me t
drejtn pr vetvendosje.

GREQISHTJA NUK FLITET

GREEK NOT SPOKEN

Peculiar Condition
of Affairs Near Athens

Arbrort e Shalsit sot

Gjendje e pazakont
e shtjeve n
afrsi t Athins

j korrespondent njofton me
kurreshtie t madhe nga nj
fshat i cili sht larg nga Athina vetm
12 milje (19 km) se: nj msuese e
caktuar q t jepte msim n fshatin
Shals gjat marrjes s detyrs zbuloi
se nxnsit e saj nuk kuptonin ndonj
fjal t gjuhs greke, e cila njkohsisht
ishte edhe gjuh e huaj pr prindrit
e tyre. T vetmen gjuh q ata flisnin
ishte gjuha shqipe. Ajo menjher

i telegrafoi ministris njoftimin se si

qndronte puna dhe ministria i drgoi
nj prkthyes q ta ndihmonte at.
sht dukuri e zakonshme q fshatart
e Greqis kontinentale t prdorin
shqipen si gjuh t tyre t par. Mirpo
ky qe rasti i par dhe i vetmi ku gjuha
greke nuk flitej dhe as kuptohej nga nj
vend fare afr kryeqytetit.

Prkthyer nga Burim Bardhari

very cuious occurrence is reported

from a village only twelve miles away
from Athens, writes a correspondent.
A schoolmistress who was recently
appointed to the village of Shalsi, on
assuming her duties, discovered that
her pupils could not understand a single
word of Greek, which was also a foreign
language to their parents. The one
language they spoke was Albanian. She
immediately telegraphed how matters
stood to the ministry, who sent an
interpreter to her rescue. It is a common
thing for the villagers of the Greek
mainland to employ Albanian as their
chief language, but this is the first and
only instance where the Greek language
is not spoken or understood at all in a
place so near the capital.
The Journal Junior, Minneafolis,
Minnesota, Saturday, Aug. 31, 1901

13

Dhjetor 2015, Nr. 6

The view of Paramithia, Chameria.

International Forums Where

the Cham Issue Can Be Litigated

Rudina JASINI

Introduction

ne of the most signal features of

addressing the past and gleaning
historical truth is the urge to recognize
and establish the legitimate search for
justice for historically aggrieved and
oppressed groups. Examinations of the
past are often fraught with the perennially
controversial nature of historical claims,
as well as debates surrounding the
roles of different actors in committing,
representing and sometimes atoning
for the historic wrongs. The daunting

task of unveiling the truth, however,

demands that we focus our inquiry
primarily on documented records so as
better to understand the past. Many
aspects of the history of the Albanian
Chams have been little known or greatly
misrepresented, thanks to a multitude
of measures and enactments adopted
within Greece. The decades since the
dreadful events of the Second World
War have prompted among the Chams
much soul-searching and a struggle for
awareness.
This study attempts to shed light on
both the history and the tragic events
that have befallen the Cham community
as well as to bring into sharper focus
the need to acknowledge past wrongs.
It offers a general analysis of the legal
tools as well as potential platforms to
establish where the Cham issue can be
litigated. The ideas presented here are
my personal views and do not represent
the opinion of any particular institution.
They are based on my general
knowledge of international law, with the

aim to evaluate how international law

can be applied in cases of expulsion,
murder, expropriation, revocation of the
citizenship of the Albanian population
of the region of Chameria, which was
forcibly expelled by Greece in the
period between 1913 and 1945
This presentation covers two main
aspects, namely:
A summary of the historical and
legal framework of what happened to
the civil, political, economic as well

Following the Balkan wars, and

the border demarcation of the
independent Albanian state by
the Conference of Ambassadors
in London in 1913, the region of
Chameria, which lies along the
eastern coast of the Ionian Sea
between Butrint and Bistrica to
Preveza Bay, was annexed by Greece.

as socio- cultural rights of the Cham

population from 1913 until today.
An analysis of the legal and procedural
matters as well as potential forums
where the Cham issue can be litigated.
A long period of time has passed
since the Cham community, then the
Albanian ethnic minority in Greece, was
subjected to the plans of assimilation
and expulsion from the territory of their
ancestors by the Greek governments
that followed each other from 1915 until
1950, and which all pursued a strategy
that had in common elements similar to
ethnic cleansing. It is important that we
focus first on the historical framework,
as this is closely linked with the legal
dimensions of this case.

Historical and Legal framework

the

ollowing the Balkan wars,

and the border demarcation of
independent Albanian

14

Dhjetor 2015, Nr. 6

state by the Conference of

Ambassadors in London in 1913, the
region of Chameria, which lies along
the eastern coast of the Ionian sea
between Butrint and Bistrica to Preveza
Bay, was annexed by Greece. This
historical moment was characterized by
the beginning of continuous pressure;
a systematic policy by the Greek state
and other ultranationalist forces to
denationalize and ethnically cleanse
this territory. For that purpose, all sorts
of measures were used, starting with the
imposition of heavy taxes, seizure of
land, exclusion of the population from
participation in public administration,
forced interruption of education
in the mother tongue, including
within elementary schools, murder,
imprisonments, violent punishment,
and worst of all, the commitment of
massacres. During the First World War
different waves of ethnic cleansing took
place. They were further intensified by
the Treaty of Lausanne of 1923, the
result of which was the exchange of the
population between Turkey and Greece,
extending this way its consequences
on the Albanian Cham ethnic minority,
which for the purposes of this exchange
was considered Turkish. Furthermore,
1944 denoted the culmination of this
ethnic cleansing where the Muslim
population of the Albanian ethnicity,
the so-called Cham were subjected
to inhumane massacres, where over
3000 individuals were estimated to
have been killed, among them elderly,
women and children. As a consequence,
the remaining Cham population, of
approximately 30,000 were expelled
on the basis of purported collaboration
with Italians and Germans, which to
this very day remains unsubstantiated.
A considerable number of individuals
lost their lives as a result of starvation
and suffering during the march toward
Albania. All this activity brought the
dissolution of every aspect of the social
fabric of this community, making it a
subject of acts known as violations of
the principles and norms of international
law.
More specifically, this activity brought
the following:
1) Denial of the right to life and
physical freedoms of the Cham
community, which included internment
in 1940, massive murder in 1944 and
1945 as well as the forced expulsion
in June 1945 of approximately 30,000
Cham from their homes. There exists
an irrefutable archive that sheds light
on the acts committed against the
Cham community, against any efforts
of denial. More concretely, in the
archives of the Albanian Ministry of
Foreign Affairs, there exist reports
that refer to the activity exercised
against this community by Greek
troops. Specifically, they refer to the
massacre in the city of Paramthia that

Cham refugees in Kavaja, 1945. (Photo: Ristani)

took place on 27 January 1944, where

it is mentioned that that Friday about
2,500 Zervist forces entered the city of
Paramthia with the aim to use violence
against the population of this city, which
resulted in the killing and oppression of
a considerable number of the civilian
population. A day later, inhabitants
of the villages of Dragomi, Kamin,
Karbunar of the district of Paramithia
were massacred and about 600 men,
150 women and minors are estimated to
have been killed. Another document in
this file is concerned with the massacre
that has occurred in the city of Filati
and surrounding villages in August
1944, during which time the innocent
population was subjected to horrendous
acts committed by Zervist troops. About
300 individuals from the region of
Paramthia and Filati are thought to have
been imprisoned and tortured. About
250 women were estimated to have been
kidnapped and physically violated by
the Greek troops. January 1945 denoted
the massive expulsion of the remaining
Cham population.
2) Denial of economic rights, the
confiscation of properties and various
expropriations were carried out on the
basis of the agrarian reforms from 1923
until 1940, which were followed by other
laws adopted in 1950-1960. These legal
acts attempted to erase in the context
of the Greek legislative framework
every right of ownership of the Cham
community. The Greek legislative
authorities have approved from 1945
and onwards a legal framework on the
basis of which they have expropriated
Chams permanently. From a legal
standpoint, the existence of the so-

called law of war between Greece and

Albania, which according to the official
communiqus, continues to be in force
in Greece, has served as a tool to achieve
Greeces objective to transfer the asset
ownership of the Cham community in
Greece.
3) Denial of political rights, political
representation at all levels of the
government, prohibition of the use of
language, symbols, including above
all the removal of Greek citizenship,
finalized with the legal acts of 1948,
which legalized the collective removal
of Greek citizenship from all Chams
expelled from 1944-1945. Documents
archived from the war period shed light
on these discriminatory acts, which
directly contradicts the principles of
international law. More specifically,
document No 59 issued on 11 October
1938 by the head of Thesprotia
Prefecture expressly states that: I
have observed that the Greek language
has not been used in the offices of the
commune, government and public
spaces. It is sad as this act is an offence
to the eternal Greek language On the
basis of this document, all members of
the Cham community were ordered to
speak the Greek language both in public
and private life, in bars, markets as well
as public offices.
4) Denial of social and cultural rights,
more specifically the elimination of
the national identity, monuments and
rich Cham folklore. All these denials
reflect on the elements known today
as elements that are in contradiction
with principles of international law.
Documents gathered from the Archives
of the League of Nations in Geneva and

New York as well as the documents of

the British Mission from 1913-1960
obtained in the British Archives have
an irreplaceable documentary value.
Altogether they shed light on all the
phases of the ethnic cleansing, forced
expulsion of the Cham population
from their homes. These documents
play a very important role at least on
four dimensions: first they represent
an archive on the history of the Cham
community in Greece as well as the
tragedy that has befallen this community.
Second, since many of these documents
are already public they play an important
role in raising national and international
awareness of this cause, which is very
little or not at all known on international
levels. Third, they constitute a potential
base from where the Cham issue can
be pursued before a national as well
as international tribunal or forum.
Fourth and arguably most importantly,
this archive clearly demonstrates the
violations of human rights as well as
injustices against the Cham community
including the evidence on expropriation
and removal of the ownership rights of
this community.

The development of International

Law and the Cham Issue

rior to analysing the international

forums wherein the Cham conflict
may be considered, it is important to
address the dimension of international
norms and the growing sensibility of
the international community opposed
to the violation of basic human rights.
Every society, whatever its size, be
that small or large, functions on the
basis of a framework of principles.

15

Dhjetor 2015, Nr. 6

Legal and illegal acts are entirely
reflected on the consciousness of the
community. The law and the rights are
elements sustaining the members of this
community attached with the recognised
and accepted standards and values. This
system of law consists of a number of
norms regulating the behaviour and
reflects the thoughts and concerns of a
society in which this law is recognised
and functions.
Such a body of law, such a
group of norms is also reflected in
international law; however, the essential
distinguishing characteristic is that the
principal subject of this body of law
is the state rather than individual as in
generic legal systems. It is important
to understand the inherent and overt
differences between exercising a right
within a state and the rights regulating
relations between states, international
organisations
and,
in
specific
circumstances, between individuals
as subjects of international law. It
is precisely the distinctive nature of
international law that often provides a
subject of debate. It is the unique values
of this law that guide the core standards
according to which states operate.
Undoubtedly, either party in conflict
raises legal objections. In the body of
international law, no independent and
omnipotent institution able to determine
and render the final verdict for every
conflict in the world exists. Moreover,
in international law a unified body of
sanctions does not exist either. Within the
analysis of this law and the obligations
that a state or a community has towards
another state or community, detailed
examination should inform whether
states or individuals representing the
state operate in accordance with the
standards of international law. The
dimension of this law takes greater
proportions and becomes more palpable
when this system of law is overtly
violated.
In light of the judicial processes
of the Nuremberg and Tokyo Trials
that followed upon the Second World
War, the General Assembly of the
United Nations first recognized the
need to establish an international
tribunal in response to the crimes that
had happened. The 20th century was
characterized by a large number of
crimes against humanity, war crimes and
genocide. It was precisely the nature and
magnitude of these offences that would
act as a catalyst for the creation of a
legal mechanism for bringing to justice
those subjects, individuals or countries
involved in committing crimes such as
genocide, ethnic cleansing, war crimes
against civilians, women and children,
therefore instigating prosecutions
and bringing to justice, those who
are in positions of power. In response
to the tragic events that occurred in
Rwanda and the former Yugoslavia in
the 1990s, the Security Council of the

aim of this court and other

hybrid courts and permanent
international criminal judges
is to try individuals who bear
the highest responsibility for
cruel acts such as murder,
torture, rape, enslavement,
More specifically, document
destruction of property and
No 59 issued on 11 October
other crimes.
But what happens during
1938 by the head of Thesprotia
the judicial proceedings at
Prefecture expressly states
this level?
that:I have observed that
Guiding through decisions
on
genocide, war crimes and
the Greek language has not
crimes against humanity,
been used in the offices of the
these processes prove that
commune, government and
high positions can no longer
defend an individual from
public spaces. It is sad as this
prosecution.
International
act is an offence to the eternal
law has already proven
Greek language On the basis that those who bear the
of this document, all members greatest responsibility for
atrocities must be held
of the Cham community were
accountable and that guilt
ordered to speak the Greek
must be individualized to
avoid the label of collective
language both in public and
responsibility of different
private life, in bars, markets as
communities. These Tribunals
well as public offices.
have laid the foundations
of approved standards for
conflict resolution and post
United Nations exercised its authority conflict development across the globe,
in establishing relevant tribunals for and specifically the leaders suspected
bringing to justice the individuals of atrocious crimes will face justice.
How does this development of
involved in criminal acts. This was
followed by the establishment of the international human and criminal law
Special Court for Sierra Leone, Ad- reflect upon the Cham issue?
In the absence of a diplomatic front
hoc Court for East Timor, and finally
the establishment of the Extraordinary addressing the issue, which would
Chambers in the Courts of Cambodia, require as a prerequisite a serious
to try the most responsible individuals political commitment of the Albanian
for the crimes that happened here 30 and the Greek governments, the only
years ago during the Khmer Rouge viable option for this issue is to be
regime. This further illustrates the considered within the framework of
growing interest and sensibility of the international legal forums.
In legal terms, three points are of
international community regarding
the injustices committed, and once importance, on the basis of which a
again reinforces the idea that what variety of
platforms can be developed in
until yesterday was considered a
taboo topic is now entirely possible pursuing this issue from a legal
and that nobody, whether state or perspective:
individual cannot in principle escape
1) The recognition of injustice.
justice. However, given that the
mandates of these tribunals are of a In every post-conflict situation,
temporary nature, it was considered which follows serious violations of
necessary for an international criminal fundamental human rights and crimes
court, independent and permanent as against humanity, it is essential
established in 2002, and headquartered to demand the recognition of the
in The Hague, to bring to justice those committed injustices. This element,
individuals responsible for the gravest in my opinion, constitutes the origin
crimes in the world: mass killings, of any possible legal analysis of this
issue. If this issue is to be addressed
ethnic cleansing and genocide.
The International Criminal Tribunal by the International Court of Justice
for the Former Yugoslavia (ICTY), in The Hague, it is natural that any
established in 1993, has irreversibly attempt from the Cham community
changed international humanitarian law should be supported by the leadership
and has since given voice to the horrors of the Albanian government and
seen and experienced by victims. This should be pursued as a requirement of
tribunal is the first international court the Albanian state. The International
for war crimes established by the Court of Justice has dual jurisdiction:
United Nations Organization (UNO) first, in accordance with international
since the founding of the Nuremberg law, judges rule on conflicts of a legal
and Tokyo tribunals. The primary nature that are raised by a State, and

secondly, it provides advisory opinions

on matters of legal nature at the request
of the UN or agencies authorized to
make claims before this court.
2) Bearing criminal responsibility.
This would require the prosecution of
individuals responsible in the event
that an undertaking results from an
orchestration made by various state
structures. It is understood that the
long period that has elapsed since the
commission of these criminal acts, makes
it difficult to prosecute the individual.
Moreover, the principal element, which
can hinder the pursuance of this issue in
this forum is that of jurisdiction. In my
opinion, this platform is merely or not
at all feasible.
3) Bearing civil responsibility.
Here I will dwell in particular on
the restoration of property rights
and potential claims. The European
Court of Human Rights would be a
apposite platform to pursue this matter
legally. Different perceptions have
been reported regarding international
arbitration, which in an ideal world
and democratic society, where the
acknowledgement of the past could
be a part of the present and future,
would be a potential platform. But the
reality which we confront, when one
party denies the very existence of what
has happened, makes international
arbitration not a realistic solution.

Conclusions
Today there exists an irrefutable
historical archive, which demonstrates
potently the offences committed against
the Cham community, resisting any
attempts of denial. Reports describing
the cruel crimes where thousands
of civilians were killed and injured,
tortured and abused in the camps
and prisons; and thousands of others
driven from their homes have for too
long wailed in pain, echoes of which
resonate beyond the memories of
these people, must necessarily extend
and expand across the international
community. Finally, a very important
task that lies before the community
is the collection of evidence, material
evidence that would constitute a very
important basis for any legal initiative
for resolving this issue. Here I refer
in particular to the need to obtain
interviews with eyewitnesses as
required by international standards.
A long time has passed and the age
of these witnesses makes this task
even more urgent. No doubt the legal
proceedings resulting from the Cham
issue will provide an opportunity to
bring to justice those responsible for
orchestrating these atrocities and to
remove the shadow of doubt in ending
the impunity of those perpetrators of
violence.

16

Dhjetor 2015, Nr. 6

Atje ku vdes e rron arvanitika

Eda DERHEMI

I. Zeriq

erikit, tia krkosh emrin mes

grekve, jan t pakta gjasat t
hassh nj q e njeh; mes shqiptarsh
jan zero. E prap nj lezhian i ri,
problematik sipas banorve, por edhe
mendjeholl, kish prfunduar i vetm
n katundin hollak maj malit e pyllit
pran Livadhias (), qytetit
qendror t Viotis (), lar me
ujra t furishm malor.
Viotia (Boetia) vet, sht banuar
historikisht prej arvanitsh, dhe ende ka
n krahin fshatra q dikur kan pasur
prbrje trsisht arvanite. Sot arvanitt
jetojn npr xhepa ansor t ktyre
zonave. Kur i krkoj me t pyetur,
mesogra e mesoburra grek (ndoshta
me gjyshr q flisnin vetmarvanitika)
m kshillojn t mos u ngjitem atyre
grxheve, dhe marrin shprehje t tipit
dreqin do q krkon arvanitt?!.
N Internet Zeriki nuk gjendet si
emr vendi; po t drgosh me post nj
letr pr nj banor t tij, duhet t japsh
adresn e qytetit m t afrt, dhe t
shpresosh se postieri ssht i ri dhe i
njeh banort nj pr nj e di ku ta oj
letrn. Emri zyrtar pr fshatin, sido q
jo pr postat greke, sht Elikona. Asnj
banor i Viotis nuk i thot Elikona, por
emri Zeriki q prdorn arvanitt dhe q
jeton ende mes njerzve, do vdes me
ta. Nuk e di n do jetoj Elikonas pas
tyre, apo ato pak shtpi do i mbuloj
bari e myshku i moteve.
N stacionin e autobusve t Athins
kur preva nj bilet pr n Livadhia,
biletashitsja, sipas tradits mesdhetare,
deshi t dinte prse po shkoja atje.
I thash se destinacioni im n fakt
ishte nj fshatth maj malit ku edhe
makina zor shkonte e jo m autobusi.
Prmendja e Zerikit, e shastisi biletaren
q vinte prej asaj zone. Kjo vendosi
q, me njohjet e saj, t m siguroj nj
taksist t sigurt, taksin e t cilit nuk
do e paguaja si frngu puln, q do m
priste n stacionin e Livadhias e do m
onte pastaj n Zeriq, si thon arvanitt.
La edhe banakun, erdhi e m hipi n

Nuk harronet gjuha e mms, thot Loula.Bnjn se e

harronjn, po nuk harronet. E pyes pse se prdorin gjuhn ata t
q e flasin mir.Se Grekt na thon arvanjit, na shanjn ata n
Livadhia.Na thon palo arvanjites!Me vetm kaq Loula i on n
djall gjith teorit e sociolinguistve grek q flasin pr etnicitetin
bosh t arvanitve dhe pr faktin q nuk ka pasur kurr dallim
etnik mes arvanitve dhe grekve, por ve gjuhsor.
autobus dhe ia la porosi shoferit t linjs
t m ndihmonte nse kisha nevoj. Jo
keq ky fillim pr mua!
Nuk e nis dot ndryshe historin
e vizits sime n Zeriki: dy her
kam shkuar, dy her eksperienca n
katundthin q i ka humbur emri (dhe
vula postare) ka qen e ngjashme. U
b disa vjet q merrem me gjuhn e
arvanitve kur gjej mundsi n ver.
Kam bredhur n zona t ndryshme, por
komuniteti arvanit si i till ka vdekur
thuajse kudo. Gjen sot plot individ e
grupe t vogla pleqsh (q edhe kur mes
tyre, prdorin kryesisht greqishten) q e
flasin gjuhn ende, madje, m shum e
m mir se ta merr mendja, por jo m n
komunitete. E sidomos, si kam shkruar
edhe m par, nuk gjen kollaj krenar
apo dashamir ndaj identitetit, gjuhs,
origjins, veantive t veta.
Kisha qen tre vjet t shkuara n Zeriq,
po ashtu, n ver. Ather pata shkuar
n kafenen e par n hyrje t fshatit,
atje ku m la taksixhiu, n maj t nj
rruge rrpir shtruar me gur t rrall,
si rrug fshati jugor shqiptar. Pronari i
kafenes shrbente me t shoqen, ose
m mir, ajo shrbente, ai bnte sehir
e llafosej me njerzin. Fshati ishte
shum i vogl dhe qendra e tij kish
rreth 10 shtpi prqark, tre prej t cilave
kthyer n kafene-taverna. Ather ish
mbledhur gjith burrria n kafene, dhe
un ndrpreva intervistat e strukturuara,

sepse nuk ia dilja edhe t punoja edhe

t mbaja njerzit me muhabet. I qerasa
t gjith me pije dhe kafe. Dola pas nj
ore. Jasht m priste Loula, q si ma
shpjegoi vet e kishte emrinLulje(lule).
M tha q kur t kthehesha her tjetr, t
shkoja tek taverna e saj. Nuk e harrova
ftesn.
Ksaj radhe shkova direkt e tek Loula.
Kafexhiu i kafenes s par doli nga bari
i vet ku normalisht mblidheshin burrat,
e m pa si shtrembt atje ku qesh ulur.
Loula q vuri re se iu ul nj kliente n
tavolinn nn pjergull shtruar me letra
me kutika jeshile, erdhi me vrap. Nuk
lvizte ende njeri npr fshat, se skish
mbaruar as vapa, as gjumi i dreks. Ishte
ora rreth 5:30 pasdite. Sa kryqzuam
vshtrimet, m njohu. Pak gjra lvizin
e ndryshojn n Zeriq. M pas Loula do
m fliste me shum przemrsi pr nj
tjetr gjuhtar q kish kaluar n Zeriq
n vitet 1970 dhe kish folur gjer e gjat
me Louln. Mendova mos ishte Eric
Hamp, pr t cilin e di se i ka bredhur
m kmb kto zona hert, mes viteve
50 e 80. Hyri n shtpi t merrte
kartvizitn e tij: ishte Titos Johalas.
Loula mban mend hollsisht takimet me
t, dhe nga mnyra si e mban n dor
at kartvizit, duket se ajo sht ndr
objektet me vler q ruan.
Pastaj m tha se ajoishte 58 vitra. U
ankua seska m kozm n Zeriq; sem
para kej fmilj, nani rrin n Hor,

si i thon ktu Livadhias, qytetit m

qendror pr fshatin. I them se ndihem
keq q po vdes e po harrohet gjuha e
arvanitve.Nuk harronet gluha e mms,
thot Loula.Bnjn se e harronjn, po
nuk harronet. E pyes pse se prdorin
gjuhn ata t q e flasin mir.Se Grekt
na thon arvanjit, na shanjn ata n
Livadhia.Na thon palo arvanjites!Me
vetm kaq Loula i on n djall gjith
teorit e sociolinguistve grek q flasin
pr etnicitetin bosh t arvanitve dhe
pr faktin q nuk ka pasur kurr dallim
etnik mes arvanitve dhe grekve, por
ve gjuhsor. Kan bindur veten, kan
bindur edhe arvanitt.Po jemi pak na q
rrim Zeriq, e rrim ve vers. Diqind
njerza. Se shtie bor e madhe dimrit
e rrijm posht te Hora. Vers priremi
meta ktu,vazhdon Loula. E pyes se
sa prej dyqind vetve n Zeriq flasin
arvanitika. M thot,ve gjimsa. Por
kur kaloj posht ballkoneve ku shoh
familjar e miq n grupe, i dgjoj q pa
prjashtim flasin greqisht. Na afrohet
nj burr plak. Loula e prshndet dhe
ma prezanton Barba Janin. E ftoj t pij
nj got raki. Barba Jani flet arvanjitika
m mir se Loula dhe prdor shum m
pak greqizma. Duket m i vjetr se m
thot se sht. M thot se sht 69 vje
sikur t m thoshte se ishte 169. Gruaja
e tij sht arvanjite, nga Qiriakati, ku
un do shkoj t nesrmen. Ndrsa burri
i Loulas sht grek m shpjegon Loula.
E shoh t shoqin q m prgatit sallatn
nga dritarja e kuzhins q sht kuzhina
familjare dhe gjithashtu ajo e taverns.
Barba Jani m tregon segjermanojt e
dogjn di her katundin.
sht interesant kjo puna e historis
me gjerman n Greqi. Kjo q po kallzoj
ka ndodhur n 2014, kur ende Merkeli
nuk perceptohej si armike e betuar e
grekve. Histori me gjerman m kan
treguar edhe n 2011, vitin e par kur
vura kmb n katundet arvanite. Por
sht njlloj me jo-arvanitt. Ka nj
vler t jashtzakonshme djegia e
fshatrave dhe masakrat e gjermanve
pr banort e sotm t Greqis. Po pyete
dik pr historin e fshatit, sht e para,
dhe shpesh e vetmja gj, q njerzia
prmend me vlern e historis. Besoj se
sht nga ata element q theksohen e
prsriten aq fort n tekste e media, sa
fshijn aftsin e njerzve pr t par
tjetr histori n jetn e vet e t fshatit.
I pyes pr t tjera histori. M thon:ut
jan m palonjt (pleqt) q e ftonjn
(dftejn) sa vjetra sht katundi. Nuk e
kam kuptuar ende nse ka ndonj dallim
funksional a gramatikor mes ut dhe
nuk. M duket se bashkjetojn edhe
brenda t njjtit fols n variacion t lir.
Loula thot rregullisht nuk; Jani thot
m shpesh ut. M bn prshtypje sa

17

Dhjetor 2015, Nr. 6

Pamje nga Livadhia

shum fjal shqip kan msuar arvanitt

nga emigrantt shqiptar. Por nuk jan
aktive: rrall i prdorin edhe n fjali
kur flasin me mua, pr akomodim. Por
kryesisht i thon n form liste pr tu
lvduar q i din. Sado gjak t prishur t
ket mes nesh, gjuha e prbashkt i lidh
njerzit dhe ua mblson zemrn e i bn
mirsisht kurioz pr tjetrin. Sa i erdhi
radha Barba Jani m bri pyetjen q
kan qejf t m bjn burrat n do fshat
ku shkoj:A do marrsh para pr kt? I
them t vrtetn se pr punn shkencore
jo ve sm paguan kush, por paguaj
un far mundem pr shpenzimet.
Pas ors nnt t darks qendra
gjallrohet. Grat shtisin pr krahu me
triko hedhur mbi supe. Jan t veshura
njlloj si grat npr fshatrat e Siqilis.
Burrat parakalojn n grupe m t
rregullta e m ngadal. N Livadhja
n kohn e dreks temperatura ishte 41
grad. Ktu maj malit tani n mbrmje
duhet t ket zbritur s paku nja 20 grad.
Ha sallatn dhe nj pjat me japrak lakre
q m ka prgatitur Loula. Fantastike,
dhe gjithka pr 10 Euro. Ndiej ftoht,
por nuk dua t le grupin q m sht
mbledhur prqark. Ende jam me antn
me rroba pran karriges sime. Valixhen
e kam ln n hotel n Livadhja. Nuk ka
hotel n Zeriq, dhe un sdi ku do shkoj
t fle. Pyes nse ka nj shtpi q shrben
si hotel kur ka vizitor.Nuk vjen njero
ktu, thot Loula me theks mbi e tek

M bn prshtypje sa
shum fjal shqip kan
msuar arvanitt nga
emigrantt shqiptar. Por
nuk jan aktive: rrall i
prdorin edhe n fjali
kur flasin me mua, pr
akomodim. Por kryesisht
i thon n form liste
pr tu lvduar q i din.
Sado gjak t prishur t
ket mes nesh, gjuha e
prbashkt i lidh njerzit
dhe ua mblson zemrn
e i bn mirsisht kurioz
pr tjetrin.
njero. Kristos q ka ardhur se nesr ka
fest dhe gjith vllezrit mblidhen tek
shtpia e vegjlis, m fton t shkoj tek
shtpia e mms s tij. Atje takoj Maria
Apostoloun, nj Arvanite 83 vjeare,
gjith mend dhe hijeshi. Maria m thot

se njeh nj tjetr shqiptare me emrin tim.

Ajo e pasksh ln t shoqin. E pyes,
pse.Ajo e la se ai pij e nuk shrbej. Dhe
e rronte ajo! Maria flet me revoltn e
nj gruaje solidare pr adashen time q
punonte dhe mbante t shoqin pijanec,
deri sa nj dit e ndau. Maria ka gjuh t
bukur shum por me shum greqizma.
E pyes pr fshatin. Jesh 12 vitra kur
gjermanojt e dogjn katundin ia nis
Maria.
N mngjes duhet t shkoj n Kiriaki
ose Qiriakat. Taksisti q m gjeti
Kristoja e q do m oj prej Zeriqit
atje, sht jo m shum se 50 vje, por
flet arvanitika t mir fort. E kisha nisur
ditn mbar me kafen greke q m
kish br Maria dhe bukn me mjalt
q hngra me t bijt dhe nuset e saj.
Pastaj taksisti m knaqi me muhabet.
M tha se ai ishtm i riu njri q rrinte
n Zeriq; t tjert ngjiteshin ktu ve
pr festa. Por at e kish przn gruaja
nga shtpia, dhe skish ku shkonte, ndaj
kish ardhur tek shtpia e gjyshrve n
Zeriq dhe rrinte aty edhe dimrit se ishte
pa pun. M tregon se e ma kish nisur
t fliste greqisht ve kur qe 24 vje.
Kto lloj informacionesh kan vler
t pamuarpr mua, dhe dshmojn
ndryshimet e jashtzakonshme mes
fshatrave t thella arvanite, dhe atyre
afr qendrave t mdha. Nga ana
sociolinguistike duhen trajtuar sikur t
flitej pr dukuri krejt t ndryshme. Kto

lloj historish m ndihmojn t ndrtoj

edhe llojin e komunitetit fols n kta
xhepa t izoluar, arsyet e ekzistencs s
nj komuniteti, tipin e tij sociolinguistik
dhe funksionet e gjuhs n t, pr aq sa
gjuha nuk sht thjesht nj rob i kyur
pr gjithnj n trurin e individit arvanjit
e destinuar t vdes me t.
sht 15 gusht 2014, me sa duket
dit e madhe feste ktyre anve dhe un
arrij pas pak minutash n Kiriaki apo
Qiriakat. I krkoj taksistit muhabeti t
m ler pran nj bari t madh e modern
q shoh prpara, e q sht ende fare
bosh. sht shum hert pr t dal n
nj dit feste, dhe nj vajz sprkat me
zorr tokn ku jan tryezat e kafenes.
M mbush hundt era e toks s that t
sapolagur q gjithnj m bn t ndihem
mir.

II. Plakat gjuh-brisk

t Kiriakit

am n Kiriaki (), ose si i

thonarvanjitt,Qiriakat (kam hasur
edheGjirakat)ose Qiriaqi. Ajo q e
shkret q i tradhton dhe i bn arvanitt
t perceptohen menjher si shtres
e stigmatizuar n Greqi! Folsit e mi
arvanit n Qiriakat prapsojn edhe
tingullin s n sh [] kur flasin greqisht,
s paku n shumicn e t folmeve
(psh tesheran vend ttessera, ose
kshero pr ksero) q i bn t

18

Dhjetor 2015, Nr. 6

Pamja nga Qiriakati ()

gjykohen si defektiv e q
sflasin mir greqisht.
Ndrkaq nuk e di nse ky tipar sht
dialektor i gjith zons apo nj dukuri
q lidhet me ndikimin e arvanitishtes
dhe kufizohet tek arvanitt. Q arvanitt
kan emrat e vet pr gjith toponimin
prreth, ose shqiptime t ngulitura
ndryshe nga variantet greke, sht
tipike pr gjith komunitetet q jan
t ngulitura dhe q flasin nj gjuh t
ndryshme nga rrethinat. I dgjoj gjithnj
ato q m thon, me respektin dhe
prulsin q kihet pr perndin ose pr
at q po vdes: e di q kto shqiptime do
jen prreth edhe vetm pr pak dekada.
Ndiej peshn e t qenit dshmitar i nj
shqiptimi t thjesht t nj fjale banale,
por i njrs prej herve t fundit q ky
nyjtohet. Nj foshnje prej nj linje
t vjetr gjaku q vdes sapo lind, dhe
redukton n asgj kujtesn gjenetike
shekullore.
Qiriaqi sh katund, Livadhis ia
thomi hor, ala Athins ia thomi polit,
m shpjegonte Katerina para disa
vjetsh. Shum m i madh se Zeriqi,
Qiriaqi ka rreth 2500 banor e rreth
10 magaz (dyqane, kafene, taverna
etj). sht nga t paktat katunde
arvanite t cilit sia kan ndrruar
emrin zyrtarisht. Arvanjitt i njohin
mir fshatrat e krahins q banohen
ose banoheshin nga arvanjitt, edhe
kur jan larg. M bjn shpesh lista me
emra dyshe katundesh: si ia themi na,
e si ia thon nani! Se i ndrruan nani
pr tr kozmin. Arvanjitt jetojn me t
shkuarn; duket sikur nani-ja jetohet
nga restoja e bots, por jo prej tyre. Sa
her dua t grmoj pak nse kjo pjesa
e ndrrimit t emrave i ka bezdisur, v
re q as e kan menduar ndonjher

karriget e brendshme, zgjedhur me

shije, rregullimi i lulishtes s kopshtit
mbushur me tavolina e karrige sht m
i fism. E di q gjithka do jet m e
shtrenjt, por mua m duhet Interneti,
dhe ktu ka m shum gjasa ta kem.
Sa her dua t grmoj
Duhet t lidhem n skype me tim shoq e
ti them q ende jam gjall npr malet
pak nse kjo pjesa e
e Boetis (Viotis). Ai ska lajme prej
ndrrimit t emrave i
meje q kur isha n hotel n Livadhia. N
ka bezdisur, v re q
Zeriqi Interneti ishte larg dhe si ndrr.
Gjithashtu n nj kafene moderne ka t
as e kan menduar
ngjar t gjej m shum t rinj sesa pleq.
ndonjher prse emrat
Para se t hyj n fshat, dua informacion
e fshatrave t tyre t
pr festn, pr zakonet, pr ku t shkoj e
si t gjej far krkoj. T rinjt jan m
jen ndrruar. Ose kan
t hapur, dhe e di q ka m pak t ngjar
msuar ta harrojn.
t m shohin me dyshim a armiqsi.
Nuk e ngacmoj fort kt
Kisha qen n Qiriakat edhe para
muhabet sepse kur i pyes pes vjetsh, dhe m ish dashur t
kthehem me autostop n kamioninn
pr her t dyt, u kam
rrangall t nj romi q nuk u besonte
par frik n sy. Nuk para syve q i hyra n kabin. Nuk kisha
kan qejf t thon gj q autobus pr tu kthyer, dhe nuk gjeta as
taksi. Ather pata ndenjur nja tri or
mund ti ngatrroj me
n kafenen e Katerins ku takova 5-6
qeverin, sikur t kishin
vet q edhe intervistova, dhe bra nj
qen nn socializm m or shtitje npr fshat. Ather as nuk
e pata vn re fare kt zonn moderne
gjat se ne.
t fshatit q qe zhvilluar n bisht t
katundit. Autobusi ktu vinte n mngjes
prse emrat e fshatrave t tyre t jen dhe pastaj n gjasht t darks. sht
ndrruar. Ose kan msuar ta harrojn. e vshtir t kalosh natn n Qiriakat.
Nuk e ngacmoj fort kt muhabet sepse Por kur pyeta n Athin para disa ditsh
kur i pyes pr her t dyt, u kam par m than se ksaj here do gjeja edhe
frik n sy. Nuk para kan qejf t thon nj autobus q nisej prej Qiriakatit n
gj q mund ti ngatrroj me qeverin, 2:30 t dreks t dielave. Kjo shpres
sikur t kishin qen nn socializm m m mban, n fakt. Kur erdha hern e
gjat se ne. Mua m vjen keq sidomos par arrita n 6:30 t mngjesit, mu n
pr ato katunde, emrat e t cilve ishin qendr n nj shesh t vogl me rrape. U
fjal shqip. Ulem n kafenen n krah drodha nga t ftohtt pr nja 30 minuta
t rrugs. Ka disa kafene rresht, por derisa nisn t hapen kafenet. Isha me
kjo duket si m moderne si arkitektur, fat q hyra tek Katerina ather, se u

shtruam duke br muhabet me t dhe

me nusen e t birit. Ksaj radhe taksisti
m la atje ku i thash, n barin modern.
Normalisht porosis shum gjra
njhersh q s paku t krijoj nj baz
ku njerzit m mojn se u bj xhiro.
E di q mund t rri disa or ktu, e di
q do m duhet informacion pr shum
gjra, e di q nse nuk krijoj nj baz
miqsore mesdhetart jan mosbesues.
Ndaj hapat e par i mas mir, nuk l
njeri pa prshndetur miqsisht dhe ble
shum m tepr se mund t konsumoj.
Bj planin, shkruaj, u prgjigjem
emaileve, mbaroj s foluri n skype
me disa amerikan t pagjum, rrufis
cappuccinon dhe lngun e portokallit
t shtrydhur, pres nj vez me djath,
hap syt e vesht, buzqesh. Me vajzn
q shrben n bar jemi br ndrkaq
mikesha. Njerzit nisin t lvizin n
rrugn e madhe para kafenes. ik nga
nj ik nisin t ulen edhe nn hijet e
adrave n oborr ose edhe brenda. Grat
e reja jan veshur si pr fest me ngjyra
dhe kan fytyra me shum pudr e t
kuq. Burrat e rinj jan si kudo npr
bot me polo a kmisha, por burrat mbi
60 vje kan supeve xhaketa t errta n
kt dit mes-gushti. Pas kmbanave,
m kish thn vajza e barit, kafeneja do
mbushej se do dilnin t gjith nga kisha,
dhe para dreke zakoni sht t kalojn
nj cop here ktu. T rriturit pin kafe;
t vegjlit han akullore. Ka pak pleq,
por ka nj numr t mir njerzish mes
50 dhe 70 vje. Si e do festa e sotme,
rrin kryesisht n tufa familjare me
rreth shtat-tet persona pr tavolin.
Asnj pr be nuk flet arvanjitika,
ndoshta pikrisht nga q n nj grupim
shumbrezsh greqishtja sht e vetmja
me t ciln merren vesh. Para disa vjetsh

19

Dhjetor 2015, Nr. 6

hasa rrall arvanitika npr kafene
pleqsh, ku normalisht ka ekzkluzivisht
burra. Shprehje elementare t tipit ti e
u q pastaj ndiqej nga greqishtja. Sot
fare pak jan ulur n grupe shoksh.
Por as ata nuk flasin shqip, sido q jo
t rinj. Pyes vajzn e re nse mund t le
antn dhe komputerin n bar. I them se
do kthehem pas dy orsh. Dua t shkoj
n pjesn e vjetr t katundit.
Eci me vesht katr mos kap
Arvanitika. Mosgj e mosnjeri! thon
arbresht n kto raste. Ndjek nj rrug
q shkon prgjat gjith fshatit. Arrij n
sheshin e vjetr t katundit, me kafene
e rrape ku rrin tufa burrash me torba
pazaresh: porosi nga grat pr drekn e
fests; por nj kafe e nj teke n shesh
para kthimit nn vargonjt e grave
festive, sht kusht mbijetese dhe parajs
e parezistueshme. Mosha mesatare sht
m e vjetr se n zonn ku isha m par.
Nj tregues-shigjet n rrapin kryesor t
sheshit m drejton n Muzeun Floklorik.
Shkoj n at drejtim. Si e pres sht i
mbyllur. Prpiqem t shoh nga xhamat
far mundem. Nj dhom kitsch e
sajuar me objekte t vjetra, parmenda,
vegj, erep, piktura 5-lekshe grash
e burrash me kostume tradicionale me
bojra t kqia. Skap asgj q lidhet me
arvanitt. Rrugs para nj porte me gur
t bardh, Maria Poulu (n kt udhtim
m shoqrojn Mariat), shtatdhjet e
shtat vje, flokbardh e mbajtuar e n
shndet t mir. Rri n prag t shtpis
gjith hijeshi. M tregon pr familjen
dhe ka fytyrn e njeriut q sht krenar
dhe i knaqur pr sa ka arritur. Kur m
tregon moshn i them se sht ende e
bukur.Le jam u(q do t thot Lre
mos e pyet sa e bukur jam un!), dhe
i mbushet fytyra me nj buzqeshje t
madhe. Kur e pyes pr shqiptart n
katund m thot: Allvanojt ktu nuk
na kan ngar. Andej nga politit, po!
Andej bjn palo gjra, ala ktu jan t
mir hajn, pijn e shrbejn! E pyes
a flasin arvanitika me ta. M thot: na
kshillonemi arvanjitika m mir
se allvanojt. Ata kan tjetr nuk
vazhdon fjalin, por bn nj fytyr t
paknaqur e t bzdisur. Kjo sht ndr
ligjratat m pozitive q merr ktyre
anve kur flet pr shqiptart. Qndrimi
dashamirs ndaj tyre konsiston n tolerim
t gjynahqarve q ktu (uditrisht?)
nuk kan ngar knd; nuk sht kurr
diskurs barazie dhe as simpatie. N
fund, Maria si shum t tjer fshatrave
m pyet me sy dyshues:ku do i qjellsh
kto q thom u nani? Ia shpjegoj prse
dua t di gjendjen e gjuhs s tyre, dhe
me sa duket e qetsoj, sepse nuk ka m
frik n sy. Nuk sht thjesht kurioziteti
provincial; v re nj mosbesim m
shum si frik prej shtetit ose prirje pr
t mos thn gj me zarar n t gjith
fshatrat nga kam shkuar. Kam gjithnj
kujdes se far i pyes se nuk dua ti v
n siklet; por ca pyetje srri dot pa i br.
Nj plak me shami t zez po zbret
rrugn. sht si ta kesh marr nga nj

kuadr filmi romantik grek. I z prit

dhe e pyes nse mund t flas me t pr
pak n arvanjitika. Vjen gjith qejf e
m prgjigjet me entuziazm vajzror.
I pritet vrulli me pauza disasekondshe
ve kur nuk kujton fjaln n arvanjitika.
Gjuhn e ka perfekte, por duket q
se prdor m, se i dalin shprehjet n
greqisht fillimisht.Sa vjetra jam u? U
jam dhe rrotullon syt q i ka plot
energji. Nuk i vjen numri.Jam katrzet
e nj!Ne, ne rikonfirmon vazhdimisht
veten n greqisht pas fjalive t tra n
arvanjitika. Ka dhodheka kronja q
m ka vdekur burri I them q nuk
e zura kt. Rrotullon prap syt e
vetkorrigjohet: Dimjet vjetra ka q
ka vdekur! Pastaj m bn msim duke
m dftyer gishtat e trashur nga puna
q i ka si t gjyshes sime:dhjet, njimjet,
dimjet, dhe i thekson t gjitha n rrokjen
e par. Vajza ish pesdhjet e katr kur
vdiq. Efta kronja shtat vitra ka q
ka vdekur vajza. I them se m vjen keq.
Ishte kaq e re!Epo kej at ktu ul zrin

dhe m pshprit duke mu afruar n

fytyr, me frik se mos kanceri e dgjon
dhe ia merr p tersjarqinjon kej!Ajo
na ka thertur! Pastaj sheh q dikush po
i ngjitej rrugs ku rrall kalonte kush.
Arvanitja 81-vjeare drejton trupin ti
flas nj burri t ri 40-vjear q afrohej
n krahun tjetr. Teksa avitej, m shihte
me kuriozitetin dyshues q shihet
normalisht n nj fshat nj grua e vetme
q duket qart q ssht vendalie.
III. Polici grek

rvanitja katrzet e nj vjeare q

kish koh q m kallzonte hallet
e veta, dhe gjithsesi buzqeshte sa her
mundej, rimerrte vrull narrativ kur i
bja nj pyetje. Pastaj u shprqendrua
dhe nisi t ndjek burrin zeshkan q po
afrohej n krahun e kundrt t rrugs
dredhse nga bnte hije nj mur i lart.
Donte t vazhdonte tregimin, por
bnte pauza, se ndrkaq shprqndrohej
nga burri q afrohej. Kur ai ishte

Allvanojt ktu nuk na kan ngar. Andej nga politit, po! Andej
bjn palo gjra, ala ktu jan t mir hajn, pijn e shrbejn! E
pyes a flasin arvanitika me ta. M thot:na kshillonemi arvanjitika m mir se allvanojt. Ata kan tjetr nuk vazhdon fjalin, por
bn nj fytyr t paknaqur e t bzdisur. Kjo sht ndr ligjratat
m pozitive q merr ktyre anve kur flet pr shqiptart.

prkundruall nesh, plaka i foli me z

t lart dhe shpalosi nj buzqeshje t
madhe n fytyr nga ato q plakat japin
kur rastsisht ndiejn se jan br t
rndsishme krejt papritur. Nani kjo
nga ish mua m piet ktu arvanjite
ish? - i shpjegon atij me duar q lvizin
me energji. Burri ndalon kmbt dhe
bn nj hap t shkurtr pr tu afruar
sikur dikush e mban nga pas. far
jeni? far po bni?- m thot mua
n greqishte distancuese formale. Por
plaka q e njihte, i flet n arvanitika,
dhe jo vetm nga inercia e t folurit me
mua. Ftesa q ajo i bri bashkfshatarit
t cilin ndoshta e kish par t sapoler,
ishte shum e natyrshme. E pyeta
burrin nse fliste arvanitika. M hodhi
dy sy dyshues dhe rezistues. M bri
nj shenj t przier t jo-s s pari
me ngritje t mjekrs dhe m pas me
lvizjen normale negative t koks
majtas-djathtas. Pastaj m tha q nuk
kuptonte arvanjitika dhe bri shenjn e
moskuptimit me buzt q priren pak n
qendr ndrsa cepat ulen posht. I thash
si quhesha dhe q vija nga Amerika dhe
doja t flisja me njerzit n arvanjitika.
Vazhdoj ti flas shqipen time q e thyej
pr tiu qasur arvanitishtes. Nga mnyra
si reagon, e di q kupton gjithka. Aty
ai nis t frkoj mjekrn, ul syt. M
shikon vrngt, pastaj armiqsisht. Ikn.
Un q nuk kuptoj reagimin e tij, e pyes
plakn: ai nuk flet arvanitika? Plaka
m sheh e turbulluar si njeri q nuk di
nga tia mbaj. Bn shenj n fytyr
q nuk e di, dhe m thot n greqisht
Edhe mundet q nuk nuk flet. Burri
nis t flas n greqisht teksa largohet
pa e kthyer kryet nga ne. Ti nuk e di
cila sht ajo! Plaka e ndjek me
sy tashm t friksuar. Sheh nga un.
Buzqeshja i ka vdekur krejt. Lri
ata, vazhdon burri duke prdorur nj
premr dyfish grek (vetor + dftor) q
jep konotacione negative pr referentin,
n kt rast n shums. Plaka ndrkaq
kish br hapin e par pr tu larguar.
M la sikur sa i than se kisha murtajn.
Pastaj but, me syt plot frik, m tha si
me pshprim Ja su! kur ish dy hapa
larg meje, por pa kthyer kokn. Kisha
ngelur vetm n rrug duke pyetur far
tha, far ndodhi. Por arvanitishtja nuk
hynte m n pun: ishte indeksuar gjuh
e dyshimt.
Iki thellsisht e trishtuar. Zbres
shkallt e muzeut qesharak t kyur
prej muajsh a m gjat ku m par
kisha hasur plakn e mbl, dhe nisem
pr nga sheshi origjinal tashm i
vjetruar i fshatit. Kndej rrapet jan m
imponues, t bukur, t bukur. Nn to,
kafene e kafene pleqsh e pleqsh, jo nga
mosha sa nga sjellja dhe t vetndjerit.
Gjithka lviz, por aq pak e aq ngadal,
sa t bn t besosh se asgj nuk lviz.
Autobusi q duhej t nisej n orn dy
t dreks pr n Livadhia, niset nga ky
shesh. Dua t imagjinoj nga far pike
tamam do nisej. Kuptohet q nuk pres t
gjej tabel autobusi gjkundi.

20

Dhjetor 2015, Nr. 6

Jam duke u sjell npr shesh.

Nuk ka tavolina t lira npr kafene.
Prdoren pak a shum si stola parku me
hije n vap. Vetm pak jan duke pir
dika. Shumica bjn sehir. Shoh n nj
krah t sheshit nj klub pa tryeza jasht,
por q kish shenjn Taksi n krye. M
kan thn q ka pak shanse t lviz
autobus n nj dit feste si e sotmja,
ndaj simboli i taksis m mobilizon
sensin vetmbrojts. E di q nuk kam
hotel ktu; e di q duhet t kthehem n
Livadhia ku kam hotel t rezervuar dhe
valixhen; e di q ktu mund t ngelem
pa autobus; e di q nuk jam n nj vend
mik. Hyj n klubin me shenjn e taksis.
sht krejt bosh: i madh, mbushur me
tryeza e karrige pa asgj t veant.
Nje banak i shkret. Nj burr i dobt,
rreth 60 vje, me syze del n banak. E
pyes nse flet arvanjitika. M thot po. I
tregoj q jam shqiptare dhe punoj n nj
universitet amerikan dhe interesohem
pr arvanjitikan si gjuhtare. Pohon pas
do gjje q them me nj buzqeshje t
matur. Pastaj i flas pr lokalin q ska
njerz. I them se ndoshta n ver duhen
tryeza jasht, sepse njerzit duhet t
ken qejf t rrin jasht e jo brenda. M
thot se sa halle kan me ekonomin n
fshat. Blej nj lng portokalli t shtydhur
dhe nj shishe uj. Flet nj shqipe aq t
bukur e t pastr, sa m bn t ndihem n
shtpi. Por sht gjithnj distant. Ngaq
jetoj larg dhe rrall ndesh shqiptar atje
ku jam, mua m prek edhe shqipja q
has rrugs kur vij n Tiran. Imagjino
n Kiriaki pastaj! E pyes pr taksin.
M thot se n fakt biznesi sht i t
birit, por n dit festash dhe weekende
punon ve babai. Un buzqesh. M

Polici grek: Fillon t m

ulras me sa ka n
kok. Pastaj kthehet dhe
i flet fshatit. Njerzia
nuk piptijn. Un e
di q flet shqip, ndaj i
them n shqip se jam
profesoresh shqiptare
dhe punoj n nj
universitet amerikan e vij
pr t studiuar gjuhn e
arvanitve.
thot se donte 30 a 35 Euro pr taksin,
nuk m kujtohet tamam. I them se jam
dakord, dhe se do dal t bj nj shtitje
npr fshat dhe do kthehem para ors
dy, e nse autobusi nuk vjen, ather
do kem nevoj pr taksin e tij. M
vjen keq q nuk regjistroj dot shqipen
e tij. Intervistat me plakat e Kiriakit m
kan tretur gjith baterin. Ky udhtim
sht pr t njohur vendin dhe jo pr t
mbledhur t dhna, por kam gjetur edhe
plot copa kritike gjuhe. E di q ky fols
do regjistrohet domosdo hern tjetr kur
t vij.
Sa hedh kmbn jasht klubit e dal n
shesh, m vjen nga kafeneja prball
burri zeshkan q m kish friksuar
plakn e mir. Ecn drejt meje sikur po

bhej gati pr krcim s gjati. Bj sikur

nuk e v re, sido q t gjith e ndjekin
nga vrulli i dukshm. Fillon t m
ulras me sa ka n kok. Pastaj kthehet
dhe i flet fshatit. Njerzia nuk piptijn.
Un e di q flet shqip, ndaj i them n
shqip se jam profesoresh shqiptare dhe
punoj n nj universitet amerikan e vij
pr t studiuar gjuhn e arvanitve. I
them se merrem me vdekjen e gjuhve,
sepse them me vete se ky tipar i puns
sime mund ta qetsoj. Ia them t gjitha
edhe n greqisht sepse formulimet e
prezantimit tim i kisha msuar, pastaj
n anglisht. Ulret. Jo. Tani shkumon.
E dgjoj q m shan dhe mes do dy
fjalsh thot shqiptar. Pastaj thot
amerikan. M thot ik, dhe zgjat krahun
e gishtin tregues pr t m dhn udht!
Pasi mban fjalim pr njerzit ulur npr
kafene, kthehet prap nga un. M irret
mu n fytyr. Ngre krahun sikur do m
binte. M prekin copra pshtyme. Bj
si trime dhe filloj ti ulras mbrapsh
n anglisht, por n fakt kam frik. M
duket sikur jam para nj qeni t trbuar.
Jam e bllokuar n nj qoshe mes tij dhe
klubit ku isha. Taksisti me syze sht
tri hapa larg meje dhe dera e barit t tij
ende sht e hapur. Ndjek gjithka nga
brenda, por nuk luan vendit. Kam rreth
50 burra n kafenen prball. Ka nj a
dy gra gjithsej atje. Para tyre po jepet
nj shfaqje, por bjn t gjith sikur nuk
shohin. Jan tre hapa larg. Ndoshta, dy.
Askush nuk i flet zeshkanit q vazhdon
t m ulras e t m thot Ik n
Shqipri! e Ik n Amerik!. Duhet
t dal nga vrima ku m ka futur duke
mu afruar q sa sm prek fytyrn. M
vjen aq keq q nuk e filmoj dot. Por bj

sikur. I them n anglisht se kjo sjellje

sht e shmtuar. I brtas q t largohet.
Nuk e prek, se kam frik mos m gjuan.
Do t m kap telefonin. Gjej nj ast
dhe rrshkas n krah. Eci drejt s pars
rrugic q m del prpara dhe parakaloj
tufn pa fund t burrave ulur n kafene.
Ishte sikur t isha e padukshme. Kam
vazhdimisht ndjesin se m shum
m ruhen sesa m urrejn. Por jam e
inatosur q nj tuf e madhe njerzish
bjn sikur nuk e vn re q nj prej
bashkfshatarve t vet gati sa nuk rreh
nj grua t panjohur n mes t sheshit,
dhe nuk piptijn. Thua tu ket dhn
arsyetim t mjaftueshm zeshkani kur
ulrinte kundr meje?!
Por ai m ndjek. Un eci ngadal,
sepse e di se po t shpreh sadopak frik,
m bie. E ka ngritur krahun disa her.
Sillem si m kish msuar im at t
sillesha nse isha vetm dhe m sulmonte
nj qen stani vers n Kolonj. Madje
bj edhe sikur krkoj pa teklif dika n
celular. Vetm nj her ka ndodhur n
t shkuarn t jem dhjer (tekstualisht)
nga frika. Nuk dija tamam as si isha e as
far t bja, se sm linte kush koh t
studioja veten. Ai vazhdon t ulras dhe
t m afrohet si gjel me gjoksin prpara
sikur do t m shtyj jasht fshatit t
vet. N fakt rruga q kam marr m on
vrtet n nj monopat q zbret n nj
lum jasht fshati. Ndaloj e kthehem me
vrull n rrugn q merr pr nga fshati.
Ai ndalon hapat dhe vetm brtet nga
pas. Me sa duket u lodh. Gjej rrugn
pr n kafenen e lezeme n qendrn
e re t fshatit ku kisha ln antn dhe
laptopin. Hyra. Tufa e vajzave dhe
djemve me t cilt kisha ndrkaq nj

21

Dhjetor 2015, Nr. 6

njohje t leht q prej mngjesit m
pritn mir. Kur kamerierja (q ishte
edhe banakiere) erdhi t m pyeste, un
i tregova m kish ndodhur. Kisha dhe
nj cop t shkurtr filmi kur zeshkani
iu afrua plaks sime, q para se t m
mbaronte bateria. Ajo u prek dhe thirri
disa shoqe. Plaka ime e friksuar ishte
gjyshja e njrs prej vajzave. Burri
zeshkan q m kish shkaktuar kaq siklete
orn e fundit, marr vesh se qenka polici
i fshatit, polici q i takonte Kiriakit. Me
vajzat flas n anglisht. Arvanitika tek to
sht joekzistuese. Njohin gjithsej dytre shprehje gallate, q mi kan thn,
dhe kaq.
Ka ardhur koha t pres nse vjen
autobusi, pr t cilin n fakt i kam
hequr shpresat. Nse svjen, m duhet
ti krkoj ndihm pr taksin e premtuar
burrit n klubin ku m kishin ulritur.
Nuk e di nse do pranoj m t m oj.
Pra duhet t kthehem rishtaz n qendrn
e pleqve, atje ku kisha hequr picirrin.
Kam vrtet frik mos m del rishtas
polici. Autobusi nuk vjen, dhe un hyj
n barin ku nuk m flet kush. E pyes
pronarin me taksi dhe me arvanitishten e
pastr: mundeni t m oni n Livadhia
me taksi si patm rn dakord. M tha
po me kok, dhe u nis pa fjal pr tek
makina e vet n an t rrugs. E ndoqa
dhe hyra. U nism menjher. Pr pak
minuta i bra nj muhabet kot, moti dhe
peizazhi. Pastaj ai m tha: ti ke qen
edhe para disa vjetsh n fshatin ton,
dhe m pa e picrroi syt. U udita pa
mas. I thash po, pr pak or, dhe
bra vetm nj shtitje t shkurtr. M
mbante mend; mbante mend edhe n
bar pata ndaluar e intervistuar ather.
Un gjeta rast t pyes se far ndodhi me
policin e fshatit dhe pse m kish ulritur
ashtu. Doja t dija far thoshte pr
mua n ligjratn e vet t inatosur dhe
urrejtse. Taksisti m tha se polici u kish
thn fshatarve t mos m afroheshin e
t m przinin, sepse isha e padshiruar
dhe e rrezikshme. Akoma nuk kuptoja
pse. Por taksisti ma shpjegon, dhe sa m
shum flet, aq m shum nxehet edhe ai
me mua q isha e till. Beson do fjal
q polici pat thn pr mua, dhe nuk e
fsheh dot bezdin q i jap dhe dyshimet
q ka. Prse duhet t vij nj grua nga
Amerika n maj t malit?! Madje edhe
vetm! Ke burr ti n Amerik? Si t l
ai t vish vetm n maj t malit?! Dhe
punon n universitet?! Universitetit
amerikan i duhet arvanitika q se do
kush! Arvanitika nuk sht as gjuh!
E pyes nse kto i tha polici, apo po i
thoshte ai. M pa i nervozuar dhe m
tha: I tha polici kto, por edhe un
tamam ashtu mendoj! T gjith ne
ashtu mendojm! do ti ktu? Prse
ke ardhur? Q t prishsh Greqin! Ti
je spiune amerikane dhe shqiptare, se
ska pse t vish ktu! Ty nuk duhet t
t linin q kur hyre n kufi! Ku hyre n
kufi, m thuaj, ku! Si t lan t vije kur
i the q vjen pr gjuhn? Aty duhet t
t kthenin q mos turbulloje Greqin.

Polici grek: Ulret. Jo. Tani shkumon. E dgjoj q m shan dhe

mes do dy fjalsh thot shqiptar. Pastaj thot amerikan. M
thot ik, dhe zgjat krahun e gishtin tregues pr t m dhn
udht! Pasi mban fjalim pr njerzit ulur npr kafene, kthehet
prap nga un. M irret mu n fytyr. Ngre krahun sikur do m
binte. M prekin copra pshtyme. Bj si trime dhe filloj ti ulras
mbrapsh n anglisht, por n fakt kam frik. M duket sikur jam
para nj qeni t trbuar.
Dhe po tu kishe thn, nuk do t linin
t hyje. Arvanitika?! Ne nuk na duhet
arvanitika! T duhet ty? Po pse t duhet?
H? Pse? Zri i ishte br tepr i lart
n kt pik, dhe m fliste me vshtirsi
nga nervat. I thash se jam studiuese dhe
jo spiune, dhe se gjuht jan pasuri e
gjith njerzve dhe studiuesit q merren
me to i duan dhe i respektojn gjuht,
dhe duhet t jen t lir ti studiojn.
Jo, por ti nuk e do Greqin! Pse pak
t kqia i kan br Greqis njerz si
ti? Dhe Shqipria? Dhe Amerika? Ti
ke qllime t kqia! Un jam i sigurt
q S. nuk do kishte br at q bri,
sikur t mos i kishin thn nga lart se
ti do vije sot n fshat! Ai sigurisht ka
marr urdhr, dhe po t priste q t t

Janis VRETOS

Ahu i shpirtit
Shpirti im i dshruar
Nga do vesh tuke vaituar
Ngrihem iknj nga ktu
kio koha arru.
Ki vendi m ljavosi
at palln ma hosi.
Zmbrn tr ma prrishi
po gjakun se martirisi.
Fjaljt e kosmit m marrsuan
Shum allargha m trguan.
Tr natn vete e vinj
Skam kacoll pr t hinj.
Nani frtllonj n Qiau
do arrnj afr n Diau.

Janis Vretos u lind n Lefktra

(Parapungjia) t Tebs (Thivs)
m 1976. sht njohs i shklqyer
i arbrishtes dhe merret me
studimin e historis, gjuhs dhe
kulturs popullore t fshatit t vet
n veanti, por edhe t arbrorve
n prgjithsi. Ka botuar artikuj
me prmbajte historike, gjuhsore
dhe folklorike. Shkruan vjersha n
arbrishte.

ndalonte. Nuk dija far ti thoja. sht

e qart q, pr taksistin, S.-ja q m
ndaloi mua, qartsisht pasksh shptuar
Greqin. Trishtohem pr t gjith ata q
ishin n shesh kur polici m brtiste, q
e kishin menduar njlloj si ky punn
time. M vinte edhe keq pr taksistin q
ishte i rrethuar nga nj bot me spiun
e armiq q nuk ia donin Greqin mm,
dhe bnin plane tia prishnin. I flas pr
arvanitishten e tij, dhe i them se flet nj
arvanitishte t pasur e t bukur.
Kur arrita n hotel n Livadhia u
prpoqa t shkruaj bisedn. Kuptohet
q nuk shkruajta n taksi dhe nuk
e riprodhoja dot n arvanitisht. U
mendova gjat pr sa ndodhi. M pat
ndodhur dika e ngjashme n Thiva
para disa vjetsh. Por ai q mu vrsul e
desh m vrau n Thiva, ishte ca i dehur.
Ndrsa ky i ktushmi ishte vetm ca
polic. Isha e bindur q pr t kuptuar
kish ndodhur duhet t nisja arsyetimin
nga fakti q S. prfaqsonte shtetin
n fshat. Ai shihej n sy nga burrat
dhe grat si shteti. Ai ishte ideologu,
ekzekutuesi dhe mbrojtsi i shtetit. E
uditshme q rreth 100 burra e morn
aq seriozisht rolin krejt natyral q luajti
polici n shesh kur m tregonte mua
me gisht si armike! M shqetson fakti
q frika nga shteti dhe indoktrinimi se
bota i ka hal n sy dhe atdheu duhet
ruajtur nga infiltruesit shkatrrimtar,
t jet pjes kaq e natyrshme e ktyre
burrave t pjekur e me jet pas krahve.
u ndodhi n histori? Kur i zhvilluan
paranoia t tilla agresive atdhembrojtse e gjuh-mbrojtse? Kta
skan pasur as komunizmn si puna
jon?!
Reagimi dyshues dhe agresiv n
Greqi ndaj studimit t minoriteteve
sht raportuar n akademi nga disa
studiues; disa prej tyre kan qen madje
arvanitas (si sht rasti i sociolinguistit
t mpreht Lukas Tsitsipis kur punonte
mes arvanitsh pr disertacionin e vet n
1980 kur e morn pr agjent t CIA-s).
V. Friedman m hert, dhe N. Gogonas
e S. Magliveras s fundmi, raportojn
histori t ngjashme. Pjesrisht ndrtimi i
dyshimeve si pararoj e mendimit, lidhet
me izolimin n provinc, dhe frika se
tjetri po prfiton prej teje (si n rastin e
njerzve q t pyesin sa para do marrsh
nga prgjigja ime, para se t t japin
prgjigje) lidhet me nj histori t gjat
shfrytzimi dhe varfrie t popullsive
n kto zona. Por reagime si ky q

prshkrova lart, i takojn shovinizmit

tribalist dhe duhet ti shqetsojn
shoqrit q i prodhojn. N fund t
fundit, mes ktyre qndrimeve dhe
mospranimit agresiv t minoriteteve,
apo dshirs pr ta br tjetrin si veten
para se ta lejosh t bhet pjes e grupit,
nuk ka ndryshim t madh.
Kjo plhur, si e kam thn edhe
n shkrime t tjera, sht endur gjat
nga institucionet greke dhe e ka fillesn
q n dekadat e para t 1800-s s
largt kur Greqia duhej t krijonte me
do kusht (ia kish vn detyr Europa)
imazhin fiktiv t popullsis njetnike
e njgjuhshe q rridhte direkt nga nj
agora e rafinuar ngritur mbi Olimp.
Aty nisi vrapi i egrsuar i nj shtetikomb q ndrtohej duke mohuar veten,
dhe e tirrte historin dhe politikn
hegjemonike me kut vetgnjeshtrimi.
Kjo kultur institucionale aq sa dmton
lidhjet me t tjert, dmton edhe vet
vendasit se i bn t shtypin sa mundin
tjetrin brenda vetes, t mohojn grupin
real pr nj komunitet fals n emr t
nj esprit de corps t injektuar me
forc nga shteti dhe institucionet; t
jetojn n nj bot me lugetr, rrethuar
nga armiq q i kan hal n sy, dhe
t riprodhojn kultura t mbyllura
rrethimi e mbrojtjeje. Periudha t
egra krize demokratike dhe krize lirie
mendimi n prgjithsi jan prsritur
n Greqi, si ajo e regjimit t Metaxas, lufta e egr civile pas Lufts s
Dyt Botrore, e m pas Regjimi i
Kolonelve. Thyerje t tilla t jetess
dhe edukimit n liri, kan prforcuar
nj frym ndasish armiqsore, frike
dhe terrori, aqsa jan edhe vet pasoj
e injektimit t vazhdueshm n popull
t nj politike shoviniste institucionale
t manipuluar e forcuar nga lart.
Ankthet puriste q ende shoqrojn
shum grek (por edhe t tjera popullsi
ballkanase) i takojn nj tjetr epoke e
mendsie; prodhimi i armiqve t jashtm
q dit e nat duan t dmtojn Greqin
u shfaq si paranoj e fuqishme edhe
gjat krizs s fundit financiare greke.
Sidoqoft, konstrukte t kalcifikuara
kulturore si ajo e t parit t armikut tek
tjetri, duhet t evitohen s paku n rastet
kur bhet fjal pr t studiuar copa t
dijes njerzore gjuhsore q po vdesin
n Greqi. Por, si thot gjuhtari V.
Friedman (The Balkan languages and
Balkan linguistics, 2011: 291), pr
fat t keq, klima e friks e krijuar nga
fashistt dhe policia n at vend jan
nj problem pr t dy palt, folsit dhe
studiuesit.
Fshatrat Zeriki dhe Kiriaki shqiptohen nga
vendasit arvanit n forma t palatalizuara si
Zeriqi dhe Kiriaqi/Qiriaqi/Qiriakat. Ktu do prdor
disa prej ktyre varianteve, sipas nevojave t tekstit
dhe kontekstit.
Arvanitika sht emri greqisht (prdorur edhe n
anglisht) i shqipes s arvanitve t Greqis.
Interpretimi i biseds sht br me ndihm
n prkthimin nga greqishtja t specialistes n
pragmatik, M. Terkourafi.

22

Dhjetor 2015, Nr. 6

The Ethno-archaeology
of a Passive Ethnicity:
The Arvanites of Central Greece

John BINTLIFF
have
spent
many
years
researching in the Greek
landscape and have grown used
to the quiet rural life among
the villages, chattering in the
coffee shops with local people in my
poor modern Greek. For a long time, my
conversations with these farming folk
were concerned with my interesting the
importance of olives, vines, and cereals,
inquiries fed by the scholarly debate
on whether the modern Greek sand
their life style descend from the ancient
Greek people and their practices. I was
following the common practice in Greek
archaeology of using anthropology as a
guide to the ancient or prehistoric world
of Greece.
All that began to change with the
maturation of the Boeotia regional
project, along-term study of a province
immediately north of Athens, of which I
am co-director with Anthony Snodgrass
of Cambridge University. We soon felt
the need to do something about the
neglected archaeology of the fifteen
hundred years of post-Roman society
in our province. We started by making
sense of the numerous medieval towers
which littered the Boeotian landscape
(Lock 1986).
Nonetheless, the limited Byzantine
and then Prankish (Crusader) sources
provide depicture of a largely feudal
landscape, filled with Greeks for the
most part but also peopled by a minority
of short-stay invaders French, Italian,
Catalan essentially parasitic exploiters
of local farmers. This did not disturb the
traditional model of potential continuity
of Greek rural population sand their
typical lifestyles from antiquity to
today. It was rather romantic, however,
to discover the forgotten history of
those dukes of Athens whose curious
appearance in Shakespeare had always
puzzled me Otho de la Roche, Nicolas
de St. Omer, and soon (now wonderfully
revivified in the recent introduction to
Prankish Greece by our project specialist
Peter Lock (1995).
Now all this time, we were living,
each summer over many years, in a
village called Mavrommati Black
Eye in Greek (the in habitants told a

His Beatitude, Hieronymos II, Archbishop of Athens and All Greece

He was born Jani Liapi (1938) in Boeotia. He is an Arvanite (Arbror). On 7 February 2008,
Orthodox bishop of Livadhia, Hieronymus was elected the new Archbishop of Athens and All
Greece by the Holy Synod of the Church of Greece.

tale about a mottled cow that sat down

in that spot). Yet our Athenian students
who attended the summer field-school we
ran on the project found the village much
stranger than we did. They came and told
us, mystified, that the older villagers, left
to their own private conversations, littered
their talk with an unintelligible language.
Who are they? they asked us.
We soon learned from our project
anthropologists (cf. Slaughter and
Kasimis1986) that our village, as most

others in this part of Central Greece,

was populated by Arvanites, speaking
Arvanitika; in English this can be
translated as, respectively, populations
with their origin from the region in and
around modern Albania and Albanianspeakers. Yet our village looked
typically Greek: the role of the State, the
Church, and every day customs looked
the same as everywhere else in modern
Greece.
Let us go back to the period before the

I would like to know the costume differences, however! Aspects of

Greek national costume, such as that worn by the modern Palace
Guard (Evzonoi) are essentially Albanian costume

Arvanitic presence the high Middle

Ages and the period of those Prankish
towers a landscape covered with
flourishing rural settlements of Greekspeakers, dominated by an alien minor
nobility from the West who had arrived
on the spurious Fourth Crusadein1204
AD. Our ceramic specialists (John
Hayes, Joanita Vroom) have perfectly
mastered the pottery of this Prankish age
(cf.Vroom1997, 1999), and in our surface
field survey we have located a small
sample of the indigenous villages over
seen by the towers of nameless knights
and bailiffs. There is very good reason
to believe that the tower-village network
in Boeotia represents a high degree of
continuity of favored settlement locations
since the closely similar Greco-Roman
network of nucleated villages and small
towns. Again, this is consistent with the
traditional continuity model for ancient
to modern Greece.
Such potential continuity, however, if
it had lasted from antiquity to the high
Middle Ages, very rarely survives the
fourteenth century AD: archaeological
and historical sources prove a dramatic
discontinuity
in
settlement
and
population at the close of the Middle
Ages. Numerous Byzantine village sites
are abandoned at this time and new
villages appear nearby after a clear time
interval. The scanty Prankish sources
for the fourteenth century tell us how
much of the countryside was swept clear
of Byzantine rural communities by the
Black Death, the slaver aids of Turkish
pirates, and constant war fare among the
dukes of Athens, the rivived Byzantine
Empire, and Ottoman Turkish armies
advancing from the east. In desperation,
the final, Florentine, dukes of Athens
invited immigration from Albania
(which at that time was a tribal region
considerably more extensive than the
modern state of that name), and large
numbers responded. Boeotia, Attica,
and most of the North Ploponnse were
hence forth dominated in the countryside
by Albanian-speakers (Jochalas1971).
Even better information of a far more
detailed and accurate nature is provided
by the newly translated census records
for central Greece of the early Ottoman
Empire, after its definitive conquest of
Byzantine Greece by 1453. These were
made available by our project Ottomanist,

23

Dhjetor 2015, Nr. 6

Professor Machiel Kiel of Utrecht
University (Kiel 1997; Bintliff 1995,
1997). These tax archives describe the
population of what is now Greece, listing
village by village crops, animals,
and the ethnicity of each settlement, in
detail comparable to that of the Domes
day Book taxation census ordered by the
Norman conquerors in eleventh-century
AD England. In the 1466 record, shortly
after the conquest, the fearful extent of
Byzantine depopulation is vividly brought
out by the wide spread scatter of small,
newly colonizing Albanian hamlets and
the few surviving, but larger, Greekspeaking refuge communities. The Greekspeakers would have called themselves,
ironically, Romioi or Romans to
signify the Byzantine claim to continuity
with the Eastern Roman Empire and
hence were part of the communities called
Rum by the Ottomans.
Here, on the earliest so far discovered
Ottoman register for our region, we found
our own host village its real origin not
linked to a cow but called simply after
its founder, an Albanian clan-chief
Gjin Mavromati (John the Black Eyed),
who selected this location along with
his followers. In fact, most of the new
settlements appear to be small social
groups of no more than thirty families,
tied to a chief who is frequently the
eponymous village founder. That these
in comers were not merely ethnic Greeks
with an Albanian-speaking tradition can
be shown through study of both the new
village names and the personal names
listed in the Ottoman village registers,
where typical Albanian personal and
clan names are ubiquitous, along with
specific onomastic references to districts
in modem Albania.
At first, the Greeks continued to
practice their traditional polyculture from
stable village sites, while the Albanian
clan hamlets were mobile around several
village locations (katuns) with large
flock sand cereal cultivation. Then under
the benevolent influence of the Pax
Ottomanica, both Albanian and Greek
villages grew in size and number, while
the Albanians adopted the permanent
settlement locus and tree-crops of their
Greek neighbors. One finds the same
material culture on sites of both ethnic
groups, expressed in ceramics and, at
least by the sixteenth century, in house
types. I would like to know the costume
differences, however! Aspects of Greek
national costume, such as that worn by
the modern Palace Guard (Evzonoi)
are essentially Albanian costume
(Mpiris1997, 288n.2).
Clearly, the strongly agricultural
and provincially conservative nature
of Boeotia has allowed retention of
custom to today young people in their
thirties are still proud to say they can
speak traditional Arvanitika. Yet there
are no Albanian Clubs in Boeotian
or local histories of these people. In
cosmopolitan Athens, such clubs do

exist without exciting much controversy

(Carabott, personal communication,
2001), probably because their activity
has minimal influence and public profile
in a city containing almost half of the
entire Greek population. The Greek
national education system (cf. chapter
3 in this volume) stresses the heritage
of classical Athens and the continuity
of Greek virtues. Indeed, history and
archaeology for Greeks today usually all
but stop at the Age of Alexander, and the
former only picks up again with the War
of Independence in the early nineteenth
century. During the intervening two
millennia of oppression, the Greek
spirit slumbered in chains, with only
Byzantine churches and icons to mark
the eternal flame. The Albanian Greeks
are a people without a formal history and
no acknowledged place in the Modern
Greek state. How did this come about?
First, we can explain the astonishing
persistence of Albanian village culture
from the fourteenth to the nineteenth
centuries through the ethnic and religious
tolerance characteristic of Islamic
empires and so lacking in their Christian
equivalents. Ottoman control rested up
on all owing local communities to keep
the irreligion, language, local laws, and
representatives, provided that taxes
were paid (the millet system).There was
no pressure for Greeks and Albanians
to conform to each others language or
other behavior.
Clear signs of change are revealed
in the travel diaries of the German
scholar Ludwig Ross (1851), when
he accompanied the Bavarian Otto,
whom the Allies had foisted asking up
on the newly freed Greek nation in the
aftermath of the War of Independence
in the 1830s. Ross praises the well-built
Greek villages of central Greece with
their healthy, happy, dancing in habitants,
and contrasts them specifically with the
hovels and sickly inhabitants of Albanian
villages. In fact, recent scholarship has

under lined how far it was the West that

built modern Greece in its own fanciful
image as the land of a long-oppressed
people who were the direct descendants
of Pericles.
This Western creation of the glorious
continuing story of the Greek People
has been epitomized recently in the
publication of multi-volume popular
encyclopedias such as The History
of the Greek Nation and marked even
more recently by hysterical reactions
to the supposed threat posed by the
Slav Republic of Macedonia not
least merely by appropriating the name
Macedonia. Being saddled with such a
foundation charter from the early years
of independence has forced the Greek
education system and state propaganda
to focus the survival of the struggling
young nation on to what Benedict
Anderson (1991) has termed the
imagined community of Greeks.
Thus from the late nineteenth century
on ward the children of the inhabitants
of the new nation-state we retaught
in Greek, history confined itself to the
episodes of pure Greekness, and the
tolerant Ottoman attitude to cultural
diversity yielded to a deliberate policy
of total Hellenization of the populace
effective enough to fool the casual
observer. One is rather amazed at the
persistence today of such dual-speaking
populations in much of the Albanian
colonization zone. However, apart from
the provinciality of this essentially
agricultural province, a high rate of
illiteracy until well into this century has
also helped to preserve Arvanitika in the
Boeotian villagers (Meijs1993).
However, this is not a story to be
uncovered easily. In the last few years, with
the collapse of East European Communism,
modem-day Albanian shave flooded out of
their homeland once more, in search of
better employment, with a particular focus
on areas settled by then-fore fathers in the
Middle Ages and, more recently, southern

Italy and central and southern Greece. They

are welcomed as cheap labor but despised
as untrustworthy ex-Communists. Any
link to the local population is refuted with
as much vehemence as illogicality. This
denial of the multiethnic composition of the
rural landscape has been helped by stateimposed systematic place-name changes
throughout this century, many as late as
the1960s, through which a wonderful
scatter of traditional Greek, Slav,
Albanian, and sometimes Italian village
names has been suppressed wherever
conceivable in favor of the name of
any ancient Greek toponym remotely
connected to the neighborhood. Thus,
for example, one of our study villages,
formerly known by variants of its original
Albanian founders name of Zogra Kobili,
has been transformed in to the village of
Leondarion (a classical locality not even
certainly connected to the district).
While compiling my maps of village
systems across the post-medieval
centuries from the Ottoman sources
(archive so remarkably discovered and
tabulated for us by Machiel Kiel; see Kiel
1997; Bintliff 1995, 1997), I was careful
to indicate in the English captions which
of them were Albanian-speaking and
which Greek-speaking villages. A strong
supporter of the project, the Orthodox
bishop of Livadhia, Hieronymus,
watched over my shoulder as the maps
took shape. Very interesting, he said,
looking at the symbols for ethnicity,
but what you have written here is quite
wrong. You see the people in Greece
who speak a language like Albanian are
Arvanites, not Alvanoi, and they speak
Arvanitika not Alvanika.
In this seemingly innocuous, and of
course technically correct, comment lies
a much deeper layer of ideology, signified
by the mere substitution of an r for an
l. The bishop was voicing the accepted
modern position among those Greeks
who are well aware of the persistence
of indigenous Albanian-speakers in
the provinces of their country: the
Albanians are not like us at all, they are
ex-Communists from outside the modern
Greek state who come here for work
from their backward country; as for the
Arvanites (traditional in habitants of the
Greek countryside speaking Albanian)
well, they are a kind of ethnic Greek
population from somewhere on the
northwest borders of Greece, where the
line between the Greek state and that
of Albania has always been fuzzy and
permeable to intermarriage.
Thus the difference between an 1
and an r neatly allows the modern
Greeks to divorce themselves and their
history from that of the unpopular but
widely employed, modern Gastarbeiter
of post-Communist Albania. Shortly
after this conversation, I saw the bishop
pass across the courtyard of our project
base a converted monastery run as a
research center to talk to the genuine
Albanian guest-workers who

24

Shortly after this

conversation, I saw the
bishop pass across the
courtyard of our project
base a converted
monastery run as a
research center to talk
to the genuine Albanian
guest-workers who were
restoring its stone work.
I knew he was himself an
Arvanitis, and listened
with interest as he chatted
fluently to them and
it wasnt in Greek! I was
tempted, but wisely forbore,
to ask him which language
they were conversing in
Arvanitika or Alvanika?

were restoring its stone work.

I knew he was himself an Arvanitis,
and listened with interest as he chatted
fluently to them and it wasnt in Greek!
I was tempted, but wisely forbore, to
ask him which language they were
conversing in Arvanitika or Alvanika?
In a volume focusing on historic
identities and boundary formation, it
is a matter of considerable interest to
understand a minoritys view of itself in
relation to the larger national whole into
which it has been merged. Given their
special history, what is the relevance of
the survival of Arvanitic language with in
the modern Greek state? In conversation,
provincial villagers who recognize the
Arvanitic origin of their community
acknowledge this unproblematically.
This is clearly helped by the prominent
role played by Arvanitic and Albanian
(i.e., more recent migrant) heroes in
the War of Independence. But clearly,
as one can see and as these villagers
point out they are in every respect
typical Greeks in their politics,
lifestyle, aspirations, and the desire to
see their children pursue professional
careers in Athens, rather than remain
within the limited economic and social
horizons of the Boeotian villages.
Basically, therefore, there is never a hint
of Arvanitic resistance to Greekness,
even as a means to signify the failings
of Athens to bring better conditions
to the countryside, or the virtues of
the provincial way of life. One also
gets the feeling that although the
Arvanitic background is unconsciously
a source of local pride in knowing
ones particular roots (hence the ease
with which villagers will directly out to
abandoned settlements centuries old, or

Dhjetor 2015, Nr. 6

Arvanitic (Albanian) speaking areas in green

discuss the arrival of their war like, semi

pastoral ancestors), this is water under
the bridge, which has no real relevance
either to the present or more importantly
the future of local communities.
In contrast therefore to the more
openly problematic issue of Slav
speakers in northern Greece, Arvanitic
speakers in central Greece lack any signs
of an assertive ethnicity. I would like to
suggest that they possess what we might
term a passive ethnicity. As a result of a
number of historical factors, much of the
rural population in central Greece was
Albanian-speaking by the time of the
creation of the modern Greek state in the
1830s. Until this century, most of these
people were illiterate and unschooled,
yet there existed sufficient knowledge
of Greek to communicate with officials
and townspeople, itinerant traders, and
soon, to limit the need to transform rural
language usage. Life was extremely
provincial, with just one major carriageroad passing through the center of the
large province of Boeotia even in the
1930s (beyond which horse back and
cart took over; van Effenterre 1989).
Even in the 1960s, Arvanitic village
children could be figures of fun for their
Greek peers in the schools of Thebes

(one of the two regional towns) (K. Sarri,

personal communication, 2000). It was
not a matter of cultural resistance but
simple conservatism and provinciality,
the extreme narrowness of rural life,
that allowed Arvanitic language and
local historic memories to survive so
effectively to the very recent period.
This fits well with the observation
that intermarriage between villages of
Arvanitic origin and those of native
Greek-speaking origin has been common.
Presumably the migrant spouses
would develop sufficient vocabulary to
communicate with relatives who used
little Greek, or a hybrid dialect (such
as can be heard in Boeotian villages
today, according to research by K.
Papagiannopoullos). Interestingly, a
scientific study which analyzed the
marriage patterns of the forty-five
traditional Albano-Italian villages in
southern Italy (Biondietal. 1993) found
that such villages exhibited no more in
breeding that other rural Communities
in Italy and less than remote communes
of the central Apennines and Alpine
districts. Again one might suggest that
in that other major zone of Albanian
medieval colonization, a similar passive
ethnicity has operated.

About the Author

ohn Bintliff (London, England 1949)

is Emeritus Professor of Classical and
Mediterranean Archaeology at Leiden
University, the Netherlands, and Emeritus
Professor at the University of Edinburgh,
UK. He studied Archaeology and
Anthropology at Cambridge University,
where he also completed his PhD in 1977
on the (pre)history of human settlement
in Greece. He was Senior Lecturer in
Archaeology at Bradford University, where
he taught from 1977, then moved to Durham
University as Reader in Archaeology in
1990, where he taught till moving to Leiden

in 1999. In 1988 he was

elected a Fellow of the
Society of Antiquaries.
Since 1978 he has been
co-directing
(with
Cambridge University)
the Boeotia Project, an interdisciplinary
programme investigating the evolution
of settlement in Central Greece, widelyrecognised as one of the most significant
regional research programmes in the
Mediterranean region. His interests
include social theory and the application of
neuroscience to the Humanities.

Two studies of the use of Arvanitika

in Greece itself (Trudgill and Tzavaras
1977; Tsitsipis 1983) add further in sight
in to Arvanitic attitudes with in modern
Greece. The language is shown to be
heading toward extinction, with those
using it rapidly losing grammatical
knowledge and its deployment growing
more limited in range and context.
Language decline is matched with the
degree of link age to major population
centers and macroeconomic inter actions
to the wider world, supporting my view
of the importance of narrow horizons in
the long survival of Arvanitic traditions
and language use. Questionnaires
suggest that there is also a compromise
at work, in which Arvanitic communities
do not under value local roots and yet
embrace the reality of a purely Greek
linguistic future: members of Arvanitic
communities say it is better to be
Arvanit than to speak Arvanitic. As the
researchers comment, the last sentiment
should mark the imminent demise of
Arvanitika as a functioning alternative to
modern demotic Greek. I am not entirely
sure about this despite two generations
of intensive schooling where Arvanitika
was forbidden, a limited knowledge is
still a matter of pride to some villagers,
and in the villages with no main road
communications, conversations among
older folk can be 95 percent Arvanitic,
even at the present day. For me as
an archaeologist who wants to give
local communities their own history
something even current Greek history
syllabuses fail to do an ethical problem
does a rise in privileging the very
different basis from which Arvanitic
villages have developed. Does this rural
society really want to have such a history
highlighted? Would rediscovering their
supposed historical ethnicity be even
disadvantageous to them, especially to
their children? I am still unsure of the
answer to these questions.