3JMJOEBTJ
allegato a Basilicata Mezzogiorno

inserto di Basilicatanet.it 
RegJTUSB[JPOF N
268/1999 Tribunale di Potenza.

Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

KUJTIMET E PANJOHURA MBI SHPALLJEN E PAVARESISE SE VLORES DHE DETAJE TE PANJOHURA PER PLAKUN E VLORES
Suplementi i s diels te SHQIPTARJA.com

E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqni
edhe
online
WWW.SHQIPTARJA.COM
Viti III - Nr:25

E diel, 23 qershor 2013

Kryeredaktore: Admirina PEI

SYRJA BEJ VLORA

Nj portret i rrall pr Ismail Qemalin

A

i ishte dshmitar i atmosfers s shpalljes s

Pavarsis, i prpjekejve
dhe planeve pr t mbrritur tek ajo dit, i njihte nga
afr personazhet e ngjarjes
me t madhe t historis s
shqiptarve. Me disa ndante
njjtat mendime e ideale, me
t tjer ishte kundshtar, e
ndonj prej tyre e kritikonte
deri n mohim. Syrja bej Vlora
nuk ishte nj personazh i zakonshm. Pinjolli i familjes
s njohur t Vlorajve, q i
kishte dhn Perandoris Osmane, pashallar e vezir, i
biri i Mustafa Pash Vlors
dhe vllai i Vezirit t Madh,
Ferit Pash Vlors (1903-1908),
kushri i Ismail Qemalit, por
njhersh rival i tij politik,
babai i Eqrem Bej Vlors, kujtimet e t cilit u botuan me buj
disa vite m par, kunat i Esat
Pash Toptanit, t cilit i kishte
marr motrn pr grua, drej-

N
FOTO:
(Majtas)
Syrja Bej
Vlora
(Djathtas)
Ismail
Qemali

Ismail Qemal Beu, ai mendoi vetm pr dshirat vetjake

personalitetin e Ismail
Qemal Beut, n sjelljen e tij
kishte seriozitet dhe fisnikri.
Pr krkesat ndaj vetes s tij t
detyronte ta nderoje. Tregonte
shum kujdes t kishte nn kon-

troll dhe t kujtonte secilin. N

do situat shihej si kryetar dhe
mund ta ruante vazhdimisht ekuilibrin. Rrugn e jets s tij e kaloi
me shum probleme, por nuk tregoi
dobsi. Nuk ishte i lumtur, por nuk

e tregonte veten t pashpres dhe

t mrzitur. T ardhurat i shpenzonte n vende t panevojshme.
N kt periudh gjithmon gjendej n vshtirsi t tmerrshme.
Por i plqente ...
faqe 17

tor i prgjithshm i doganave

osmane, deputet n Parlamentin Osman pas vitit 1908, ambasador i Shqipris n Vjen
m 1914, njeri i arsimuar mir
pr kohn, personi n shtpin
e t cilit, n lagjen Taksim n
Stamboll, n janarin e vitit 1912
u b mbledhja e njohur (morn
pjes Ismail Qemali, Hasan Bej
Prishtina, Myfit Bej Libohova,
Esat Pash Toptani etj....) dhe u
mor vendimi pr t shprthyer
n Shqipri nj kryengritje e
prgjithshme antiosmane, i
preferuari i Vjens n vjeshtn
e vitit 1912 pr t organizuar e
drejtuar procesin e pavarsimit
t Shqipris, pronar i madh,
nj nga personat q do t fusnin
element t drejtimit kapitalist
n pronat e tij agrare n vitet
20-30 etj. etj. Pikrisht ky person me emr n elitn politike
e at ekonomike t kohs, dinte
shum, kishte njohur shum,
vijon n faqen 16-17
kishte qen...

Rexhep Qosja: N
letrat shqipe mungon
historia e prkthimit

Emigrimi i
arbreshve t San
Paolos pr n Amerik

Akademik Qosja analizon ndikimin q ka

prkthimi i letrsis botrore n letrsin
shqipe prmes historishkrimit t prkthyesve
q nga periudha e Letrsis s vjetr,
Rilindjes dhe shekullit XX

Historia e Giacinto Blumetti, lindur

n Sao Paolo Albanese n vitin 1930,
i cili tregon se si u arsimua dhe perpjekjet
pr t msuar zanatin e rrobaqepsit e
mandej emigrimin drejt Ameriks

REXHEP QOSJA

a nj gjysm shekulli q
kur historian t letrsis europiane ankoheshin
se n asnjrn nga letrsit kombtare n Evrop
nuk kishte punime fundamentale nga historia e
prkthimeve, megjithse pa
trajtimin historiko-letrar t
ktij tipi ende t pastudiuar t krijimtaris letrare,
historia e letrsis mbetet
e mangt.
ka mund t themi ne
pr kt shtje?
Mund t themi se gjysm
shekulli pas botimit t
veprs n t ciln sht
theksuar mendimi i cituar,
ne nuk kemi fare teori t
prkthimeve, kemi fare
pak trajtesa, studime a

monografi pr prkthimet
e mhershme dhe pothuajse
aspak vshtrime ditore pr
prkthimet e shumta q
bhen sot! Pr nj histori t
prkthimeve n gjuhn shqipe as nuk sht br fjal
ndonjher, as nuk bhet
fjal sot. E historia e prkthimeve sht nj shkenc
shum e rndsishme dhe
shtshum e rndsishme
pr dy arsye: e para, sht e
rndsishme pr studimin
e gjuhs n t ciln bhen
prkthimet, pr studimin
e historis s saj, t zhvillimit t saj, t pasurimit
t saj me fjal e me trajta
morfologjike t reja dhe, e
dyta, sht e rndsishme
pr studimin e letrsis
kombtare, t procesit t
zhvillimit t saj, t rrymave
dhe drejtimeve t saj...

Cyan magenta

faqe 18-19

yellow black

ROSA BUCCOLO

Destan Gashi,
guri i mueshm
i Kosovs
Profili i nj skulptori kosovar n Vjen... nga
ditt e fmijris n Ziqisht t Rahovecit, ku
krijonte figurina t mrekullueshme me balt
deri tek ekspozitat, vlersimet dhe prhapja e
veprave t tij n t gjith botn
NGA

PJETER LOGORECI

faqe 20-21

vitin 1861 Italia gjendej akoma

n kushte ekonomike, politike dhe sanitare
shum t kqija. Kjo sht
ajo q tregohet n komunn e vogl San Paolo
Albanese q n at vit
jetonin 1430 banor dhe
n dekadn n vijim ka
pasur nj rnie prej 7.7%
t popullsis pr shkak t
emigrimit dhe epidemis
s kolers.M pas shifra
ulet deri n 23.2% n 1901
pr shkak t epidemis s
fundit t lis n 1870-71,
duke prekur komunn e
San Paolo Albanese q ccoi
n numrin e banorve n
836. N dekadat vijuese
shnohet nj tjetr rnie
t lart e popullsis ku n

vitet 1961-1971, popullsia

shnoi nj rnie prej 21%.
Kt her shkaku ka
qen emigrimi n Gjermani, Franc, Zvicr dhe
SHBA. Nj fat q bashkoi
shum prej banorve t
San Paolos ku me kalimin e viteve u rikthyen
n vendin e tyre duke br
t mundur q ne t bhemi
t vetdijshm pr prvojn e tyre t emigrantit.
Nj histori e till i takon z
Giacinto Blumetti, lindur
n Sao Paolo Albanese n
vitin 1930, i cili tregon se
u arsimua deri n moshn
14 vje, dhe pr arsye t
vshtirsive ekonomike, ai
u detyrua t gjente nj pun.
Zgjedhja mes dy zanateve
m t popullarizuara n
at koh ishte muratori
apo rrobaqepsi...
faqe 22

16

SH.com

www.shqiptarja.com

DORESHKRIMET

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 23 qershor 2013

KUJTIME PERSONAZHI

SYRJA BEJ VLORA:

Kujtime pr pavarsin,
flamurin dhe kuvendin e Vlors
vijon nga faqja 15

Ismail Beu
Por, njzet dit
para se t vinte [n
Vlor] Ismail Beu,
nn komandn e
[Spiro] Spiromilos, n
Himar kishin dal dy
batalione hajdutsh,
t cilt quheshin xhandar gjiritas (kretas), t
cilt populli i kishte pritur mir. Me prhapjen
e ktij lajmi populli i
Vlors u shqetsua

...i pranishm n shum

ngjarje
Ndaj kujtimet e tij kan nj
vler t veant. Shkruar n
osmanisht n vitet 20, me
gjas n 1921-1925 n Rom
dhe n Vlor ku jetoi n ato
vite, prkthyer n gjysmn
e dyt t viteve40, prkthim
i gjetur n arkivin e Institutit
t Historis me inicialet A.A
(mbase Ali Asllani), me nj
redaktim shkencor dhe i prgatitur pr botim nga Akad.
asoc. Marenglen Verli dhe dr.
Ledia Dushku, kto kujtime
t vyera vijn m n fund n
dorn e lexuesve shqiptar.
Si msohet nga botuesi,
libri i shumpritur me kujtimet e Syrja bej Vlors me
titullin Historia e Shqipris
nga invadimi osman m 1400
deri n Luftn e Vlors dhe
lirimin e saj nga okupacioni
italian m 1920 del nesr n
qarkullim.
Dy pjes mjaft ngacmuese
kemi przgjedhur kt her
pr lexuesit tan, mbi ngjarjet q i paraprtin shpalljes
s Pavarsis dhe pas saj si
dhe nj portretizim t rrall
q i bhet plakut t Vlors
nga Syrja bej Vlora, kundrshtari m i fort politik i tij.

SYRJA VLORA

eratit iu dha urdhr nga

Janina pr t kapur dhe
arrestuar Ismail Qemalin,
i cili udhtonte nga Durrsi n
Kavaj e mandej pr n Vlor. Pr
t zbatuar urdhrin ishte drguar
nj kompani ushtarake, por Ismail
Qemali pa ndeshur n ta dhe pa
psuar gj, ishte futur n Vlor me
gjith shokt q e shoqronin. Aty
gjeti gati gjith parin t ardhur
nga do vend, t ciln un e kisha
ftuar pr t ardhur, pa marr
parasysh mijra ushtar osman
q ndodheshin n Fier e n Berat.
M 28 nntor, me dshirn dhe
plqimin e t gjithve, u vendos t
ngrihej flamuri i Shqipris dhe
t shpallet Pavarsia Kombtare.
Pasi at dit nuk kishte mundsi t prgatitej flamuri, u mor nga
shtpia jon nj flamur, q djali
im Eqremi (96) q nga viti 1908
e ruante me plot nderime. Ai u
ngrit n mes t manifestimeve e

brohoritjeve gazmore t popullit

dhe at ast u formua nj qeveri si
m posht:
Kryetar i qeveris dhe ministr
i Punve t Jashtme - Ismail Qemal Beu;
Nnkryetar i qeveris - Imzot
Dom [Nikoll] Kaorri nga Durrsi;
Ministr i Brendshm - Myfit
Beu nga Libohova;
Ministr i Post-Telegrafve - Lef
Nosi nga Elbasani;
Ministr i Financave - Abdi Bej
Toptani nga Tirana;
Ministr i Drejtsis - zoti Petro
Poga nga Gjirokastra;
Ministr i Arsimit - zoti Luigj
Gurakuqi nga Shkodra;
Ministr i Bujqsis - zoti Pandeli Cale nga Kora;
Ministr i Botores Mithat Beu
nga Frashri;
Ministr i Lufts - Mehmet
Pash Deralla nga Kallkandeleni.
Gjithashtu u formua nj senat
me atributet e nj Kshilli Shteti
prej 18 vetsh dhe kryetar u zgjodh
myftiu i Dibrs, Vehbi Efendiu,

Fuqia e armikut, e cila u

forcua duke u bashkuar
me elementin e krishter
t vendit, shkaktonte
shqetsim. Megjithat,
prball guximit dhe
trimris q treguan
ushtart e mbledhur, ajo
nuk mundi t bnte ap
jasht kufirit t Himars

kurse nnkryetar Eqrem Bej Vlora.

Por, njzet dit para se t vinte
[n Vlor] Ismail Beu, nn komandn e [Spiro] Spiromilos, n Himar
kishin dal dy batalione hajdutsh,
t cilt quheshin xhandar gjiritas

(kretas), t cilt populli i kishte

pritur mir. Me prhapjen e ktij
lajmi populli i Vlors u shqetsua.
Situata ishte shum e trazuar,
Paria u mblodh n zyrn qeveritare
t vendit. Pr t ndaluar zgjerimin
dhe shkeljen e vendeve t tjera nga
hajdutt, Eqremi u ngarkua q t
nisej me fuqin, t ciln ai vet
do t mund t mblidhte. Eqremi
shkoi n Vel dhe n Smokthin
ku qndroi dy dit n do vend dhe
mblodhi me qindra njerz. Ditn q
arriti n Ku i erdhn 200 vet nga
populli i Kurveleshit, si edhe rreth
200 xhandar, t cilt u drguan
nga Gjirokastra nn komandn
e nj majori. Fuqia e armikut, e
cila u forcua duke u bashkuar me
elementin e krishter t vendit,
shkaktonte shqetsim. Megjithat,
prball guximit dhe trimris q
treguan ushtart e mbledhur, ajo
nuk mundi t bnte ap jasht
kufirit t Himars. U bn disa
prpjekje dhe t dy palt ruajtn
pozitat q kishin zn (97). N kt
koh, Eqremit i vjen nj letr nga
Ismail Qemal Beu. N kt letr,
e cila botohet tekstualisht m
posht (98), deklarohej se qeveria
provizore e formuar n Vlor,
duke pritur vendimin e Konferencs [s Ambasadorve] q ishte
mbledhur n Londr, ruhej nga
t hyrit n armiqsi me shtetet e
Ballkanit, prandaj ushtart dhe
vullnetart duhej t qndronin
n pozit mbrojtse.
Mirpo, si u shpreh edhe vet
Ismail Qemal Beu, ishte shum e
vshtir q t mbaheshin n nj
pozit mbrojtse m tepr se 1.000
vullnetar. Aq m tepr q kta,
duke keqkuptuar rekomandimet
e katr vetve, t cilt erdhn n
qendrn ushtarake si t drguar

dhe t ngarkuar nga Vlora pr

t kshilluar Eqremin q verbalisht t vepronte me ngadalsi, u
shprndan. Pra fuqia e mbledhur
u shprnda dhe mbeti vetm nj
fuqi sa t mund t mbronte disa
vende t ashpra. Ishulli i Sazanit,
q ndodhet n hyrje t limanit t
Vlors, ishte okupuar prej grekve
q n fillim t lufts dhe rreth e
prqark tij vinin vrdall anijet
greke. Ksisoj t krishtert, t
cilt kishin lidhur shpresn te
helenizmi, ndizeshin do dit e
m shum. Kto anije disa her
hyn n limanin e Vlors dhe qlluan me top zyrat q ndodheshin
n skel, si edhe qytetin. Sado q
kto t shtna nuk bn ndonj
dm, ato shkaktuan turbullimin e
popullsis. Nj dit kur kto anije
hyn n liman pr t prsritur
msymjen, Ismail Beu drgoi me
flamur t bardh n dor, pran
komandantit t anijeve, ministrin
Gurakuqi dhe nga paria Sami
Bej Vrionin. Me ann e tyre, ai i
njoftoi komandantit se Vlora sht
kryeqyteti i Mbretris Shqiptare,
q shpalli pavarsin e saj dhe nuk
ndodhet n luft me Mbretrit
Ballkanike. Flamurin q ngriti,
duke e ringjallur pas pesqind
vjet robrie, n vend q ta prshndetnin, ishte pr tu uditur
e keqardhur, q e qllonin me top.
Komandanti i anijeve, i priti mir
zotin Gurakuqi dhe Sami Beun. I
deklaroi se ka ata i than, do tia
njoftonte qeveris s tij dhe do t
vepronte sipas urdhrave t reja q

DORESHKRIMET 17
SH.com

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 23 qershor 2013

www.shqiptarja.com

ISMAIL QEMAL BEU

Ai mendoi vetm pr dshirat vetjake

SYRJA VLORA

N FOTO:
Syrja Bej Vlora

do t merrte. Anijet n fjal, nuk

erdhn m t prsritnin msymjen dhe nga kjo kuptohej se qeveria
greke do tu kishte dhn urdhr t
mos qllonin m n Vlor. Ndoshta
ajo u druajt edhe nga Italia dhe
kshtu e ndryshoi sjelljen e saj.
Ushtart shqiptar q ndodheshin n vende t fortifikuara n
Janin, arratiseshin aq shum sa
ishte pr t ardhur keq. Qeveria
[e Vlors] nn shtytjen morale t
njerzve me mend dhe patriot,
nga drejtimi i Prmetit e Gjirokastrs nisi pr n Janin ministrin
Mithat Bej Frashrin, me detyr
q t kshillonte ushtart. Por ai
nuk pati sukses ti bindte, as ata
q ishin arratisur q t ktheheshin,
as ata q kishin mbetur, t mbanin
vendet ku ishin. Qeveria provizore
pr shptimin e Janins, jo vetm
q nuk e dha ndihmn e saj t plot,
por si dihej edhe, vet Ismail Qemali, pr kt shtje nuk u prpoq
dhe nuk insistoi.
Nj pjes e t arratisurve, pr
shembull ata q ishin nga amria,
u ngjitn pas familjeve t tyre, q
ishin sulmuar nga bandit grek
e rum. Pjesa tjetr e kishin humbur shpresn se lufta do t fitohej
dhe kishte lidhur shpresn me
Shqiprin e re, t sotmen dhe t
ardhmen e s cils populli e shihte
t sigurt. Ve ksaj, ishin shum t
varur nga sihariqet q vinin nga
Vlora. Sipas mendimit t ushtris
[osmane] dhe t paris, kto arratisje medoemos u shkaktuan nga
nxitjet e Vlors.

personalitetin e Ismail
Qemal Beut, n sjelljen
e tij kishte seriozitet dhe
fisnikri. Pr krkesat ndaj vetes
s tij t detyronte ta nderoje.
Tregonte shum kujdes t kishte
nn kontroll dhe t kujtonte secilin. N do situat shihej si kryetar dhe mund ta ruante vazhdimisht ekuilibrin. Rrugn e
jets s tij e kaloi me shum probleme, por nuk tregoi dobsi. Nuk
ishte i lumtur, por nuk e tregonte
veten t pashpres dhe t mrzitur. T ardhurat i shpenzonte
n vende t panevojshme. N
kt periudh gjithmon gjendej
n vshtirsi t tmerrshme. Por
i plqente vetja dhe dashurit
kalimtare. Fuqin e mendjes e
kishte t prkryer, por kishte t
met se kishte aftsi t mashtronte me fjal. Kur krkonte
t zotronte situatn, vendoste
autoritetin, bhej tahmaqar dhe i
shkonte fjala; kundrshtonte, thrriste, por qndronte larg nga zniet
dhe konfliktet.
Nuk e prishte qetsin nse nuk
ishte i detyruar; nuk krkonte t
ngatrrohej me fjal; ishte i pasur
n ndjenjat e tij; ishte i ditur dhe
nuk i shikonte gjrat n mnyr
siprfaqsore. Rrall kalonte
n situata t padshirueshme.
Me asnj nuk zuri marrdhnie
miqsore. N marrdhniet prball dy personave gjat biseds
donte t tregonte eprsin e tij.
Dukej se i donte Atdheun dhe
patriott. Pas fitores s serbve
dhe bullgarve u largua nga
Stambolli pr n Vjen. Duke
qen i sigurt n ndihmn e Austris prej andej u drejtua pr n
Vlor. Nga Shqipria iku i vogl
dhe u kthye n mosh t pjekur.
Prej fmijris n mendjen e tij
kishte krijuar nj imazh tjetr
pr Shqiprin. Ndryshimet e
mdha q vuri re me kthimin n
Shqipri, e bn at t vendoste
t prishte imazhin e krijuar n
mendje, t merrej me politik e t
punonte sa t kishte fuqi.
Mund t themi se rrethi
shoqror q gjeti ishte m i prparuar. N ballafaqim me secilin
shpjegonte elementin (e administrimit publik) kanton dhe t
mirat e tij. Mirpo bashkimi i prons nuk siguronte mbshtetje n
form t prer. I kishin trhequr
vmendjen se forma e ndarjes s
shtetit n kantone do t krkonte
ndarje administrative. Ai e dinte
sa e rrezikshme dhe sa shum e
nevojshme ishte t merrej ende n
vmendje pjesa e puns s policit,
pasi ende brenda nesh administrimi i shoqrive (komuniteteve
q i bashkojn zakonet dhe traditat), nuk kishte arritur nivelin
e duhur. Prandaj krkimet dhe

Ismail Qemali

vzhgimet ishin tepr t nevojshme. Qeveria n vite ishte civilizuar. Prparimi, civilizimi dhe
bashkimi n nj vend konsiderohej dhe pranohej si i shenjt. Por,
gjuha dhe civilizimi nuk ishin
pranuar n popull. Kjo nuk do t
ishte e mundur t prvetsohej
nga secili menjher.
Mund t themi se Ismail Beu
me kt zhvillim t inteligjencs,
i parapriu Esat Pashs. N emr
t Shqipria me dy qeveri Esat
Pasha mori guximin t kalonte
situatn dhe t formonte qeverin
e dyt, duke hapur kshtu nj
der t shkatrruar. Sidoqoft
Ismail Qemal Beu nuk pati frik
dhe e kuptoi nevojn e vendit
ton q programet politike t
lvizjes duhet t bashkoheshin
dhe t merreshin masa t cilat

do ti shrbenin shoqris son.

Por ligjet e vna nuk e garantonin kt. Ismail Qemal Beu
ishte nj nga ata q e njihte m
mir Kushtetutn Osmane. Q
prej kohs s Mithat Pashs ai e
kishte treguar kt me zgjuarsin
e t kuptuarit t situatave. Vendi
ushqente shpresa t mdha.
Rreth 14-15 muaj q ishte n
drejtim e kaloi gjith kohn n
udhtim. Ai ishte nj udhheqs
q nuk pati nj vdekje t lumtur.
Si kryetar asnjher nuk prfitoi
nga posti q kishte.
N nj situat ku ai lehtsoi realizimin e qllimit t udhtarve,
q lviznin nga Stambolli me
vaporin Meran, me dhnien e
njoftimit se rrezikonin t shkaktonin gjendje kaotike n Shqipri,
u b objekt i marrjes s fajit.

Nse duhet t analizojm

personalitetin e tij mund t them
se Ismail Qemal Beu asnjher
nuk ndoqi nj qllim serioz n
politik. Profesionin e tij, politikn, mikun dhe familjen e tij
nuk i mendoi m tepr se veten.
Mendoi vetm pr veten e tij.
Vazhdimisht jetoi n luft dhe
knaqsin m t madhe t jets
e gjeti n sigurimin e dshirave
vetjake. M s fundi them se
Shpallja e Pavarsis nga Ismail
Qemal Beu sht shrbimi pr t
uar n vend detyrn. Fitorja e saj
ishte e drejt pr historin e kombit ton dhe e rregullt. Mshira e
Zotit qoft mbi t!
Prgatitja dhe
redaktimi shkencor:
Akad. Asoc. Marenglen
Verli dhe Dr.Ledia Dushku

18

SH.com

www.shqiptarja.com

RILINDASI

ANALIZA

SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 23 qershor 2013

VEPRAT KRITIKA

REXHEP QOSJA

a nj gjysm shekulli q kur historian

t letrsis europiane ankoheshin se
n asnjrn nga letrsit kombtare
n Evrop nuk kishte punime fundamentale
nga historia e prkthimeve, megjithse pa
trajtimin historiko-letrar t ktij tipi ende t
pastudiuar t krijimtaris letrare, historia e
letrsis mbetet e mangt.

KA MUND T THEMI
NE PR KT SHTJE?
Mund t themi se gjysm shekulli pas
botimit t veprs n t ciln sht theksuar
mendimi i cituar, ne nuk kemi fare teori t
prkthimeve, kemi fare pak trajtesa, studime
a monografi pr prkthimet e mhershme dhe
pothuajse aspak vshtrime ditore pr prkthimet e shumta q bhen sot! Pr nj histori
t prkthimeve n gjuhn shqipe as nuk sht
br fjal ndonjher, as nuk bhet fjal sot.
E historia e prkthimeve sht nj shkenc
shum e rndsishme dhe shtshum e
rndsishme pr dy arsye: e para, sht e
rndsishme pr studimin e gjuhs n t ciln
bhen prkthimet, pr studimin e historis
s saj, t zhvillimit t saj, t pasurimit t saj
me fjal e me trajta morfologjike t reja dhe,
e dyta, sht e rndsishme pr studimin e
letrsis kombtare, t procesit t zhvillimit t
saj, t rrymave dhe drejtimeve t saj, t stileve
dhe teknikave t saj krijuese. Prkthimet, si e
thon historian t tyre, hert m t shpeshta
jan faktor i evolucionit n letrsin dhe n
kulturn n t ciln bhen. Nga aspekti i do
letrsie t veant kombtare t shikuara,
prkthimet jan faktor q sjellin llojllojshmri m t madhe; prkthimet sjellin n stilet
dhe n mnyrn e mendimit t letrsis e t
kulturs n t ciln bhen impulse q vijn, ta
themi, prej Hemingueit, Foknerit ose Joneskos
dhe kshtu i kontribuojn diferencimit t
brendshm t letrsis kombtare.
Arsyet pse nuk kemi as teori t prkthimeve, as histori t prkthimeve dhe pse studimet e prkthimeve n gjuhn ton jan t
pakta e t vona, pa dyshim, jan t ndryshme,
por arsyeja kryesore sht kjo: deri n Luftn
e Dyt Botrore sht jashtzakonisht i vogl
numri i prkthimeve n gjuhn shqipe. Pr
kt arsye kur flitet pr rolin e prkthimeve
n procesin e zhvillimit historik t letrsis
shqipe deri n Luftn e Dyt Botrore duhet
t njihen, jo vetm ato pak prkthime q jan
br, por njkohsisht duhet t dihen edhe
emrat e shkrimtarve t huaj, q shkrimtart
tan kan lexuar, kan cituar apo vetm kan
prmendur n krijimtarin e tyre. Leximi i
letrsive t mdha evropiane n gjuht n t
cilat jan krijuar ato luan rolin q n krijimtarin e tyre do t luanin prkthimet.
LETRSIA E VJETR DHE PRKTHIMET
Si dihet, q nga dokumentet e para t
shkrimit t gjuhs shqipe e deri te epoka e
Rilindjes Kombtare, domethn pr m tepr
se katr shekuj kemi fare pak prkthime n
gjuhn shqipe. Dhe, ato jan prkthime t
librave fetare t bra pr nevoja fetare, kryesisht nn ndikimin apo me krkesn e institucioneve fetare t Reformacionit n Vatikan.
Disa prej ktyre prkthimeve, sidomos ato
q jan br prej autorsh me prirje letrare,
sikundr ishin, fjala vjen, Pjetr Budi dhe
Pjetr Bogdani, Muhamet Kyyku dhe Dalip
Frashri, nuk jan pa vler, disa m t pakt
e disa m t dukshme letrare. Por, megjithat,
nuk mund t thuhet se kto prkthime kan
luajtur ndonj rol n zhvillimin historik t

REXHEP
QOSJA
N letrat shqipe
mungon historia
e prkthimit
Prkthimi luan rol n zhvillimin historik t
letrsis Shqipe. Sot prkthime t dobta,
mungon teoria e prkthimit
letrsis shqipe, as q kan frymzuar rryma
e drejtime, as q e kan shpejtuar procesin
e zhvillimit historik, as q e kan uar n
drejtim t letrsis evropiane letrsin shqipe.
Ato ishin prkthime, mbi t gjitha, me rndsi
historike shkrimore n kulturn e popullit
shqiptar.
LETRSIA E RILINDJES
KOMBTARE DHE PRKTHIMET
Edhe n epokn e Rilindjes Kombtare,

sidomos n etapn e saj t par, deri te Lidhja

Shqiptare e Prizrenit, vazhdon prkthimi i
librave fetare n gjuhn shqipe, por, tani, n
radh t par prkthimi i librave t shenjt: i

Bibls dhe i Kuranit.

Vetm nga fundi i epoks s Rilindjes,
n gazetat dhe revistat e pakta n gjuhn
shqipe dhe n prmbledhjet e rilindsve botohen disa prkthime a prshtatje vjershash,
fabulash dhe prozash, kryesisht nga letrsia
antike greke e romake, letrsia italiane dhe
letrsia franceze. Botimi i ndonj prkthimi
si libr sht tejet i rrall. Veprimtaria prkthyese si nj veprimtari e organizuar dhe
e prhershme,edhe n epokn e Rilindjes
Kombtare, mbetet institucion kulturor i panjohur n letrsin shqipe.
Si ather mund t flasim pr rolin
e letrsis evropiane n procesin e zhvillimit t letrsis shqipe? Si mund
t flasim pr rolin e prkthimeve n
letrsin e Rilindjes son Kombtare?
Shkrimtart e Rilindjes son Kombtare kan ditur m shum gjuh t
huaja. Dhe, kan ditur gjuh t huaja
qoft pse numri m i madh i tyre kan
jetuar jasht atdheut n kolonit
shqiptare n Itali, n Stamboll, n
Bukuresht, n Kairo, n Sofje, n
Selanik, qoft pse t gjith ata jan
shkolluar n gjuh t huaja. Njohja
e gjuhve t huaja, para s gjithash,
e italishtes, e frngjishtes, prej disave nga ata edhe e gjermanishtes a
anglishtes, do tu bj t mundshme
atyre ti lexojn letrsit e mdha
kombtare evropiane dhe, ashtu, t
mos e ndjejn mungesn e prkthimeve. Shkrimtart q kan muar
m s shumti ata, prandaj, edhe i
kan cituar apo vetm prmendur
n shkrimet e tyre t ndryshme n
poezi, n proz, n shkrime kritike
e n publicistik, jan: Homeri,
Sapfo, Anakreonti, Pindari, Plauti,
Lukreci, Katuli, Virgjili, Horaci,
Tibuli, Ovidi, Lukani, Juvenali, Taciti,
Plutarku, Dante, Petrarka, Ariosto, Shekspiri,
La Fonteni, Molieri, Volteri, Ruso, Metastazi,
Gte, Lesingu, Shileri, Uhlandi, Shatobriani,
Lamartini, Alfred de Myse, Parini, Gjusti,

Monti, Manconi, Peliko, Porfiri, Edmondo de

Amiis, Bajroni, Mistrali, Foskolo, Leopardi,
Viktor Hygo, e disa t tjer m pak t rndsishm, bashkkohs t t siprmendurve.
Emrat e shkrimtarve evropian, t prmendur m shpesh se t cituar n shkrimet e tyre,
dshmojn se shkrimtart e Rilindjes son
Kombtare m s shumti kan muar, prandaj
edhe kan lexuar, letrsit e ktyre epokave
e periudhave n historin e letrsis evropiane: letrsin antike greke, letrsin romake,
letrsin e Renesanss italiane, Klasicizmin,
Iluminizmin dhe Romantizmin. Mos do t
thot kjo se letrsia e shekujve t shkuar jo
vetm se ishte pjes e kulturs s prgjithshme
t shkrimtarve t Rilindjes son Kombtare,
por edhe letrsia q ndikonte fort n prirjet e
tyre, n ndjeshmrin e tyre, prandaj edhe n
strukturn e formacionit letrar q do t ndrtojn ata? Pa dyshim-po. Nuk mund t dyshohet
se prej ktyre letrsive do t przgjidheshin
edhe veprat q do ti
prkthenin ata po ti kishin kushtet q t
merreshin edhe me veprimtari prkthyese.
LETRSIA SHQIPE MIDIS DY LUFTRAVE
BOTRORE DHE PRKTHIMET
sht plotsisht e kuptueshme q n periudhn vijuese, pasromantike t letrsis
shqipe, t shtohet numri i prkthimeve n
gjuhn shqipe, numri i shkrimtarve t letrsive t ndryshme kombtare q do ti lexojn
dhe numri i shkrimtarve q do ti prmendin
n shkrimet e tyre shkrimtart tan. Shqipria
sht br e pavarur. Shumica e shkrimtarve
jan kthyer n atdhe. sht shtuar shum
numri i gazetave dhe i revistave n gjuhn shqipe. Jan themeluar shtpi botuese, sidomos,
n vitet e tridhjeta t shekullit njzet. Zhvillohet jet shum gjallruese mendore sidomos
n kryeqytetin e shtetit t ri n Tiran. Ide
t reja dhe rryma mendore deprtojn n
publicistikn shqiptare gjithnj e m t zhvilluar. Ballafaqohen mendsi t kundrta, t
djathta dhe t majta, q nxisin shkrimtart
dhe publicistt pr leximin apo, madje, pr
prkthimin e veprave n t cilat jan trajtuar
ato mendsi. Mund t vrehet se edhe n kt
periudh t letrsis shqipe para s gjithash
lexohen dhe prkthehen pak a shum letrsit
e epokave dhe periudhave q jan lexuar edhe
prej shkrimtarve t Rilindjes Kombtare. Por,
mund t vrehet se lexohen apo, madje, prkthehen edhe vepra t shkrimtarve, filozofve,

ANALIZA 19
SH.com

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 23 qershor 2013

www.shqiptarja.com

Akademik Qosja analizon

ndikimin q ka prkthimi i letrsis
botrore n letrsin shqipe prmes
historishkrimit t prkthyesve q
nga periudha e Letrsis s vjetr,
Rilindjes dhe shekullit XX

shkenctarve, publicistve t
pjess s dyt t shekullit nntmbdhjet
apo t dhjetvjetshave t par t shekullit njzet: trajtesa dhe sprova t Frojdit,
Dyrkemit, Nies dhe jetshkrime politike
si jetshkrimi i Ataturkut dhe jetshkrimi
i Benito Musolinit me parathnie t Ernest
Koliqit! Prpos poezis s poetve antik
grek e romak, t Renesanss, t Klasicimit
e t Romantizmit, tani do t prkthehen edhe
vjersha t Bodlerit, t Vrlenit, t Xhoshue
Karduit, por edhe proza t Prosper Merimes,
Aleksandr Dymas, Selma Lagerlefit, Mark
Tvenit, Gy de Mopasanit, Luigji Pirandelos,
Oskar Vajldit, shkrimtarve amerikane Perl
Bak dhe Hariet Bier Stou, Blasko Ibanezit,
Ivan Turgenievit, ehovit, Rabindranat Tagores, Emilio Salgarit, madje edhe t Maksim
Gorkit. E t tjerve. Megjithse botohen vepra
t shkrimtarve evropian q kan jetuar n
koh m t afrme apo, madje, edhe n kohn
midis dy luftrave botrore, bie n sy se, me
prjashtim t poezis s Bodlerit e Verlenit,
nuk prkthehen vepra dhe, madje, nuk prmenden emra t shkrimtarve modern.
Poezia e Rembos, Stefan Malarmes, Pol
Valerys, Rainer Maria Rilkes, Tomas Stern
Eliotit, Federiko Garsia Lorks, Sent Xhon
Persit, Pol Elyarit, Gyjom Apolinerit, Ramon Himenezit, Rafael Albertit dhe proza e
Marsel Prustit, Franc Kafks, Xhems Xhojsit
dhe Virxhinia Vulfit mbesin plotsisht jasht
interesimeve letrare t shkrimtarve tan
midis dy luftrash botrore. Pothuaj e kuptueshme. Zhvillimi shoqror dhe kulturor,
prandaj edhe zhvillimi letrar shqiptar nuk
ishin bashkkohsuar aq sa t pranoheshin
leht e shpejt idet, temat, pamjet dhe
ndjeshmria q paraqiteshin n poezin e n
prozn moderne. Mendsia dhe ndjeshmria
folklorike, tradicionale dhe romantike, ishin
edhe m tej mendsi dhe ndjeshmri mbizotruese n jetn kombtare shqiptare. Por,
megjithat, veprat q prkthehen dhe veprat
q lexohen n vitet ndrmjet dy luftrave
botrore dhe, sidomos, gjat Lufts s Dyt
Botrore mund t supozohet se, pak a shum,
ndikojn n shpejtimin e procesit t zhvillimit
t letrsis shqipe, duke ia afruar at sadopak
m shum se letrsia e Rilindjes Kombtare
procesit t zhvillimit t letrsis evropiane,
domethn procesit t zhvillimit t letrsive t
mdha evropiane franceze, italiane, angleze,
gjermane dhe spanjolle.

LETRSIA E SOTME DHE PRKTHIMET

Pas Lufts s Dyt Botrore do t bhen
shum prkthime n gjuhn shqipe. Vepritmaria prkthyese, tani, sht veprimtari kulturore e organizuar dhe e institucionalizuar, q
financohet prej institucioneve shtetrore. N
kt koh bhen prkthime jo vetm prej letrsive t mdha evropiane prej letrsis antike
greke e romake, prej letrsis s Renesanss,
prej letrsis s Klasicizmit e t Ilumnizmit,
prej Letrsis s Romantizmit e t Realizmit,
por edhe prej letrsive t popujve t vegjl
evropian dhe prej letrsive t kontinenteve t
tjera. Meqense letrsis botrore i kushtohet
shum kujdes n plan-programet e gjuhs e
t letrsis, shtpit botuese, t cilat jan t
financuara prej shtetit, jan t obliguara ti
kushtojn kujdes prkthimit dhe botimit t

berit, Mopasanit, Emil Zolas, Tolstojt, Turgenievit, Gogolit, Gtes, Shilerit, arls Dikensit, Teodor Drajzerit e shum e shum t
tjerve. Prkthyes t tyre do t jen poet,
prozator, publicist e gjuhtar t njohur, t
shkolluar n botn e huaj, kryesisht, n Itali,
n Austri, n Franc, q njihnin pr mrekulli
jo vetm gjuhn amtare n t ciln bheshin
prkthimet, por edhe gjuht prej t cilave i
bnin prkthimet. Nuk sht e uditshme,
prandaj, pseprkthimet e tyre do t mbesin
shembull i prkthimit n historin e prkthimeve n gjuhn shqipe deri sot. Kriteret e
doktrins s realizmit socialist, ndrkaq, do
t bhen penges q n shtpit botuese n
Shqiprin shtetrore t prkthehet letrsia
moderne. Prkthimi i veprave t ksaj letrsie pengohej pr shkaqe politike, ideologjike
dhe si, thuhej, pedagogjike. N t vrtet
ajo zhvlersohej ideologjikisht dhe gjoja teorikisht si letrsi dekadente, e sunduar prej
subjektivizmit, racionalizmit, pesimizmit,
psikologjizmit, kundrhumanizmit, formalizmit, n prgjithsi prej karakterit reaksionar! Veprat e Bodlerit, Marsel Prustit, Franc
Kafks, Xhems Xhojsit, Viljem Foknerit, Alber
Kamys, Zhan-Pol Sartrit, Alen Rob Grijes,
Mishel Bytorit, Natali Sarotit, dhe shum e
shum shkrimtarve t tjer bashkkohor,
q quheshin modernist, ishin t ndaluara
jo vetm pr prkthim, por edhe pr lexim.
Ato nuk mund t importoheshin dhe ato po t
gjendeshin n biblioteka, nuk mund tu jepeshin
lexuesve! N Kosov, realizmi socialist
nuk ishte doktrin sunduese n krijimtarin
artistike dhe shkencore, por edhe n Kosov politika zyrtare, kur m pak e kur m
shum, ndikonte n politikn e prkthimeve
t shtpive botuese. Prej tyre krkohej q t

veprave q jan n ato plan-programe. Si n

Shqiprin shtetrore, ashtu edhe n Kosov,
politika dhe ideologjia sunduese do t ndikojn
shum, n Shqipri pothuaj prcaktueshm,
n politikn e prkthimeve. Me kritere, q nuk
mund t quhen se jan n kundrshtim me
ideologjin e doktrins s realizmit socialist,
n shtpit botuese n Shqiprin shtetrore
do t przgjidhen veprat q do t prkthehen.
Kto kritere nuk do t bhen penges q t
botohen vepra t shkrimtarve t mdhenj
botror t Eskilit, Sofokliut, Euripidit,
Lukrecit, Ovidit, Virgjilit, Dantes, Petrarks,
Ariostos, Shekspirit, Servantesit, Volterit,
Rusoit, Rasinit, Kornejt, Molierit, Rables,
Viktor Hygos, Lamartinit,
Shatobrianit, Pushkinit, Balzakut, Flo-

botojn sa m shum vepra letrare e shkencore

t kombeve e t kombsive t Jugosllavis, por
edhe t letrsive t vendeve t painkuadruara
me t cilat Jugosllavia prbnte nj si bllok
politik. N Kosov do t botohen po thuaj t
gjitha prkthimet e shkrimtarve botrore q
ishin botuar n Shqiprin shtetrore plus nj
numr prkthimesh q n shtpit botuese n
Tiran nuk ishin botuar. Por, letrsia moderne nuk do t jet e prkthyer sa do t ishte
e nevojshme as n Kosov megjithse arsyet
e prkthimit t pakt t veprave moderne
dhe avangarde n Kosov nuk ishin ato
arsyet q n Shqipri e pengonin plotsisht
prkthimin dhe botimin e tyre. Arsyet ktu
ishin t tjera. E para, mjetet e lejuara prej
institucioneve shtetrore pr veprimtarin

prkthyese n mas t madhe do t shpenzohen pr prkthimin dhe botimin e veprave

nga letrsit e kombeve e t kombsive t
Jugosllavis dhe, e dyta, letrsia moderne
nuk ishte e njohur mir as n Kosov. Prpos
prej republikave t Jugosllavis, n Kosov
institucionalisht nuk importoheshinlibra, gazeta e revista prej shteteve t tjera, prpos, me nj
sr kufizimesh, prej Shqipris. Megjithse
kjo letrsi nuk ishte as e prkthyer sa do t
duhej dhe as e njohur mir n rrethet krijuese,
sot mund t flasim pr nj ndikim t letrsis
moderne n letrsin shqipe n Kosov, n
mnyr t veant n poezin shqipe n Kosov. Dhe, ky ndikim i letrsis moderne n
letrsin shqipe n Kosov do t vij prmes
letrsive kombtare, para s gjithash serbe,
kroate dhe boshnjake, n t cilat ishte i fort
ndikimi i letrsis moderne, dhe avangarde,
evropiane. N saj t ktij ndikimi t drejtprdrejt dhe t ndrmjetuar t letrsis
moderne evropiane n letrsin shqipe n
Kosov, sidomos, pas viteve t 70 t shekullit t kaluar, shpejtohet procesi i zhvillimit
t letrsis shqipe, sillen n t rryma, stile
dhe teknika t reja krijuese, q m pak a m
shum e prshpejtojn procesin e zhvillimit
dhe t europeizimit t saj.
LETRSIA SHQIPE PAS RNIES S
KOMUNIZMIT DHE PRKTHIMET
Pas rnies s komunizmit n Shqiprin
shtetrore, n Kosov dhe n Maqedoni shtohet shum numri i shtpive botuese. Shtohet
numri i gazetave dhe i revistave. Shtohet
numri i radiove dhe i televizioneve. Marrveshja politike, letrare, artistike dhe shkencore me botn sht e liruar prej pengesave,
q i viheshin n kohn e komunizmit. sht e
kuptueshme, prandaj, pse n kt koh shtohet
jashtzakonisht shum numri i prkthimeve
nga letrsit evropiane, nga letrsia amerikane
dhe nga letrsit latinoamerikane. Ribotohen
prkthimet e veprave klasike t letrsis
botrore dhe bhen prkthime t reja t tradits
letrare evropiane dhe, pak a shum, amerikane.
Letrsia moderne, ndrkaq, nuk do t jet m
shum e prkthyer se sa n gjysmn e dyt t
shekullit t kaluar n Kosov. Me prkthimin e
disa prozave t Kafks, t Xhojsit, t Virxhinia
Vulfit, t Samuel Beketit, t Markesit, t Gynter
Grasit, t Umberto Ekos, t Natali Sarotit e
Mishel Bytorit nuk mund t thuhet se plotsohet
nevoja letrare pr njohjen e letrsis moderne n
jetn ton mendore. Arsyet kryesore pse shtpit
tona botuese sadopak ngurrojn pr botimin
e veprave moderne dhe, tani, postmoderne,
sht interesimi edhe m tej i vogl i lexuesve
pr kta tipa t letrsis. Pavarsisht pse
komercializmi n mas t madhe po ndikon
n politikn ton botuese, dhe, rrjedhimisht,
n politikn e prkthimeve, mund t thuhet
se roli i prkthimeve dhe i marrveshjeve t
papenguara me botn sot sht m i madh
dhe m i gjithanshm se kurr n historin e
letrsis shqipe. N saj t ktyre prkthimeve
dhe n saj t ktyre marrveshjeve po rritet
prvoja jon krijuese, po qarkullojn ide t reja
n jetn ton mendore, po prvetsohen prirje,
stile, teknika t reja krijuese, po prshpejtohet
ritmi i zhvillimit t letrsis shqipe dhe i artit
shqiptar n prgjithsi. Bota sht gjithnj
e m e pranishme n jetn ton shpirtrore.
Por, cili do t jet fati i Vatrs son n Botn
e sotme mbetet pr tu par.

20

SH.com

www.shqiptarja.com

SKULPTORI

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 23 qershor 2013

STUDIO

N FOTO:
(majtas)
Skulptori
Destan Gashi
n Atelien e tij
(djathtas)
Legjenda
e Rozafs
e gdhendur
n gur nga
Destan Gashi

DESTAN GASHI

Guri i mueshm i Kosovs

Profili i nj skulptori kosovar n Vjen... nga ditt e fmijris n Ziqisht
t Rahovecit, ku krijonte figurina t mrekullueshme me balt deri tek
ekspozitat, vlersimet dhe prhapja e veprave t tij nga Amerika, Italia,
Austria, Gjermania, Zvicra, Spania, Lichtensteini, Belgjika, Hollande...
NGA

PJETER LOGORECI

e Destan Gashin u njohm

n nj galeri arti n Vjen,
ku t dy u gjendm pr
t shijuar punimet e piktorit Kosovar Gazmend Freitag. Destanin
e kisha par nj her, n ver, n
kolonin e artit n Velipoj t ciln
e drejton mjeshtri shkodran, skulptori Sknder Kraja. Pas njohjes e
bisedave t para, ai m ftoi q t
vizitoja studion e tij, e cila gjendet
(n Himberg) n periferi t Vjens.
Sapo ishte mbyllur nj ekspozit e tij
n Vjen t ciln nuk pata mundsi
ta shoh, kshtu q e prita me
shum knaqsi ftesn pasi do t
shihja veprat, t gjith punn e tij.
sht shum interesante t
kundrosh nj skulptor gjat procesit t puns n atelie, prandaj
mora me vete edhe aparatin fotografik q t mund t fiksoj mbresat
e mija. Sapo hyra n atelien e tij
u prballa s pari me flamurin
kombtar q varej n krahun e nj
burri gur shtatlart q t krijonte prshtypjen se sapo krkonte
ta ngrinte diku lart... Pas pes
minutash u ndjeva lirshm, por
edhe n nj ambient t njohur e t
kndshm pr mua, mbasi shum
objekte m flisnin shqip... N

N FOTO:
(Majtas)Gruja
nga Hasi,
mermer nga
Bummerner,
2010
(djathtas)
Gjergj
Kastrioti
Skenderbeu,
gur zalli,
2009

vendin ku isha ulur pr t shijuar

kafen q m ofroi mikpritsi, isha
i rrethuar nga legjenda e figura q
i njihja q fmij....
Gjja q m uditi shum ishte
se prpara gurve figura q po
punoheshin nuk kishte asnj model
t gjalle, vizatim apo maket, pasi
Destani punonte direkt me sy t
lir n gur. Destani sht ndr

t paktt artist bashkohor q

ushtrojn n Vjen artin e vjetr
t skulpturs. Pr t shuar kuriozitetin tim, ai filloi t m tregoj me
pasion origjinn e karakteristikat e
gurve t tij.....ja mermeri i bardh
me vjen nga Carrara e Italis...
, por un nuk po dgjoja mbasi
instinktivisht isha afruar pran
fmijs - gur q pi qumshtin e

gjiut t Rozafs....Po po atje ku

dhemb dhmbi vete gjuha .....
m prmendi ai nga kujtimet e
malli q m kishte mbrthyer....
po ..Shkodra (kshtu m quan ai
mua Shkodra)...ky sht guri
i bardh i Carrars q ngjan
me gurt e lagur nga qumshti i
bardh i nns Rozafa....
Vazhduam t bisedonim rreth

jets s tij private dhe artistike. Ai

m tregoi se vinte nga nj familje
e varfr nga Zoqishti / Rahoveci i
Kosovs ku kishte mbaruar shkolln
fillore duke treguar shenjat t veanta
t talentit t tij n krijimin e figurave
t vogla nga balta amtare, t cilat
msuesit ja plqenin shum. M von
pas shum vshtirsish ekonomike
dhe familjare kishte frekuentuar
shkolln e mesme t artit figurativ
n Pej. N shpirtin rebel t Destanit
digjej dshira pr t prekur me dor
rrugt e artit. Kshtu me pun kmbngulse arrin t fitoj konkursin e
pranimit n Akademin Mbretrore
t Arteve t Bukura n Bruksel e cila
drejtohej nga Profesoresha e njohur
Vanservenbergen, ku me 1978
diplomohet pr piktur. M pas
kthehet n Kosov ku punon pr dy
vjet si msues vizatimi i shkolls
Zoqisht. Gjat kohs n fshat,
i ringjallet dshira e vjetr pr
skulpturn dhe vendos t plotsoj njohurit e tija n fakultetin e
skulpturs t Akademis s Arteve
t Bukura t Brukselit q drejtohej
nga Profesori Martin Guyaux, ku
me 1985 merr titullin e diplomn
e Skulptorit profesionist. M pas
vendoset n Vjen, pasi n vitin 1981
kishte njohur shoqen e tij t jets,
Barbaren, vajzn nga Vjena.
Pas viteve me impenjim t plot
pr formimin e tij, fillon periudha e
krijimtaris ku pat prodhimtari t
bollshme. N punn e tij ai frymzohet me tema nga folklori shqiptar,
por edhe bukuria e femrs prek
shpirtin e tij artistik. Figurat e femrs t skalitura n gur zn nj
vend t madh n krijimtarin e tij.
Kushdo q prballet me punn e tij,
kupton botn e madhe shpirtrore t
Destanit, temperamentin rebel e po
ashtu shpirtin e but t tij. Figurat
si Rozafa, Dy Vajzat, Nna me Bin-

BIBLIOTEKE 21
SH.com

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 23 qershor 2013

RIKTHIMI

www.shqiptarja.com

I VEPRS

Faik Ballanca,
Nomeja e largt
nj roman ndryshe
Romani i vetm i autorit ribotohet i plot. Shtohen pjest
q u censuruan n kohn e diktaturs. Mesazhet e veprs
SPIRO GJONI

P
Skulptori Destan
Gashi n pun e
sipr n atelien e tij

jaket, Aurora, Vajza Afrikane, Vajza

n Plazh, Nymphe, po ti kundrosh,
t mbushin me dhembshuri, por
edhe me dashuri njerzore. Nga
energjia e eleganca e fantazis s
Destanit, jan krijuar figura q flasin vet si: Krcimtarja, Balanc,
Lisa, Krmilli. Artisti Gashi n t
shumtn e rasteve viziton personalisht guroret (minierat e gurit)
nga ku vendos pr bllokun e gurit
n masn e ngjyrn e parashikuar.
Nganjher, aty n minier frymzohet dhe i lindin idet e reja pr
krijesa t reja artistike. Zakonisht,
pr punt e tij ai prdor materiale
guri nga Slker, Krastaler, Mermer

nga Wachau, Arlburger, Gummerner, Mermer nga Sdtirol, gur

Italian nga Carrara, gur Brasilian
apo t Salzburgut. Kombinimi i
ngjyrs dhe linjave (strukturs) t
gurit ka ndikimin e vet n fantazin
dhe kreativitetin e Destanit. M
trhoqi vmendjen punimi Gruaja
e Hasit ku struktura dhe ngjyrat
e gurit ishin t larmishme e t
ngjashme me veshjen kombtare t
asaj zone, pra gjetja ishte e prsosur
si vet bukuria e gruas s gdhendur

n at mermer. Destan Gashi ka

punime t cilat gjinden n t gjith
ant e bots q nga Amerika, Italia,
Austria, Gjermania, Zvicra, Spania, Lichtensteini, Belgjika, Hollande...t cilat jan t vendosura
n sheshet kryesore t qyteteve (e
q jan pron e shtetit - Bashkis)
apo i prkasin ndonj koleksionisti
privat. Ai sht nderuar pr punn
e krijimet e tija me shum mime
ndrkombtare. Qysh student ai
u nderua nga Bashkia e Brukselit
pr punimin n gur t Dona Barbantia, e cila sht e vendosur n
qendr t qytetit.Bustin e Gjergj
Kastriotit Sknderbeut, nj pun
krejt e veant nga sa
ne jemi msuar ta
shohim n Shqipri,
ai e ka t shitur tek
nj koleksionist privat n Dibr.
Gjat karriers s tij artistike
Destani s bashku
me Barbaran, gruan
e tij austriake, kan
organizuar shum
ekspozita, n Austri e n shum
vende t Europs.
Suksesi i tyre ka
qen i padiskutueshm, gj q sht
pasqyruar gjersisht n shtypin
e kohs.Skulptori Destan Gashi
sht nj figur e njohur edhe pr
pushuesit dhe turistt n Itali
dhe Austri, nga fi gurat e tij t
punuara n rr gjate bregdetit
Italian, apo n figurat e krijuara
n dbor n bjeshkt e Austris.
N muajin e ardhshm n Vjen
do t hapet ekspozita e vers ku
marrin pjes shum artist nga
Austria e nder to edhe skulptori
yn Destan Gashi.

asi je njohur me tregimet,

novelat dhe reportazhet e
Faik Ballancs, natyrisht q
ke krijuar nj opinion t prgjithshm pr kt shkrimtar dhe nj
vlersim t caktuar, si pr t,
ashtu dhe pr krijimtarin e tij.
Por a sht kjo e mjaftueshme dhe
e plot? Sigurisht q jo kur dihet q
Faiku ka shkruar dhe nj roman.
N mas kjo vepr i shton vlerat e
krijimtaris letrare t ktij autori,
vend z ajo n kuadrin e gjith
veprs s Ballancs, cila sht e
reja q shkrimtari sjell nprmjet
ktij romani, krahasuar me krijimtarin e tij por, dhe m gjer,
me krijimtarin letrare t kohs
kur jetoi e krijoi: kto dhe shum
pyetje t tjera prej kohsh kan
ngacmuar e trhequr vmendjen
ton, duke na uar drejt prpjekjeve pr tu dhn nj prgjigje
t argumentuar, n kuadr t
qasjes dhe vlersimit trsor t
veprs s ktij shkrimtari. Ashtu
si autori edhe vepra e tij e, n
rastin konkret, romani Nomeja
e largt nuk jan t panjohur
pr lexuesin ton, i cili tashm
e njeh dhe Ballancn, peripecit
dhe kuadrin e tij tragjik, por dhe
tregimet e noveln q, m pas oi
n daljen n drit t romanit, me
at mori ngjarjesh e personazhesh,
t njohur e anonim, me realitete
historike e bashkkohore dhe me
t njohurin e t panjohurin
Bendo. Megjithat sht shum
pak pr nj roman t till, t
mjaftohesh me prcaktimet e
msiprme. sht shum pak
pasi edhe me nj lexim t vetm,
bindesh se ke t bsh me nj roman
ndryshe. sht i till jo n kuadr
t krijimtaris s Ballancs, sepse
ai nuk shkroi romane t tjer me
t cilt t krahasohej, por dhe n
kuadrin e krijimtaris n plan
m t gjer. Nuk gabojm nse
romanin do ta vlersonim si nj
risi origjinale n fushn e prozs s
gjat, jo vetm pr periudhn kur
u shkrua. Argumentimi trsor
i ktij prfundimi, sigurisht q
nuk sht objekt i shkrimit ton.
Megjithat t qenit risi ose roman
ndryshe ne do ta mbshtesnim n
tri elemente:
1.Autori n romanin e tij na
ofron nj material faktik jetsor
q, me pak prjashtime, sht n
funksion t plot t ides q ai
krkon ti transmetoj lexuesit

Faik Ballanca

2.Nprmjet nj przgjedhjeje
t prcaktuar sakt e qart t
materialit jetsor, nga dy periudha kohore t ndryshme dhe
ndrthurjes s tyre n mnyr
origjinale, ai ia ka arritur t realizoj me sukses nj kohezion ideor
mes s shkuars e t tashmes.3.N
procesin przgjedhs autori nuk
mund t mos qe i vmendshm e i
kujdesshm ndaj personazheve si
barts e shprehs t karaktereve
t caktuar, por dhe n funksion t
plot me synimet ideoartistike t
romanit. N kt pik do t mjaftoheshim duke sjell n vmendjen
e lexuesit personazhin e Bendos,
i cili prfaqson nj karakter jo
vetm origjinal, por edhe unik n
letrat shqipe.
Mund t vendosim dhe shum
fakte e elemente t tjera, si n pla-

nin e prmbajtjes, ashtu dhe at t

forms q na e prforcojm prher
e m shum bindjen se kemi t
bjm me nj roman ndryshe. E
till sht struktura kompozicionale e tij (me alternim kapitujsh
klasik dhe historish anonime)
ndrthurja e t tashmes me t
shkuarn (jo prmes digresioneve),
mvetsia, por dhe korrelacioni
i ngjarjeve, futja si nj element
tepr i rndsishm kompozicional
i nj personazhi t vogl n mosh,
por t madh n detyra e veprime,
els i zbrthimit e kuptimit t
veprs. Sigurisht, t gjitha kto,
por edhe t tjera t pranishme
n vepr jan fakte domethnse
q e mbshtesin mendimin ton.
Por, n kt kuadr, kurrsesi nuk
mund t lem pa prmendur faktorin kryesor, at q i dha jet e
vlera t veanta artistike ngjarjeve
q pa, dgjoi e jetoi mes banorve e
blegtorve t atij fshati t krahins
s Rrzs n rrethin e Tepelens,
shkrimtarit Faik Ballanca. Ishte
Faiku q me talentin, artin dhe
punn e tij nxori n drit nj vepr
tejet mbreslnse me mesazhe t
fuqishme pr t djeshmen, t sotmen e t ardhmen, por dhe me cilsi
t spikatura artistike. Ishte Faik
Ballanca q pr aq koh sa shkroi
e krijoi (dhe pse jeta e tij u ndrpre
shum shpejt) na dha vetm art,
pa rn n asnj rast viktim e
izmave e standardeve frenuese e
shkatrruese t realizmit socialist.
Ishte Faiku, q si shprehet n nj
shkrim t tij shkrimtari Nasi Lera,
... kishte thn q n tregimin e tij
t par dika q nuk ishte thn,
dika q prmbyste, trondiste dhe
shkundte nga qelizat e trurit trajtn
e pluhurosur t trajtimit uniform t
nj teme apo personazhi.

Faik Ballanca (1945-1977)

indi dhe vdiq n Tiran n nj familje intelektuale t

ardhur nga Dibra e Madhe. Pasi kreu gjimnazin dhe
mbaroi Fakultetin Histori-Filologji (dega e gazetaris),
punoi gazetar e redaktor n gazetn Zri i Rinisdhe n
revistn letrare Nntori t LSHASH-s.
Q nga viti 1962 nisi t botonte tregimet e para dhe t
prkthente e t botonte proz nga gjermanishtja, italishtja
e frngjishtja. Edhe pse e ndrpreu krijimtarin letrare n
mosh t re, F. Ballanca arriti t krijonte individualitetin
e veant si shkrimtar i vrtet i mirnjohur, n saj t
kulturs s gjer, intuits s holl artistike dhe skrupulozitetit krijues.

22

SH.com

www.shqiptarja.com

SPECIALE

RILINDASI
SUPLEMENT JAVOR I

E diel, 23 qershor 2013

TRADITA VLERA

Emigrimi i
arbreshve t
San Paolos
pr n Amerik
Historia e Giacinto Blumetti, lindur n Sao Paolo
Albanese n vitin 1930, i cili tregon se si u arsimua dhe
perpjekjet pr t msuar zanatin e rrobaqepsit
e mandej emigrimin drejt Ameriks
ROSA BUCCOLO

vitin 1861 Italia gjendej

akoma n kushte ekonomike, politike dhe sanitare
shum t kqija. Kjo sht ajo q
tregohet n komunn e vogl San
Paolo Albanese q n at vit jetonin
1430 banor dhe n dekadn n vijim ka pasur nj rnie prej 7.7% t
popullsis pr shkak t emigrimit
dhe epidemis s kolers.
M pas shifra ulet deri n
23.2% n 1901 pr shkak t epidemis s fundit t lis n 187071, duke prekur komunn e San
Paolo Albanese q ccoi n numrin
e banorve n 836.
N dekadat vijuese shnohet nj
tjetr rnie t lart e popullsis
ku n vitet 1961-1971, popullsia
shnoi nj rnie prej 21%.
Kt her shkaku ka qen emigrimi n Gjermani, Franc, Zvicr
dhe SHBA. Nj fat q bashkoi
shum prej banorve t San Paolos
ku me kalimin e viteve u rikthyen

Edhe atje ku vota juaj sht

e fshehur, ju siguroj q tran
sparencn e bjn t tjert.
Siguri sht duke e modifikuar
Edhe aoj q tran sparencn e
bjn t tjert. Siguri sht duk
n vendin e tyre duke br t mundur q ne t bhemi t vetdijshm
pr prvojn e tyre t emigrantit.
Nj histori e till i takon z
Giacinto Blumetti, lindur n Sao
Paolo Albanese n vitin 1930, i
cili tregon se u arsimua deri n
moshn 14 vje, dhe pr arsye
t vshtirsive ekonomike, ai u
detyrua t gjente nj pun.
Zgjedhja mes dy zanateve m t

Prvoja
N fillim ai punoi n
nj fabrik kmishash.
Me dollart e kursyer
ai hapi nj rrobaqepsi
t tijin pr kmisha
(dukej si nj ndrr) n
nj nga rrugt m t
njohura t Nju Jorkut.
M pas ai u bashkua
me vajzn dhe gruan
t cilat e ndihmuan
deri n vitin 1992,
vit n t cilin familja
Blumetti u kthye definitivisht n Itali.

popullarizuara n at koh ishte

muratori apo rrobaqepsi.
I vetdijshm q smund t bnte
pun t rnda, ai vendosi pr t

msuar artin e rrobaqepsis!

Msuesi i tij i par ishte
pikrisht nj bashkatdhetar i tij
Antonio Abitante i cili, n pak
vite, i msoi atij t gjitha truket
e zanatit.
Kshtu filloi t realizonte qepjet
e tij t para por krkesat ishin aq
sporadike sa nuk prmbushnin
nevojat e tij ekonomike.
Nj dit,deshi fati q ai t
lexont n nj artikull gazete
nj njoftim pr vende pune pr
rrobaqeps n nj fabrik t njohur
amerikane.
Ishin vitet n t cilat ishte e zakonshme t flitej pr Amerikn si
nj parajs dhe pak dit m von, ai
u nis me nj anije me destinacion
Amerikn.
Ishte viti 1960, dhe vshtirsit
nuk mungonin. Aty ai gjeti nj
gjuh dhe nj kultur t ndryshme
dhe t largt nga vendi i tij por
kuptoi menjher se vendi q e
priti i ofroi t drejta dhe detyrime

Giacinto Blumetti

N dekadat vijuese shnohet nj tjetr rnie

t lart e popullsis ku n vitet 1961-1971,
popullsia shnoi nj rnie prej 21%

dhe se sakrificat e tij do t ishin t

frytshme pr t ardhmen e tij dhe
familjes s tij.
N fillim ai punoi n nj fabrik
kmishash. Me dollart e kursyer
ai hapi nj rrobaqepsi t tijin pr
kmisha (dukej si nj ndrr) n

nj nga rrugt m t njohura t

Nju Jorkut.
M pas ai u bashkua me vajzn
dhe gruan t cilat e ndihmuan deri
n vitin 1992, vit n t cilin familja
Blumetti u kthye definitivisht n
Itali.

Aljbresht e Ahn Paljit e e dyta migracjun: Merka

N

1961 n Taljet ish nj

mizerje e fort e ashtu edhe
Shn Palj: ndat mot kish 1430
njeriz e, dhjet viet pas, buar 7,7
% i populacjuns me epidemin
kolerje e 1865/67, e njra -23%
n t jetrn e 1870/71 pas t
iljs, n 1901,katundi u vokrrua me 836 kishter. N vitrat
shkuan situacjuna nk u ndrua
shum njera n 1961/71 kur buar
gjind pr 21%; po, kt her,
m se pesta ftesi migracjuna n
Merket e n Xhermanjet. Shum
shnpaljot van e ata u pruartin na rrefiejtin psuan e si
e shkuan.
Nj ndr kta sht Jaindi
Marjes Jaindit (Giacinto Blumetti): Ai ljeu Shn Palj n1930 e
na tha se pas bri skolln njra

N vitrat shkuan situacjuna nk u ndrua shum njera

n 1961/71 kur buar gjind
pr 21%; po, kt her, m
se pesta ftesi migracjuna
n Merket e n Xhermanjet.
Shum shnpaljot van e
ata u pruartin na rrefiejtin psuan e si e shkuan.
14 vjee pr t kish bukn pat t
zgjidh t xj nj mistier. Ahiena t
shumt bhshin muratur ose sart

e mbazi se ai sdihej trim i fort zgjodh artn e t qepurit: sartin. T

parin mjeshtr pat klje Ndoni
Sirens (Antonio Abitante) i ilji
tek pak mot ia msoj gjith truket
e mstjerit. Ashtu zu fil e bnej t
part ljivere po ftiga mangonej e
sdij si kish te bnej. Nj dit diuvasi tek nje xhurnal se nj fabrke
merikane krkonej artixhane e t
qepurit. Merka i dukej t gjitheve
si parrajsi! E ashtu edhe Jaindit
u nis e vate Napulj bri provn
e i than OK. U pruar n katund
i skutist pse nk kish kapirtur se
vinej me thn OK e ia pyejti
mjeshtrit tij i tha se ish gjith
n rregull e t vej t pripararnej
valixhn. Pas disa dit Jaindi
u nis njatr her pr Napuljin e
muar navn pr Merkn. Ish n

1960 e kur arrivoj, s pari, jeta

ju duk e ljig: atje gjet nj gljuh
e nj kultur ndryshe po at e
kapirti tundu klje se ai vend kish
rispjet pr njrzit t drejt e se
buar fare vethenin pr fmiljn,
pr t biljn. Zu fil e shrbeu
tek nj fabrk ku bjin vetm
kmisha e mnga ljiveresh me
makinare: m kishin vn e bnja
sulu mnga thot Jaindi e ai nk
ndihej pljot tek mistjeri tij pse ai
ljiveret i bnej n kryet njera
n fund. Sa mono bri ika turres,
hapi vet nj kmishri tek nj
udh m t bukura e Novajorks
i thirri edhe t shoqes e t biljs
e ndihtin njera n 1992, kur pr
motive familjare pat t prirshin
n Taljet.
Pietro Abitante