ANKARA.

NIVERSITESI

ILAHIYAT FAKLTESI YAYINLARI

LXXXIV

SLAM

TARIHI

EMEVILER ABBASILER

Do. Dr. Bahriye OK

Ankara niversitesi ilhiyat Fakltesi

SEVIN MATBAASI ---- 1968

ANKARA NIVERSITESI

ILAHIYAT FAKLTESI YAYINLARI

LXXXIV

SLAM TARIHI

- ABBASILER

Do. Dr. Bahriye OK

Ankara niversitesi ilhiyat Fakltesi

IVA T 1 A<ouras t
w:rl',.:, PI-LANE.s

Li4i.F

SEVIN MATBAASI 1968

Tarihi ok seven k zm
Kumru Hatun'a

lim tahsil etmek her Mslman kad n ve erke e farzd r

Bir an bilgi ile ura mak, bir an kitaba yazya bakmak, altm y l
ibdet etmekten hay rldr.

Kimsecikler bir bilgiyi yaymaktan daha stn bir sadaka veremez

HZ. MUHAMMED

NSZ
Bu kitapta btn slm devletlerinin tarihi geliimi de il sdece Emeviler ve Abbasiler a ele alnm ve bu iki ynetici soyun abalaryla k ta zerindeki geni lkelerde Mslmanl n
nasl yay ld; ayrl klarn nasl doduu, Cahiliye andan beri
mevcut olan kabile rekabetlerinin zaman zaman nasl canland,
fakat tedbirli, dil halifeler zamannda kuku uyand rc olaylarn
nasl nlendii, seilmi olan baz rneklerle, haftada iki saatlik
ders progoramna uygun decek kadar zetlenerek a klanm tr.
Bu arada Ispanya'nn fethi ve Mlsmanlar n Fransa ilerine yaptklar aknlar incelenmise de, bal bana bir kitap kapsyacak
kadar geni bir konu olan Endls Emevi devleti burada ele alnmam tr.
Gerek E'mevilerin, gerek Abbasilerin fetihler sonucu kar latklar eski imparatorluklarn etkisiyle ok byk bir uygarl n temsilcileri durumuna nasl gemi olduklar da kitapta belirtilmi tir.
Ayr ca tarihi kiiler ve onlarn grdkleri iler hakknda bilgi verirken slm tarihi iin en salam, en deerli kaynaklar brakm
olan bni Him, Belzuri, Taberi, Mes'udi, bn l - Esir, Makrizi,
Ebu'l - Ferec sfehani, Ebu'l - Ferec Bar Hebraeus, bni Haldiln gibi
deerli bilginlerin eitli eserleri esas alnm tr.
Dilerim ki, rencilerim bu kitab bir hikye okur gibi okuyup
gemesinler; tarihteki olaylarn temellerinde yatan ve devletleri kntye gtren nedenleri iyi grsnler ve kitap kendilerine ba arlarnda yardmc olsun.

Ankara 19. May s. 1968

Bahriye OK
VII

I. HALFELN EMEVI SOYUNA GEIINI HAZIRLAYAN

SEBEBLER
I. Snf Islam tarihi derslerinde Islmtdan nce Arap yar madasnda kurulmu , sonra dalm baz devletler, Cahiliye devrinde yaayan Araplar'n det ve inanlar , islmiyetin douu ve drt
Halife devri grlmektedir. Tarihin ak bizi imdi seimle deil
hile ve bask ile i bana gelen Emevi soyunun ba arlarn gzden
geirmee yneltiyor. Emeviler'in ve onlar izliyen Abbasoullar'nn
zamanlar nda bu imparatorluklar temellerinden sarsan dini ve
siyasi olaylarn niteliklerini anl yabilmek iin nc Halife Hazreti Osman devrine kadar geriye gitmek ve islm tarihilerinin
Fitne adn verdikleri problemleri bir kez daha gzden geirmek
zorunluluunu duymaktayz. Bu nedenle, as l konuya girmeden nce, Hazret4 Osman devrine bu a dan bakmak yerinde olur.
1. Hazret-i Osman'm Halife Seilmesi : Mugire bin Sube'nin
bir klesi tarafndan hanerlenen ve hayat nn son saatlerini ya ayan Hazret-i mer, Peygamber'in amcazadesi ve damad Hazret-i Ali lehinde bir vasiyette bulunmam t. O, kendisini izliyecek
Halife'nin tayinini 6 ki ilik bir heyete havale etmi ti. Bu heyet btn Mslmanlar bir araya toplamaktan ak uzakt . Sadece Medine bu seime kat lyordu. nce bu alt kii bir isim zerinde birleecekler, dier Medineliler, seilene biat edeceklerdi. Heyetin yeleri : Ali, Osman, Talim, Zbeyir, Abdurrahman ibni Avf, Sa'd ibni
Mlik (Ebi Vakkas) dil-. Bunlardan Talha seim s rasnda Medine'
de olmadndan onun yerine Sa'd ibni Malik oy kulland ve Hazreti Osman zerinde anla tlar.
Kimi orientalistler Hazret-i Osman' n seilmesini, onun ok
yal bulunmasna, ok yumuak huylu olmas na yorarlar; bu bir
gerektir. Zira Osman' n devlet, ynetimini s k bir disiplin altna

Bahriye OK

alamayaca n ve bu durumda da rakipleri, Osman'a kendi arzularn kabul ettirece:klerini hesaba katm lard . Ama hesaplar nda
son derece yan lm olduklarn ok gemeden grdler.
2. Hazreti Osman Devri : Hz. Osman devrini iki k sma ayrmak do ru olur. Birincisi, Hz. mer devrinin deta bir devam dr.
kincisi ise karklklar devridir, sonunda Osman' n ehadeti
ile kanl bir nitelik kazanan ve islau - toplumunda ayr lklara sebep
olan devirdir.
A) Hazret-i Osman' n baarlar : a) ran'daki fetihlerin tanamlanmas : Hz. mer zaman nda Kisra'nn ordular slam ordular taraf ndan ar darbeler yemi ti. Gl kumandanlarn ynetiminde hareket eden slam ordular , trl ynlerden fetihlere
devam, ederek eski Asur topraklar nda zaferler kazanm lar, Musul kprsnden Dicle'yi gemi ler, Babil'e ve Ninive'ye varmlard . Dier bir ksm Mslmanlar ise Iran'da gney ve do u illerinde Yezelecerd'i adm adm izliyorlard ; nk Hz. mer onun kouturulmas emretmi ti. Yezdecerd, Rey dolayiarn boalttktan sonra, ba bo bir halde dola maya, bir ehirden dierine ko maya
balad . yleki onu sfehan gibi muhte em bir ehirde iken, az sonra Iranl fatihlerin be ii olan Fars dalarnda grmek mmknd.
Tarihin garip bir eilvesidir ki, Kisra (yni Iran hkmdar ) III.
Yezdecerd'in ok eski selefi Kros (Kurus veya Kura da denir) basma toplad eteleri bu da lardan yneterek dnyan n en byk
imparatorluklarndan birini kurmu tu; imdi ise son Kisra ayn
dalarda son gnlerini ya yordu.
III. Yezdecerd, Fars'tan Kirman'a oradan Horasan'a, Merv'e
snd . Medain'den kaan de ersiz bir sr adamlar ona refakat
ediyor ve hala eski ihti aml devirde imi ler gibi alt nlar, srmala
iinde grlyorlard . Yezdecerd, Merv'e vard zaman bende!n' ndan 4000 ki i de beraberinde idi. Bunlar a lar, hizmetiler
ve cariyelerden ibaretti. Yezdecerd, Merv'de bir ate gede yapt rmaya ba hyarak henz istilya u ramam lkeler halklarna mektuplar yazp onlar Iran topraklar nn geri kalm ksmiarm kar kar savunmaya a rd . Nihavend sava ndan kurtulabilenler ran'
n en nemli ehirlerinden biri olan sfehan'a s nmlard ; ancak
buras da Mslmanlar' n hamlesine kar koyamad , teslim oldu.
Mslmanlar sfehan'dan sonra Stahr'a (= Persepolis) saldrdlar.
Stahr Iran gururunu tahrik eden bir yer oldu undan, ahruh ku-

HALFELN EMEVLERE GE

mandasnda 120.000 asker toplanm t . Stahr' savunma yolundaki

abalar da bo una oldu ve sonunda Stahr vergi deme i kabule
mecbur oldu. Mslmanlar Horasn'a ulatlar, oralar da yer yer
istil ettiler. Yezdecerd Ceyhun rmam ve onun tesindeki lleri ap kuzeye doru ekildi. 651 ylnda 31 yanda iken kendisini
izliyenler taraf ndan ldrld, bylece Ssni saltanat sona ermi,
btn Iran islam egemenli i altna girmi oluyordu (1).
Bu arada Rey halk Mslmanlarla yapm olduu bar koullar na uymam olduklarndan Sa'd ibni Ebi Vakkas ernrine verilen bir kuvvet Rey'de ba arlar elde etmi ve bar yeniden salamt. Ayn y llarda Azerbaycan ahlisi bar bozmu olduundan
Kfe valisi Velid ibni Ukbe bunlara kar hareket ederek, onlar
bar hkmlerine uymaya zorlam t . Daha sonra Selman ibni
Rebia'y Hz. Osman Ermenistan'a gndermi , o da bu havalide
skneti salamt r. Bylece Hz. mer zaman ndaki fetihlere daha birok yenileri eklenmi , slam bayraklar Kabil'e kadar ula .
nt.
b) Afrika'da savalar : Hz. Osman devrinde Afrika'daki ba arlann bir ksm, eski fetholunmu lkelerde ba gsteren ayaklanmalarn bastnlmas, bir ksm da yeni fetihler eklinde grlmektedir. Hicretin 25. y lnda Bizans imparatorunun emriyle Manuel adndaki bir kumandann ynettii bir ordu skenderiye'den
de yard mlar alarak isyan etmi ti. Amr ibn l As bu ayaklanmay
bastrp Manuel'i sava meydannda katletmei baarmt . Bu srada skenderiye'de ve dolaylannda oturduklar hlde ayaklanmaya katlmam olan, ama asiler taraf ndan mallar yama edilmi
bulunanlar Anr ibn l-As'a ba vurarak mallarn n geri verilmesini
dilediler. Yaplan soruturmadan sonra Amr ibn l-As onlar n
zararlarn detti (2).
-

Hz. Osman Mekke fethinden sonra. Hz. Muhammed'in ldrtmek istedii, fakat sonradan afeyledi i (3) Abdullah ibni Sa'd (ib
Onun snd bir deirmende, deirmenci tarafndan ldrld rivyeti de vard r.
(2) CMment Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 238.
(3) Abdullah bni Sa'd nce vahiy ktibi iken sonradan irtidat etmi , hatta yetlerden birka n kendi istedii ekilde okumu olduundan Hz.
Peygamber'in nefretini zerine ekmi ti. Bir rivyete gre (Ve men

(1)

Bahriye OK

ni Ebi Serh) Msr vlili ine tyin etmiti (muhtemelen 646). Abdullah 40 000 mcahid ile Afrika'n n fethine ba lad . Msr'dan kalk p Libya ln byk zahmetler, me akkatlar sonunda a t ve
Trablus sudan nnde mevzie girdi. Bizansl larn vlisi Gregorius
120.000 askerle Trablus'u korumaya ko tu. Abdullah ibni Ebi Serh
kuatmay brak p Gregorius'un zerine yrd; onu islm' kabule, yoksa cizye verme e ard. Abdullah' n nermeleri nefretle
redolunduundan iki ordu Trablus'un duvarlar nnde iddetli
bir savaa tututu. Mslmanlar erefleini korumak iin canla
bala sava yorlard . Kuzey Afrika'n n geleceini tyin edecek olan
bu sava kazanmak iin Gregorius'un kendisine refakat eden ve
gzellii derecesinde . de cesur olan k z askerleri teci etmekteydi.
Hergn afakla savaa balanyor, gnn en kzgn saatlerinde iki
tarafn ordusu adrlarna ekiliyorlard.

Uzayp giden savan bitmesini istiyen Gregorius bir gn Abdullah ibni Ebi Serh'i ldrecek askere 100 000 alt n ile kzn vereceini vdetti. Bu vd Rum genlerini 'rekabete sevketti. Haber
Islm ordusunda da duyuldu. Kk bir birli in banda bulunan
Abdullah ibni Zbeyr, Abdullah bni Ebi Serh'e: Sen de ayn
mkfat, Gregorius'un ba n getirme 100 000 alim ve onun gzel kzn vereceini vdet dedi. nerme kabul edildi; bunun zerine Abdullah ibni Ebi Serh ancak d man durduracak bir kuvvette sava a girip scak saatlerde her iki taraf askerleri ad rlarna
dndkleri s rada yeni taze bir kvvetle dman zerine yrd.
Bu savata Abdullah ibni Zbeyr kendisi, Gregorius'u hedef tutarak
zerine atlm ve onu ldrmt. Kz babasnn cn almak
istemi idiyse de Abdullah ibni Zbeyr'e esir dm t.
Sava zaferle son bulmu , herkes ganimetten hissesini alm, ama vdolunan byk mkfat Abdullah ibni Zbeyr, bunun iin savamadm, Allah yolunda savatn ileri srerek
reddetmi ti. Onu Halife Osman'a mjdeci olarak yollad lar. Abdullah ibni Zbeyr, Mescid-i Nebevi'de cemaat nnde zaferi mjdelemi, savan ayrntlann anlatm , yalnz kendi kahramanl n sz konusu etmemi ti
ezlemu mi men iftera...) yeti de bunun zerine gelmi tir. Daha ba ka rivyetler ise bu yetin yalanc peygamber Mseylime iin indi i
yolundad r. Bk. Bahriye ok, slm'dan dnenler ve yalanc peygamberler s. 90.

HALFELN EMEVILERE GE

Abdullah ibni Ebi Serh Afrika'da onbe ay kadar meg1 olduktan sonra Msr'a dnm oradan Nubya'ya hareket etmi , bu lkenin hristiyan hkmdan u da cizye'ye ba lamt.
c) Mslmanlarn ilk deniz savalar ve Akdeniz'de fetihler :
Hz. Osman devrini, Hz. mer devrinden ay ran en belli bal nitelik,
Hz. Osman devrinde Mslmanlar n denizcilie verdikleri nem,
bunun sonucu olarak da kazan lan zaferlerdir.
Hz. mer zaman nda Amr ibn l-As, Msr valisi iken, mer'in
bn l-As'dan deniz yoluyla fetihler meselesini sormas zerine,
onun u yolda cevap verdii kaynaklarda yer almtr: Bir tak m
byk tekneler ki, iinde kk adamlar var, sular sakinken, bunlarn kalbleri endi e ile titrer, sular kabar nca akllan oynar. Denizde insann yakini azalr, kukusu oalr. Tekneler eilirse batar, kurtulursa talihli say lr. Hz. mer bu mektubu okuduktan
sonra, bunca tehlikeli ve korkulu bir i e girmek istememi ve Muaviye'nin Kbrs' feth iin istedii izni vennemi ti. Esasen bu srada Bizans imparatoru Mslmanlarla dostluk kurmak yolunda
harekete gemi ti (4).
Hz. Osman hilafet makam na geince, Muaviye ona ba vurarak Suriye'de egemenli i savunabilmek amac yla mutlaka bir donanmaya ihtiya olduunu bildirip, bunun yap m iin kendisinin
iznini istemi ti. Hz. Osman bn izni verir vermez Muaviye donanmay yaptrp Kbrs'a bir sefer at . Muaviye bu sefer iin gereken
askerleri Halifenin emrine uyarak yaln z gnlller arasndan semitir (5).
ca) Kbrs'n fethi 649'da Abdullah ibni Kays'n kumandasnda slam denizcileri Suriye'den K brs' fethetmek zere denize
almlard . te yandan, M sr valisi Abdullah ibni Ebi Serh, Msr'dan Kbrs'a doru denizden ilerlemi ve bu iki kuvvetin birlemesi ile ada okca direnme gsteremeden slamlann eline d mt. Bar koullar aras nda bata, ylda 7000 dinar demek,
Hatta Hz. mer'in e i ve Hz. Ali'nin kz mmi Glsm, Bizans mparatoriesine baz kokular ile kad n eyalar hediye etmi ti. mparatorie
de karlk olarak deerli bir gerdanl k yollamt . Ama hediyeleri getiren devletin postac s olduu iin Hz. mer bu hediyeleri beytlmle
yollamt.
(5) Belztrl, Futuh t-Buldan, Z. K. Ugan evrisi, C. I, S. 245.

(4)

Bahriye OK

Bizans'dan deniz yoluyla gelecek tehlikeleri Mslmanlara haber

vermek, Bizans'a verdikleri vergiyi gene eskisi gibi deme e devam etmek vard . Bu son ko ulu kbrsllar istemilerdi (6).
cb) Zat l Savri deniz sava : slmlar'm deniza r lkelerde de egemenlik kurmaya ba ladklarn gren Bizans imparatoru
Konstans (641-668) (7) hakl bir korkuya kap ld ve Afrika'daki Bizans topraklar na girmi olan Mslmanlar nce bu topraklardan
karmak iin bir donanma haz rlad. mparator kendisi emrindeki
500 para gemi ile sava ynetiyordu. Bizans donanmas nn yelken
direkleri bir orman andrd iin bu savaa Zat l Savrl ad verilmitir. 31/651-2'de Likya k ylarnda vuku bulan bu sava ta Bizans gemileri grld zaman deniz ok sertti, Mslmanlar ve Bizanshlar sknetlerini muhafaza ederek gemilerini k yya yanatrdlar. O geceyi Mslmanlar Kur'an okuyarak, namaz k larak,
Hristiyanlar ar alarak, ha kartarak geirdiler. Ertesi gn gemiler birbirine yakla tnhp sava a baland . Mslmanlarn bu
savata gsterdikleri abay bn l-Esir, baka bir savata gstermemi olduklarn ileri srmektedir. Sava Bizansllarn yenilgisi
ile bitmi , mparator Konstans yaralanarak Sicilya'ya kam , askerleri perian olmu, donanmas imha edilmiti.
-

cc) Rodos'un fethi : Bu byk zaferden sonra Mslmanlar

her tarafta serbeste harekete ba ladlar. Girid ve Malta adalarna
kar birok aknlarda bulundular. Bu arada Cunde ibni Ebi
ihneyye Rodos'a gnderildi (653) (8). O, Rodos adas n fethedip
dnyann 7 harikasndan biri olan tun heykeli ganimet mallar
arasna katt . Rodoslular taraf ndan yaplan ve M.O. 225 s ralar nda vuku bulan depremde paralarup devrilen bu heykel limana giri noktas nda bulunmaktayd . Mslmanlar onu bir Yahudi tccara satt lar (9).
Belzuri, a.g.e., C. I., S. 247.
Cevdet Pa a dahil (bk. Ksas-i Enbiy, VI. S. 647) birok slam tarihilerinin eserlerinde bu ad Konstantin olarak gsterilmi ise de,
Konstans'n babas ve Heraklius'un o lu olan III. Konstantin 641 y lnda ubattan hazirana kadar ancak 4 ay hkm srm tr.
(8) Baz kaynaklar Rodos'un 672 - 3'te Mslmanlar eline geti ini yazmakta iseler de (bk. Caetani, Chronographia Islamica, y l 52 - 3, 60) Ebu'l Ferec tarihinde (C. I., S. 181), bu y l 654 olarak gsterilmi tir.
(9) Ebu'l-Ferec, C. I., S. 181.
(6)
(7)

1ALFELN EMEVLERE GE

cd) slam donanmasnm Istanbul'a varmas : Mslmanlar

Fenike halicinde Bizans imparatorunun donanmas n perian
ettikten sonra, Anadolu k ylarnda yol alp anakkale boazn geerek Kad ky'e kadar ilerledilerse de iddetli bir frtna
sebebiyle yeni bir ba ar elde edemediler. Bylece Hz. Osman devri deniz sava lar bakmndan da erefle dolu yeni sahifelerin yazlmas na vesile oldu.
d) Kur'an'n resmi eklini almas : Kur'an ilk kez Hz. Ebu
Bekir taraf ndan mushaf haline getirilmi tir diye bilinmektedir.
Ama phe edilmeneliki, daha Hz. Peygamber zaman nda, belki
bugn elimizde oldu u gibi tam deilse de, onun baz blmleri
mushaf halinde uzak blgelerde elden ele dola makta idi. Bunun
bir delilini bize, ana kaynaklardan biri olan Taberi vermektedir
(Bk. Kadir Z. Ogan evrisi, II., S. 872, I. bask ). Kur'an Hz. Muhammed zamannda hafzas kuvvetli kimselerce ezberlenmi ti.
Hz. Ebu Bekir'in abalar yla mushaf haline getirilmi olan Kur'an
Peygamber taraf ndan ezberletilen, tertip edilen kur'an n aynyd.
Bu nsha, Hz. Ebu Bekir'in hayat boyunca onun yan nda kalm ,
lm zerine Hz. mer'e gemi ti, mer'den sonra bu nusha
mer'in k z Hafsa'ya emanet b raklm, bylece Hz. Osman zamanna kadar ulamt. Gerektike bu nushadan kopyalar karlm olmas muhtemeldir. Hz. Osman nem verdii baz olaylardan
dolay Kur'an-i Kerimi resmen istinsah ettirip kontrol ettikten
sonra her yana gndertmi , zel olarak yazlm nushalarn ortadan kaldrlmasn (yaklmasn ) emretmitir (10). Halife Osman'a
bu fikri verenin Huzeyfe bin el-Yeman oldu u Enes bin Malik tarafndan rivayet edilmi tir. Gya 25/645-6'da Kfeli askerler Azerbaycan'a sefere ktklar srada Huzeyfe de yard mc kuvvetlerin
banda bunlarla birlikte bulunmaktayd . am'dan gelen ordularla Irak birlikleri birle tikleri zaman bu her iki taraf Kur'an' kendine gre okumaya ve kar tarafn okuyuunun doru olmadn
iddiaya koyuldular. Huzeyfe i te bu anlamazln islmiyet iin
ileride bir tehlike yarataca ndan korkup slam mmetini hep ayn
ekilde Kur'an okumaya yneltecek_ bir are arad . Hazreti Osman'a durumu syledi, Hazret-i Osman, Hazret-i Ali ba ta olmak
zere ashab n byklerini davet ederek, onlar n dncelerini (10) Sadr l- Islm, . R. Do rul evrisi, C. X., S. 252 -3; Clement Huart,
Histoire des Arabes, C. I., S. 245.

Bahriye OK

rendi, sonra Hazret-i mer'in k z, Peygamber'in dul e i Hafsa'ya

haber gnderip yan ndaki Kur'an nushas n emanet olarak kendisine yollamas n rica etti ve. Zeyd ibni Sabit, Abdullah ibni Zbeyr,
Said ibn ta-As, Abdurrahman ibni Haris, Hris ilmi Hi am gibi ashabm en nl ki ilerinden kurdu u bir komisyonu Kur'an'n dikkatli ve emin bir ekilde kopye edilmesine memur etti; fakat Medine'li olan Zeyd ile bir anla mazla derlerse Kur'an' Kurey
lehesine sad k kalarak kopye etmelerini emretti. Verilen emre
uyularak Kur'an Kurey arapas ile yaz ld. Bununla birlikte
Kur'an' okuyan yabanc larn baz kelimeleri Kurey arapas ile
telaffuz edememeleri kar snda Hazret-i Muhammed'in bunlara
hogr ile muamele etti i rivayet edilir. ok muhtemeldir ki, bu
msaade islmiyet'in geni ledii, Peygamberin hayat mn son zamanlarnda verilmitir. Bahis konusu etti imiz bu lehe fark
Kur'an' n manas nda hibir de iiklie meydan vermemekle beraber
fonetik ynden ayr la vesile olnaktayd. Bir iki rnekle a klamak gerekirse: Kurey lehesinde Hatta dendi i halde, Huzeyl
Araplar bunu Atta diye okur ve sylerler; Kurey liler t'nin fethiyle talemun dedikleri halde, Esed'li Araplar t'nin kesri ile Ti'lemn okurlard . Birinin asin okudu unu teki Yasin okurdu.
Hazret-i Peygamber'in bu msaadeyi vermekteki maksad ,
Mslmanlara kolaylk temin etmek idi; nk trl Arap kabileleri Kur'an okumakta ve namaz k lmakla idiler. Bunu zorla trmak
slam dininin yararna deil zararma olurdu (11).
Bir rivayete gre Kur'an' istinsah edenlerin say s ona kadar
ykselir. Ubey ibni K'b, Enes ibni Malik, Abdullah ibni Abbas bunlarn aras ndadr. Ebu bekir zaman nda olsun, mer zaman nda
olsun Zeyd bu mutlu i e daima yard mc olmu tur. Hazret-i. Osman ihtilfl olan nushalar toplat p yakt rmak hususundaki arzusunu beyan etii zaman, hibir muhalefetle kar lamamtr. Bu(11) Bu konu ile ilgili hadisler Buhari'nin Sahih'inde ve Mslim'de, bni
Mes'ud, Ubey ibni K'b ve bni Abbas gibi Islam' n en yzsek hadis
ravilerine dayanmaktad r. Sadr l - slam, C X., S. 246. Frants Buhl,
Islam Ansiklopedisi C. VI., S. 1012.; Cevdet Pa a, K sas-i Enbiy, C. VI.,
S. 634 - 6. C16-nent Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 245. Arapa'da
kraat yerine harf kullan l yor, haften murad olunan anlam ise diyelek

yni lehedir. Hadislerde Kur'an yedi harf zere nazil olmu tur denilmektedir.

HALFEL N EMEV1LERE GEI I

gn en derin sayg ile muhafaza etti imiz ve okudu umuz Kur'an

Hazret-i Osman' n hazrlatt Kur'an'dr. islm'm en byk has mlan da bunu kabul etmekte tereddt etmemektedirler. Bylece Kur'an' n tam ve mkemmel mevsukiyeti meydana km oluyor.
Kur'an' n nshalarnn hakikilii ve tahrife u ramad hususunda en mkilpesent orientalistlerden Nldeke bile Encyclopedia
Britannica'da Muhammedilik hakk nda yazd maddede bu yoldaki olumlu savunmalar n esirgememi tir. Yine Nldeke bugn elimizde bulunan Halife Osman nushalar nn Ubey ibn K'b ile bni
Mes'ud nshalarnn ayn olduu inancndadr. Bu iki sahabinin
nushalan ise Zeyd'in nushas ndan kopya edilmi olmaldr. Ancak bni Mes'ud kendi nushas nda Fatiha ile Muavvazateyn'i
bulundurmamakta, Ubey ise Kur'an'a Hazret-i Muhammed taraf n.
dan sylenilen fakat ayet olmayan iki dua eklemektedir. Bunlardan
biri Mslmanlarn Vitir namazlannda okuduklar Kunut duas,
teki Allahumme ihdena femen hediyet kelimeleri ile ba layan
dualardr. Bunlar n Kur'an ile bir alkas yoktur. Hazret-i Muhammed bu dualar ashabna rettiinden, o gnden sonra sadece dua
olarak okunmas det halinde devam edegelmi tir.
B) Hazreti Osman Devri'nde Fitnenin Sebebleri : Hz. Osman'n
alt yl sren ba ar ve ereflerle dolu devrini alt yl da hakszlk,
huzursuzluk ve kayrma devri izler. Bunun trl nedenleri vard r:
a) lkelerden ayrlma : Hz. Osman zamanndaki yeni kuak,
eski kuak gibi zht ve takva shibi de ildi; ilkelere s k skya
balanmyordu. Peygamber zaman ndaki kuaktan pez az insan kalmt . Onlar da ok yal bulunmalar sebebi ile bir k sm inzivay
tercih etmi lerdi.
b) Kureylilerin Kabile Asabiyeti : Gene yeni ku ak mmetin
ba na geecek efin, ancak Kuery 'den olabilece i inanc n tamaktaydlar. Gerekten de Peygamber'in a dalar bu amala hareket etmi lerdi, ama asla bunu belli etmemi lerdi. Yeni ku ak Kurey 'in btn teki kabilelerden stn oldu u iddiasn aktan
aa savunmaktan ekinmiyordu. Kurey kabilesi dnda 'kalanlar bu anlaya kar idiler. lkeler fethetmekte onlar n kllar parlam , onlarn kan dklmt; Peygamber nas l herkese eit muamele yaptysa imdi de ayn olmalyd . Bu tr tart malar doudan,

10

Bahriye OK

bat ya, tm slm topraklarnda dalgalanan slam bayran tehdit etmeyteydi.

c) Meeusi ve MusevIlerin gizli mcadeleler! : Eski Mecusilerin amac da ynetimi ranllar n eline geirmekti. Musevilerinki
ise dorudan doruya islm' ykmakt. Bunun iin bir takm dini mezhepler yaratmak ve islm' iinden paralamak gerekiyordu. Nitekim yahudi dnmesi bn l-Sevda adyla tamnm olan
Abdullah ibni Sebe, slam kabileleri aras nda Basra'dan am'a
kadar dola m ve Sebeiye adl batl bir mezhep kurmu, Ali yandalarn Hz. Osman'a kar kkrtmtr. (Bk. Cl. Huart, I., S. 246247) O, Hz. sa'n n yeniden dnyaya gelece ine nasl inanlmakta
ise, Hz. Muhammed'in de ayn ekilde dnyaya gelece ine iman edil
mesini, onun yokluunda da hayatta iken kendisine en ok yard m
eden Hz. Ali'nin hilfete gemesi gerekti ini, Osman' n haksz yere
bu makam elinde bulundurduunu iddia etmekteydi. Bunun zerine Basra'dan karld, Kfe'de de tutunamad ; am'da Ebu Zer ile
Muviye'nin aras n amaya al t . Orada da baar salayamaynca Msr'a gitti. Msr valisi Abdullah ibni Ebi Serh'in deniz seferleri mminlerce ho karlanmadndan A. ibni Sebe'nin vazlar bur ada elverili bir ortam buldu (12).
d) Hz. Osmann yumuak huylu olmas : Hz. Osman akrabalarn ve Emevi soyundan olanlar vliliklere ve yksek memurluklar kayrd ve ayrca sulular abuk affetti i iin devlet otoritesine byk apta zarar vermi , zellikle bu husus onun aleyhine
alanlar oaltm t. rnein: Hz. Osman, Hz. ner'in tyin ettii baz valileri deitirip yerlerine akrabas ndan, ehliyet ve iktidardan mahrum bir tak m kimseleri getirdi; Msr fatihi Amr ibn
l-As' Msr'da refah artt rd hlde, devletin gelirlerini artt rmam olmakla sulayarak aziedip yerine Abdullah ibni Ebi Serh'i
tyin etti. Bu, bir ara Hz. Peygamber zaman nda dinden dnm ve
bu sebeble de onun taraf ndan idam emredilmi olduu hlde, sonradan affedilmi ti. Bu durum Peygamber soyundan gelenlerin Halife Osman'a gcenmelerine sebep oldu. Muglre bin ube ile Sa'd
ibni Ebi Vakkas' n azil sebebi ise beytlmalden bir miktar para aldklar iddias idi.
(12) Ilk ia mezhebi bylece M sr'da ortaya kt ve pek ok yanda buldu
(bk. CMment Huart, Histoire des Arabes, C. I. S. 248; Cevdet Pa a,
Ksas-i Enbiy, C. VI., S. 657).

TALFELN EMEVLERE GE

11

Buna karlk Hz. Osman'n yaknlarndan olan Muviye ile ibni

Ebi Serh eyletlerinde adeta birer ba msz hkmdar gibi idiler.
Emeviler'in savalar sonunda ummadklar zenginliklere ship
olmalar bundan da pek ok gurur duymalar ve Kurey 'ten olmayanlar aa grmeleri, islm' n unutturduu eski kabilecilik duygulann yeniden alevlendirdi. Bunlara eklenen Amnar bin Ysir
gibi sekin bir sahabinin mesitte bay ltlncaya kadar dvlmesi,
bir Kurey li gelirken Savulun yoldan diye ba rlmas, Medine
etraf ndaki genel otlaklarn Hz. Osman taraf ndan yalnz miri
hayvanlara aynlmas ve bunun gibi daha pek ok sebep, Hz. Osman'a kar duyulan sayg ve ball iyice gev etmiti.
C) Hz. Osman' n ehid Edilmesi : Hz. Osman'n dmanlar
srasna girenlerden bir gurup da bni Mes'ud'un gzden dmesine kzm olanlar ile Kur'an' n eski nushalarnn yaklp resmi nushalarnn oaltlmas na tahamml ederrlyenlerdi (13). bni Mes'
ud, Hz. Osman'n Kfe'ye yollad resmi nushay okumayi reddedip kendi nu.shas n okumakta israr etmi ; bu husus onun ya ad
mddete kendi yanda lannca da izlenmi ti. Esasen Kutsal Metnin
okuyucu ve tefsir edicileri, yni Kurra, resmi nushalarn eyletlere
datlmasndan honut kalmam lard ; nk bylece Kurra kt
leler zerindeki merkezi iktidardan mstekil sonsuz glerini yitirmiler, Halife ise Kutsal Metnin tek koruyucusu olarak meydana
kp hkmet birli ini kurmutu.
Hz. Osman yieni Mervan'a Afrika'dan gelen ganimet mallar nn nemli bir blmn ba lad. Cuma gn Sel vermek detini
kard, Mina'da snnetin hilfma namaz drt rekt k ld ve Hz.
Peygamber'in mhrn kuyuya drd diye de mminlerin sitemleri ile karlat (14).
Hz. Osman devrini bir junaza srkliyen olaylardan biri, Kfe'de ba gsterdi; yleki: Kfe vlisi Said bin el As bir gece Kfeli emirleri dvet etti i bir toplantda Irak Kurey 'in bir bahe-

(13) nk Kfeliler Abdullah bni Mes'ud'dan, Basral lar Ebu Musal E'rrden, am halk Ubey ibni K'b'dan, humuslular ise Mikdad bin
Esved'den rendikleri zere Kur'an okumakta idiler. Bu durum her
biri kendi okuyu unun doruluunu iddia edenler aras nda huzursuzluk
yaratmt (bk. Cevdet Pa a, Ksas-i Enbiy, C. VI, S. 634).

(14) Ksas - i Enbiy, C. VI., S. 685.

12

Bahriye OK

sidir gibi bir sz sarfedince, orada bulunan Eter el-Nehai bu sze

kar gelmi, Irak biz kllarmzla fethettik diye cevap vermi ti. Vlinin zab ta memuru, vliyi koruyucu yolda iddet gstermi se de, Eter ve arkadalar kendisini bayltncya kadar dvdler.
Vali ile bu ileri gelenlerin aras artk alm , iddetli tenkitler balam olduundan, Said durumu Halife'ye bildirip bunlarn Ktfe'den srlmesini rica etmi ti. Halife'nin verdi i izin zerine
kendine taraftar ohn yanlan topluca am'a, Muviye'ye islh etmesi temennisi ile yollad . Muviye, ilerinde Sbit bin Kays, Sa'sa'a ve Urve bulunan kiileri uzun tart malardan sonra, mant kla
islh edemiyeceini anlayp am'dan uzakla trd (15).
Kfeliler bu sefer Hlid bin Velid'in olu Hums valisi Abdurrahman'n yan:na gnderildiler. Abdurrahman bunlar tehdit ile biraz sindirdi ise de kamu oyunda ayaklanma istekleri art k aka
gryordu. Hz. Osman, Araplar n eflerinden, ou Kureyli olan
kiileri davet edip ne yapmak gerekti ini onlarla grt. Bu s rada Kfe'den Emevi eflerin uzaklatn gren Hz. Osman'n muhaliflerinden Yezid bin Kays, Hz. Osman' hilafet-ten indirmek maksadyla harekete geti. Abdullah ibni Sebe ile mektuplaanlar ona
katldlar. Eter'in de kkrtmasyla ayaklananlar n szle yola gelmeleri art k imkan snrlarn a mt . Vliyi Kffe'ye sokmad lar,
durumu haber alan Hz. Osman Klfelilerin iste ine uyarak Ebu Musa el-A'arl'yi Kfe vliliine tyin etti. Bylece rakllarn ayaklanmas nlenmi oldu. Ama teki eyletler ihtille haz rlanmlard .
Medine'dekilerin de a rmalar zerine Msrllar'dan bazlar Medine'ye gelip valileri Abdullah bin Sa'd bin Ebi Serh'den ikayette
bulundular. Hz. Osma valiye bir tehdit mektubu gnderdi. Abdullah bin Ebi Serh ise bundan hiddetlenip ikayetilerden birini dverek ldrd. Bu olay mevcut heyecan ate ini bir miktar daha krkledi. Msr'da, Kfe ve Basra gibi ehirlerde ayaklananlardan
yedi ila sekizyzer ki i birleerek gya Kabe'yi ziyaret edecekmi
gibi 35/655-6'da yola girip Medine zerine yrdler. Kinne bin
Bir gibi kabile efleri, Eter el-Nehal gibi nl kiiler de bunlarn
aralarnda idi. Medine'ye ilk ula anlar Msrllar oldu. Basral lar
Talha'ya, Kfeliler Zbeyr'e, Msrllar Hz. Ali'ye e ilimli olduklar
halde, hepsi de Hz. Osman' n hal'ini istemekte idiler. Bunlar Me(15) Clement Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 248; Cevdet Pa a, Ksas-i
Enbiy, C. VI., S. 659.

HAL FELN EMEVLERE GE

13

dine'ye konak -uzaklkta durdular. Medine'de kendilerine kar

asker topland haberini iitmilerdi. Aralarndan iki eli seip
Medine'ye yolladlar. Bunlar Ali, Talha, Zbeyir ve Hz. Aye ile gr tler. Hz. Ali ayaklananlar n bar yoluyla da olsa Medirie'ye
girmelerine izin vermedi; hatta bunlara kar silahl kuvvetler tedrik etti. M srllar Hz. Ali ile gr p Halife s fatyla kendisine
biat etmek istedikleri zaman da Hz. Ali onlar n askerlerinin mel'iln
olduuna dair bir hadis-i erif bulunduunu syledi. Bu arada Basrahlar Talha'ya, Kfe temsilcileri de Zbeyr'e biat etmek istemi
ama Hz. Ali gibi bunlar da teklifleri reddetmi lerdi. Her birlik
uzaklarda birle ip anlatktan sonra silahlara davranmayanlara
aman diye baran tellallar kartarak Medine zerine yrdler.
Herkes evine ekildi.
Bu srada dnyan n o devir iin hi phesiz en kudretli devletine hkmeden Hz. Osman hkmet merkezinde, dayanaca
kk bir kuvvete dahi sahip olmad iin Dar'da ku atld ve
doudan, bat dan gelen bu eteler ile gr melere katlanmak zorunda kald . Bu arada Talha bin Ubeydullah (Cennetle mjdelenmi olanlardand r) Hz. Osman'la iddetli tart malara girmi ve
mminlerin anas Hz. Aye de Msr valisi Abdullah ibni Ebi Serh'in
azlini istemi Sen ekimser davranm sn, halbuki o bunlardan
birini ldrm , sen de kendi memurundan onlarn hakkn al diye haber yollam t. Hz. Ali de srekli olarak Halifeyi uyarmaya
almt ; ama Hz. Osman' n ald iyi kararlar yeeni ve katibi
Mervan her zaman tersine evirmekte hnerli idi.
Hz. Osman 30 gn kadar Medine mescidinde imamete devam
etmi ve isyanclar da onun arkas nda namaz k lmlard ; yalnz
hac zaman geldiinde kendi yerine hac emiri olarak Abdullah ibni
Abbas' tayin etmek zorunda kalm tr. Eski sahbeden ve Hz. Osman'dan yana olanlardan biroklar nn Medine'lilerin yardmna
hazrlandklarm duyan Msrllar ve rakl lar bir an nce sonuca
varabilmek amac ile daha s k bir kuatma tedbiri almaya ve Hz.
Osman'n hal'ine karar verdiler. Medine halk da art k camiye gitmekten vazgeti; evlerinde, d arda silahl bir halde bulunmaa
itina gsterdi. Bu gergin havay srdrmenin douraca ' kt sonulardan Mslmanlar korumak amac ile Hz. Ali, aralarnda
cennetle mjdelenmi olanlarn da bulunduu Muhcirin ve Ensr'dan 30 ki i ile birlikte anla mak zere isyanc larn yanna gitti.
Ayaklananlarm Hz. Osman hakk ndaki szleri son derece sert oldu.

14

Bahriye OK

Ama onlar n hemen hemen btn istekleri kabul edildi; zalimlerin

cezaland nlacaklan, daha nce al nm sert tedbirlerin kald nlaca , valilerin dei tirilece i kendilerine vadedildi. Halife'nin bar
sever tutumu kar snda Msrllar silahlarn braktlar ve memleketlerine do ru yola girdiler. Abdullah ibni Ebi Serh azledildi yerine Ebu Bekir'in o lu Muhammed vali olarak Msra yolland . Yolda
el-Ari konak yerinde durumu phe uyandran bir siyah kle yakalan p sorguya ekildi. zeri aran p kuru bir mataran n iine saklanm , Halifenin mhr ile de mhrlenmi bir mektup bulundu,
bunda Muhammed bin Ebi Bekir ve yanndakiler M sr'a gelince
onlar idam etmek iin imkan ara, ellerindeki ferman yok et ve
yeni bir emir gelinceye kadar eski vazifende kal deniliyordu.
Muhammed bin Ebi Bekir bu mektubu yan ndakilerin mhrleriyle
de mhrlettikten sonra ilerinden birine emanet etti (16).
Msrllar h mla ve alma karar ile geri, Medine'ye, dndler. Hz. Osman'a kefil olup ba kaldranlara teminat veren Hz. Ali
derin bir utan iinde kald . Medine'de art k Hz. Osman' koruyacak kimse kalmam t . K:feliler, Basral lar bu olay daha yolda iken
duyup geri dnm lerdi. Hz. Osman mhrn ve klenin kendisine
ait olduunu, fakat byle bir mektup yazmad n yeminle teyid etli. Ayaklananlar, hatta Medine'deki Umeyyeliler Mervan'n cezalandrlmas n ondan istediler. Hz. Osman buna yana mad . O zaman
Medine'liler .Made rki senin isteklerinin tersine byle i ler yap labiliyor, o halde sen hkmdar de ilsin, istifa et dediler. Hz.
Osman Tann= kendisine uygun grd iktidar kisvesini b rakmayaca n sylemek suretiyle istifa teklifini gururla reddetti.
te bundan sonra onu ok s k bir ekilde evinde (Dar) kuattlar; yleki oraya gerekli suyun ta nmasna bile izin verilmedi. Hz. Ali oullanm onun kapsn korusunlar diye nbete soktu.
Ebu Hureyre gibi sahabiler yat trc , arabulucu olarak aba gsterdiler ama, faidesi olmad . Bu heyecanl kalabaln ortas nda Hz.
Osman odas na ekilmi sessizce Kur'an okumaya dalm t . Yannda sadece e i Naile vard .
Daha ok zaman yitirmenin do ru olmyaca m hesaphyan Muhammed bin Ebi Bekir (17) ve yan na ald birka ki i H. 35 yl(16)
(17)

Mes'udi, Mruc z - Zeheb, C. IV. S. 278'de yaz n n Mervn'a ait olduunu onlar tan dlar denmektedir.
Muviye Suriye'den bir yard mc kuvvet gndermekteydi. Mes'udi, Mruc z - Zeheb, C. IV., S. 279; Sadr l -Islam, C. X., S. 308.

HALFEL N EMEVLERE GE

15

n n son gnlerinde (656 Haziran) Hz. Osman' n evine bitiik bir

evden duvar aarak onun odas na girdiler ve onu ehid ettiler (18).
Engel olmak iin gayret eden Naile'nin parrnaklan kesildi. Ieri girenler Muhammed bin Ebi Bekir'den ba ka, kesin olmamakla birlikte, Kuteyre, Sudan bin Hamran, (19) Kinne bin Bir ve G'afild
idiler. Hz. Osman' n kan Kur'an-i Kerim, zerine akt ktan sonra
fitne kap s artk alm deil, bundan byle kapanmamak zere
nlmt r.
Ayaklananlar ieriye girdiler, e yalar yama ettiler. Hz. 0Smadn na hemen o gn kald rlamad ; gn ortada kald . Naile'
nin srarl riealan sonunda iki yak n arkada onu haz rlamak iin,
Hz. Ali'den izin ald lar. Cenazeyi ta lamak iin yollara toplanm
bulunan halk da Hz. Ali'nin emri ile da tld : ama Hz. Osman ancak geceleyin Medine'de Bak' adl mezarl n yaknlarnda duvarla
evrili bir yere defnedildi (20).
Hz. Osman'n katli slam tarihinde, hemen hibir olay n yaratamad sonular dourdu. Art k bundan sonra din devletinde iktidarn kimin hakk olduu sorunu klla hallolundu.
Bandaki imamla temsil edilen mmetin i reti birlii ancak
zorla korunabildi. Gerekte ise cemaat zld ve her zaman siyasi
bakmdan tutunmaya al an ve kendi imamlar iin, resmen hkm
sren halifeye kar silaha davranan bir tak m partilere blnd.
Bu yzden i savaa fitne denildi. Bu durum gerek dindarlar iin
ok zcyd. Bunlar bireye karmyacak olsalar Islam n hak yolundan gitme emrine uymam olacaklar, bir yan tuttuklar takdirde ise mminlerin ancak kfirlere kar savaabilecekleri ve bir(18)

(19)
(20)

Bu srada Hz. Osman' n sakalna yap an Muhammed bin Ebi Bekr'e

Hz. Osman baban bu hlini grseydi acaba ne derdi diyince Muhammed utan p dar kmt. Bk. Mes'di, a.g.e., C. IV., S. 280.
Mes'di bu adi Sa'd bin Humran olarak yazmaktad r bk. C. IV, S. 282.
bni Hacer, isbe, C. III., S. 456; Ykut Hamavi, Mu'cem l-Buldn, III.,
S. 363; Cevdet P . a.g.e., C. VI. S. 688; Wellhausen, Arap devleti ve skutu,
S. 23. Onu baz kiiler Baki' denilen mslman mezarl na defnetmee
brakmadlar. Bak 'in hemen yannda bir yahudi mezarl vard, oraya
gmdler. Daha sonra I. Muviye zaman nda bu duvarlar y kld ve
Mslman mezarl ile Yahudi mezarl birletirildi; Osman'n bulunduu tarafa Umeyyeo ullar mezarl denildi. Bk. Taberi, C. III.,

S. 616.

16

Bahriye OK

birlerinin kann dkmemeleri gerekti i yolundaki temel ilkeye aykr hareket etmi olacaklard .
3. Hz. Ali'nin halifeli i ve siyasi partilerin do mas ,: Peygamber'in Mslmanlar aras nda byk bir nfuza sahip olan damad ve amcas olu Hz. Ali, Hz. Osman' n ehit edildii gn camide Halife olarak biat kabul etti. Ancak biat merasiminde Talha ile
Zbeyr bulunrnamlard . Bunlar sonradan, bir rivayete gre, bask yaplarak Hz. Ali'ye biat ettirilmi lerdir (21). Hz. Ali'nin hilafeti kabul Msrl lar memnun etmi ise de Kfe ve Basral lar kzdrmt . Talha ve Zbeyr, Hz. Ali'ye biran nce Hz. Osman' n katillerini bulmay ve cezalar n vermeyi telkin ettiler. Hz. Ali heyecann yatmasn beklerlei gerekli gryordu. Hz. Osman zamannda idaredeki bozukluklar iyi karlarmyan Hz. Aye, onun lm
haberini al r almaz Mekke'ye gidip karde i Muhammed'in katillere
yol gstermi olmasna ramen, Hz. Osman' n kann dava etme e
koyulmutu. Hayatta iken Hz. Osman' iddetle tenkit edenlerden
Talha ve Zbey de Hz. Ay e'nin yan na ko tular. Gerdanl k meselesinden (yani fk olayndan) Hz. Ali'ye k zgn olan Hz. Aye'nin
etrafnda trl zihniyetlere ship insanlar toplanma a ba lad.
Bunlar kendilerinden daha ok gl olan Medinelilere kar duram yacaklarn bildiklerinden, Arap yarmadasm brakp ilikilerinin bulunduu Basra'ya gittiler. Orada kendilerine yanda lar
aradlar. Bir so uk ve, karanl k gecede Basra mescidinde k rk kiiyi ldrp valiyi hapsettikten sonra. Basra'ya ship oldular (22).
Abdullah ibni Zbeyr Biz Osman' n kan iin kan dkyoruz diyerek kendini hakl gsterme e al yordu.
(21)

(22)

Biatten ekinenler aras nda Sa'd ibni Ebi Vakkas, Muhammed bin
Mesleme, Zeyd bin Sbit, air Hassan bin Sabit, Ebu Sa'id el - Hudri,
Mugire bin u'be, Usme ve daha ba kalar da vard.
Brockelmann, Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi, N. agatay evrisi,
S. 68. Basra valisinin ldrld n yazarsa da, bu do ru deildir, Bk.
Taberi Zotenberg evrisi, III., S. 642.
Hz. Ay e'nin byle bir zamanda islarnlar' blc bir harekete girimi olmas bunu ho grmeyen Beni Sa'd'l bir kzn Osmann katli, senin bu deve zerinde kendini silaha hedef etmenden daha ehvendir. Sana kar duyulan saygy yok etme, evine git otur. demesine
vesile olmu tur, bk. Mes'di, C. VI, S. 292; C. Huart, histoire des Arabes, C. I., S. 250 - 1; Brockelmann, a.g.e., S. 68 - 9; Wellhausen, Arap Devleti ve sukutu, F. I ltan evrisi, S. 24, v. t.

HALFELN EMEVILERE GE

17

Bu srada hapsettikleri Basra valisi Osman bin Hanif de ka lar ve sakal yolunmu olarak b rakld (Taberi II, S. 639-640).
Gene bu s rada onlardan nce Basra'ya ula mak niyetiyle harekete
geen Hz. Ali'ye Medine'de bulunan Basral ve Kfelilerden 900 gnll katlmt . Medine'yi terketmesini sal k veren Abdullah bin
Selam, Hz. Ali'nin adamlarnn hcumundan kendisini zor kurtard . Hz. Aye, Talha ve Zbeyr'in kendinden nce Basra'ya ula tklarn' haber alan Hz. Ali'ye yol boyunca Tayy ve ba ka kabilelerden
birok sava katld . Kendisinin yanna oullar Hasan ve Hseyin,
eshbdan Ammar bin Yasir ve piyade kuvvetlerine komutan tyin
ettii Muhammed bin Ebi Bekir (yani Hz. Ay e'nin karde i) bulunmaktaydlar. Zikar denilen yerde yz yolunmu olan Basra valisi
Osman bin Hanif onlar karlad . Hz. Ali bir yandan da Kfe'de oturan Ebu Musa el-E 'ari'yi kand rmak iin eliler gnderdi. Ebu Musa ise yans z kalmakta direndi. Hz. Ay e de Kfelilere mektup yazp yardm istedi, ama Hz. Ali'nin o lu Hasan ve Ammr bin Yasir,
Kfelilerden 900 ki i bularak Emir l-Mmininin yan na geldiler.
Abdlkays'lar ile Bekir bin Vailler de bunlara kat ld lar. Uzun grmeler, tart malar, hatta arp malar sonunda Irak' siyasi bakmdan e ayrlm gryoruz: 1) Tarafs z kalanlar; 2) Hz. Ay e,
Talha ve Zbeyr'den yana olanlar; 3) Hz. Aliyi tutanlar. Kfe'de
oturanlar Mudar ve Rebia kabileleri Hz. Ali'ye, Basra'da oturanlar
Hz. Aye'ye yard mc oldular. Hz. Ay e'nin bir karde i kendi yan nda, teki Hz. Ali'nin yannda idi. Bu durumu gren eshabdan baz larnn tavsiyeleri zerine Ali, Ka'ka'a'y Basral lara zel bir mesaj
ile yollad . Ka'ka'a midin stnde bir kolayl kla baar salam
grnd.
A) Cemel olay : Btn snni rvilerin birle mi grndkleri
bir rivayete gre Abdullah ibni Sebe bu anla mann gelecekte kendisi iin cl4uraca zararlar gz 6nnde tutarak bir gece askerleri ile Talha ve Zbeyr'inkilere bask n yapm ve bunu Ali'nin askerleri taraf ndan yap lm bir baskn gibi gstermi tir. 9 Aral k
656'da yeniden ba layan arp ma her iki yan iin a r yitiklere sebep olmutur (23). En gzde sahbiler bu arp mada karlkl
birbirlerine ok ya drdlar.
(23) Abdullah ibni Sebe'nin abas olmasa da bu sava erge patlak verecekti, nk Ka'kaa'n n bar vadi almas ndan sonra bile her iki partiye
mensup olanlar aras nda hala arp ma isteinde olan nemli sayda
insan vard, bk. Cevdet Paa, a.g.e., C. VII., S. 25 v. t.

18.

Bahriye OK

Sava n banda Hz. Ali atn Zbeyr'e doru srp ona Peygamber'in bir hadisini (24) hat rlayp hatrlamadn sormu, Zbeyr de hadisi hat rlad iin zlm ve sava tan vazgemi ise
de o lu Abdullah onu korkakl k ile sulayarak bir kez daha sava a
sokmu , sonunda Zbeyr sava meydannda kalmtr. Talha ise Zbeyr'den az nce Mervn bin Hakem'in att bir okla lm t.
Ba bo kalan askerler Hz. Ay e'yi alp iyice zrhlanm mahfasna oturtmu lar, mahfay da bir devrinin zerine yerle tirmilerdi.
Art k kaan sava lar devenin etraf nda toplanyorlar ve alacak
bir fedakrl kla Hz. Aye'yi koruyorlard . Devenin yularm tutan biri
yere dtke bir ba kas hemen onun yerini al yordu. Bylece Hz.
Ay e'yi koruyanlardan bir rivyete gre 70, bir ba ka rivyete gre
de 40 ki i lm tr. Sonunda Hz. Ali'nin bir i areti zerine devenin
arka ayaklar na vuruldu, deve yere d t, Hz. Aye de bu suretle esir
edildi (25). Kardei Muhammed onun muhafazas ile grevlendirildi. Hz. Ali ganimet mallar na dokundurmad . Krk kadnn eliinde Hz. Aye Medire'ye yolcu edildi. Ay e nce Kbe'yi ziyaret
ettikten sonra btn hayat boyunca Medine'de bir k eye ekilip
pimanlk aclar ekti.
B) Muviye ile atma ve Sffin sava : Ali, Cemel vakasndan sonra Kfe'ye gitti; buradan btn imparatorlu u egemenlii
altna almaya al t . Msr, Arabistan ve ran'a bir zaman iin gnderdii vlileri ile bunda ba arya ulat Ama kuvvetli hasm geriye b rakmaya mecbur oldu. E er onu da yenebilseydi ayr lklar
kalkacak ve slam imparatorlu unun tarihi bamba ka bir yol izliyecekti. Bu hasm am valisi Muviye idi.
Muviye'ye gelince zengin bir hazineye shipti. Son derece mlir bir siyasi olduundan para ile sat n alabilecei kimseleri ve fikirlerinden yararlanmas mmkin olanlar kendine balard . Hz. Osman, Emevi, Muviye de Emevi idi. Hz. Osman' n ehadeti Eaneviler'in sonu olmak gerekirdi ama. Muviye'nin siyasi dehas sayesinde aksi oldu. Osman' n katlini o, Hz. Ali'ye ykledi. Osman' n kanl
(24) Hz. Peygamber Bir gn sen haks z yere Ali ile mcade edeceksin
demi .
(25) Sdece bir gn sren sava ta iki taraftan 13.000 ki i lmt, Mes'dl,
mruc, C. IV., S. 305, 306; Taberl, III., S. 657; Ibn Tiktaka, el-Fahri,
S. 140 v. t.

HALIFEL1N EMEVILERE GE

19

gmlei ile Nail,-;'nin parmaklarn gsterip halk heyecanlandrd.

Suriyeliler eski_Gassani idaresinde ya am ve Grek- Roma nfuzunu tanm, dzen ve disipline, itaat etmee olduka al k bir toplum idiler. Bunun iin Ebu Sufyan' n olu Muviye yirmi y l boyunca Suriye valiliini, halk memnun ederek, elinde bulundurabilmiti. imdi ise Hz. Ali'nin am'a yeni bir tayin yapmas na boyun
eei ve ona biat aklndan geirmiyordu. Geri hilafet zerinde
bir iddias da yoktu, ama Osman' n ldrlmesi ile kendi iktidar nn
bitmi olmasn kabul etmiyor, ihtille ra men mevkiini muhafazaya devam ediyordu. ehit edilen Halifenin yieni olmasndan tr onun intikamn almay salyabilirdi.
Hz. Ali ile emir Muaviye sava a balamadan nce bir kez daha
bar yolunu arad lar. Bunun iin Hz. Ali, Cerir bin Abdullah' Muaviye'ye gndererek onu biata davet etti. Yazd mektupta Ensar ve
Muhacirin'in ittifakla kendisine biat etti ini, ayet kendisi biat
etmiyecek olursa, bunun savala elde edileceini ona hatrlatyor
ve Hz. Osman hakk ndaki iddialarnn birer hile ve hud'a oldu unu bildiriyordu.
Muaviye arad frsat bylece bulmu oldu. Haimi olan Ali'
ye kar eskiden beri mevcut olup da unutulan Ha imi-Emevi rekabetini yeniden canland rarak Emevileri k krtt ; yannda deha
sahibi kimseler vard : Amr ibn Mugire bin ube, Ziyad ibni
Ebihi gibi. Ayrca airler, hatipler, vaizler hep Muviye'nin davasn savunuyorlard .
Hz. Ali nce Abdullah bin Abbas' Yemen'e, Yla bin Umeyye'nin yerine yolladi. Basra valili ini Osman bin Huneyf'e, Kife
valiliini ise Ebu Musa el-A'ar'den al p bni ihab'a verdi, (daha
bakalar iin Bak. Belazri, II, 141).
te yandan Msr' kendine balyabilmek amac ile Kays bin
Sa'd' oraya tayin ederek birliklerle Nil lkesine gitmesini emretti. Kays bin Sa'd bu emre ra men yan na scdece yedi ki i alarak
gitti; orada bir hutbe okudu. Bunda Peygamber'den sonra en hay rl kii olarak tan dklar Ali'ye biat etmelerini tavsiye etti. M sr'da hemen herkes bu teklifi kabul edip Hz. Ali'yi halife tan d.
Tanmayanlardan meydana gelen bir gurup zerinde bask yaplmad. Kays onlar hediyelerle zararl olmaktan alakoyabildi. Muaviye, Hz. Ali'nin birgn am'a hcum edeceini bildii iin nceden davranp ona kar kmann gerekli olduu kansndayd ;

20

Bahriye OK

ama arkas nda Kays bin Sa'd' brakman n tehlikeli olabileceini

dnm , onunla dost olma arelerini aram t . Bunda ba ar salayamaynca Muaviye hileye ba vurmu , Kays bin Sa'd' n kendisine, am halk ile beraber oldu una dair, mektuplar yazd m
ilan ettirmi ti. Hz. Ali buna inanmak istemedi ise de yan ndaki
adamlar onu Kays' azle k krtmlar, yerine Hz. Aye'nin karde,
i Muhammed bin Ebi Bekir'i Msr'a vali tayin ettirmi lerdi (26).
Muhammed bin Ebi Bekir, M sr' Kays bin Sa'd kadar ehliyetle ynetememi , Hz. Ail'ye biatten ekinmi olanlara bask yapm , bu davran ise Muaviye'ye yanda lar kazand rmt .
Amr ibn
da iki olunu zorla kand rarak yan na alp am'a
gelmi ve Hz. Ali aleyhine Muaviye ile bir anla maya yarma karlnda mstakbel M sr valili ini garanti etmi ti (27). Bu arada
Hz. Omer'in byk o lu Ubeydullah da Hz. Ali'ye biat etmeyip
am'a gitmi ti (28). Bu durum kar snda Ali sava kanlmaz
grd. Frat boylarna geldi i zaman Suriye ordusuyla kar lat.
Muaviye de rak snrnda Sffin denilen yerde ordusunu mevzilendirdi.
Hz. Ali savamadan nce bar yollarn arad . Eliler yollad . Muaviye cevab nda Osman' n katillerinin teslimini istedi. Hz.
Ali, Muaviye'nin elisine, birgn sonra gelmesini syledi. Ertesi
gn 10000 askerle elinin kar sna kt . Askerler, eliye biz hepimiz Osman'n katilleriyiz diye ba rdlar. Hz. Ali katilleri bulup teslim etmenin imkans z olduunu grdn, Muaviye'nin
haks z inadndan vazgemesi gerekti ini, kendisinin Hz. Osman' n
katlinde zerre kadar ilgisi bulunmad n eliye syledi (29).
Sffin yak nnda yerle en Muaviye, Hz. Ali ordusunu sudan
yoksun b rakacak bir tedbir uygulamak istedi. Bunu farkeden Hz.
Ali daha nce davranarak Muaviye ve askerlerini susuz b rakt.
Fakat Hz. Ali, Muaviye askerlerinin kullanmalar na engel olunma(26)
(27)
(28)

(29)

Taberi, III., S. 667.

Mes'ldi, a.g.e., C. IV. S. 298.
Ubeyudllah babas nn katili Hrmzasn' katletti i zaman Hz. Osman
onu diyet verip kurtarm t . Hz. Ali halife olunca, Ubeydullah'a 'k sas
uygulanmas gerekli olduunu sylemesinden tr Ubeydullah ona
biat etmemi olmaldr.
Sadr l - islm, C. IX., S. 77 - 8.

. HALFELN EMEV1LERE GE

21

masn emretti. iki taraf askerleri su almaya ktka karlayor,

konuuyor, hatta birbirlerini ziyaret ediyorlard . Bu durum barn yakn olduu kansn uyandryordu. Hz. Ali bir kere daha
bar teebbsnde bulundu; ama ba aramad . Rivayete gre bu
bar teebbsleri her iki taraf haf zlar, bilginleri, erdemlilerince
seksenbe kez tekrarlanmtr. Gene de btn bu u ramalar bouna olmutu. Bu yzden sava ay kadar geri kalm t. Sonunda Hz. Ali, Kfe'li svarilere komutan tyin etti i Ester ile teki
komutanlarndan Ammar bin Ysir, Kays bin Sa'd, Haim bin Ut.
be'yi sava alanna kard . Bunlar birer gn sabahtan ak ama
kadar savatlar. Sonra, topluca bu silere sald rmak gerekli olduu yolunda Hz, Ali bir hutbe okudu.
Sonunda, 36 yl (656 M.) Zilhiccesinde arpma balayp bir
ay srd. Muharrem ay gelince sava durduruldu. Ali'nin ordusu
gene hep birlikte Osman' n katilleri olduklarn ne srdler. Muviye ise katiller teslim edilirse biat edece ini syledi. Sava yeniden ba lad, iki yan birbirlerine yle merhametsizce i ler yapt lar
ki; Hz. Ali Mslmanlar' n kanlarmn aknamas iin, Muaviye'yi
kendisiyle delloya davet etmi ti Amr ibn l-s, Hz. Ali'nin bu teklifinin doru olduunu Muaviye'ye hatrlatm ise de Muviye ona
sen iyi bilirsin ki, bu iin sonu ya mahvolmak ya hapsolmakt r
cevabn vermiti. Amr, erefini kurtarmas gerektiini syleyince
de, onu kendi iktidarna gz dikmekle itham etti. Bir bak ma bu
doru idi de. Ba ka bir rivyet Muaviye'nin Amr' kendi yerine Hz.
Ali ile arpmaya zorlad, Amr'in bunu kabul etmek zorunda
kald, fakat Ali'nin Amr' tand ve Muviye iin kltc szler syledii yolundadr (30).
Hz. Ali'nin ordusunun stn gelmek zere oldu unu anlayan
Muviye, hezimeti kabul etmek zereydi ki, eytan gibi kurnaz olan
Amr ibn l-Jis bir hiyleye ba vurdu. Hiyle u idi: Kur'an czlerini
ve sayfalarn mzraklar zerine takmak. yle yapt lar ve be asker
nce, mushaflar m zraklarm ucunda, iki taraf aras nda Kur'an hakem olsun diye bardlar. Ali ve baz akll ahsiyetler bunun bir
hiyle olduunu anladlar ve gene de hcum edilmesini fikrini ileri
srdler. n safta bulunan mutaass p dindarlar Kur'an kar snda
silahla= brakt lar; onlar taklit edenler oldu, bunlar halifeli e
(30) Taberi, Zotenberg evirisi, III., S. 680; Mes'dI, C. IV., S. 370 v. t.;
Cl. Huart, Histoire des Arabes, C. I., S. 253,

22

Bahriye OK

kimin layk olduunu klla deil Kur'an hkmleri ile tayin etmeyi sahi( verdiler. Hz. Ali buna itiraz edince, onu da Hz. Osman' n
akibetine u ratmakla tehdit ettiler (31). Davan n hakem yoluyla
halline karar verildikten sonra amllar, Amr ibn
rakllar
ise E'as bin Kays' hakem yapt lar. E 'as hakemlii Ebu Musa elE 'ari'ye devretti. Bu s rada Ebu Musa el-A 'ari, am dolaylannda
bir kyde inzivaya ekilmi bulunuyordu. rakllar ona bir eli
gndererek a rtmlard. rakllarn uzun tart malardan sonra
verdikleri karara gre Hz. Ali ve Muviye kendi dilek ve gnl nzalar ile Ebu Musa'y ve Amr' hakem tyin etmi oldular. Onlarn
kitap ve snnet zre verecekleri karar kabul edeceklerini a klyan
bir anlama yap ld. Anlama 13 Sefer 37/31 Temmuz 657'de resmen
imza edilmiti. E 'as bin Kays baz kabilelere, yap lan andla may
anlatrken bunlardan birka ona kar ayaklanna sonra da am
askerlerine hcuma kalkm lard (32). Allah'dan ba ka kimse hakem
olamaz diyerek Murd, Dabbe, Temim kabileleri de bunlar gibi
itirazlarda bulunmulard . Ayrca birok kimse de Ali'ye ba vurarak hakem uslnden vazgeilmesini tavsiye etmi lerdi.
ki hakem Dmet l-Cendel (veya Azruh)'de 400 tank ile birlikte bulu acaklard . Iktidar mcadelesinin do urduu gerginlikten zlerek bir mddetten beri inzivaya ekilmi olan Abdullah bin
mer, Sa'd ibni Ebi Vakkas, Mugire bin. ube, hakemlerin verecekleri karar merak ettikleri iin Dmet l-Cendel'e gelmi lerdi.
ki hakem bir araya gelince gr melere baladlar. Ebu Musa
el-E 'ari'nin fikri Hz. Ali'yi de Muaviye'yi de imam-etten yani hilfetten uzakla trp, Hz. Omer'in olu Abdullah' hilafet makamna
geirmekti. Ama Amr ibn Muaviye'den ne ktlk grdk?
diye Muviye taraf n tutmakta idi. Ebu Musa ise Hz. mer'in dedikodulu mcadelelere girmemi , adn lekelememi olan olunu
baa geirip, babas nn devrini yeniden canland rmak istiyordu.
Sonunda her ikisi de yle bir karara vard lar. Hz. Ali ve Muviye'
yi halledip yeni Halife'yi semeyi bir uraya devretmek.
(31)
(32)

Cevdet Pa a, Ksas-i Enbiya, C. VII., S. 97.

Hz. Ali ile Muviye aras ndaki bu sava tahminen 110 gn srm , her
iki frkadan 70.000 ki i lmtr. Mes'di'nin dedi ine gre 40.000'i Suriyeli, 25.000'i Irakl, Mruc z - Zeheb, IV., S. 295; Sadr l - slam, C. IX.,
S. 85; Cevdet Pa a, C. VII., S. 99. Wellhausen, Arap Devleti, S. 26.

-IALFELGN EMEVLERE GE

zs

Bu srada Amr'in hile:kar oldu unu bilenlerden bir iki ki i Ebu

Musa'y, hal' iinde Amr'dan nce bir ey sylememesi yolunda uyarm larsa da Ebu Musa, birlikte karar ald klarn, bu kararn dnda birey yaplmyacan bildirerek drst hareket etmi tir. ki
taraf kar karya gelip hkm tebli etmek istediklerinde, Amr,
Ebu Musa'nn yan ileri srerek, nce onun konu masn salad.
Ebu Musa, Tanr'ya kredip sonra Hz. Ali'yi hal' etmiti. Arkas ndan sz alan Amr da Hz. Ali'yi hal' etti ini, buna karlk Muviye'yi halife naspetti ini, (33) nk onun Hz. Osman' n vrisi bulunduunu, yni Osman' n kann onun dava edebileceini ilan etti,
Buraya kadar anlatt mz tarihi olaylara bakarak Ebu Musa el-E '
arVin ok saf bir insan oldu u inancna varlabilir; ama Ebu Musa,
gerektii gibi, tam bir drstlk iinde hareket etmi tir. Kar tarafn hiylesini d nmek, onlardan phe etmek akl na gelemezdi.
Amr ibn l-As' n hareketi ise bir politik zafer say lamaz; onun yapt hareket gayeye ve al nan kararlara tamamiyle ayk rdr.
C) ,a) Haricilerin sebep olduu fitne,: Sffin savandan sonra
meselenin hakeme intikalinden Hz. Ali'ye k zan ve Kfe'ye dnerken onun ordusundan ayr lan 12000 kii K(Ife yak nndaki Harura'
da oturmu lard (34). Hz. Ali bunlara bni Abbas' gnderdi ise de
gnllerini alamadndan bizzat kendisi kalk p gitmi ve bunlar
birlikte Kfe'ye gelme e raz etmiti. Bundan sonra hakemi kabul
etmenin kfr saylaca ortala yayld . Hz. Ali bunu tekzib ederek nce harpten vazgemek istiyenlerin kendileri, daha sonra bunun aksine harekete geenlerin yine kendileri olduklar n syledi.
Bunlara mensup olan birisi La hakeme il'Allah diye ba rd (35),
bir bakas da Allah'a efik kotuun takdirde say ve am:elini akamete urataca n sana da senden neekilere de vahyetmi tik yetini okudu. Hz. Ali de buna gene bir yetle cevap verdi. Demek
oluyor ki, bunlar Hz. Ali'nin hakemi kabul etmesini sirk say yorlard. Onlara gre hakem yaln z Allahtr. Says gittike artan ve Hz.
Ali'den yz evirmee balyan bu parti mensuplar na Hariciler (Bk.
Mass, l'islam, S. 44; Lammens, &ude sur le sicle, S. 154) denildi. Bunlar aralar nda toplanp Abdullah bin Vehb bin Rassibl'ye
(33)
(34)

bni Tiktaka, el - Fahri, S. 150.

Henri Mass, l' slam, S. 144 v. t. Bundan tr onlar n ilk ad

(35) Mes'dl, a.g.e., C. IV., S. 295 v. t.; Huart, C. I., S. 254; Frants Buhl
Sffin maddesi, IA., X., S. 552; Wellhausen, Arap Devleti, S. 30 - 2.

24

Bahriye OK

biat ve Basra, Kfe, Anbar ve Medain'deki yanda lar ile birle erek
Nehrevan'da toplanm lar hem Ali hem Muaviye'ye ba kaldrmlard . Hak u runa ortaya at lan Irakhlardan bir parti nce Osman'a
sonra Aye'ye ve imdi de Suriyelilere kar mcadelelere girmi lerdi. Bylece Hz. Peygamber'in mmeti paralanm t . Ancak gene
de Hz. Ali'ye ba l kalan bir ktle vard . Bu da ia'yd .
b) Nehrevn sava : Haricilere gre hakem tyin etmek kfrd. O halde Ali ve Muaviye'nin hakem tyin etmeleri bu hakemlerin hkm vermeleri de kfr say lrd. Bu akideyi kabul etmeyenlerin de katledilmeleri gerekirdi. Bu yzden kendi inanlar na
uymyan mslmanlar trl i kencelerle ldryorlard . Hz. Ali
bunlara nasihat etsinler diye Kays bin Sa'd ile Hz. Eyyub el-Ensari'
yi gnderdi. Fakat bu tedbir fayda vermedi. Bunun zerine Hz. Ali
bunlar tedip yoluna gitti. nce gene de bir anla maya varmaya alt , onlara ayaklanmalar nn sebebini sordu. Onlar Allah' n iradesini yetkili olmayan iki adama tammakla Ali'nin dinden sapm olduunu ifade ettiler. Ali onlar n kendisini hakem yoluyla uzla may kabule zorlad klarm aklaynca, Hariciler kendilerinin, o
zaman imans z olduklarn ama u anda islmiyet'i kabul ettiklerini sylediler ve e er kendilerinden olmay reddetmezse ona hemen biat etmeyi nerdiler. Hz. Ali sava tan ba ka kar yol olmad n grerek, zerlerine yrd 37/657 y lnda Nehrevan'da u rad klar yenilgi ile Hariciler'in karmak istedikleri fesat bir sre
iin nlenmi oldu (36). O zaman bir ksm tvbe edip Hz. Ali'ye katldlar; drtbin kadar Abdullah bin Vehb'den ayrlmadlar.
D) Hz. Ali ile Muaviye'nin mcadeleye devam etmesi ve Hz.
Ali'nin ehit edilmesi Bundan sonra Hz. Ali Kfe'ye dnd. Orada Msr valisi Kays bin Sa'd' haksz yere azlederek yerine Muhammed bin Ebi Bekr'i tayin etti. Muhammed, M sr'da Hz. Osman' n
yandal ar ile uramak zorunda kald ; Kays gibi dahiyane bir usulle bunlar ynetemedi. Bu arada Muviye, Art r ibn l-s'a bir kuvvet verip onu M sr'a yollam t . Muhammed bu kuvvetleri yenilgiye uratt idiyse de Muviye, Amr'in imdad na yetiip Muhammed'in btn kuvvetlerini mahvetmi ti. Bir harebeye saklanm
bulunan Muhammed bin Ebi Bekr, ldrld ve bir at derisine
sarlarak yak ld (37). Bylece Hz. Ali M sr' da 38/658-9 y lnda
(36) Taberi, III., S. 690; Mes'cli, Mruc z - Zeheb, IV., S. 295 v. t.
(37) Taberl, III, S. 694; Mes'ch, Mruc z - Zeheb., IV, S. 422.

HALFELN EMEVLERE GE

23

kaybetmiti. Nehrevn sava ile kuvvetleri krlan ve dank bir

halde kalan Hariciler, Mecusileri, mrtedleri ve Mslmar l'a yeni girenleri kendilerine celbediyorlar ve bunlar hkmet aleyhine
kkrt yorlard . Hz. Ali bunlarn zerine bir kuvvet gndererek
tvbe edenlere efkat gstermi ti. 39/659-60 ylnda Muviye her
yanda Hz. Ali'ye kar hcuma geti. Hicaz ve Irak, Muaviye'nin
gnderdii askerlerden dolay perian oldu. Hz. Ali ise g bir duruma d t. Bununla birlikte bo durmayp Muviye askerlerini bu
havaliden koymu , btn ran'a hakim, olduktan ba ka Bombay'a
kadar asker yollamay baarm t. Hicretin 40. y lnda (M. 660-1)
yni bu olaydan bir y l sonra Muviye gene Hicaz zerine sald rd .
Gnderdii kuvvetler, Yemen'e ula nca Hz. Ali telaa dp buna
kar hazrlk yaparken bni Mlcem adnda bir Harici'nin zehirli
haneri ile ehit edildi.
,

Hz. Ali'nin ldrlmesi tamamiyle siyasi bir mahiyet gsterir.

yleki Hariciler Hz. Ali, Muviye ve Amr ibn ldrme e karar vermi lerdi. nk bunlarn ikisi hakem usuln hiyle ile, ilki
ise sfiyetle kabul ve tatbik etmi lerdi. bni Mlcem 40/660-1'de
Kfe'ye gelip camide uyumu , sabahleyin Hz. Ali namaz iin onu
uyandrd srada frsattan faydalanarak onu yaralam tr. Haner zehirli olduundan Hz. Ali kurtulamad . Ayn gn Amr ibn
l-:As hastal ndan tr evinden kp camiye gitmedii iin
onun yerine imamalk eden Harice bin Ebi Habibe kurban gitmitir. Muviye ise hafif bir yara ile kurtulmu tur.
4. Hasan'm Hilafeti : Hz. Ali'nin byk olu Hz. Hasan,
Kfe ehri ile ona ba l olan yerlerin halk taraf ndan oy birlii
ile hilafet makam na tyin edildi. Fakat babas nn hilfetine kar
olan byk bir Arap topluluu ok gemeden bu yeni halifeyi istifaya davet ediyordu.
Hz. Hasan halife olur olmaz Muviye Irak' istilya koyuldu.
Bylece halife, mevkiini sa lamla trmaya frsat bulamadan sava
meydanna gitmee mecbur oldu. Kays adnda bir komutan Suriyeliter zerine gndererek nemli bir askeri kuvvetle de kendisi Medain'e doru yola koyuldu. Ancak bu s rada Kays ldrld.
diye bir rivyetin askerler aras na yaylmas ki bu yalan bir haberdi halife Hasan' n emrindeki askerler aras nda fitnenin ve isyann ortaya kmas na vesile oldu. Sonunda bu askerler, onun a-

drna kadar gidip eyalarn' yama ettiler. Hatta bir aral k onu ya-

26

Bahriye OK

kalayp dmana teslim etme i bile dndler. Bu durum kar snda kuvvet ve cesareti k nlan Hz. Hasan, hilafetten istifaya kesin
olarak karar vermi olduu halde Kfe'ye geldi. Yakubrnin rivyetine gre, askerler aras nda Hasan, Muviye ile ban a raz oldu
eklindeki yalan haberlerden dolay dr ki onun adr yama edilmitir.
Irakhlann daima de ien mereblerine gvenemeyen Hasan,
Muviye'nin nermelerine uyarak halifelikten ekilmi tir. Hasan ile
Maviye aras nda yaplan bir anlamaya gre, halifelik ya ad srece Muaviye'ye geecek, ama ondan sonra Hz. Ali'nin kk o lu
Hseyin halife olacakt . Buna karlk Hasan, Kfe'deki hazineye
ship olacakt . Bylece Muviye 41/661 y lnn yaz aylarnda Hz.
Muhammed'in mmetini yeniden bir bayrak alt nda toplamay baarmt . Bundan tr buna Cemaat Yl ad verilmitir. Fakat bu
tarih eitli rvilerce ba ka ba ka aylarda gsterilmi tir (38).
Hicri 49 ylnda Muviye, E 'as bin Kays' n kz ve Hz. Hasan' n
elerinden Esma'y oluna almak 10 000 dirhem ve 10 iftlik hediye
etmei vdederek zehirleme e tevik etti. Hz. Hasan 46 yandayken
Taberrnin rivyetine gre byle bir tertiple ld. Vasiyeti zerine
Hz. Peygamber'in yannda hazrlanan yere gmlecekti, ama Hz.
Aye hemen devesine binip yan na adamlarn alarak Hz. Hasan' n
vasiyetinin gerekle mesine izni vermedi. Medineliler bunda ok
znt duydular. Ona : Sen bir gn deve zerinde sava a girer, bir
baka gn peygamberin torununu kendi yan na gmlmee brakmazsn dedilerse de, onu karar ndan caydramadlar. Hz. Aye'nin
adamlan kar tarafa ok atmaya ba ladlar. Atlan oklardan Hasan
bin Ali'nin tabutu delik de ik oldu. Bunun zerine, onu Baki mezarlna defnetmee mecbur kald lar (Taberi, Tarih, IV., S. 8; Cevdet
Paa, VIII., S. 271) (39).

(38) bk. Wellhausen, a.g.e., S. 53.

(39) TaberI, IV., S. 8; Cevdet Pa a, VIII., S. 171; Lammens bunu iftira kabul eder bk. . A. Hasan maddesi, V., 1., S. 309.

II. EMEV DEVLETI

1. Emevi Devletinin Kurulu u ve Gelimesi : A) Emevi devletinin kurucusu Muviye'nin kimli i : Muaviye'nin doduu yl bilinmemektedir. 680 y lna kadar ya am tr. Kurey bakanlarndan
lJtbe bin Rebia'n n kz Hind'in oludur. VII. Yzyln ilk on senesi iinde domu olmas muhtemeldir. Babas Ebu Sufyan'n nfuzu ve idarecili i ona bakanlk hususunda rnek olmu tur. Mekke'nin fethi yl nda (630) Mslman olmu tur. Bundan sonra Peygamber'in yan na ktip olarak girmi , bylece devletin messeselerini, ilerde birlikte al aca veya mcadele edece i kimseleri yakndan tan ma frsat n bulmu tu: Hz. mer, Hz. Ali, Talha, Zbeyr,
Hz. Aye, Amr ibni ili-As ve Mugire bin ube gibi. Bu iki yanl yetine tarz, gen ve ola anst kabiliyetli Muaviye'yi ok erkenden
olgunlatrm , onu gelecek iin iyice haz rlam t . Daha Hz. Ebu
Bekir zamannda kardei Yezid ile birlikte Suriye fethine gnderilince hayret uyand nc bir baar gsterdikten ba ka, Hz. mer
zaman nda Caesarea ( = Kayseri, Filistin)'nin ve Fenike kylarnn
alnmas nda stn askeri kabiliyetini 'ispat etmi ti. Yezid'in lm
zerine am valisi olarak, onun yerine geti.
Hz. mer zaman nda sadece am valisi olan Muaviye, Hz. Osman halife olur olmaz Suriye'de fethettiti btn illeri kendi eli altnda toplad . 20 yl sresince Suriye'yi yeni devletin en iyi rgtlenmi askeri birliklerine ship rnek bir eyaleti haline getirdi.
Bununla birlikte Hz. Osman' n ldrlmesine engel olamad ise de,
onun katillerini aramak ve cezaland rmak bahanesi ile kendisini
hilafet makam na ulatracak yollar bulmay bildi. S ffin sonusuz
sava ve Dmet l-Cendel'de verilen hakem karar ile Muviye bsbtn hareket serbestisine kavu mu oldu.
B) Muviye'nin dahi yard mclar : Yukarda Hz. Ali bahsinde anlat ld zere, Muivye Amr ibn ljks' kendi davas na kazan-

28

Bahriye ISIOI

d ktan sonra daha da glendi. Esasen Muviye iin halifelik yirmi

yldan beri sarfetti i abalar n ve Suriyeli sadk yandalarnn resmi bir onaylamas ndan baka bir ey deildi. Hz. Ali'nin olu Hz.
Hasan' n halifelikten vazgemesi ile Irak' da tehlikesiz bir hale getiren Muviye, am' hukmet merkezi yaparak Iran ve Bizans hkmdarlar gibi debdebe iinde ya amaya balad . Bu arada ran'n
Stahr ehrinde hla Hz. Ali'nin bayra na ballk gsteren Ziyad
ibni Ebihryi kendisinin baba bir ana ayr karde i ilan ediverdi.
a) Ziyad ibni Ebihi : Gerekten de Ziyad, Ebu Sufyan'm
Smeyye'den evlilik d domu bir olu idi. ,Siimeyye nce Ebu
Bekre ile, sonra da Ubeyd adnda bir Rum kle ile evlenmi ti. Basra ordusunda ktiplik ile i e balayan Ziyad 662 y lna kadar Muviye'ye biat etmeden kald . Hemehrisi olan Mugire'nin arac l ile
am'a dvet edildi. Bylece Amr ibn Mugire bin ube ve
Ziyad ibni Ebihi ile Muviye yle drt ba mamur bir ynetim
kurdu ki, Ernevi aleyhtarlarnn btn kuvvetleri yklmaya malikm bir hle geldi. Muviye nce Ziyad' Kfe'de Mugire'nin yannda bulundurdu. Mugire ona babaca bir efkat ile muamele etti.
Sonradan, yani Hicretin 45. y lnda am'dan gelen bir emirle. Ziyad, Basra'ya tyin edildi. Rebilahir sonunda Ziyad oraya vard .
Basra'da giri yapmadan, do rudan doruya, maksada giren bir
hutbe okudu. Bunun iin bu hutbeye Girisiz hutbe denilmektedir. Bu s rada Basrallar birbirlerinin evlerini yakmakta, d manlar n su kanallanna at p bomakta ve mezarlar ap llere musallat olmakta idiler. Onun iin Ziyad Hutbesinde yle konutu: Cahiliye devri detlerini savunanlar n dilleri kesilecektir. Sizler bilinmiyen sular icad ettiniz. Ben de her ktlk iin zel bir ceza icad
edeceim. Hemehrilerinden birisini suda boan', ben de suya atacam. Birisinin duvar n delen veya evini yakan ben de tutup ya
kalbini delece im ya diri diri yakacam. Mezarlara musalllat olanlar ise diri diri gmleceklerdir!
Sizden itaat bekliyorum ve ynetimimde adlet istemek hakkn size tanyorum. Her hususta muktedir olmasam bile hususta hibir zaman amyacam: her ikayeti olan bana, gece veya
gndz istedii saatte gelip yak nabilir, maa ve cretleriniz muntazaman denecektir, ve sizleri s nr garnizonlarnda rmee terketmiyeceim. Allah'tan herbirimize vzifemizi yapmakta yard mc
olmasn dilerim. inizden bir oklarna ciddi hesaplar sorabilirim.

EMEVI DEVLET

29

Ornuzlann zerinde birden fazla ba n sallandn gryorum; her

kes kendi ban korumaya dikkat etsin (40).
O, Balangta uygulad bir ka sert ceza ile kendisini sayd ',
baard ; Sadece Basra'da de il, Iran eyletlerinde ve Arabis- may
tan lnde bile mucizeyi hikayeler anlat lmasna vesile olan ve
o zamana kadar grlmemi bir gvenlik ve asayi havas getirdi.
Basra'daki Hariciler de onun nnde gev ernilerdi. Ziyad salam
iradesi ile kabileler aras ndaki atmalardan tr zay f den
devlet otoritesini yeniden glendirdi. Kendisinden nceki valinin
hogrrl yznden marm olan Siiler, Ziyad'a kar ba kaldr nca o bundan yararland ve onlar iyice sindirdi. Ayaklanan Kifelilerden 50 000 ki i Horasan bedevilerinin yan na gnderildiler.
Ziyad' Irak ve iran'daki geni topraklar 675 ylnda Kfe'de yebadan lnceye kadar liykatla ynetti.
slamda arpal klara, maalara devlet mlklerine bakan, Zimam dairesi ve mhrdarl k, ilk nce Ziyad b. Ebi Sfyan taraf ndan Farslar rnek tutularak kurulmu tur.
b) Mugire bin be: Muaviye'nin, nce ad ndan bahsetmi
olduumuz Kfe valisi Mugire bin be ise genliinde uyuyan bir
arkada n baklam ve 8. Hicret ylnda Medine'ye kam t (41).
Orada Hz. Muhammed'e sokuldu, o da onu 9. y lda kendi memleketindeki Taif putlar n krmakla vazifelendirdi. Bu f rsattan yararlanarak tapnan hazinesini de Mugire yan na ald . Bir rivayete gre Hz. Munammed'in defni s rasnda yzn kasten kabre drd. Bundan da ileride bir tak m menfaatler sa lamay dnmt. Farsay ok iyi bildii iin ou zaman eli olarak kullan lyordu (42). Hz. Ali'ye Muaviye'yi yerinde b rakmay tavsiye etmi ,
fakat tavsiyesini dinletemeyince Muaviyetnin taraf n tutmu tu.
Hicri 17. ylda bir Zina suundan tr Hz. mer taraf ndan
muhakeme edilip sonunda da valilikten uzakla tr lan Mugire bin
trbe, Kfe valisi olduktan sonra, Muviye zaman nda, Azerbeycan
ve Medya'y fethetmiti(43). Hz. Osman zaman nda ikinci plana d(40) Lammens, Etudes sur le siecle des Omeyyades, S. 65.
(41) bni Hacer, sbe, II., S. 411; bni Sa'd, Tabakat, IV, 2., S. 25.
(42) Mes'dI, Muruc z - Zeheb, IV., S. 300; Belzurl, Ftuh l-Buldn, IL,
S. 141.
(43) Taberi, IV., S. 11 -3; Belzr1, Ftuh, II., 171.

30

Bahriye OK

en Mugire, bu halifeye kar kan ayaklanmaya kat lmad iin

yeniden ykseldi. 40/660-1 y lnda Muviye ad na Hac emirlii vzifesine tyin edilmi grnen sahte bir belge dzenledi. Bundan sonrad r ki, Muviye bu kurnaz ve becerikli adam n yard mna muhta
olduunu d nerek onu Kfe vlili ine getirdi. Kfe'deki Haricile
rin bozguncu hareketlerini, Ali yanda ln grmezden geldi ve onlarla ura mad . Kendi rahat hayat n yaamaya bakt . Haricilerin
ileride meydana getirecekleri karga alklarla ba a kma iini yerini
alacak olan vliye b rakmakta adeta bir zevk duydu. Mugire, kesinlikle bilinmemekle birlikte, 668 veya 671 y lnda ld ve yine Taifli
olan Ziyad onun eyaletinin ynetimini de ele ald (44).
C) Muviye'nin Halifeli i : Muviye henz halife olmadan nce 649 ylnda Kbr s'a sald rp bu aday slam egemenlii altna
sokmu tu (45). Bundan alt yl sonra, yni 655'te Istanbul'da kar
bir donanma yollam t . Bu donanmay imparator Konstans Likya
kylarnda karlam fakat yenilmi ti. Muviye'nin bu ba ar larma
ramen Araplar henz amalar na ula amam lard . nk bir yandan kara yoluyla yryen Muviye, Kapadokya'daki Kayseri'yi gee
memi ti. Bu seferin sonuna do ru Muviye, Hz. Ali ile mcadele
edecei iin bar Bizanshlardan para ile sat n almaya mecbur olmu tu. Fakat bundan sonra her yaz Bizans'a bir sefer am , kn
geri dnm t. Bu seferlerden ikisinde Muviye ordular Bizans
bakentini ku att , ama bu ehir kuvvetli ve yksek surlar ve grek
atei sayesinde d mekten kurtuldu. 676 y lnda Muviye Bizans'ta
bulunan bir Ermeni asi ete ba kannn (Soborius) daveti zerine
harekete geti; Malatya'ya geldi inde ayaklanmamn bast rlm olduunu grd. O lu Yezid'i stanbul zerine yollad . Yezid rahatn ve elenceyi pek sevdi inden ar davranrm sa da, babas
Muviye'nin tehditleri kar snda, orduya kat lmt . Bu seferde
askerlerin aras nda bni Abbas, bni mer, bni Zbeyr, Ebu Ey,
yub el-Ensari Halid ve Abdlaziz bin Zrrre gibi Islam n deerli
kiileri de vard . Bu sava ta islanalar bir hayli kay plar vermi tir.
Ebu Eyyub el-Ensari bunlardan biridir. Trbesi hala Istanbul'da
kendi ad n ta yan semt ve carniide bulunmaktad r. Araplar k
Kadky'de geirip ilkbaharda sald rya getilerse de ba aramadlar. Muviye 674'te enerjik bir hamle yapt ve bir donanma yolla(44)
(45)

Lammens, Etudes sur le sicle des Omeyyades, S. 34 - 40.

Belzuri, I., S. 245 - 50.

EMEV DEVLET

31

d . Bu donanma Marmara'n n gneyinde tutundu; 7 y l Bizans'

skt rd . Sonunda bir anla ma yapmakla bu sonusuz sava tan
vaz geildi.
Araplar kendileri iin daha ba arl olacak seferleri, ikinci bir
sava alan olan Afrika'ya yapt lar. Hz. Osman zaman nda, 652'de
bni Hudeyc'in sefer etti i Sicilya'ya bu. kez Muviye zaman nda
668'lerde Abdullah ibni Kays' n kumandasnda yeni bir akn yap larak zengin ganimetler ele geirildi (46).
Kuzey Afrika'da Arap egemenli inin asl kurucusu Msr fatihi Amr ibn l-As' n teyzesi o lu Ukbe bin Nafi'dir. Bu zat Msrdan yola karak Berka'y zaptetti. 670'de de Berberilerle bir anlama yaparak Afrika'da Hristiyan egemenli ini tamamiyle krd ;
ilerde gelecek tehlikeleri nlemek maksad yla da ordugh olarak
Tunus'ta Kayravan askeri kolonisini kurdu (670) (47). Bundan sonra Atlas dalar gneyinden yryp Atlas Okyanusu k ylarna
geldi. O yzy la gre bu k ylar karalar n sonu sanlrd . Bunun
iin Ukbe bin Nafi at n denize doru srp yle demiti: Ya
Rab bu byk derya yrme e engel olmasayd byk adn daha ileriye gtrrdm.
Bylece Ukbe bin Nafi, Do u Roma mparatorlu unun elinde
bulunan Magrib-i Aksa ( =Mavritanya)'y istil etmi oldu. Muaviye'nin halifeli i zamannda zgrlklerine s k skya bal bulunan bu Berberiler ok gemeden Araplar'a kar ayaklandlar,
Ukbe'yi geri ekilmek zorunda b raktlar. Ukbe Kayravan'a s nd, ama orada kendisini ve askerlerini mahvettiler; Kayravan da
ele geirdiler. Bu ayaklanman n banda Kmran olu Kuseyle
vard . 683'te ldrlm olan Ukbe'nin trbesi Biskra'nn gneyinde bugn hala Sid-i Ukba adn ta makta ve Afrika'da slam
mimarisinin ok basit ve eski bir an t olarak durmaktad r.
Muaviyenin Suriye'deki nfuzunu e i, Kelb kabilesinden, Meysun'un yaknlaryla kurduu sk ilikilere ba lyanlar vard r. Muviye ve ardgelenleri iktidarlar boyunca bu Yemenli zmrelerde kendilerine bir dayanak bulmu lardr.
Muaviye'nin Hristiyanlar'a kar gtt siyaset_ son derece
(46) bn l-Esir, Tornberg yay n, II., S. 417, III., 149.
(47) BeMzuri, Ftuh, I., S. 368.

32

Bahriye OK

msamahal idi. Bu hususta onu etkiliyen belki de dam manlarmdan hristiyan SercCm bin Mansr olmutur (C. Huart, a.g.e. I. 261).
Erimek istedii her eye olduka kolay ship olan Muviye
imdi de arap ve elenceye d kn, gzel tambur alan olu Yezid'i
daha ciddi davranmaya, kendi ynetim usullerine al trmaya alt (48). Halifeliinin sonuna doru onu nce Suriye'de, sonra teki eyletlerde veliaht olarak tan tt . Bu nzik i onun son siyasi zaferi olmu tur. Muviye, Hasan bin Ali'nin halifelikten vazgemesinden sonra islam kuvvetlerinin eline geen topraklardan hibirini
yitirmeden hkm srmeyi ba armtr. Ne Abdlmelik, Ne Mansr,
ne Harunrresid slam tarihinde bu e siz vgye hak kazanm tr.
Snni tarihiler Muviye'nin hat ras na olu Yezid'in hatrasndan
ok daha fazla sayg l davranmaktad rlar. Suriyelilere gelince, onun
an ve eref dolu ynetimini uzun y llar sayg ile ammlardr. Soukkanll , yumuak bal grn, gler yzl olu u, ayrca cmerte da tt zengin hediyeler ve balad maalar en inat
ve uzla maz dmanlarmi bile zarars z hale getiriyordu. Muviye
nemli mevkilere tyin etti i yakn akrabalar na kendi emirlerini
kr krne yerine getirme duygusunu a lamt . Muviye lehindeki tutumu, baz Snniler, onun Peygamber'e veklet demek olan
h.alifelii srf dnyevi bir iktidar hline getirdi ini iddia ederek
yerdiler. Bu tutum onu ktleme i hedef tuttu u hlde byk meziyetlerini de belirtmi oluyordu.
Tpk Floransa'daki Medici soyunun son zamanlar nda grld gibi Muviye de bir d manndan ya da zorluk karan bir
dostundan kurtulmak istedi inde haner ve zehir kullanmaktan ekinmezdi. rnein, Suriyeliler'ce ok sayg gren Abdurrahman
adnda biri halkn kendisine duydu u sevginin kurban olmutu.
Baz tarihiler Muviye'yi duygusuz, merhametsiz ve hiylekr olarak
t asvir ederler. Hz. Peygamber'in byk torununu zehirletmek ve
Hz. Ali'nin kahramanl k ve hret arkada olan Mlik el-Eter'i
ortadan kald rmak onun cinayetleri aras nda saylr.
Muviye'nin snnilere gre baz sular vardr. Bunlarn en
nemlilerinden drdn belirtelim :
1. Hz. Ali'ye ve soyuna kfretrnek (sebb); bu kt grenek
nce am'da ba lamt r. Namazdan sonra Hz. Osman'a dua edilir,
(48) Cevdet Pa a, Ksas, VII., S. 174.

EMEV DEVLET

33

sonra Ebu Turb lakab ile anlan Hz. Ali'ye kfredilirdi K lfe'de
vali bulunan Mugire bu yolu izlediyse de Hcr bin A'di bin Htem
ve onunla birlikte cemaat bu bedduay hemen reddederdi. Mugire
cemaatin tepkisine ses karmazd; ama Ziyad ibni Ebihi Kfe valisi olduktan sonra Hcr bin A'di'nin bu karln ho grmiyerek,
onun ve baz arkadalarnn hapis ve idamna sebeb oldu (49).
2. Seime uymyarak kl kuvvetiyle ve hiyle ile hilafeti almas.
3. Ziyad' kendi nesebine ba lamas (50).
4. Olu. Yezid'e veliand olarak halk zorla biat ettirtmesi (51).
Yalnz bir tarihi Muaviye'yi temize karmakta olduka glk eker. Ancak Araplar gene onun ahsnda hkmdarl k kudretinin semboln grmektedirler. Mes'udi'nin inanc na gre ardgelenleri onun maharet derecesine ula amazlar, olsa olsa ancak onu
taklid edebilirlerdi. Sufyaniler'e mensup bu dhi hkiirr dara kar
duymu olduklar az yaknla ramen Mervanner ok kez onun ortaya koyduu ynetsel gelenek ve yntemlere dayanm lardr.
Muaviye hi phe yokki Islam' n en ilerici hkmdarlanndan
birisidir. Kamu oyu'nu asla kk grmezdi; insanlar n ynetilmesinde yalnzca gcn baar salyacana inan r, onlar n sevgisini
kazanmaya al r, bylece uyruklarnn kendisine balanmasn
salar, dnyann klntan daha iyi, dil ile ynetilece 'ini savunurdu. O, kabilelerden gelen ve Vfd denilen temsilcileri s k sk kabul
eder, yaknmalann ekinmeden sylemelerine izin verirdi. Ayr ca
ynetim ilerine bu ki ileri kattrMakla, eski bedevi bireycili ini
kendi planlar lehine kullanmay bilirdi. Muaviye Suriye'deki dan ma kurulunun grmelerinde bir primus inter pares (=e itler
arasnda birinci) idi.
Yava yava uyruklann n siyasal terbiyelenini geli tirmei ve
ba bo hareketlerinin nne geme i baard . Hibir zaman onlarn eletirmelerinde ve airlerin saldrlarndan rkmezdi. Birereylem haline gelmedike kelimeler beni ilgilendirmez demek al kanlndayd . Bu geni dn tarz, Mervannerde gittike nadir(49) Mes'di, Mruc, V., S. 80.
(50) Taberi, a.g.e., IV, S. 12-15.
(51) Taberi, a.g.e., IV., S. 20-24.

34

Bahriye OK

le ecek ve Abbasiler'de mutlkiyetin ortaya kmas ile bsbtn

kaybolacaktr.
E er Muaviye'de bir devlet kurucusunun keskin gr , abucak harekete gei i, kou turrna fikri, eskimi nyarglardan uzak
bulunma, insanlar eit tutma ve onlar n nkanlarna kar anlay
gsterme sab rszl olmasayd . Bedevileri bulunduklar durumdan
kurtarp disiplin alt na alamazd . Onun hakknda yans z bir yarg
vermek isteyenlerin, hatalar na ramen al t evrenin, Bedevilerin iine i lemi bireycili in direncini hesaba katmalan gerekir.
Muviye onlar yksek kltrl ok eski uygarl klarn vrisi olan
milletlere hkmedecek fatihler haline getirebilmi tir. Bu milletler,
Bizanhlar, ranllar, Moollar, Trkler ve bg. dir.
Muviye slmiyet iin ok yararl olmutur. Kurnandanlanndan Amr ibn Ziyad ibni EM' Sufyan (Ebihi), Mugire bin ube
gibi ahsiyetler sayesinde Horasan ve Iran'da cereyan eden kabile
kavgalar uzayp gitmemi , tersine bunlar hemen nlenrni tir. Muviye tahta getikten sonra o vakta kadar Suriye'de uygulad ve baar salad ynetim usulleri hilfetin teki blgelerinde de geni
bir uygulama alan buldu. Bylece Islam' n ekirdeini tekil eden
Bedevileri merkezi bir ynetime ba l bir duruma soktu. Maliyeyi
de dzenledi. ok fazla maa alanlarn, aylklarn azaltt, dzensiz
eyalet gelirlerini dzenli hale getirdi. Devlet kasas n fatihlerin istedikleri biimde kullanabilecekleri bir kasa olmaktan kurtard .
MM l Mslimin saylan devlet hazinesini M'alullah haline getirdi (52). slam lkelerinde disiplinli bir uzla trma rgt de
Muviye tarafndan kurulmu tur (Cevdet Pa a, KE., VII., S. 195).
-

Muviye Receb 60/Nisan 680'de am'da ld (53). Son nefesinde olu Yezid'i yanna getirtip u tavsiyelerde bulundu: O lum
bilesin ki, imparatorlu u sana salamak iin ne gerektiyse yapt m.
Halifeliin her ynnde, benim veliand' rn olarak tan ndn. Yalnz
drt ki i biat etme i reddetti. te onlara kar nas l hareket edeceini sana syliyeyim: Ebu Bekir'in o lu Abdurrahman zevk dkndr; ona bu yolda gerekeni ylesine ver ki, e lencenin d nda
baka birey dnemez olsun. mer'in olu Abdullah kendini
(52)
(53)

Lammens, A., VIII., S. 443.

Taberi'de 60 y l receb ay denildii hde, Cevdet Pa a 63 Receb, Mes'0di, Muruc'da 61 Receb - diye gsterilmitir

EMEVI DEVLET

35

dine vermi tir, iktidar peinde komyacakt r. Zbeyr'in olu Abdullah en tehlikelisidir. Onu biata zorl yacak btn areleri ara.
Ali'nin olu Hseyin'e gelince, onu da biata a ir, eer reddederse
dikkatli ol, fakat kabul ederse onunla anla ve ona iyi muamele
et, zira biz onun ailesini zorla haklar ndan ettik.
D) I. Yezid'in halifeli i a) Kerbela olay : Yezid babas nn
yerine getii s rada, Medine'de Velid bin Utbe, Mekke'de Amr bin
Said bin As, Basra'da Ubeydullah bin Ziykl, Ktife'de ise Nu'man
bin Bir vli idiler. Yezid babas nn tavsiyelerine uyarak hemen
Medine'de yayan muhaliflerini biata zorlamas iin Velid bin
Utbe'ye bir mektup yazd . Velid bin Utbe daha sonra Emevi halifesi olarak tahta oturacak olan Mervan bin Hakem'in bu konudaki dncelerini renmek istedi. Mervan, biat redettikleri takdirde hibir mazeret dinlemeden onlann hemen ldrlmelerini
tavsiye etti. Velid bin Utbe bu kanl tavsiyeyi redetti; vakit geirmeden Hseyin'e haber yollad . Peygamberin torunu vlinin konana gitti, elli kadar silhl adam da onu kapda bekledi; Muviye'nin ldne ve Yezid'in ona halef oldu una dair mektubu okudu sonra Velid'e yukar da adlar bildirilen drt ki inin bir arada
ak olarak biat etmelerinin daha iyi olaca n syledi ve kp
gitti. Abdullah ibni Zbeyr de Velid'i bir miktar oylad ktan sonra,
bir yolunu bulup Mekke'ye kat . Orada Kbe'ye s nd. Arkas ndan Hseyin bin Ali, karde i Muhammed bin Hanife hari btn
ailesi ile Mekke'ye gt. Bu haberler halife Yezid'e ula nca, Medine vlisini azletti ve yerine Amr bin Said bin ..As' geirdi. Amr,
Abdullah ibni Zbeyr'i Yezid'i tan maya zorlanak iin, karde i
Amr bin Zbeyr'i onun zerine 2000 askerle gnderdi. Abdullah da
salad birliklerle karde ini esir edip hapse att (54). te bu
olaylarla elde etti i nledir ki, Abdullah ibni Zbeyr ilerde slam
Imparatorluunun byk bir ksmnda Halife olarak kendisini ta- .
ntma olana n elde etmitir. Bu srada Kfeliler Hz. Hseyin'i ynetimi ele almas iin ardlar. O, bunlarn srarlar na dayanamyarak Irak'a gitti. Fakat orada umdu u yardm bulamad ; kendisine yardm edecek olan amcazadesi Mslim bin Akil de Yezid'in
vlisi Ubeydullah ibni Ziyad tarafndan yakalanp idam olundu.
Kfe vlisinin kuvvetleri, Hz. Hseyin'in yolunu kesip ona geri
dnmesini salk verdiler. Hseyin bu teklifleri redetti inden, Ba(54) Cl. Huart, a.g.e., I., S. 262; Cevdet Pa a, Ksas, VIII., S. 198.

36

Bahriye OK

dat'n aa yukar 100 km. gney-bat snaki Kerbela yerine kadar

onu kou turdular. Burada kendisini susuzluktan teslime mecbur
b rakmak istediler. M. 680'de Yezid'in ordu kumandan ve Peygamber'in nl sahbisi Sa'd ibni Ebi Vakkas' n olu mer ona teslim
olmasn nerdi (55). Hz. Hseyin her nekadar akrabas Mslim'in
idarr ile desteksiz kalm sa da yine de bu nermeyi kabul etmedi.
Hseyin her hlde ba na gelecekleri bir nsezi ile anlam olmal ki, yanndakilere kendisini terketmelerini, onlara izin verdi ini syledi. Onlar merte ve pervas zca Hseyin'in bu enrmesini
redettiler. Ertesi gn, yni 10. Muharrem 61/10. Kas m 680'de,
Hseyin ad rlarn arkas nda ate yakt rp tek cepheden sava a
hazrlanmt . 23 svrisi, 40 da yayas vard . Hseyin atn dmanlarna doru srd, maksad onlara son defa hitap etmekti.
Feryad eden k z karde ini susturduktan sonra: Peygamberimizin
kznn olu ben deil miyim? ehitlerin efendisi Hamza, babamn
amcas deil midir? ehid Ca'fer t-Tayyar amcam deil midir?
Tanr Elisi'nin, benim ve karde im iin, siz Ehl-i Beyt'in seyyidlerisiniz ve Snnet ehlinin gz bebeklerisiniz dedi ini duymadnz
m ? Braknz Peygamberin, dedemin mezar nn yannda mrmn
sonuna kadar oturay m dedi ve onlar biraz sonra i leyecekleri
nyetten alakoymak istedi. Fakat Ubeyduliah bin Ziyad' n adamlar
bu szleri hi dinlemiyorlard . Karlkl ok atmalarla, ok nispetsiz kuvvetler aras nda, sava balad . Bu arada Hz. Hseyin'in o lu Abdullah ve henz ocuk olan Ali, karde i Hz. Hasan' n oullarndan Ebu Bekir, Kasm, amcas nn iki olu ve daha. Peygamber soyundan bir oklar ehit edildiler. leden sonra Hz. Hseyin'in adamlar ok azald. Sa kalanlar onu savunmak iin can
verdiler. Ancak drt ki i kaldktan sonra bizzat Hseyin de savaa giri ti. Onu daha nce ldrebilirlerdi. Fakat rivyete gre
kimse kendisine bu darbeyi indirme e cesaret edemiyordu. Nihayet Sinan bin Enes Nehai mzrakla vurup onu yere d rd ve
hemen ban vcudundan ayrd . tekiler Hz. Hseyin zerindekileri yama ettiler. O zaman grld ki, vcudunda 33 m zrak
ve ok 34 kln yaras vard . Bundan sonra ad rlar ve kadnlarn
zerindekiler yama edildi (56). adrlarn birinde Hz. Hseyin'in
(55) Taberi, a.g.e., IV., S. 37-7.
(56) Taberi, a.g.e., IV. S. 45'de Hseyin'in vcudu gn sava alannda
kald diye yazldr.

EMEVi DEVLETI

37

oullarndan Ali (57) de ldrlmek istendi, ama mer bin Sa'd

buna engel oldu. Bu savata Hseyin taraf ndan 72, kar taraftan
da 58 kii ld kaydedilmitir.
Hz. Hseyin'in ba Kfe'ye getirildi i zaman Ubeydullah bin
Ziyad elindeki asas ile Hseyin'in dudaklarm vurdu. Orada bulunan Yezid bin Arkam ve bakalar dayanamayp, Ubeydullah bin
Ziyad'a asas n ekmesini, nk birok defalar Peygamber'in pn- ek zere onun yzne e ildiini grdklerini sylediler (Taberi,
K. Z. Ogan. Ter. II., 370).
Btn bu olaylar s rasnda Yezid'in ald durum bizce tam olarak bilinmemektedir. Baz yazarlar Hseyin'in ldrlmesi emrinin
Yezid tarafndan verildiini ileri srerler, ama bu iddia ilk iiler'de mevcut de ildir. En eski kaynaklarn hemen hepsi Hseyin'
in ba am'a getirildii zaman Yezid'in ok zlm olduunu,
gzlerinin ya ardun ve onu getirenlere Hseyin'i ldrmemi
olsaydnz, ballnzdan gene memnun kal rdk; onun yannda
olsaydm, kendisini affederdim demi olduunu ve mkfat mit
edenlere hibir ey vermediini kaydederler. Ayr ca Yezid, Hz. Hseyin'in peri an bir halde am'a getirilmi olan ailesi ile birlikte
alam ve sonra onlarn btn ihtiyalarn salyarak kendilerini Medine'ye yollam tr. (58). Btn bu rivayetler Yezid'in bu
fiillerinin samimi .olmadn gsterir. E er sahiden Ubeydullah'a
kzm olsayd onu Kfe valiliinden azlederdi. Sonra Kilfe kuvvetleri bu kadar stn oldu u halde onu diri yakalamayp ehit
etmeleri ve bo yere adamlarn katletmeleri de bu yolda bir emir
alm olduklarn gstermektedir.
Bu tarihten itibaren birok eserlere konu olan Hseyin'in
ehadeti, Mslmanlar' n kalbinde ikapanmaz bir yara at . Az
sonra kendisini gsterecek olan btn muhalefet hareketlerinde
Hseyin'in intikam sebeb gsterilecek ve bu yzden yzy llar boyunca saysz Mslman kan aktlacaktr. iiler 10 Muharrem'i
matem gn ilan edecekler, bu ac kl olay ii veya Snni pek ok
(57) Hz. Hseyin'in Ali adnda olu vard : Ali Ekber, Ali Evsat, Ali Asgar.
Ali Evsat'n teki ad Zeynelabidindir. Ayr ca Hasan ve mer adl iki
olu daha vard .
(58) Taberi, a.g.e., IV., S. 48 - 9. sayfalarda Yezid iin asa ile Hseyin'in dudaklarm dokundu diye yazar ama her bAlde bu do ru deildir.

38

Bahriye OK

aire a tlar ilham edecektir. Hz. Hseyin'in Kerbela'daki trbesi

bugn hala iiler in kutsal bir yerdir.
b) Harre sava : Emeviler iin daha ok tehlikeli olan adam,
Mekke'de kutsal s na nda Halife'ye kafa tutan Abdullah ibni
Zbeyr'di. O. ehirlerinin eski canl ln kaybettirmi olan hkmete kar nefret ve kin duygulann aa vurmak iin frsat kolhyan Medinelileri k krtt . Yezid 683 ylnda onlar kendisine kazanmak in bo yere al t . Tecrbesiz yeni vali Osman bin Muhammed el-Sufyani aklnca Medine halk n kazanmak amac yla,
iinde Uhud gazas ehitlerinden Hanzala'nn olu Abdullah'm da
bulunduu bir gurubu am'a gnderdi (Clernent Huart bunu Ukbe
bin Velid diye gsterir, I. S. 263). Yezid bunlara ok iltifat etti; Abdullah bin Hanzala'ya ve sekiz o luna 180 000 dirhem bata bulundu. Yezid'in bu fedekarl na karlk, temsilciler am saraynda
grdklerini, sonradan gittikleri her yerde anlatmaktan geri kalmadlar. Halife'nin gece gndz sarho olduunu, mzik, dans ve
av partilerinden ba ka birey ile uramadn , hatta namaz niyan terketti ini yaydlar (59). Bunlardan Abdullah bin Hanzala
da oullarmdan baka kimseyi bulmasam bile, ona kar savanm diye ayakland . Bylece Medine'liler Yezid'i hal'edip Abdullah
bin Hanzala'y bakan setiler. Bu haberi duyan Yezid, Ensar'dan
Numan bin Bir'i nasihat etsin diye Medine'ye gnderdi; bu bir
sonu elde edemedi. Tersine Medineliler vali Osman bin Muhammed'i ehirlerinden koydular ve Mervan bin Hakem'i aman alncaya kadar evinde hapsettiler. Btn bu kayna malar, huzursuzluklar, Yezid'in mevkiinin adam olmamas ndan ve Peygamber'in
torunlarn ehit ettirmesinden do maktayd.
Yezid hemen, Amr bin Sa'id'e Medine zerine gitmesini emrettiyse de Amr bin Sa'id ikinci bir gnaha girmek istemedi i iin
zr diledi (Cevdet Pa a, KE., VIII., S. 231). O zaman yezid ihtiyar Mslim bin Ukbe'yi askerle Medine zerine yollad . O, onbin askeri Harre denilen yerde konaklatt . Burada Abdullah bin
Hanzala, gz nnde oullarnn birer birer ldrld n gr dkten sonra, Medine asillerinin pek o u ile birlikte ve btn
kuvvetiyle sava a savaa can verdi (26. A ustos 683) (60). Mslim
(59) Taberi, IV., S. 53; Cl. Huart., I., S. 263.
(60) Tabert IV., S. 54; Cl. Huart, a.g.e., I., S. 263, bni Tiktaka, el-Fahri,
S. 178.

EMEVj DEVLE 1"

.

34

ehri ele geirdi ve gn boyunca ya maya izin verdi. Suriye

askerleri bu gn iinde hem Medinelileri katlettiler hem de ehri bir harabe haline getirdiler. Bu s rada mesit ahr haline getirildi; trbeleri, sslerini alabilmek iin yakt lar (61); birok asil kimseler Yezid'in zulmnden kurtulmak iin uzaklara kam lard . Bu
arada Hseyin'in olu Ali (II.) ve Abbas'n olu Ali kurtuldular.
Hastahaneler, medreseler . ykld veya kapat ld.
c) Mekke'nin kusatlmas Yezid'in kuvvetleri iin art k Mekke yolu akt . Ancak, hasta olan Mslim bin Ukbe ld nden yerine Husayn bin Nmeyr geti. Mekkeliler ve Medine'den ka p
kurtulanlar, ayr ca Kfe'de daha sonra Emeviler'e kar ayaklanacak olan Muhtar s Sakafi ve bir ksm Harici Mekke'ye gelerek
Abdullah ibne Zbeyr ile birlikte Suriye'li birliklere kar kahramanca arp tlar (31. Ekim 683). Sonunda ehrin surlar iinde
savunmaya gemek zorunlulu unu duydular. Harem'de yani Kbe'
de kan dkmek yasak olduu halde, am askerleri manc nk getirip
Kasbe'yi ta yamuruna tuttular (62). Bu arada at lan ateli mzraklardan biri Kabe'nin rtsn ve tahta k smlarn tamamiyle tutu turdu; k sa zamanda Beytullah bir kl yn haline geldi. Tam
bu srada Halife Yezid lmt (63). Abdullah ibni Zbeyr, Husayn bin Nmeyr'e bir mektup yaz p Halife'nin ld n, bu durumda onun kimin adna savamakta olduunu sordu. Husayn bin
Nmeyr bile haberin- do ruluunu renince Emevi soyunun hilfette kalmas n artk istemediinden Abdullah ibni Zbeyr'in halifeliini tanyacan bildirdi. Ortam buna ok elveri li idi. nk
Kerbel olayndan tr iman sahipleri ok zgndler. Ayr ca
-

(61) Gerekten de Taberi, IV., S. 55; Mes'di, Muruc, V., S. 165 ve bni Tiktaka, el- Fahri, S. 189 gibi kaynak kitaplarda katledilen Medinelilerin
dere gibi kanlarnn aktld, ehrin yama edildii ve kadnlara tecavz edildi i, esirlerin hapsedildi i belirtilmi ise de, Emir Ali (Musavver Tarihi slam, I., S. 87 v. t.)'den ba kasnda mescidin ahr hline sokulduu ve sslerini almak iin trbelerin y kld yazlmamtr. Ayrca bk. Frants Buhl, .A., VII., S. 466.
(62) Taberi, mancn kullanan adam n Habeli bir gayrimslim olduunu,
Kbe'yi ta larken bir yandan da m sralar terennm etti ini kaydeder
(IV., S. 57).
(63) Wellhausen, Arab Devleti, S. 78. Yezid 39 ya nda 3 yl 9 ay saltanattan
sonra Reblevvel 14'te lm t. Tarihi rivyetler onun ld gnn
Mekke'nin yakld gnle ayn olduunu bildirirler. Taberi, IV, S. 57;

Mes'641, Muruc, V., S. 168, Cl. Huart., a.g.e., I., S. 263.

40

Bahriye OK

Mekke'nin kuatlmas sebebiyle islam alemi Emevilere kar yer

yer ayaklanmak istidad gstermi , Irak, Yemen ve M sr da, daha
nce Mekke'de halifeli ini ilan etmi olan Abdullah ibni Zbeyr'i
tanmt . Ama bni Zbeyr siyasi deha shibi bir ki i olmadndan Husayn ibni Nmeyr'in yapt teklifi reddetti; Mekke'de savaa devam etti.
E) IL Muviye'nin halifeli i : Bu arada, Yezid'in geceden korkan ocuklara benzetildi i iin kendisine Ebu Leyla ad verilen (64)
gen ya taki olu II. Muviye halifelie seildi. II. Muviye birgn
halk camiye toplad . Onlara: Ey Nas! Ben sizin i lerinizin ykn
tayacak kudrette de ilim. Sizin iin Hz. mer gibi bir adam aradm bulamad m. Dan mak iin Ehl-i ura gibi alt kii aradm; bulamadm. Siz hilfete be endiinizi seiniz deyip minberden indi
ve doru evine gidip kapand . Haz r bulunanlardan Dahhak bin Kays
halifeye vekil -olarak namazda imaml k etti.
meyye soyundan olanlar bu durum kar snda arm bir
halde kald lar. ok gemeden, seildikten belki k rk gn sonra,
IL Muviye ld (65).
F) Mervan bin Hakem'in halifeli i : II. Muaviye'nin lmnden sonra eski Irak valisi Ubeydullah bin Ziyd bile Irak'da halk
kendine biata davet etti. Ama halk ayakland . Ubeydullah bin Ziyad ancak kaarak can n kurtard . Bu arada, yukar da sylediimiz gibi, Abdullah ibni Zbeyr'e ba landklarn bildiren Irak, Ye
men, Hicaz ve Msr'dan ba ka Kinnesrin Emiri ile Humus (Homs)
Emiri, Abdullah ibni Zbeyr'e biat ediverdiler. O derecedeki Emeviler'in byklerinden olan Dahhak bin Kays bile gizlice bni Zbeyr'e biat etmi ti. Tam Mervan bin Hakem de ibni Zbeyr'e biat
edecek iken Ubeydullah ibni Ziyd am'a geldi ve onun zihnini
eldi: (bak. Taberi IV., s. 60) Sen Kurey 'in eyhi ve bir ulu ki isin; bni Zbeyr'e biat edersen ben senin iin utamr m dedi.
meyyeliler onun etrafnda topland lar. Baz Yemen kabileleri de
Mervan' tandlar. Bu yzden Mervan' n etrafnda toplan p onu
tanyanlara Yemeniyye denildi. Dahhak bin Kays bni Zbeyr'e tabi olduu iin bni Zbeyr'i tanyanlara da Kaysyye denildi. Bu iki
(64) Ebu'l - Ferec, I., S. 186 .
(65) Mes'di, Mruc, V., S. 168'de 2 ay, bir ba ka rivyete gre 3 ay; bni
Tiktaka, el - Fahri, S. 190; Ebu'i - Ferec, I., S. 186'ya gre ise 4 ay.

E M E Vi

D EV L ET I

41

parti birbirlerine kar 684'te Merc Rahlt denilen yerde ok kanl

bir sava verdiler. Dahhak bin Kays sava ta ldrld, yanda lar
peri an oldu. Mervn am'a girdi, aml lar ona biat ettiler (66).
Mervan, Amr bin Sa'id'i yan na alarak Msr'a gitti. bni Zbeyr'in adamlarn oradan koyup o lu Abdlaziz'i Msr valisi naspetti. bni Zbeyr ise karde i Ms'ab' am zerine gnderdi. Ms'
ab' n ordusu bozuldu. Mervan, Hicaz' dnmekten huzursuzdu
Daha nce Kabe'ye hcum eden am askerlerine kar canla bala
sava an Hariciler, bni Zbeyr'in Hz. Osman dostu olduunu renince kendisini brak p Yemme ve Basra taraflarna doru gittiler.
iiler de Tevvbin ad yla gizli dernek kurdular. Hz. Hseyin'in ehit edilmesinde kendilerini sulu grp onun kan n talep etmek
suretiyle temize kacaklar na inandklarndan ayaklandlar.
Bu arada Mervan iki odu hazrlayp, birini Medine'ye tekini
Ubeydullah bin Ziyd' n emrinde Irak'a yollad . Medine'ye giren ordu perian oldu. bni Ziyad, Irak'da komutanlar araclyla Tevvabin zerine sava at ; byk kahramanl kla savaan Tevvabin
yenilgiye urad ve Kfe'ye geri dndler. Abdullah ibni Zbeyr bu
srada yklan Kbe duvarlar n bsbtn yktrp yeni batan ve
tatan yaptrd. Hacer-i Esved'i de Hz. brahim zamannda olduu
gibi Kabe'ye dahil etti.
Emevi saltanat n Sufyaniler kolundan alp Mervniler koluna
gemesine sebeb olan Mervan bin Hakem byk amcas Osman bin
Affan halife oldu u vakit onun ktipliini yapm, bu sfatla Osman adna devleti istedi i gibi ynetmi , byk eyletlere kendi yakn akrabalarn tyin etmekten ekinmemi ti. Bylece de Hz. Peygamber'in en yak n dostlarn gcendirmi ti. Bunun bir sonucu olarak Br gn yahut Hz. Osman' n ehit edildii gn, ar surette
yaralanm , sonra Cemel olay na kat larak orada da a r yaralar almt (67). Bu olaylarla kazand hret syesindedir ki, hilafet makamna gemi ve olu Abdlmelik'in veliandliini kabul ettirmi ti. 65/685 yl ramazan nda Mervan ld zaman (bir rivyete
gre onu evli bulunduu I. Yezid'in kar s ve. Sufynilerden Halid'in annesi, olunu veliahtlikten kart p stne de hakaret et bni Tiktaka, el - Fahri, S. 191; Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 264
v. t.
(67) Wellhausen, Arap Devleti ve sukutu, S. 22, v. t., 86.

(66)

42

Bahriye OK.

ti i iin bir gece uyurken yast kla bomutur) (68) olu Abdlmelik kolayca yerine geebildi.
G) Abdlmelik'in halifeli i : Abdlmelik bin Mervan hilafet
makamna getii zaman imparatorlu u siyasi bakmdan bir btn
halinde bulamad . O, hilafet miras n glkle ve mcadele ederek
elde etmee, tpk Muviye gibi ba kalarnn bayra altnda bulunup kendini halife tan myan lkeleri yeniden itaat alt na almaya
mecbur oldu.
Onun karlat en nemli gaileler unlardr: Muhtar s-Sakafi'nin ayaklanmas ; Abdullah ibni Zbeyr'in halifelik iddias nda israr ; e itli blgelerde isyanlar; Afrika'da ayaklanmalar.
a) Muhtar s SakaWnin ayaklanmas : 64/684 Ramazan nda
Hz. Ali'nin nc olu Muhammed'in nurahhas olduunu ne srerek kendi propagandas n yapmaya balayan Muhtar Ebu Ubeyd
s Sakari ateli ve garip bir belgete sahipti. ok gemeden Kur'an' taklid ederek, seci li fakat mphem bir ifade ile, Cebrail'den
aldn iddia ettii ilhamlar syleme& ve Mehdi'nin gelece ini,
bylece gerek dinin yeniden kurulaca n, btn hakszlklarn ortadan kalkaca n , yer yznn yzyllarca adaletle ynetilece ini
vazetme e balad .
-

Muhtar s-Sakafi, bni Zbeyr'e kar aktan aa cephe almam olmakla birlikte bni Zbeyr, Muhtar' pheli adam telkki etmitir. Muhtar, Hz. Ali yanda larna nemli vazifeler ba ladysa da, onlarn itirnadlarm kazanamad . Ali yanda olan kimseler, Muhtar' n ar fikirlerinden her zaman y lmakta idiler. O, slam'i kabul etmi olmalarna ve kendisinin gerek kuvvetini te kil
etmelerine ramen ak nc Araplarla ayn haklara sahip olm yan
Iranl ve Araml unsurlara dayanmakta fayda grd.
Kurduu ordunun ba na Ali'nin kumandanlarmdan birinin o lu olan brahim bin Eter'i geirdi. Muhtar, Kfe Araplar' nn kendi
sine kar olduklarn rendii zaman, dmanlarn yok edebilmek
iin Hz. Ali'nin olu Hseyin'in ehid edilmesine kat lan veya onu
korumayan herkesi idam etti. Bu kanl hareketi Allah' n uygun bulduunu ileri srd; zira bu olaydan iki gn sonra Irak zerine yr(68) Mes'udi, Muruc z - Zeheb, V., S. 266 v. t.; bni Tiktaka, el - Fahri,
S. 192.

EMEV DEVLETI

43

yen ve Kerbel olayna karm olan Ubeydullah bin. Ziyad' n kumandas ndaki Suriye ordusu Hazir k ysnda tamamiyle yok edilmi ti. Kumandanlan Ubeydullah bin Ziyd da kurtulamam t . Fakat
Muhtar'n gya ulhiyetin makam diye adlandrd bo bir taht
nnde kutlad bu byk baarsn ok gemeden kendi zevli
izliyecektir.
Nitekim 67/687 Ramazan nda, Harra (Kfe yak nlarnda) da
Basra valisi Ms'ab ibni Zbeyr (Abdullah ibni Zbeyr'in karde i)
ve bunun kumandan Muhalleb, Muhtar ile arp tlar. Kfe kalesine ekilmek zorunda kalan Muhtar' Ms'ab burada drt ay kusatt. Hibir yandan bir yard m grmiyen Muhtar sonunda bir k hareketi s ras nda Ms'ab taraf ndan ldrld. Onun akidesine sadk kalanlar da ayn akibete uratldlar.
Bununla birlikte Ms'ab' n bu hususta gsterdii iddet hareketi, gene de bouna olmutur; nk Muhtar' n mezhebi, ii eskatoloji (= kyamet gn inanlan)'sinde derin izler b rakarak
devam etmi tir. Muhtar' n dini propagandalan sonundad r ki, ia
siyasi bir hareket olmaktan karak dini bir akide haline gelme istidadn gstermi tir. Bylece, Muhtar' n siyasi baarlar ok ksa,
fakat dini telkinleri derin ve uzun sreli olmu tur. (Brockelmann,
slam Milletleri ve Devletleri Tarihi s. 82).
Abdlmelik her ne kadar Muhtar'dan kurtulmu oluyor idiyse
de, Irak bu defa da Hicaz halifesi Abdullah ibni Zbeyr'e, karde i
Mus'ab ibni Zbeyr'in abalar ile balanm oluyordu. imdi Ms'
ab ibni Zbeyr'e kar yrmek gerekiyordu. 689'da am'dan yola
kt (69). Fakat derhal geri dnd, nk ba kentte tehlikeli bir
isyan kmt. Asiler'in banda bulunan Amr bin Sa'id el Edak'
am surlar iinde kuatt . Eer teslim olursa, hrriyetini ona balyacan vdetti. Halbuki Abdlmelik verdi i sz tutmad , bir
rivayete gre onu kendi elleriyle ldrd. El-E dak'n yanda lar saray kuatnca o, onun ban kaleden a aya frlattrm ve arkasndan avu avu aTtnlar sam , bylece asilerin dalmas n salamt. am'da sknetin geri gelmesi zerine Halife Ms'ab ibni
Zbeyr'e kar yeniden sefere kt, ama baar elde edemeden geri
dnd. Ertesi yl iki ordu Ba dat yaknnda Maskin'de yeniden kar(69) Sait Pa a (Diyarbekirli) Mir'at l - ber,

44

Bahriye OK

lat lar. nce Abdlmelik Mus'ab'a samimi olarak kumandanlik

teklif ve vdetti. Fakat o, karde ine ihanet etmedi, sava t ve ld.
Abdlmelik Irak halk nn biatn kabul ettikten sonra, hkmet merkezi am'a dnd.
b) Abdullah ibn-i Zbeyr'in halifelik iddialar na son verilmesi : imdi art k nfuzu Hicaz blgesini s nrlarn amyan Abdullah ibni Zbeyr'i ortadan kald rmak gerekiyordu. Bu i iin
Halife son sava larda gsterdi i baarlarn gz nnde tuttu u
Taif'li Haccc bin Yusuf'u seti. Haccc do duu Taif ehrini s
k larak Mekke zerine yrd. ehrin kutsalln gz nne almadan, Ebu Kubeys dandan Mekke'yi manc nk yamuruna tuttu.
Gene de Abdullah ibni Zbeyr, Kbe ve dolaylarnda daha yedi ay
tutundu ve kendi z o ullar taraf ndan bile (70) terkedildikten
sonra, yapt bir k hareketi s ras nda Cemazilevvel 73/Ekim
692'de ldrld. Bylece Irak ve slm imparatorlu unun kalbi
saylan Hicaz, Haccc bin Yusuf'un abalar yla Emevi soyuna kazanlm oldu.
Abdullah ibni Zbeyr gecesini gndzn ibadetle geiren ok
dindar ve emsalsiz bir ki i idi. Hz. Ebu Bekir'in k z Esma'n n
olu idi. Dvas nda hakl ise sonuna kadar savamas n kendisine annesi sal k vermi ti. 73 ya nda iken ldrlm olan Abdullah ibni Zbeyr 9 y l, hkmet merkezi Mekke olmak zere halifelik etmi ve zaman zaman Irak ve M sr da kendisine tbi olmutu.
c) Trl blgelerde ayaklanmalar : Abdlmelik bu hizmetlerine karl k Haccc'a Hicaz, Yemen ve Yemlne vliliklerini verdi. Irak' n ve. Hicaz' n am hkmetine ba lanmas ile Abdlme
lik'in art k bundan byle rahat bir saltanat srd belki hat ra
gelebilir. Ancak byle olmam tr. nk anlatt mz bu mcadelelerden faydalanan Hariciler glenmi , eski Akad blgesi ran'n
gney blgesini ellerine geirmi ler ve canlarn hie sayarak durmadan sava maya koyulmu lard . Bunlardan zellikle Ezrakii kolundan olanlar ok korkuntular. bni Zbeyr'in bir sre nce
Abdlmelik'e tbi olmay kabul eden eski vlisi Muhalleb bunlarla
(70) M. Seligsohn, A., I., S. 45; Yakhi (Houtsma yay.), II., S. 303 v. t.;
Muruc z - Zeheb, V., S. 130 v. t.)

EMENTi DEVLETI

45

baa kamam t . Sonunda Halife, Haccac' ve Muhalleb'i daha

nemli bir kuvvetle bunlar n zerine yollad.
78/697'de Iran'da yap lan kanl bir arpma sonunda Hariciler'in byk k sm kl tan geirildi; geri kalanlar da el Ahsa llerinde oturmaya mecbur edildiler. Kfe valili ine ek olarak kendisine bir de dou illeri verilmi olan Haccc, zellikle Iran'da ok
iddet gsterdi. Siistan valisi olan Abdurrahman bu zulmlerden
bakt ; nce ba kaldrd , sonra halifeli ini ilan etti. 701 ylnda kendisine kar yollanan ordular yendi. Sonunda Deyr l Cemeim'de
ve Maskin'de yap lan sava lar sonunda yenildi ve kat .
-

d) Kuzey Afrika'nn Emevi halifeliine yeniden balanmas:

Araplar'n ele geirdikleri lkeler halk na kar gururlu davranlar , zgrlklerin ok d kn olan Afrikal Berberiler'i krd iin,
onlar en kk f rsatlardan yararlanarak islam mparatorluundan kapmak yollar n bulmakda gecikmiyorlard . VII. Yzyln sonlarna do ru, yani Halife Abdltrelik'in Irak ve Hicaz olaylar yla
youn bir ekilde urat yllarda durum gene byle olmu , Kuzey Afrika, Msr snrlar na kadar, Islam egemenli inden kmt.
693 yl nda Abdlmelik, Afrika'y bir kez daha Islam egemenlii altna almaya mecbur kald . Bunun iin bir ordu haz rlad . Bu
ordunun kumandanl na Ukbe bin Nfrnin adamlarndan Zheyr
getirildi. Zheyr, Berberiler'i ve bunlar n mtefikleri Bizansl lar'
yenerek Islam topraklanndan kard . Ama Zheyr'in bir dalgnl yznden Bizansl lar yeniden frsat bulup Berka'ya hcum ettiler ve islam ordusunu a r yitiklere uratt lar.
Abdlmelik Afrika'da yitirdi i yerleri geri almak iin 11as~
bin Nu'man kumandasnda yeni bir ordu yollad . Bu ordu Kayravan' geri al p Rumlarla Berberiler'i byk bir yenilgiye u ratt
Araplar bir kez daha Atlas Okyanusuna vard lar. Ama ok gemeden Berberiler ile teki iretler pek zeki: bir kad n olan Kahine'nin
emri altnda toplandlar ve ellerinden km olan btn yerleri
yeniden zaptetmeyi ba ard lar. Islam ordulanmn bir k sm ehd
dm , geri kalanlar da Berka'ya kam lard (697) (71).
Kahine bu ba anlannn sayesinde be y l Afrika'da saltanat
srebilmi tir. Sonunda 702'de Abdlmelik Hassan bin Nu'man' n
-

(71) Rene Basset, Hassan maddesi, A., C. V. I.

46'

Bahriye OK

imdadna bir ordu daha yoll yabildi. Abdlmelik'in askerleri, byk bir denizi a an bir gemi gibi, Kuzey Afrika kabilelerini vararak ilerleme e balad zaman, Khine buna kar koyabilmek iin
emrindeki lkeleri bir l haline getirme e karar verdi. Saraylar,
klalar onun emriyle y klyor, deerli eyalar gtrlyor, gtrlemiyenler paralan yordu. Bylece kasabalar ve beldeler yerle
bir edildi; bahelerdeki a alar bile kesilip yak ld . Bakml Berberi beldeleri, kasvet ve hzn dolu bir hal ald . Mslman kumandan Hassan bin Nu'nan yklm olan bu yerleri birer birer
ele geirdi. Khine Atlas da lar eteklerinde verilen bir sava ta hala
Bir el-Khine denilen yerde katledildi (703). Bundan sonra Berberiler 25 000 svri vermek suretiyle bar yaptlar. Bu olay Berbeiller aras nda islmiyet'in ak l ermiyecek kadar abuk yay lmasna
vesile olmutur. Ne yazk ki, Hariciler yava yava Afrika'ya g
etmee baladlar ve tadklar nefret duygularn Berberilere de
aladlar. Zamanla bu Hariciler Afrika'da a iret ba kanlna kadar ykselebilmi lerdir. Bu yzden de Berberiler'in kanl sonular veren ayaklanmalar na sebeb olmu lardr.
e) Ynetim ve maliye'de yenilikler : Btn bu baarlar elde etmek iin Abdlmelik, Bizansl lar'a a a yukar 15 yldan beri
hara vererek hi olmazsa Bizans s mrlarnda bar korumaya al m t (72). imdi artk bu anla may srdrmek gerekmiyordu.
Abdlmelik, Bizans'la sava a girdi. Bu sava hemen hemen Traz ve
para islahat ile ayn zamana rastlamaktad r. Traz, devlet bykleri
iin zel olarak dokutulan s rma veya ipek i lemdi elbise, boha
veya mendiller zerindeki yaz lara denir. Bu yazlar rumca idi ve
baba-oul-ruhlkuds, yani teslis duas n tarlard . Birgn Abdlmelik; kendi meclisinde otururken bir boha grerek, zerinde yaz l
olan rumca bir ibareyi anlamak istedi. Yaz lar kendisine tercme
edildiinde bu islmiyet'e yak r m ? Byle yaz lar tayan bohalar nasl olur da slam lkelerinde kullan lr diyerek rumca traz
yasak edip onun yerine la ilahe illahu yazlmasn emretti. Bundan byle slam lkelerinde trazlar arapa oldu (73).
Arap mparatorlu unda halifeler taraf ndan darbedilen zerlerinde farsa veya yunanca yaz l , hatta ate gedeli veya hal paralar
(72)
(73)

Belzuri, Futuh l-Buldn (Z. K. Ugan ev.), I., S. 257.

Crci Zeydn, Medeniyet-i slmiye Tarihi, I., S. 120 - 1; W. Barthold,
slm Medeniyeti Tarihi, S. 25.

EMEV DEVLET

47

bulunmakla birlikte, bunlar tam anlam yla tedavl etmemi , devletin bat blgesinde Bizans, do u blgesinde ise Iran paralar kullanlmt .
Abdlmelik traz rumcadan arapaya evirmek isteyince, Bizans imparatoru IL Justinianusu (685-711) tahttan bir sre iin indirmi olup Krma srm bulunan geici Imparator Leontius
(695-698) dinarlar zerine Peygamber'i kltc ibareler bast raca' n bildirerek tehditte bulundu. Halife bunun zerine devletin
ileri gelenleri ile gr meler yaparak, alt n ve gmten dinar ve
dirhemler darbettirdi (74). Bu paralar n bir yzne Hz. Peygamber'in ad n koydu, sonra bunlar mparatorluun btn blgelerine
yollayarak, bunlardan ba ka bir para ile al veri edecek kimseleri
idam cezas ile tehdit etti. Ertesi y l Haccc bin Yusuf, halifenin
yapt bu i i Kfe'de taklit ederek onu izledi(75).
Abdlmelik zamanna kadar slam lkelerinde resmi dairelerde
defterler ve yaz malar, o memleketin halk nn dili ile olur ve bu dile
a ina yerli memurlar arac l ile iler yrtlrd. Orn. Ms r divann n, yni hkmet dairesinin resmi dili yerli halk n dili olan
kptice idi; memurlar da ,kpti idiler. am'da resmi dil rumca ve
memurlar da bu dili bilen yerli hristiyanlar idi. Irak'ta ise resmi
dil farsa, i lere bakanlar da bu dili bilen yerli memurlar idi. Abdlmelik her tarafta resmi dilin arapa olmas n ve ynetimin de
Mslman memurlara verilmesini emretti (76).. Bylece lkenin
her ynne arapa yay lm, birok yerlerde yerli halk anadillerini
unutarak kendilerini Arap saymaya ba lamlard .
Abdlmelik mparatorlu un birliini elinde bulundurmak iin
(74)

(75)

Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 188; Belzri, Futuh, II., S. 374 - 9; esasen
dinar o zamanki alt n, dirhem de gm parann adyd ; fels ise mahalli olarak da bast rlan deeri az bak r paraya denirdi.
Mus'ab ibni Zbeyr ve Abdullah ibni Zbeyr zamanlar nda az lde dirhem bastrld .
Hicri 75 ylnda Haccc Bagliye dirhemleri darbettirdi, zerine Bismillah
el Haccc yazdrd . Bir yl sonra Allahu ahad, allahu s samad hkettirdi, fkhlar bunun yaz lmasn mekruh grdler; bundan dolay bu
paralara mekrhe ad verildi; rivyete gre Arap olm yanlar da bu dirhemlerin eksikliini grdkleri iin makrhe demi lerdir. En iyi paralar
Hubeyriye, Hlidiye, Yusufiye paralardr. Bunlarn gmleri saflatrlmtr ve miktarlar eksik deildir.
Belzuri, Futuh, I., S. 312 ve II., S. 99.
-

(76)

48

Bahriye OK

zimmilere tan nm olan zgrlkleri hissedilir derecede azaltt .

O kendi saray na da o zamana kadar mevcut olm yan bir hava getirdi. Selefleri, uyruklar na her zaman eski Arap kabile efleri gibi
muamele etmi lerdi. lk olarak o, bir hkmdar tavr ile ortaya
kt . Teokrasinin bir temsilcisi olarak din bilginlerine byk bir
nfuz bahsetti. Dini vazifelerini de byk bir dikkatle yerine getirdi. Bununla birlikte hibir zaman mutaass p deildi; hatta I. Yezid'e
hizmet etmi hristiyan air el Ahtal'i bile saraynda alakoymaktan
ekinmemi ti (77).
-

Yukardan beri a kladklarmzdan grld zere Abdl'Delik _t pk I. Muviye gibi, paralannu olan islam devletini bir
kez daha tek bayrak alt nda toplamay baarm , bu yolda kendisine byk yard mlarda bulunan Haccc bin Yusuf elde etti i byk iktidar ve nfuza ra men hlifeye sadakatten ayr lmay bir an
iin bile dnmemitir. Netekim giri tii iddet hareketleriyle
devletin siyasi vandetini takviye eden, imparatorlu un belki yars na hkim bulunan Haccc, kendisini Halifenin sad k bir hizmetkar saym , valileri de alelcle bir memur durumuna getirme e
almtr.
Vast ehrinin kurulmas , Basra'nn bataklk alanlarna zencilerin yerletirilmesi (78) de kabilelerin mahalli otoritelerini k rmaya yneltilmi bir hareket olarak kabul edilebilir. Haccc'a <zlim ad tak lmtr. Gerekten de ok adam ldrmii tr. Ama
imparatorlu un btnln sarsan Hariciler'i y ldrmak iin, o
zamanlar baka trl hareket edemezdi. Haccac' n iddetli hareketleri sonundad r ki, Haricilik, propagandas n aktan aa deil, gizli yapan bir mezhep haline gelmi tir. Btn tethi hareketlerini, Peygamber taraf ndan kurulmu olan teokratik devlet geleneini srdrmek amac yla yapt sylenebilir.
703 ylna kadar saltanat eki me ve didinmeler iinde geen
Abdlmelik, 705 ylnda ld. Babas Mervan taraf ndan veliaht
olarak gsterilmi bulunan Abdlaziz lm olduundan Velid bin
Abdlmelik hibir itirazla kar la madan hilafet taht na oturdu.
(77)
(78)

Brockelmann, Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi, S. 74.

Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 268; Haccc 702 y lnda KCfe ile
Basra'dan Medain ve el - Ahvaz'den ayn uzaklktaki bir yerde Vs t'
ina ettirdi.

Abdlmelik adna baslm bir para.

Stanley Lane Poole, Oriental Collection C. IX. London 1889, PL. II. Nu. 59.

EMEV

DEVLET

49

H) Mslmanlar'n Orta Asya'da savalar : Abdlmelik'in tahta k ndan 4 y l nce Orta Asya'da Elteri Kagan (= Kutluk
Han) 681'de Gktrk devletini yeniden kurmu tu. Yeni Gktrk
devletinin ikinci bakan Kapagan Han (691-716) baz Trkleri, bu
arada Trkeleri, Karluklar egemenlii altna ald srada, Kutluk
Han'n olu Kl Tigin'i Sudaklar bir dzene sokmak zere Maverannehr'e yollad (79). Bu s rada Abdlmelik Horasan valiliini
Haccac'a vermi ti. Haccc kendi emrindeki en mehur kumandanlar Trk ellerine saldrtt . Bunlar kolay baar elde edemiyorlard . Ancak Trk beyleri aras ndaki rekabet bunlar n iine yaryordu (80). Sonunda Haccc, Kuteybe bin Mslm.'i Trk ellerinin
fethine memur etti (705). ok kan dkc bir kumandan olan
Kuteybe, Trk beylerinin uzakta bulunmas ndan yararlanarak Toharistan'da baz ehirleri ald ve ticaret merkezlerinden Baykent'e
yrd (707). ki ay uratktan sonra halk teslim olmaya mecbur etti. Araplar Baykent'e bar yaparak girdiler ama ehrin zenginliini grnce ya maya koyuldular, bu gzel ehri birka gn
yama ettikten sonra yaktlar, yktlar. ehirde eli silah tutan ne
kadar - Trk varsa hepsini ldrdler; kad n ve ocuklar esir edip
Horasan'a gnderdiler. Kuteybe, Baykent'ten sonra Talkan mamur
ehrini harabeye evirtti; halk katledildi, bu i ten yorulanlar Trkleri sra sra aalara ast lar. Talkan yolunun 6 km. lik bir k sm
byle aslm insanlarla evrildi (81). Kuteybe 12 y l zengin ve
mamur Trk ehirlerini ykmakla urat ; iitilmedik vahetler
iledi; geti i yerlerde yan k kokusundan ba ka birey brakmad,
ama gene de kesin .bir sonu alamad . O kadar ki, Senerkant
Trkleri Kuteybe'ye vergi vermei kabul eden Hanlar Tarhun'u
tahttan indirdiler (82); yerine Gurak Han geirdiler (709) ve savamaya devam ettiler. Kuteybe ancak alt yl urat ktan sonra
Semerkand'a girebildi (711). Harezm blgesinde de ayn facialar
oldu. Kuteybe zengin ve bak ml Harezm ehirlerini yama ettikten sonra kardei Abdurrahman'n esir etti i 4000 Trk gencini
ldrtt. Emevilere yaranmak iin Kuteybe her geti i yeri hara-

(79)
(80)
(81)
(82)

Cokun ok, Trk Hukuk Tarihi Dersleri, S. 16.

Belzuri, II., S. 282 v. t.
Taberi, IV., S. 168; Gibb, Ortaasya'da Arap Futuhat , S. 32.
H. A. R. Gibb, Ortaasya'da Arap futuhat , S. 31.

50

Bahriye OK

beye evirdi. Onun oynad bu dram kendi si askerleri taraf ndan ba kesilinciye kadar devam etti (717) (83).
Kuteybe'den sonra Maverannehr'de Trkler birle ip Araplaf yurtlar ndan srp kardlar; yaln z Buhara ve Semerkant
gibi Araplar, iranl lar ve Mslman olmu Trklerle nreskun ehirlerde m terek bir ynetim kurulabildi.
Emeviler'in Horasan valisi E res hi olmazsa Buhara ve Semerkant blgelerinde tutunabilmek iin Islam dinini kabul edecek
olan Trkler'den cizye al nmamas n uygun grd ve bunu ilana
mecbur oldu. Bu ilan ayn zamanda, Mslman olacak Trkler'e,
Araplar'la e it haklar verilece ini de ihtiva ediyordu. Tahamml
edilemiyecek kadar a r olan cizyeden kurtulabilmek iin Buhara
ve Semerkant Trklerinden biro u slam dinini kabul ettiklerini
bildirdiler. Ancak halkn ou Islam dinini kabul edince, gelir birdenbire azald ; Buhara blgesini Emeviler'in bir maliknesi sayan
am sarayn tela ald . Mslman olan Trklerden de Cizye al nmakta devam edilmesi yeniden emredildi (84). Islamiyet'e ayk r
olan bu emir yeni ayaklanmalara sebeb oldu. Bu tarihlerde Seyhu
irma boylarnda da Trke devleti kurulmu tu. Maverannehr'de
Mslman olmu veya olmam btn Trkler toplan p Trkele'i in Hani Suluhan'dan yard m istediler. Suluhan yard ma koup
Araplar' Maverannehr'den srp kard . Toharistan' da Araplar'dan kurtard . Fakat Suluhan'dan sonra Trke ler kara ve sar
diye ikiye ayr lnca, bu iki grup aras nda sava ma bagsterdi. Bu
savz,smalardan yararlanan Araplar yeniden karldklar yerlere
girebildiler, ama teker teker her beylik gene de kendi topraklar n yllarca savundu.
Yzyl kadar sren Trk-Arap anla mazlklar' ve arp malar na, hatta Araplar' n Tibetlilerle yapm olduklar anlamaya ramen, Maverannehr ve Toharistan Trklerinin hemen hepsi de
varlklarn koruyabiliyorlard .
Araplar' n Trkler iin izledikleri siyaset zulm ve tenkil ile
zetlenebilir. Arap l k siyasetini izliyen Emeviler devrinde Araplar, Trkler'e Mslman olsalar bile yukardan bak yorlar, kendi(83)
(84)

Bel'azuri, Futuh, II., 285 - 301. Belzuri S. 301'e gre Kuteybe hl'a. hayattadr.
Belzur, Futuh, II., S. 314.

EMEV DEVLET

51

lerini Trklerden pek stn gryorlard . Trklerin ister mallar

ister canlar olsun, kendileri iin hell say lyordu. Bu husus zellikle cizye toplarken a ka grlmekte idi. Halifeler am saraylar= israf giderlerini kar lyabilmek ve elencelerine gerekli
mali kaynaklar salyabilmek iin komuta-nlann yamacla tevik ederlerdi. Yz y la yakn bir zaman boyunca yap lan bu yama
ve tahripiliin sonu u oldu ki, Trk topraklarndaki sanat eserleri mahvoldu. Emevi halifelerinin bir k sm (mer ibni Abdlaziz gibi bir iki hkmdar d nda) yksek islm dinini yaymak
amac ndan ok, zengin lkeleri ya ma etmek, yeni gelir kaynaklar bulmak iin ak nlar yaptryorlard. Trkler ise mevll mertebesinde ya amak istemedikleri iin, slm dinini kolayca kabul etmek
yolunu tutmamlard . Ancak Emeviler aleyhinde uubiye hareketi
olumaya baladktan sonradr ki, Trkler Mslman olmay ktle
llinde benimsemi lerdir.
I) uubiye hareketi : 'ab kknden gelen bu kelime Mslman Araplar' n gitikleri yerlerde hukuk ve siyaset bak mndan ken,
ka kavimler zerinde stnlk kurma abalar na kardineba
kan sosyo-politik ak m ve bunun mensuplann ifade eder. uubiye yandalar btn Mslmanlar' n eitliini kabul ettikleri iin
kendilerine Ehl t-tesviye yni eitletirme yandalan adn verirlerdi. Daha Hz. mer zamannda, onun nl adletine ra men, Araplk
taassubu a ka grlmee balamt . Yabanc rk ve uluslardan
olan dindalanna kar (bir iki halife dnda) Kitap ve (Snnete uymay akllarna getirmeyen Erneviler zaman nda, Araplar. n siyasal
ve hukuki basks son haddine varm t. te birden bire .k geni leyen Emevi imparatorlu u zamannda Allah' n ve Peygamber'in
eitlik emirlerine ra men (bk. Crci Zeydan, Medeniyet-i slmiye,
IV., S. 257-258), Arap'tan ba ka Mslmanlar asla Araplarla e it say lmyor, tersine onlarn klesi gibi kabul ediliyorlar& O derece
Arap asabiyeti ile hareket ediliyordu ki, Arap olmayan bir anadan
doan bir prens tahta geen iyor, bir Trk veya ranl'nn arkas nda
bir Arap namaz k lmyor araptan gayr s ile bir arab evlenemiyor,
(Zeydan IV, 167-168) ve Arap, Arap'tan gayri bir kimse ile dola amyordu (bk. kd l-Ferid, II., S. 73).

te bu arap ovinizmi'dir ki, bir tepki yaratt ve o zamana kadar sregelen bu bedevi asabiyeti kar snda Araplar d nda kalan
uluslarn kavim bilinleri uyand . Emeviler zaman nda balayarak,
onlarn yklmas nda olumlu bir rol oynayan bu psikolojik tepki

52

Bahriye OK

Abbasiler devrinde Araplar' pek sevmiyen Halife Mansur zamanndan itibaren trl sebeblerle yava yava glendi ve Halife Me'mun
devrinde byk bir sosyo-politik ak m niteliini kazanarak siyasal hayatta da etkisini gsterdi. yle ki az sonra Mu'trsm zamannda Araplar' n deneklerinin kesildi ini valiliklerden uzaklatrldklar m bile grmekteyiz. Zira Abbasi ordusu sadece Arap askerlerinden meydana gelmi bir kuvvet olmayp trl uluslardan,
.1
bu arada en ok Trkler'den olu maktayd .
,

Ancak Halifeler nas l Araplar'dan, Kurey soyundan, iseler,

devletin resmi dili, saray dili, yni kltr dili de ylece Arapa
olmakta devam etmi tir. Abbasiler'in siyasetlerinin temeli ise snni Mslmanlkt (85).
te Araplar'n Abbasoullar zamannda Mslman uluslara
tanm olduu zgrlk ile Arap siyasal ve sosyal bask s geni
apta kalk nca, Arap'tan ba ka Mslmanlar, Araplar'a kar kendi kavni geleneklerini ve tarihi ereflerini, dillerini aktan a a
korumaya baladlar. Arap olmayan bir tak m air ve yazarlar s rf
bu inanc savunmak amac ile iirler ve trl kitaplar' yazd lar (86). Buna kar Araplar da harekete getiler; her iki yan birbirlerini kltc yaynlara bavurdular. Bu arada ad nn yazlmas gerekli biri varsa, o da bni Kuteybe'dir. O, Araplar' n teki
btn uluslardan stn oldu unu savunan Tafdil ii1--Arabl adl
kitabn srf bu amala kaleme alm tr.
Bu iki z t partinin ortas nda olup hi bir yan tutmayanlar da
vard . Bunlar slam mmetini iinde olan trl uluslar n, hatta
Mslman olmyanlarn bile, faziletlerine ve meziyetlerine dair
eserler yazd lar. Abbasi ordusunu oluturan trl uluslarn, ounlukla Trkler'in meziyetlerine dair Chiz taraf ndan yazlar kaleme alnd gibi Ebu Hayyan-i Tevhidi'nin Araplar'n, Yunanllar'
n, ranllar'n, Hindliler'in zel meziyyetleri hakk ndaki yazdklar rnek olarak gsterilebilir. Bir kere daha syliyelim ki, uubiye akm Arap olmayan Mslmanlar' n Araplk ideolojisi gden ve tahakkm etme e uraan snfa kar ulusal bilinlerinin
uyanrnas , onlarda eski ahlaki edebi ve siyasi geleneklerin yeniden
canlanmas ve deerlenmesidir (87).
(85) Barthold, islm Medeniyeti Tarihi, S. 100.
(86) Crci Zeydn, IV., S. 258.
(87) bk. F. Kprl, (Barthold) Islm Medeniyeti Tarihi, S. 100.

EMEVi DEVLET

53

Gerekten de ilk zamanlarda uubiye hareketi dini-siyasi bakmdan Islam birliini zayf drmek gibi zararl bir sonu dourmu ise de buna kar lk gene Islm evresine kuvvetli bir
zgrlk havas da getirmi , Araplar'dan ba ka uluslarn dillerine,
geleneklerine, tarihlerine de er verilmek gibi yararl sonular
domu tur. Bylece islm kltrnn ykselmesine, bunun etkisi
pek byk olmutur (88).
J) I. Velid'in halifeligi : a) Asya'da fetihler : I. Velid bir kez
daha islm silahlar= imparatorlu unun her ynndeki s nrlarn n tesine gtrd. Anadolu'da baz yerler kuatmalardan sonra
Araplar' n eline geti. Mesleme bin Abdlmelik Anadolu'da Heraklea (Ereli) ile Amoria (Ammuriye)'yi zaptetti, fakat stanbul zerindeki emellerini gerekletiremedi. Do udaki fetihleri Haccc
valisi . bulunduu rak'tan ynetiyordu. Buhara, Semerkant, Fergana
ve Kgar Araplar' n eline geiyordu. I. Velid'in valilerinden olan
Muhammed bin Kasm, Sind ile Blucistan arasndaki blgelerde
oturan a iretleri yola getirmek iin a lan savalar sonunda Sind,
IViultan ve Pencab' Arap imparatorlu una ,katmt (96/715) (89).
b) I. Velid'in imar ileri: I. Velid, mer ibni Abdillaziz'i Hicaz vliliine getirmi di. mer ilmi Abdlaziz metin, itidalli olduundan ve milletin refah ndan baka birey dnmedi inden ynettii lke halk huzur ve mutlulu un tadn tatt.. Haccc' n zulmnden kaan biroklar Irak' brakp Hicaz'da rahata kavu uyorlard . O, I. Velid'in emri ile Hz. Peygamber'in e lerinin evlerini
satn ald ve bu evlerin yerlerini camiye katt (90). I. Velid zama-.
nnda mescitlere minareler yap lmas emredildi. Ama Belzri'ye
gre ilk minare I. Muviye zaman nda Basra camini onaran vali
Ubeydullah bin Ziyd tarafndan yaplmt r (91). mer ibni . Ab(88) Bu konu iin Msrl yazar Ahmet Emin ve Abdlhamid'in Fecr l islm (1347), ve Sahih l - Islm (1351) adl eserlerine baknz.
(89) Kuzey Hindistan'da byk zaferler kazanan Muhammed bin Kas m
hibir su ilemedii hlde, Hi m tahta geince, Haccc ile akrabal
yznden onu zincire vurdurtup Irak'a getirtti i zaman Hindliler, Muhammed bin Kas m' kaybettikleri iin a ladlar Kire'te onun heykelini yaptlar. Belzri, IL, S. 332.
(90) Taberl; a.g.e., IV., S. 152.

(91) Ama Belzuri'ye gre (II., S. 177) ilk minare Basra'da I. Muviye zamannda, Basra camiini tamir eden vali Ubeydullah bin Ziyd taraf ndan yaptnlautr.

g4

Bahriye

ok

dlaziz, Yezid ve Abdlmelik zamanlar nda yklm olan yerleri,

yni Mekke'nin yak lp yk lmas ndan tr meydana gelen harap
yerleri yeniden onararak, zellikle Medine'de devlete ait pek byk
binalar, su kemerleri, yollar ve geitler in a ettirmitir. Fakat btn bu abalar na ramen, Haccac' n evirdii entrikalarla, Hicaz
vlili inden azledilmi tir.
.

I. Velid, Irak'ta su kanallar n onart p, sularn dzenli olarak

tarmclara datlmas , uzunluk ve arlk llerinin ayarlanmas
gibi devletin pek hayrl ileri ile uram tr.
Ayrca am'da slam mimarisinin en stn zevk rneklerinden
birisi olan ve bugn hla, Timur taraf ndan uratld tahribata
ve 1892'de geirdi i yangna ramen (sonradan restore edilmi tir)
grenlerin hayranl kla seyrettikleri Byk Emevi camiini de byk
meblalar sarfyla I. Velid yaptrmtr.
ca) Afrika ve Ispanya'da fetihler : I. Velid zaman nda Afrika seferlerine devam edildi. 708 y lnda Afrika kumandan olan
Hassn bin Nu'mn blgesini iyi ynetmesine ra men, azledildi
onun yerine Musa bin Nusayr tyin edildi. Hassan' n Afrika vliliinden ayrlmas Berberiler'e ayaklanma f rsat verdi. Fakat yeni
vali Musa onlar abucak yola getirdi. Musa ve o ullar btn Rum:
lar Afrika'dan koydular. Bar ve dzen yeniden kuruldu; bylece
airet bakanlar Musa'ya balandlar. Musa saa sola birok din
retmenleri yollayp Berberiler aras nda Mslmanlk' iyice yayd .
710-715 aras nda Akdeniz adalarnda bulunan Bizansllar zerine
asker gndererek Mayorka ve Minorka gibi yerler islm'a kazan lm oldu ve bu yerlerde birok gzel binalar yap ld. Haccc' nki ile
kyaslanrsa, Musa'nn ynetimindeki topraklar daha byk idi
(Msr'dan Atlas okyanusuna kadar); ama Musa bu geni topraklara yeni bir lke daha katacakt r ki, bu da spanya'dr.
spanya bu srada hibir zaman olmad kadar kmeye yz
tutmutu. Romallar zamannda olduu gibi yksek s nf vergiden
muaf tutulmutu. Orta snf ar vergilerle ezilmi, zanaat ve ziraat hemen hemen yok olmu , ticaretten ise bir iz bile kalmam t . Toprak sahipleri saraylar nda zevk ve elence ile ya arlarken,
kleler topra ilerlerdi ama, ne kadar i leyebilirlerse. Ispanya'da
oka ya yan Museviler hkmdann, rahiplerin ve asillerin i kencelerinden inlemekteydiler. Bir aral k tedbirsizce ayakland lar, bu

EMEV DEVLET

55

yzden ok korkun bir katliama u rad lar, ldrlmiyenler esir

edildiler. Ihtiyar esirlerin dinlerine kar lmad ama, genler Hristiyan olmak zorunda b rakldlar. te bu olaylarn getii srada,
yni Musa bin Nusayr, Afrika'ya tayin edildi inde Rodrik spanya
kral Viia'y tahttan indirip ldrterek iktidar eline alm t. Ahlaken kt olan Rodrik, Susa valisi olan Jlien'in k zna tecavzde bulunmu tu. Bundan tr Jlien, Rodrik'ten almak amac yla Musa'y spanya'y fethe a rd . Musa, Halife I. Velid'in de iznini alp, erif adndaki bir subayn' ke:fetsin diye Gney- spanya
blgesine yollad . Ald elveri li haberler zerine en de erli kumandan olan azatl klesi Tark bin Ziyad' 7000 kii ile 'Ispanya'
ya geirdi (711) (92).
Bu blgenin Got valisi toplad stn kuvvetlerle Tar k ordusunu karadan ku att . Yalnz ky ak kalmt . Tank ekilmek
umudunu yitirmek iin limandaki gemileri yaktrd ; ordusuna hitaben: Sabr ve sebat ederseniz zafere ula rsnz, Endls' fethederiz. Aksi halde d man hepimizi denize dker dedi ve sonra
dmana saldrarak onu yendi. Geri kaanlar kouturarak Kadis
dolaylarna geldi. Rodrik btn imkanlann toplam , 90 000 kiilik ordusuyla onu" Kadis'in gneyinde kar lamti. Sava , yni
Kadis sava 8 gn srd. Tank' n ordusunda znt ba lamak
zereydi; askerlerden kimisi kamaya yeltenmi lerdi bile. Tank
atna atlad ve kaanlara a adaki arda bulundu: Ey Magrip'li
gaziler, ey Mslman kahramanlar nereye gidiyorsunuz? Gafilce
hangi yere kamak istiyorsunuz? D nnz ki, nnz d man an
kamz deryad r. 'Sizin iin kar yol ftri ecaatinize dayanarak ve
gvenerek sava meydannda durmak ve dayanmakt r. Ey svariler
bana bakn ve benim gibi yap n. Bu arnn ardndan at m drt
nala kaldrp dman ordusunun zerine yrd. Svarileri kendisini izlediler. Tark dman sanca nn olduu yere sald nyordu.
Orada banda tac olduu halde bir araba iinde kral Rodrik'i sezdi, derhal ona ynelerek k lc ile onu kalbinden vurdu. Kendisini
izliyen askerleri de d man ordusunu kl tan geirdiler. Kral n lm ve ordusunun tam yenilgisi Got devletinin y klmas ve tarihte
Kadis sava denilen bu savan da slam zaferiyle bitmesi sonucunu dourdu.
(92) Belzurl, a.g.e., I., S. 372 v. t.

56

Bahriye OK

Bu baary renen Musa bin Nusayr 10 000 svari, 8000 piyade ile Ispanya'ya geme e karar verdi. rank'a kendisini beklemesi haberini yollad. Tark yenilmi dman ordusunun ba bo
ka na gz yumarak, onlar n yeniden birlemesine frsat vermemek iin kouturman n yerinde olaca n dnd; ordusunu
kola ayrd , ortadaki kola kendisi kumanda etti. Yan kollar gvendii ba ka kumandanlara teslim etti. Her biri bir hedefe do ru
ilerlediler. Kurtuba'ya, kadar olan ehirler bu kol taraf ndan
fethedildi. D man ordusu kuzeye doru kamakta iken, Tuleytula
(Toledo)'mn nne gelindi. Tank buray kuatt . 712'de ehir Tar k'a teslim oldu. Bylece 350 y llk koca bir devleti ortadan kald
rp, ta ve taht ele geirdi. Tark Tuleytula'da hkmdar saray na
girdii zaman 25 Got kralnn deerli ta larla ssl talarn yan
yana dizilmi buldu.
Musa bin Nusayr, Vadi
(Guadalquir) rmann denize
dkld yer yaknnda spanya kysna kt . Tark ordusunun
bat ynnden yryerek biliye (Sevilla)'ye geldi. Oradan Luzita.
niya (aa yukar bugnk Portekiz) topraklar zerinden istilaya
ba lad. Bir aralk geri dnerek Merida'y kuatt . Birok Got bykleri, bu arada Got kral nn ei de burada bulunuyorlar& Musa
bu kaleyi bir trl zaptedemedi. Sonunda Afrika'da yerine b rakt
olu Abdlaziz'den yardm kuvvetleri ald . Bu sayede ancak kaleyi
teslime raz etti. Musa buradan rehine olarak Rodrik'in kar sn ve
birka asilzadeyi al p Tuleytula ehrine doru yola koyuldu ((93)

Tank'a gelince bu s rada Kastilya topraklarn tm ele geirmiti

Musa kendi kumandanlann n bunca zaferlerini ho karlayaca
yerde, kskand . Tark bin Ziyad' kendisini beklememi olmakla
sulad. Ganimet olarak ele geen ve Maide-i Sleymani denilen bil
tepsiyi Halifeye gndermek iin istedi. Bu tepsi gayet bykt ve
iri zmrtlerle i lenmiti ve 36 ayaklyd . Bir rivyete gre Hz. Sleyman zamanndan kalm ve naslsa Kuds'ten ispanya'yagelmi ti. Tank tepsiyi verdi ama, onu ele geirenin kendisi oldu unu gerektiinde ispatlayabilmek iin bir aya n koparp saklad . Musa,
Tank bakumandanl ktan azletti. Bu durum hkmet merkezi
am'a aksetti. Halife taraf ndan gelen bir ihtar ve takdirname yazs zerine Musa, Tank'tan zr diledi ve bylece ban tlar. Arap
(93) tbn l - Esir, el - Kamil fi't - Tarih, IV., S. 122-3.

EMEVi DEVLET

57

ve Berberi iki kumandan kuzeye do ru fetihlere koyuldular. Abdl

aziz bin Musa, dou ve gney blgelerde ilerlerken, Tar k ise Tajo
Irma vadisine girdi buradan ber (Ebro) Irma vadisine geerek
Saragossa'y ,kuatt . Musa bin Nusayr da Tnk'a destek olmak
zere onunla bulu tu. Saragossa zaptolundu. Oradan slam ordular
iki kola ayrl p Pireneleri a arak Fransa'n n gneyinde bulunan
Narbonne ehrine ula t klannda Halifenin geri dn emrini alarak,
Pireneler'in gneyine ekildiler' Asl nda koca bir yarmadadaki Gol
devleti bir avu Arap ve Berberi kuvvetleri nnde acz iinde kalmt .
Tnk'n bu baarlar kar snda Musa ona muhabbet yerine
kin ve kskanlk beslemekteydi. Tank elde edilen ganimetin 1/5'ini
Halifeye gndermekte gerisini de askerler aras nda letirmekteydi
Bu ise Musa'y ayrca kzdryordu. Zira btn ganimeti kendisine saklamaktayd . Sonunda iki kumandan aras ndaki geimsizlik
am'da duyuldu ve her ikisi de muhakeme edilmek zere merkeze arldlar. Ancak bu s rada I. Vebd lm ve yerine Sleyman
bin Abdlmelik (715) gemiti nce gelen Tank' n ifadesiyle,
sonradan gelen Musa'n n ifadesi al ndktan sanra, Musa'nn birok
hususlarda hreti kendisine maletmek istedi i, Maide'i Sleymanrnin aya ile de ispatlandndan kendisine kltc muamele
lerde bulunuldu (94); Musa bundan o kadar zld ki, k sa bir zaman sonra ld.
Tank ve Musa, spanya'dan ayrldktan sonra Musa'n n orada
kalan olu Abdlaziz, Magrib ve Endls'e Emir tayin edildi. Abdlaziz ynetim merkezini Tuleytule'den biliye'ye nakletti. Musa'nn ve Tank'n her ne sebeble olursa olsun spanya'dan am'a
anlmalan hi de iyi.olmam t . Hatta bu, Islam dini iin byk
kayplarn balangc olmutur. Zira kumandanlar ndan yoksun kalm olan spanya'daki Mslman garnizonlan, kar larnda git gide
glenen bir avu Hristiyan n ileride karacaklan byk yang nn
ilk kvlcmlar olduklarn farketmerni lerdir.
cb) spanya'mn fethedilinesinin sonular : Ispanya'nn Mslmanlar tarafndan fethedilmesi pek byk bir sosyal devrim
meydana getirmi tir. nk rahiplerin ve asillerin daha nce mevcut olan snrsz haklar slam egemenli i ile ortadan kald rld.
(94) bn l-Esnr, a.g.e., IV., S. 124.

58

Bahriye OK

Zanaat erbab nm ve kyllerin dedikleri a r vergiler kald rlarak yerlerine orant l ve adil vergiler konuldu. Gayrimslimler
cizye veriyorlard ama, bu cizye mali durum gz nnde tutularak
kademeletirilmi ve taksite de ba lanmt. spanya sava lar srasnda beldeler ve kasabalar baz mali imtiyazlara sahip olmu lard . Araplar bu imtiyazlar daha sonra kald rmamlardr. Eer
Mslman askerleri apulculuk veya ya maclk yaparlarsa iddetle cezaland nlmaktaydlar. Daha nce Gotlardan zulm grm
olan Yahudiler dinlerini serbeste muhafaza edebildiler. Hristiyanlarn da kendi inan ve kanunlarna dokunulmad, bunlar hristiyan papaz ve yarg lara uyruk kaldlar. Bylece eski merhametsiz
Got ynetiminin yerine hak ve adalet dzenine sayg gsteren yeni
ve rahat bir ynetim kurulmu tu. spanya'da slam ynetiminden,
nceleri papazlar bile memnun olmu lard . Avrupa henz cehalet
iinde yzerken Endls Mslmanlar Kurtuba hkmetini kurarak btn bat Avrupa'ya k saan bir merkez meydana getirmi lerdi. spanya Mslman fatihlerin zaman nda olduu kadar adilane bir surette hi bir vakit ynetilmemi dir denilebilir (95).
cc) spanya'da gelime : spanya'y vatan edinen M sr, Suriye ve Iran gibi lkelerden, yni tar m lkelerinden gelenler ile
ticari bilgileri geni olan Museviler elbirli i ile al tklarndan ksa zamanda spanya'da refah gzle grlr bir ekilde artmt.
Tarm aletleri yap m sayesinde ekilmemi tarlalar ekildi; y kk
binalar ve ehirler yeniden onarld, sslendi.
Derebeylerinin esaret penesinden kurtulan halk al maya
ve zengin olmaya ba lad . Araplar spanya'y batan ba a bir glistana evirdiler. Sadece tar m ve ticaret de il, bilim bakmndan
da Ispanya Ok ileri bir lke oldu. Ne yaz k ki Araplar aras ndaki eskidenberi hakim olan aile geimsizlikleri yok olmuyordu. Bu yzden de, daha sonralar , ayrlklar doacak ve bu gzel topraklar
elden karmaya mecbur olacaklard r. Arap ordusunda olduka kabark sayda bulunan Berberiler, Arap subaylar nn emrinde al mak istemiyorlard . Bu durum askerler aras nda serke lik kmasna sebeb oluyordu. Beledlytn denilen Ispanya Mslmanlar ise,
gururlarndan tr Araplar'', vah etlerinden tr de Berberiler'i
sevmiyorlard . slam esaslarna gre Mslmanlar aras nda rk ve
(95) Seyyid Emir Ali, Musavver tarih-i slam, I., S. 115.

EMEV DEVLET

59

dil fark gzetmemek gerekti i hlde, zorla Yarmada'ya girmi

Araplar'n rki gururlar alt edilemiyor; Anglosaksonlar gibi kendilerini stn ulus say yorlard . Araplar'la Belediyn aras ndaki geimsizlik bir dereceye kadar, Lombardiyal larla Avusturyal lar, yahut Keltler ile Saksonlar birbirinden ayran nefreti andrr.
Musa bin Nusayr'in Ispanya'da vti olan o lu Abdlaziz'in kat sna uyarak Hristiyanlarla anla tn ve onlara dayanarak yeni
batan Got devletini kurmak ve kendisinin de bu devletin ba na
gemek niyetinde bulundu u sylenmeye ba lad . Bunun zerine
gizli bir dernek kuruldu, Bu dernek Abdlaziz'i saray nda ldrd.
Bunun lm zerine Halife taraf ndan bir vli gnderilmedi i iin
Abdlaziz'in akrabas Eyytb bin Habib, Halife'nin onaylamasna
kadar, ba kanlar ve eyhler taraf ndan ynetime seildi. Bu ki i
ynetim merkezini biliye'den Kurtuba'ya ta d. Ondan sonraki
vliler zaman nda Afrika'n n en nl airetlerinden 400 ki i getirildi ki, bunlar daha sonra Ispanya'n n asillerini tekil edeceklerdir.
Bu tarihten sonra spanya kh am Halifesi taraf ndan, kh Kayravan'dan gnderilen vlilerce ynetilecektir. Abdurrahman l Gfild bunlarn en nlsdr.
.

cd) Abdurrahman l Gfiki ve Fransa seferi : 729'da Abdurrahman l-Gfiki spanya vtili ine atan nca, nce blge blge gezip, ynetimi dzenledi. Bu i lerle yl urat. Ondan sonra Pireneleri geip Fransa'y istilya ba lad. nce batdan Bordeaux'yu
ald, Garonne ve Charente rmaklann geti, Loire rmann yaknndaki Poitiers ehrini ald. Bundan sonra Tours ehrine gidip,
oray da zaptetti (96). Bu arada Lyon ehri de Fransa'n n dousunda ilerliyen Mslmanlar taraf ndan alnm ve bunlar daha da kuzeye karak Autun ( =Otn) ehrini de zaptetmi lerdi. Bu son ak n yneten kumandan Anbese ald yerlerin ynetiminin dzenlenmesi iin geri dnerken bir sava ta yaraland ve ld.
-

Abdurrahman' n btn tedbirlerine ra men Mslman askerleri yamaya dalmlard . Bu yzden dzen bozuldu, bu hl byk
baarlara ulam olan Abdurrahman'm bozguna uramas na sebeb oldu. nk tam bu s rada Frank prenslerinden Charles Martel
( ad Martel) stn kuvvetlerle grnm t. Abdurrahman kendi
askerlerine dzen vermek amac ile Poitiers (Puatye)'nin kuzeyine
(96) Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 274.

60

Bahriye OK

ekildi. Orada Charles Martel ile 732'de sava kabul etti. O bu savata ehit oldu. Ordusundan arta kalanlar sava meydanm brakarak Narbonne'a do ru ekildiler. Kumandans z kalan bu ordu
Narbonne'a kadar d man tarafndan kouturuldu. Ama Narbonne'u Mslmanlar Charles Martel'e teslim etmediler. 732 Poitiers
sava slam ordularnn bat Avrupa'da ilerlemelerinin durdurulmas bakm ndan tarihte byk bir yer tutar (97). E er Abdurrahman Poitiers sava n kazansayd . Islamlann nce Almanya'ya,
sonra Bizans Imparatorlu u zerine yryecekleri muhakkakt .
Bu olaydan 280 yl nce Attil'n n askerleri de Abdurrahman l-Gfiki'nin askerleri gibi ya maya daldklan iin Orleans'da Aetus'la
karlatklar zaman yenilgiye uramlard. Srf bu yama yzndendir ki, Attila ve Abdurrahman, Avrupa'y tam olarak ele geirmemi lerdir.
ce) spanya'da dzenin bozulmas :
Poitiers bozgunundan
sonra, Pireneler'in kuzeyindeki topraklar bire birer elden kt.
spanya halk da am'dan gnderilen valilerin ynetiminden memnun kalmyordu. Yer yer kar klklar kyordu. Kuzey Afrika'da
skun tam deildi; birok yerlerde Emirler kendilerine gre, key
fi olarak, memleketi ynetiyorlar& As l nemli olan taraf, Ispanya'nn kuzey - bat snda, yani Asturya ve Galiya blgelerindeki
halkn 745'te Alfons'u kral tan yarak, onun ynetimi alt nda toplanm olmas yd . Halbuki Mslmanlar bu blgeyi, spanya'da
deilmi gibi, ellerine geirmeyi d nmemilerdi bile. Saragossa,
Kurtuba blgesinde ise Mslman Emirler, ba mszlklarn ilan
ettiler. Bu durum kar snda spanya'mn ileri gelenleri toplan p
Ukbe bin Nfrnin torunlarndan Yusuf bin Abdurrahman adnda
birini spanya hakimi ilan ettiler (742).
Bu tarihe kadar spanya valileri am Halifesi taraf ndan tyin
olunurdu. Geri halk n seti i bu hkimi, Halife onaylam ise de,
art k Ispanya'n n ynetimi bamsz olmu, Halifeye uyruk olmak
anlamsz bir szden ileriye gidememi ti.
Gerekten de bu tarihlerde art k Emevi devleti y klm ve Abbasi soyundan gelenler iktidara ship olmu lard . Abbasiler'in ya
nn tutan spanya'daki partililer her ne kadar kuvvet toplayarak
vali Yusuf'un zerine yrdler ise de amalar na ulaamadlar.
(97) Emir Ali, a.g.e., I., S. 127; Wellhausen, Arap Devleti, S. 161.

EMEVI DEVLET

61

Zaten az bir zaman sonra El -nevi soyundan olup katliamdan kurtulan Abdurrahman' n spanya olaylarn burada b rakp gzlerirnizi gene, Emevi ba kenti am'a evirdim.
K) Sleyman ibni Abdlmelik'in halifeli i (96 98/715 717) : L
Velid'in 715 ylnda lm olduunu yukarda sylemi tik. O, yerine kardei Sleyman' deil olu Abdlaziz'i geirmei tasarla'Iliti. Bu tasars n gerekletirme e alrken ld. Abdlaziz'e
biat edilmemi olduundan I. Velid'in karde i Sleyman halifelie
geirildi
-

Sleyman ibni Abdlmelik ilk i olarak zindanlar n kaplarn

at . Haksz yere zalim Haccae tarafndan hapsedilmi binlerce insan serbest b rakt. Gene Haccac' n atad maliye memurlanndan
ounu deitirdi ve iddetli baz hkmleri ilga etti. E er Sleyman bu iyi hareketleri ile yetinmi olsayd, tarihte iyi bir ad brakm olacakt . Ancak, o kardei Velid'e yard m etmi olan Mudarllarta kar kt davranmaya ba lad . Halifenin bu yoldaki eylemlerinden cesaret alan Yemenliler yni Himyerli kabileler zaslim Hacca<:Ian grdkleri zulmn cn almak iin silaha sar ldlar. O srada Irak' n yeni valisi Yemenli Yezid bin Muhalleb ise dman
accac' n lm zehe ondan almak istedii c, onun yandalarndan almaya kalk t (98). Mudarl larla Yemenliler aras ndaki
mcadele bylece btn irn.paratorlukta gzle grlr bir duruma
geldi. te bu sava dadr ki, Kuteybe- bin Mslim katlolunmu tur.
Gene Sleyman' n bu ha in davranndan dolaydr ki, Musa bin
Nusayr ve Tark bin Ziyd sefletle ba baa braklm lardr.
Hatta Musa'n n olu spanya valisi Abdlaziz'in biliye'de ldrlmesine gene Sleyman' n sebeb olduu sylenebilir. Peneb ve Sind
fatihi Muhammed bin Kasm da fethettii ilkeleri byk bir ba ar
ile ynetmekte iken, Halife Sleyman taraf ndan azlolunmu tu. Yukarda da belirtti imiz zere bunun tek kusuru Haccc' n ye eni
olmas idi.
a) Bizans'n kuatlmas : 98/716-717 ylnda 'Sleyman Dabk
denilen yerde bulunduu bir s rada Kkasya'daki Bizans askerlerinin kumandan Leo onun ziyaretine gelip riyakrhk ile Sleyma/1'a Istanbul'un kolayca zaptedilebilece ini ve Araplar taraf ndan bu ehrin ele gemesi ile bu yerlerin slamla acam syleme(98) Taberi, IV., S. 202 v. t.

62

Bahriye OK

si, Sleyman' tpk spanya gibi bu yerlerin de shibi olaca tatl

halyasna 'kapt rd. Kardei Mesleme bin Abdlmelik'i 12 000 kiilik
bir kuvvetle stanbul zerine yllad (99). Donanma 716'da kolayca
anakkale Boazn geip stanbul surlar nne geldi. Ku atmadan
ok zarar gren Rumlar Mesleme bin Abdlmelik'e para teklif ederek, slam ordular = hmndan kurtulmak istediler, ama bu yolda bir ba ar salyamadlar. Rumlar bu arada imparatorlan III.
Teodosius (716-717)u tahttan indirip ldrdler ve Leo'yu tahta
davet ettiler. III. Leo (717-741) ad yla tahta kan bu komutan
teklifi hemen kabul etti. Gizlice slam ordugahndan kap Istanbul'a gitti. Bu yeni imparator slam ordular= srlarn ve zayt
yanlarn bildii iin Araplar'a kar koymakta mahir davrand .
Rum atei sayesinde Araplar' n mhimmatnn byk bir ksmn
yaktrd . Bunun zerine Araplar aras nda k tlk ve veba ba gsterdi; hasar pek byk oldu. Araplar ku atmay gene de brakiradlar. Meseleme o k kardei Sleyman'dan yard m alamad ; k
da ok iddetli geti; al k ve sefalet o dereceye vard ki, Mslmanlar gemilerin ziftini bile yediler. Meseleme bunlar , sabredin
Halife size byk hediyeler gnderiyor diye avutmaktayd (EbulFerec, I., S. 193). O k kar 100 gn yerden kalkmad ; Meseleme
barakalar yapt rmak zorunda kald . lkbaharda Araplar merkezden
de yard m alarak toparland lar. Bu yard m skenderiye'den 400 ve
Magrib'den 300 para gemi ile yap ld. Ama bu gemiler de tekiler
gibi bizansl larn su ile sndrlemiyen ate i yznden yak ld.
Kurtulabilen ok az geri ekildi. Mslman askerlerin tah llar
kalmadndan, otlarn kklerini ve aalarn kabuklarn yemee
baladlar. Meseleme gene de dayanacakt ama, bu srada Sleyman
ibni Abdlmelik lm yerine mer ibni Abdlaziz (II. mer) halife olmutu. Yeni halife onu geri a rd. Meseleme: Hepimiz iyiyiz, stanbul fethedilmek zeredir diye halifeyi oyalamak ve illa
da istedii sonuca ula mak istediyse de, II. mer, gnderdi i merrurundan gerei rendii iin Mesleme'ye geri dn emrini tekrarlad . Bunlar Istanbul'dan ekilme e balay nca Rumlar karada
ve denizde biroklann ldrdler.
Bu olayda n sonrad r ki, Emeviler artk bir daha Bizans' kuatmay dnmediler (100). Bu s rada Endls MslManlar da(99) Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 192.
(100) Ebu'l-Ferec, I., S. 194.

EMEVI DEVLETI

63

ha nce syledi imiz gibi Avrupa ilerine ilerlemekteydiler. Yezid

bin Muhalleb de Taberistan'da baarlar kazan yordu.
Sleyman iki yl be ay saltnattan sonra 99/717 y lnda ld.
L) II. mer'in halifelii (99 101/717 720) : Kardei gibi Sleyman da olunu tahta varis gstermi ti. Ama byk olu Eyyfb
kendisi hayatta iken lmt. . kinci olu Davud'un ise Bizans kuatmas srasnda ehit dt sanlmaktadr. aresiz kalan Sleyman amcas olu ve I. mer gibi adleti ve dindarl ile tannm bulunan mer ibni
veliaht brakt . Snniler'in
kendisini V. Halife diye tandklar II. mer'e Halifet s Salih la.
kab da verilmitir.
-

Gerekten de o, merhamet hissi dolu, derin bir adalet fikrine sahip, ok sde bir hayat ya ayan, sorumluluk duyan bir insanda. Onu tan mlamak iin u rnei vermek yerinde olur : Bir
gn ei Ftime, mer ibni Abdlaziz'i ok zgn grm t. Bunun
nedenini kendisinden sordu u zaman, mer, Abdlmelik'in k z
olan eine yle cevap verdi. Ey Ftime, mslmanlarla gayrimslimlerin ynetiminin banda bulundu um iin, alktan len
fakirleri, umutsuzluk iinde rpnan hastalar , felaketin penesinde
inleyen plak insanlar, zulm grevleri, hapse girenleri, sayg ya
layk ihtiyarlan, ok ocuklu esirleri d nyorum da kyamet
gnnde Cenab-i Hakk'n onlar hakknda benden hesap isteyeceini dnerek ,korkuyor ve alyorum (101). Sana soyundan, kardeinden kalm olan mcevherlerin hepsini devlet hazinesine terketmeni rica etsem, kabul eder misin? Bu teklif karsnda, ei
Ftime hi tereddd etmeden btn mcevherlerini beyt l-ml'e
teslim etmi ti. E inin lmnden sonra yeni halife II. Yezid, kar
dei Ftime'ye bu mcevherleri geri vermek istediyse de, bu asil
ruhlu kadn, kocasndan sonra ona si olamayaca n sylerek
reddetti. Yezid de bunlar akrabalarna datt .
mer ibni Abdlaziz kendinden nceki halifeler taraf ndan
gaspedilmi , hristiyan ve musevilere ait kilise ve sinagoglan eski
sahiplerine geri verdi. Her valiye adalet ile i grmelerini emreden
mektuplar yazd . Adletsizli i ile tannan valileri, memurlar iten
uzaklatrd. Hilafet makamna mahsus btn atlar hazineye geri
(101) Emir Ali, a.g.e., I., S. 125.

64

Bahriye OK

verdi, kendi at ile gezdi. Emir l-Mminin nce nefsine ve evindeikilere adleti uygulad ktan sonra selefleri olan Emevi emirleri
taraf ndan ihdas edilmi olan bidatlarn kaldrlmasna alt . Bu
arada Hz. Ali'nin o lu Hasan'n hilfetten vazgemesinden beri,
Emevi emirlerinin Hz. Ali'yi hutbelerde sebb etme detini bir cuma hutbesi ile yasak etti. O gnden sonra Hz. Ali ve ailesine sebb
yerine innallahe ye'mr'i bi'l-adli... diye ba layan ayeti koydu (102). Bunun zerine devrin airleri ona methiyeler yazd lar.
Vaktiyle Hakem'in o lu Mervan, Hz. Peygamber'in vakf olan
Fedek topraklar n Arazi-i emiriyeden sayarak mukataa ile tasarrufuna geirmi ti. Kendisinden de ocuklarna kalmt, yani mer
ibni Abdlaziz de miras lar aras ndayd. Halife bunu, vezirinin yan nda, eski haline getirip Hz. Ali ailesine geri verece ini syledi. Veziri ona,.ama evladm ne yapacaks n? diye sorunca, onlar Allah'a smarladm diye cevap verdi.

IL mer, Hz. mer gibi beyt l-ml'dan nafaka al yordu.

Halifenin bu tevazu iinde geen hayat , teki .e raf ve emirler
tarafndan taklit edilmek gerekirdi. yle de oldu, ama Emevi soyu
ok lkse ve israfa al knd. Birgn toplanp Ftime binti Abdlmelik'in yanna geldiler. Durumdan ikayette bulundular. Fatime
e ine gidip meseleyi anlatt . II. mer ona : Hz. Huhammed, bize
yce bir rmak b rakt. Ebu Bekir ve mer gerekti i gibi hareket
ettiler, sonra Yezid, Mervan, Abdlmelik ve onun o ullar Velid ve
Sleyman bu rmaktan yararland lar. Sra bana geldi, halbuki rmak kurumu tu. Eer bu rmak eski haline getirilmezse sahiplerini
kandrmaz. Halifenin ne demek istedi ini ok iyi anlayan Fatim.e
Ama Beni meyye birgn frsat bulur, sana bir zarar verir diye
halifeyi uyarmak istedi ise de; 0,hiddetle korktu 'um gn kyamet
gnnden daha korkun de ildir ya dedi. Fatime, Emevi rneras nn yanna gidip Bu duruma sebeb sizsiniz, nk mer ibni Hattb'n soyundan siz kz aldnz dedi (103). mer ibni Hattab'm
doruluu, adleti bilinmektedir. Bir gece kol gezerken, birden bir
kadnn kzna, evinde, kalk ste su kar tr dediini duymu . Kz
Emir l-Mminin ste su katmay yasaklad diye cevap vermi .
Anas Emir l-Mminin nereden duyacak deyince, k z Grn(102) bni Tiktaka, el-Fahri, S. 207.
(103) Cevdet Paa, Ksas, VIII., S. 306.

EMEV DEVLET

65

le ona uyup gizlide isyan m edelim, buyruundan aynlahm m ?

diye karlk vermi . Hz. mer evin adresini belleyip Dar l-Hilfe'ye geldiinde olu Asm' arp evin adresini kendisine bildirdikten sonra E er kimsenin nikah nda deilse, bu kz nikah etmesini, bylece belki Tanr'nn hayrl bir evlt vereceini syledi. Bu evlenmeden mer ibni Abdlaziz'in annesi mm Asm domutur.
II.. mer zaman nda Harieller, Arabistan ve Afrika'dan elle.
rini ektikleri gibi, onun yan na eli gndererek kendisine biat
ettiklerini, fakat kendisinden sonra yerine Abdlmelik'in o lu Yezid'in gemesine raz olmadklarn haber verdiler. II. mer Hanicilerle yapt nl tart mada, yalnz bu noktaya cevap verememi
ve bundan da ok zlm t (104).
Emeviler grdler ki, mer ibni Abdlaziz'in hilafet sresi
uzarsa, belki de Yezid'i veliandlikten karacak; o zaman i btn
btn onlar n elinden gidecek. Bunun iin onu zehirlemeyi d ndle. Bir rivyete gre de bu d ncelerini gerekle tirdiler.
Oun valilerine yollad genelgelerde ok gerekli baz tavsiyelerden sonra : Her ne ad alt nda olursa olsun, hediye kabul etme;
halka datlan kutsal kitaplardan bedel kabul etme, seyyahlardan,
nikahlardan, st ve deve zerinden vergi alma gibi emirleri merhametinin bir ba ka belgesidir (105). Onun zaman nda snrlarda
bar ve selmet yollar aranm , isyanlar bastrlm , fakat yeni ve
byk fetihlere giri ilmemitir. Kaynaklar I. Velid'in byk binalar yaptn-na merakn, Sleyman'n kadnlara dknln tasvir
ederlerken, II. mer'in dindarl n hep birlikte vmektedirler (Taberi, IV. S. 197).
Her ne kadar Ebul-Feree tarihinde, (I. S. 194) onun hakk nda
Bizans kuatmasnn kaldrlmas sonucunde Bizansl larn karadan
ve denizden ekilmekte olan Mslman askerlerini ldrrneleri zerine, onun da hristiyanlara kt muamele etti ini, kiliselerinde an
almalarna, ibadellerinde seslerini ykseltmelerine, hayvana bindikleri zaman eer kullanmalarna engel olduunu yazarsa da, bunun doru olmad kansna dier kaynaklar bizi ula trmaktadr.
Netekim II. mer'in valilerinden Cerrah bin Abdullah'n Horasan' n
(104) Cevdet Paa, Ksas, VIII., S. 310.
(105) Emir Ali, a.g.e., IL, S. 126.

66

Bahriye OK

ancak kl kuvvetiyle yola gelece ini kendisine bildirmesi zerine

Halife onu valilikten azledip Horasan Mslrnanlar na paylar tahsis etti, hara vermekten onlar affetti (106).
II. mer 25. Receb. 101/12. ubat 720'de ld (107).
M) II. Yezid'in halifeli i (101-5/720-4) : II. mer'in ld
gn Yezid bin Abdlmelik (II. Yezid) hilafet taht na oturdu. Annesi I. Yezid'in k z Atike idi.
II. mer'in zamannda Mudarlar'la Yemenliler bar iinde yasarlarken, II. Yezid zaman nda bu durum bozuldu, halifenin kar s
Haccac'm ye eni idi. Bundan tr II. Yezid Mudarlar'a kar her zaman dost ve yard mc oldu. II. Yezid, II. On-:.er'in yapt ne kadar
iyi i varsa onlar bozmakla grevine ba lad .. rnein, II. mer
savaa gidenlere maa balam t ; onlardan vergi alm yordu;
Mev'ali'yi de Araplarla e it dzeye getirme e alyordu. Hristiyanlara iyi muamele ediyordu. Bu muamele o dereceydi ki, vaktiyle kilise iken camiye evrilmi olan bir tap na eski sahiplerine verip
gene kilise olarak kullan lmasna izin vermi ti (108). II. Yezid'in
clusunu haber alan Kfe valisi, ondan Hariciler zerine bir kuvvet gndermesini istedi. Hariciler ise Halifenin de itiinden habersizdiler. Bununla birlikte zerlerine gnderilen birlikleri yenilgiye uratmaktan geri katmad lar. Halife Irak valisi eliyle onlarn zerine bir ka kez asker yollad . Ama Hariciler her seferinde stn geldiler. Sonunda II. Yezid, karde i Mesleme bin Abdlmelik'i 10 000 kiilik bir kuvvetle Kfe'ye yollad ve Hariciler'in
ba kan Bestam bu sava ta katledildi. Bylece ayaklanma bast ' lm oldu.
II. Yezid'in saltanat dnemini sars ntya uratan ikinci bir olay
da eski Irak valisi Yezid bin Muhalleb'in ayaklanmas dr. Yezid bin
Muhalleb Horasan valisi iken Curcn'da elde etti i ganimeti teslim
etmek istemedi inden II. mer taraf ndan azl ve Basra'da hapsedilmiti. Bu halifenin hastal srasnda hapisten kat ve II. Ye=
zid'e kar (109) Kitap ve snnet ad na etraf na toplad adamlarla
Basra, Vas t ve Kfe'de ayakland (102/721). Halife karde ini
(106)
(107)
(108)
(109)

Belzuri, Futuh l-Buldn, II., S. 310; Wellhausen, Arap Devleti,

S. 163.
Taberi, a.g.e., IV., S. 249; Mes'di, Muruc, V., S. 446.
Emir Ali, a.g.e., I., S. 125.
Mes'di, Muruc, V., S. 453; Taberi, a.g.e., IV., S. 245 v. t.

EMEVI DEVI ET

67

120 000 askerle ona kar yollad. bni Muhalleb maktul dt ve

btn ailesinin erkekleri ldrld. Do u blgeleri bu biim ayaklanmalarla hanedann kuvvetini sarsarken, bat da da baz ayaklanmalar ba gstermi ti. II. mer zamannda spanya'da kabile anlamazl klan grlmezken, imdi eski neseb kavgalar yeniden alevlenmiti, her ehir sava durumuna girmi ti.
I. Velid zamannda Haccac' n kardei tarafndan Yemenliler'den
tahsil edilen a r vergi, II. mer taarf ndan kaldnlmken, imdi
yeniden bu vergi konulmu ve Yemen ahlisi sefaletin en a a
derecesine dm t. mer ibni Abdlaziz'in kurdu u dzenin,
hepsi yok farzedilmi ti. Yani, vergi islahat kaldrlm, Hristiyanlara verilmi olan kiliseler geri al nm , hatta onlarn kilisedeki resimler nnde ibdet etmeleri yasak edilmi ti. Gene II. Yezid'in
emri ile tap naklardaki duvarlar, ta lar, tahtalar zerindeki ve kitaplar iindeki btn canl larn resimleri de kald rtlmaya ah lmt . Halifenin bu hareketi Bizans Imparatoru III Leo'nun ikonlar (Aziz resimleri) yasak etmesiyle ayn zamana rastlamaktadr.
(Ebu'l-Ferec, I., S. 194; Wellhausen, Arap Devleti ve skutu, Es.
154).
Hariciler'in zlim tan dklar baz mirlerden intikam almalar
gene II. Yezid'in tahta gemesi ile ba lamtr. Btn bu zorlama,
isyan ve karklklar iinde II. Yezid hereye kar kaytsz bir durumda, nce gzel Sellmet l Kas, sonra gzel sesi ile n yapm
liabbe adndaki cariyeleri ile gnlerini geiriyordu. lkenin her
ynnden gelen ikayetiler gnlerce, haftalarca saray kap snda
beklerlerken, o, gzel Hababe ile iir, musiki ve arap alemleri tertiplemekten ekinmiyordu. Halifenin Habahe'ye olan e ilimi o derecedeydi ki, devletin btn i lerini onun eline b rakmakta bir saknca grmemiti; Hababe istediklerini istedi i yere atayabiliyor,
istediklerini azledebiliyordu. Bu durumdan s k lan Halife'nin kardei Mesleme bin Ablmelik onu bo yere uyarmaya al t. Habbe elindeki ut ve gzel sesiyle Halifeyi o kadar kendisine ba lamt ki, II Yezid cuma namazlannda imamet vazifesini bile karde i
Mesleme'ye brakmt (110). Gzel Hababe'rlin bir nar tanesi yznden ans zn lnesinden Halife o derece byk bir zntye kapld ki, on onbe gn sonra 25. evval 105/27. Mart. 724'de ld.
-

(110) Mes'cli, Muruc, V., S. 450 v. t.; Crci Zeydn, Medeniyet-i

I., S. 81-2.

613

Bahriye OK

N) Hi m bin Abdlmelik'in halifeli i (105-125/724-743) : Hint karde i II. Yezid gibi II. mer'in yapt klarn kendi menfaati
iin bozmaya al t denilemez. II. Yezid'e oranla daha az zararl
bir insand . O, pek halin, akidesi drst, ok dindar fakat o nispette hasis idi. Umeras onu memnun edebilmek iin pek ok mal,
mlk hediye etmek gere ini duymu lard . Esasen Emevi soyunun
zelliklerinden birisi de mal ve mlk biriktirmek hevesiydi. Bu
yzden de r vet kap lar ard na kadar a lmt .
Hiam' n saltanat s ras nda bir Trk hkmdar (Belazurrye
baklrsa bu Afin olmal ) Fergana'da ayaklandndan (111) Horasan valisi Eres bunu bast rmakla uramaktayd . Fakat Emevi
Emirlerinden birinin ikayeti zerine vazifeden azledildi. Halbuki
Eres'in politikas , ok daha ak llca ve insani idi. Onun yerine,
Hiam'a ve e ine ok be endikleri birer gerdanl k hediye eden
Cneyd atand . Ancak Cneyd, Horasan'da yapt birok sava larda ba ar elde edemedi. Bu arada Trk hkmdar da Semerkant
ve Buhara'y sk trmaya ba lad . Bir sre sonra Cneyd Halife
Hiam'n nefret etti i Muhalleb ailesinden bir kzla evlendi i iin
azledildi. Yerine As m Hll geirildi. Ama Trklerle sava mada
Asm da ba arl olamad . O da azledilerek yerine Esedi Kasti atand . Bunun karde i Halid-i Kasri ise Irak'da vali idi. Hlid ok zulmetti inden Hariciler parti, parti isyn ettiler. Geri Haneler yenildi ise de, Halife dayanam yarak Hlid'i azledip yerine Nasr bin
Seyyar' getirdi (112). Hi am 717 yllarnda hkmet merkezine
kar giriilmi olan sonusuz sava tan sonra ok ihmal edilmi
olan Bizans'a kar yeniden saldrya geti. Onun ordular ounlukla yaz n elde edilmi yerleri, k n yitirdiklerinden, saltanat sras nda Bizans s nrlar iinde hibir devaml fetihte bulunamad lar.
Hiam devrinde Araplar bat da, do udakinden daha byk
bir kudretle ilerlediler. Yukar da da i aret edildi i zere Hi am
Ispanya'ya Abdurrahman iii-Gafiki'yi yollam , o da Tours ve Poitiers'ye gemi ti (732). Afrika Mslmanlar her nekadar halis
Mslman idiyseler de, gene de Araplar'a e it bir muamele grmemekteydiler. te bu durumdan Harieller yararlanmay bildiler
(111) Belzuri, Futuh, III., S. 314 v. t.
(112) Gibb, Ortaasyada Arab Futuhat , S. 55.

EMEV DEVLETI

ve iddetli bir ayaklanman n patlamas na sebeb oldular (741). Bylece Kayravan'a kadar olan yerler Emeviler'in ellerinden kt.
125/743 yl balarnda len Hi am'n en byk kusuru servet
biriktirmekti. 20 yla yakn saltanat sren bu Halife K brs'n verdii haracn arttrlmasn, skenderiye'ninkinin de iki kata kartlmasm emretmi ti. Onun politikas Berberileri olduu kadar Maverannehr'deki Trkleri ve ranllar da mitsizlie drm ve
Abbasi propagandac larmn almalanna zemin hazrlamt .
O) IL Velid'in halifeli i (125 126/743 744) : Hiam'a yeeni
II. Yezid'in olu Velid halef oldu. Bu Halife babas ndan elenceli
bir hayat srme e ilimi ve sanat istidad tevars etmi ti. Halife
olunca halk kendisini, nce a r vergilerden bir kurtarc olarak
karlad . ok gemeden uyruklar yanlm olduklarn anladlar.
Halifelik merkezinden uzak bulundurulmak amac yla Filistin'de
bir l saraynda genli ini geirmek mecburiyetinde b raklm
olan II. Velid iktidara getikten sonra am' terkedip gene l saraynda kendini spora, araba, iire, arkya verdi. Islmiyet ounlukla Emevi Araplann n yaamna esasta nas l byk bir deiiklik getirmemi se Arap iiri de kendi eski geleneklerine ylece
bal kalmt. Ancak Suriye ve Irak'ta hayat eski anayurttakinden
daha ok bir geli meye uramt. Burada ikabileler aras ndaki kin
ok daha ihtirasl ekiller alyor ve Kays kabilesi ile Kelb kabilesi
arasndaki sava ma yllardanberi sregeliyordu. Bu kabile kavgalar Abdlmelik ve Haectic zamannda olduu gibi en parlak iirlerin sylenmesine vesile oluyordu. Saray airi el Ahtal ve rakipleri Cerir ve Farazdak duyulmam derecede kstah bir ifade ile
birbirlerine hcum ediyorlard . Bunlardan daha a a derecede
olan bir airler ordusu ise, kendilerine bu nller sayesinde isim
yapabilmek amac ile kavgalara karyorlard . Mekke ve Medine
daha skin ve kibar bir toplumun ehirleri halinde kalm t.
-

iirin yan sra arklar da nem kazand . Bu arada kad n ak iirlerde ve arklarda yer ald . Bunlarda istiraptan eser yoktu.
Bu yeni tarz, Arabistan'da heyecan ve evk ile karland . II Velid
yaama zevkinin methedilmesine yeni bir alan at . Bu da araba
dair sylenen methedici arklard r (113). Cahiliye devrindeki araba dknlk, Arap iirinde de ylesine nemli bir yer tutmu (113) Brockelmann, a.g,e., S. 121-2.

70

Bahriye Ti- OIC

tu ki, slmiyet'in kesin yasa na ramen Araplar ne arap imekten, ne de onu iirlerle methetmekten geri kalmam lard. imdi
ilk defa bir Halife bunlar te vik ediyordu. Abbasiler devrinde de
bu arap stne iirler sad k okuyucular bulacakt r. II. Velid'e bu
tr iirleri onun Hristiyan iki arkada el-Kasm bin Tufeyl retmitir.
Halife II. Velid kad nlar, arkclar ve airler aras nda zevk ve
elence iinde ya amaya devam etti: gzel sesli kleler ve cariyeler
her taraf doldurdu. Btn lkede arklar besteleyip sylemek moda oldu. bni Surey, Mbed, Garid, bn Aye vbg. arkclar sarayda ba stnde tutuldu. Halife taraf ndan muazzam at yar lar dzenlendi. Kendisi gece gndz iiyordu. Hatta birgn kendisine gelip Ya Emir l-Mminin, saray n etraf Arap ve Kurey temsilcileriyle doldu. inde bulunduunuz durum Halifelik erefi ile badamaz diyen bir mabeynciyi yere yat rp azna bir boru ile lnceye kadar arap ak turm t. Bu sefih hayat n yan sra mukaddesata kar en kk bir sayg duygusuna sahip olmad da kaynaklardan anlalmaktadr: Bir gn XIV. Sure'nin 15. ve 16. ayetlerini okurken Kur'an' hedef Olarak kar sna diktirmi ve att
oklarla kutsal kitab delik deik etmi ve u mealde de bir beyit
okumutu : Marur ve si insan tehdit ediyorsun; i te marur
ve si insan benim; rabbinin nnde k yamet gn grnd nde ona de ki, beni byle paralayan Velid idi (114). Ayr ca onun
islmiyetten ktn ve Mani dinine girmi olduunu bildiren kaytlar da mevcuttur (115). Hatta birgn gzel bir cariyesine hilafet elbiselerini giydirerek camiye imamete gndermi tir. II Velid'in
bu her trl iz'an d hayat halk kendisine kar galeyana getirdii gibi selefi Halife Hi am' n biriktirdii hazineleri ksa zamanda
bitirmesi ve valilerden para istemesi onlar kendisine kar ayaklanmaya yneltti. Henz ergin olm yan ikinci o lunu veliah tayin etmek istemesi de akrabalar n darltt. Ayaklananlar ona kar bir
direnmeyle kar lamadan III. Yezid'i tahta kard lar. II. Velid
kendisine kar gnderilen birlikleri umulmaz bir cesaretle kar lad ; daha sonra Palmir'in gneyindeki lde Bahra sarayna ekildi; kendisini orada k stran dmanlar ban keserek bir mzran
(114)
(115)

Mes'di, Muruc, VI., S. 10 v. t., bni Tiktaka, el-Fahri, S. 214; bn

l - Esir, el - Kamil, IV., S. 269.
Bk. erefettin Yaltkaya, Darlfnn ilahiyat Fakltesi Mecmuas Say 15., S. 7 v. t.

EMEV DEVLET

ucunda am'a gtrdler ve yan na da bir atlak

gnlerce tehir ettiler 0 16).

71
arap koyarak

2. Emevi Devletinin ks : A) III. Yezid (126-7/744)'e kar ayaklanmalar ve brahim'in tahttan vazgemesi : am'da resmi
biat s rasnda III. Yezid, II. mer'i rnek tutmu olduu belli olan,
dolgun bir hutbe okudu. Bunda zorla in aat yapmamay , kanal yapt rmamay , servet biriktirmemeyi, bir eyalette elde edilen paray
gene o eyletin ihtiyalar iin sarfetme i, askerleri uzun sre sava
yerlerinde tutmamay , gayrimslim arazi sahiplerine fazla vergi yklememeyi ve her zaman iin zay flarn gllerden ikayetlerini dinleyeceini vadetti. E er bunu yapmazsam, beni azledebilir, cezaland. rabilirsiniz,- benden daha layik bir kimse varsa ba nza geirin;
ona ilk biat edecek olan ben olaca m; kay tsz arts z itaat, hibir
insana de il sadece Allah'a d r dedi.
III. Yezid a r vergileri indirdi, ehliyetsiz Emirleri de itirdi.
Tam anlamyla Kelb kabilesine dayand ; etraf nda hibir Kays'l
yoktu.
II. Velid'in katil zerine Humus halk ayakland; bunlar Yezid'e
biat etmek istemediler. Filistinliler de ayaklanmaya kat ldlar.
sava birok katliamlar gerektirdi. Fitne ve fesat pek byk glklerle bast rld. Fakat am'da ayaklanma knca, hkmet sars ld . Yemme ve rak'da da ayaklanmalar km t . Bu srada
Horasan valisi bulunan Nasr bin Seyyr azledildi; Nasr bin Seyyar
bu emri dinlemedi, halefini de tan mad . Hkmet aresiz onu gene Horasan valisi b rakt . Ama bu kez de Horasan'da a ka ayaklanma kt . Halkn bir frkas Nasr'a kar ayakland . O zaman
Magrib'te de ayaklanmalar oldu. Ama i ler daha ok kar k olduundan bat ya kimsenin nem verdi i yoktu. Alt aya yak n
bir saltanattan sonra, III. Yezid, Ebu'l-Ferec'in bildirdi ine gre
lserden ld (I. S. 197).
Cariyeden do ma ilk halife olan III. Yezid lnce yerine gene
bir cariyeden do ma olan karde i brahim geti (117). Ancak
am'n dnda hi kimse kendisine biat etmedi inden iki ay on gn
iktidarda kaldktan sonra kendisi tahttan feragat ederek bir kenara
(116) Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 197.
(117) Mes'cli, Muruc, VI., S. 31 v. t.; Emir Ali, Musavvar Tarih - i Islam,
I., S. 166.

72

Bahriye OK

ekildi. Bunun zerine daha nce ayaklanm bulunan ve I. Mervan'

n torunu olan Mervan bin Muhammed'e biat olundu. brahim de
sonradan ona biat gittiinden arada bir anla mazlk kalmad.
B) II. Mervan'n halifelii (127-132/744-749) : Mtezili bir
inanca sahip olan (Mes'udi, VI. S. 20) II. Mervan ok tedbirliydi
me akkatlere mtehammildi, tarih incelemelerinden byk bir zevk
duyard , ancak Emevi soyunun ifls srasnda iktidara geldi i iin
faydal iler grmee frsat bulamad .
II. Mervan' n clusundan az zaman sonra Humus ve Filistin
halk gene ayakland . Hariciler ldeki s naklarndan karak
Emeviler'in me ru saymad klar ynetimlerine kar harekete ge
ip halk kendi inanlarna kat lmaya ardlar. Hariciler say ca
ounlukta olmadklar hlde Yemen, Hicaz ve btn Irak dolaylarna ak n ederek bir sre egemenliklerini buralarda tan ttlar.
II. Mervan bu karga aln yat trlmas iinde ok ileri gr l
bir devlet adam olduunu gsterdi: nce Humus ve Filistin'deki
ayaklanmay bastrp bakanlarn idam ettikten sonra, Irak'a
derek Hariciler'i Dicle rmann tesine ekilmee mecbur eyledi.
Ilicaz'da Ebu Hamza'n n komutas nda bulunan Hariciler Medine'
yi kuatmlard . Meydana gelen sava ta ehri ele geirip halkna
Emeviler'den grmedikleri bir biimde yumu ak ve nzik davran
dlar. Mervan taraf ndan Hariciler zerine gnderilen bir komutan
kanl sava lardan sonra Hariciler'i bozguna u ratarak Hicaz ve
Yemen'i yeniden am hkmetine balamay baard. Irak'tan e
kilen Hariciler'in bir k sm ran'a s ndlar. Esasen Iran'da mev
cut olan kar klklarn bsbtn artmas na sebeb oldular. II
Mervan Suriye, Irak ve Arabistan blgelerinde bulunan Hariciler`
i sindirmei baarm sa da daha do udaki blgelerde Mudarlar,
rne i grlmemi bir iddetle Emevi taht nn yklmas na alyorlard (118).
C) Abbasi hareketi : II. Yezid'in hilfeti s ras nda Hz. Pey
gamber'in amcas Abbas'n torunlar lehinde dou illerinde pro ,
lmaya ba lanmt. Kkrtc lar tccar k yafetin.pagndlry
de Horasan'a gidip Abbasi ailesinin ba kan olan Muhammed hakknda telkinlerde bulunuyorlard . Durumu haber alan Emevi vli
(118) Mes'di, Muruc, VI., S. 46 v. t.; Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 197; Wellhausen, Arab Devleti, S. 173 v. t.

73

EMEV DEVLET

si Said bunlarn tmn yan na getirtip sorguya ektiyse de halk n

teminat vermesi zerine onlar serbest b rakmt. Ama Said'in ha
lefleri kolayca kand rlamadlar. Abbasi yanda lar kendilerini tehdit eden korkun tehlikeye ra men dvalanndan vazgemediler
lerinden yakay ele verenler ar ikencelere uyruk tutuldular;
ancak bu oranda da say lar oald . K sa bir sre sonra Emeviler,
den hilafet hakk n istemek amacyla gizli bir dernek de kurdular
II. Yezid'in kt ynetimi ve Yezid bin Muhalleb'e uygulad akls zca muamele Yemenlileri heyecanland rd ve zd. Artk her yerde II. Yezid'in kt ynetiminden yak nlmaya baland .
Emevi saltanat yneticilerinin kt tutumlar kendilerine-kar bir uubiye partisi yarat rken, Hz. Ali soyundan inenler arasm
da ba gsteren yeni bir ayr lk, Abbasoullar'nn parlak geleceklerine elveri li bir ortam meydana getiriyordu. yleki :
Halife Hiam zamannda Hz. Hseyin'in torunlar ndan Zeyd
ikayet amacyla huzura kt zaman, Halife taraf ndan tahkir edilerek kovulmutu. Zeyd Kfe'ye vard zaman, akrabalarnn kar koymalarna ramen ayakland ; ama dmanlar tarafndan ldrld. Bu yetmiyormu gibi. Eneviler onun cesedini yerinden
karp yakmlar ve kln Frat rma' na atmlard (119). tilet
aras nda ilk ayrlk da bylece ba lam oldu. Zeyd'e uymay p daha
itidal sahibi olan iilere mamiye ad verilmitir ki, bunlar Zeyd'in
ayaklanmas na kat lmamla rd . Zeyd'e uyanlara ise Zeydiler ad
verilmitir. (Zeyd sadece Hz. Hseyin'in torunlar ndan olmakla n
alm olmayp ayn zamanda bir takm telif kitaplara sahip olmakla da tannmtr. En bilinen eseri El Mecmu' fi'l Fkh drki, ilk
fkh kitabnn bu eser olduu sylenmektedir).
-

Abbasoullarn'dan Muhammed bin Ali kendi soyunun halifelii iin bir hayli propaganda da yapt ktan sonra 125/742-3'de lm ,
lmeden nce de kendisine o lunu srasyla veliaht tyin etmi ti. Bunlar, brahim, Ebu'l Abbas (Seffah) ve Ebu Cafer (Mansur)
idiler. Zeyd'in 121 veya 122 hicri y lnda yukarda sylemi olduumuz gibi ldrlmesi, Abbaso ullarn hem gl bir rakipten kurtarm, hem de iilerin mami ve Zeydi olarak ikiye ayr lmalar iktidar yolunun onlara daha kolay a lmasna sebeb olmutu.
-

(119) !bn Tiktaka, S. 213.

74

Bahriye OOX

Ayrca bu s rada Ebu Mslim de ortaya kmt : Ebu Mslim Arap as ll olmasna (bir rivyete gre ranldr) ramen Horasan'da doup bymt (120); sonradan, Abbas' n torununun
olu, yukarda ad n sylediimiz, Muhammed'in hizmetine girerek
Horasan'a gitmi ti. Ebu Mslim bu blgede Haimileri savunacak
yandalar buldu; ksa bir sre sonra bu blge halk n Emevilere
kar ayaklandrmakta gecikmedi. Bu i i ondan baka byle
stn bir baaryla yrtecek bir kimse d nlemezdi. nk
Ebu Mslim sebatkard , hislerini saklyabilirdi, ve gerekti i zaman iddet kullanmaktan ekinmezdi. Eski bir tarihi onun iin
En feci bir yaka bile onun yzndeki memnuniyet ifadesini silmeye yetmez, en byk mjdeler onun yznde ufak bir sevin
izgisi izemez, fena rastlant lardan hibir zaman zlmez, en fkeli zamanlar nda bile metanet ve iradesini elden ka rmazd demektedir.
Ebu Mslim suni nezaketi ile dost, d man birok kimseyi
kendine kazanmay bildi. Makyavellrye layk bir maharetle Mudarhlar ile Himyerliler'i birbirlerine drp sava trd halde ne Mudarllar ne Himyerliler onu arabozuculukla sulamam lard . Esasen imparatorluun Iran gibi uzak blgelerinde ayaklanma hissini harekete geirmek iin bir tek sz bile yeterliydi : Ehl-i Beyt'in
haklar ! . Horasan'da yerle en Himyerliler ile Irak ve Hicaz Araplar' ayn his ve dncedeydiler. Yneten zmre, nfuz ve iktidar
yalnz kendinde toplad iin, kskanlk, haset duygular en iddetli anlamazliklara sebebe olabiliyordu.
ok gemeden Horasan, Abbasi yanda larnn merkezi haline
gelmiti. Horasan valisi Nasr bin Seyyar geri muktedir bir insand ama daha elveri li bir frsatta ehliyetini gsterebilirdi. Halife
Hariciler ile savarken, o da do uda Kirmani adnda birinin emri altnda toplanm olan Yemenlilerle mcadele ediyordu. Bylece Araplar' n askerlerinin s k sk karargahlar ndan uzaklatklarn gren Ebu Mslim oktanberi tasarlad ayaklananay balatmann zaman geldii kams na vard.
ihtilalciler 25. Ramazan 129/10. Haziran. 747'de topland lar.
Bir hafta iinde, daha nce ldrlm veya lm ne kadar ba kan
varsa onlarn matemini tutmak istiyormu gibi siyahlar giyinerek,
(120) Ibn l - Esir, el-Kamil, IV., S. 252; Emir Ali, a.g.e., S. 173.

EMEV DEVLET

73

siyah bayraklar ta yarak ehirden ehire bat ya doru yol aldlar; nlerine kan engelle i devirip ilerlediler. Mudarl lar tarafndan Kirmani'nin ldrlmesi zerine, onun o ullar, Ebu MslIm'e
katldklanndan bir kat daha glenen ihtilalciler Nasr bin Seyyar' Merv'e kadar geri ekilme e mecbur ettiler (121).
Haimoullarnn siyah bayra , o vakta kadar blnm bir
halde bulunan Suriyeliler birbirlerine yakla trd . Kendilerini tehdit eden tehlikeyi imdi anlam olduklarndan; Kendilerini uubiye'ye kar savunabilmik iin, bir sre iin de olsa birle meye
yneldiler; Ama bu birlemenin bir faydas olamad, nk Hicaz
ve Irak halk Araplanndan biro u da ihtillcilere kat lmlard.
Biare Horasan valisi Nasr bin Seyyar yaln z bana Ebu Mslim'in bir gibi gitike byyen glerine kar koyamyacan
anhyarak Mervan'dan yard m birlikleri gndermesini st ste istiyordu: Ah Umeyyeoullar ! Uykuda m yoksa uyank m olduklarn bilsem... eer byle bir zamanda hala uykuda iseler, onlara
kalkn vakit geldi diye hayk nnz! diye mektuplar yaz yordu (122).
Bunun zerine Mervan, Irak valisine, Nasr'a yard m etmesini emretti. Fakat o, daha yard ma komadan Fergana ve Horasan, Ebu
Mslim'in eline gemi ve gc artmt . Ebu Mslim'in ne derece
iktidarl bir adam olduu, onun ordusu iinde kulland komutanlardan belli idi. rnein Kahtaba bin ebib adnda Hicazl bir
Arap, Nasr bin Seyyar' Serhas'a kadar ko uturarak byk zararlara uratmt. Suriye askerlerinin mneviyatlan bundan tr
ok knlmt . 85 yanda bulunan Nasr bin Seyyar nce Ciiren'a,
oradan Fars'a doru kamakta iken ld.
Bu srada Halife Mervan bu ayaklanman n hangi Hsimi iin
yapldn aratrmakla megld. Sonunda mam denilen brahim
bin Muhammed bin Ali yznden ayaklanman n ktn anlaynca,
onu Harran'a getirtti. brahim zindanda birok El-nevi ve Ha imi
buldu. II. iimerlin olu Abdullah ve I. Velid'in olu Abbas bunlar
arasndayd .
brahim'in tutuklu bulunmas , ayaklanma hareketine engel olmad. Kahtaba bin ebib Crcan'da Nasr bin Seyyar' yendikten
sonra, hemen bat ya yrm t. Orada Hlid bin Bermek adnda
(121)
(122)

Emir Ali, a.g.e., I., S. 174.

Emir Ali, a.g.e., I., S. 174.

76

Bahriye 11O1

birisi de vard . (Bunun mensup oldu u Bermek ailesinin Abbasi

devletine yapaca hizmetler ileride grlecektir). Kahtaba Rey
ehrinde dzenin sa lanmas ile ura rken, o lu Hasan Haricileri tenkil ediyordu. Hasan Nihvend'i de kuatt . Babas Kahtaba
ise Mervan taraf ndan bu ehre gnderilen yard mc birliklerle
sava t ve onlar yendi.
Kahtaba Irak'a geldi, Frat'a yakn bir noktada ordugahm
kurdu. Irak valisi Yezid'in ordusu ile Kahtaba'n n ordusu Hz.
Ali'nin olu Hz. Hseyin'in ehit edildii yerde karlatlar. Emeviler burada byk bir yenilgiye u radlar, ama Kahtaba da sava la ld. Olu Hasan ordu kumandanl m eline ald ve Vst'a kadar, kaan Emevileri kovalad . Bylece Kfe onun eline geti.
Baarszlk haberleri Mervan' deliye evirdi inden intikam ate i
iinde kvranyordu. brahim'in Ebu Mslim ile gizlice haberletiini kefeden Halife, hemen onun katlini emretti; di er tutuklular da onunla birlikte idam edildiler.
Veliahtlk srasna gre brahim'in yerini alan Ebu'l-Abbas
Abdullah kardeinin zc akibetinin cn almaya yemin etti.
Bu yemini ylesine tuttu ki, kendisine Seffah (= Kan dkc) lakab verildi.
Hasan bin Kahtaba Kfe'ye girdi i zaman, Abbasi dailerinden
Ebu Seleme e1-Hall1 de kendisine ula t. Durum onu gstermekteydi ki, bu ahs Hz. Ali soyundan gelenlerin gayriresmi temsilcisiydi. Ebu Melerne el-Hallal, Abbasi ailesince byk bir sayg ile
karland (123). Herkes onun ellerini pyor ve eref yerini kendisine b rakyordu. sadece Ebu Mslim'e itaat etmesi gerekli olduu ona hat rlatlmakta idi. Ebu Seleme ve Hasan bin Kahtaba,
ehir halkn bir Halife seme e davet ettiler. Belirtilen gnde
Kfe byk bir heyecan iindeydi. Siyahlar giyinmi binlerce halk
mescide doru gidiyordu. Ebu Seleme de siyahlar iinde ortaya
kp toplantnn sebebini a klad ; Islannyet'i ve Ehl-i Beyt'in haklarn savunan Ebu Mslim'in art k Emevi soyunun kt ynetimine son verdiini ve bugn bir halife semek iin toplanm bulu
duklar n, bu vzifeye en lay k olan Ebu'l-Abbas Abdullah' teklif
ettiini bildirdi (124).
(123) Taberl Tarih, IV., S. 334 v. t.
(124) Wellhausen, Arap Devleti ve sukutu, S. 257 v. t., Cevdet Pa a, Ksas,
VIII., S. 340.

EMEV DEVLET

'77

Bu arada Hz. Ali soyundan olanlar n haklarnn inendiini

hat rlatan Kfeliler'in ayaklanmas ndan korkulmakta idiysa de,
gene renkten renge girmekten ekinmiyen rakllar, Ebu'l-Abbas
adn i tir i itmez, hemen tekbir getirme e koyulmulard .
Ebu'l-Abbas Abdullah gizlendii yerden camiye getirildi ve herkes ona biat etti (132/750).
D) II. Mervan'n sonu : II. Mervan byk fedakarl klarla bir
araya getirebildi i 10 000 kiilik bir gle Zab suyu kenarnda Abdullah bin Ali kumandas ndaki ordu ile sava a tutu tu ve bozuldu.
Mervan kendisi kprden kar ya geti ve kurdurmu olduu kpry yktrd . Geri kalan askerleri bu yzden k ltan geirildi. ou da sulara gmld. Ordusundan kalan silah ve e ya komutan
Abdullah bin Ali'nin eline geti.
Bu bozgundan sonra II. Mervan Musul'a geldi. Musul halk onu
kabul etmedi, Allah'a krolsun ki, devleti senin elinden ald ve bize Ha imi soyundan bir Halife verdi dedi. Mervan bu szleri i itip
Dicle'den Harran'a doru yolland,. Abdullah bin Ali de onu izliyerek Harrn'a gitti. Mervan oradan Humus'a, buradan am'a
amdan da Filistin'e s nd . Burada da barmamaym sonunda
Msr'a kat .
Abdullah bin Ali'nin karde i Salih bin Ali, Ebu'l-Abbas Abdullah'm verdi i bir emir zerine ok say da askerle M sr'a yrd.
nc svariler Mervan' Busayr kilisesinde saklanm buldular.
zerine hcum ettiler, o hayat n pahalya satmak istedi inden arpa arp a can verdi. te 132/750 tarihinde II. Mervan' n lmyle Emevi halifeli i bylece son bulmu oldu.

III. ABBAS' MPARATORLU U

1. Abbasi imparatorlu unun kuruluu ve gelimesi : A) Ebu'l
Abbas'm Halifelii (132-136/750-954) : Yukarda anlatt mz ekilde Ebu'l-Abbas Abdullah' n Kfe'de halife seilmesi ve Mervan' n
M s r'da ldrlmesi ile hilafet Emevi soyundan Ha imi soyunun
Abbasi koluna gemi ve am da Islam imparatorlu unun merkezi
olmaktan art k kmt .
a) Emeviler'e kar iddet tedbirleri : Ebu Mslim Horasanr
nin askeri kudreti ve ba arlar sayesinde iktidara gelen Abbasiler,
Suriye'de yz y l aan bir zamandanberi Emevi ailesinin hegemonyas na al k toplumun gelecekte bir tehlike yaratmas ndan duyduklar ku kudan olacak, korkun cinayetlerle bir y ldrma politikas na giritiler. Bu hareketin ba nda komutan ve halifenin amcas Abdullah bin Ali vard . ledikleri cinyetleri me ru gsterebilmek amac yla, yaptklar ileri gazab-i ilahi olarak vas flandrd lar. Hz. Ali soyuna re-va grlen ktlklerin cezas n veriyor
grndler. Asl nda amalar , iktidardan d m olan Emevi soyunu tamamiyle zarars z bir hale getirmekti.
Tarihte e ine az rastlanan byk cinayetler daha ok Suriye'de
i lendi. Mervan' kovalayan Abdullah bin Ali, am'i 15 gn kuattktan sonra halk n klta geirip ehrin surlar n yerle bir ettirdi. Sonra Ernevilere aman verdi ini ilan ettirip toplanan Emevi ileri gelenlerinin hepsini ldrtt (125). Ayr ca Abdullah bin Ali'nin
bir emri zerine I. Muaviye'nin, II. Yezid'in, Abdlmelik bin Mervan'n ve Hiam'n mezarlar ald . Onlarn kemikleri hakarete u rad ve yak ld . Duyulan kin zellikle Hi am'n rmemi olan cesedine kar aa vuruldu: nce k rbaland sonra as lp yakld..
(125) Mes'di, VI., S.76; Makrizl, en-Niz ve 't- Tehsm..., S. 54.

ABBAS

MPARATORLU U

79

Mesleme bin Abdlmelik'in cesedi ise da lncya kadar ni angh

olarak kullanld (126). Bu vah etlerden yaln z II. mer'in cesedi
uzak kalabilmi ti. Abdullah bin Ali, Hiam'n ei Abde'ye yapt
evlenme teklifi, bu prenses taraf ndan reddedildi i iin onun karnn demelerini emretrni ti.
Ebu'l-Abbas Abdullah kardei olu brahim bin Yahya'y 133/
750-1'de Musul'a vali tyin etti i zaman da buna benzer olaylar geti. brahim bin Yahya 12 000 ki i ile Musul'a girdi. nce ehir halkn davet etti; onlardan oniki susuz insan ldrtt. Musullular
geri ekildiler. Vali camiye gireceklerin emniyette olacaklar yolunda bir bildiri yaynlay nca halk abucak camide topland . Caminin
nn kesen askerler bunlardan 11 000 ki iyi orada katlettiler (127).
Bu korkun katliamdan kurtulabilen drtyz erkek de ayr ca bir
bask n sonunda ldrldler. Geceleyin a laan kadnlarn seslerinden sinirlenen brahim kadnlann ve ocuklarn ldrlmesini de emretti. gn sre ile .bu emrin yerine getirilmesine al ld . Musul katliamm tasvir eden Makrizi Bundan daha ktsn Ebu'l-Abbas'dan ba kasnn yapt iitilmemi tir demektir.
Btn bu ar cezalarn Musul halkna ne sebeble reva grld yeni Halife'den soruldu u zaman, O Vallahi bilmem ki! diye verecek bir cevap, bir sulama bulamam t . Btn bu cinayetler i lenirken kendisine Seffh diye ad verilen ilk Abbasi halifesi
gzel sesli arkclann ortas nda Nebiz denilen hurma arabn]
ierek mestolmaktayd . Yaknlar onun byle iki ierken grnmesinin doru olmyacan sylemeleri zerine kendini bir perde
ile mtecessis gzlerden ay rmt (128).
Abdullah bin Ali'nin dier bir karde i, Sleyman bin Ali, Basra'da bulduu Emevi soyundan kimseleri ldrtp sokaklarda srkletti. Bu s rada Ebu Mslim'in katlettirdi i insanlarn says ise
600 000'e ula mt (129). urada burada k ltan kurtulabilmi
olan Emeviler ise Endls'e gidip orada yanda lan ile birleebildiler. Abbasi devleti kudretini oralara kadar ula tramad iin Eme(126)
(127)
(128)
(129)

Makrizi, en- Niz ve 't - Tehsm, S. 54, v. t.

Makrizi, a.g.e., S. 54.
Makrizi, a.g.e., S. 55.
Agani, IV. S. 92; Mes'di, et - Tenbih, S. 328, bn l - Esir, V., S. 326'da
bu cinayetler anlat lr, ama Taberi bunlardan bahsetrr emektedir.

80

Bahriye OK

viler, Abbasolullar'na biat etmediler ve Ispanya'da ba msz bir

devlet kurabildiler.
b) spanya'da Endls Emevi devletinin kurulu u : Emevilerin her yerde takip edildikleri bu s rada Abdurrahman bin Muviye
bin Hiam bin Abdlmelik ,Suriye'den ka p urada burada dolatktan sonra Magrib'e ulat . Abdurrahman o zaman henz yirmi
yandayd . Adn Cafer l Mansr diye bildirmi ; ancak bylece
Afrika'da 5 - 6 yl kalabilmiti. Bu srada Ispanya'ya Emirler arasnda anlamazlklar vard . Baz doru dnenler bu eki melere
bir son verebilmek amac yla aralarnda gizli bir dernek kurmu lard . Abdurrahman bu dernek yeleri ile ba lant kurmaya, kendini
Ispanya'ya artmaya muvaffak oldu. Sonunda Abdurrahman, Berberi Zenata kabilesinden ald birka yz svri ile Ispanya'ya
kt . biliye ehri 20 000 askerle ona yard m etti. O, Ispanya'ya
hakim olmak isteyen birok Emirlerle sava lar yapmaya mecbur
oldu. Her seferinde stn geldi. Kendisine kar olan Emirlerden
bir ksm Hristiyan k rallara s ndlar. Bylece elde etti i baarlardan sonra 138/755-756 y lnda ona biat edildi ve Endls'te bamsz bir Ernevi devleti kurulmu oldu. Ama kendisine Emir lMminin dedirtmedi. O sdece Emir unvan ile yetindi.
-

c) Yezid bin Hubeyre'nin direnmesi : Hkmet merkezini

am'dan Kfe'ye (daha ok Haimiye'ye) nakleden Ebu'l Abbas zamannda Suriye art k nemini yitirdi. Buna karlk Irak, Hz. Ali'
nin halifeliinde ksa bir zaman iin kazand stnl yeniden
elde etti. Arap kabilelerinin art k eski nemleri kalmad . Arap olmyanlarla Araplar aras ndaki fark ortadan kalkt . Bu srada kuzey
Afrika, Abbasi hegemonyas altnda ise de hkmet merkezinden
ayr, zerk bir duruma geme e ilimini ksa zaman sonra gsterecektir.
-

Ebu'l-Abbas' n glkle elde etti i ehirlerden birisi de Va.

sit' t r. Burada II. Mervan' n eski valisi Yezid bin Hubeyre, Hasan
bin Kahtaba ile Halifeye kar onbir ay direndi. kar bir yol bulamay nca, kendisi ve ailesi iin aman ald ktan sonra teslim oldu;
ama Ebu Mslim Horasani, Yezid'in sa brak lmamasn Halifeye
srarla syleyince, onu ve yak nlarn ldrdler.
Bo arada Ebu Seleme el Halll da bir gece Halifenin saray ndan karken, kendisini ekemiyen Ebu Mslim'in adamlar taraf ndan ldrlm ve bu su da Hariciler'e yklenmi ti.
-

ABBAS1

MPARATORLU U

d) Ebu'I-Abbas'm lm : Halife, Ebu Mslim'e sormadan

hibir ite karara varamyordu. Askerin ou Halife'den ok Ebu
Mslim'e balydlar. Ebu Mslim'in de Abbasi soyuyla akrabal
olduu sbylentisi Abbasoullarn kuruntuya dryordu; hatta
Seffah'n kardei Mansur, Ebu Mslim'in katlini bile teklif etmi ti.
Ama Ebu'l-Abbas 8..effah, kendisini iktidara getiren byle bir valyenin idamna o zaman raz olmamt. Seffah'n Kfelilere gveni
olmad ndan bir zaman Kfe'de oturup sonra Hire'ye geti; 134/
751-752'de de Anbar'a.
Bu arada Maverannehr'de ayaklanmalar olmu , Ebu Mslim
Horasani bunlar da nlemiti. Ebu Mslim'in bu ba arsndan sonra, Halife'nin ona kar gveni azald . 136/753-754 ylnda Seffah
kardei Mansur'u hac Emiri nasbetmi ti. Ebu Mslim ayn ylda
Hicaz'a gidip Mansur ile birlikte hac farz n yerine getirdi. Yolda
pek ok hayr ileyip kuyular at rm ve hediyeler datmt .
Onun bu cmert davran veliandi snk bir duruma drd.
Mansur Hac'dan dnerken Ebu'l-Abbas Seffah 29 veya 33 ya ndayken ld. Hayattayken birinci veliand olarak karde i Ebu Cafer Mansur'a, ikinci veliaht olarak da ye eni sa bin Musa'ya biat
ettirmiti. Bu ahitnameyi de Isa'ya vermi ti. Ebu'l-Abbas. lnce
sa bin Musa durumu Mansur'a yazd. Hac dn mektubu alan
Mansur'a Ebu Mslim ve orada bulunanlar biat ettiler (130).
B) Mansur'un halifelii (136-158/754-775) : Mansur halife olduktan sonra, baz rakiplerle uramaya mecbur oldu. Bir yandan da halifenin amcas Abdullah bin Ali bu srada Bizansa kar
sefere km olduundan elinde byk bir kuvvet bulundurinaktayd . Bu kuvvetle hilafet iddias nda bulunmas muhtemeldi. Mansur bu korku ve ku kusundan Ebu Mslim'e bahsetti i zaman, o,
Halife'ye merak etmemesini, kendisinin Abdullah bin Ali'yi yenmeye yeterli olduunu, onun emrindeki askerlerin o unun Horasanllardan meydana geldi ini, bu askerlerin Abdullah bin Ali'den
ok kendi szn tutacaklar m syliyerek Halife'yi teselli etti.
a) Abdullah bin Ali'nin halifelik iddias : Halife Mansur Ebu
Mslim ile Kfe'ye geldi. Bu s rada Abdullah bin Ali, Mansur'a biat
olunduunu duyunca gerekten de halifelik iddias yla ayakland
ve ordusuyla Harran'a geldi. Ebu Mslim onun zerine yrd.
(130) Cevdet Pa a., Ksas, VIII., S. 355,

82

Bahriye OK

Abdullah' n ordusu daha byk oldu undan, Ebu Mslim bir takim sava hiyleleri kullanmak zorunda kald ve ancak bu yoldan
onu 137/754-755 yl nda yenebildi. Abdullah bin Ali Basra'ya kat . Mansur onu ele geirip hapsettirdi.
b) Ebu Mslim'in ldrlmesi : Abdullah bin Ali'nin ordusunda bulunan pek ok mal bylece Ebu Mslim'in eline gemi ti. Mansur bu mallar n deftere i lenmesi amac yla Ebu Mslim'in
yan na bir memur yollay nca, Ebu Mslim hiddetlendi ve bize
can emniyet olunuyor da, mal iin emniyet olunmuyor mu? diyerek Mansur hakk nda kt konu tu. Neredeyse Mansur'un memurunu katledecekti.
Mansur esasen Ebu Mslim'den ku kulanmaktayd . Onun bu
son hareketi kendisini vehme gtrd ve Ebu Mslim'e am ve
Ms r eyletlerinin vliliklerini verdi. Hkumet merkezine yak n olmak iin am'da oturup M sr da diledii gibi ynetmesini yollad cmirnameye yazd . Ebu Mslim bundan memnun olarak Horasan da bizim deyip Horasan'a gitti. Mansur bundan ok rkt
ve Anbar'dan Medain'e geldi; Ebu Msl nl yanna dvet etti. Ebu
Mslim ekindi i iin gitmedi. Bu kez Halife, Beni lisim'in ihtiyarlarndan saygya deer kimseleri Ebu Mslimse yollay p onu
kendi yan na gelmeye ikna ettirdi. Bylece Ebu Mslim sadece
3 000 kii ile Medain ehrine geldi; huzura kt . Tatl tatl sohbet
ettiler, ertesi gn gene hilafet makam na girdiinde, Mansur nceden gizletti i adamlar ile onu katlettirdi (131). te bylece
Ebu Cfer Mansur, Abbasi mparatorlu unda bamsz bir hkmdar mertebesine ula abildi.
c) Badat'n kuruluu ve merkez oluu : Mansur ne Medine,
ne am, ne de Kle'yi siyasi d ncelerle ba kent yapmay uygun
grmediinden, kendine ba ket yapabilecei bir yer aramaktayd.
Suriye'ye kar kendini emniyete almak, Hz. Ali'nin yanda lar ile
dolu olan Kfe'den de uzak bulunmak amac yla Badat' n bulunduu yeri seti. Daha nce o Kfe yak nnda kendi adn tayan
bir ehir kurduysa da, mutaass p iilere yak n olmaktan huzursuzluk duyduu iin buray brakmaktan ekinmemi ti. Gerekten de
Badat Dicle ile F rat' n birbirlerine en ok yakla tklar , su ve kara yollarnn dm noktas nda, tarma ok elveri li bir yerdeydi.
(131) Makrizi, en-Niz, S. 53; bni Tiktaka, el-Fahri 282/3.

ABBASI

MPARATORLU U

83

Mansur devletin yeni merkezinin temelini 145/762'de att . Irak'

dan ve baka blgelerden toplanan mhendis, mimar ve i ilerin
saysnn 100 000 olduu sylenmektedir. Drt y l gibi ksa bir zamanda bunlar yeni bakenti ina ettiler. ehir bir merkez etraf nda daire biiminde geni leyen bir plana gre yap ld . Tam ortas nda Bab l-Zeheb veya Kubbet l-Hadra denilen Halife saray ve
byk cami vard . Devlet bykleri iin tren alan nn ortasnda
binalar yapt rlmt . Askeri klalar Ba dat'n kars nda, yni
Dicle'nin dou kysnda kurulmutu ve Mudar, Horasan ve Yemen
askerlerine olmak zere e ayr lmt . ifte duvarla ku atlm
olan. Badat' n sokaklar ok dzenli bir biimde yap lmt . Mansur sonradan olu Mehdi iin ehrin kuzey blmnde, surlar n dnda Rusfe k kn yapt rd . Kendisi de, belki Ba dat' n umduundan ok kalabal k olmas yznden, Rusafe'ye ekilmi ti. ehre
nce Medinet s-Selm veya Dar s-Selm ad n verdi ama, halk
bunu bir sre kurucusunun ad yla (Medinet l-Mansur) and (132).
ehir kurmaya merakl olduu anla lan Mansur kendisi henz
hilafet makam na gemeden nce: Bizans imparatoru. V. Konstantin'
in (741-775) sald rp bir anbardan ba ka bir yap brakmamacas na
yktrd ve halk n srgn ettii Malatya'y 139/756-757'de, Slih
bin Ali'ye verdi i bir emirle yeni ba tan ina ettirmi ti. Bu i iin
70 000 asker ve her ehirden ii gnderdi (133).
d) Hz. Ali soyundan gelenlerle mcadele : Mansur'un 144/761762 ylndan sonra Hz. Ali soyundan gelenleri yok etmek iin giri 4,
i savalardaki tutumu, onun ne kadar merhamet duygusundan ti
yoksun olduunu gsterir (134).
Hz. Hasan'n iyice yldrlm olan torunlar bu sralarda edebiyat, felsefe, sanat ve bilim ile u ra yorlar, politikadan uzak sade
bir hayat sryorlard . Abbasilere gelinciye kadar hayatta kalan Ali
evlatlanna halifeler iyi davranm lard , ama Emeviler'i y kmak ve
yerine Ha imi soyundan halife geirmek bahis konusu olunca, Medine'de Mansur'un da iinde bulundu u Haimiler'den meydana gelen bir toplant dzenlenmi ve erdemli bir ki i olmasndan tr
(132)
(133)
(134)

bn l - Esir, el -Kmil, V., S. 20; Emir Ali, Musavver Tarih -i slm,

I., S. 216.
Belzuri, Futuh l - Buldn, I., S. 301 - 2; Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 200.
Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 200.

84

Bahriye OK

kendisine Nefs l-Zekiye diye ad tak lan Muhammed Mehdiye biat

edilmiti. Mansur da biat edenler aras ndayd, ama halifelik Abbasilere getikten ve kendisi halife olduktan sonra, bu biat n ans Mansur'un rahat n karr oldu. Gnn birinde Muhammed Mehdrnin
ayaklanmas ndan korktuu iin Medine'de casuslar bulunduruyordu. Casuslarn verdii haberlere inanan Mansur, Muhammed Mehdi ile kardei- brahim'in yakalanmas emrini verince, bunlar katlar. Mansur bu kez Hz. Ali soyundan ileri gelenleri yakalat p zincire vurdurtarak Kfe'de bir zindana yollad . Bunlara o kadar i kence edildi ki, Emevi saltanat srasnda ok daha rahat bir hayatlar olduunu itiraftan ekinmediler (135). Mansur, Imparatorluun topraklarn ky ky, adm adm aratrd . llerde onlar
aramakla grevli cretli adamlar tutuldu. Onlar misafir etmeleri
ihtimali bulunan kimseler hapse at ldlar ve ikencelere uyruk tutuldular.
Artk bu ekilmez takipten yorulan Muhammed Mehdi kardeini Basra'ya yollayp hazrlk yapt ; Basra ve Medine'de ayn zamanda Mansur hal'edildi; Medine valisi hapse at ld . Hicaz ve Yemen Muhammed Mehdryi halife olarak tan d, hatt imam Ebu Hanife ile imam Mlik bin Enes de bu seimi uygun bulduklarn bildirmilerdi.
Durumu ok tehlikeli bulan Mansur gene hileye ba vurdu,
Muhammed Mehdrnin mutlak olarak affedildi ini bir mektupla
kendisine bildirdi. Muhammed Mehdi halifelik kendisinde olduuna gre, Mansur'un yetkisinin bulunmay p bu yetkinin de kendisinde bulunduunu hatrlatm ve bu teklif edilen aff n, Ebu Mslim'in, Abdullah bin Ali'nin ve Yezid bin Hbeyre'nin haklarnda
esirgenmemi olan ltfun e i olup olmadn sormutu. Mansur ise
bu kez, ba ka bir eda ile Hz. Peygamber'in erkek ocu u bulunmadna gre hilafet hakk nn amcas soyuna gemesi gerekti ini hatrlatyor ve kendi halifeli inin meruluunu savunuyordu (136).
Mektubun arkas ndan yeeni veliaht sa'nn komutas nda byk
bir orduyu da onun zerine yollad . sa ehri terkedenlere veya evlerine snanlara zarar gelmeyece ini ilan etti; bunun zerine birok Medineli ehrin dna kt. sa saldrya geti. 145/862-763'te
yannda yalnz 300 asker kald halde bizzat arp t ve sa'nn askerlerini bozguna u ratt , ama sonunda savaa savaa can verdi. Hz.
(135) Makrizi, en - Niz, S. 58.(136) Taberi, Tarih, IV., S. 400.

.AE1BAS

85

Ali'nin zlfikah Muhammed Mehdi'nin yan nda olduundan sa bunu ganimet olarak ald Muhammed Mehdi'nin ba ile birlikte halife Mansur'a yollad (134). Muhammed Mehdinin karde i brahim
ise byk bir yanda gurubu ile Ba dat yaknnda bulunan Vast
ve Fars blgelerini egemenli i altna ald ve Kfe zerine yrd
Bu haber, kuvvetlerini Afrika ve Rey'deki ayaklanmalar bastrmak
iin yollam olan Mansur'un uykusunu ka rmaya yetti. Hatta kamaya hazrlanrken ordusunun zafere ula t haberi geldi. Sonunda sa, brahim'in de ba n kardeininki gibi Halife'ye teslim etti.
Bundan halife o kadar memnun kald ki, adeta yeniden do mu gibi
oldu ve ibrahimle Muhammed Mehdi'ye uymu olanlar ara trmaya koyuldu. Mansur bunlardan kimini hapsetti, kimini k rbalatt, kimini de ldrtt (138). Bu arada Muhammed bin brahim
zerine bir at yaparak onu diri diri defnetti i sylenir (Makrizi
en-Niza, S. 57-58). Mekke imam ve Maliki mezhebinin kurucusu
Mlik bin Enes de bu yzden kamlammt . Fakat bu olaydan
sonra Malik bin Enes'in hreti daha ok yay lm, Mansur'un
iddeti ise mtehitlerin metanet ve sebatlar na ziyan verememi tir. Bu imamlann Mehdi'ye hak tan malar, daha Abbasiler'den
nceye ait bir olayd r.
Hz. Ali soyundan gelenlerle amans z mcadele ve onlara ya ama hakk tammama Abbasoullan devletinde Mansur'dan sonra da
aralklarla devam etmi tir.
e) Maasur devrinin zellikleri : Mansur zamannda birok siyasi gaileler hallolunmu , ve slam n-2paratorlu u, Ispanya bir yana, heryerde asayi e kavumutur. Bu Halife zaman nda Iranl bir
aile olan Bennekoullan ileri gelenler! hapisten karlp Krtler'in
aya;klanmalann bastrmakla greviendirilmi lerdi. Bermeki Hlid
ise Msr valiliin atanmt.
Mansur hadis biliminde alim saylacak dereceye ykselmi ti.
Onun zamannda hadis, fkh ve tefsir kitaplar yazlm ve bunlarn tasnifine ba lanmtr. Emevilerin gzne diken gibi batan
Medine'deki fkh lar Mansur taraf ndan saraya davet olundular.
Basra ve Kfe kullanm abalaryla Mansur zamannda Arap
(137) Taberi, Tarih, IV., S. 410.
(138) Bu arada Muhammed bin brahim'in zerine bir at yaparak onu
diri diri defnettii sylenir. Makrizi, en Niz, S. 57 v. t.
-

86

Bahriye OK

grameri bir bilim hline getirildi. Ayn zamanda eski iirleri de

aratrp incelemee byk bir heves uyand . Ancak, bu i le uraanlar zeki olduklar oranda drst olmadklarndan, zevklerine
uymyan iirleri dei tirmekden ekinmiyorlard . Hatta okadar byk bir intibak kabiliyetiyle bu i i yapyorlard ki, asl paradan
bunlar ayrd etmek imkans z&
Gene bu srada bn l-Mukaffa, ranllarn eski anl tarihlerinden byk bir an olarak sakladklar Hazaynme'yi ve Hindistan'dan gelmi olan nl Kelile ve Dimne'yi arapaya evirdi; Oklit'in geometrisi de yunancadan evrildi. Islm'da byk bir yer
tutan eski eserlerin tercme devri ba lam oluyordu. Bylece Iran
dnce tarz Arap iirini nfuzu alt na alabilme imknlann elde
etmi oldu (139).
Yirmi yl saltanat sren Halife Mansur'un hayat tarz nn rnek
saylacak bir durum gsterdi ini syleyenler vard r. Saraynda edebe aykr hibir olaya rastlanmamtr. Sabah erkenden kalkar ve
ge vakte kadar hkmet i leri ile urar, snrlarn gvenlii iin
tedbirler alr, devletin gelir ve giderlerini gzden geirirdi. Bir tek
kadnla evlenmi ti. Her gn ak am st ocuklar ile sohbet eder,
sonra istirahete ekilirdi. Askerlerine geit resimleri dzenletir, onlar denetler, ordusunu en iyi silahlarla donat rd .
Mansur memurlar nn hesaplarn denetlerken, o kadar inceden
inceye ve kk kusurlara kadar gzden geirirdi ki, ona Daniki
adn takmlard (140). Mansur halk adalete boyun emee altrmt . Bir deve meselesi iin daval olarak kad karsna arld zaman o, yaln z mabeynisinin eliinde, mahkemeye giderek
ayakta durmu , kad da Halifeyi oturarak dinlemekten ekinmemitir. Karar davac olan devecilerin lehinde idi. Mansur bir uygun
zamanda bu kad ya byk bir kese dolusu para hediye etmekle yarglarn bamszlklarn halka gstermek istemi tir.
bni Tiktaka (S. 254) Mansur'un kaba saba elbiseler giydi ini,
hatta bunlarn bazan yamal olduunu, saraynda hibir elenceye
izin vermediini, hatta bir gn bir ut sesi duyunca k zp bunu alan
klenin ba nda krdrm olduunu bildirmekte ise de, Malutzi
(en-Niz, S. 55) Halife Mansur'un Iran kisralan gibi elbiseler giy(139) Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 29.
(140) Mnik dirhemin 1/3 dr.

Ar3BASi

MPARATORLU U

8.7

diini, Bermek ve Nevbaht ailesi gibi ranllar devletin ba na getirdiini yazmaktadr. Gene Makrizi, yer pme detini de Mansur'un
slam sarayna soktuunu ve oturdu u yeri de ykseltti ini bildirir.
Bu son husustan dolay da Akkal bin ebbe adndaki airin kendisini hicvettii yazldr. Hil'at hediye etme i i, bir sr saray memuru
ile halktan tecrid edilme deti onun zaman nda ortaya kmtr. Gene onun zamanna kadar Araplar'ca bilinmiyen celld her zaman
Halife'nin yan nda bulunan bir grevli durumuna girmi tir.
Mansur 158/775'te Hacca giderken Mekke yolunda ld. Veziri Rebi' hemen halifelik ni anlarn Mansur'un o lu Mehdi'ye yollad .
C) Mehdi'nin halifeli i (158-169/775-785) : Mansur'un errinden korkan sa bin Musa, halifenin imalar ndan esinlenerek sonunda kendi kendisini birinci valiahtlikten ekmi ve Mansur'un olu
Mehdi'yi birinci veliaht tan mt . Bundan tr babas lnce
Mehdi kolaylkla hilfet taht na oturdu.
Mehdi babas nn siyasetinden bsbtn ba ka bir yol tuttu.
ok daha yumu ak huylu olduu iin babas nn iddetini, cmertlik ve iyiliklerle gidermeye al t : Katil ve cinayet gibi sular
bir yana ba ka Sulardan tr tutuklu bulunan herkese zgrln balad ; tahta kn bylece kutlad; Muhammed Mehdi'nin kardei brahim'in o lu Hasan' zindandan kart p ona maa
ba lad ; babas nn Hz. Peygamber ailesinden gaspetti i emlki peygamber'in torunlarna geri verdi; 160/777 y lnda hacca gitti inde,
Hicaz'n fakir halkna 30 milyon dirhem ve Mekke halk na 150' 000
elbise datt . Mehdi airlere byk de er verdi; yol ebekesini ve
posta berid) i lerini dzenledi. Ba dat onun zaman nda bir yk
alma liman hline girdi; Hind ticareti bak mndan byk bir geli me kaydetti. Meseid-i Nebevi onun taraf ndan yeniden in a ettirildi. Okullar yapt rd . lk olarak Medenililer'den olu an bir hassa
ordusu kurdu. E er kendi ardgelenleri bu yolda yrm olsalard,
sonradan Trklerden kurulmu olan hassa askerlerinin, zellikle
bunlarn komutanlarnn, nfuzu alt na girmezlerdi. Haccc zamannda balanm ola hac yolunu geni letti ve uzzatt . Bu yolun zerinde kuyular su depolar ve hac lar korumak iin karakollar kurdurttu.

II. Mervan'n oullarndan biri Suriye'de bu s rada ayaklanmaya kalkmsa da yakalanp bir sre hapsedildikten sonra maa

88

Bahriye OK

balanarak serbest b rakld (141). Mervan'n eini de Mehdi kendi

saray nda, yni halifelik saray nda oturttu.
Mehdi kk bir phe zerine veziri Ubeydullah' n olunu
idam ettirmi se de mezhep kavgalar nda dinden saptklar kansnda olduu kimselerden ba kalarna kar pek iddetli muamele etmemitir.
a) Mezhep kavgalar : Mehdi zamannda, Horasanda bir tak m
mezhepler geli ti. Bu, Horasan'da kar klklara sebeb oldu. Bu kargaaln balca yarat cs ksa boylu, irkin bil adam olup yzn
daima bir pere ile rten bundan tr Mukanna adn alan Msim bin Hkim idi. Mukanna' doktrininde uluhiyetin muhtelif vcutlan igal ettiini, nitekim Hz. Adem'den Nuh'a sonra Ebu Mslim'e en sonunda da kendisine geti ini syleyen bir yalanc peygamberdi. Onun yaymak istedi i mezhep baz gayriahlki ve ihtilld fikirler ihtiva etmekteydi.
Mukanna bir ok yanda bularak bir aral k Halife'yi tehdide kalkm, fakat yakalan p idam edilmi tir. (142) Mukanna'n yandalan beyaz renk ta dklar iin, kendilerine Mbeyyize ad verildi.
Bir sre sonra Hazar denizinin do u blmnde Crcn'da
Muhammere (krmzllar) ad ile anlan ve ahlka ayk rlk"' grlen bir mezhep daha tredi. Bunlar da kolayl kla susturuldu. Ayrca
Mezdek tarafndan vaktiyle (V. Yzyl) kurulmu olan eski bir mezhep de yeniden nfuz kazanarak birden bire geni ledi. Hrisiyanlkla mecsilikin (Mazdeizm) kar masndan doan ve III. Yzylda Mani adnda bir din kurucusu taraf ndan randa ortaya at lan bir mezhep veya din Irak ve Suriye'de gizliden gizliye ya amaya devam etmi ti. Bir yandan Dou Trkistan'da Uygurlar arasnda
faaliyet gsteren Maniheistler te yandan, Mehdi zaman nda, Irak'ta ylesine o aldlar ki, Halife Zendka (= Zndklar) taifesi diye adlandrlan bu akm yandalarndan emgle ad nda birini yanna arp kendisine Mslmanlar'dan kimlerin uymakta oldu unu
bildirmesini emretti fakat emgle'nin cevab , Bunlar saymakla bitmez eklinde olunca, Mani dinine girmi olanlar hakk nda takibata nezaret etmek zere Shib z Zendika adyla bir men-luriyet kurdurdu ve Manicileri iddetle cezalandrd (143).
-

(141) bn l -Esir, el -Kmil, V. S. 52.

(142) bn l- Esir, el- Kmil, V., S. 52 ve 58.
(143) erefettin Yaltkaya, Darldnn Ilhiyat Mecmuas , say 15; S. 7.;
Ebu'l - Ferec, Tarih, L, S. 203.

ABBAS

MPARATORLU U

89

b) Bizans'la mcadele : 162/778-779 y lnda Bizansl lar islam topraklar na akn edip byk zararlar verdiler, Mara halkn katlettiler. Bunlar n zerine Hasan bin Kahtaba bir orduyla gidince ve bir iki ehri, karlk olarak yknca, Bizansllar katlar.
Ama Rumlar yeniden sald rya gemekte gecikmediler. O zaman
Halife Mehdi o lu Musa'y yerine b rakp Musul yoluyla kuzeye doru yrd, Haleb'de 'karargah kurdu ve o lu Ilarn'u Krdistan
ve Azerbaycan blgelerini ynetmekle grevlendirdi. 165/782'de
Hartin slam
Istanbul Boazna kadar gtrd. 780'de
lm olan imparator IV. Leo'nun zorba ve saltanat heveslisi e i
rene henz ergin olmayan o lu VI. Konstantin' (780-797)e naibelik ettii s rada (144) Araplar' n Boazii kylarna ulatklarn
grp tel a dt. Sonunda byk bir yenilgiye urayan Bizans
Imparatoriesi a r vergiler demek 'kouluyla 3 yllk bir bar
andlamasn imzalamak zorunda b rakld .
Mehdi 785'te Mazenderan'da bir av partisi s rasnda at ile
birlikte harap bir binan n, kapsna arpm bu yzden lmtr.
Hkmdar olarak o, hi phe yok ki, Abbasi soyunun en iyi halifelerinden birisi idi. Mehdrnin zehirlenerek ld de rivayet
edilmektedir (145).
D) Ilclrnin halifeli i (169 170/785 786) : Harun babas nn
lm zerine aabeyi henz yirmidrt ya ndaki Musa el Hdryi
halife ilan etti; herkesten nce kendisi ona biat edip, hilfete mahsus mhr, asa ve hrkay ona teslim etti. Ayn yl alevilerden
Hseyin bin Ali 'yakn akrabalarnn yardmiyle hilafet iddia ederek ayakland . Bir sabah erkenden Mescid i Nebevrde cemaatin
biatini kabul edip vliyle kk bir savatan sonra beytlmldeki
paralar ald ve Mekke'ye gitti. Kendisinden yana olacak btn klelerin azat edileceini ilan etmesi zerine pek ok yanda toplayabildi. Abbasi halifesi onunla 169 zilhiccesinde (Haziran - Temmuz
786) arp t . Hseyin bin Ali ldrld, askerleri da ld.
-

Sert yrekli, inat ama cesur, edebiyata d kn bir ki i olan

Hadi kardei Harn'un kendisine kar gsterdii gzel niyetlere
ramen onu veliahtlikten uzaklatrp olu Cafer'i veliaht tyin etmee alt. Baz Emirler bu yoldaki iste ine uydular; ancak Ber(144) Ebu'l-Ferec, Tarih, 1., S. 204.
(145) 'bn l-Esir, el -Kamil, V., S. 71.

Bahriye OK

90

mekoullarndan Yahya bin Hlid'in bilgece tedbirleri sayesinde bu

gerekle emedi. Zira Hadi bir yl ay halifelik makam nda kalabilmitir.
E) Hrln r-Re id zamannda (170-193/786-809) Abbasi 1mparatorbu : 766 ylnda Hayzuran adl bir criyeden dnyaya gelmi olan Hrn 786 y lnda tahta knca Yahya bin Hlid Bermekryi snrs z yetkilerle vezir tyin etti. Yahya iki o lu Fazl ve Cfer
ile birlikte onyedi yl Abbasi mparatorlu unu ynetmi tir. Harn
r-Re id devri Asya'da Arap saltanat nn en parlak bir dnernidir.
Halifenin k yafet de itirerek geceleri halk n toplumsal vve ahlki
durumunu incelemesi, haks zla uram olanlara yard m etmesi,
efkatli davranmas , ayrca debdebe ve ihti ama dkn olduu hlde dindarl elden b rakmamas , Araplar' n toplumsal hayat m geni lde etkiledi i gibi, nnr uzak lkelere kadar ula mas n
salad . Doutan asker oldu u iin, ok kez sava lara kendisi kat lr, uyruklarnn geim durumu ile yak ndan ilgilenir ve haks zlklar ortadan kald rmak iin s k sk denetlernelerde bulunurdu. O
kendi zamannda tccarlar n, haclarn ve rencilerin lke iinde
rahata seyahat edebilmelerini sa lamt . Onun zaman ndaki refah n derecesi, yapt rd camiler, okullar, hastahaneler, kervansaraylar, yollar, kprler ve kanallarla en iyi tan klarn bulmutur.
Bernekoullarnn vezirlii : Ama unutulmamaldr ki, H ,
id btn bu kalknmay ve iyi ynetimi, saltanat mn ilkrn-Re
on ylnda iktidarda bulunan Bermekoullar'ndan vezirlere borludur.
a)

Belh dolaylarndan asil bir aile olan Bermeko ullar, daha Aldlmelik zaman nda sarayla ili ki kurmu lard . Bunlardan Hlid,
Ebu'l-Abbas Saffah' n merkez ynetiminde vzife alm ve ksa zamanda temayz etmi ti. Bunun olu Yahya, Harn'un veliahtl k
zamannda onun hizmetinde bulunmu ve kendisini ona o kadar
sevdirmiti ki, Hrn Halife olunca. Yahya'y yukarda da sylediimiz gibi s nrs z yetkilerle vezir tyin ve kendisine sayg gstermek amacyla ok kez Baba (146) diye hitap etti. Eski hocas olan
Yahya'nn nasihatlarn Hrn hi ihmal etmeden tutard . Yahya'
nn oullar olan Fazl, Cfer, Musa ve Muhammed de babalar gibi
ileri gr l idilor. Yksek iktidarl kimselerdi. Bunlardan Fazl
(146) Mes'dl, Muruc, VI., S. 392.

ABBASi

MPARATORLU U

91

Horasan ve M sr valiliklerinde bulunmu , Deylem'de ba mszlk

ilan etmi olan Yahya bin Abdullah'a boyun edirmiti.
Cfer de birok illerde hizmet etmi , Suriye'de Mudarhlar ile
Himyerliler aras nda yeniden ba lyan ekimeyi yattrma iini
zerine almt.
Yahya yalannca ba ar ile ynettii vezaret makamn olu
Cafer'e brakt. Bennekoullannn, Abbaso ullar soyuna yapt)
byk hizmetler gene bu devirdeki entrika ve iftiralar yznden
umulmadk bir biimde sonulanmtr.
Bermekoullarnn stn niteliklerini k skananlar, Hrn'a lkenin asl sahiplerinin onlar oldu unu, Halife'nin imparatorluk ze
rindeki nfuzunun birgn hie ineceini ve belki de kendisini ortadan kaldrmak istiyeceklerini ilham edip btn bu aileyi bir iki
kii dnda ldrttler (187/803). te bu kudretli yneticilerin ortadan kalkmas sonucudur ki, Harn'un saadet devrine glge d m, Halife kan ayaklanmalar bastrmak ve savalara gitmek zorunda kalmtr.
b) Kuzey Afrika'nn Abbasi mparatorluundan zlmesi :
Harun r-Resid'in Saltanat srasnda Afrika'da baz karklklar
meydana kmt Halife, Herseme adnda birini Afrika'ya vali olarak atad . Herseme orada kar klklar bastrd . ama yl sonra istifa etti. Yerine giden yeni vali Afrika'da dzeni sa lyarnad .
Esasen Afrika eyaleti o s ralarda Abbasi Devletine gelir sa lyamyor, tersine ste para sarf na sebeb oluyordu.
brahim bin Agleb adndaki Zb valisi bu durum kars nda
Hrn r-Reid'e ba vurarak Afrika'daki slam topraklarnn ynetimi veraset yoluyla kendi soyunda intikal etmek ko uluysa verilirse, orada bar ve dzeni herzaman salyacan ve hkmetin
para yard mn da istemeyip ste kendisi her yl devlet hazinesine
40 000 dinar diyeceini bildirdi (147). Eski valisi Herseme bu teklifi duraksamadan kabul etmesini Halife'ye sal k verdi. te bylece brahim bin Agleb ifriklye valiliine atanm ve ksa zamanda
Abbasi imparatorlu u iinde ilk kez zerk bir devlet kurmu oldu.
c) Asya'da durum : ca) Bizans'la mcadele : Asya'ya gelince
orann ynetimi zarars z gitnekteydi. Snrlar Hinduku dalarn.
(147)

bn l - Esir, el - Kmil, V., S. 104.

92

ahriye

OK

dan Kkasya ilerine kadar uzan yordu. Anadolu'da Hran r Reid, Avsm adyla bir blge ayrd ve buralar askeri bir vlinin emrine verdi (148). 171/787-788 y lnda Tarsus bylece berkitilmi bir
snr ehri durumuna getirildi.
-

183/799'da Bizansl lar'n kkrtmas yla Kuzeyde oturan Hazar

Trkleri dmanca hareketlere giri tiler, Krdistan' n kuzeyine
aknlara ba ladlar, orada grlmemi vahetlerde bulundular. Hrn r-Re id bu kavimler zerine bir kuvvet gndererek onlar ar
bir yenilgiye uratt . Onun vlileri de Bizans s nflarnda aknlarda
bulundular, hatta bir defas nda Halife kendisi sefere kat ld. Bir
y l sonra Bizansl larla gene arp malar balad . Bu srada rene,
erginletii iin kendisini naibelikten uzakla trm olan olu VI.
Konstantin (780-797)'i tahtmdan indirmi , gzlerine, mil ektirmi
ve kendisi Bizans Imparatorlu u taht na oturmu idi (797-802). lkesindeki kan klklar gidermek amac yla Mslmanlara gene vergi demek koulu altnda bar nerdi. 802 ylnda rene babakan
veya maliye bakan Nikeforos (802-811) tarafndan taht ndan indirilip Midilli (= Lesbos) adas na srlncye kadar bu bar sre
bildi.
Nikeforos tahta geer gemez, Halife'ye alayc bir mektup yazp nceki yllarda Bizarshlar'n vermi olduklar vergileri geri istedi. Hrn r-Re id hemen sefere kt ve Nikeforos'u yeni ba tan
vergi vermee mecbur etti. Imparator anla malara ba l kalmad .
806'da Heraklea (Konya Ere lisi)'y alan Halife, Bizans mparatorunu yle bir yenilgiye u ratt ki, Nikeforos kendisi ve ailesi iin
bir eit kafa vergisi verme e mecbur oldu.
cb) ran ve Ortaasya olaylan : Harn r-Re id'in vlilerinden Ali bin sa ar vergi toplamas yznden btn halk n nefretini kazanmt . Yaknmalarn oalmas zerine Halife 805'te kendisi
Rey'e gitti; ama Ali bin sa'nn szlerine kat larak, onun memuriyetini yeniden onaylad . Ayn ylda Semerkanfta Rfi' bin Leys
ayaklannn ve Ali bin sa ona kar gnderilmi ti. Fakat Ali bin
Isa'dan yak nmalar o kadar artm t ki, sonunda Halife onun yerine Horasan vliliine Herseme'yi atad . Ancak Rafi' bin Leys bu
srada btn Maverannehr'e egemen olmu tu. Durum gnden gne gletii iin Halife, olu Me'mun'u Merv'e yollad ve ayaklan(148) Belzuri, Futuh, I., S. 303 ve 309.

ABBAS fIVIPARATORLU II

93

may bastrmak zere Tus ehri zerine kendisi de yrd. Orada

hastaland , bir rivyete gre 3. Cemazilahir 193/21. Temmuz 809'da
ld.
d) Hrn r Reid'in kiili i : Avrupal tarihiler Hrn r
Reid ile Byk Karl (Charlemagne)' n dostluk ili kilerinden sz
ederler. Bu iki hkmdar anlat ldna gre birbirlerine elilik heyetleri gndermi lerdir. Bu elilik heyetleri baz hediyeler getirmi lerdir. Hrn r-Re id'in hediyelerinden biri de o zamana kadar
Avrupa'da hi grlmemi bir alar saatti. Bu, Imparator saray nda olduka byk bir hayret uyand rmt . Ama btn bu aklamalar yalnz Avrupa kaynaklar na dayanr slam, kaynaklar byle bir elilikten asla sz etmemektedirler.Bu yzden de bu husustaki rivyetler daima phe ile karlanmaktadr (149).
-

Hrn r-Reid adn dnya tarihinde byk hkmdarlar s rasnda yazdrmay baarm bir imparatordur. lkesini istibdatla
vnetmitir. Zaman zaman kindar olmu tur ve zaaf gstermi tir.
Ancak mlik olduu snrsz iktidara ramen, o kadar hayr sever
ve o kadar fedakrd ki, bu kusurlan gze arpmazd . Uyruklarma
kar cmertti. 9 kez hac kafilelerine kat ld. Srf onlara bir zarar
gelmesin diye gvenlik tedbirleri ald rtmt (150). Zira o zamanlar
hac yollar bugnk gibi gven alt nda deildi. Arap kabileleri hac
kervanlarna saldrr, haclan ldrr ve mallar gaspederlerdi.
Bu yzden hacca giden son halife Hrn r-Re id olmutur.
Hrn'Un saray zamannn en parlak ve en ihti aml saraylarndan biri olmakla kalmam ayn zamanda bir bilim ve sanat
merkezi olmu tur. Mzisyenlii sayg deer bir meslek hline getiren, edebiyatta dereceler tesis eden gene Hrn r-Re id'tir: Onun
zamannda Ebu Hanife'ye atfedilen fakat rencisi Kadi'l-Kudat
Ebu Yusuf'un almalar ile gelien Hanefi mezhebi iyice yayld.
Hrn nReid babas zamannda balanm olan bilim, sanat
ve fen kitaplarnn arapaya evrilmesi alan n geniletti. Oullann
byk bilginlere, e itim ve renimleri ile ura s nlar diye, teslim
etti. Bunlar aras nda Sofiyun'dan nl Esmi ile Safii mezhebinin
kurucusu mam Muhammed bin dris l-Safii, sa bin Yunus, Suf(149) Bu hususta bakn z, Schmidt, Karl der Grosse und Harun ar - Ra id,
Der. Islam, III., 409-11.
(150) bn l- Esir, el-Kamil, V., S. 112.

94

Bahriye OK

yan bin Sri, mzisiyen brahim bin Mavsull gibi nl ki ilere rastlamaktayz. Hibir halife retim ve eitimi onun kadar korumamtr. Kendisi de air olduundan airlere, byk yak nlk gstermi , yardmlarn esirgememitir.
F) Emin (193-198/809-813) ve Me'mun (198-218/813-833) devri a) Emin'in Halifelii : Emin tahta geti i vakit kardei Me'
mun Horasan valisi idi. Babalar Haran r-Re id lmeden nce
oullar Emin, Me'mun, Mu'temin'i s rasyla veliahtlie atam t.
Emin ve Me'mun her, ikisi de, a da en byk bilginlerin yan nda
yetitirilmilerdi. Ancak Me'mun hadis fkh ve tarih bilimlerini ve
ayrca gzel konuma sanat n iyice renirken, Emin renimden
ok, elenceye d kn olduu iin vaktini hoa geirmenin arelerini aramt. Hrn r-Re id bunu farkettii iindir ki, Horasan'daki hazine ile ordunun komutanl n Me'muna brakmt . Emin babas zamannda bavezir olan Fazl bin Rebi'i gene bu grevde b rakt . Ordunun iki yllk cretini birden askere da tt . Bu yoldaki
hareket askeri tamamiyle Emin'e ba lam olduundan Me'mun
askerin byk bir k smndan yoksun kalm t . Buna karlk Me'
mun da Horasan'da Fazl bin Sehl adl bir ranlnn yardmn grd. Aync Herseme ile Tahir bin Hseyin adndaki kiiler de ona
yardmc olmulard. Me'mun halk n vergilerini indirmek gibi tedbirler sayesinde evresinde byk bir sempati toplad . Kardeine
kar da sadk ve vazifesine ba l bir durum tak nd.

Ercin ise ynetiminde bulunan lkede ya macl kendine i

cdinmi olan askerlerini cezaland rmak yle dursun, onlar hediyelerle martyordu. Bylece hem hazine bo alyor, hem de mneccimler ve asalaklar gn getike art yordu.
Emin yz danszden olu an bir baleyi saray nda bulundurur,
bunlar deerli talarla ssl elbiseler iinde ola anst gzel raks
gsterileri ile Halife'yi e lendirirlerdi. Ayrca Emin Dicle rma
zerinde yap lacak enlikler iin aslan, fil, kartal, ylan ve at biiminde e siz derecede ssl be byk kayk yaptrmt . Bu kayklarda dzenlenen enlikler ve bale gsterileri aras nda vakit geiren Halife imparatorlu un ynetimini tamamiyle ciz ve iktidarsz bir adam olan Fazl bin Rebi'e b rakmt.
Bu durumu farkeden Bizansllar, slam snrlarn gemenin
zaman geldiine inandlar. Emin onlarla u raaca yerde, karde i
Me'mun'u Horasan valili inden azletti. Me'mun ile Emin'in aras

ABBAS?

MPARATORLU U

95

bu yzden ald. nc veliaht olan Mu'temin'e (Kasm) babas

tarafndan ynetimi verilmi olan iller de bunun elinden al nd.
b) Emin Me'mun mcadelesi : Fazl bin Rebi' Me'mun halife
olduu takdirde kendisinden al r diye korktuu iin, Halife'ye
durmadan Me'mun'u veliahtlikten kartma= sal k vermekteydi.
Halife nceleri buna nem vermedi i halde, sonralar, israrlara dayanamam, saray erkanndan olan Al! bin sa bin Mln'n da
kkrtnas yla Me'munu yeliahtlikten azletmi ve henz ok kk
olan olu Musa'y veliahtlie atamt (151). Me'mun btn bu
olanlara kar valisi bulunduu yerlerin bat snrlarn sk bir
kontrol alt na ald . Bylece Emin ile Me'mun aras ndaki ba tamamiyle kopmu oldu.
-

Emin, babas Harn r-Reid tarafndan yaz lp Kbe'de saklanmakta olan iki ahitnameyi getirtti ve y rtp att . te yandan
50 000 kiiden oluan bir ordu da Ali bin sa bin Mahan komutas nda Rey'e gnderildi. Me'mun'un, Tahir bin Hseyin'in komutas nda bulunan ordusu ile bu ordu karlatlar. Emin'in ordusu byk bir yenilgiye urad . Ali bin sa ldrld. Onun ordusundan
bir ksm da Me'mun'un ordusuna kat ld. Thir bin Hseyin'in
Me'mun'a gnderdi i zafer bildirisi Caesar'n Roma senatosuna
gnderdii zafer bildirisi kadar k sa ve zlyd: Ali bin sa'nn
kesilmi ba nmde, yz parmaunda, askerleri ise emrimdedir (152). Bunun zerine Emin'in veziri Fazl bin Rebi'in Me'
mun ve ocuklarnn baz mallarna el koymas halk Halife'den
ve vezirden souttu. Bu s rada Thir bin Hseyin Kazvin'e kadar
ilerlemi ti. Bir yandan da Herseme kuzey blgesinden bat ya doru ilerlemekteydi. Bu olaylar zerine Me'mun btn Iran halk tarafndan Halife olarak tan nd. Fazl bin Sehl tam yetkilerle Hemedan, Hind Denizi, Hazar Denizi aras ndaki blgeye vali tayin
edildi. Maliye bakanl (Emir l-Harc) ile sava bakanl (Emir
l-Harb) da kendisine verilmi ti. Btn bunlardan ba ka Me'mun'
un ordular Yemnte, Bahreyn ynlerini ele geirdikten sonra Vast' zaptetti; bu i o kadar abuk olmu tu ki, Kfe'de Emin'in
valisi bile' Me'mun'a biat etmek zorunda kalm t . Daha sonra
Basra valisi de onu izledi. Tahir bin Hseyin'de Medain'i alarak
Badat yresine geldi. Herseme ise kuzeyden inip Ba dat'a sald r(151) Emir Ali, a.g.e., I., S. 258.
(152) Emir Ali, a.g.e., I., S. 258.

96

Bahriye OK

maya balad. Bu srada Emin hazineyi bo altp askerlerine datt Sonunda altn ve gm sahanlar da erittirdi. Bu ku atmadan
Badat ehri ok zarar grd. Uzun arp malardan sonra Emin,
Me'mun'un iki emirine teslim oldu ve hilafet mhrn karde ine
yollad . Emin'in oluk ocu u ile vedalamas ok hazin olmu tu.
Komutanlar ona ok sayg gsterdiler. Ancak bir kalede gzalt na
alnd . O gece duygusuz baz Iran askerleri, Emin'in yan na gidip
ba n kestiler ve Horasan'a gnderdiler; Emin'in ba sz vcudu
ise Badat'ta gmld (153).
c) Me'mun'un halifeli i : Henz halifelie gemi olan Me'
mun bu haberden o derece zld ki, ,katilleri yakalat p cezalandrd. Karde inin ocuklarn kendi yanna ald. Onlar kendi kzlar
ile evlendirdi. Karde inin drt yl sekiz ay sren saltanat ndan
sonra 198/813'te tahta geen Me'mun hemen Ba dat'a gelmedi;
baveziri Fazl bin Sehl'e s nrsz yetkiler tanyp kendisi bilginler
ve fkhlar ile bilimsel tart malara dald . mparatorlu un uzak
sn rlannda olan bitenleri asla bilmiyordu. rne in Emevi yandalarndan Nasr adnda birisi Elcezire'de ayaklanm ve Halife'nin
askerleri ile be yl arpmt. Irak'ta ise Bedeviler ayaklanm lard.
199/814 ylnda ayrca bni Tabtab adnda bir alevi Kfe'de
karak halk Resul soyuna biata a rmt. Sonunda Irak'taki isyann bastrlmas ile vezir Fazl bin Sehl, kskand halde Herserne'yi grevlendirdi. Irakta'ki kar klklar Herseme taraf ndan bastnlnca, Herseme'ye M sr'a dnmesi emri verildi. Ancak tedbirli
komutan hala tehlikenin mevcut oldu unu, bunun iin Halifenin
dikkatini ekmek gerekti ini syledi ve Merv'e Halifenin yanna gitti. Halife ile aralar nda iddetli bir tart ma geti. Herseme devletin
nasl kntlere srklendi ini askerce Me'mun'a anlatt ama o,
hkmdar saray ndan evine giderken Fazl bin Sehl'in adamlar tarafndan ar ekilde yaraland . Bir iki gn sonra ald yaralardan
ld. Halife onun ldrlm olduunu epeyi sonra renebildi.
ca) Badat'ta kargasalik : Herseme'nin katli Badat'ta askerler arasnda kargaalklar domasna sebeb oldu. ehir halk Hasan
bin Sehl ile kardei Fazl bin Sehl'e kar ayakland ; 200/815'te Me'
(153) Mes'di, Muruc, z - Zeheb, VI., S. 415; Ibn l - Esir, el -Kmil, V
. 134 -36,

ABBAS!

MPARATORLU U

mun uzun zamandanberi mevcut, hilafeti Hz. Muhammed'in ailesine

brakma yolundaki tasarlar gerekle tirmek istedi. Bu amala da
Hz. Ali soyundan Musa Kazm'n olu mam. III. Ali'yi Medine'den
getirtti. Bir yl sonra yani 201/817 ramazan nda onu Riza man
Muhammed ad yla veliaht ilan edip Emirlerden biatlerini ald (154).
Me'mun o zamana kadar Abbasiler'in resmi rengi siyah kaldrp
yerine ye il rengi kabul etti. mam Riza'nn veliahtlii Badat'ta bulunan Abbasi ailesi yeleri aras nda kaynamaya sebeb oldu. Ksa
bir sre sonra Ba dat kiisel gvenliin kalmad bir anari blgesi haline geldi. Bir tak m komiteler tredi. Bunlar sulu sayd klar kimseleri yarglamaya 'zm grmeden idam etmekteydiler.
Abbasiler'den brahim bin Mehdryi halife ilan ettiler (155). Bu
anariye kar ne brahim bin Mehdi, ne de veziri Hasan bin Sehl
bir ey yapabildiler; nk ayaklanmalar, apullar hemen btn
Irak'a yaylmt .
cb) Veliaht Ali el-Riza'n n Halife'yi uyarmas : Bu kt durumdan znt duyan veliaht Ali el-Riza, Me'mun'a ba vurarak
lkenin gerek durumu hakk nda ona baz srlar aklad . Bu
crrleden olarak ba vezir Fazl bin Sehl'in hereyi kendisinden
sakladn, hatta kendisinin veliahtli ine Badatllar' n ok kzp
ayaklandklann ve brahim bin Mehdi'yi Halife ilan ettiklerini
bildirdi. Bu haberler Halife Me'mun'u dalm olduu bilimsel aratrmalardan ekip karmaya yetti. Me'mun Riza'n n bildirdii eylerin doruluuna daha ba kalanndan da renmek istedi. Ali elRiza, Emirlerden baz larnn adlarn ona verdi. Onlar huzura arldlar ve Halife'den ba vezirin gazab na kar kendilerini koruyacana dair sz ald ktan sonra, mam Ali el-Riza'n n bildirdiklerini
onaylad lar. Herseme'nin nas l Fazl bin Sehl'in kurban olduunu, brahim bin Mehdi'nin Abbasiler'ce Halife-i Mslimin tayin
edildiini ayrntlaryla anlatt lar.
Bunlar renince Me'mun hemen hareket emrini verdi ve ertesi gn saray erkan ile birlikte Badat yoluna koyuldu.
Hilelerinin ortaya ktn anlyan Fazl bin Sehl, mam Ali elRiza'nn yanda]ann ezmek suretiyle h ncn teskin etmee kalkt; biroklarm ldrtp ocuklarn zindanlara attrd. Ancak vezirin dmanlar da kendisini birgn gizlice ldrdler.
(154) bni Tiktaka, el - Fahri, 374 v. t.
(155) Ebu'l- Ferec, Tarih, I., S. 216.

Bahriye 1JOK

cc) Veliaht Ali el-Riza'n n lm : 203/818 ylnda Me'mun'un

gerek dostu, veliandi mam Ali el-Riza ld. O zaman Me'mun babasnn mezar n ziyaret etmek iin Tus'da bulunuyordu. Bu haber
onu o kadar etkiledi ki, mam Ali el-Riza iin bir trbe yapt rtt .
Bu trbeye Mehed denir, Me hed, Horasan'da Tus ehrine yak n
bulunmaktadr ve Siiler'in halen en byk ziyaretghlarmdan birisi say lmaktadr.
mam Ali el-Riza'ya son vazifeler yerine getirildikten sonra,
Me'mun bat ya doru yoluna devam etti. Nehrevan'da sekiz gn kal p Abbasilerle gr t. Onlardan baz larnn israrl isteklerine kaplarak renk ye ilden gene siyaha evrildi. Me'mun debdebeli bir
ekilde Badat ehrine girdi; Me'mun'un Ba dat'a girmesiyle b
tn karklklar son buldu (156). Komiteler da ld . Badat surlarndaki ykntlar onarld , Kutsal Yerler vlili i alevilerden bir
kimseye verildi. Kfe ve Basra vliliklerine ise Halife'nin iki karde i atand .
cd) nhiriler'in ortaya k : 825 ylnda baz gnlllerin
de yard myla Girid adas zaptedildi. Daha nce 823 ylnda brahim
bin Agleb Sicilya'y dolaysyla Abbasi imparatorluuna katmt .
Bu srada Yemen'deki ayaklanma da kartlan bir genel af zerine
vatm t . Ancak Horasan'da 821'de hariciler ayaklanm lard (157).
Me'mun bunu bast rmakla komutanlar ndan Tahir'i grevlendirmiti. Aslen Iranl olan ve farsa konu an general Tahir bu uzak
si eylete k sa zamanda ba edirdi inden 207/822 Ekim ay nda cuma hutbesinden Halife'nin ad n kald racak kadar kendisini emniyette ve ortam elveri li buldu. Bu olaydan bir gn sonra. Tahir ld, ama harekete yn verilmi ti. Halife Me'mun onun o ullar nn
bu eylette egemenliklerini tammaktan ba ka kar yol gremedi
ve bylece modern Iran hanedanlarm n tarihte ilki olan Tahiri hanedan kurulmu oldu. O tarihten bu yana Horasan blgesinin kaderi, Ba dat'tan kopmu ve rannkine balanm bulunuyordu.
Bylece Abbasi halifesi Me'mun, babas zaman nda kuzey - bat Afrika'da Aglebi devletinin kurulmas na nas l ses kar lmadysa, Ta(156) Ebu'l- Ferec, Tarih, I., S. 220. Me'mun amcas brahim bin Mehdi'yi
affetti. Belki iyi bir mzisyen olmas , ut almas onun aff na vesile
olmutur.
(157) Cl. Huart, Histoire des Arabes, I., S. 302; Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 217.

ABBASi

MPARATORLU U

99

bir oullarnn Horasan'da merkeze ba l bir devlet kurmas na gz

yummak zorunda kalmtr.
ce) Hurremi hareketi ve Bbek : Ebu Mslim'in 136/753-4'te
idam edilmesi zerine Horasan'da Hurrerniye adl bir mezhep geli mee balamt. slmiyet, Zerd tlk ve Maniheizm'in karmasndan meydana gelmi olan bu mezhep mensuplar ho olan ve
bakas na zarar vermeyen her eyi yapmay mubah sayyerlard. Mensuplarndan bir ksm Ebu Mslim'in ldne inanmay p kendisinin dnyada adleti yaymak zere tekrar gelece i kansndaydlar ki, bunlara Mslimiye ad verilmiti. Dier bir ksm ise Ebu
Mslim'in btn yetkilerinin kz Fatima'ya geti ini ve onun imam
olduunu kabul ediyorlard ki, bunlara da Fathrdye denihnitir.
(Mes'udi, Muru VI. 186).
Halife Me'mun devrinde Hurrerniye mezhebinin ba na, Abbasi imparatorlu u iindeki disiplini bir hayli sarsan ve ciddi bir
tehlike yaratm olan Bbek gemi ve bu mezhebin yaygn olduu
blgelerde merkeze kar ,ayaklanmt . Bizansllarca kkrt lan ve
kendisine yardm edilen Bbek'in sindirilmesi Me'mun zaman nda
mmkn olamad . Birok kez zerine gnderilen asker yenildi inden onun bat l mezhebi gittike yay ld. Hemedan dolaylarnda berkitilmi bir mevki' kurduu zaman Halife Mu'tasm onun zerine
byk bir ordu gnderdi, Bbek'in 60 000 kadar yanda ldrldyse de, kendisi ele geirilemedi. Mu'tas m bir kez daha byk bir
ordu gnderip Erdebil ile Zencan arasnda Bbek'in ykm olduu
kaleleri onart p Erdebil yolunu gven alt na ald ; Afin ve Bykboa gibi komutanlar da Bbek'in ele geirilmesi ile grevlendirdi. Sonunda Bykboa, Bbek'in hazinelerini ele geirdi, ama Bbek ancak daha birok sava lardan sonradr ki, 222/837'de kendisini tanyan bir obann Ermeni prensi Sanpat o lu Sehl'e haber
vermesi zerine bu prens taraf ndan tutukland ve Afin'e teslim
edildi. Bbek 223/838'de Samarra'da i kence ile ldrld (Mestudi,
Mruc, VII. 123 v. t).
cf) Bizans% sava : Me'mun ayaklanm olan Bbek'e yardm
eden Bizanshlarla da arp t. Bizans imparatoru ayrca Arap snrndaki birok kalelere sald n-n ve onlar yakp ykmt. 831.
Mays aynda Me'mun Bizans'a sefer at ve Kapadokya'da drt
kaleyi zaptetti. Daha nce Bizansl lar'n vermi olduklar zararlar grerek onlar iddetlice cezaland rmaya yemin etti. mparntor

Bahriye OK

100

Teofilos (829-842) bunu haber al nca, Me'mun'a bar yapmak ve

vergi demek teklifinde bulundu. Me'mun verginin azl nn veya
okluunun nemi olmadn, ancak Rumlar' n kendisini Bizans
imparatoru tan dklar takdirde bar yapabileceini bildirdi. Teofilos buna hibir cevap vermedi. Me'mun Kilikya'y, gitti, orada
Tarsus'a birka mil uzakta, bulunan Tiyana adl biryerde ok tahkim
edilmi bir askeri s kurdu ve bir sonbahar gn karde i Mu'tasmla birlikte yar donmu bir ayda ayaklar n ykadktan sonra
iddetli bir hummaya tutuldular; Me'mun bu ate ten kurtulannyarak 833 yl austos aynda ld (158).
cg) Me'mun devrinde bilim, sanat ve rasyonalizm : Me'mun
bu bitmek bilmiyen karklklar ve glkler ortas nda gene de
bilimi korumaya zaman ve aralar buldu. Onun hilafeti s rasnda
snni mezheplerden ikisinin kurucusu, mam Muhammed ibni
Idris el Safii ve Ahmed ibni Hanbel gibi fakihler ve ilahiyat lardan iki Sahih'den birinin yazar Buhari ve eserlerinin byk bir
ksm kaybolmu , ama olduka nemli bir blm de paralar halinde kendinden sonra gelenlerin eserlerinde bize kadar intikal etmi bulunan Vandi gibi kimseler yeti mitir.
-

Bu devirde msiki, slami devrin en nl sanat s musullu brahim'in olu shak ile temsil edilmekteydi.
Me'mun enok Yunan, felsefesine ve pozitif bilime verdi i deerle dikkate de er. Bu cmleden olarak I. Hsrev -Anuirvan'dan
beri Suziyana'da Cnd-i Sapur'da bulunan bir t p okulu Me'mun
devrinde al malarn srdrm tr. Me'rrun Ba dat'ta astronomiden ok astrolojiye tahsis edilen bir gzlem evi bulunan, ancak
zaman zaman astronomik ara trmalar iinde kullan lan Dar
l- lmi kurdu. Gene bu halife zaman nda Aristo'nun felsefi yazlan ve yunan anatomisti Galien'in tp kitab arapaya evrildi
(bk. Cl. Huart, Histoire des Arabes, I. S. 302).
Me'mun'un ak lcla ve msbet bilimlere e ilimi, onu daha
son Emevi halifesi II. Mervan'n devrinde ortaya kan Mutezilller'in dncelerini kabule yneltti ve 827'de Kur'an'n yaratlm
olduu akidesini ilan eden bir ferman kartt. Bu ferman Kur'an'
Tanr'nn maddi bir eseri yap yordu; ebedi d ncelerin ifadesi de(158) MesTcli, Muruc, VII., S. 96 v. t.

ABISAS

MPARATORLU U

101

il. lhiyat lar, bunlar aras nda Ahmed ibni Hanbd bu dnceyi reddettiler. Kaderi reddeden Mutezile'nin yanda lar Cenab
1 lakk' zulmden tenzih ve adl-i ilhiyi ispat ediyorlard . Mtezililer balca u esaslar kabul etmekteydiler : 1) Kader yoktur; 2) Kullann fiilleri Allah' n mahluk deildir; 3) Ebedden beri
mevcut olan ve ezele kadar mevcut olacak olan yaln z Allah'4;
4) Allah ktlk sevmez onun iin gnhlar Allah' n isteiyle ilenmez; 5) man etmi olduklar hlde iyi iler yapmyanlar ebediyyen cehennemde kal rlar (159). E'arllik ise bu saylanlarn tamamiyle aksini kabul etmektedir.
-

Me'mun ileri grll ile banda bulunduu devletin dininin gittike etki alan n geni lettiini, halbuki dinin ayn zamanda batl itikatlar, taassup ve hurafelerle doldu unu farkedip dini
bunlardan kurtarmak iin son drt saltanat y lnda pek byk abalarda bulunmu tur. Bu hususta kendisinden daha uygun ve daha mteebbis hibir ki i dnlemezdi; nk o, f kh ve tarih
ilimlerinde olduu gibi Kura'n i Kerimi de byk bir dikkat ve
ihtimamla incelemi ve bu yolda yle bir a amaya ula mt ki, zamannn bilginlerinden renecek bireyi kalmamt . yleki Me'
mun yaad devre kendi adn verebilmitir.
-

G) Mu'tasnfn halifelii (218 227/833 843) : Me'mun'un lm zerine son derece kuvvetli ve sportmen ,kardei Mu'tasm halife oldu. ebib kz M'aride adl Trk bir criyeden dnyaya ge- len (160) Mu'tasm'n ilk ii Basra ve Vst dolaylarna gelip yerlemi olan Zutlar'la uramak oldu. Bu Zutlar yardmc asker olarak halifeler taraf ndan Hind'den getirtilmi fakat sonradan ba
kaldrp bulunduklar yerleri ve dolaylar n harap etme e koyulmulard . Mu'tas m yedi ay bunlarla u ratktan sonra, Zutlar'a
boyun edirdi.
-

a) Samarra'nn kuruluu : Mu'tas m imparatorlu u sk sk

uratran i ve d huzursuzluklar kolayca nliyebilmek amac yla Trkler'den bir hassa ordusu kurmutu. Bunlar Badat'ta pek
pervas z at kotururlarken, kk ocuklar istemiyerek ezer bu
yzden de halk ile aralarinda arpmalar eksik olmazd . Mu'tasm'
(159) erefettin Yaltkaya, Darlfnun ilblyat Mecmuas , Say 15., S. 11.;
H. Mass6 l'Islm, S. 168, Mes'cli, Muruc, VI., S. 20 v. t.

(160) Mes'f.dl, Muruc, VII., S. 103.

102

Bahriye

box

Mutezile akidelerini kabul etmiyenlere rev grd iddetli

muamele de buna eklenince 835'te hkmet merkezini Ba dat'tan
uzak bir blgeye ta maya mecbur oldu. Bunun iin de Samarra
(Surra man ra'a)'y askeri bir ehir olarak kurdurdu; gzel yap lar
ve bahelerle bu yeni merkezi ssledi. Getirdi i askerleri boylara ve
akrabal k derecelerine gre yak n mahallelere yerle tirdi. O zamana
gelinciyedek sadece sava larda kullanlan Trkler Mu'tas m'n uygun grmesiyle halife divanlar na kabul olundular ve Erkn-i Devlet sras na getiler. Bundan sonra en nemli i lerde Trk adlar
iitilmee balad . Yukarda anlatt mz Bbek'i yenip teslim alan
da bir Trk komutan olan Afin'di.
b) Bizansla sava : Mu'tas m 838 ylnda Tarsus kalesinden
byk bir kuvvet alarak Bizans zerine gnderdi. nce Iznik (Nicaea)'e geldi ehrin surlarn yktktan sonra Ankara'ya ula t . Ankara'n n da surlar= y kt ve Haymana yak nndaki Amorium'u kusatt . Bunun zerine Bizans Imparatoru Teofilos, Abbasi komutan
Af in'e kar harekete geti. ki taraf aras nda iddetli savalar oldu. Sonunda. Mu'tas rr Amorium kalesini ele geirip y kt, halkn
esir edip mallar na el koydu ve bu fetihle tarihte byk bir n kazand.
Mu'tasm bir tak m ayaklanma hareketlerini nledikten sonra
18. Rebilevvel 227/5. Ocak 842'de Samarra'da ld. Mu'tas m, Me'
mun'a bakarak bilim ve sanat ile pek u ranamt .. Ancak Mutezile mezhebinin yni rasyonel d ncenin egemen olmas n istiyenler gene de Mu'tas m'da kendilerine bir koruyucu buldular. Fakat
Mtevekkil zamannda bu fikirler taassupla reddedildi. Yukar da
Fc'de aklam olduumuz gibi Hurremi ayaklanmas nn bast r lmas ve ba kanlar Babek'in esir edilip idam edilmesi de Mu'tas m zamannda olmu ve bununla Abbasi mparatorlu u byk bir
tehlikeyi nliyebilmi tir.
H) Vsk (227-232/842-847), Mtevekkil (232-247/847-861) ve
Muntas r (247-248/861-862) devirleri': a) Vs k'n halifelii ve
Trk Emirlerinin iktidar ele geirmeleri : Mu'tasm'n yerine geen olu Vask zaman nda Trk komutanlar nfuzlar n o derece
ileri gtrdiiler ki, Halife onlardan Enas'a saltanat sembol olan
deerli ta larla ssl bir ta giydirip Sultan unvan n vermee mecbur oldu (161). Askeri yetkilerin s nrn a an bir iktidar bylece
(161) Cevdet Pa a, Ksas, VIII., S. 423.

ABBAS1

MPARA,TORLU IJ

Trk beylerinin eline geerken, Halife sdece Emir l Mminin, yni mnevi bir iktidara ship ki i hline geliyordu.
-

Vsk Peygamber soyundan gelenlere ok derin sayg beslemekle birlikte kendisi mutaass p bir Mtezili olduu icin Kur'an' n
mahlk olup olmad hususunda nne geleni imtihan ederdi. Hatta birgn Abbasoullanna mensup Mlik bin Heysem Huzi'nin torunu olan Ahmed bin Nasr bin Mlik'in Mutezile'ye d man olduu
iin kendisi hakknda ar kfrler syleyip halk kkrtt n renir. Vs k, Ahmed'i huzuruna a rr, Kur'an hakknda ne dersin, diye sorar. O, Kelmullah't r cevabn verir; Rabbin
hakknda neyin nedir? Kyamette onu grecok misin? dedikte, Resul-i Ekrem, kameri nas l grrseniz kyamette Rabbinizi de yle
grecekseniz buyurmu biz buna inamnz diye kar l k verince, mutezili fakihler onun hakk nda Cenab-i Hakk' cisimlere benzetiyor
diyerek katiine fetva verirler. Vs k ise kendi eliyle onu katleder (162).
Vsk'n bir hastalk sonunda 32 ya nda 232/847'de lm zerine Trk Beylerden Davudolu Ahmed ile tah ve Vasif gibi kimseler. toplan p Vs k'n henz reid olmam olu Muhammed'e biat
ettirmek istemi ler, ona siyah cbbe ve kalensve (= kavuk) giydin
rniler, fakat henz boyu ok kk oldu undan, bakmslar yakal yor, vazgeip Mu'tas m'n olu Mtevekkil'i halife yapm lardr.
b) . Mtevekkil'in halifeli i : Bu yeni Halife kendisini tahta
ekaranlann nfuzundan 'bir sre iin kurtuirnas n bildi. rnein
nceleri tah'a ok cmert davrand hlde, sonradan onu hapse
attrp orada lmesine sebeb oldu.
Mtevekkil zamannda Kur'an'n mahlk olduuna kar olan
Ahmed ibni Hanbel ve onun gibi dnenler hapisten karldlar.
liz. Hseyin'in Kerbel'daki trbesi y ktrld. Oray ziyaret yasak
edildi. Kutsal tannan bu yerler tarla hline getirilip ekin ektirildi.
Haiifenin bu hareketi Mslmanlar ok incitti. Badat halk mes
ci derin duvarlar na Miitevekkil'i k nayan szler yazdlar. airler
onu hicvettiler (163). Fakat bu yaz lar ve airlerin talamalar Mtevekkil'i bu e it davran lardan alakoyaea yerde, Peygamber so(162) Cevdet Pa a., K sas, VIII., S. 424.
(163) Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 232; K sas, VIII, S. 427.

104

Bahriye OIC

vuna dmanlklar' bilinen ki ilerle ikili toplant lar dzenleyip

Hz. Ali'nin hakk nda kt szler syliyerek e lenmesine vesile oluyordu (164). Bu e lencelerden hirinde ba sas z olan Ubbade adndaki ki i gmleinin altna bir yast k sarar, bylece iri gbekli bir
grn al r, gya da Hz. Ali'yi temsil eder, sonra halife meclisinde
raks ederdi. arkc lar ise Ba dazlak, karn byk Halifet l-Mslimin geldi diyerek ark okurlard (165). Bir gn o ullarndan
birinci veliaht Muhammed Muntas r bu duruma tank olunca, taklitiyi tehdit etti. Babas : Sana ne oluyor? diye sordu. Muntas r: Ya Emir l-Mminin bu itin taklit etti i, bununla burada
bulunanlar gldrd insan senin amcazadendir ve Peygamber
soyunun en sayg deer olandr, sen onunla vnmelisin; dilersen
sen onun etini ye, ama bu itlere yedirme diye cevap verdi. O zaman
babas Mtevekkil oluna ar ve mstehcen bir manzum cevab
arkclara terennm ettirmi tir.
Mtevekkil bu kadarla da kalmay p ikinci veliaht Mu'tez'i, I.
Veliaht tayin edebilmek iin Muntas r'a veliahtlikten istifa etmesini teklif ediyordu. Bu teklifi Muntas r reddetti i iin babas ona
dayanlmaz hakaretlerde bulundu. Vass f, Boga ve baka Trk Emirler Mtevekkil'in aleyhine dndler. Bunu hisseden Mtevekkil hem
bu Emirleri hem de o lu Muntasr' yok etmee kararl grnyordu. I. veliaht bunu zamannda haber ald . Daha nce davran p babasn ve veziri Feth bin Hakan' sarho bulunduklar bir srada
katlettirdi ( evval 247/ Aralk 861) (166).
Mtevekkil airlere ve bilginlere cmerte davranan msrif ve
sefahate d kn bir halife idi. Samarra yak nlarnda yaptrd muazzam el-Ca'feri saray israfnn bir rnei idi. Zamannda birok
ayaklanmalar km olan Mtevekkil, saltanat, taht na oturdu u
ilk sralarda nfuzlann krm olduu Trk beylerinin ak gemeden gene tabii haline gelmi ve onlarn entrikalanyla da ldrlmtr.

c) Muntasr'n halifelii : Babasnn ldrlmesi zerine,

Muntasr, onu vezir Feth bin Hakan'n ldrdn, kendisinin
de onu ldrterek cezas n vermi olduunu yayarak, (167) Trk
(164)
(165)
(166)
(167)

Makrizi, en-Niz, S. 63.

Cevdet Pa a., Ksas, VIII., S. 427.
Taberi, Tarih, IV, S. 547.
Mes'itdi Muruc, VII., S. 273.

ABBAS' IMPARATORLU U

103

Emirlerinin de yardm yla kolayca tahta oturdu. ,Iktidara gelen

Muntasr, babas mu tersine, Alevilere yardmc oldu. Kerbela ziyaretine izin verdi i gibi, Fedek topraklar n gene Hasan ve Hseyin soyuna tahsis etti. 248/862 y lnda Muntasr 25 ya nda iken
alt aylk bir saltanattan sonra belki de zehirlenerek ld (168).
2.
Abbasi imparatorluunun daIlnast : Abbasi devletinde
Kuzey-Afrika'da Aglebi devletinin ve Iran'da Tahlif , devletinin kurulmasyla ilk admlar atlm olan paralanman n artk nlenemez bir hale gelmi olduu bir devre girilmi ti. Bir yandan da
Mu'tas m'n iktidarn en byk dayana haline getirdii Trk
Emirleri ve onlar n gene Trkler'den kurulu birlikleri imparatorlukta iktidar n gerek temsilcisi olma yolunu tutmu lar, Halifeler
ancak bu Emirlerin desteiyle tahta gelip git<rni ler ve bunlar arasndaki sonu gelmez iktidar mcadeleleri, Harici ayaklanmalar ,
halk ayaklanmalar imparatorluu bir anari iine srklemi tir.

A) Mustaln (248-251/862-866), Mu'tez (251-255/866-869) ve

Milhtecti (255-256/869-870 )'nIn hallfelilderi': o) Musta'in'in halifeMuntasr lnce Trk Emirleri Mtevekkil'in ba ka bir olunu, babalarnn katlinden dolay kendilerinden hesap sorar korkusuyla, tahta geirmek istemediler ve velinirnetleri Mu'tasim' n torunu Musta'in'i hilafet taht na daha uygun grp ona biat
Muntasr'n lm zerine art k Trk Emirler yava yava birer derebeyi durumuna gemeye ba lamlardr. Musta'in bu Trk
Emirleri'nin zulmlerine kar koyarradndan Badat'a kamak ve
Iranl askerlerden yard m istemek zorunda kald . Samarra'da Trk
Emirler Musta'in'in hapsetmi olduu Mu'tez'i hapisten kartarak
halife ilan ettiler. Bunun zerine iki halife aras nda byk bir mcadele ba lad . Sonunda Musta'in yenilerek zilhicce 251/ Ocak 866'
da halifelikten vazgeti ini bildiren bir anla ma (169) imza etti.
Kendisi Medine'de oturacakt . Ancak Medine'ye giderken Vas t'ta
(168) Muntasr'm Alevilere kar iyi davrandn yazm olan Cevdet Pa a'nin tersine Makrizi (en - Niza, S. 64) onun Alevilere ve ba kalar na son
derece zulmetti ini, onlara arazi satt rmadn , birden ok kleye ship olmamalarn, ata binmemelerini emreden fermanlar kartp Msr
minberlerinde okuttuunu kaydetrektedir. Muntas r'n lm hakkndaki rivyetler iin bk. Muruc z - Zeheb, VII., S. 297 v. t.; bni Tiktaka, el - Fahri, S. 416; Ebu'l - Ferec, Tarih, I., S. 236; Taberi, Tarih, IV.,
S. 547 v. t.

(169) Taberi, Tarih, IV., S. 548.

106

Bahriye OK

yolunu kesip kendisini evval 252/Ekim 866'da ldrdler. Bu olay

Trkmenler'in birbirleriyle sava masna sebeb oldu.
b) Mu'tez'in halifeli i : Musta'in ile yaplan anla ma sonucu
tahta kan Mu'tez kendisine rakip grd karde i Meyyed'i veliahtlikten kartt , hapse att , ancak bununla da yetinrriyerek onu
utyuz tilki derisinden yap lma krkten bir torba iine sokarak lmne sebeb oldu. Ayr ca dier karde i Ebu Ahmed'i de hapsettirdi.
Trk askerler 867'de ulufelerini almak iin ayaklar m sarayn
kaps na geldiler, Mu'tez byk bir hazineye sahip olan annesinden
yardm istediyse de, annesi ona en ufak bir yard mda bulunma&
Askerler ona a r hakaretlerde bulundular, kendisini zincire vurarak zindana , attlar; Mu'tez orada 24 ya nda iken al ktan ld.
Trk beylerinden Vasif bir ayaklanmada ayaklananlar yattrmaya al rken ldrlm , Boa ise halife Mu'tez taraf ndan ldrtlmt. Onun zaman nda Hariciler Musul dolaylarn yama
etmekte, Bizansl lar Anadolu'da Mslmanlar bozgunlara u ratmakta idiler.
ba) Msr'da Tulunoullar devleti (254 292/868-905) : 815 ylnda Buhara valisi Nuh, Tulun isimli bir Trk kleyi Abbasi halifesi Me'muna hediye etmi ti. Tulun zekas ve kabiliyeti sayesinde
ksa zarranda merkezde en yksek grevlere kadar ykseldi. Bunun
olu Ahmed de 240/854'te babas nn mevkiine gemi ve 254/868'te
geni yetkilerle M sr valiliine atanm t . Ahmed ibni Tulun, Msr'
da nce Abbasi halifesine szde ba l bir ynetim kurdu ve Suriye'yi
de ele geirerek buralarda 292/905 y lna kadar srecek olan ve hemen hemen bamsz Tulunoullar sllesini tesis etmi oldu.
Ba kent olarak Fustat' seen Tuluno ullar devrinde bu ehir
ok zengin ve geni bir bakent haline geldi i gibi el-Katayi' adyla
yeniden kurulmu olan bir mahallesinde nl Tuluniye camii yapld. Ayrca birok yksek mimari de eri olan ran'dan etkilenmi
yapt Fustat' ve btn Tuluno ullar lkesini ssledi. Tuluno ullar devrinde lkenin zenginli i, bayndrlk alannda ilerleyip geli mesi, ula t refah seviyesi tarihte ayr bir yer tutmaktad r.
c) Mhtedinin halifeli i : Yukar da anlatm olduumuz gibi
Mhtedi'ye daha babas Vsik ld zaman biat edilmek istenmi

ABBAS1 IMPARATORLU U

107

fakat henz ok kk oldu u iin bundan vazgeilmi ti. Mu'tezin

zindana at lmas ndan sonra 255/869'da Mhtedrye biat olundu.
Emevi halifeleri aras nda II. mer sade ve disiplinli hayat , dindarl , adleti ile nas l ayr bir yer tutarsa, Mhtedi de parlak ilk
Abbasi halifelerinden sonra gelen ciz, sefih ve msrif halifeler aras nda ylece ayr bir yer almaktad r. Kendisi tam zir zhd ve takva
iinde ya arken bir yandan da Trk beylerinin nfuz ve kudretlerini krmaya ve halifelere eski iktidarlar n geri vermee abaladi.
Ancak onun zaman nda da yer yer ayaklanmalar eksik olmad , zel
likle Hz. Ali soyundan geldiklerini iddia edenlerin ayaklanmalar
srp gitmekteydi. Bu ayaklanmalar bastrmakla uraan Trk
Emiri Musa bin Boga, Mhtedrnin tahta geti ini renince Samarra'ya geldi ve Halife'den, Mu'tez'in annesinin hazinesini zorla
elinden alm olan gene Trk beylerinden Slih bin Vasif'ten hesap
sormas n istedi. Musa ile Salih aras nda balayan mcadelede Mhtedi gevek davrand iin Trk birlikleri Samarra'y yama ettiler; Salih'i bulup ldrdler. Bunun zerine Musa bin Boga Harieller zerine sefere kt . Halife hem Musa'y hem de onun karde i
Muhammed'i sulayarak halk dnlarn aleyhine k krtt . Muhammed ldrld ise de, Halife'nin kendisini de ldrtmek iin planlar hazrladn duyan Musa stn kuvvetlerle Muhtedrnin zerine
yrd, adamlar Halife'yi brakarak katlar. Mhtedi hilafetten
feraget etme i kabul etmedii iin 256/870'te i kence ile ldrld.
Artk mparatorlukta, grld gibi, Halifeler'in hibir nemi
kalmam , btn iktidar merkezde Trk Emirlerinin eline geti i
gibi, tarada da merkezi tan myan yeni bir tak m devletler tremeye balamt .
B) ran'da Saffri devletinin kurulu u : Hicri III, yzyln
ortalarnda IX. Miladi yzyln ikinci yarsnda ran'da zellikle
Siistan blgesinde Yakub bin Leys adnda bir bakrc (=Saffr)
ekiyala balyarak dikkat nazarlar n zerine ekmi bulunuyordu. 257/870 ylnda Yakub Iran' n olduka byk bir blgesine
egemen olmu tu. 259/872'de Horasan' da Tahiro ullarnn elinden
al p Taberistan'a katm ve bylece hem Tahiroullar devletine
son vermi hem de ran'da kendi lakab ile an lan yeni bir devlet
kurmutu. Bundan sonra rak blgesine bile gz dikmi ve Vast'a
kadar ilerlemise de Halife Mu'temid (256-279/870-892)'in karde i
Muvaffak'n ordusu karsnda byk yitiklere uramt. Bu boz-

108

Bahriye OK

gun zerine lkesine geri ekildi, yeni bir haz rlk yaparak Halife
ordularna saldrmay dnd s rada ld (265/879). Yerine
kardei Amr bin Leys geip Halife ile bir anla ma yapt . Bu anlama gereince Saffrilerin ele geirmi olduklar topraklarn
egemenlii Halife taraf ndan onlara resmen tan nm ve bylece
Tabaristan, Siistan, Horasan, Fars, Toharistan, Kirman ve Sind
gibi Abbasi imparatorlu unun zengin blgeleri Halife'nin elinden
km oldu.
C) Zencilerin ayaklanmas : Halife Mu'tez tahta geisini kendilerine borlu oldu u Trkler'in nfuzunu krmak iin Afrika'dan
zenciler getirtip bunlardan olu an yeni bir muhafz birlii ile Trkler'e kar bir denge kurmak istemi ti. Bunlar ve Basra dolaylar na yerletirilmi olup zenginlerin tuzlalar nda alan dou Afrika'
l zenciler, bir rivyete gre, Hz. Fatma soyundan gelen Ali bin Muhammed'in ynetiminde topland lar ve ayaklandlar. Zira Ali bin
Muhammed bu klelere zgrlk, hak ve zenginlik vdediyordu. Basra halk onun vah i cesareti nnde yenilgiye u rad. O, Muhtare
adnda bir ehir kurdu. Bu ehir nce kerpiten yap lmt. Sonra
zengin ganimetlerle donand . Ali bin Muhammed s nrlarn denize
kadar geni letip Dicle ahalisini tamamiyle egemenli i altna ald.
256/870 ylnda babas nn yerine Halife olan Mu'temid, kardei
Muvaffak' imparatorluun ynetimiyle grevlendirdi; kendisi rahatna bakt. Bu tarihte baz Bedeviler'in ayaklanm Zenciler'e katlmas onlarn glerini daha da artt rmt . Bir cuma namaz srasnda Basra'ya yapt klar bir basknda ehri batan ba a yama
ettiler, yakp yktlar ve ehrin sakinlerinin byk ksm n kltan
geirdiler.
Bu olaydan yedi ay sonra, Nisan 872'de Muvaffak da bunlara
kar bir sefer dzenledi, ama yenilgiye u rad (170). Muvaffak bunun zerine Zencileri bir sre kendi hallerine b rakp Iran'da belirmi -olan Saffri tehlikesini nlemek zere o tarafa yneldi. Muvaflak'n Iraktan uzakla m olmasn f rsat bilen Zenciler, Vas s t' ele
geirdikleri gibi Huzistan'a da s zdlar.
Muvaffak yukarda zikretti imiz anlamay Saffri'lerle imzaladktan sonra yeniden Zencilerle sava maya balad . Sonunda, zen(170) Mes'dI, Muruc, VIII., S. 58 v. t.

ABBAS! iMPARATORLU U

109

ciler'in kurmu olduklar ikinci ehir Mnia'y zaptetti (171) ve 881

ylnda ba kentleri Muhtare'yi ku att. Buray kolayca ele geirebilmek iin de hemen kar snda Muvaffakiyye ehrini kurdurttu (172).
ki yll k bir kuatmadan sonra 883'te Muhtare, Muvaffak taraf ndan zaptedildi ve bylece uzun sre Abbasi Devletini u ra trm
olan ve zaman zaman ba kenti bile tehdit etmi bulunan zenci
ayaklanmas sona erdirilmi oldu. Ancak yedi sekiz y l gemeden
devletin ba na bundan ok daha tehlikeli ve srekli Karmati ayaklanmas kacakt .
D) Samanoullar devleti (261 389/874 999) : Saffarilerin
ayaklanmas srasnda hilafet merkezinden ayr lm olan Maverannehr'de eski bir zerdti olup sonradan ihtida etmi olan Saman'
in torunlar vali olarak bulunuyorlar& Bunlardan Semerkand Valisi Nuh 227/841'de lnce vilayeti, Fergana valisi karde i Ahmed'e
kald. Bu s rada henz bunlar Tahirnere ba l idiler. Tabiri devletinin son bulmas zerine Ahmed'in o lu Nair 261/874'te Halife tarafndan hkmdar olarak tan nd. Ahmed'in ikinci olu smail ise
278/900'de Horasan' Saffarilerden al p alevilerden Muhammed bin
Zeydi de yenerek Tabaristan' eline geirdi ve bylece Maverannehr'den Basra krfezine, Hindistan s nrlarndan Badat yaknlarna kadar Samanolu devletini geniletmi oldu. Bu hkmdar
zamannda Semerkant ve Buhara slam dnyasn n bilim ve sanat
merkezleri haline geldiler. Ancak smail'den sonra Samano ullar
hkmdarlar Bveyhoullar devleti kars nda gerilemek zorunda
kaldlar ve s nrlar Maverannehr ile Horasan' iine alacak ekilde darald. Bir yandan da iktidar burada da Abbasi devletinde olduu gibi Trk klemenlerinin eline geti. Bu klemenlerden Alptekin Samano ullar topraklarnn bir ksm zerinde 351/962'de
Gazneliler devletini kurdu. Ceyhun rmann kuzeyinde kalan Samanoullar topraklarn ise Trkistanl lek Hanlar 382/992'de
ele geirerek bu devlete kesin olarak son vermi oldular.
-

E) Karmat Hareketi : Zenci klelerin isyan sras nda Mezopotamya'da 877'den sonra gizli ve komnist ilkelere dayanan bir
mezhep tremi ti. Ayaklanm olan baz Arap ve Nahati topluluklar bu mezhebi benimsemi bulunuyorlar&
(171) bn l - Esir, el - Kmil, VI., S. 28.
(172) bn l - Esir, el - Kmil, VI., S. 31 -34.

Bahriye OK

110

277/890 ylnda bunlarn bakan Hamdn Karmat Vast'ta

byk bir ayaklanma kartt, Krife'nin do usunda yandalan iin
bir Dar l Hicre (snlacak mstahkem bir yer) kurdu. Btn
Suriye'de oldu u gibi Arabistan'da da srekli ba arlar elde eden
Karmatiler sonunda Ebu Said Hasan' El Ahsa'ya gnderdiler. Ebu
Said Hasan el-Cennabi burada 899'da Mmine'yi ba kent yaparak
bir devlet kurdu. 930 ylnda Bedeviler'in de yard myla bunlar Mekke'yi zaptedip Kabe'deki Hacer i Esved'i el-Ahsa'ya gtrdler. Hacer-i Esved 30 yl orada kald.
-

Karmatlann el-Ahsa'da kurduklar laik ve sosyalist cumhuriyet 150 yl boyunca varln koruyabildi ve buradan yap lan aknlarla gerek hac yollannda, gerek Irak topraklar nda gvenlik diye
birey brakmad . Ynetim alt kral ve alt vezir elinde idi. Bu on
iki kii aralannda ok iyi anlarlar, kararlar birlikte al rlard.
Halk hibir dini vergi demezdi; yaln z eflerden Hamdn Karmat
890'da sivil nitelikte iki vergi kabul etmi ti. El-Ahsa'da halkn bug'daym bedava ten genel de irmenler vard .
Kimin namaz k lp oru tuttuu aranmad gibi, .ehirde hibir cami de yoktu. Bununla birlikte ranl bir zengin olan tccar
Ali ibni Muhammed al veri eden yabanc lar iin bir cami yapt rmt .
Karmatlar snniler'in okuyamad klar gizli bir alfabeye sahipt iler.
Kannatlar bilim bak mndan arapann, zellikle eski yunan dilindeki istilhlan kaps yacak bir ekle sokulmas n, siyasi bak mdan
hilafetin Hz. Ali ailesine ait olmas yolundaki gelenein, efinin ismi gizli tutulan bir gizli dernek iin istismar edilmesini, dini bak mdan da gya Kur'an'a dayanan fakat btn rklara, dinlere ve s nflara uygulanabilecek remzi bir akidenin tespitini istemekteydiler.
Bu akide de ak l, hogr ve e itlie dayanyordu.
Karmat hareketi bir yandan Abbas! devletini baz islahat hareketlerine zorlarken, di er yandan da ta Avrupa'ya geip oralardaki esnaf rgtlerinin kurulmas n, niversitelerin geli mesini ve belki de gizli tekilat, mensuplarnn derecelerinin olmas ile Mason
localann etkilerni tir.
F) Msr'n Abbas! halifeliinden kesin olarak ayrlmas : o)
Msr'n Abbas! imparatorluuna yeniden balanmas : Mhtedi'nin

ABBAS! IMPARATORLU U

yerine geen ve pasif bir halife olan Mu'temid (256-279/870-892)'den

son a, Zenci ayaklanmalar nda byk gayretlerini esirgemiyerek
kardeinin taht na glge drmemeye al an Muvaffak' n olu
Mutezid (279-289/892-902) iktidara geti. Kendisine ikinci Seffh
da denilen Mutezid cesur, al kan, metin ve merhametsiz bir ki i
olduundan zaman ndaki karkl klar bir sre iin ortadan kalkm , Bizansl larla yaplan sava larda stnlk elde edilmi , birok
ehir ve kasabalar yeniden kazan lmtr (173). Bunlar aras nda en
nemlisi Ms r' n yeniden imparatorlu a balanmas saylmak gerekir. yleki : Ahmed bin Tulun'un o lu Humarevehy daha Mu'temid zaman nda Muvaffak'la bir anla ma yapm ve Msr'dan ba ka
Suriye ve Ermeni s nr blgelerini de elde etmi ti. imdi kzn
Mu'tezid'e vererek Halife ile s hryet kurmu ve ylda bir milyon
dinar demek zere M sr genel valiliini Mutezid'e onaylatm t .
902'de Mu'tezid'in lm zerine o lu Mktefl (289-295/902905) halife olarak Ba dat'a gelirken Dicle'nin iki k ysndaki halk
onu alkhyarak karlad . Irak, Hicaz ve gney Suriye'de Karmatllarla arp malarda bulunurken Bizanshlarla da sava t hatta Antalya'y zaptetti. 905 y lnda Tulunoullar inkiraz etti inden
Msr ve Suriye yeniden bu sefer tan olarak Abbasi devletine ba lanm ve buralar gene valilerle ynetilmeye ba lanmt. Eer 'saltanat be yl kadar ksa bir sreye inhisar etmemi olsayd, Abbasi imparatorlu u iin belki yeni bir dnem a lm olabilirdi.
Mu'tezid ve Mktefi'nin imparatorlu u kurtarmak yolundaki abalar ne yazk ki henz on yandayken Halife olan Muktedir
(295-320/908-932)'in aczi yznden bo a gitti.
b) Msr'da Akit (= hid) devletinin (323-358/935-969) kuruluu : Msr'n Abbasi devletine yeniden ba l olmas uzun zaman
sremedi. 318/930'da am ve 321/933'de M sr valisi olarak atanan
Muhammed bin Tou adl bir Trk bundan iki y l sonra 325/935'te
bamszln ilan ederek Halife Razi'den (322-329/934-940) Ak it
veya hid unvann ald . Muhammed bin Tou 330/941'de Suriye'yi
ve bir yl sonra da Mekke ve Medinetyi lkesine katt . Bylece Msr ve Suriye Abbasi devletinden art k kesin olarak ayr lm oluyordu. Yalnz Abbasi devletinin bir kez egemen oldu u blgelerde sonradan kurulan snni devletlerde, hilkrndarlarm hkmdarliklar n
(173) Emir Ali, a.g.e., S. 301.

112

Bahriye OK

Abbasi halifesine onaylatmalar bir gelenek olarak yerle ti. Muhammed bin Tou'un lmnden sonra yerine s ras yla iki olu getiler. Ama bunlar btn devlet i lerini habe li bir had m olan Kfur'a brakmlard . Hatta Kfur bu karde lerin ikincisi olan Ali'den
sonra yl bizzat hkmdar oldu. Onun lm zerine M sr taht na geen Ahmed bin Ali zaman nda Msr ve Suriye kuzey Afrika'dan gelen Fatimiler'ce zaptolunarak buralarda Abbasi Halifeli ine hi bir suretle ba l olm yan ii bir devlet kurulmu oldu.
c) nsr'da Fatimi devletinin (358-567/969-11171) kurulu u :
ii smailiye mezhebinin byk disi Ubeydullah 297/910'da Magrib'e gitmi orada pek zay f d m olan Aglebiye devletine son
vermi ve drisiye devleti topraklar dndaki btn Magrib topraklarn ele geirmi ti. Ubeydullah kendisinin Hz. Ftime soyundan geldiini iddia ettii iin kurmu olduu devlete Ftim1 devleti
ad verildi. Ancak kurucusundan tr bu devlete Ubeydiye ad da
verilmi tir. Ubeydullah ba kent olarak ba langta Tunus yak nlarndaki Mehdiye'yi semi ti. Fatimiler Sicilya ve Sardinya adalarn da ellerine geirdiler. Fatimilefin drdnc hkm dar
Muizddin (341-465/953-975) zaman nda nl ba komutan Cevher
358/969'da M sr' Akitlerden al p sonradan Msr'n bakenti hline
gelecek olan el-Kahire kalesini yapt rd . Cami-i Ezber de Muizddin
zaman nda yap lmtr. Fatimiler ayn zamanda Suriye'yi ele geirip 381/911'de Haleb'i de ald lar. Mekke ve Medine de Fatimi egemenliini kabul etti. Bylece Suriye ilerinden ve Asi rma ndan
Mekke ve Medine'ye, di er yandan da Cezayir ilerine kadar uzanan
geni topraklara Fatimi devleti egemen olmu bulunuyordu. Hernekadar Magrib, Akdeniz'deki adalar k sa zamanda Fatimilerin elinden ktysa da, Msr ve Suriye'de, 1171'de Eyybi egemenli i kurulunc ya kadar Fatimiler hkm srdler. Bylece snni Abbasi
halifesinin yannda, eskiden Abbasilere ait olan topraklar zerinde
i Fatimi halifeli i yer alm oluyordu. Bu s rada Ispanya'da da
ayrca bir snni Emevi halifesi hkm srmekte idi.
G) Bveyhoullar (Buyiler) devletinin kurulu u : Trk EmirIerin'in iste iyle baa geen Halife Mtteki (329-333/940-944) k sa
zaman sonra Tuzun adnda bir Trk komutan taraf ndan gzne mil
ektirilerek tahttan indirildi. Bundan daha nce kendi iste iyle hilfetten ekilmiyen Halife Khir' (320-322/932-934)'in de ayn e-

Yemin dDevie (Gazneli Mahmut) halifenin gnderdi i hil'ati giyerken.

J3,inyon, Wilkinson, Gray, Persian Miniature Painting, London 1933,

Halife Msteneid adna Mardin'de bas lm bir Artuko ullar paras.

tanley Lane Poole, The international Numismata Orientala, London 1875. PL. IL
Nu. VJ,

Lillah'm Ankara Etnografya mzesinde bulunan alt n madalyas .

Trk Tarih, Arkeulogya ve Etnografya dergisi, say II, S. 251, ist. 1934,

ABBASI IMPARATORLU U

113

kilde kr edildii ve 17 yl sefalet iinde bakalarnn yardmyla

yaad bilinmektedir (174).
Mtteki'nin tahttan indirilmesi zerine karde i Mstekfi (333Tuzun taraf ndan tahta geirildi. Ama Tuzun'un az
sonra lm zerine Ebu ca' Bveyh'in oullar Irak' tehdide
balad lar. Halife Mstekfi bunlar kazanabilmek amac ile kendilerine unvanlar tevcih etti : Ali'ye nadddevle, Hasan'a Rknddevle, Ahmed'e Muizddevle. Ahmed Muizddevle Ba dat' hkm altna almakla kalmayp Halife'yi de ynetir oldu. Kendisine
Sultan denildi. Badat'a ylesine hakim oldu ki, paralar zerinde
onun ad grlyor, hutbelerde ise Halifenin ad nn yan sra Muiziddvvele ad syleniyordu.

334/944-946)

Muizddevle zalim bir yarad l ta olduu halde gzel sanatlar

onun ahs nda bir koruyucu bulmu tur. ii mezhebinden olduu
iin Kerbel'da sonradan adet haline gelen 10. Muharrem matem
gsterilerini ilk kez o ba latt.
932 yllarnda Abbasi imparatorlu u snrlarna her ynden
Bizansl lar'n saldrlar balamt. Halife bu dman aknlar ile
uraaca yerde, Mizddevle aleyhinde baz tertiplere ba vurunca o, Halife'yi taht ndan indirip gzlerini oydu ve Muktedir'in o ullarndan Ebu'l Kasn' Muti' (334-363/946-974) adyla Halife yapt (175). Muti'in yedi yl sren hkmdarl srasnda aslen Iranl
bir soydan gelmi olan Bveyhogullari ii mezhebinden olduklar
halde Badat halifesine kar ok saygl hareket etmi lerdi. Gerek
Mstekfi, gerek Muti' zaman nda bu halifelerin, saray duvarlar n
bile aamyan yetkilerine bakarak, sadece ad kalm olan Abbasi
Imparatorlu unun bu an kmsemek doru olmaz. nk Bilveyhoullar'mn bilim ve fenne kar gsterdikleri kuvvetli ilgi bu
devirde yeti en byk kiilerde ak olarak grlmektedir. rne in,
ok deerli bir tarihi olan Mes'udi, byk bilgin, filozof, tabiub ve
musiki nazariyat s olan Far'abi, air Mtenebbi, ok zengin bir iir
hazinesi olduu kadar, bir tarih kayna da tekil eden Kitab l
Agni'nin sahibi Ebu'l Ferec IsfehnI ve daha birok air, bilge ve
fakihler hep Bveyho ullarfnn koruyuculuunda ykselme olana bulmu kimselerdir.
-

(174) A. Mez, lk mecmuas, XVIII., S. 304; Mes'uclI, Muruc, VIII., S. 287

v. t.
(175) Mes'c11, Muruc, VIII., S. 410.

114

Bahriye OK

H) Abbasi imparatorlu unun Asya topraklarnda Trkler'in

kurduklar ilk devletler :
a) Gazneliler devleti : Halife Kdir'in tahtta olduu bir srada Samnoglu devleti y klm (999), bu devletin topraklar da Gazne lkesine kat lp Sebktekin'in olu Mahmud, Yeminddevle unvan ile Afganistan ve Pencab sultan olarak tamnm t . Bylece Gazne sultanl snni halife Kadir'in -onaylamas ile teyid edilmi oluyordu.
Asya tarihinin en anl devirlerinden birisi Gazneli Mahmud'un
devridir. Yeminddevle Mahmud sadece ba arl savalar ile deil
ayn zamanda bilim, sanat ve onar m ilerine verdii nemle de tarihin nl devlet ba kanlar aras nda kendisine yak an yeri alm tr. El-Birni, Sehnme yazar Firdevsi, Dakiki gibi bilginler ve airler onun koruyuculu undaydlar. Ancak onun bir yanl tutumu,
kurdu u devletin olu Me'sud zaman nda yklmas n hazrlad.
b) Seluklu devletinin kuruluu : yleki Mahmut K rgizistan'clan gelen say sz Trkmen'lerin nceden kararla trlm bir vergiyi
demeleri kouluyla, Maverannehr'e yerle melerin; izin vermi ti.
Bunlar Seluk'un ynetiminde gn getike ellerindeki topraklar
geni lettiler. 1030'dan sonra, Gazne Sultan olan Mes'ut bunlarla eitli yerlerde arp t ve son sava Dandanakan'da (Merv yak nlarnda) oldu; Iran, Maverannehr, Belh, Harezm ta sfehan ve Rey ehirlerine kadar Seluklular n eline geti. Bylece buralarda Seluklu
devleti kurulurken, Gazne hkmdarlar , Mahmud'un kurduu im
paratorluun dou kesimiyle yetinmek zorunda kalm lard .
1040'da Seluklular' n kazand klar bu urumulmadk baar Islam tarihi iin bir dnm noktas tekil eder. nk birok paralara ayrlm olan Abbasi Imparatorlu unun grn 1040'dan sonra
bir kez daha dzenli, eski ba arl gnleri anstan durumunu alm ,
din Araplar aras nda olduundan daha byk bir gle O uz Trkleri aras nda destek ve himaye grm tr. Nitekim Tu rul Bey byk bir hzla, Bveyhoullarnn anayurtlar na da girerek onlara
boyun edirdi. Turul beyin her girdi i yerde bir okul ve bir cami
yaptrarak ilerledi i srada Ba dat'ta hilafet makam n Kadir bil.
lah'n (381-422/991-1031) o lu Kaim (422-467/103111075) tutmakta
idi. ok erdemli, ok dindar, sab rl ve merhametli bir ki i olan
Kim uzun y llardanberi Bveyho ullar'n n koruyuculu u altnda
ve kudretsiz olarak hkm sryordu.

ABBAS

MPARATORLU U

115

Aslen bir trk olup Bveyhoullarmn Badat komutanl nda

bulunan, hatta Halife Kim'in vezirli ini de yapan Arslan Bessiri,
Halifelii bsbtn yetkisiz k lmak isteyince Kim, Seluklu sultan Turul Bey'den yard m istedi. (176) Turul Bey'in Badat'a girmesiyle Bessiri ehri brakp kat . 1058'de Turul Bey'in ekildiini gren Arslan Bessiri yeniden Ba dat'a girdii gibi Halifeyi
hal'etti ve Badat camiinde Kahire'deki ii halife Mustansr'n adna hutbe okuttu, ayr ca hilfet ,mhr, ass ve hilat da oraya yolland (177). Turul Bey bir kez daha Badat'a gitti gene kam olan
Bessirryi yakalat p katlettirdi Kim'i de byk bir sayg yla yeniden tahtna oturttu. Bessirrnin ldrlmesinden az nce Bveyhoullar'n n son hkmdar, Turul Bey taraf ndan hapsettirilmi
olduundan Bveyhoullar devleti yklm, bunlarn lkeleri zerinde Turul Bey'in egemenli i tannm, Halife kendisine verdii
Melik l-Mark ve'l-Magrib (Dounun ve bat nn hkmdar ) unvanyla bunu onaylamt. Halife, Turul Bey'in ba na iki ta giydirerek onun hem Araplar'a hem de Iranl lar'a sultan olduunu gstermek istemi ti (178).
unu belirtmek gerekir ki, Abbasi Imparatorlu u zlme ve
paralanma devrine girdikten sonra art k maddi kuvvetten yoksun
kalm , fakat manevi kuvveti zellikle Seluklu Trkleri yan nda slam tarihinin hibir anda rastlanamyan bir sayg kazanmtr.
Bunu Turul bey'in koruduu Halife Kim'e kar, zorunlu olmad hlde, gsterdi i ar saygda grmek mmkndr (179).
) Sicilya'nn Mslmanlarn elinden kmas : 1061 ylnda
Sicilya Normanlar'n aknlarna urad . Bu srada adadaki Araplar
birbirleriyle eki meler, rekabetlerle u ratklar ndan hristiyan Norman Kontlarmdan Roger, aday 1091 ylnda tm eline geirdi.
Bylece Abbasi mparatorluunun en bat s nda bulunan Akdeniz'
deki bu- byk ada da Hristiyanlarn eline gemi oluyordu.
J) ismili hareketi : Seluklu imparatoru Melikah'n (465485/1072-1092) hkmdarl srasnda ii ve karmati mezheplerinin yanda larndan meydana gelen bir topluluk daha nce Ba(176)
(177)
(178)
(179)

bni Tiktaka, el- Fahri S. 509.

Ebu'l-Ferec, Tarih, I., S. 313.
Emir Ali, Musavver Tarih - i Islm, L, S. 316.
Cevdet Pa a, Ksas, X., S. 609.

116

Bahriye OK

bek'in sakland Mazendran'da ortaya karak kar klklara se

beb oldu. Bu ayaklanman n tertipisi Seluklu veziri Nizam: l1Vllk'n okul arkada Hasan Sabbah adnda bir kii idi. Daha
gen ya ta Ms r'daki Fatimi halifeli ine sempati duyard . Hasan
Sabbah, Seluklu devletinde oynamak istedi i rol gerekle tire.
bilmek iin ismaililerin yard mn saladktan baka fedai ad yla
yetitirdi i bir sn fa da dayanmak gereklili ini duydu. Bu s nf,
cahillerden toplanan kimselerden te kil edilir ve eyhin verece i
ldrme emirlerini hi duraklamadan yerine getirirdi. En byk
ef olan eyh l-Cibrden sonra Dal" l Kebir adl, Kuhistan, Suriye
gibi yerlerde i leri yrtmekle grevli ikinci derecede ba kanlar
vard . Bu Dner ismaili mezhebine yanda lar kazanmaya al rlard. XI. Yzy lda Hasan Sabbah gerek zor kullanarak gerek ihanet sayesinde Mazendran blgesinde yksek bir da zerindeki Ala.
mut kalesini eline geirdi. Buradan kh a k kh gizli saldrlan ynetti. 1091 y lnda ok deerli bir devlet adam olan ve siyasetnme adl bir de yapt brakm olan Seluklu veziri Nizam l Mlk
okul arkada Hasan Sabbah' n besleme katilleri tarafndan ldrld.
-

Bu srada Melik ah Badat'a gitmi ti; Bizans imparatoru I.

Aleksios Komnenos (1081 1118)'un kzyla evlenmek zereydi. Ama
39 yandayken ld. Melik ah'n yerine, Terken ad ndaki einin isteine uyularak kk o lu Mahmut tahta geirildi. ismaililer de
bir yandan kuzey ran, Irak ve Suriye'de mstahkem yerleri elle
rine geiriyor ve slm'n en nl kiilerini ldryorlard . Btn
bunlara, ak iyi olmas na ramen, Halife Muktedi (467 487/10751094) seyirci olmaktan ba ka birey yapamad . 1094'te onun lm zerine Mstezhir ( 487 512/1118) tahta oturdu.
-

K) Hal seferleri : Gen olmas na ramen yneticilik vas fla

r na ship, merhametli bir halife olan Mstezhir'in imknlan yok
denecek kadar azd . Bu yzden onun zaman nda hristiyan alemi
kutsal sava adn verdikleri vah ice saldrlarn slam lkeleri ze,
rine yneltip tarihin yazd en lg nca ve barbarca sular iki
yz yl boyunca slam dnyasnda ilemeye baladklar zaman
Halife bunlara kar hibir ey yapamad . Gslerinde Hz. sa'nn
ektii istirab n sembol olan ha tayan ve bundan tr ken.
dilerine Hal lar denilen bu bat l hristiyanlar n amalar Hristiyanln kutsal yerlerini ele geirmekten ok do unun zenginliklerini
yama etnekti.

ARBASI IMPARATORLU U

111

Hal ordular 1098'de Ruzbik ad nda bir Ermeni'nin ihanetiyle Antakya'y zaptetmi ler, duyuhriam vahetler ilemilerdi
Kbrs' kolayca ellerine geiren Hal lar 1099'da Kuds' de al p
halk kl tan geirdiler. Hz. Omer camiinin kap sndan akan kan.
lar Hal lar'n atlarn n dizlerine kadar ykselmi ti.
Kbrs Hallar' n eline getikten sonra Godefroy de Bouillon
Kuds kral ilan edildi. Bunun ardgeleni zaman nda Trablusam,
Sur, Sayda'da Hal lar'n eline geerek halk katledildi ve zenginlikleri yama edildi.
Halife'nin nfuzu Ba dat surlarn' amad ve elinde hibir
g bulunmad iin, bu byk Hristiyan-Mslman at masnda
son gnlerini beklemekte olan Abbasi devletinin hibir rol olma.
d. Gerek Hal lar karlamak ve onlar yer yer durdurmak, gerek,
Hallar Kutsal Yerler'e yerle tikten sonra onlar oradan skp
atmak Seluklular'a ve onlardan sonra bu blgelerde kurulmu
olan dier Trk devletlerine d t. Onlar da bu vazifeyi byk
bir baar ile yerine getirmesini bildiler.
L) Abbasi Halifeli inin sonu : Byk Seluklu mparatorlu
Bunun zayflad srada onun topraklar ndan Harezm blgesinde
kurulup gelien ve Seluklu Sultan" Seneer'in (511 552/1117 1157)
hkmdarlnn sonuna doru bamszlna kavuup Horasan'i
de egemenliine alan Harezmahlar'dan Muhammed zaman nda
Cengiz Han'n 500 kiilik tccar kervan nn casusluk ile suland rlp ldrlmeleri ve durumu renmek iin Cengiz'in yollad
elilerin de idam edilmeleri bu iki hkmdar aras nda uzun savalarn kmasna sebeb olmu tu. Cengiz ordular Semerkant,
Buhara, Herat, Belh, Hive, Ni abur, Rey Hemedn gibi ehirleri
alp 100 000 lerce halk kltan geirdiler. Oldrlmeyen gen erkekler ise zorla Mogol ordusuna asker yazd rlyordu. Moollarm
birer harabe haline getirdikleri Ortaasya ehirleri art k bir daha
eski kltrlerine kavu amyacaklard r. Bu srada Badat halifesi
bulunan Mustansr 1242 ylnda lm yerine Musta'snn (640-656/
1242-1258) gemiti.
-

Musta'sm kendisinden nceki son iki halifenin meziyetlerine

ship deildi; karars z zayf yaradlhyd. Bu yzden de Ba dat
karklklar iinde kalm t . zzellikle Hanbeli ve Hanefi, Snni
ve ii ekimeleri ylesine alevlenmi ti ki, bir rivyete gre ii,

118

Bahriye tIOIC

Snni mcadelesi sonunda Musta's m olunu Moollar' Badat'a

a rmak iin gnderdi. Bu ihneti vezirinin irtikp etti i de iddia
edilmektedir (180). 655/1257 yllarnda Moollar'dan Meng Han' n kardei Hleg Tebriz'e do ru yrrken Halife Musta's m'a bir mektup yollayp tutumunu deitirmesini, yoksa zararl kacan bildirdi. Halife buna ok ma rurca bir cevap verdi ve Tatar halk n tahkir etti.
Buna lsz ekilde kzan Hleg bakent Badat'a kar byk
bir ordu ile yrmeye koyuldu. ehri krk gn kuatt; drt yandan atee verdi. Halife ancak o zaman i in ciddiyetini anlad . Hleg ile bir anlamaya varabilnek amacyla konuma isteinde bulundu, ama elileri ldrld. Art k Musta'sm'n umudu bsbtn krld, teslimden ba ka aresi kalmam t. Kardei ve iki olu,
ayrca birka yak n ile birlikte sa braklmak kouluyla teslime
raz oldu. Maiyetinde kadlar, eyhler, imamlar ve ehrin ileri gelenleri olduu halde Moollar'n adrna gitti. Yalnz Halife ve
prens ve de maiyet erkan ieri alndlar. nce, ehirde silahl
kiilerin silahlarn brakarak kalenin dnda toplanmalar n Halife'ye emrettirdiler. Halife emretti diye Ba dat halk ehrin surlar dnda silahsz olarak toplan nca Moollar onlar kltan geirdiler. Ertesi gn sabah vakti Hleg kad n ve ocuklar ay rd
edilmeden hepsinin ldrlmesini emretti. Hastahanelerdeki hastalar, medreselerdeki renci ve hocalar bile bu iddet hareketin
den kurtulamadlar. Dicle irma bir ka mil teye kadar k rmz
akt . ehir yama edildi. Y llar boyunca toplanm eski Iran eserleri
bir iki saat iinde ya tahrip edildi ya al np gtrld. Kubbeler,
ssl saraylar yerle bir edildi. Kitapl klardaki deerli kitaplar
ya yakld ya rmaa atld . Bylece beyz ylda meydana getirilen
bu deer biilmez hazineler ebediyen yitip gitti.
Eer Mslmanlar yllarca sren mezhep kavgalann bir yana brakp bakent Badat' olsun kurtarmak karar nda birleebilselerdi, Haneri-Hanbell at malar bir yana b raklm olsayd
maddi ve manevi bunca yitiklere belki de u ramyacaklard. ite
son halife, 524 y llk Abbasi imparatorluunun yklmasn ve yaknlarnn gz nnde katlini grdkten sonra, kendisi de Hleg'nn emri ile idam edildi; zerindeki peygamber h rkas ve asas
(180) Emir Ali, a.g.e., S. 420.

ARBAS

MPARATORLU U

119

yaklp klleri rmaa atld . Musta's m'n hazinesinde bulunan ye.

di deve yk alt n ve gm kadeh ve srahiler Hleg'nn nne
gtrld zaman Haiiler'in son ba kan Rknddin'in arkada
nl matematiki ve astronom Nasrddin Tsi ve orada hazu
bulunanlar hayretlerini sakhyamam lard (181).
3. Emevi ve Abbas! devletlerinin aras ndaki farklar : II. ve
III. blmlerde Emevi ve Abbasi soylann n siyasi ve askeri ba arlarm aklarken sras dtke bu soylardan halifelerin ynetimdeki tutumlann n zelliklerini de yeri geldike belirtmeye al tk
Bu iki ayr, birbirine z t tutumu biraz daha geni ve ayrntl olarak
aklamakla iki imparatorlu un karakterini daha iyi belirtmenin
mmkn olduu kansndayz.
II. Blmde Emevi Imparatorlu unun kuruluunu, genilemesini ve yklmasn anlat rken bu devletin bir bedevi Arap toplumu
niteliinde olduunu, hele Abdlmelik'e kadar geen halifelerin birer Arap kabile efi gibi davrandklarn sylemitik. Halifelerin
Sasani hkmdarlar na benzemeleri, ancak Abbaso ullar zamannda gereklemitir. Halifeye yalnz dnyevi de il ruhani bir el
niteliini veren Abbasi halifeli i, as l Islam ruhuna tamamiyle ya
banc olan bu ikili egemenlik kavram n, Iran ve Bizans messeselerinden uursuz bir ekilde alarak (182) benimsemeye al mtr.
Emeviler ile Abbasiler aras nda, zaman n ve egemenlik merkezi
blgelerinin birbirinden ok ba ka olmas dolaysiyle mevcut bulunan byk farklar her iki saltanat n niteliini birbirinden ayrd gibi, Emevi halifeleri ile Abbasi halifelerine hukuki bak mdan
iki ayr kimlik de vermitir.
Emeviler Abdlmelik zamamna kadar, bir yandan geni lkeleri fethederken, bir yandan da bu lkelerin halk n islm'a al trmak iin, eski mevcut ynetim rgtnn devam na dokunmamlard . Ancak, Abdlmelik'den bahyarak yava yava Emevi
soyunun tutumunu de itirdiine, Bizans usllerini aynen kabul
etmee koyulduklar na tank oluyoruz. l geleneklerine ba l
kalan Emevi hkmdarlar sadece Emir l-M'mlnin ve Arap aristokratlanmn efi idiler. Yabanc kavirrlerin yardm ve destei ile
iktidara gelen Abbasiler ise hereyden nce Hz. Peygamber'in am(181) bni Tiktaka, el-Fahri, S. 581 v. t.; Cevdet Pa a, Ksas, X., S. 894;
Emir Ali, a.g.e., II., S. 422.
(182) Kprl Fuat, islm Medeniyeti Tarihi (Barthold'a zeyl), S. 130.

120

Bahriye OK

cas soyundand lar. Bu nedenle birinci derecede mam l Mslimin

yani btn islam cemaatinin imam , ba , yol gstericisi ve Peygam-,
ber'in vekili idiler. Bunu biraz daha a klamak gerekirse diyebiliriz .
, Emeviler islam toplumunun ba nda dnyevi birer ef oldukla- ki
r halde, Abbasiler kendilerini Hz. Peygamber'in kutsal hat ralarnn
varisi, birer ruhani ef, teokratik lider olarak gnnekte idiler. Hatta Asya ve Afrikada'ki topraklar zerinde saysz devletler kurulup
Halifeler egemenliklerini ve ki isel zgrlklerini bsbtn yitirdikleri zamanlarda bile, bu nazari egemenlikleri sz gtrmez bir biimde srp gitmekteydi. Bunun nedenlerini, yani Halifenin hem
dnyevi hem de ruhani iki gc ki iliinde birletirmekle adeta
kutsal bir mahiyet al n, Arap imparatorlu unun nemli bir lkesi durumuna girmi olan Iran'dan gelen etkilerde aramak yerinde olur.
-

Baz batl tarihilerin Abbasi imparatorlu una Yeni Sasani

Devleti gzyle bakmalar Mslmanl kabul etmi , fakat eski
sasani geleneklerine bal Iran Aristokratlann n yeni imparatorluu geni lde etkilemi olmalarndandr.
Hilgete Peygamber ailesinden birisini geii nek amacyla yaplan propagandalar ve hareketlerde ilk halifeler a na dnmek,
rk ve milliyet fark gzetmeden btn Mslmanlar aras nda eitlii salamak, keyfi hareket etmeyip eriat hkmlerine uymak,
Peygamber ailesine sad k kalmak gibi Arap'dan gayri kavim.lerin
memnun kalacaklan hususlar vard . Hz. Ali adna yaplan bu eit
propagandalar, sonunda Abbasiler'in i ine yarad. Ancak Hz. Ali ailesini yzyllarca felakete srkledi.
Tanrsal, kutsal bir kkden geldiine inand bir soya balanmak, hkrndarn kutsal bir kimlii olduuna inanmak, teokratik
bir nitelik gsteren Sasani devletinde halk n geleneklerindendi. te Abbasi halifelii bu teokratik kimliini, hkmdarlarn hem siyasi hem dini lider olarak grm olan Sasani Devleti halk nn, zellikle aristokrasisinin bu yoldaki geleneklerinin etkisi alt nda kalarak kazanm oldu. Halbuki Emevi hkmdarlar Bizans'dan aldklar egemenlik kavram n uygularlarken dnyevi kudretlerini seriata fiilen dayatm yorlar ve bylece yava yava teokrasiden aynl yorlard . nk rnek aldklar Bizans'da Imparator ve Patrik,
dnyevi ve uhrevi iki ayr gcn temsilcileri idiler. Ancak bu iki
soy zamannda da devlet Bizans'ta oldu u gibi otokratik (= tek ki i
egemenlii) bir nitelik gstermektedir.

ABBASI

MPARATORLU U

121

Arap kabilelerine ve ehir aristokratlanna dayanan Emeviler,

bir Arap imparatorlu u oldu u halde, Abbasi devletine bir Arap
devleti dernek yerinde olmaz. Bu devlette debdebeli ve ha metli
te rifat kurallarn n uygulanmas , halifeye vekalet eden bir vezirin
bulunu u, onu halktan ayrm , herkesin stnde kutsal ve mutlak
bir varl k haline getirmi , bylece eski dnyevi ve ruhani glere
sahip Kisralann Halifeler adeta ardgelenleri olmu lard (183).
Asl nda Islam'da birbirinden ayr byle iki g mevcut olmad gibi, slam leminde byle iki gce sahip bir bakana da lzun
yoktu. Islam'da Allah ile kul aras na hi kimse girerniyeceinden,
halifelerin tarihte hibir zaman gnah af fetme, dini kurallar dei.
tirme, yenileme ve kald rma yetkileri de ohram tr. slam dnyas n n siyasi bir birlik olarak d nlmesinden kan halifelik anlay ancak Emeviler zaman ndaki gereklere uyuyordu. Fakat slam
imparatorluklannn en parlak a n tekil eden Abbasiler zanannda bat da spanya'da Endls Einevi devletinin kurulmasyla bu
birlik paralanm, bu paralanmay Asya ve Afrika'da baka devletlerin kurulmas bsbtn artt nntr.
Abbasi mparatorluu topraklar zerinde kurulan, nce de
bahis konusu ettiimiz bu devletler eklen Halife'yi tammakla birlikte, rnein Seluklular'da olduu gibi tamamiyle bamszdlar.
Bu kadarla kalmyarak Badat'n hazinesi gibi saylan Msr'da X.
Yzylda Abbasi halifelerini hibir biimde tan myan, kendilerini
halife ve emir l-m'minin sayan Fatimi hkmdarlar gibi ii halifeler ortaya kmtr.
Geri slam kamu hukukuyla uraan, hilafet, saltanat sorunlarn, tarihi gerekleri hi gz nne almadan, islami esaslara gre inceleyip a klyan el-Maverdi gibi, eserlerini ancak Abbasi imparatorluunun ykln a devrinde vcuda getirmi bir takm bilginlere gre halife hem dnyevi hem de ruhani bir eftir. Ama gerek doulu, gerek batl bilginlerin aratrmalar ortaya u gerei koymu tur ki, islam dininde halifelik diye bir messese yoktur.
Birok eski fakihler yani slam hukukular , zellikle Hanefi mezhebi kurumlar halife szcnn sultan gibi sadece bir unan
olarak kullan ldn ve ilk drt halifenin lmnden sonra art k
halifeliin mevcut olmad inancn tamlard r (184).
(183) Kprl Fuat, slam Medeniyeti Tarihi, S. 139.

(184) Kprl Fuat, a.g.e., S. 140.

IV
EMEVLER VE ABBAS LER ZAMANINDA UYGARLIK

imdiye kadar inceledi imiz Emevi ve Abbasi devletleri zamannda islam uygarlnn gelimesi ve ula t yksek seviye Islam
uygarl Tarihi adl ayr bir kitap konusu te kil edecek kadar geni kapsamld r. Biz bunun iin burada ancak ana izgileriyle Emevi ve Abbasi devletlerinin rgtlerini ve bu devletler zaman nda uygarln belli bal alanlarndaki gelimeleri ksaca gzden geirmekle yetineceiz.
1. rgtler : A) Halifelik : Islam devletinin ba nda bulunan, dini korumak ve dnya i lerini yrtmekle grevli ki iye Halife denir. Halife dnya i lerini dini bir siyasetle ynetmek ve bulunduu ehirde cuma namaz kldrmakla grevli oldu u iin kendisine Imam ad da verilirdi. Islam mmetinin ba nda bulunan
kiinin Halife adn tamas tarihte baz tartmalara yol am tr; nk Islam toplumunun ba ndaki dini ve dnyevi yneticiyi
kimisi Hz. Peygamber'in halifesi, kimisi de Tanr'nn yeryzndeki
halifesi olarak kabul etmekteydiler. Tanr nn halifesi olarak kabul
edenler Kur'an' n Ben yer yznde ademi kendime halife yapacam (Sure II., Ayet 28) ve Tann sizi yeryznn halifeleri k ld
(Sure VI., 165; X., 15, 74) ayetlerini iddialar na dayanak yap yorlard . Halbuki ilk halife Hz. Ebu Bekir ben Tanr'nn halifesi deilim, ben ancak Tanr Elisinin halifesiyim, stelik hazr olmyan
birine naiplik, halifelik edilebilir, hazr olanlara naiplik edilmez
demekteydi (185). Hz. Muhammed'in lm zerine Mslmanlar
bir sre armlar, sonra Medineliler'in hemen hemen bir icma
sonucu islam devletinin ba na ayn yetkilerle bir kimseyi tayin
(185)

bni Haldn, Mukaddime, I., S. 511.

EMEVI VE ABBAS! UYGARLI I

123

etmei uygun grm lerdi. Hz. Peygarnbere nas l herkes itaat bor-

lu ise, onun yerine seilene de ayn ekilde itaatle ykmlyd. Ona

itaat etmiyen Peygambere, dolay syla Allah'a ba kaldrm Baylrd.
Tarihte halifelik kurumu zerine ilk ve en geni incelemeyi yapm olan el-Maverdi'nin el-Ahkam sSultaniye'sinde gsterildi ine
gre (186) halife seilebilmek iin u koullar gereklidir : Hem dnde hem i de adil olmak,
Bir karar veya hkm verirken itihatta bulunabilecek kadar
f kh bilmek.
Grme, iitme ve konu masn engelliyecek bir zr bulunmamak.
Harekete engel bir vcut sakatl bulunmamak.
Uyruklar ynetmek ve i leri yrtmek iin gerekli akla sahip
olmak.
slam topraklarn korumak ve d mana kar cihad a p yrtebilmek iin gerekli cesrete sahip olmak.
Kurey kabilesiinden olmak (187).
El-Maverdi belki gereksiz grd nden halife olmak iin aranlan ayrca drt koulu anmamtr 1) Mslman olmak; 2) zgr olmak; 3) Ergin olmak; 4) Erkek olmak (Arnold, . Ansiklopedisi, Halife maddesinde yan lm , bu ko ullar da Eli-Maverdi'de
varm gibi gstermi tir). Bu ko ullar sonradan. Kadi Beyzvrniw
revli l-Enver ve Gazzlrnin ilyau Ulm'unda eklenmi tir (188).
Bununla birlikte tarih boyunca slam devletlerinde ergin olm yan
halifeler grld gibi, halife deil, ama hkmdar olan pek ok
kadn da vard r (189).
Ayrca Hariciler halifenin Kurey 'den olmasn aramadklar
gibi, iiliin ebibiye kolu kad nlarn da mam (yni ii halifesi)
olabileceini kabul etmilerdir (190).
Cokun ok, Trk Hukuk. Tarihi Dersleri, 4. Bask , S. 52.
Halifeliin Kurey 'e ait olmas fikrini Ebubekir Bakilni reddederse
de, bni Haldn bunu do rular, bk. Mukaddime, I., S. 518 -20.
(188) A. v. Kremer, Studien zur vergleichenden Culturgeschicte des Orientes, II., S. 121.
(189) Bahriye ok, slam devletlerinde kad n hkmdarlar.
(190) Makrizi, H tat, II., S. 333. ebib'in Zalim Haccc'a kar Irak'ta byk bir cesaretle kar duran e i Gazle'ye duyulan sayg dan tr.

(186)
(187)

124

Bahriye

OK

Fakihler halife seimini, semenler ile seilen aras nda bir szleme, bir akit olarak kabul ederler, burada semenler itaatlerini
satmakta, kar lnda seilenden ynetim sat n almaktadrlar. Bunun iindir ki, halifenin semenlerce tan nmas ilemine bey' (= satm) kknden bey'a denilmitir (191).
slam hukukuna uygun olarak iki yoldan halife olunabilir
1) Semenlerin semesi ile; bir nceki halifenin atamas ile. Bunlardan birincisine ihtiyar, ikincisine and denir. Bu yzden halifenin veya hkmdarn yerine geecek ki iye veliand denir. Sonradan bu iki yola bir ncs eklenmi tir. Bu, zor kullanarak hkmdarl ele geirmek yoludur; buna kahriye, ilk ikisine birden
de ihtiyariye denir. Kahriye'nin ba ka iki ad daha vard r: galebe
ve evket (192). slam hukukular zor kullanarak iktidar mevkiine geen kiiye itaati, slam lkesinde huzurun sa lanmas bakmndan olumlu karlamlard (193). Ayn zamanda iki halife semek imkansz olduu halde, slam lkesinin ok geni olmas halinde, bir halifenin btn lkede iyi bir ynetim yrtemiyece i
dncesi ile iki halifenin ayn zamanda, fakat ba ka baka ve
birbirinden uzak yerlerde bulunabilece i kabul edilmitir. slam
tarihinde bunun rneklerinin bulundu unu daha nce grmtk.
Ancak halife unvann tamakla beraber, gerek Emevilerin, gerek
Abbasiler'in zamanlarnda halifeler ok kez oullarn veya yakn
hsmlarn zorla veliand olarak tan ttklarndan serbest bir halife
seimi bahse konu olamam ve halifeler hkmdar veya sultan
haline gelmilerdir.
Doktrine gre halifenin ba lca vazifeleri ise unlardr :
Dinin savunulmas ve korunmas .
Adli kararlarn infaz ve hukuki anla mazlklar n uzmlenmesi.
Can, mal ve onurun her trl sald rya kar korunmas .
Ceza kurallar= uygulanmas .
Snrlarn korunmas iin savunma tedbirleri almak ve sald ry nliyecek kuvvetleri haz rlamak.
(191) Cokun ok, a.g.e., S. 53.
(192) Hammer - Purgstall, ber die rechtsmaessige Thronfolge nach den
Begriffen des moslemischen Staatsrechtes, in Bezug auf das Osmanische Reich. S. 593.
(193) A. v. Kremer, a.g.e., I., S. 403.

EMEVI VE ABBAS' UYGARLII

125

Islami kabul etmek veya Islam devletine uyruk olmak istemiyenlere kar sava
cihad) amak.
Vergileri ve zekat toplamak ve bunlar eriata gre bl trmek.
Maalar belirtmek ve bunlar tam zaman nda demek.
Ynetime ve maliyeye gvenilir kimselerin atanmas .
Btn devlet ve din i lerine kendini verme.
Grlyor ki, halife yaln z yrtme ve yarg ile grevlidir.
Yasama alan nda bir yetkisi yoktur. Yni halife dini kurallar deitiremedii gibi, yeni bir dini kural da koyamaz. Mevcut bir dini kuraln deitirilmesinin veya yeni bir dini kural n btn snni
mslmanlar balayc olmasnn mmkn olabilmesi iin bu hususta bir icma n meydana gelmesi gereklidir. Halbuki katolik kilisesinin ba olan Papa dini 'kurallar cleitirebilecei gibi, yeni
dini kurallar da koyabilir.
a) Hilfetin nemli sembol : Hilfetin ba lca nemli
sembol vardr : 1) Hutbe; 2) Para bastrma; 3) Traz.
Hutbe camilerde cuma namazlar nda minberlerde halife iin
okunan duaya denir. lk drt halife zaman nda namazda immet
vazifesi gren halifeler Hz. Muhammed'e salvat getirirlerdi. Araplar lkelerini geni lettikten sonra valiler bulunduklar ehirlerde
imamlk etmee ve devrin halifesine namaz n sonunda duaya ba ladlar. Bu yolda nclk eden, ilk rne i veren vali, Hz. Ali zamannda Basra'da bulunan Abdullah ibni Abbas't ; onun zaferi
iin dua etmi ti ve zamanla bu her yerde adet oldu. Bir yerde bir
halifeye dua edilmesi, yani onun ad na hutbe okunmas o halifenin, o yerde egemenli inin ifadesi olurdu. Ba dat halifelerinin oto,
riteleri azal p mahalli hkmdarlar kuvvetlendike, bu hkmdar.
lar kendi egemenliklerinin belirtisi olarak halifenin ad nn yan sra kendi adlar n da hutbede okuttular. Zamanla halifenin ad nn
bsbtn kald rld da olmutur.
Halifeliin ve hkmdarl n baka bir sembol de parad r.
Araplar islam'dan nce Iran ve Bizans paralar n kullanmakta idiler. Daha nce de syledi imiz gibi, alt n paraya Dinar, gmten
olanlara da Dirhem deniliyordu. Dinar dirhemin on- oniki kat de-

126

Bahriye OK

gerinde idi (194). Her nekadar Abdlmelik devrinedek islam lkelerinde Hlid bin Velid, Ms'ab ibni Zbeyr, Ziyd ibni Ebi Sufyn
(Ebihi) ve Haecac gibi valiler tarafndan paralar bast rlm ise de
bunlar alt n deildi. Altn para bast rmak hakk hkmdarlara
ait olup hibir zaman bu hakk valiler kullanamam lardr. Altn
para ilk olarak Abdlmelik taraf ndan Bizans Imparatorunun tehditlerine kar bastrld . Abdullah ibni Zbeyr'in emri ile Irak'da
Ms'ab'n bast rd paralar ile Ziyad' n dirhemleri Iran tipindeydi (195).
Halife ve hkmdarlar n egemenliklerinin bir nc sembol olan Traz, zel olarak dokutulmu ipek kumalara denirdi. Bunlarn zerinde ya hkmdar n ad, ya da ba ka i aretler, s rmalar,
renk renk ipeklerle kuma n kenarna su halinde i lenirdi. Bu trl
kumalardan dikilmi kaftanlar hediye etmek de hkmdarlara
zg bir davran t . Bu adet de Iran ve Bizans hkmdarlanndan
Islam saraylarna gemi tir. Ancak Bizansl lar'n Traziannda bazen hkmdarlar n resimleri, ya da ba ka iaretler bulundu u
halde, Islam trazlar na putperestlikten yeni kurtulmu olmann
ekingenlii iinde resim konulmam , bunun yerine isim ve baz
dualar koymak det olmu tu. Halife bu giysileri kimlere hediye
eder ise onun halife gznde nemli bir yer tuttu u herkese bilinirdi.
B) Valilik : Emeviler'de iki trl vali vard : 1) Geni yetkili
vali; 2) S nrl yetkili vali.
Genel valilik de iki trl idi : 1) Emaret-i stikfa; 2) Emal-et-I
istila. Emaret-i stikfa veya tefviz denilen birinci tr 'genel valilik halife taraf ndan ehliyetlerine gvenilen kimselere verilirdi.
Bunlar u ilerle grevli olurlard : 1) askeri i lere bakmak; askerlerin cretlerini vermek ve btn ihtiyalar n salamak; 2) memurlar , kadlar atamak; 3) hara ve sadaka (zekatlan toplamak); 4)
dini ve uyruklar n cann ve onurunu korumak; 5) narrazda imaml k vazifesi grmek; 6) hac lara kolayl k gstermek. Bundan ba ka
eer ynetilen lke yabanc bir devletin s nrlarna yak nsa, dmanla sava mak, ganimetleri bl trmek.
(194)

(195)

Daha geni bilgi iin bk. Belzuri, Futuh l- Buldn, IL, S. 373 v. t.
Hicri 74 ylnda, Mslmanlarn bir bayrak alt nda yeniden topland
srada ilk alt n para bas lmtr.
Lammens, Etudes sur le siicle des Omayyades, S. 151.

EMEV.I VE ABBASi UYGARLII

127

Abbasiler devrinde valilerden o u, hele halifenin yak n olursa, atand vilyete gitmez, yerine bir vekil yollar; kendisi hkmet merkezinde kal rd. Abbasi devletinin paralanmaya yz tutmas sebeblerinden biri de budur (196).
Valiler hkmdar ad na da olsa para basar, hutbe okutur, vergileri toplarlard . Bunca gce sahip olan vali e er hkmet merkezini zay f bulursa, o zaman eyalet halk n kendinden yana kazanarak halifeye vergi vermek ko uluyla bamsz olurdu. Kuzey Afrika'daki Aglebiler, Horasan'daki Tahiriler, Msr'daki Tulunoullar gibi.
b) Emret 1 Istil Bir emir veya vali, kuvvet kullanarak bir
blgeyi ele geirince, halife onu deta ba msz bir hkmdar gibi
tanrd . te bylece tan nm valilik veya emirliklere Emret i
lira denirdi. Ancak bu valiler her trl ynetim i lerini bamsz
olarak grdkleri halde, dini bak mdan halifeye bal saylrlard.
Iran ve Irak'da Bveyhoullan, Msr ve Suriye'de Eyytibiler, Memllder, Do uda Gazneliler ve bunun gibi daha birok devletler bamsz olduklar halde minberlerde halifeler ad na hutbe okutur ve
"gene onlarn adna para bast rrlard .
-

Emeviler'in kurulduu sralarda, valilerin Umeyye ailesine ba lln bir kat daha artt rmak iin Muviye onlara birok imtiyazlar
tand. Hatta Ziyd ibni Ebihi'yi Basra, Sicistan, Horasan'a vali tayin ettiinde istedii kadar maa almasna izin verdi. M sr valisi
Amr ibn da ayn hakk tanmt . Bu vatiler hkmet merkezine gnderecekleri mebla dan baka, btn soylarma zengin
bir yaant salyacak paray toplayabilmek iin ynettikleri lke
halklarna gsterdikleri iddet, hatt2 eriat hkmlerini hie sayan tutumlar Emevi imparatorluunu kntye gtren nedenler aras nda saylmaktadr. Agani XIX. C. S. 62'de bunlardan baz larnn yzmilyon dirheme ula an bir servete ship olduklar akla nmaktadr.
Servetin artmas valilerin lksnn artmas na sebeb olmu,
Horasan gibi zengin bir lkenin geliri valinin mutfak masraflar na yetimez olmutu. Bunun nne gemek iin halifeler valilerin
mallarn msadere ve valili i de baka birine vermek yolunu tuttular. Halk ar vergiler alt nda byk s kntlara urad ; zulm
(196) C. Zeydan, Medeniyet-i islmiye Tarihi, I., S. 129.

128

Bahriye OK

grd. Hemen her yeni gelen halife vergileri hafifletme i deil,

arlatrmay d nd. mer ibni Abdlaziz ise, bu tutumun tersine Yce Allah, Hz. Muhammed'i halka do ru yolu gstersin diye yollad ; para tahsildarl na gndermedi diyerek mslmanl kabul etmi olanlardan cizye al nmamasn emrediyordu.
C) Vezirlik : Halife'den sonra en stn yeri tutan vezirdi.
Vezirlik kurumu Abbasiler devrinde Iran rnek al narak kurulmu tu. Ama buna benzer vzifeleri grenler daha ilk drt halife zamannda, hatta Hz. Muhammed zaman nda da vard . Yalnz bunlara
daha ok katip ad verilmekteydi. Islam devleti bydke vezirin de nemi artm ve hkmdar veya halifenin ad na lkeyi bunlar ynetmi lerdi. Islm Imparatorlu unda vezir adn alan ilk devlet adam Abbasiler'de Ebu Seleme Hafs bin Sleyman (Hallal)
d r (197). Bu vezirlerin halifelerin gl veya zay f olmalar ile
orantl olarak yetkileri artar veya azal rd . Yalnz bilge ve bilgin
bir kii olan halife Me'mun, zaman nda illerden temsilciler getirtmi ve bir ra kurmu tu ki, bu gelenler birer milletvekili olup
tam bir zgrlk iinde d ncelerini, halifeden korkmadan, sylerlerdi. Ancak halifeli in nfuzu yok olunca bu ra fakihlerden
olumu bir er'i encmen hline geldi. Bununla birlikte. Bveyhoullar, Samanoullar, Seluklular ve Eyybiler zamanlarnda bu
trl millet temsilcileri ve bunlardan kurulu ralar vard . Sellddin Eyybrnin danma meclisi, veziri el Kadi l Fdl'n bakanlnda toplanr, sava zamannda da onunla birlikte bulunurdu.
-

Abbasiler'de zamanla iki trl vezirlik ortaya kmtr : 1) Vezir i Tefviz; 2) Vezir i Tenfiz.
-

a) Vezir i Tefviz : Veliaht atanmas , vezirin atad memurlar grevden karmak gibi yaln z halifelerin grebilece i ilerden
arta kalan btn devlet i lerine bakan vezire Vezir i Tefviz ad
verilirdi.
-

b) Vezir i Tenfiz : Halifenin kendisine vermi olduu belli bir

veya
ilere bakan vezire de Vezir i Tenfiz denirdi.
i
-

Halife mhrn Vezir-i Tefviz'e verir, o da halife ad na bu mhr kullanrd .

D) Divnlar : Diyar' sznn farsadan geldi i kabul edil(197) C. Zeydan, a.g.e., I., S. 132.

EMEV1 VE ABBASI UYGARLI I

129

me,ktedir. Rivyete gre Kisra birgn gelir gider hesaplar ile urayan ktiplerin bulundu u daireye girmi , onlarn kendi kendilerine durmadan bir eyler mrldandklarn grnce Divneler
demi , sonradan k saltlarak Divn biiminde kullanlm (198).
Ama genel olarak kay t defterlerine veya dairelerine Divn denmek
det olmu tur. islm'da devletin giderlerine ve ba larna bakmak
ve ele geirilen lkelerin vergi ve haralar n toplamak, nfusunu
saymak ve korumak iin gereken askeri ve her trl giderleri sa lamak zere kurulmu olan daireyi ilk nce Hz. mer zamannda
gryoruz. mer bin Hattab' n byle bir daireyi kurmas na Bahreyn valisi Ebu Hureyre'nin getirdi i byk ldeki mal ve para
sebeb olmu tur. Getirilen mal ve paralar n letirilmesi baz glkler dourunca Hlid bin Velid, bir Divn = daire kurulmas n
nermi ve am'da grm olduu daireleri rnek gstermi , Hz.
mer de bunu kabul etmi tir.

Askere al nanlarn adlarnn bir deftere kaydedilmesine de Hz.

mer zamannda ve H. 20. ylda balanmtr.
Islam devletinin s nrlar geni leyip ileri oaldka bu i lerin
grlmesi iin fethedilen lkelerin resmi dairelerini rnek alarak
divnlar kurmak ka nlmaz bir zorunluluk olmu tur. nk Araplar ounlukla okuma yazma bilmezlerdi. Hele mali ilere bakacak
hesap uzmanlar hi yoktu. Bu yzden, bu i lerde uzun zaman Iranllar ve Hristiyan Rumlar, yni islm devletinin koruyuculu undaki zinunner kullanld . Bylece ilk zamanlarda defterler farsa
veya rumca tutulmu tu. Ancak Abdlmelik halife olduktan ve halifelik bir hkmdarlk eklini aldktan sonra Araplar gebelik a larndaki sdelikten kurtulup medeni hayat n gereklerine uydular;
okuma yazma, hesap tutma renmee koyuldular. Bundan sonradr ki Emevi devletinin resmi dili arapa oldu. Zimmi memurlar i ten kart lp yerlerine Arap memurlar geirildi.
Devlet ynetimi henz ilkel bir durumda olan Erneviler'in Sufyani soyu zaman nda ve zellikle I. Muviye'nin halifeli i srasnda
baz divnlar kurulmaya baland .
a) Divn l Htern : Iller ve yabanc devletlerle haberle meyi
herhangi bir sahtecilik ve tehlike ile kar karya brakmamak
amacyla Divn l Htem adyla bir mhr divan kurulmutu. Ha-

(198)

bni Haldn, Mukaddime, L, S. 665.

130

Bahriye OK

lifelerin emri ve irdeleri bir def tere yaz ldktan sonra, ait oldu u
yere ulatrl rd.
Birinci Muviye posta i lerine de nem verdi. Ancak bu i le
ilgili divan n ve dier divnlarn gelimesi ve son eklini almas daha ok Abbasiler zaman nda olmutur. Emevilerde btn i ler balca u drt divnda grlrd: 1) Divn l Harc, 2) Divn
tem, 3) Divn l Resil, 4) Divn
-

Abbasiler devrinde divnlar daha ok Sasani etkisi alt nda

kald . Imparatorluk zerinde sonradan kurulan yeni sultanl klar
da ihtiyalar na uygun divnlar veya genel mdrlk grevi yapan
daireler kurdular. Geri bu konu ile ilgili ara trmalar henz tam
bir kesinlie ulaamarn sa da elde edilen bilgilerle ayd nla kavuabilmi olanlar ksaca belirtelim :
b) Divn l Harc : Tarm ekonomisine dayanan Abbasiler
de en nemli divn Harc divn dr. Burada gayrimslimlerin topiak ve rnleri zerinden al nan Harac toplan rd . Ayrca bu divn
devletin mali i lerine bakard . Bu divn'a Divn l Harc
yet de denirdi.
-

c) Divn l nsa : Abbasilerden nce halifenin nemli ve gizli ilerini Ktip' (S r ktibi) denilen kiiler grrlerdi. Sonradan
bu grev de vezirlere ykletildi. Vezirler de bu i leri grmek zedenildi. Divn l-ina da,
re bir divn kurdular ve buna divn
gizli ilere bakan divni ili sr ve gelen evraka bakan divni l murasalt (veya resil) olmak zere ikiye ayrlmt . nceleri vezirler
bu iki divan n iine de bakarlard . Sonradan divani l-inan n ilerine bakmak zere ba ka bir vezir daha atand ve daha sonra da
vezirin buyruunda olan bir bakan bu divann ilerine bakt. Bu
divnn en bahca grevi halife ile di er hkiimdarlar ve iller arasndaki yazmay ynetmek ve halifeye gnderilen dilekelerin gereine bakmakt . Yni Ereviler'in divn l htem'inin yerine Abbasiler de divn l-ina gemi ti.
-

d) Divn l Berid : Arapada postaya berid denir. Posta i lerinin Emeviler zaman nda iyice dzenlenmi olduu bilinmektedir.
Abbasilerde posta i leri de bir divnda topland . Bu divn yaln z
posta i lerine bakmaz, ayn zamanda ta radaki memurlanyla oralardaki yksek ynetim grevlilerini de gizlice denetlerdi. Yni Divn l-Berid ayrl zamanda bir i casusluk rgt idi.
-

EMEV VE ABBAS UYGARLI I

13i

e) Divn l-Cnd : Askerlik i lerine bakan :-divna Divan lCnd denirdi. Bu rgt Hz. mer zaman nda kurulmu olduu halde o zaman buna yaln zca Diyar" denirdi. Bu divnda askerlikle
ilikileri olan kimselerin knye ve sicilleri, ald klar aylklar ve
grevleri yaz lan defterler tutulurdu. lk nceleri btn erkek, .ergin hr mslmanlar asker say lrlar ve aylk alrlard. Sonralar
cesur olanlar ve hizmet etmi olanlar asker say ldlar ve cesaretlerine ve grevde es.kiliklerine gre ayl k aldlar. Asker olmak istiyen
kimseler bu divan n bakanna bir dileke verirlerdi. Dileke sahibinin askerlie uygun, zgr, ergin, mslman, salam, cesur ve
alkan olduu anlal rsa askerlie kabul edilirdi.
f) Divn l-Mezlim : Zulmden yak nanlarm Werine bakan
bu divan bir trl yargtay ve dantay hatta vergi itiraz komisyonu yerindedir; yni kad lardan ve dier byk memurlardan yak nanlar bu divna ba vururlar& Hz. Ali'den ba lyarak halifeler
halkn bu yoldaki yak nmalarm dinlemee balamlard. XIV. Abbasi halifesi Mhtedi'ye kadar, aral klarla da olsa, halifeler halk n
yaknmalarn dinlerlerdi. Bundan sonra bu i e nce vezirler, daha
sonra da Kadl-Kudt ad verilen bakadlar Divan l-Mezalim denilen divnlarda bakmaya ba ladlar. Tarihte ilk bakad olarak,
imam-i azarn Ebu Hanife'nin rencisi imam Ebu Yusuf'u grmekteyiz. Daha sonralar Badat ve baka ehirlerin kad larn' bakad
tayin eder oldu.
Halife Muktedir zaman nda Divan-i Mezalim bakanl Stuneyl
adl bir kadna verilmi ti. O her cuma gn Badat'n bir mahallesi
olan Rusfe'de halifenin annesi ad na yaplm olan bir trbede sanda solunda kad lar olduu hlde oturur, yak nmalar dinler ve
gerekli kararlar aldktan sonra imzalard - (199).
g) Divn l-Beytilml : Btn devlet gelirlerini kontrol eden,
gelir ve giderler aras nda denge salamaya al an divna, Divn
l Beytihul denirdi. Beytlml il Hassa ise halifenin zel hazinesine bakard. Halife Mansur'un cezalar ve msaderelerden elde
edilmi mal ve paralara bakmakla grevli tuttu u Beythnl il Mezalim onun zel hazinesi gibi idi. Bu divn Mutezid zaman nda byk bir nem kazand . Halifenin emlkinin geliri, ceza ve msaderelerden salanan gelirin byk bir ksm , illerin gelirlerinden mer-

(199) Ibni Tagribercil, IL, S. 1203.

[32

ahriye

t.tox

keze gnderilmi baz paylar burada toplan rd . Olaanst baz

durumlarda bu hazineden halk iin yard mlarda bulunuldu u da
olurdu.
h) Dier baz divnlar : Devlet tekelinde bulunan para basma ilerine bakan divna, Divn l-Dar iI-Darb; vezirlerden ve byk memurlardan al nan cezalar ve msadere edilen servetleri toplayp yneten divna, sonradan Divn l-Msderin dendi. Bunlardan baka genel askerlik i leriyle uraan Divn l-Arz il-Cey, ba kan ve vlilerin hesaplarn denetliyen Divn l-Tevki', gayri mslimlerden al nan cizye vergisi i lerine bakan Divn l-Cevli, Abbasi ailesinden olanlar ile kimi saray adamlar na maa veren Divn l-Nafaka, vezir Ali bin s zamannda kurulan ve slam snrlarnn korunmas masraf n ve kutsal ehrilerin bak mn zerine alan Divn l-Birr gibi daha birok divnlar vard (200).
2. Vergiler : Gerek Emevi, gerek Abbasi mparatorluunda
devlet gelirleri aras nda byk bir yer tutan eri vergilerin yan nda
eskiden bu topraklarda al nmakta olan baz vergiler, resimler ve
harlar da al nmaya devam edildi i gibi bunlarn yenileri de konulmustu. er'i vergiler ise Mslmanlardan al nan Zekt ve r, gayrimslimlerden al nan Cizye ve Hara't .
A) Mslmanlardan al nan erl vergiler a) Zekt islm' n
be kc ulundan birisi olan zekt veya sadaka baz mallardan almarak belli 8 grup ki iye verilmesi gereken bir verginin ad dr. Vergi
borlusu asl nda bunu dorudan doruya bu gruplar aras nda da
payla trabilir.
Zekt vergisine uyruk olan mallar ylece sralanm tr : 1) insanlarn ekip bitikleri tarlalar n rnlerinden saklanabilen ve g da
olarak kullanlabilen mallar; 2) zm ve hurma rn; 3) Deve, s r, koyun, kei; 4) Alt n ve gm ; 5) Tccar e yas .
Bu be kategori mal n her birinden ayr ca ne kadar vergi
alnaca da belirtilmi tir. lk iki kategorideki mallardan Mslman rn elde eder etmez 1/10 ini vermekle ykmldr ki bu
aada hemen greceimiz r karlar. Aslnda aralar nda datlmas gereken gruplar bak mndan sosyal bir niteli i olan zekt
daha Halife Ebu Bekir'den itibaren tam bir vergi biimine sokul(200) Barthold, slrn Medeniyeti Tarihi, Kprl notlar ., S. 120 v. t. sinde bu divnlar hakk nda ayrntl bilgi vardr.

EMEd VE ABBAS' UYGARLI I

133

mu ve slam devleti hazinesinin belli ba l kaynaklarndan biri

durumuna getirilmi tir.
b) r (Ur) : r kamu yararlar iin, rnden alnan
1 /10 oranndaki verginin ad dr. Etimologi bak mndan hem Asurlar'n altn veya ayn olarak ald klar ru u adl vergiden hem, de
ibranice Ma'aer denilen ve tap nak ve krallara, verilen 1/10 oranndaki vergiden geldi i sylenmektedir. Hz Muhammed'ten nce
Arabistan'da bu verginin bulundu u anla lyor. nceleri yalnz
Arabistan bu vergiye uyrukken, sonralar islmiyet geni ledike,
sahipleri slami kabul eden btn topraklar n rnleri gene]
olarak bu vergiye uyruk tutulmu lardr. Bu vergi daha ok saklanabilir rnden al nrsa da btn toprak rnlerinden al nmas gerektii d ncesinde olanlar da vard r. Daha ok 1/10 oran nda
alnan bu vergi yerine gre 1/10 in yar s 1,5 ve iki kat olarak da
alnr.
-

B) Gayrimslimlerden al nan er'i vergiler

a) Cizye : slam
egemenlii altnda ya yan fakat islamiyeti kabul etmiyen ehl i ki.
tap'lar slam devletine mallar nn, canlarnn ve rzlarnn korunmas karl cizye adl kiisel bir vergi verirlerdi. Cizye veren gayrimslimlere Zimmi denirdi. Cizye'yi zimrni olmay kabul etmi
olanlardan yaln z eli silah tutan erkekler verirlerdi. Kad nlardan,
ocuklardan ve sakatlardan bu vergi al namazd . slmiyet, nceleri mecusiler'in ve hindular' n oturduklar blgelerde egemenli ini
kurunca bunlarn ,ehl-i kitap saylp saylamyacaklar tartma konusu oldu. Hz. Muhammed'in Mecusiler'den cizye alm olduunu bildiren bir hadise dayan larak Mecusiler de zimmi olabildiler.
Sonradan Mslmanlar Hindu'lardan da cizye almakta bir sak nca grmediler. Muhtelif slam devletlerinde cizye, zimmilerin mali durumlarna gre kademeli olarak y lda bir defa ve esas itibariyle para olarak al nrd .
-

b) Harc : Cihad sonunda elde edilen lkelerde ehl-i kitap

olup da slam' kabul etmiyen toprak sahiplerinden al nan vergiye
Harc ad verilir : Toprak zerinden al nanna Harc i muvazzafa,
rn zerinden al n anna ise Harc i mukaseme denir. Bu vergi Romallar, Bizanl lar ve ranllarca da bilinmekte idi. nceleri, Harac'
sonradan Mslman olanlardan da almakta idiler; yani vergi topraa bal idi, sahibinin deimesi veya Mslman olmas topra
bu vergiden kurtaramazd . Sonradan Mslman olanlar, ogal nca
-

134

Ba' riye OK

bunlar yalnz r ve Zekat' verdiler, Harac' vermediler. Bylece Harac'a ba l topraklar da r veren topraklar durumuna geldi. Gene de Harac uzun zaman Islam devletlerinin gelir kaynaklarn n en nemlilerindendi.
3. Toplumsal hayat : Emevi devleti zaman nda bir yandan
slam egemenlii altndaki topraklar geni letilirken, bir yandan da
bu yeni elde edile topraklara Arap kabileleri getirilip yerle tirilmekte, ama bu kabileler aras nda ya eskidenberi mevcut olan eki me ve at malar devam etmekte, yahut da yerle irken yeni komu
olan kabileler aras nda savalar kmakta idi. Bununla birlikte
Emevi devleti zaman , Ortado unun araplamas (201) ve Araplar'
n gebelikten yerle iklie gei dnemiydi. Abbasiler devrinde bu
g ve yerlerme tamamlanm , gebelikten tar mcla geilmi
ve Arap-Islam ehirleri meydana gelmi tir. Sanat, bilim, ticaret ve
bir bakma da sanayi merkezleri olan bu ehirler dnda devlet
ekonomisi tamamiyle tarma dayanmaktayd . Yeni fethedilen lkelerin topraklar nn olduka byk bir k sm devlete ait bulunmakta idi. Bununla birlikte yer yer byk toprak sahipleri de tremi ti. Ayrca ekonomik hayatta klelik ok nemli bir rol oynamakta
idi. Gerek savalarda elde edilen kleler, gerek kle tacirlerinin yabanc lkelerden getirip satt klan kleler ve bunlar n ocuklar tarmn byk ykn omuzlarnda ta makta idiler. Bunun iindir
ki, Irak'da uzun y llar sren ve bir ara Ba dat' bile tehdit eden
zenci kle ayaklanmalar kmt.
Toplumsal hayat n btn alanlarn ayrntlar yla anlatmak ayr
bir kitabn konusu olaca ndan biz burada yaln z nemli grdmz baz hususlara de inmekle yetinece iz.
A) Kadnn toplumsal hayattaki yeri : Emevi mparatorluu
ile Abbasi mparatorluu devrinde kadnlar n sosyal durumu birbirinden hemen hemen farks zdr. Kadnlar halife Kdir (381-422/
991-1031) devrine kadar olduka serbest iken bu halife devrinde,
erkeklerden bsbtn ayr yaamak zorunda b raklm , hareme
itilmi olduklarndan islam dnyas nn geli mesi byk apta engellenmi tir (202). Halbuki Abbasi halifelerinin ikincisi olan Man.
sr zamannda (136-158/754-775) amcas nn iki kz Bizans sava na
(201) A. N. Poliac, Sami, Dou'nun Arabla trlmas (ev. B. -ok, hah. Fak.
Derg. III., S. 85 - 101).
(202) Emir Ali, Musavver Tarih-i Islam, IL, S. 468.

EMEVI VE ABBASi UYGARLI I

135

katlm , Hrtin r-Re id zaman nda ise (170-193/786-809) kad nlarn sava ta birliklere kumanda etmeleri yad rganmamtr. Halife
Muktedir (295-320/908-932) yukarda da grd mz gibi, Divn l
Mezlim bakanl na bir kad n atam , kendi annesinin devlet ricli ile me verette bulunup elileri huzuruna kabl etmesine ses karmamt r. Mtevekkil devrine (232-247/847-861) kadar zengin ve
bilgili kad nlar evlerinde faydal toplant lar ve suvareler tertiplerlerdi. Hrtin r-Re id devrindeki air kad nlar iir yarmalarma
kat larak dinleyicileri hem olgunluk, hem sanat; hem de gzellikleriyle deta bylerlerdi (203).
slm tarihinin ana kaynaklar iyice ara trld zaman, slm'n ilka mda Mslman kadnlarn kendilerine tannm olan
haklardan rahata faydaland klar aka grlr. Bu devir kad n
lar sonraki yzy llann Mslman kadmiarndan daha serbest, fa
kat daha dindar bir ya ant iindeydiler. Bir rnek vermek gerekirse : gzellik, aslet ve erdemiyle devrinde n kazanm olan,
Kerbel ehidi Hz. Hseyin'in k z Seyyide Seklne'nin evini kadn
erkek her kese at n, air ve fakihlerin orada sanat ve biliM
zerine sohbetlerde bulunduklar n sylemek gerekir. Ashab'm ileri gelenlerinden Talha bin Ubeydullah' n kz Ay e de devrin nl
kadmlanndand . hem eski Arap tarihi, hem de kozmografya bilgisi, kendisini tanyanlar hayrette b rakacak bir lde idi. Zamarnrm en gzel ve en ak ll kadn diye tantlan Talha'nn kz Aye
asla yzn rtmezdi. Okular onun etraf nda yarmalar yaparlar,
baar gsterenlere o, dller da trd . stn meziyetlerle ssl
bu iki kadnn ikisi de Medine'de ve ayn yllarda yaamlardr.
Gene bu ada Araplar' n en byk kadn airi Hans. (204)
gibi lde ciddiyet ve a r ba hlklanyla tan nan birka Arap kadn vard ki, kadnh erkekli toplant lar yaparlard ; bu toplant larda
iirler okunur, sonra bunlar tart lrd . Erkeklerden birinin en kk bir mnasebetsizli i grldnde onun bir daha toplant ya
gelmesi engellenirdi. Bu devirde air kad nlarn kahramanl k, gsteren erkekleri iir yoluyla meth veya korkaklan zemetmelerine
ok nem verilirdi. Emeviler'de bahsetti imiz Mus'ab ibni Zbeyr ,
savata lece ini anlaynca oluna kendisini terkedip hayat n kurtarmas n salk verdii zaman, olu is ona Can m kurtarmak iin
(203) Emir Ali, a.g.e., II., S. 469.
(204) Bu air kadn iin baknz, Mehmet Zihni Me hir n - Nis, S. 198.

136

Bahriye OK

seni brakp savutuumu Kurey kadnlarnn diline drr mym hi? diyerek babas nn teklifini kabul etmemi , onunla birlikte savata lmt (205).
Islam'n ilk devirlerinde Arap erke inin, kendi nianlsndan
baka bir kad n iin iir sylemesi ok ay p saylrd . Hz. mer
bir kadn iin iir syliyen airi krbalatmt (206).
Hz. Muhammed'in airi Hassan bin Sbit'in o lu Abdurrahman halife I. Muviye'nin k z zerine bir gazel yazd zaman Muviye'nin o lu I. Yezid bu gazelden ok hiddetlenip babas nn yanna girmi ve airin katlini emretmesini ondan istemi ti. Babas
bunun sebebini sorunca Yezid, k z kardeini airin beyaz bir inci.
ye benzetmi olduunu dz mermer zerinde kol kola Kubbe-i
Hadra'ya kadar birlikte yrdk diye uydurmalarda bulundu unu aklamt . Muviye olunun bu iddetini ar bulduunu sylemi , fakat gnn birinde kalabal k bir mecliste karsna kan
air Abdurrahrr an'a teki k zm sana gcendi. Onun iin hibir
ey sylemedin deyince air hemen teki k z iinde birinciden
daha etkili bir iir syleyivermi ti. Halbuki Muviyenin ba ka kz
olmadndan birinci iirin de hayal mahsul oldu u anlalmt.
Gen erkek karde lerin, zaman zaman da babalar n sert tepkilerle karladklar , kadnlarn gazellerle methedilmesini, o unlukla bizzat kad nlar arzulamaktayd lar. Abdlmelik'in k z babasnn air mer bin Ebi Rebi'a'ya yollad sk emirlere ra men,
hac dn Mekke'de bir yolcuya Hacca geldi im, gzellikte misli
grlmeyen birok criyelerle birlikte Mekke'ye girdi im halde, o
air fsik mer bin Ebi Rebi'a hakk mzda, yolda bizi e lendirecek birka beyit bile sylemedi, ona lanet olsun! demi ti.
Abdlmelik'in ei mm l-Benin hakknda da iirler sylenmiti. Ancak Abdlmelik o airi olu Abdlaziz'in hatr iin affetrniti (207).
Hac farz n yerine getiren kad n ve erkekler Sleyman bin
Abellmelik'in zamanna kadar birlikte hac ederlerken Hlid Kasri'nin Mekke valili i zamannda Arap airlerindan birinin Hac
(205) Agni, XVII., S. 163.
(206) AganI, IV., S. 98.
(207) Agni, II, S. 128 ve IV., S. 48.

EMEV VE ABBASI UYGARLI I

[37

mevsimi ne ho ! Kbe ne ho bir mesit! Hacer-i Esved'e el uzattm z zaman kadnlarla s kp kalmak ne ho ! anlam nda bir
iir sylemesi zerine Hlid kad nlar ile erkekleri ayr ayr tavaf
etmee mecbur tutmu tu (208).
Ele geirdikleri geni lkelerden gelen ganimet ve ba ka gelirlerle umulmad k derecede zengin bir hayata kavu unca erkekler
t pk Bizans ve Sasani burjuvazisi gibi lks ve sefahate al tlar;
kadnlarn haremelere kapamaya koyuldular. Bylece onlar n sosyal hayattaki yerlerini almalar na engel oldular. Bir Bizans deti
olan harem aalar yeti tirmek ve kullanmak II. Velid (125-126/743744) zaman nda balamt r. Zira ran'n etkisiyle erkekler kad nlardan ayr yaamaya, arap imee bu devirde yani II. Velid zaman nda koyuldular. Bununla birlikte kad nlar Abbasiler'in onuncu
hlifesi Mtevekkil'in a na kadar geni bir zgrl e shiptiler (209). Ne Bizans mparatorlu unun, ne de ra'n n etkileri, lde yayan kad nn zgrlk ve sdeli ini yok edememi ti. Hz. Peygamber devrinden uzakla tka, erkeklerden ayr yaamaya zorlanan kad nlar bilim alannda, aileyi durumlar elverdike toplum
yararna hizmetlerde bulunmu lar, bylece byk faydalar sa lamlard . Bunlardan XII. Yzy lda yayan uhde nl hocalardan
iyi bir retim grdkten sonra Ba dat'taki evinde dersler vermemee balam , kendisine Fahrnnis ad verilen uhde'nin byk
bir kalabal k tarafndan izlenen derslerinde tutulan de erli notlar
byk orientalistlerden A. v. Kremer.de imi (210). Sitt l-Kuzat
adn alan ba ka bir kad n, hadis bilimi alannda n salmt. eyh
Takiyddin Vsti'nin kz da Yahya bin Adem'in Kitab l-Harc'n
derslerinde anlatm ve kendisine Sitt l-Fukeha ad verilmi ti. Bu
hatun M. 1326'da 92 ya nda lmtr. XI. Yzy lda Zeyn d-Dr
adn alan Vecihiye binti Meddeb, tarihi nl Zehebi'nin hocalar
aras nda olup am ve Baalbek'de fkh okutmu tur (211).
(208)
(209)

(210)
(211)

C. Zydn, a.g.e., V., S. 102.

Arap Neron'u diye n alm olan Mtevekkil zaman nda dvetlerde
ve genel toplant larda kadnlarn erkeklerden ayr lmas emredildi. Mogollarn batya gelmeleri ve Abbasi devletini y kmalar zerine bir takm din bilginleri kad nlarn el ve ayaklar n gstermeleri gerekli mi?
Gereksiz mi? diye tart maya girerek d man kar sndaki yenilgileri
unutturmaya al t lar, M. Cemil Beyhum, el - Mer'etu fi hazrat l Arab, S. 115.
A. v. Kremer, a.g.e., II., S. 121.
Bahriye ok, slam Devletlerinde baz Nibeler (Belleten, XXXI.,
Say 122, S. 169).

138

Bahriye tYCOK

Abbasiler devrinde mslman erkeklerin Trk, Rum, Iranl

criyeleri o kadar o ald ki, bundan tr nikahl elerine kar
duyduklar ilgi kayboldu. Bu durum Islam' n ilk devrindeki s k
aile balarnn gev emesine sebep oldu. uurlu bir ekilde erefini
korumay bilen kadnlarn dnda kalan e ler koclarnn kendilerine deer vermedi ini grnce, kar lk olarak onlar da erkeklerine ilgisiz kaldlar. Bir zaman geldi ki, bu ilgisizlik, kad nlarn
eleri iin criyeler sat n almalarn doal gsterecek bir dereceye
ulat . Kadnn yava yava gzden dmesi, onlar saygya lyk
kabul etmemek ve bu gr erkeklerin birbirlerine a lamalar
sonunda kadnlarn zgrlkleri kstland ; kap ve pencereler kapand . Onlar yollara, caddelere kmaktan, hatt sz sylemek hakkndan yoksun b rakldlar. Bu devirde erkeklerin kad nlar hakkndaki yarglar genel olarak ok a r derecede sert ve mant kszd rne in her zaman e itli memleketlerden gelmi ikiyz hayran ile evrili bulunan ve gzleri grrniyen nl Arap airi Ebu
I-Ala' el-Ma'arris (lm. 1057) bile on ya na gelmi bir erkek ocuun hareme sokulmamas n, kadnlarn er ve fenal k tuza oldu'unu iddia eder oldu.
Ar zenginlerin tredii toplumlarda sefhet alemleri ba gsterir; Romallar, Sasniler ve Bizansl larda oldu u gibi, kta
zerine yaylm olan slam mparatorluunda da dinin yasaklama
ramen elenceye d knlk ve sefhat yayg n bir hale gelmi ti. Bu
dengesiz servet o almasnn bir sonucu olarak Badat, Kurtuba,
Kahire, Fustat gibi ehirlerde fuhu artt . Devlet adamlar btn
gleri ile bunu nleme e al tlarsa da ba ar salyamadlar; sonunda tccarlardan, ve esnaftan al nan vergiler gibi kt yoldaki
kadnlardan da bir tak m vergiler al nmaya ba land (212).
Mu'tasm'dan sonra durum daha da ktle ti. Pek ok kle
satn alnmt . bir zamanlarn zenginleri gzel criyeleri ile nas l
nmekte idiyseler, imdi de gzel kleleri ile vnyorlard .
Bu durum zellikle Msr'da o kadar rabet grm t ki, kadnlar
kocalarnn dikkatlerini kendi zerlerine ekebilmek amac yla klelerin giysilerini giyip evde dola maya baladlar.
B) Giyim kuam : Ortaa da Mslmanlar giyimlerine ve
temizliklerine ok dikkat ederlerdi. Genel olarak Mslman erkekler sakall idiler. Sakallar sosyal durumlar ile uygunluk gstere(212) MakrIzi, H tat, I., S. 89.

EMEVi VE ABBAS' UYGARLII

139

cek biimde maviye, sanya, ye ile ve krmz ya boyanm olurdu. (213) Kad , mdrris imam gibi ilmi meslek sahibi Mslmanlar ok uzun ve kar gibi beyaz bir sakal ta rlar, askerlerinki atall olur ve koyu siyaha boyan rd. Kleler ise braktklar ok ksa
sakaldan tannrd
Bu a n minyatrleri incelendii zaman, XII. Yzy ln erkeklerinin nce dokuz paradan dikilmi beyaz bezden bir gmlek, renkli kuma tan topuklara kadar inen ve de erli srma ilemelerle. ssl bir ukurla sk lm dz bir alvar, en stne de renkli kuma tan, ipek astarl , kenarlar dna evirilmi ve dizlerden biraz aa ya inen bir kaba giydikleri grlr. Kaba= beline sard klan bir
al kuak ou zaman para kesesinin, mendilin sakland pratik
bir yer vazifesi grrd. k erkeklerin oraplan pek ince ve renkli naklarla sslenmi olurdu. Genel olarak halk k rmz ayakkablar tercih etti i halde, gzel giyinen ki iler san ya da siyah rengi
seerlerdi. I i erkeklerin elbiseleri de bu biimlere yak n olup yaln z siyah ve lacivert renk (kirini gstermedi i iin) daha tutulmaktayd. nceleri Iranl svarilerin k yafeti iken, sonradan herkese
benimsenen dik yakal kaftan modas gibi sa ve sakal biimleri
de modann kaprislerine uymu tu.
,

XI. yzyla gelinciye kadar kad n ve erkekler siyah ve beyaz

renkten vazgemediler, ancak XIII. yzy ldan ba layarak herkes
en eitli renkleri giyme e koyuldu. Mu'tas m zamannda (833-842)
elbise kollar o derece uzundu ki, boylar - birbuuk metreyi bulurdu. Bunlar ayn zamanda ok geni olduklar ndan geriye evrilirler
ve hibir cebin ula amad derinlikte olduklar ndan sahibinin mesleine gre, pusula, cetvel, ek defteri, sicil defteri, divit-kalem, arn ve makaslar hatta batan terlikleri bile saklamaya yarard .
Balarna giydikleri ftrden veya astragandan koni biiminde
ki balk, aslnda Ortaasya kad nlarnn bal idi. Oradan bu moda, Halife Mansur'un uygun grmesi ile Yak n Dou'ya geldi. -Ancak bu modaya orada erkekler ve zellikle hukukular, tabibler ve
imamlar uydular. Bu klahlann zerine bir de koyu lacivert kocaman sar k sarar, bundan a aya da omuzlar na kadar d en ve
Taylasan denilen bir earp sarktrlard. Hal seferleri s rasnda bu
yksek ve sivri ba l klar Avrupa'ya geti ve XIII. Yzy l Avrupa ka-.
(213) Ebu'l - Feree, Tarih, I., S. 198; C. Zeydn, a.g.e., V., S. 137 v. t.

140

Bahriye OK

dnlarnn itibarn kazand . Mansur'un pek beendi i bu balklar

ilk zamanlarda, ona hizmet edenlerin bile alaylar na u szlerle sebeb olmu tur: Biz hkmdardan zam bekliyoruz, o bize klah
giydirdi. Harun r-Re id zamannda ok moda olan bu klhlar,
Halife Musta'in (862-866) zaman nda sadece Kadiler taraf ndan giyildi. Fakat 1VIusta's m (1242-1258) zamannda bir daha yayg n bir
moda haline geldi.
IX. Yzy lda Musiki besteleri yapmak ve ark okumaktaki
mahareti kadar zerafeti ile de tan nm olan Zeryb, Ispanya'da
Kurtuba ehrine Ba dat modas n gtrd. O, enseyi, kulaklar ve
kalar akda b rakacak biimde salar kesmei ve ayrca Haziran ba ndan, Eyll sonuna kadar beyaz ve canl renklerin mevsimi olduu iin, bu mevsimde hafif ipekliler, k n da muflonlu
hil'atlar ve krkl paltolar giymek gerekti ini retti. Onun itiraz gtrmez ince zevki, saray ve ehir halklarna alkanlklarn
dei tirtti.
Ortaa n k erkekleri gzlerini sfehan srmesi ile boyamaya itina gsterir, Yahudilerinkine benzemesin diye b yklarnn
ortas n kesip yanlarn uzat rlar ve uzun uzun aynaya bakmaktan
ekinmezlerdi. Hatta bu ihtiyac karlamak iin sokaklarda kinedarlar bulunur; kk bir cret kar l , mteriye temizlenmi aynan n rts a lr, o da sakal n taramak f rsat n bulurdu.
Kadnlara gelince; Hazret-i Muhammed'in islam' yayma a
balad sralarda kad nlar n kyafeti, geni yenler ve ak gslerle bugnk moday yadrgatm yacak derecede dekolte bir grne sahipti. Peygamber bu a kl yasaklad , nk Nur srsinin 31. el-Ahzab sresinin 55. ve 59. ayetleriyle kad nlarn grlmesi zarri olan yerleri d ndaki sslerini kapamalar emrolunmu tu. Peygamber'in lmnden sonra, bu yetlere ra men, moda
gene hkmn yrtn e'e koyulmu , eski ak yakalar ve geni
kollar ylesine yayg n bir hale gelmi ti ki, Hazret-i Peygamberin
ei Hazret-i Aye: E er Tanr Elisi bunlar n durumunu grm
olsayd , srail oullar kadnlarnda olduu gibi onlar mescide sokmazd demek zorunda kald (214).
Islam' n ilk alar nda kad nlar hem modada yenilik yapmak,
hem de islmiyet'e ayk r dmiyeceini mit ettikleri iin Kub(214) Ali brahim, Nis lehunne fi'l - Tarih il - slmi nasib, S. 126.

EMEVI VE ABBASi UYGARLI I

141

tiyi, yani m sr Kptilerinin giysilerini benimsediler. Bu moda ile

elbiseler, vcudun gzel grnmesini sa lyan ksm1arm skca sarard . Ayaklarmda da mes veya mesin k sas olan bir ayakkab tasrlard . Ancak bununla da yetinilmedi, kad nlar bir sre sonra uzun
elbiselerden b ktlar, ksa ve dar elbiseleri stn tuttular. Emevi
soyundan gelen yneticiler, rakiplerinin ayaklanmas m nlemekle
uraa dursunlar, ekonomik durumlar hergn biraz daha iyiye giden slam toplumundaki kad nlar, daha ekici grnmenin yollarn aramaya koyuldular. Araplar' n Nahire dedikleri yksek
klhlar bu a da moda oldu. Kad nlar bu balklarn zerine sanklar sararlar, ular n da omuzlarna drrlerdi (215).
Eskiden ok moda olan siyah renkten zamanla vazgeildi. Abbasiler zamannda ise btn slam toplumundaki kadmlann gzleri Badat'a evrildi. Renkler ve bunlar n isimleri oald . Renkli,
izgili ipek Ni abur ya maklan, amber kokulu gmlekler, ba ka
kokular sindirilerek boyanm kumalar pek moda oldu.
Msrl hanmlar yaratt klar moda izgilerini, e itli siyasi
olaylarn ve eski M sr eserlerinin etkiledi i, tarihi kaynaklardan
anlalmaktad r. rn. XV. yzylda Kahire'nin do usunda beyaz
mermerden yap lm iki byk stun bulundu. Bu iki stun E ref
Saban' n medresesine -getirildi. Halk bu iki stunun ta nmasn
bir enlik havas iinde seyretti. Kad nlar o gn elbiselerinde
canlandrdlar, mendillerde traz halinde i lendi (216). Ayn yzylda ok rabet gren uzun etekli giysilerden bahseden Ayni, ipekten yaplm kadn giysilerinin kuyruklarn n birka kula geriden
srklendi ini ve bir kad n giysisinden -drt kad nn normal
olarak giyinebileceini yazmaktad r (217). Ancak bu uzun etekler
ve gzellikleri a a karan geni yenli elbirseler hi ekonomik
deildi, ok kuma sarfolunuyor ve bir rob bin dirheme maloluyordu. Sonunda hkmet i i ele ald , kadnlar n srklenen uzun
eteklerinin kesilmesini emretti, bu emre itaat etmek istemiyenler
de tutukland . Gerekten kad nlar ancak bir sre bu emre uydular, emri veren vezir lnce gene eski moday canlandrd lar. Memlk sultan Ketbuga'da hicri 792'de kad nlar n uzun yenli elbise
(215)
(216)
(217)

Ali brahim, a.g.e., S. 126.

Ali brahim, a.g.e., S. 135.
Bedrddin el-Ayni, Umdet l- Kri fi erhu Sahih il -Buhrl, III.,
S. 230.

142

Bahriye OK

giymelerini yasaklad ise de, onlar buna kar kol boyunu ksalt p
geniliini artt rmak suretiyle cevap verdiler.
XIII. yzy lda Cengiz Han soyundan prenseslerin getirdi i bir
moda k kadnlar balarnda tyler ta maya mecbur etti ve he
men daha nce zengin han mlarn altnlarla ssledikleri erkes takkeleri veya tepelikleri bu kez tylerle kapland . Ayn prensesler in
tarzna yak n giysileri de moda hline getirdiler.
C) Spor : Hz. Muhammed kendi a ndaki sporlarn btn
dallar nda genleri maharet sahibi olmaya te vik etmitir. rnein,
oullarnza ok atmay retin, nk bu d man kahreden bireydir; Ok atmakla oyalanmak bo yere geirilen zamanlar n en
hayrlsdr; Oullarmza yzmeyi, ok atmay belletin demektedir (218). Hz. Muhammed e itli sporlar hem tevik etmi, hem de
seyrederek ne elenmi tir; Sahih-i Buhari muhtasar' nda bunun
ak delilini bulmaktaya: Hicri 7. ylda Habe'den gelen bir elilik
heyeti mesitte harbeleriyle (bir e it mzrak) oynuyorlard , bir rivyete gre Hz. Aye, baka bir riVyete gre Hz. Muhammed hunlar seyretmei teklif etti. Bir e it spor olan ve mzraklarla raksa
benziyen bu gsterileri Hz. Ay e enesi Hz. Muhammed'in omuzuna, yana da onun yana na dayannu bir hlde yoruluncaya kadar seyretti (219). Hadislerdeki bu a kln da desteiyle Emevi
ve Abbasi halifeleri zamannda at yarlar, ok atma, yzme, koular tertip etme gibi spor ve e lenceler nem kazanm tr. Araplar
Iran ve Trkistan ilerine girdikten sonra bu lkelerde ra bette olan
kre ve gen ile oynamak fndk atmak, satran ve bunun gibi
baka oyunlar zaptettikleri lkelerin eski shiplerinden rendiler. Bu oyunlar ilk defa Harun r-Re id zamannda moda olmu tur. O, halifeler iinde ilk nce gen oyn yan, mzrak tepesine hedef dikerek ok ni an tertip eden, asl nda bir hind oyunu olan satranc yayan ve oyuncular kendine yakla trarak onlara maa balyan halifedir. Bu devirde halk n enok houna giden spor sonradan Ingilizlerin bat ya gtrp adna polo dedikleri gen ile cirid
oyunu idi. Bu oyunlar ortaa 'da prenslere, io lanlarma ve subaylara mahsustu. Her ehirde bu i iin hazrlanm bir veya birka alan bulunur, belli gnlerde tak mlar, gerek yerli, gerek yaban(218) Abdlbaki Glpnarl, Seme Hadisler, S. 128.
(219) Tecrdi-i Sarih tercmesi (Zeynddin Ahmet bin Ahmet), III., S. 158 -9.

EMEVi VE ABBASI UYGARLII

143

c byk say da seyircinin nnde ,karlarlard . At yarlar da

gzde idi.
Arkeolojik ara trmalar n sonunda anlalm tr ki, en dikkate deer kou meydan Badat yakn ndaki Samarra'da idi. ehrin
d nda bulunan bu meydan n evresi onbir buuk kilometre olup
ok gzel bir de oval piste ship idi. Ayr ca ehrin iinde ve sarayn dousunda halife'nin emri ile yap lm gzel bir gen alan
vard (gen ucu eri bir sopa ile at stnde yumu ak bir topla
oynanrd ).
Halk bazan da ok atma yar larna katlrd. Bunlarn sonunda en mhir atc lara dller datlrd . Her ehrin ok atmaya .ayrlm bir alan bulunur, bunun merkezinde ykselen bir dire in
ucundaki kocaman bir kabak hedef vzifesi grrd. Ba dat'taki
U nas en gzel ok meydan idi. Ancak en popler spor gene de glireti. imdiki gibi st kapal salonlarda tuttuklar grei iin
tevik edici szlerini esirgemiyen ate li hayranlar kalabal orta,
larda da eksik deildi.
a
Mahalli ampiyonlar uluslararas sampiyonlarla boy lmeye arlr, ok kere bir Bizansl nn bir sfahanl ampiyonla karlat olur ve herbiri kendi ulusunun erefini temsil ederdi.
Fndk atma oyunu ise Hz. Osman zaman nda ranllar'dan
alnmtr. nce mekruh Say lmsa da, sonradan halifeler f ndk
atclardan askeri birlikler tekil etmilerdi. BU oyun ta , toprak
veya kurundan yaplm kk bilyalarn yay ile atlmas oyunu
idi.
Kouculuk, atletizm gibi sporlar yan nda, hamam yak nnda
yer alan havuzlarda veya rmaklarda yzme yar malar yaplr. kazananlara dller da tlrd . Seyircilere gelince, onlar t pk bugn
olduu gibi oturacaklar yerlerin cretlerini seve seve dernekteydiler (220).
Sanat ,: A) Musikl: ark sylemek insanda tabii bir
4.
ihtiyatr. nsan duygularn, ac veya tatl anlarn musiki ile dile
getirir. Bu sebeble musiki'nin tarihi belki de insanl k tarihi kadar

(220) Aly Mazah6-1, la vie quotidienne des Musulmans au Moyen ge.,

S. 188.

144

Bahriye ok

eskidir. Bir lkede sylenen ark lar, orada ya yan ulusun karakterini, ahlak ve adetlerini bir ayna gibi yans tr.
Chiliye devrinde, yni Islam'dan nceki devrede, Araplar' n
byk bir ounluu adrlarda ya ar, deve ve koyun srlerini
besliyerek gebe bir hayat srerlerdi. Bu yzden de onlar gzel
sanatlarn yalnz iir kolunda stn bir dzeye ula mlard . Yava yava iire en yak n sanat kolu olan musiki de do maya balad . Bu musiki Cahiliye devrinde daha ok gebe hayat yayan
Arap genlerinin ss z kum llerinde deve kervanlar n yrmeye
te vik etmek maksad yla syledikleri pek ilkel melodilerden ibaretti. (Mes'di, Muruc uz-Zeheb., VIII., S. 92) Yaln z deve srcleri
deil, kuma dokuyanlar, tarlada al anlar, kayklk gibi monoton i ler grenlerin, s kc almalarn hafifletmek ve onu daha
dzenli, verimli hale getirmek iin de melodiler sylemeleri detti.
Buna Hud' denirdi (221). Huda'n n kn kadnlarn llerin
arkas ndan ettikleri feryatlara ba lyanlar bulunmaktad r. Huda'y
terennm izledi. Araplar'da terennm iki trl idi : biri iirin musiki ile sylenmesidir; Buna G na denir (222), yani ark. teki manzum olmyan, nesir halindeki szlerin terennmdr; buna da Tagbir denir (223). Daha sonra kom u lkelerden ald etkilerle gelien musiki ba ka baka adlar ta d . te bylece dini olmyan
musiki dodu. Mutluluk ve sevin duygularn ortaya koyan ocuk
arklar, ninniler, dn arklar hi phe yok ki, Huda' denilen trden tamamiyle ayr dr. Eski devre ait olan bu halk arklarnn ne gfteleri ne de besteler hakk nda bir bilgiye sahibiz. Bugn onlar emsalleri ile kar latrarak, baz tahminler yrtlmektedir.
Araplar' n bu halk arklarnn makam ok basit idi. Genel
kural olarak bunlarda bir makam cmlesi bulunur, bu her beyit
(221)
(222)

(223)

bn Haldn, Mukaddime, trkeye eviren Zkir Kdiri Ogan, II.,

S. 460.
Farmer C. H., gn'y iirin melodik olarak sylenmesi eklinde tanmlam sa da Ehad Arpat, A., IV., S. 777'de g n, tagbir, tilva, terennm,
savt, musiki'nin birbirine kar trldn, gn'nn bunlar n hi birine
tam olarak tekabl etmedi ini fakat ilgili bulunduunu aklar. Gerekten de Frbi, kitab l - Musiki adl eserinde (La Musique Arabe,
d'Erlanger evirisi, Paris, 1935, II., S. 77 - 8, 84) g n ile musikiyi birbirinin yerine kullanmam tr.
Farmer C. H., 1A., IV., S. 777.

I. Hiam zamannda yap lm olan Kasr l-Hayr il-Garbi'de bulunan fresklerden

mzisiyen kadnlar ve av sahnesi.
K. Otto-Dorn, Die Kunst des slams, Baden-Baden. 1964.

EMEVi VE ABBAS"' UYGARLII

145

veya msrada tekrarlan rd . Bu sde melodilerde ton ls drtbe telli musild letlerinin drt-be not dizisine bal kalr. Hatta
hazan yalnz iki nota bile melodiyi idareye yeterli olurdu (224).
Eski Araplar'da kullan lan msiki letlerinin en nls yuvarlak veya kare biiminde yap lan bir tempo aleti ile ilkel bir ddk
veya naydan ibaretti (225). ebble, Zulan, Bk, Ud, Tunbr ve
bunlara benzer nefesli ve telli saz aletleri ise kuzey Afrikal lar ile
ranllar'a, Bizansl lar'a mahsus idi (226). Araplar ancak Islamiyet'ten sonra bu trl musiki aletlerini tan mlardr. Arap halk
msikisinde tip g n'ya rastlamr 1) solo; 2) karo; 3) nbetlee ark sylemek; birinci tipte makam nceden belli, geleneksel
motiflere dayanr ve nceden haz rlanr. Buna ne id ve ind denir. Ikincisinde irticlen ve tuluat kabilinden sylenir, bu da tartil adn tar; ama her zaman tuluat olmaz, nceden haz rlanm
da olabilir (227). Bu, sde naireli msiki sanat nn nceliklerinden uzakt . Araplar bunu renmek zahmetine girmeden, ilerinden
geldii gibi icra ederlerdi (228). Islmi devirlerde mam, hafz ve
htiblerden birou musild sanat ndan habersiz bulunduklar halde, Kur'an- Kerim okuduklar zaman seslerinin ve okuyu larmn
gzellii sayesinde dinlyenlerin ho una giden uygun sesli melodiler
bulurlard .
Islm'dan nce mlsiki'nin tantclar kaynt denilen ark okumay meslek hline getirmi olan kadn arkclardr. Bunlarn
sosyal hayatta nemli roller oynad klar= delillerini bizzat Hazreti Muhammed'in ya ad devirde buluyoruz. Von Kremer bu
kaynt'larn Iran, Bizans gibi yabanc lkelerden geldiklerini sylemise de bir ksmnn Mekkeli olduu phesizdir (229).
Islmln balangcnda taganni'ye kar bir direnme gsterilmitir. ark ve msiki dinlemenin caiz olup olmad fakihler aras nda bir tart ma konusu hline gelmi tir. Hele Budizm'in, Parsizm yni Zerd tiliin ve Hristiyanln tersine asla kalbe de il akla ynelen mslman ibdetinde musikiye yer vermek sert tepki(224)
(225)
(226)
(227)
(228)
(229)

Farmer C. H., A., IV. S. 773.

Crci Zeydn, Medeniyet-1 slmiyye, V., S. 52.
bn Haldn, Mukaddime II, S. 460; Mes'di, Muruc, VIII., S. 191.
Ebu'l- Ferec el- isfahani, Kitb l - Agni, VII., S. 188.
bn Haldn, Mukddime, S. 460 v. t.
Ehad Arpad, A., IV., S. 775.

146

Bahriye OK

lerle karlanmt . Fakat Araplar geni lkelere hatta k talara doru yaylnca, fethettikleri yerlerin zengin miras na kondular. Eski
kabalk ve sadeli i brakt lar. Onlar gibi ya amaya koyuldular. Hicaz'a Bizans ve ran'dan arkclar ve algclar akn etmee ba lad . Az zaman sonra Araplar bu yabanc sanat lar taklit ederek Beste yapma a ve bunlar kendi alg larnda dinletmee zendiler. Bylece ritim ve ba ka unsurlar Arap musikisine sokulmu , sanatl
musiki de kendini gsterme e balamt .
Yabanc etkilerin kendini duyurdu u blgeler daha ok Hicaz
ve Irak blgeleri olmu tur. Yaama dzeyleri ykselen Araplar' n
gn getike teki sanatlara oldu u gibi musiki sanat na da verdii deer artt . Fizik ve telli sazlar tekni inin bir kolu olan musiki nazariyesi byk ilerlemeler kaydetti (230). El-Kindi (lm. 874),
Sogdlu Farabi (872-950), bni Sina (lm. 1037) ve Azerbaycanl
Safiddin (lm. 1293)'e kadar mslman bilginler in ve Iran basit garr ndan hareket ederek incelemelerde bulundular ve tabii gam kurdular. Gitar, flt, ksilifon, tanbur vesaireye halel getirmeden piyano ve orglar n ilkel bir tipi olan kanunu yapt lar (231).
Arap bilginlerinin, rne in Ptoleme'nin musiki hakkndaki geni incelemesini kendi dillerine evirmelerinden anla laca zere
grek musikisine yabanc olmadklar ve bunun sonucu olarak sr
larn imparatorlu unun snrlar iinde yayan Trk d nr ve
byk bilgini Farabi'nin de bundan rnek ald biliniyorsa da, bu
rnein yetersizlii karsnda o, tamamiyle yeni bir nazariye kurdu. Eserinin geni lii ve en ince noktalarda gsterdi i vukuf onun
eserini Ortaa 'n en dikkate de er msiki kitab haline koymutur (232). X. ve XVI. yzy llar aras nda Arap msiki nazariyesi
(230) Eski msiki nazariyelerinden ilk faydalanan el - Kindi (lm. 874) olmutur. Bugn drd mevcut olan yedi rislenin yazar dr. Bu rislelerin Berlin'dedir. Bunlar n adlar unlardr : Risla fi icz' habariya al - msiki; Risla fi'l - luhn'dur, ncsnn ad yoktur.
El - Kindi'den sonra iki rencisi Ahmed bin Muhammed al - Sarahsi
(lm. 899) ile Mansr bin Talha bin Thir msiki nazariyesini i lediler. bn Sina, el - ifa' l - nect adl eserleri iinde msikiye yer
ayrmtr. Safiddin de erli bir fiziki idi; ayn zamanda Farabi gibi
o da alg alard . Gam sistemine yenilikler getirmi tir.
(231) Aly Mazaheri, La Vie Quotidienne des Musulmans au Moyen Age. Paris, 1951, S. 159; Carra de Vaux, Farabi'nin Kitab l - Msiki'sinin fr.
evrisine nsz. S. VII.
(232) al - Farabi, KitUb l - Msik il - Kebir (d'Erlanger evirisi), I., S. VII.

EMENd VE ABBASI UYGARLII

147

zerine eser yazanlar nce filozoflar olmu tur. Bu sebeble de msiki matematiin yan nda felsefeden bir para haline gelmi tir. Art k bir sanat dzeyine ula m olan msiki teknik terimlere de sahip oldu (233). Bu sayede iirlerinin bestelenmesini istiyen ve bu
amala iir yazm olan bir ok airin adn renmi olmamza
ramen, bu iirlerin bestelerinin notalarmdan pek az bize kadar
gelebilmi tir..Baz ark trnn ra bet grmesi, o trn edebi hale gelmesine de sebeb olmu tur.
slam leminde btn gma yni taganni (terennm) tek ses
zerine kurulmu tur, yni sadece melodiden ibarettir. Bat mftsikist,
l armoni, yni uygun ok sesli msiki sanat , Ortaa Dou alemi
iin tamamiyle yabancd r. Mslman Dounun byk bir ounluu msikryi tek sesli bir dizinin devam olarak grr. Hristiyan
Bat ise bunu akkorlarla ssler (234). slam rnsikisinde her motifi
makam denilen ve pek ou eskiden intikal eden zel tarza ba ldr.
slmiyetin yeni yerle mee balad devirlerde taganni etmek yani ark sylemek haram de ilse bile, mekrh addediliyordu. Mslmanlarn ileri gelenleri gna'mn haram olup olmad hususunda tart malara girdiler. Taganni'yi hell grenlerin delilleri,
onun esasnn iirden ibaret bulundu u, iirin ise Hazret-i Muhammed'in her zaman be enip tevik ettii bir sanat kolu oldu u, hatta
onu mrikler aleyhine bir silah gibi kulland d r. Gerekten de
Hazret-i Muhammed, airi Hassda : Abd Man:M o ullarna ate
saan dilini musallat et, senin iirin onlara karanl kta at lan okdan
daha ok etkilidir (235) diye emretmi ti. Taganninin caiz olduunu ileri srenler Hassan' n iirlerinin ark halinde terennm edildiine dayanarak haram olmamas n savundular (236).
Taganniyi haram grenlerin dayanaklar ise, msiki ve arkn n
insan zevk ve safaYa yneltmesi, dini vazifelerinde ihmle gtrmesi ve cinsel istekleri te vik edici olmasyd .
(233) Safiddin, el - Frbi ile bn Sin'nn kullandklar istilahlarn yanl
olduklarn ileri srer ve hcm eder, bk., IA., VIII., musiki maddesi.
(234) Batnn tek sesli musikiden armonik musikiye gei tarihi pek eski
deildir; hatta belki de musikiyi seven ve geli mesine gayret sarfeden
Charlemagne'dan 200 y l sonrasna, Hal Seferleri zaman na rastlar.
bk. Norbert de Fourcq, Petite histoire de la musique, Paris, 1960,
S. 9.
(235) Corci Zaydn, a.g.e., V., S. 54.
(236) Corci Zaydn, V., S. 54.

148

Bahriye OK

Baz Islam bilginleri ise arklarn bir ksnam helal, bir ksmn haram sayd lar. Uzun tart malardan sonra ark sylemenin
eriata ayk nl kabul edildii takdirde Kur'an' n tilaveti hakk nda da ayn hkmn varid olaca aka anlald (237). ark sylemenin eriata ayk nl n iddia edenlere kar Kur'an'n tilaveti
hakknda da ayn hkmn verilmesi istendi. Buna kar mteas
sp Mslmanlarn muhalefetleri pek zay f kald. nk Hazret-i
Peygamber'in Kur'an' gzel sesleri ile okuyanlara syledi i okayc
szler en inan lr hadis kitaplar nda yer alm t. rnein sesinin
gzellii ile n salm olan Elat Mus el A'ari bir gece Kur'an
okurken Hazre:t-i Muhammed onu i itmi, ertesi gn Ya Eb Msa, Davudoullarnn mizmarlarndan (yass nay biiminde nefesli saz) biri sana verilmi tir (238) demi ti.
-

Gene gzel sesiyle Kur'an- Kerim okuyan Salim Mevl Huzeyfe iin de Hazret i Muhammed.: mmetimde byle bir kimse bulunduran Allah'a hamdolsun diyecek kadar memnuiyet duymu tur.
Hazret-i Muhammed'in Sa'd bn Ebi Vakkas'dan rivyet edilen
hadisi de Taganni ile Kur'an okumayan bizden de ildir yolundadr (239). Nihayet mutaass p Mslmanlar, Kur'an tilavet (Tagbir, tartil) etmek ile dini olm yan taganni ( ark ) nin ayn ey olmadna dair kendilerince er'i bir hkm verdiler (240). Halbuki tilavet ve tartil ile arkmn kaide bak mndan ve ameli bakmdan birbirinin ayn olduunun ispat zerine bu kural hkmsz
kalmtr.
-

Burada taganni kelimesine din bilginlerinden baz lar, Kur'an

gzel bir uslupla, dzgn ekilde okuma anlam vermek istemi ler
ve Kur'an' melodinin en sadesinden bile tenzih ettiklerini a klamlardr. Snni doktinin drt imamndan biri olan mam Malik
bunlann banda gelir. mam Will ise melodi (cihan, lahn) ile
Kur'an okunmas n caiz grr. Mensup oldu u kavmin bile kusurlar n yansz bir gzle eletiren ve bunu yzy llar sonras na ulatrmakta bir saknca grmiyen XIV. yzy ln tarih felsefecisi bn Haldn, mam Mlik'in fikirlerini benimsemektedir. bn Haldn, Kur'
(237)
(238)
(239)
(240)

el -Ikd l - ferid, III., 178.

Muhammed Cemil Beyhum, el - Mir'at fi hazrat il - arab, Ba dat 1962,
S. 82; bn Haldn, Mukaddime, II, S. 460.
Tayyib Oki, Kur'an' Kerirtfin uslib ve k raati, Ankara. 1965. S. 17.
bn Haldn, Mukaddime, II., S. 468.

149

EMEVI VE ABBASI UYGARLI I

an- Kerim'i okurken uzat lacak veya k sa okunacak harfleri nceden dzenlenen ll melodiye uydurman n imknszl karsnda, Kur'an- Kerim'i melodik ve ritmik bir tarzda okuman n doru
olmyaca inancn belli etmektedir.
slm'n ilk anda Kur'an her halde etkili fakat de i ik ses
perdeleri pek az olan, muhtemelen minr gam ndan ancak sde bir
melodi ile okunmakta idi. Tarihte Kur'an' melodi ile ilk okuyan
kimsenin Peygamberin azatl s ve Ziyd bn Ebihi'nin anabir kardei Abdullh bn Ebi Bekre oldu u, bunun torunu Abdullh bn
mer'in de onun tarz n izledii grlmtr (241). Bu okuyu un
g na ve hud' ile hibir ilgisi yoktur. Hatta bu tarz Kur'an okumaya da bn nlar kraati ad verilmitir. Bu uslupta okumay daha sonra devam ettiren Said el Allf, devrin Halifesi Hrn r Reid
tarafndan vlmtr. Fakat zamanla Abdullh ibn mer ve Sald
el Allfm tarz bir yana braklm, gzel sesli kimseler Kur'an yetitikleri lkenin musiki zelliklerini tayan melodilerle ssliyerek
okumaya ba lamlardr. Tarihte bu yolu ilk aan, yni belli bir
ark namesi ile Kur'an tilavet edenler el-Haysam ve Ebn ibn
Taglib (242) olmu tur. Onlar bn. A'yn, Muhammed ibn Sa'd elTinnizi izlemilerdir. El-Haysam el-Allf'm Abbasi Mansr'a, Kur'an
tilveti hakknda verdii ,muhtraya gre Hicazhlar Kur'an' Arap
uslbuna uygun okuduklan hlde, Kfeliler onu Nabti, Basral lar
Husravni-Farisi, amllar ise hristiyan rahiplerin uslbuna uygun
olarak okurlard (243).
-

Gerek Emevi, gerek Abbasi halifeleri iinde msikiyi, mmetin dini devlerini ihmal etmesinden korktuklar iin yasaklayanlar
bulunduu da bir gerektir. Bunlar n banda I. Muviye gelmektedir. Ama ona yak nlar taraf ndan bir gn bir olup-bitti ile musiki dinletildii zaman, bundan byk bir haz duydu u, kendini bu
gzel sanat n etkisine kaptnp aya ile ritme kat ld farkedilmi(241) bn Kuteybe, Kitb l - Ma'rif, S. 232; Houtsma, Ebu Bekre maddesi,
A., IV., S. 14.
(242) Tayyib Oki, a.g.e., S. 20.
(243) Oysa Kur'an' Kerim'in byle gzel veya daha hafif bir ritimle okunmas, ona kar elbette bir sayg szlkt ve Hazret-i Peygamber belki
de bunun iin Kur'an' Kerim'in fs k ve gnahkrlar n ahengiyle
deil Arap elhan ile okuyunuz demitir.

150

Bahriye OK

ti (244). te yandan o, Peygamber soyundan olanlar n hilafeti dnmelerine engel olmas n salyacan umduu, iin de onlarn
musiki veya ba ka elencelerle uramalanna gz yumar, hatta bunu, bol paralar vererek te vik etmek isterdi.
Musikiye cevaz veren ve te vik eden ilk Halife, Muaviye'n n olu Yezid ve k z tike'dir. tike g na'y ve trlerini renmekle kalmad, yapt besteleri Mekke ve Medine'den gelen kad n arkclara da retti ve onlar bu yolda ilerleme e tevik etti (245).
Ortaa slm'mn musiki hayat nda nemli bir yer tutan R'
ika, Azza, Ulviye gibi gzel sesli besteciler sadece kendileri ark
sylernekle kalmay p kadn ve erkek btn Medinelileri musiki ile
uramaya arrlard . Devrin nl zevk ve iir erbab (rn. Tuvey, M'abed, Abdullah ibn Cfer) hemen hergn onlarn evlerinde toplanrlard (246).
I. Yezid zaman nda Hicaz musikinin, iirin, elencenin vatani
hline gelirken, Irak bunlar reddediyor, haram sayyordu. II. Velld
(743-744) arkclar' ve bestecileri Hicaz'dan am'a getirdi. Bu tarihten sonra musiki bilimi slam lkelerinin her ynne yay ld (247). Daha nce Abdlmelik'in olu II. Yezid (720-724) Habbe
adl criyenin sesine o derece esir oldu ki, imparatorlu un btn
idaresini hemen hemen onun eline b rakt (248). Fakat zaman zaman Halifeler, devrin musiki ehri olan Medine'de bile bu tr sanat
ve elenceyi yasaklam lardr. rnein Abdlmelik'in olu Sleymn askerlerden birinin ark sylediini duyunca yan na arp
bu arky tekrarlamasn emretmi ti. Hkmdann houna gettiini
sanan asker bir kere daha, ama daha dikkatle ve daha duygulu bir
sesle arky tekrarlaynca, Halife taassubundan tr askeri had m
ettirmiti. Sadece bu kadarla da kalmay p Medine valisine ehirde
ne kadar arkc ve besteci varsa toplay p had m ettirmesini emret(244) Crci Zaydn, V., S. 54; el - kd l - Ferid, II., 182; mar Riz Kahhle,
'alm l-nis', Dmk 1959, III., S. 211; M. Zihni, Ma hir n - nis,
IL, S. 77.
(245) Muhammed Cemil Beyhum, a.g.e., S. 82. Ebl-Ferec el- sfahni, elAgni, VIII. S. 19.
(246) Muhammed Cemil Beyhum, a.g.e., S. 82.
(247) Crci Zaydn;.V, S. 55; 'Muhammed Cemil Beyhum, a.g.e., S. 83.
T:,
(248) Mes'di, Muruc., Paris. 1871: V., 446 v. t.

EMEVI VE ABBAS UYGARLII

miti (249). Emevilerin musild'ye en ok yer veren Halifesi II. VeM bile musild'nin sihirli etkisinden sak nmay salk vermi ti.
Abbasi Halifelerinden Me'mtn Horasan'dan Ba dat'a ulat
zaman hkmdarl n glendirmee azmettiinden srekli olarak
20 ay nsild dinlemekten uzak bulunmaya dikkat etmi ti. Fakat
byle yasaklar gnden gne geni liyen ve medenileen Islam lkesinde musikinin gelimesine engel olamam t. Musiki daha ok
refahtan do an bir ihtiya olduu iin elbette bunun te vikileri,
hkmdarlar, emirler ve zengin tabaka mensuplar olmutur. Me'
retn ve Mu'tasm zamannda Tanburi Ubeyde, kitab l-Agani'de tasvir edildii gibi byk bir musild ustas idi. Tanbur almaktaki
mehareti yan nda bizzat besteledi i arklarla da n kazanm t '(250).
Yava yava msikinin czibesine tutulan devlet bykleri arasnda ark sylemek ve saz almak da moda oldu. I. Velid'in amcas olu olup 717'de hilfete geirilen mer ibn. Abdlaziz son
derece dindarl na ramen bu modadan kendisini alamam ve
nceleri, Hicaz valili i srasnda, besteler yapmt (251). Ama
Halifelie ykseldikten sonra ibdeti engelliyebilir diye msikiye
yer vermemi ti. Bununla birlikte, II. mer gene de gzel sesin,
msildnin etkisi altnda kalrd (252). Daha sonra Velid bin Yezid
(249) Ebts 'l - Ferec el - isfahani, Kitb l - Mani, IV., S. 61.
250) Emir Ali, a.g.e., II., S. 464.
(251) Crci Zaydn, Medeniyet-i islmiye, V., S. 158.
(252) Mes'di, Muruc, V., S. 428, 431. Aadaki olaylar zikrederek bunu
teyid ediyor : Bir gn bir Irakl , ok gzel sesli bir criyeyi grmek
iin Medine'ye geldi; onun Kaadi'nin Cariyesi oldu unu kendisine sylediler. Kaadiyi ziyaret edip criyesinin ok gzel Kur'an okudu unu
ark sylemekte de ok mahir oldu unu iittiini, kendisine onu dinletmenin mmkn olup olmadn sordu. Kaadi cariyesinin bu meziyetlerinden habersizdi. Misafirle birlikte criyeyi dinledi; yle heyecanland ki, terliklerini kulaklarna geirip diz st yrrken beni
Kabe'ye gtrn, ben kurban edilecek bir kurban m diye syleniyordu. 'mer ibn Abdlaziz bu hikyeyi duyunca kaadiyi i inden azletti.
Bunun zerine kaadi bu criyeyi dinleyip de "den bir yk hayvan!~
diye barmazsa, mer'in kartlar bo olsunlar dedi. Bu sz de Halife'nin kulana eriti. Kaadi ile criyesini grmek istedi. Halifenin huzuruna ktklar zaman, nce cariYeye Medine'de Sylemi olduu msralar sylemesini emretti. D'aha ark bftmeden, Omer'in byk bir

heyecna kat ld ve gzlerinden iri ya darnlarnn sakahndan aaya szld grld. arky kez'Syleten Halifb -n. mer, Kaa-

152

Bahriye OK

n kazanm besteler yapm t (253). II. Velid arab , elenceyi hele

msikiyi deta nne geilmez bir a kla seviyordu. Her lkenin
mzisiyenlerini etraf na topl yan ilk hk_imdar o oldu. Ikili ziyafetlerde bn Sureyc, M'abed, bn Muhriz, bn Aye ve Tuvey gibi
sanat lara gn do du. Babas ndan tev;-s etti i iptil halindeki
msiki sevgisini ve heyecan n ate liyen paralar, Kurey arapasnda yaz lm olarak Kitb l-Agani'de mevcuttur. Bunlar n bestesinin de bn Sureyc veya. Mlik'e ait oldu u sanlmaktadr. Him'in msiki sevgisi Hristiyan gece ay nlerini dinleme e kadar
gider ve bundan o derece huzur duyard ki, devlet umurunu bile
unuturdu (254). Musullu brahim'in olu shak ve Halife Mehdi'
nin bn ekle adyla tannm olan olu brahim de arklar yazd . Bunlar arklar kitab adl eserde ve ba ka eserlerde yer ald lar (255).
I. Yezid ve II. Velid gibi Halifeler devrinde geli mesi hzlanan
msiki, Emevilerin son zamanlar nda saray ve konaklardan halk
arasna hatta sava meydanlarna kadar girdi. Abbasoullar sfahan yresinde Emeviler'i yenilgiye u ratt klar zaman (H. 131) saysz ganimet mallar aras nda ud, tanbu:~ ve ny bulmu lard .
Bylece msiki derece derece ilerliyerek Abbasiler a nda daha stn bir dzeye ula t . Arapaya, fars ve sanskrit dillerinden
msiki kitaplar evirttirildi. Hammd, brahim bin Mehdi ve Musullu brahim gibi tannm msiki sta :lar , yalnz ark iin deil, raks iin de besteler yapt lar. Musullia gen sanat Zaryb yukar da kaydet tiimiz sanat lardan msiki ve g n ( ark ) renmiti; yle sihirli bir sanat idi ki, Musullu dier sanatlar onu
kskandlar, o da bat ya gitmek zorunda kald . Endls hkmdar Hakem bin Hi m, Zaryb'n geldi ini duyunca kendisi de
karlamaya kt Onu devlet ricli mertebesine ykseltti ve kendisine iktalar verdi. Bylece Zaryb, Endiils'te ark sanat n! yayd . Fakat Endls'n ekonomik ve siyasi durumu gerileyince, bu
sanat Kuzey Afrika'ya intikal etti. Ekonomik durumlar bozulma-

(253)
(254)
(255)

di'nin szlerini mubala al bulmadn syliyerek onu eski memuriyetine iade etti.
bn Tiktika, el-Fahri, Paris 1910 (tr. par Emil Amar), S. 113 v. t.
Lammens, Siecle des Omayyades, S. 386
Eb'l-Ferec el- isfahni, kitb l- agni, VIII., S. 143; Mes'di, a.g.e.,
S. 10; bn l - Nedim, Fihrist, S. 140, Bey.L-ut 1964.
.

EMEV VE ABBAS UYGARLII

153

ya yz tutmu devletlerde en nce kaybolmaya yz tutacak sanat

msiki sanatdr; sebebi de bollu un, refahn yaratt elence ihtiyacndan domu olmasdr diyor bn Haldn. Fakat Yak n a'
n teknik imknlanyla msiki sanat bu gr dorulamyacak bir
nitelik kazanmtr. Zaryb' n lmnden sonra, yerini ancak k z
Aliyye doldurabilmitir. (Bk. Ali brahim Hasan, Nis lahunna fi'lTnh il- slmi Nasib, Kahire 1963, S. 91-92).
Yukarda, msikinin kuvvetli czibesine kap lanlarn ibkletlerini ihmal edecekleri yolundaki inar ca ramen, Halifeler ve devlet
ileri gelenlerinin bizzat msiki bestelemekten ve msiki icra etmekten kendilerini alamad klarn sylemitik. Abbas oullarnda da
_msiki aletlerini kullanan ve ark okumaya emek veren bir ka Har
life adna rastlamak mmkndr: Muntas r, Mu'tez, Mu'temid, bunlar n en nllerindendirler (256). Mt siki sanat ile uraan ve sanat
eserleri toplanm olan ilk halife ocuklar brahim bin Mehdi ile
kz kardei Aliyye binti Mehdi'dir (257). brahim'in zaman na kadar arklar hep eski tarzda okunurken o, kendisinin bir prens olduunu ve istedii tarzda ark okuyabileceini syliyerek msikinin insan sesiyle icra olunan k smnda byk bir inkilp yapm t .
Halife Vsk da byk bir besteci idi, Halife Mu'tez devrinde Halife
Mehdis'nin kznn criyesi Munise ola anst bir mevki kazanm t (258). Bu devirde ya am olan prensesler ve asil kad nlar srekli olarak, Nevbet l-lltni denilen msiki toplant lar yaparlard . Bu suvarelerde yze yak n kadn mzisiyen bir ef ynetiminde
konserler verirlerdi (259).
Uzun zaman bir elence ya da zengin tabakan n meylettii bir
sanat dal olmaktan teye gidemiyen rnsiki Harn r-Re id zamannda ve onun abalar yla bir meslek hline getirilmi tir. Bu tarihten sonra Abbasi prensleri aras nda msiki yazarlar daha da art(256)
(257)

(258)

Crci Zaydn Medeniyet-i islamiyye, V., S. 85. Kitb el - Agni, VIII.,

S. 189 - 190.
Yni Harn r - Re id'in baba bir karde idir. iir yaznakta ve yazd
iirleri bestelemekte byk bir maharet gstermi , bu yzden devrinin en nl stad saylmt r. Annesi cariye Meknna'den gzel ses
tevars eden 'Aliyye'yi Hrn r - Re id uzun yolculuklarda yanndan
ayrmak istemezdi. Msikiye olan meyli 'Aliyye binti Mehdi'yi hibir,
zaman ibadetten uzak bulundurmam t (Bk. el - A ani, C. X. S. 78).
Mes'di, a.g.e., VII., S. 387.

(259) Emir Ali, a.g.e., II., S. 470.

15.4

Bahriye OK

mt r. Abbasi Halifelerinin drdncy olan Mdi'nin o lu Abdullh, Harn r-Resid'in o lu Eb s, Emin'in olu Abdullh, Mtevekkil'in olu Eb s ve X. Halife Mu'tez'in o lu Abdullh bunlarn aras nda n yapanlardand r.
Abbasiler devrinde msiki nazariyeleri ile u raan nl Trk
slam bilgini ve filozofu Frhi yazm olduu kitb l-M Csiki ad-

li eserinde sesi bilimsel olarak a kladktan sonra msiki aletleri

yapmak iin gerekli usulleri de tan mlad (260).
Giderek Mslman Sofiler teki semvi dinler gibi islmiyeti
de dini bir msiki ile sslemek hevesine kap ldlar. Dini msiki ve
bunun bir sonucu olan raks, mutasavv flar aras nda byk lde
ra bet grrken, bir yandan da bunun slam dini ile bada p ba=
da myaca konusu zerinde duruldu (261). Bir ara telli ve hatta
nefesli sazlarn dinlenmesi haram say ld . Kur'an'da sem gemedii iin onun mubah olup olmad hadis-i eriflerle a klanmaya
alld (262).
XIII. yzyl sonlarna doru dini msiki en iyi nitelikteki temsilcilerini ancak Ouz Trklerinde ve Mo ollarda bulabildi. Bu msikinin, insann Allah'a kar olan akm kuvvetlendirdi ine inanan ve bunu telkin eden Mevln Callddin Ritmi 01m. 1273) ve
zellikle torunlar zaman nda geli tii sanlmaktadr. Araplar' n
yalnz gn tarz ile bir benzerlik gsteren Trkler'in uzun havalar bir yana b rak lrsa, gerek Do u msikisi ile Arap msikisi
aras nda a k bir benzerlik yoktur. Gerek Do u msikisini bugn
ancak Azeriler, zbek Trkmenleri ve Trkistan K rgzlarnda bulmak mmkndr. Arap msikisi bu gzel Do u msikisinden ancak
bir gam muhafaza eder.
Siyah islm'n msikisine gelince o tamamen zenci kltrnn
yaratt bir sanat olup di er mslman lkelerin msikisiyle hi(260)
(261)
(262)

Haydar Bammat, islmiyetin manevi ve kltrel de erleri, S. 349.

el - Gazzal , ihya u Ulum ud - Din; Eb Na r l - Sarr, kitp l - Luma'a; Tahsin Yaz c , A., Semai maddesi, X., S. 466.
Tahsin Yaz c Semd' mubah sayanlar n, Kur'an' n XXXI. Sre 19.
yetine dayand klarn bu ayette gzel sesin vld n, irkin sesin
ise yerildiini Eb Nsr l - Sarrc'a dayanarak kaybetmi se de Yrdnde ne acele ve ne yava yr, sesini ykseltme, nk en irkin ses e ein sesidir. eklinde inmi olan bu ayette gzel sesle bir
melodi terennmn mubah k lan bir husus gremedik.

EMEVI VE ABBAS UYGARLII

155

bir iliii yoktur. Geni lde Iran-Arap etkisini kabul eden Seluklu ve Osmanl saray msikisi ise ba kentlerden sonra byk
ehirlere ulam zamanla gerek Trk msikisinin en de erli unsurlarn saklyan kylere kadar s zmtr (263).
Yukarda bahsetti imiz Ortaa'da msikinin insan ibadetten, Allah' dnmekten al koyduunu iddia edenlerin tersine
Mevln Cellddin Wrni'nin ve baka Sfilerin s rf ilhi sevgi
ile vecde gelip ,msiki ahengi ve ritmi ile sem ettiklerini grdk.
Sonu olarak diyebiliriz ki, her zaman iyiye ve gzele ynelen Islm dini, Tanr'n n kullarna verdii bu en etkili sanat , insan ruhunu yceltmee (Bach, Beethoven, Itri, Dedeefendi ve ba kalarnn bestelerinde oldu u gibi), Tanr'nn kudretinin sonsuzlu unu
vme e, insanlar n sevin veya elemleriri terennme hasretti imiz
takdirde yasaklanmam olmaldr.
Kaldki Hazreti Muhammed, bir kurban bayram nda, ei Hz.
Aye ile birlikte def alan iki gen cariyenin okuduklar ark ve
ezgileri dinlemekte de bir sak nca grmemi ti (264).
B) Yap sanat : Emevi ve Abbasi uygarl nn bugn bile
ayakta duran byk sanat an tlann iki blmde grmek doru
olur. Bunlardan biri sivil mimari, ikincisi dini mimari eserleridir.
a) Sivil Mimari : Emevi halifeleri gerek saraylannda, gerek
ibdet yerleri olan camilerde Bizans an tlarndan snk kalmamaya zellikle dikkat etmi lerdir. Bizanstan ve M s r'dan getirtilen
ustalarn ve bu ilerde kullanlan yap malzemesinin, ayr ca Suriyeli iilerin bu antlarn ortaya kmasnda byk pay vardr.
Kabile rekabetleri ve bu gibi nedenlerden ba kentte huzursuzluk
duyan halifeler I. Velid'ten balyarak am'dan uzaklatlar. Yalnz clus gnlerinde ve byk mersimler dolay syla am'a uradlar. Halife Hiam ln tam ortas nda, Palmir'in kuzeyinde
Rusfet asn' (Eski Sergiopolis) kendisine ikmet yeri olarak
semiti. lde kkler, saraylar yapt rmam olan halifeler bile,
muhteem adrlar kurdurup gene de orada oturmakta idiler. Bunda eski Bedevi hayat nn zlemi olsa gerektir. Sporcu-, avc ve bedevi
iirine gnl balam olan bu halifelerin yapt rdklan l saray-

(263) Aly Mazaheri, a.g.e., S. 160; Ehad Arpad, IA., IV., S. 778.
(264) Sahih-i Buhri Muhtasar , Tecrid-i Sarih tercrnesi, C. III., S. 152.
Ankara 1966.

156

Bahriye OK

larndan birkann kalntlar yakn zamanlarda ortaya kmtr; rdn'de yap lm olan Kusayr Amr ve M atta saraylar' bunlarn iki nemli rneidir. Bu her iki kasr arkeologlar ve sanat tarihileri taraf ndan dikkatle incelemni tir.
Bahr-i Lt (= Lt denizi; yni bizim Lt gl dedi imiz)'un
kuzey ucundaki Kuseyr Amr'n n duvarlar zerindeki resim, ve yazlardan anlalmtr ki, bu kasr VIII. Yzy ln ilk yarsnda I. Velid ya da buraya pek yak n oturan II. Velid taraf ndan yaptrlmtr. atonun bir duvar nda drt hkmdann resmi vard r.
Bunlar, hemen alt nda bulunan yaz lara gre, Araplar' n yenilgiye
urattklar, Bizans mparatoru, Son Iran mparatoru (III. Yezd
Gerd), Habe Neca i'si, spanya Gotlarnn kral Rodrik'tir. Ayr ca adlar bildirilmiyen baka iki portrenin baz tarihilere gre
Gktrk Hakan ile Hind hkmdar olmas ihtimali vard r. Kuseyr Amr'nn byk bir blm, s caklk dereceleri birbirinden
farkl bulunan hamam odalar ndan meydana gelir. K kn hemen
her yerinde odalarn duvarlar, tavanlar, trl trl renklendiril
mi resimlerlerle bezendirilmi tir. Resimlerin konulan e itlidir:
Av sahneleri, zenaatkrlarm al malar , tarih, felsefe ve iiri gsteren sembolik tasvirler, Hz. sa gibi bulutlarn stnde taht na
kurulmu olarak resmedilmi bir halife, duvar girintilerinde birok kadn figrleri, l ku lar ve hepsinden daha ilginci, ba nda
incilerle i lenmi zengin bir balk tayan plak bir kadn resmidir ki, imdi bu resim Berlin'de Kaiser Friedrich mzesinde
bulunmaktadr. Btn bu yap lar ve freskler Bizans ve eski Sasni sanatnn Arap topraklarndaki son mirasdr.
Matta (= Klak) rdn'n dousunda am'dan 2000 km.
gneyde ve Lt Denizinin 40 km. do usunda yap lm bir sarayd r.
114 metre uzunluunda drt k e bir zemin zerine oturtulmu ,
yer yer kulerle de sa lamlatrlm olan bir duvar iindeki Matta
tam bir Arap l saray zelliine shiptir. XIX. Yzy l sonlarnda
kefedilen Matta'n n kimin tarafndan yaptrld uzun tart malara yol am , XIX. Yzyl balarnda bilginler uzun incelemelerden
sonra, onun bir Emevi yap s olduunu aa karm lardr.
Matta saray nn deer biilmez gzellikte olan cephesi imdi Berlin'dedir. Osmanl Padiah II. Abdlhamit bu gzel eseri
dostu Alman mparatoru II. Wilhem'e hediye etmi tir (265).
(265) Artk bilgi iin bk. E. Diez, Islm Ans. VIII., M atta mad.; K. Otto Dorn, Kunst des slams, S. 50.

EMEV VE ABBASi UYGARLII

157

Matta'nn nemini artt ran zelliklerden biri de al kabartmalarla yap lan arslanlar ve anka ku larnn kar karya konulf
mas , sfenkslerin, asma dallar na konmu kularn bulunmas , genler iinde iek motiflerinin yer almas gibi kh hellenistik,
kah da sasni etkilerini Orta Asya'ya zg hayvan dekorlar yla
ahengli bir biimde bir araya getirmesidir.
Abdlrnelik'in olu Hiam'n yaptrd ilgin saraylardan birisi de am ile Palmir yolu erindeki Kasr l-Hayr 11-Garbl'dir.
Hemen hemen btn y klm olduundan, temelleri zerinde yaplan arat rmalarla plrn anlalan Kasr'n en nemli yn byk
l, ve ele geen i ve d duvar ssleridir. Kal ntlardan ok dikkate de er bir para da, 1936 ylnda bulunan ve bugn am'da Mil
l Mze'yi zenginletiren iki fresktir. tablodan olu an bu fresklerin st blmnde biri ut, teki flt alan iki mzisiyen ile, altta
bir av sahnesi canland rlmtr. ki mzisiyeni gsteren tablo, zellikle slam tarihi ynnden ilgi ekicidir. nk hl slm dininin
hem msikiyi, hem de resmi yasaklam olduuna dair mevcut olan
inancn yersizliini gsteren bir delil tekil etmektedir. Gerekten
de resim islm'da bir yetle dorudan doruya veya kesin bir hadisle yasak edilmemitir. Eer edilmi olsayd halifelerin saraylarnda grrnekte oldu umuz bu resimler gnmze kadar gelemezdi.
Kur'an'da tasvir veya suretle ilgili yetler : Gfir, 64.; Tegbn, 3.; A'rf, 11.; al-i l nrn, 6; Ha r, 24. yetlerdir. Bunlardan
hibirinde tasvirin yasak oldu una dair bir emir bulunmamaktadr. En ok ilgisi olan Ey Mminler iki, kumar ve ibdet iin
yaplan timsaller eytan i idir, bundan ka nn taki felh bulas nz
(Maide, 90) ise pek a k olarak grld gibi tapmak iin
yaplan timsalleri yasak etmi tir. islmn ilkanda Hz. Peygamber zaman nda resim ve heykellere kar duyulan ikrh, islmiyeti yeni kabul etmi , puta tapmaktan henz ayr lm kiileri bundan uzak bulundurmak iindi. Bu amac gerekle tirmek iin belki bir takm hadisler bile uydurulmus.tu. Ama puta tap clk bugn aa yukar 1400 yl geride b raklm olduuna gre resim
bir yasak deil, ikrah konusu bile olamaz. Hele de onun sanat bakmndan olduu kadar, bilimsel ynden de ne ok yararl olduu
gz nnde tutulursa! (266).
(266) Bu konuda ok geni ve gzel bilgilerin toplanm olduu, Ahmet Timur Paa'nn et - Tasvir ind el - Arab adl Kahirede yay nlanm olan

158,

Bahriye OK

Emevi saraylar iinde, gerek plan nn bykl, gerek sslerinin lks bak mndan hi phe yok ki, en stn yeri Hirbet
ill -Mefcir almaktad r. Byk bir ihtimal ile bu II. Velid zaman nda yaplm tr. Bu yap kompleksinde saray, geni bir avlu, bir cami, ok geni ve insan etkiliyen hamam bir arada bulunmaktad r.
Burada tekilerden de iik olarak Ni ler'de duran, frizler halinde yan yana getirilmi olan veya kubbe k elerindeki insan heykelleridir. Bunlar daha ok tabii bykl n 3/4 kadard r. Kasr
l-Hayr'da grld gibi, burada da ba lca figr bir halife kabartmasdr. Fakat beklendi i gibi, sarayn kapsnda deil, hamamn kapsn n stn sslemektedir (267).
Saray ve kas rlarn duvarlarn renkli resimler kabartmalar
heykellerle sslemek Abbasi halifeleri zaman nda da devam etti.
Bunun rneklerini Samarra'da Mu'tasm'n 836'da yapt rd, ehrin tam ortas ndaki Cavsak l -Hakani'de; Samarra'n n dokuz km.
gneyinde bulunan, halife Mtevekkil'in yapt rd (854'de) Balkuyara saraynda, Dicle'nin sa kysnda Cavsak l-Hakani'nin karsnda halife Mu'temid (878-882) zaman nda yap lan Kasr l -Ak
ve ba kalannda grmek mmkndr.
ve

b) Dini Mimari : Dini mimariye gelince. Bunun en eski rne i

Hz. Muhammed zamannda yap lan Mescid- i Nebevii'dir. Sonradan
yaplan camilere rnek olmas gereken bu camiden, Abdullah ibni
Zbeyr ile Emevi halifeleri aras ndaki savalar srasnda yaklp yklmas sebebiyle pek birey kalmam , sonradan birok kez yenilenmitir. Mimari bakmndan rneklik edebilecek olan ba ka bir yap da Amr ibn l-As' n yaptrd Fustat camiidir; bu da birka kez
yenilenmi tir. Bu bakmdan slam dini mimarisinin en eski rne i
olarak gnmze kadar gelebilmi Kayravan camiini gstermek
mmkndr. Bu camii Kuzey Afrika fatihi Ukbe bin Nfi' yaptn
mtr.

Inaat merakl s I. Velid'in yaptrd meyye camii o zamana

kadar mevcut rneklerden bamba ka bir grn tedir. Hz. Pey(1342) deerli eserine bk. S. 128 ve t., ayr ca Mes'C di, Murc, VII.,
S. 291'de Yezid bin Velid'in bir hali zerine i lenmi portresinden
bahsedilmektedir. Ayn konu Taberi'de (Zotenberg evrisi), IV., S.
547'de yer almtr; Lammehs, Siecle des Omayyades'a ve ayr ca R.
Ettinghausen'in La Peinture Arabe' nda isln'da resim hakknda geni bilgi vardr.
(267) Otto - Dorn, Kunst des slams, S. 51.

EMEVi VE ABBAS UYGARLII

159

gamber'in Medine'de, kendi oturdu u yerde, yaplm olan Meseld,

ibadet yeri bir ravakla rtlm bir avlu biiminde idi. Her ne kar
dar Mslman komutanlarn ilk karargahlan olarak da kullanlan
Msr'daki Fustat, Irak'daki Kfe ve Basra camileri gibi ilk yap larda, Medine camii tipi ile yetinilmiyorduysa da Hz. mer ve Hz. Osman'n hilafetleri s ras nda Mekke ve Medine'deki mescidlerin yak n nda olan evler sat n alnarak bunlar geni letilmi , bu sade ardaklarn yerine stunlar tatan yaplm ravaklar geirilmi ti. Bu ye,
nilestirme hareketi ba ka eyletlerde de ok gemeden izlendi. rnein, Sa'd ibni Ebi Vakkas, Kfe camiini Sasani saraylanndan
ve HIre'deki Hristiyan tap naklanndan getirtti i stunlarla ssledi.
Basra camii ise I. Muviye zamannda onun gayrime ru kardei Ziyd ibni Ebi Sufyn (Ebihi) tarafndan byk abalarla yaptrld . mam cemaatin stnden atlamas n diye, camie biti ik olan
hkmet kona ile mihrab aras na ayr bir yol ve kapy plana
koydurdu. Her f rsatta Basral erafn yap hakkndaki dncelerini renmek isterdi. Onlar n olumlu szlerini duyduka sevinirdi. Hatta bir keresinde Ziyad' n aadaki beyitleri syledi i
Belzuri'de yaz ldr : Ziyad tanr 'y anmak iin amurdan de il
ta tan yle mkemmel bir yap meydana getirdi ki, bu bina yap lrken insanlarn yap malzemesini elden ele verdikleri grlmemi olsayd, onun eytan tarafndan yap ldn sylerdik. (268).
Gene ayn sahifede Belaztri, Ziyad' n bu camie tatan bir minare
eklediini ve bunun ilk minare oldu unu sylyor. te I. Velid'in
yaptrd meyye camiinin gney ynndeki iki minare Suriye camileri iin ilk rnek say lrsa da, nclk etme: erefi Basra camiine aittir.
meyye camiinin renkli mozayklarla bezenmi olan i duvarlarnn bozulmam ya da badana alt nda kalmam olan blmleri byk aa, kule, yksek yap resimleri ile sslenmi tir.
Daha sonra Abdlmelik, Abdullah ibni Zbeyr'in Mekke'de
kendini halife tantmas zerine, Mslmanlar' n hac farz n yerine
getirebilmeleri iin Kuds'de Hz. elmer'in Mslmanlarla birlikte
ilk namaz kld kayalk yeri seti (269). Burada Kubbet s Sahra
-

(268)
(269)

Belazri, Futuh, II., S. 176.

Brockelmann, Islam milletleri ve devletleri tarihi (N. agatay evrisi),
S. 87.

160

Bahriye OK

ad verilen sekiz k eli nl rnescidi yapt rd . Uzun zaman yanl

olarak mer camii denilen bu mescid Museviler, Hristiyanlar ve
Mslmanlarca hep birlikte kutsal say lan kayay ortas na alacak
ekilde yap lmtr. Talmud'da Hz. brahim'in burada kurban kestii, Hz. Davud'un burada Tanr 'ya ibdet etti i bildirilir. slami
rivayetler buradaki kayay pek ok efsnelerle sslemi lerdir (270),
Abbasiler iktidara gelinceye kadar Kubbe'nin ortas nda ran'n
son hkmdar Yezd Gerd'in tac ile ok deerli bir inci, Hz. brahim'in kounun boynuzu bir zincire tak l olarak bulunmaktaym . Sonra bu deerli eya Kabe'ye nakledilmi . 1016 ylnda meydana gelen depremde Kubbet s-Sahra'n n kubbesi, alt ndaki kayamn stne d m ( bn l-Esir, el-kmil, IX, S. 209), alt yl sonra Fatimi halifesi el-Hakim (386-411/996-1021) taraf ndan eski durumuna getirilmistir. 1099 da Hal ordular Kuds'e girdiler ve IL
Boduen zaman nda Hristiyanlar Kubbet s-Sahra'y kiliseye evirdiler. Mescidin ii ve d Hristiyan azizlerinin resimleri ile sslendi. Kubbe'nin stne de alt ndan bir byk ha konuldu. Daha
sonra yap Avrupa'da Tampliye (Templier) kiliselerine (271) model oldu, hatta bu ok k eli yap tipi Rafaello'nun Bakire'nin Dn adl nl tablosunda musevi tap na olarak konuyu tamamlad .
Abdlmelik bu yap y bitirdikten sonra, buna ok yak n bil
yerde, Hz. Muhammed'in sr olay ndan ad n alan Meseid-i Aksa'yi yaptrd . Eski Bizans kilisesi Aya Maria'mn salam kalm
duvarlarn da buraya ekletti. Bylece eskisinin misli byklkte siitunlu bir ravak ortaya kt ; sonradan kubbe ve drt nef eklenmesiyle cami imparatorluun ihti amma uygun bir tap nak oldu.

Emevi soyu iktidardan at lp yerine Abbaso ullar geince (750), o zamana kadar ba kent olan am stnln yitirmee ba lad . Onun yerine ikinci Abbasi halifesi Mansur'un yaptrd Badat ve Mu'tasm'n yaptrd Samarra geti. Abbasiler
snni mezhebini izledikleri halde, ranllar'dan byk destek grm lerdi. ok gemeden halife Mu'tas m, Horasan'da oturan Trkler'den hassa ordusu te kil edecek, bylece de her alandaki sanat
eserleri bu siyasal de iiklie ayak uydurmak zorunda kalacakt r.
(270)
(271)

Bk. s. Ans., J. Walker, VI., S. 944'te Kubbet s- Sahra md.

Askeri ve dini, 1118'de kurulmu bir Hristiyan tarikat .

Kuds'teki Kubbet iis-Sahra.

R.

Otto- orn, Die Kunst des slans, Baden-Baden 1964,

rdn'de E neviler'e ait Barbet l-Mefeir saray nda bulunan bir kadn
heykeli.
K. Otto-Dorn, Die Kunst des slams, Baden-Baden 1964.

Samarra'da Byk Ca.miin minaresi.

K. Otto-Dorn, Die Kunst des slams, Baden-Baden 1964.

 am'da ijmeyye Camiinin i mozaylklarmdan bir blm.

R. Ettinghausen, La Peinture Arabe, Geneve 1962.

ElVIEV VE ABBAS" TJYGARLI

161

Bunun Mezopotamya'da iki rneini vermekle yetinelim: biri Samarra camii, teki bundan 15 km. kuzeyde bulunan Ebu Dlef camiidir.
Samarra camii Mtevekkil taraf ndan yapt rlm olup dnyan n en byk camiidir (272). I blmnde yirmibe nef vard r.
Bunlar birbirine paraleldir. Hemen hemen 38 000 metre karedir.
Daha a k bir fikir vermek iin Roma'daki Sen Piyer katedralinin
15 160, Ayasofya'n n ise 6890 metre kare yz lmleri oldu unu
sylemek yerinde olur. 860 y llarnda yaplan Ebu Dlef camiinin
stunlar ve ba ka kalntlar bugn hala ayakta durmaktad r. Camiin Samarra'n nkine ok benziyen bir de minaresi vard r.
5. Bilim : A) Genel olarak ,: Abbasoullar devrinde Mansur ve Me'mun'un saraylarnda Iranl , Musevi bilginlerin sryancadan bazen de Pehlevi dilinden arapaya bilimsel eserler evirme& baladklarn gryoruz. Bu devirde kozmografik cedvellere,
farsa bir deyim olan Zi deniliyordu. Iran gerek Sasaniler, gerek
slam devrinde olsun Yunan bilimlerinden ba ka Hind biliminin
etkisi altnda kalm tr. Astronomi daha ok Yunan'dan cebir, ma_tematik ise Hind'den gelen etkiler alt nda kalmtr. Bugn Avrupallarn da Arap rakamlar dedikleri rakamlar Hindistan'da icad edilmitir. Cebir Yunanistan'da henz bilinmedi i yzyllarda Hindistan'da epeyi zamandan beri geli miti.
IX. ve X. yzy llarda bilimsel almann en youn olduu yer
Frat ve Dicle rmaklar blgesidir. En nemli uygarl k merkezlerinden olan Harran, Basra ve Badat pek ok bilgin yeti tirmi tir.
Bunlardan 869'da len Chiz ile byk d nr el-Kindi'yi (lm.
873) ba ta saymak gerekir.
X. Yzylda Basra'da serbest d ncelilerin kurdu u bir cemiyet ortaya kt . Bunlar eitli bilimsel al malar sonucu ellibir
eser (Risle) yazdlar. Bu bir ansiklopedi te kil etti. Halk aras nda
bu eserler ok ra bet grd. hvn s-Safa ad verilen bu cemiyetin
yeleri daha ok smililer'in dini-siyasi eilimlerine yatk ndlar.
Bu cemiyet biraz da mason ce niyetini andrmaktayd . Birok tannm bilginleri aralarnda barndran hvn s-Safa mensuplar ,
eserlerinde s k sk Pitagoras, Sokrates, Platon'un adlar n anarlar,
(272) Bk. S. K. Yetkin, islm sanat tarihi, I., bas., S. 62.

162

Bahriye OK

Aristo'ya ise daha stn bir yer verirlerdi. Risle'lerde her ne kadar
Aristo felsefesini benimseyen el-Kindi'den bahis yok ise de, onun
rencisi nl Ebu Ma'er (lm. 885)'in ad zikrolunmaktayd . Bununla birlikte Risle'nin onncs Muhammed el-Kindrnindi (273). XIV. Yzy lda bu ansiklopedi Timur'un vezirlerinden birisi iin farsaya evrildi. Gene el-Kindi'nin nl rencisi Ebu
Zeyd de Ebu Ma'a er gibi Belh'liydi. Daha nce Ba dat'ta bni Masa. el- Harezmi adl bir matematiki bilgin ya amt ki matematie dair b rakt eserler Rnesans a na kadar Avrupa'da izlenmi tir (274). Bu yz y llarda slam imparatorlu unun dou snrlarn,
da nl kozmograf Ahmed el-Fergni (lm. 861) ile filozof Ebu
Nasr el- Farabi (870-950) grlrler. Felsefe, mant k, tp ve msiki ve daha birok alanlarda insan artacak bir bilgiye ship
olan Farabrilin say sz eserlerinden baz larn bni Sina'nin orta,
dan kaldrp yok etti i Brockelmann ve ba kalar tarafndan bildirilmektedir (275). Farabi, Eflatun (= Platon) ile Aristo'nun felsefesini karlatrp ele tirdii gibi zaman zaman bunlarla ayn fikri
de savunmu tur. Ancak ara s ra mistik ve zhid bir yol tuttu undan onlardan ayr lr.
slam aleminin yeti tirdii en byk filozoflardan biri de
Batllarn Avicenne dedikleri bni Sina (980-1037) dr. Samano ullar zamannda Buhara'da grev alan bni Sina da Farabi gibi mantk, metafizik, msiki ve t p ile ura mtr. XI. Yzy ln bu ok cepheli bilgini Hemedan ve sfehan'daki Bveyhoullar emirlerinin hizmetine girmi ve biraz sonra fizik ve matemati e ek olarak t p ile
u ra m , bu alandaki glklerini Farabi'ye ait olan ve pazardan
dirheme sat n alm olduu bir tp kitabnn yardmyla zm t. Bveyho ullarnn sarayna girdikten sonra, rencilerinin yard myla Kanun adl bir tp kitab yazd . bni Sina'nm mant k, tabiivat, matematik v.b.g. alanlar kaps yan Kitab id- ifa adl eseri btn dnyada n salm tr.
bni Sina, Aristo felsefesini geli tiren ve Asya'ya ileten bilgindir. Farsay ok iyi bilen bni Sina u rat her bilim daln oka(273)
(274)
(275)

Barthold, slam Medeniyeti tarihi (II. bas.), S. 32; T. J. de Boer, s.

Ans., V., 2., S. 947.
Bk. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, (II. bas.) S. 32. Lugaritma bu
adn bozulmu biimi imi .
Abdullah Adnan, s., Ans., IV., S. 454.

EVIEV VE ABBASI ITYGARLI I

163

dar iyi kaleme alm tr ki, daha sonraki bat dnyas nda olsun, islam dnyas nda olsun byk bir ne ship olmutur. XIV. yzylda
bile bilginler onun eserlerine dayan yorlard . O, btn s nflann tan d , adeta Ortaa 'n Dr. Faust'u gibi bir hviyete brnm t.
Onun ada olup kendisi ile pek sert tart malara girien Ebu
Reyhn el -Bitimi, bsbtn ba ka tipte bir bilgindir (276).
Haremide domu olan el - Birimi krk yana kadar kendi
memleketinde Emirin dan manln yapm, sonra Gazne'ye giderek Gazneli Mahmud'un ve ardgelenlerinin zamanlar nda zellikle
kozmografya alannda esiz eserler vermi tir. Bu en byk Islam
bilgininin Hindistan zerine yazd eserde tam bir yans zlk grlr.
Birni Basra ve Ba dat okullarn ok iyi tanrd ; ama buradaki bilginlerin grleri ona gre geri idi. Bununla birlikte gene de a dalar gibi o da astrolojiye inan rakta devam etti. O, tarihi inceleyebilmek iin, arkeoloji, ekonomi hatta jeolojinin bilinmesinin gerekli olduunu ne srm , kavimler gn ekonomik nedenlere ba lam tr. Gene o, ok ileri bir gr le, yer krenin geirdi i deiiklikleri kutsal kitaplardan de il, yer krenin kabu unu inceleyerek
renmek gerektiini belirtmitir. El-Birni tarihte pozitivist ve
materiyalistlerin ba saylr. yi seilmi, ahlakl ve bilgili vaizler
tarafndan verilecek tlerin toplum hayat nda olumlu etkiler yapacana inanmaktad r (277). Birnrnin co rafyaya byk nem
verdii, Batlamiyus'un corafyas n aratrrnalanyla tamamlamak
istedii ve bu uurda pek ok masraflar ederek on ar n byklnde bir yanm kre yap p corafi yerlerin enlem ve boylamlann bunun zerinde gsterdi i ve bu alanda baz kitaplar yazd
biliniyora da Cengiz'in Harezm'e girmesi ve buradaki ehirleri
kitaplaryla birlikte yak p ykmas bu uzun al malarn zamanmza intikalini engellemi tir (278).

Corafya ara trmalaryla n kazanm bir ba ka bilgin de

Peygamber soyundan geldi i ileri srlen idrisi, Norman k ral
II. Roger'in adna Sicilya'da Palenno'daki Norman saray nda
Kitb r-Rcrryi haz rlad. Bu kitab n netni ve 71 haritas ksmen yaynlanm tr. II. Roger'in lmnden (1154) az nce ba(276) Barthold, a.g.e., S. 50 v. t.
(277) Barthold, a.g.e., S. 55.
(278) F. Gkmen, s. Ans., II., S. 646; Z. V. Togan, Tarihte Usul, S. 163.

164

flahri y e uox

snda bulunduu bir bilimsel heyetin yard myla drisi gmten

bir dnya haritas yapt . Daha sonra k ral olan I. Vilhelm (11541166) iin Ravd l-Uns ve Nzhet n-Nefs veya Kitb l-Memlik
ve 'I-Meslik ad verilen eseri yazd .
IX. Yzyldan balyarak d nce alan nda uubiye ad verilen ve islam dnyas nn eitli halklarnn ulusal eilimlerini kam lyan bir hareket do mutu. Her ulus, kendi dilinin gzelli ini
edebiyat nn stnln, tarihlerindeki erefleri bylterek yazmaya koyulmutu. Bu ada tarih ara trmalarnda objektif olabilmek iin ok dikkate de er bir istek adeta moda haline geldi; tarihi tasvirlerde bir byk dakiklik endi esi hkim oldu. O derecede
ki, birok bat l inanlar ve efsneler, hibir taraf atlmadan ve birey eklenmeden, tam bir objektiflik iinde btn ayr ntlaryla yazld .
Gene bu s rada Do unun eitli dilleri, trke, farsa, sryanca, arapa, ibranca vbg., X. Yzy ldan ba lyarak, daha nce grlmemi edebi bir harekete kavu turuldular. Her ulus kendi bilginlerini, airlerini, teknisiyenlerini, kom u uluslarnkinden daha stn bulduunu trl vesilelerle syledi i iin, bu yzden urada
burada kavgalar bile patlak verdi.
iir alan nda dou iranllar nl air Firdevsi ile (lm. 1025)
en uzun destanlar vcuda getirdiler. O, sava olaylar n bir yn
efsaneyi de iine alan k rallarn kitab ( ehnme) adyla tannm
eserde 10 000'lerce beyitte terennm ediyordu.
K gar Trklerine gelince, air Yusuf Arslan Hcib (XI.
Yzy l) ad Kudatgu Bilig olan manzum eseri ile Firdevsi'ye cevap
verdi say lr. te yandan Araplar' n dilleri ve d n biimleri asla destan yazmaya elveri li deildi. Bylece Arap edebiyat ehn.
me ve Kudatgu Bilig gibi iirlere ship olamam tr. Araplar sadece monoton ve ok uzun olmayan kaside trn gerekle tirebildiler. Buna karlk Arap dili tarihi ve bilimsel basit nesir yaz snda
birinci derecede bir rol oynad (279).
B) Tarih ve Tarihiler : Islam'da tarih yazarl Hz. Muhammed'in hayatn incelemekle balamt r. Yani Siyer ve Megzi. Bu
alandaki abalar daha Emeviler zaman nda grlmektedir. Kur'an'(279) Aly Mazaheri, la vie quotidienne des Musuln ans, S. 136 v. t.

EMEV VE ABBAS UYGARLI I

165

n tefsiri, Peygamber hadislerinin a klanmas, yetler ve hadislerle ilgili olaylar hakk ndaki rivyetlerin erkenden toplan lmas zorunluluu, Siyer ve Megzi kitaplar nn vcuda getirilmesine vesile olmu tur. Hadis, tefsir, f kh bilimleri gelitike rislet devri gir
bi Hlef i Rsidin ann renilmesine de ihtiya duyuldu. Siyer
ve Megzi kitaplar ndan az sonra, Tabakat kitaplar yazlmaya baland . Bu da gene Hz. Peygamber'in hadislerini rivyet edenlerin
kimler olduunu, szlerinin gerek olup olmad n renmek isteinden domutu. Bylece nceleri muhaddislerin biyografileri
yazlm, sonra tefsir, f kh, kelm, edebiyat bilginlerinin hayatlar kaleme al nmtr. lk Megzi ve Siyer yazar Urbe bin el Zbeyr'dir (lm. H. 93). Onu H. 114'te len Vehb ibni Mnebbih izlemitir (280). Daha sonra bni shak, Muhammed bin Mslim
Zhri gelmektedirler. bni shak'n eseri yitmi, ele gememi tir,
ama Muhammed ibni Hisn bu kitab n nemli bir blmn kendi es Siret n Nebeviyye adl eserine alm , bylece ilk slm byklerinin hayatlar ile onlarn andaki olaylar hakknda bilgi
edinmek mmkn olabilmi tir. Onu bu yola gtren Abbasi halifesi Ebu Cfer Mansr olmutur. Tarihle ilgili ilk slm eserlerinden biri olduu iin nce Wstenfeld yaynlam , sonra Well'in
almalaryla almancaya evrilmi tir. Hz. Peygamber zaman iin
en deerli eserler Ktb i Sitte (= Alt Kitap) ad verilen hadis kitaplar dr. Bunlardan da Sahihn denilen Buharl'nin ve Mslim'in
iki kitab Hz. Peygamber'in hayat iin en deerli kaynaklar te kil
etmektedirler.
-

slm tarihi ve Trkler'in slAmiyeti kabulnden sonraki a lar iin ba vurulacak eserler ok e itlidir. Konular gz nnde
tutularak bunlar drt blme ayrabiliriz : 1) Genel tarihler; 2)
zel tarihler; 3) Biyografiler (= Tabakat); 4) Trl bilim alanlarnda yazlm kitaplar.
a) Genel Tarihler : slm'n ilkalarn n geleneklerine ve anlayna gre genel tarih yazarlar , nce insan n- yaradln ele alrlar, ilk devletleri ve bunlarn ilerleyilerini ksaca anlat p sonra
(280) Taberi, Vehb ibni Mnebbih'in Peygamber zaman nda Yemen'de
San'a'da bulundu unu ve At ile birlikte islm'a girdiklerini, bu ikisinin Kur'an San'a ehrinde ilk olarak mushaf haline getirdiklerini
yazarsa da Taberi burada kronolojik bir hataya d mtr, zira Vehb
ibni Mnabbih H. 114'te lmtr. Bk. Taberi, II., 2, s. 872.

166

Bahriye OK

asil konu olan Islam' n douu, gelimesi ve islam devletlerinin ku

-ulularn incelerlerdi. Muhammed Cerir'in, bn l-Esir'in, Mes'dl'nin eserleri bu trdendir.
b) zel tarihler : Yaln z bir devrin, bir hkmdarn veya bir
soyun, bir beldenin tarihinden bahseden kitaplar ise zel tarihlerdir. Vkdirnin Futuh -Sm' ile Belaziri'nin Futuh l-Buldn'
hem tarih hem de trl ehir ve kasabalardan bahseden bir eserdir.
lkelerin tarihlerini yazan daha geni bir ba ka eser de bni Asakir'in 80 cild tutarndaki Tarih-i Dmk adl kitabdr. Hatib Badadrnin Tarih-i Ba dat adl eseri de bu trdendir.
c) Biyografiler (Tabakat) : Biyografilere gelince, bu konuda
yaz lm eserlerin en eskisi bni Sa'd'n Kitab t-Tabakat il-Kebir'i
ile bni Kuteybe'nin Tabakat Sur's dr. Her ikisi de Avrupa'da
baslrr.
tr. Bu trden pek ok de erli kaynak vard r.
d) Trl bilim alanlarnda yazlm kitaplar : Bu a n tarih
ara trmalar n' kolayla tracak trl alanlarda yaz lm bilimsel
kitaplar da gzden uzak tutulmamal dr. S tahri'ni Meslik ve Memlik adl eseri bunlardan biridir. Ayr ca din, mezhep, siyaset ve
ynetim ve sosyal hayata dair de kitaplar vard r. El-Badadi, el-Esferini, el-Sehristni gibi de erli yazarlar n kaleme aldklar Milel
ve Nahl kitaplar, bunlarn en eski ve en nemlilerindendir.
Ortaa islam toplumunun gerek ynetim, gerek hukuk zelliklerini ,'renece imiz ok deerli birka esere sahibiz. Bunlardan en
nemlileri Azarn Ebu Hanife'nin rencisi mam Ebu Ylsuf'un Kitab l- Hare, el-M verdi'nin Kitab l- Ahkm is-Sultniye,
Seluklu veziri Nizm l-Mlk'n Siysetnme, Ebu'l-Ferec sfehnrnin Kitab l-Agni adl ok deerli eserleridir (281).
imdi bu yazarlarn, kronolojik s raya gre, en eskisinden ba lyarak kendilerini ve eserlerinden tarihi kaynak olma zelli ini tayan sadece bir iki tanesini tan yalm :
Emeviler'in yklrna devrinde Medine'de do an (180/747) Ebu
Abdullah Muhammed bin mer el-Vludi gelecek nesillerde derin
bir heyecan uyand rmak amac yla Suriye, Irak ve Afrika fetihlerini ok ate li bir uslbla tasvir etmi tir. Genliinde buday tica(281) Bk. . Gnaltay, slamda Tarih ve Mverrihler; Z. V. Togan, Tarihte
Usul.

EMEVI VE ABBASi UYGARLI I

167

reti ile uramt , ama ruhen bir bilim adam ve son derece erdemli olduundan sermyesini bile bor isteyenlere da tt .- Perian bir
hlde Badat'a geldi. Bermeko ullarmdan Yahya onu Ba dat'ta ka
dla atad . Mlik bin Enes ve baka nl bilginlerden dersler alm olan Vkdi, Ftuh m adl eserinden baka, Hz. Muham.Med'in sal nda balayp Hz. Ebubekir .devrinde srp giden dinden dnme (= rtidad, Ridde) olaylarnda liderlik eden Tuleyha ve
Meylimet l Kezzb gibi yalanc peygamberlerin kardklar
ayaklanmalar iine alan (282) Kitab r Ridde'yi de yazmtr. Futuh am baslmtr. Kitab r-Ridde'nin tek nushas ise Hindistan'da Bankipur' daym .
-

147/763'te babas len bn l Kelbi, babasnn isln'dan nceki Araplar' n nesepleri ile ilgili notlarma bir dzen vermekle tarih
yazarl na balad . Ayrca -Chiliye a ndaki Araplar' n putlar
hakknda ok deerli bir kaynak kitap daha yazd . Ykut Hamavii
bunu zetliyerek Mu'cem, l Buldn adl eserine katm tr. bn lKelbVnin yazd bu kitap zamannda derin bir nefretle . karlanmt . nk birok mtaas p Mslman ki iler Araplar' n puta
tapclk devrinden bahsetmeyi, bu eski an lar canlandrmak saymlar ve pek ok sert tepkilerde bulunmu lardr. Bu haks z ve
yersiz sald rlara u rayan yazar Ykut Hamavl tarafndan savunulmutur. bn l Kelbi 204/819'da Ba dat'da lmtr.
-

III. H. Yzyl (?-897) Arap tarihilerinin en byklerinden biri de Ahmed bin Yahya el-Belztiri'dir. Iranl olduunu iddia edenler de vardr (283). Halife Mtevekkil ile Mustain'in dostlu unu
kazanm , Mu'tezi'in ok zeki ve kabiliyetli olu Abdullah'a hocalk
etmitir. nce farsadan yapt evrilerle tannd. Badat sarayna
devam, ettii srada islmiyet'in I. Yzyl iinde kazand byk
baarlar iine alan Futuh ili-Buldan adl nl eserini yazmaya
balad. Dayand baka eserlerin do ruluunu tayin etme e ok
aba sarfetmi , kendisinden nce yaz lm eserleri aratrm , azdan iittii rivyetlerle bu kitaplarda bulunan haberlerin aras nda
elime olup olmadna bakm, bunlar dikkatli bir eletirid&I
geirmitir. Bu yzden Futuh l Buldn tarihi kaynaklar arasnda
en nemli yeri almaktad r. Eser Hz. Peygamber'in MusevIler'e, Mekke ve Taif'e kar at sava larla balay p sonra Ridde olaylar n,
-

(282) Bk. Bahriye ok, slm'dan dnenler ve yalanc peygamberler.

(283) S. Gnaltay, aslen ranldr diyor, bk. a.g.e., S. 25.

168

Bahriye OK

Irak' n, Ermeniye'ni , Magrib'in ve Iran' n fethini anlat rken yeri

geldike Medeniyet tarihinden divnlardan. Bizans imparatoru ile
Emeviler aras nda meydana kan terifat anla mazlklanndan bahsetmekte ve Arap yaz snn tarihine ait ok dikkate de er bilgiler
vermektedir. Ayr ca Islam s mrlarnda fetihlere devam edilirken,
Araplar' n kurmu olduu yeni ehirler hakk nda ok ilgin bilgileri bir araya getiren Futuh l-Buldn'dan ba ka geni olmasna
ramen ancak iki cildi bize ula an Ensb l-Erf ad yla bir kitap
daha yazm tr. Bu eserin ba nda Hz. Peygamber ve ailesi, Hz. Ali
soyu sonra da Abbasiler yer al r.
Hafzasm kuvvetlendirece ine inand bir e it hindistan cevizi (= Belzur)rden ok yedii iin uuru bozulmu , bu yzden
de hastalan p 897'de lmtr. Kendisine Belzuri ad nn taklmas
nedenini buna balyanlr vardr. Futuh l-Buldn, de Goeje tarafndan 1866'da yaynlanmtr. 1318/1900 y lnda da Kahire'de yay nlanm olan bu eserin Z. K. Ugan tarafndan trke evrisi
M. E. Bakanl nca 1955-1956'da Ankara'da yay nlanmtr.
Arap tarihileri iinde en stn yeri tutanlardan birisi de Ebu
C'fer Muhammed bin Cerit- et-Taberi'dir 224/639'da Taberistan' n
mul ehrinde orta halli bir ailenin ocu u olarak do mutur. Gelecein byk nne aday olan Taberi ran' n Nuirvan an n
mutlulugundan hala baz izler ta yan mul'un terkedilmi ve bakmsz kalm ate gedelerini ibretle gre gre byd nden kendisinde tarihilik hevesi uyar mt . Taberi'nin ocukluu Horasan'
da kurulmu olan Tahiroullarfnn adaletli ynetimi zaman nda
gemi , kendisi Amul'un en byk bilginlerinden iyi bir e itim grmtr. Orenimini derinle tirmek ve geni letmek iin Suriye ve M s r'a gitmi ve zaman n nl kiilerinden ders alm tr. Sem'ani bu
gen dhiden bahsederken onun btn bilim alanlar nda gerek bir
bilgi shibi olduunu ve a dalarnn hibirinin ula amad derecede kraat ve tefsirde, hadisleri konular na gre s nflandrmada
stn bir dzene ula tn sylemektedir.
Taberi byk bir n kazand ktan sonra Badat'a gitti. Orada
fkh ve hadis dersleri okutmaya ba lad . Badat'ta grd kanl
olaylar kendisindeki tarih yazma e ilimini bsbtn geli tirdiinden, kendisinden sonra geleceklere, Yzy llarn bazen deh et verici,
bazen de dzenli fakat muhakkakki devaml olarak de ien bir panaromasm gstermek hevesine d t,

EMEVI VE ABBASi UYGARLI I

169

nceleri afii mezhebinden olan Taberrnin sonradan itihatta

bulunarak kendisine zg bir okul kurmas pek ok ki inin ona kar dnmesine sebeb oldu. Ahmed ibni Hanbel'i fakihler aras nda
deil, muhaddisler aras nda saym olduu iin hakknda birok
dedikodu km , hatta lmnden sonra Hanbeli'ler kendisini rafz
ile suluyacak kadar ileri gitmi lerdir. Ancak Ebu shak irzi gibi gerekten eriatn ruhuna nfuz etmi bir kimsenin bu yoldaki
isnatlar koyu bir cehlet ve ok di bir garezkrl k olarak nitelernesi Taberrye ne derece yersiz iftiralarda bulunuldu unu aka
gstermektedir. ok e itli bilgilere ship olan byk Islam bilgini Taberi'nin yazd risleler bir yana, onun 30 ciltlik tefsir ve tarihi en ciddi al malar arasnda saylmak gerekir.
Islam dnyas nn Heredot'u say lan Taberrnin btn tarihe
k tutan nl eseri Tarih l mem, yel Mluk adn tar. Kitap
yaradltan balayp IV. Yzyln balarna kadar geen btn olaylar iine alr. Islm'n ilk alarna ait olaylar ise ylesine etrafl ,
ylesine ince ayrntlarna kadar anlat lmtr ki, bugne dek onun
baard bu ii, baka hibir tarihide grmek mmkn olamarrn tr. Taberi, olaylar hakk ndaki trl rivyetleri uzla trarak kendi
ifdesine brmeyi bile tarihi bozmak gibi anlad ndan, her olay
hakknda inand e itli rivyetleri, rvilerin adlar n da bildirerek
ayr ayr yazmtr. Eserin hem eski oluu, hem de yazar n salam
ve yksek bir ahlka ship bulunu u ona ayr bir deer kazand rmt r. Bu yzden ona tarihin bir an t gzyle bak lmaktadr. Taberi
tarihini yazarken kelime oyunlarndan kanm, olaylar kronolojik
s raya gre tasnif etmek zorunlulu unu duyduu iin de terkip yapmak ve kendi gr lerini katmak olanan pek bulamam tr. Ama
islm'n ilk alar iin Taberi tarihinde mevcut binlerce zengin
haberlerden tr bu eser en gvenilir kaynak niteli ini kazanmt r. Tarih l mem'i iki blme ayrmak gerekir: Birinci blm Israilliler ve Zerd tiler'in rivyetlerine dayan r ki, bizzat Taberrnin
aklad gibi pek ok efsanelerle doludur. O, sadece duyduklar n,
veblini rvilere ykliyerek yazmak gereklili ini duymutur. kinci blm ise Hz. Peygamber'in vahiy almas ndan IV. H. Yzy l balar na kadar olan olaylardan bahseder.
-

Araplar' n Trk illerine sokulmas dolaysyla Trkler'e dair

verdii deerli haberler, in'deki Tang soyunun bu konu ile ilgili vekayinmelerini tamamlamaktad r. Taberi tarihinin daha o zamanlar

170

Bahriye OK

deeri anlald iin Samano lu Mansur bin Nuh veziri Ebu Ali
Muhammed Belmi'ye onu farsaya evirmesini emretmi tir. Be-lrni ise Taberryi ba ka tarihilerin eserlerinden yapt birtakm
eklerle k saltarak evirmi tir. 1867'de Dubeux taraf ndan Belmi
evrisi bu kez frans zcaya evrilmi , 1874'te de de Goeje taraf ndan tamamlan p yaymlanmt r. Tarih l-lmem vel-Mlk 18791900 yllar arasnda bu kez zel bir itina gsterilerek Prym, Mller, Houtsma, Guyard gibi daha birok tan nm orientalistlerin yardmlaryla gene de Goje tarafndan Leyden'de bast nlmtr. Bu ayn nusha daha sonra M sr'da Hseyniye matbaas tarafndan yeniden baslm tr. Eser 1879'da Noeldeke taraf ndan almancaya evrilmi ve Sasni'ler blmne ok de erli geni bilgiler eklenmi tir. 1874'te Hermann Zotenberg Belami'nin farsa evirisinden
frans zcaya yeni bir evrisini haz rlad ve yaynlad. Bu ayn eviri 1958'de yeniden bas ld.
Tatl ve etkili sesi, ince uzun boyu, sa lam karakteri, derin tarih ve fkh bilgisi ile rencilerinin byk sevgisini kazanm olan
Taberi 86 ya nda ld zaman, ona minnet duygulanyla ba lanm
olan rencilerinin ve saray erkn nn sayg ve sevgi duygular,
gz ya lar aras nda kendi evinin bir blmne gmld. Bugn
hal Badatta kabri ziyaret edilmektedir.
213/828 ylnda Badat'ta doan bni Kuteybe (Ebu Muhammed Abdullah)'nin babas Merv'li olduundan baz eski kitaplarda onun Mervezi ad yla anddn grrnemiz mmkndr. ok
nemli bilginlerden dersler alarak yeti en bni Kuteybe, Arap dili
zerinde derin bilgi sahibi olmu , hadis, tefsir, Kur'an bilin-derinde stn bir yer alm tr. bni Kuteybe pek ok kitap yaram tr.
Biz burada onlardan yaln z iki tanesini sylemekle yetinelim: Kitab l-Ma'arif ve Edeb l-Ktib. Kitab l-Ma'arif, Mes'udi gibi ok
nl bir tarihiye kaynak olmu , III. H. Yzyln Arap tarihi ile
ilgili en deerli eserleri aras ndadr. slam ncesi Araplar nn rgtleri ve soy ktkleri, am'da, Yemen'de kurulmu devletler
hakknda geni bilgileri de iine almaktad r. Ayrca Hz. Peygamber'in hayat ve sonraki halifeler devri olaylar , airler, bilginler,
muhaddisler hakk nda bilgi edinmek iin de pek sa lam bir kay
'taktn 1850'de Wstenfeld taraf ndan Gttingen'de ilk defa yay nlanm olan Kitab l-Ma'arif (Handbuch der Geschichte serisi),
sonra da Kahire'de 1300/1883'de bas lmtr.

EMEVI VE ABBASi UYGARLI I

171

H. III. Yzyln sonlarnda Badat'ta domu olan Ebu'l Hasan Ali bin el-Hseyin bin Ali atas bni Mes'd'a nisbetle Mes'di
adyla anl r. 346/957 ylnda Msr'da Fustat ehrinde lm tr.
Genli inde uzun seyahatlere km , bylece grg ve bilgisini
artt rmt r. Bu seyahatlerinden birinde Multan'dan dndkten
sonra Fars ve Kirman'da bulunmu , bir sre dinlendikten sonra
da gene Hindistan'dan Seyian adas na gemi, oradan Madagaskar'a sonra Uman taraflar na uram, Suriye'den Msr ve Magrib'e, oradan da Endls'e giderek ara trmalarn srdrrntr.
Tarihiler iin en nemli eserlerinden birisi Mure z-Zeheb ve
Ma'adin l-Cevher'dir. Bu eser rivyete gre Ahbr z-Zaman ile
Kitab l-Evsat' n bir zetidir. Murc z-Zeheb iki blmden meydana gelmi tir: birinci blm islam,'dan nceki kavimlerin tarihlerinden bahsetmekte, gene bu blmde kozmografya ve co rafya bilgileri vermektedir. Rislet devrinden Abbasi halifesi ElMuti devrine kadar, yani miladi IX. Yzy l sonuna kadar olan
olaylar iine alan k sm da kitabn ikinci blmn tekil eder.
Kitab halifelerin tahta k srasma gre yazlmsa da, iinde
olaylar n birbirleriyle ilgisini gsteren bir mant ki sra olmad
gibi, btn veya nemli olaylar kitaba al nmam , daha ok merak
ekici hususlara ve olaylarla ilgili olarak sylenmi iirlere yer
verilmitir. Keskin zekas bir anda tarihi, corafyay , dinleri, rklar , fenleri, gelenek ve rivyetleri hep birden kavram , bunlar
okuyucularma retmek iin belli bir yntem izlemeksizin oldu u
gibi yazm tr. Bat l bilginler Murtc ilz-Zeheb'in tarihi de erini
doululardan nce takdir etmi , Mes'di'nin teki eserleri gibi,
bu kitabn da yaynlamlard r. Bu nemli i e nce Sprenger, ba lam, 1841 ylnda ancak bir cildini yay nhyabilmitir. Sonradan
1861de Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille gibi orientalistler tarafndan frans zca evrisi ile birlikte dokuz cild hlinde yaKitab t-Tenbih ve'l- rf adl dier bir
Ynlanmtr.
kitab , Murc z-Zeheb'in daha yntemli ve tasnifli bir zetidir.
Bu kitap de Goeje taraf ndan 1894'te Leyden'de ayr ca, Carra de
Vaux tarafndan da frans zcaya evrilerek 1897'de Paris'te yay nlanmtr.
Ebu'l-Ferec Arap olmakla birlikte sfahan'da do mu olduu
iin (248/897) kendisine sfelnni ad verilmi tir. Ayr ca cahiliye
devrine ve Emeviler zaman na ait bilgileri tercihan toplad iin
ona Emevi dendii de olmutur. Bununla birlikte kendisi ii idi.

172

Bahriye OK

356/967'de len Ebul-Ferec sfehni, Kitab l-Agni adl ok deerli bir kaynak b rakm tr. Ebu'l-Ferec bu eserinde ya ad de,
ark lar , bunlarn men elerini, faydal grd bilgileri virdek
ekliyerek bir araya getirmi tir. Bundan daha nce arklarn makamlar n]. gsteren, ama ba kaca bir aklamada bulunmyan daha geni bir mecmua tertip etmi ti. Mzik ve kltr tarihi bak m ndan son derece byk bir de er ta yan Kitab l-Agani 1285/
1868'de Msr'da Bulak matbaas nda yirmi cilt halinde bas lmtr.
Bunu gene M s r'daki ikinci ve nc bask lar izlemi tir. Kitab lAgni yaz ld devri bize tan tan bir hazinedir. Ebu'l-Ferec'in nem,
li bir eseri de nce Tahran'da ta basmas olarak (1307), sonra da
Necef'de yay nlanm olan (1353) ve Alevi tarihi bak mndan byk
bir deer ta yan Maktil t-Tlibiyin adl kitab dr.
421/1030 ylnda lm olan bni Miskeveyh de nl tarihilerden biridir. Tecrib l-mem adl ok deerli eserinin tam yazma
nshas Ayasofya ktphanesinde (nr. 3116-3121) bulunmaktad r.
Eser orientalistler taraf ndan para para yay nland gibi bir zeylle birlikte ingilizceye de evrilmi tir (The Eclipse of the Abbaside
Califete, VII cilt, Oxford, 1920-1921).
H. IV. Yzylda ya am olan Ebu Nasr Muhammed bin Abdlcebbar el-Utbi, Tarih l-Yemini adl bir tarih yazm tr. Bu kitap
Gazneli Mahmud'un Yeminddevle unvanna nisbetle bu ad tamakta ve onun zaferlerini seci li bir ifade ile terennm etmektedir.
Ingilizceye de evrilmi tir.
555/1160'da do mu olan bn l-Esir'in tahsil anda byk bir
ne eri ti i grlr, Musul Atabeyi'nin ok yak n dostluunu kazand , o da kendisini eli olarak Ba dat halifesine, am ve Kuds
beylerine gnderirdi. Parlak bir ekilde elilik vazifesini yerine
getirirken, bir yandan da tarihi ara trmalar iin f rsatlar buluyordu. O zamanlar henz Hleg'nn ak nlarna uramarr olan
Badat' n zengin kitapl klarn , byk bir azimle ara trmaya ve
inceleme e almt .
ocukluundan beri tarihe merakl olan bn ili-Esir yazmaya
koyulduu eserini yaln z baka kaynaklardan edindi i bilgilere deil, kendi gzlemlerine yer verecek bir biimde tertipledi. Abbasoullar ile ilgili birok belge toplad . Evine kapand ve el-Kmil
ad ndaki byk ve ok de erli tarihini yazd . 626/1229 y lnda kendisini ziyaret eden nl tarihi bni Hallikn onun drstl n,

173

EMEVI VE ABBASI UYGAFtLI I

crdemliliini, ve alak gnlll n saygl bir dille anlatmak tadn 630/1233'te Musul'da lm olan zzdin bn l Esir Musul'
da inzivaya ekildii srada, bilim dnyas na ok deerli byk
eser b rakmtr. Bunlar, Kitab l-Ensab, sd l-Gabe fi ma'rifet
is-Sahabe, Kitab l-Kmil fi't-Tarih'dir. Kitb ill-Ensab nesebler
zerine yazlm kitaplar aras nda byk bir deer ta d gibi be
cilt olan sd l Gabe de hadis rivyet etmi olanlarn veya ashabn ileri gelenlerinin hayatlar hakknda ok gvenilir bilgilerin
toplu olduu bir kaynakt r. H. 1280'de Msr'da bas lmtr. bn
l-Esir, el Kamil'in banda, kendi zamannda alim geinen insanlarn ounun deersizliinden yaknn Yazarn bu kitab VII. cildine kadar Taberi tarihinin tek rivyetini alarak canl bir uslpla
yazlm zeti gibidir. O zamanlar nushalar pek nadir olan Taberi
tarihini eski kurulu undan kurtararak tekrar etmekte fayda olduu dncesiyle kitabnn ba ksmn byle haz rlam olduu
akla gelebilir. Bununla birlikte el Kamil sadece Taberi'deki bilgilerin bir tekrar olmayp, bn l-Kelbi, Belazr, Mes'di ve baka
kaynaklarda bulunan, fakat Tarih l Mllak'ta bulunmyan hususlar
ihtiva etmektedir. Bu kitab n X, XI ve XII. ciltleri Mslman Trklerin tarihi ile ilgilidir. Eser 1876'da Leyden'de 14 cilt olarak baslmtr. Ayrca Msr'da da iki kez bas lmtr. bn l-Esir'in gene Trk tarihi iin nemli bir ba ka kitab da de Slan tarafndan
franszcaya evrilmi olan Musul Atabeyleri tarihidir; Historiens
orientaux des Croisades serisinde yaynlanmtr. bn l-Esir daha
ok Hal Seferleri zerindeki incelemeleri ile n yapm bir yazardr.
-

1191 veya 1193'te Halep'te dnyaya gelen Kemalddin ibn lAdim yazd Halep tarihi ile tan nmtr. Eli olarak trl lkelere gnderildi; Moollar'n aknlar karsnda Halep emiri Melik
n Nasr hkmet merkezini b rakp Kahire'ye kat zaman, bn
l Adim de kendisi ile birlikteydi. Sonradan Hleg Han onu Suriye Kadlna tyin etmi ise de memleketi olan Halep'in ak nlar
yznden tannmyacak kadar yklm olduunu grmesi onun,
iirlerle alamasna ve tekrar M sr'a dnmesine sebeb oldu ve
1262'de ld. Tarih l Haleb'in bir zeti Blochet tarafndan frans zca olarak bast nlmtr.
-

1203'te am'da doup Kitab r Ravzateyn fi Ahbar il Devleteyn

adl kitab yazm olan Ebu ame akidesizlikle suland rlarak ikencelere uratld; bir gece evi baslp kendisi katledildi. Ebu
-

174

Ba hriye t1COK

me, bni Askir'in am Tarihini de zetlemi tir. Ayrca Ebu me

trl konularda birok eserler yazm tr. Tarihi ynden en nemlisi yukarda ad n andm z Kitab r-Ravzateyn'dir. Hal Seferleri hakk nda nemli bir kaynak olan bu eser iki cilttir. Nurddin
ile Salhddin Eyybi zamanlarn geni olarak iine almaktad r.
Bu eser Barbier de Meynard tarafndan frans zcaya evrilmi ve
as l metni ile birlikte (1896-1906) Recueil des Historiens des Crisades serisinde yay nlanm tr. Almanca evrisi de Berlin'de bas lmtr (bk. art k bilgi iin . Gnaltay, Islam'da Tarih ve Mverrihler,
S. 163 v. t.)
1221'de Erbil'de do an bni Hallikn Ceyhun kylarnda byd. Mderris olan babas Medrese-i Muzafferiyye'yi yapt rd ve
orada hocal k etti. Bu yzy l n nl bilginlerinden olan Umm lMeyyed Nisabilri adl hanmdan ders ve iczet ald . Ondrt ya ndan sonra, o zamanki dete uyarak, seyahate kt, am, Halep
sonra Msr'a gitti. Msr'da Baybars ona vazife verdi. bni Hallikn'n en nl ve nemli eseri Vefeyt l-Ayn'dr. Bu kitap slam
dnyas nda yetimi olan byklerin hayat hikyetlerini ve eserlerini anlatan bir tr dergidir. Yazar bu eserine M. 1256 tarihinde
Msr'da balam 1274 tarihinde onu gene burada bitirmi tir. Kitabn bni Hallikn tarafndan yazlm olan orijinal nushas British Museum'dadr. De. Slane 1843-1871 y llar aras nda bunun ingilizce evrisini yaynlamtr. Ayrca Wstenfeld de eseri 18351843 yllarnda Gttingen'de yay nlamtr. Msr'da birok kez
bas lan kitap, trkeye de evrilmi tir.
Gregorius bn l-' bri Ebu'l-Ferec 1226'da domu 1286'da lmtr. Malatyal dr, Hristiyan olmu bir Yahudi tbibin oludur.
ok kabiliyetli olduu iin kk ya ta suryanca ve ibranca rendi Bir yandan Yaktbi hristiyanlarm n bakanl na kadar ykselen
lbn l-Ibri an n hemen btn bilirnleriyle u rala ve suryanca
bir tarih kaleme ald . Bunu sonra Muhtasar Tarih l-Dvel adyla
arapa olarak zetledi. Kendisi baz arapa eserleri de suryancaya
evirmi tir. Suryancadan Wallis Budge taraf ndan ingilizceye evrilen bn lr' bri tarihi, Trk Tarih Kuru runda . R. Do rul'a
trkeye evriltilmi ve iki cilt halinde 1950 y l nda Abu'l-Ferec
Tarihi ad yla bas lmtr. Eserde baz isimler yanl olmakla bir-

rmEvl

VE ABEASI UYGARLI I

175

likte (284), ba ka kitaplarda bulunm yan hususlarda orijinal bilgi verilmektedir.

Emevl ve Abbasi a larmda yeti mi olan tarih yazarlarnn
ve bunlarn eserlerinin bal calarn bylece grm oluyoruz. Ancak btn bu tarihiler eserlerinde, tarihi ele tirmeden, bir tahlil
ve terkip yapmadan yaln zca hikye etmi lerdir, doaldr ki bylece modern tarih ynteminden uzakt rlar. Ancak sonradan XIV.
Yzyl'da yeti mi olup yalnz douda deil batda da tarihi, feylesof ve sosyologlar aras nda layk olduu yeri alm olan bni
Haldn tarih alan nda, kendisinden sonrakilerin ne yaz ktr ki izlemedikleri bir r amtr. Kuzey Afrika'da ve Msr'da devlet
hizmetlerinde bulunmu olan bni Haldn'un tarihine yazm olduu Mukaddime'si Arap edebiyat nda, tarihi hikyecilikten kurtarmak, yargy hkim klmak ve tarihin kanunlar n aratrmak
iin giriilmi ilk den.emedir. O, uluslarn hayatnda rol oynyan
bal ca etkenin ekonomik olaylar oldu unu, corafyann da bunun iinde saylabilece ini anlatmakla XVIII. Yzy lda yaam
olan Frans z d nr Montesquieu ve Aguste Comte'un ncs
olmutur. bni Haldn din ile devleti el Birtnfnin tersine birbirinden ayryor, devletin dinle kaim olmad fikrini ileri sryor
ve teokrasiyi reddediyordu (285). bni Haldn insanlk tarihinde
gebelikten, yerle iklie geii ok nemli bir toplumsal ve ekonomik olay saymaktadr. Salacak baka bir yn de kendisi
Arap olduu hlde slam uygarl mn btn kavimlerin ortak mal
olduunu iddia etmesidir. Geri o Mslman uygarl nn daha
nceki uygarlklardan stn olduunu yazmakta ise de art k bu
uygarln yakn bir gelecekte bsbtn mahvolaca m da ifade
etmektedir. O, Araplara Uygarl ykc bedeviler gz ile bakmaktadr (286). Onlarn yalnz iirde stn olduklar n kabul eder.
Gene bni Haldn'a gre Araplar ehir kurarlarken, gebe hayatnn gereklerini gz nnde bulundurduklanndan bu ehirler abucak kaybohnaktad rlar.
-

(284) rnein, I., S. 187'de Abdlmelik yerine Abdullah; S. 188'de Mekke

yerine Yesrib gibi.
(285) Toynbee bni Haldn'un fikirlerini tamamiyle benimsemi tir, bk. Z. V.
Togan, Tarihte usul, S. 176.
(286) bni Haldn, Mukaddime (Z. K. Ugan evrisi), I., S. 407 v. t.; Barthold, slam Medeniyeti tarihi, S. 40.

176

Bahriye

bni Haldn Bedeviler'in sald rsna uram olan kendi memleketi iin umutlu olmad halde Trk ve Moollar'n saldrlan
sonunda mahvolan uygarla, sadece baz ehirlerin harab oluu, uygar hayat n bir merkezden tekine gei i gzyle bakmaktadr. Avrupal yazarlar ise Trk-Mool saldrs zerine slam uygarliginin ykldn iddia ederler.

A. O.
lablyat FakUlteal
Kitapl

Halifeler Listesi
HULEFAY- RASDIN
H.
11 13
13 23
23 35
35 40

M.
Hz.
Hz.
Hz.
Hz.

Ebub;ekir
mer
Osman
Ali

632 634
634 644
644 656
656 661

EMEVI HALFELER
41 60
I. Muviye
60 64
I. Yezid
64 64
II. Muviye
64 65
I. Mervan
65 86 Abdlmelik
86 96
I. Velid
96 99 Sleyman
99 101 mer
101 105
IL Yezid
105 125 Hiam
125 126
II. Velid
126 126
brahim
127 132
II. Mervan

661 680
680 683
683 683
683 685
685 705
705 715
715 717
717 720
720 724
724 743
743 744
744 744
744 750

ABBAS! HALFELER
132 136
136 158
158 169
169 170
170 193
193 198

Seffah (Ebu'l Abbas)

Mansur (Ebu Cafer Abdullah)
Mehdi (Ebu Abdullah Muhammed)
Hadi (Ebu Muhammed Msa)
Reid (Ebu Cafer Harun)
Emin (Ebu Msa Muhammed)

750 754
754 775
775 785
785 786
786 809
809 813

178
198 218
218 227
227 232
232 247
247 248
248 251
251 255
255 256
256
279
289
295
320

279
289
295
320
322

322
329
333
334
363
381
422

329
333
334
363.
381
422
467

467 487
487 512
512 529
529 530
530 555
555 566

Me'mun (Ebu Ca'fer Abdullah)

813 833
Mu'tasm Billah (Ebu shak Muham833 842
med)
842 847
Vask Billah (Ebu Cfer Harun)
Mtevekkil Alallah (Ebu'l-Fadl Cfer) 847
861
Muntasr Billah (Ebu Cfer Muham- 861
862
med)
Msta'in Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 862 866
Mu'tez Billah (Ebu Abdullah Muham- 866 869
med)
870
Mhtedi Billah (Ebu shak Muham869
med)
Mu'temid Alallah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 870 892
902
Mu'tezid Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed) 892
908
Mktefi Billah (Ebu Muhammed Ali) 902
932
908
Muktedir Billah (Ebu'l-Fadl Cfer)
932 934
Kahir Billah (Ebu Mansur Muhammed)
934 940
Razi Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed)
944
Mtteki Billah (Ebu shak brahim) 940
Mstekri &iflah (Ebu'l-Kasim Abdullah) 944
946
Muti Lillah (Ebu'l-Kasim el-Fadl)
946
974
T'i' Lillah (Ebu Bekr Abdiilkerim)
974
991
Kdir Billah (Ebu'l-Abbas Ahmed)
991
1031
Ka'im Biemrillah (Ebu Cfer Abdul1031
1075
lah)
Muktedil Biemrillah (Ebul-Abbas Ab- 1075
1094
dullah)
Mustazhir Billah (Ebu'l-Abbas Ah1094 1118
med)
Msterid Billah (Ebu Mansur Fadl) 1118
1135
1136
1135
Raid Billah (Ebu Cfer Mansur)
1160
Muktefl Liemrillah (Ebu Abdullah
1136
Muhammed)
1160 1170
Mustencid Billah (Ebu'l-Muzaffer
Yusuf)

119
566 575
575 622
622 623
623 640
640 656

Mustazi Biemrillah (Ebu Muhammed

Hasan)
Nasr Lidinillah (Abu'l-Abbas Ahmed)
Zahir Biemrillah (Ebu Nasr Muhammed)
Mustansr Billah (Ebu Cafer Mansur)
Musta'sun Billah (Ebu Ahmed Abdullah)

1170 1180
1180 1225
1225 1226
1226 1242
1242 1258

BiBL YOGRAFYA
Abdullah Adnan, sl. Ans., IV. C., Frbi md.
Ahmed Cevdet Paa, Ksas-i Enbiya, 12 C., st. 1331-1339.
Ahmed Emin ve Abdlhamid, Sahih l- slm, Msr 1351.
Ahmed Emin ve Abdlhamid, Fecr l- slm, Msr 1347.
Ahmed Timur Paa, et-Tasvir ind el-Arab, Kahire 1342.
Ali brahim Hasan, Nis lehunne fi'l-Tarih il- slami nasib, 2 bas.
Kahire 1963.
Arpad. Ehad, s. Ans., IV. C., Gna md.
Wnmat Haydar, slmiyetin manevi ve kltrel de erleri, Ankara
1963.
Barthold W., slm Medeniyeti Tarihi, 2. Bas . Ak. 1963.
Basset Rene, s. Ans., V. C., Hassan Md.
Bedrddin el-Ayni, Umdet l-Kari fi erhu Sahih il-Buhri, st. 2
C., L 309-310.
Belzuri, Futh l-Buldn, Z. K. Ugan evrisi, 3 C., Ankara.
Beyhum M. Cemil, el-Mer'etu fi Hazrat il-Arab, Beyrut 1962.
Binyon L, Wilkinson J. V. S. Gray B., Persian Miniature Painting,
London 1933.
Brockelmann C., slam Milletleri ve Devletleri Tarihi (N. agatay
cevrisi) Ankara 1954.
Boer de T. J., s. Ans., V., 2. C, hvn s-Safa md.
Buhl Frants, s. Ansk., VII. C., Medine md.
Buhl Frants, s. Ansk., Kur'an md.
Buhl Frants, s. Ans. X. C., S ffin md.
Caetani, Chronographia slamica, yl 32-33, 60 .
Demombynes G., Les Institutions Musulmanes, Paris 1921.
Diez A., s. Ansk., VIII. C., M atta md.
Dozy, R., Tarih-i slmiyet, Msr 1908.

181
Porul . R., Sadr l- slam, 10 c., st. 1928.
Ebu'l-Ferec (Bar Hebreus), Tarih 2 C., Ankara 1945-1950.
Ebu')-Ferec el- sfahani, Agani, Msr, Bulak, 20 C., 1285.
Ebul-Fid, Tarih, stanbul 1286.
Emir Ali, Musavver Tarihi slam (M. Rauf evrisi) stanbul 1329.
Ettinghausen R. La peinture Arab, Geneve 1962.
Farbl, Kitb l-Musiki (La musique Arabe, d'Erlanger evrisi) 2
C., Paris. 1935.
Farmer C. H., s. Ansk. IV., C., Gna maddesi.
Farmer H.G., s. Ansk., VIII. C., Musiki maddesi.
Fourcq Norbert de, Petite histoire de la Musique, Paris 1960.
Galib Edhem, Mze-i Hmayun Meskukt-i Kadime-i slmiyye katalogu. stanbul 1312.
Gazzall, ihyau ulum d-din (Yeni harflerle trke evrisi).
Gibb, H. A. R., Ortaasya'da Arap futuhat (M. Hakk evrisi) st.
1930.
Gkmen, F. s. Ansk. II. C., Birni mad.
Glpnarl Abdlbaki, Seme hadisler, 3. Bas , st. 1964.
Gnaltay emsettin, islm'da tarih ve n-verrihler, st. 1342.
Halil Edhem (Eldem), Dvel-i isla niyye (Stanly Lane-Poole'dan
evri) st. 1927.
Hammer-Purgstall Joseph von., ber die rechtsmaessige Thronfol
ge nach den Begriffen des moslemischen Staatsrechtes besonders
in Bezug auf das Osm. Reich. Mnchen 1840.
Houtsma, s. Ansk., IV. C., Ebi Behre md.,
Huart Clement, Histoire des Arabes, 2 C., Paris 1912s-1913. (Bu kitapta geni bibliyografik bilgi vard r.)
bni Abd Rabbihi, el- kd l-Ferid, M sr 1305.
bni Hacer el-Askalni, el- sabe fi Temyiz is-Sahabe, Kahire 13231325.
bni Haldfm, Mukaddime, Z. K. Ugan evrisi, st. 1954.
bni Haldn, el-ber, 7 C., M sr 1284.

182
bni Kuteybe, Kitb l-Ma'arif, Kahire 1300.
bni Sa'd, Kitb t-Tabakat il-Kebir, Leyden 1904.
bni Tagriberdi, el-Ncm z-Zhire fi mlk-i M sr il-Kahire, 10
C. Kahire. 1929-1949.
bni Tiktaka, el-Fakhri (Emile Omar evrisi) Paris 1910.
bn l-Esir,
fi t-Tarih, 12 C., M sr 1325-1357.
Kahhla mer Rza, 'Alm l-Nis, am 1959.
Kremer A. v., Studien zur vergleichenden Culturgschichte des Orientes, 2 C., S. 121.
Lammens H., Etudes sur le Siecle des Omayyades, Beyrouth 193G.
Lane-Poole Stanley, Addition of the oriental collection, 1876-1888,
Part I. addition to vols. I. - IV., London 1889.
Lane-Poole Stanley, The international Numismatia orientalia, coins
of the Urtuki Turkumans London 1875.
Lorey Eustache de, Les mosaiques de la mosqu& des Omayyades
sz Damas, Paris 1931.
Makrizi, En-Niz ve't-tahsm fi ma beyne beni meyye ve Beni
Ilsim, Leyden 1888.
Makrizi, H tat, 2. C., Kahire 1324-1326.
Mass Henri, L' slam, Orleans 1930.
~erdi el-, Kitb l-Ahkm is-Sultaniyye (Ostrorog evrisi) 2 C.,
Paris 190-1906.
Mazahery Aly, La vie quotidienne des Musulmans au Moyen-ge, Paris 1951.
Mehmet Zihni, Meshir n- Nis, st. 1294.
Mes'di, et-Tenbih, 8 C., Leiden 1894.
Mes'fdi, Murc z-Zeheb, (Barbier de Maynard et Pavet de Courtefik bask s ), 9. C., Paris 1861-1876.

Mez A., Die Renaissance des slams (Trk. evrisi) lk mec. C.

VIII. NU . 43 ve t.
Muir W., The Caliphate, its rise, decline and fall 3. Bas., London
1899 (Bu lkitapta geni bibliyografya vard r).

183
Otto-Doru K., Kunst des slams, Baden-Baden 1964.
Poliak, Sami dounun arapla mas (ev. Bahriye ok, l. Fak. Der.
Say III-IV.) Ankara 1954.
Salam O. Ferit, E siz bir madalya (Trk Tarih Arkeologya ve Etnografya Dergisi) Say II. 1934. S. 250-253.
Sait Paa (Diyarbekirli), Mir'at l- ber.
Schmidt, Karl der Grosse und Harun ar-Raschid, Der slam III.,
S. 404-411.
Seligsohn M., Abdullah bni Zbeyr md. s. Ansk. I. C.
Syti, Tarih l-Hulef, Kahire 1305.
Taberi, Tarih l-mem ve 1-Mlk (Z, K. Ugan evrisi) 4. C., Ankara 1955-1958.
Taberis, Tarih 1-mern ve 1-Mlk (Belmi farsa evrisinden
,i.,otenberg'in fr. evrisi) 2. bas., 4 C., Paris 1958.
Togan Z. V., Tarihte Usl, st. 1950.
ok Bahriye, slam devletlerinde kad n hkmdarlar, Ankara
1965.
tiok Bahriye, slam devletlerinde baz nibeler (Belleten XXXI.,
Say 122).
ok Bahriye, slmdan dnenler ve yalanc peygamberler, Ankara 1967.
ok Co kun, Trk Hukuk Tarihi dersleri, 4. Bas., Ankara 1966.
Walker J., s. Ans, VI. C. Kubbet l-Sahra md.
Welhausen, Arap devleti ve skutu (F. I ltan evrisi) Ankara 1963.
Wilstenfeld-Mahler, Vergleichungs tabellen der moha nmedanischen
und christlichen Zeitrechnung, Leipzig 1926.
Ykut Hamav1, Mu'cem l-Buldn, 10 C., M sr 1322-1325.
Yaltkaya erefettin, Kaderiye yahut Mu'tezile, Darlfnun ilhiyat Mecmuas . Say 15.
Yazc Tahsin, sl. Ansk. X C., Semai md.
Yetkin S. K., slam Sanat Tarihi, 1. bas , Ankara 1954.
Zambaur E. de, Manuel de Generalagie et de Chronologie pour
l'histoire de l' slm, Berlin 1955.
Zeydn Crci, Medeniyet-i islmiye Tarihi (Zeki Megmiz evrisi)
5 C., st. 1328-1330.
Zeyrddin Ahmed bin Ahmed, Tecrid-i sarih tercmesi, 2 bas ,
3 C. Ankara 1957-1966.

 NDEKS

- A -Abbas, : 72, 74.

Abbas bin Velid, : 75.
Abbasi, Abbasiler, : 34, 52, 60, 69, 70, 72,
73, 74, 76, 78, 80-1, 83, 84, 89-91, 9799, 102, 105, 106, 108-115, 117-122,
124, 127, 128, 130-132, 134, 137, n.
209 ,138, 141, 142, 149, 151, 153, 154,
155, 158, 160, 165 168, 171, 175.
Abbasoullar (Bk.: Ayrca Abbasi) : 1,
80, 81, 85, 91, 103, 119, 152, 153,
160, 161, 172.
Abd Manf, : 147.
Abde, : 79.
Abdullah, : 79, 154, 175 n. 284.
Abdullah bin Abbas, : 8, 13, 125.
Abdullah bin Ali, : 77-79, 81, 82, 84.
Abdullah bin Emin, : 154.
Abdullah bin Hseyin, : 36.
Abdullah bin Mu'tez, : 154, 167.
Abdullah bin Sa'd bin Ebi Serh, : 12.
Abdullah bin Selm, : 17.
Abdullah bni Cfer, : 150.
Abdullah ibni Ebi Bekre, : 149.
Abdullah ibni Ebi Serh, : 5, 10, 13, 14.
Abdullah ibni Hanzala, : 38.
Abdullah ibni Kays, : 5, 31,
Abdullah ibni Mesud, : 11, n 13.
Abdullah ibni mer, : 22, 34, 75, 149.
Abdullah ibni Sa'd, : 3, 4.
Abdullah ibni Sebe (Bk. : bn l-Sevda), : 10, 12, 17, 17, n 23.
Abdullah ibni Vehb bin Rsibi, : 23,

24.
Abdullah ibni Zbeyr, : 4, 8, 16, 18, 35,
38, 39, 40, 41-44, 47 n 74, 126, 158,

159.

Abdurrahman, : 12, 32, 45, 49.

Abdurrahman bin Hasan, : 136.
Abdurrahman bin Muaviye bin Hi am
bin Abdlmelik, : 80.
Abdurrahman ibni Avf, : 1.
Abdurraahman ibni Ebi Bekir, : 34.
Abdurrahman ibni Hris, 8.
Abdurrahman ul - Gfiki, : 59, 60, 68.
Abdlaziz bin Abdlmelik, : 136.
Abdlaziz bin Mervan, : 41, 48.
Abdlaziz bin Musa, : 56, 57, 59, 61,
Abdlaziz bin Zrrre, : 30.
Abdlhamid II.: 156.
Abdlkays, : 17.
Abdlmelik bin Mervan, 32, 41-49, 54,
63, 64, 69, 78, 90, 119, 126, 129, 136,
150, 157, 159, 160, 175 n 284.
Hz. Adem, : 88
Eetius, : 60.
Afganistan, : 114.
Afrika, Afrikal lar, : 3-6, 11, 31, 42, 45,
46, 54-56, 60, 65, 68, 80, 85, 91, 98,
105, 108, 112, 120, 121, 127, 145,
152, 158, 166, 175.
Afin, : 68, 99, 102,
Aglebi Devleti, : 98, 112.
Aglebiler, 127.
Ahbar z-Zaman, : 171.
Ahd, : 124.
el-Ahkm s-Sultaniye, : 123.
Ahmed, : 109.
Ahmed bin Ali, : 112.
Ahmed bin Muhammed el - Sarahsi, :
146 n 230.
Ahmed bin Nasr bin Mlik, : 103.
Ahmed bin Tulun, : 106, 111.
Ahmed bin Yahya el-Belzuri (Bk. :
el-Belzuri), : 167.

186
Ahmed el-Fergani, : 162.
Ahmed ibni Hanbel, : 100, 101, 103, 169
Ahmed Muizilddevle, : 113.
el - Ahraz, 48 n 78.
el-Ahsa, : 45, 110 .
el-Ahtal, : 48, 69.
Akad, : 44.
Akdeniz, : 5, 54, 112, 115.
Akkal bin ebbe, : 87.
Akkorlar, : 147.
Akit Devleti, : 111.
Akitler, : 112.
Alamut, : 116.
Aleksios Komnenos : I. 116.
Alevi, Aleviler,: 96, 98, 105, 105 n 168,
109, 172.
Alfons,: 60.
Hz. Ali, : 1, 5 n 4,7, 10, 12-18, 18 n 4,
19-20, 20 n 28, 21-22, 22 n 32, 23-27,
29, 30, 32, 33, 42, 64, 73, 76, 77,
78, 80, 82-85, 97, 104, 107, 110, 120,
125, 131, 168.
Ali Evsat, : 37 n 57.
Ali bin Abbas, : 39.
Ali bin Hseyin, : 36, 37, 39.
Ali bin sa, : 92, 132.
Ali bin sa bin Mahan, : 95.
Ali bin Muhammed, : 108, 110, 112.
Ali Ekber, : 37 n. 57.
Ali el-Riza (Bk. : mam III. Ali), : 97,
98.
Ali Evsat, : n 57.
Ali madddevle, : 113.
Aliyye binti Mehdi, : 153, 153 n 257.
el-Allaf, : 149.
Alman,: 156.
Almanca, : 165, 174.
Almanya,: 60, 170.
Alptekin, : 109.
Ammar bin Ysir, : 11, 17, 21.
Ammuriye (Bk. : Amoria), : 53.
Amoria, : 53.
Amorium, 102.
Amr bin Leys, : 108.
Amr bin Said bin As, : 35, 38, 41.
Amr bin Said el - E dak, : 43.
Amr bin Zbeyr,: 35.
Amr ibn l - As, : 3, 5, 10, 19-25, 27, 28,
31, 34, 127, 158,

mul, : 168.
Anadolu, : 7, 53, 92, 106,
Anbr, : 24, 81, 82.
Anbese, : 59.
Anglosaksonlar, : 59.
Ankara, : 102, 168.
Antakya, : 117.
Antalya, 111.
Arabistan, : 18, 29, 65, 69, 72, 110, 133.
A'raf, : 157.
Araml , : 42.
Arap, Araplar, : 1, 8, 12, 16, 25, 30, 31,
33, 42, 45, 47, 47 n 75, 48-53, 5659, 61, 62, 66, 68, 70, 74, 75, 80 8587, 89, 90, 93, 109, 114, 115, 119121, 125, 129, 134-136, 137 n 209,
142, 144-146, 149, 149 n 243, 154156, 161, 167-171, 175.
Arap ovenizmi, : 51.
Arapa, : 8, 8 n 11, 46, 47, 52, 100, 110,
129, 152, 161, 164, 174.
Arapl k, : 51.
Aristo, : 100, 162.
el-Ari , : 14.
Arslan Besasiri, : 115.
Ashab, : 7, 135
Asim bin mer, : 65.
Asim Hilali, :68.
si Irma ,: 112.
Astronomi, : 161.
Asturya, : 60.
Asur, : 2, 133.
Asya, : 53, 90, 91, 114 120, 121, 162.
Ata, : 165 n. 280.
tike, : 66, 150.
Atlas Da lar, : 31, 46.
Atlas Okyanusu,: 31, 45, 54.
Attila, : 60.
Autun, : 59.
Avasm, : 92.
Avicenne (Bk : bni Sina), : 162.
Avrupa, : 58, 60, 93, 110, 139, 160-162,
166, 176.
Avusturyahlar, : 59.
Aya Maria, : 160.
Avasofya, : 161, 172.
vinedar,: 140.
Ayni, : 141.
,

si
Hz. Aye, : 13, 16, 16 n 22, 17, 18, 20, 24,
26, 27, 140, 155.
Aye binti Talha, : 135.
Azerbeycan, : 3, 7, 29, 89, 146.
Azeriler, : 154.
Azruh (Bk. : Dmet l - Cendel), : 22.
Azz, : 150.
-B Baalbek, : 137.
Bab l-Zeheb, : 83.
Bbek, : 99, 102, 115-116
Babil, : 2.
Bach, : 155.
Badat, : 35-36, 43, 82, 83, 85, 87, 95-98,
100, 101, 102, 103, 105, 109, 111,
113,-118, 121, 131, 134, 137, 138,
140, 141 143, 151, 160-163, 167,
168, 170-172.
el-Badadi, : 166.
Bahra, : 70.
Bahreyn, : 95, 129.
Bahr-i Lt (Bk. : bit Denizi), : 156.
Bak'i, : 15, 15 n 20, 26.
Balkuvara, : 158.
Bankipur, : 167.
Basra, Basral lar, : 10, 11 n 13, 12-14, 16,
16 n 22, 17, 19, 24, 28, 29, 35, 41,
43, 48, 48 n 78, 53, 53 n 91, 66,
79, 82, 84, 85, 95, 98, 101 108, 109,
125, 127, 149, 159, 161, 163.
Batlamiyus, : 163.
Baybars, : 174.
Baykent, : 49.
Bedevi, Bedeviler, : 33, 34, 51, 96, 108,
110, 119, 155, 175, 176.
Beethoven, : 155.
Bekir bin Vil, : 17.
Belami, : 170.
Belzuri, : 53, 159, 166, 168, 173.
Belediyn, : 58, 59.
Belh, : 90, 114, 117, 162.
Beni Haim, : 82.
Beni Sa'd, : 16 n. 22.
Beni f1meyye, : 64.
Berberiler, : 31, 45, 46, 54, 57, 58, 69, 80.
Berid, : 87.
Berka, : 31, 45.

Berlin, : 146 n 230, 156, 174.

Bermek Ailesi, Bermeko ullan, : 76, 85.
87, 90, 91.
Bessiri (Bk.: Arslan Besasiri), 115 .
Bestam, : 66.
Bey'a, : 124.
Beytullah, : 39.
Beytlml, : 63, 64, 89.
Beytlml il-Hassa, : 131.
Beytlml il-mezalim, : 131.
Beyzavi (Bk. : Kad Beyzavi), : 123.
Bir el-Khine, 46.
el-Biruni, : 114, 175.
Biskra, : 31.
Bizans, Bizanshlar, : 3, 5-7, 28, 30, 31,
34, 45-47, 54, 61-63, 65, 67, 68, 81,
89, 91, 92, 94, 99, 100, 102, 106, 111,
113, 116, 119, 120, 125, 126, 133,
137, 138, 143, 145, 146, 155, 156,
160, 168.
Blochet, : 173.
Blficistan, : 53.
Boduen, : 160.
Boa, : 104, 106.
Bombay, : 25.
Bordeaux, : 59.
British Museum, : 174.
Brockelmann, : 162.
Budge, Vallis, 174.
Budizm, : 145.
Buhara, : 50, 53, 68, 106, 109, 117, 162.
Buhari, : 8 n 11, 100, 165.
Btik, : 145.
Bulak, : 172.
Busayr, : 77.
Buyiler (Bk. : Bveyho ullan), : 112.
Bveyhoullar , : 109, 112-115, 127, 128,
162.
Byk Emevi Camii, : 54.
Byk Karl, : 93.
Bykboa, : 99.
- C Caesar, : 95.
Caesarea (bk. : Kayseri, Filistin), : 27.
Cafer bin Hadi, : 89.
Cafer bin Yahya, : (Bermeko ullarndan), : 90, 91.

188
Cafer l-Mansur (Bk. : Abdurrahman
bin Muaviye bin Hi am bin Abdlmelik), : 80.
Cafer t-Tayyar, : 36.
el - Caferi Saray , : 104.
Cahiliye a , : 1, 28, 69, 144, 167, 171.
Chiz, : 52, 161.
Cami-i Ezher, : 112.
Cavsak l-Hakani, : 158.
Cebir, : 161.
Cebrail, : 42.
Cemaat Y l , : 26.
Cemel Olay , : 17, 18, 41.
Cengiz Han, : 117, 142, 163.
Cerir, 69.
Cerir bin Abdullah, : 19.
Cerrh bin Abdullah, : 65.
Cevdet Pa a, : 6 n 7, 105 n 168.
Cevher, 112.
Ceyhun, : 3, 109, 174.
Cezayir, : 112.
el-Cezire, : 96.
Charante, : 59.
Charles Martel, : 59, 60.
Charlemagne (Bk : Byk Karl), : 93,
147 n 234,
Cihad, : 125.
Cirid, : 142.
Cizre, : 132, 133.
Comte, Auguste, : 175.
Cnde ibni Ebi meyye, : 6.
Cnd-i $pur, : 100.
Cneyd, : 68.
Crcn, : 66, 75, 88.
- anakkale, : 7, 62.
in, : 142, 146, 169.
gen, : 142.
- DDabbe, : 22.
Dabk, : 61.
Dahhak bin Kays, : 40, 41.
Diler, : 116.
Dal l-Kebir, : 116.

Dakiki, : 114.
Dandanakan, : 114.
Daniki, (Bk. : Mansur), : 86.
Dar, : 13.
Dar Gn, : 41.
Dar l-Hicre, : 110
Dar l-Hilfe, : 65.
Dar
: 100.
Dar s-Selam (Bk. : Ba dat), : 83.
Hz. Davud, : 160.
Davud bin Sleyman, : 63.
Davudolu Ahmed, : 103.
Davudo'ullar , : 148.
De Bouillon, Godefroy, : 117.
De Courteille, Pavet, : 171.
Dede Efendi, : 155.
De Goeje, : 168, 170, 171.
De Meynard, Barbier, : 171, 174.
De Slane, : 173, 174.
De Vaux, Carra, : 171.
Deylem, : 91.
Deyr l-Cemcim, :45.
Dicle, : 2, 72, 77, 82, 83, 94, 108, 111, 118,
158, 161.
Dinar, : 125.
Dini Mimari, : 158.
Dirhem, : 125.
Divan, Divanlar, : 128, 129.
Divan l-Arz il-Cey , : 132.
Divan l-Berid, :
Divan l-Beytlml : 131.
Divan l-Birr, : 132.
Divan l-Cevali, : 132.
Divan l-Cnd, : 131.
Divan l:Dar il-Darb, : 132.
Divan l-Hara, : 130.
Divan l-Harac ve'l Cibyet, : 130.
Divan l-Htem, : 129, 130.
Divan l- na, : 130.
Divan l-Mezlim, : 131, 135.
Divan l-Murasalat, : 130.
Divan l-Mstegallt, : 130.
Divan l-Msaderin, : 132.
Divan n-Nafaka, : 132.
Divan r-Resil, : 130 (Bk. : Divan-lMurasalat).
Divan s-S r, : 130.
Divan t-Tevkii, : 132.

189
borul, mer R za, : 174.
Dou Roma Imparatorlu u (Bk. : Bizans) : 31.
Dou Trkistan, : 88 (Bk. : Trkistan).
Dubeux, : 170.
Dmet l-Cendel, : 22, 27.
E
Ebn ibn Taglib, : 149,
Ebi Vakkas (Bk. : Sa'd ibni Malik), : 1.
Ebro (Bk. : Iber), : 57.
Ebu Abdullah Muhammed bin mer
el-Vkdi (Bk. : Vkdi), : 166.
Ebu Ahmed, : 106.
Ebu Ali Muhammed Berami (Bk. :
Bel'ami), : 110.
Hz. Ebubekir, : 7, 8, 14, 27, 44, 64, 122,
132, 167.
Ebubekir Bklni, : 123 n. 187.
Ebu Bekir bin Hasan, : 36.
Ebu Bekre, : 28.
Ebu Cafer Mansur (Bk. : Mansur). : 73,
165.
Ebu Cafer Muhammed bin Cerir et-Taberi (Bk. : Taberi), : 168.
Ebu Dlef Camii, : 161.
Ebu Eyyub el-Ensari Hlid, : 24, 30.
Ebu Hamza, : 72.'
Ebu Hanife, : 84, 93, 131, 166.
Ebu Hayyan-i Tevhidi, : 52.
Ebu Hureyre, : 14, 129.
Ebu sa bin Harun r-Re id, : 154.
Ebu sa bin Mtevekkil, : 154.
Ebu shak irazi, : 169.
Ebu Kubeys, : 44.
Ebu'l-Abbas Abdullah, : (Bk. : Seffah),:
73, 76-81, 90.
Ebu'l Al' el - Ma'arri, : 138.
Ebu'l Ferec, : 6 n 8, 65, 71, 171, 172.
Ebu'l Ferec sfehani, : 113, 166.
Ebu'l Hasan Ali bin el - Hseyin bin
Ali, : 171.
Ebu'l Kas m (Bk. : Muti), : 113.
Ebu Leyla, : 40.
Ebu Ma'er, : 162.
Ebu Muhammed Abdullah, : 170.
Ebu Musal-E 'ari, : 11 n 13, 12, 17, 19,
22, 23, 148.

Ebu Mslim Horasani, : 74-76, 78-82, 84,

88, 99.
Ebu Nasr el - Frbi (Bk. : Frbl), :
162.
Ebu Nasr Muhammed bin Abdlcebbar el-Utbi (Bk. : el-Utbi), : 172.
Ebu Nasr l-Sarrc, : 154 n 262.
Ebu Reyhan el-Birni (Bk. :
ni), : 163.
Ebu Sa'id el-Hudri, : 16 n 21.
Ebu Sa'id Hasan el-Cennbi, : 110. :
Ebu Seleme Hafs bin Sleyman, : 128.
Ebu Seleme el-Halll, : 76, 80.
Ebu Sufyan, : 19, 27, 28.
Ebu me, : 173, 174.
Ebu fa' Bveyh, : 113.
Ebu Turab (Bk. : Hz. Ali), : 33.
Ebu Yusuf, : 93, 131, 166.
Ebu Zer, : 10.
Ebu Zeyd, : 162.
Edeb l-ktib, : 170.
Efltun, : 162.
Ehl-i Beyt, : 36, 74, 76.
Ehl-i Kitaplar, : 133.
Ehl-i ura, : 40.
Ehl t-Tesviye, : 51.
Elhan, : 148.
Elteri Kagan, : 49
Emaret-i stikfa, : 126.
Emaret-i stil, : 126, 127.
Emevi, Emeviler, : 1, 10-12, 18, 19, 27,
35, 38-41, 44, 45, 49-51, 60-62, 64,
65, 68, 69, 71, 76, 78-80, 83-85, 96,
100, 107, 112, 119-122, 124, 126-127,
129, 130, 132, 134, 135, 141, 142, 149,
151, 152, 155, 156, 158, 160, 164, 166,
168, 171, 175.
Emin, : 94-96, 154.
Emir l-Har, : 95.
Emir l-Harb, : 95.
Emir l-Mminin, : 17, 64, 70, 80, 103,
119, 121.
Encyclopedia Britannica, : 9
Endls, : 55,57, 58, 62, 79, 80, 121, 152,
171.
Enes bin Mlik, : 7, 8.
Ensb l-E raf, : 168.
Ensr, : 13, 19, 38.

190
Erbil, : 174.
Erdebil, : 99.
Ereli (Bk : Heraklea) : 53
Erkn-i Devlet, : 102.
Ermenistan, : 3.
Ermeniye, : 168.
Esedi Kasri, : 68.
Esedli, : 8.
El-Esferini, : 166.
Esma, : 26, 44.
Esmi, : 93.
E 'arilik, : 101.
E 'as bin Kays, : 22, 26.
Enas, : 102.
E ref aban, : 141
Eres, : 50, 68.
Eter, : 21
Ester el-Nehai, : 12.
Eyyub bin Habib, : 59.
Eyyub bin Sleyman, : 63.
Eyyubi, Eyyubiler, : 112, 127, 128.
Ezraki, : 44.

Fahrnissa, (Bk. : uhde), : 137.

Frbl, : 113, 144 n. 222, 146, 147, n.
233, 154, 162.
Farazdak, : 69.
Fars, Farslar, : 2, 29, 75, 85, 108, 171,
Farsa, : 29, 46, 47, 98, 128, 129, 152,
161, 162, 167, 170.
Ftima, binti Abdlmelik, : 63, 64.
Ftima binti Ebu Mslim, : 99.
Fatmiler, : 112, 116, 121, 160.
Fatmiye, : 99.
Hz. Fatma, : 108, 112.
Dr. Faust, : 163.
Fazl bin Rebi, : 94, 95.
Fazl bin Sehl, : 94, 95-97.
Fazl bin Yahya, : 90.
Fedek, : 64, 105,
Fenike, : 7, 27.
Fergana, : 53, 68, 75, 109.
Feth bin Hakan, : 104.
Frat, : 20, 73, 76, 82, 161.
Fndk Atma, : 142, 143.
Filistin, : 27, 69. 71, 72, 77.
Firdevs1, : 114,164.

Fitne, : 1, 9, 15.
Floransa, : 32.
Flt, : 146.
Fransa, : 57, 59.
Frank, : 59.
Frans zca,: 170, 171, 173, 174.
Futuh l-Buldn, : 166, 168.
Futuh -am, : 166, 167.
Fustat, : 106, 138, 158, 159, 171.
G
Gfiki, : 15.
Gfir, : 157.
Galebe, : 124.
Galiya, : 60.
Galien, : 100.
Garid, : 70.
Garonne, : 59.
Gassani, : 19.
Gazale, : 123 n 190.
Gazne, Gazneliler, : 109, 114, 127, 163.
Gazneli Mahmud, : 163, 172.
Gazzli, : 123,
Gna, : 144, 144 n 222, 147, 149, 150, 152,
154.
Girid, : 6, 98.
Giri siz Hutbe, : 28.
Gitar, : 146 .
Gregorius, : 4.
Ebu'l Ferec (Bk. :
Gregoruis bn
Ebu'1 Ferec), : 174.
Grek, : 19, 30, 146.
Got, : 55, 56, 58, 59, 156.
Gktrk, : 49, 156.
Gttingen, : 170, 174.
Guadalquir (Bk. : Vdi l-Kebir), : 56.
Gurak Han, : 78.
Guyard, : 170.
H
Habbe, 67, 150.
Habe, Habe li, : 39 n 62, 142, 156.
Haccc bin Yusuf, : 44, 45, 47, 47 n
75, 48, 48 n 78, 49, 53, 53 n 89,
54, 61, 66, 67, 69, 87, 123 n 190,
126.
Hcer-i Esved, : 41, 110, 137.

191
Hallar, Hal Seferleri, : 116, 117, 139,
147, n 234, 160, 173, 174.
Hdi, : 90, 154.
Hafsa, : 7, 8.
Hakem, : 64, 152.
el-Hakim, : 160.
Haleb, : 89, 112, 173, 174.
Hlid, : 41.
Hlid bin Bermek, : 75, 85, 90.
Hlid bin Velid, : 12, 126, 129.
Hlid-i Kasri, : 68, 136.
Hlidiye, : 47 n 75.
Halifelik, : 122.
Halifet l-Mslimin, : 97, 104.
Halifet s-Slih, : 63.
Halll, (Bk. : Ebu Seleme Hafs bin Sleyman), : 128.
Hamdn Karmat, : 110.
Hammd, : 152.
Hamza, : 36.
Hanbeli, 117, 118, 169.
Hanefi, 93, 117, 118, 121.
Hans, : 135.
Hanzala, : 38.
Harac, : 132, 133, 134 .
Harc-i Mukaseme, : 133.
Harc-i Muvazzafa, : 133.
Harem, : 39.
Harezm, : 49, 114, 117, 163.
Harezm ahlar, : 117.
Harice bin Ebi Habib, : 25.
Harici, Hariciler, : 23-25, 29, 30, 39, 41,
44,-46, 48, 65-68, 72, 74, 76, 80, 98,
105-107, 123.
Hris ibni Hiam, : 8.
Harran, : 75, 77, 81, 161.
Harre, : 38.
Harun r-Re id, : 32, 89-95, 135, 140, 142,
149, 153, 153 n 257, 154.
Harura, : 23, 43.
Harriler, :23 n 34.
Hz. Hasan, : 17, 25, 26, 28, 32, 64, 83,
105.
Hasan bin Hseyin, : 37 n. 57 .
Hasan bin brahim, : 87.
Hasan ibn Kahtaba, : 76, 80, 89.
Hasan bin Sehl, : 96, 97.
Hasan Rknddevle, : 113.
Hasan Sabbah, : 116.

Hassn, : 147.
Hassn bin Numan, : 45, 46, 54.
Hassn bin Sabit, : 16 n 21, 136.
Haim bin Hkim, : 88.
Haim bin Utbe, : 21.
Haimi, Haimiler, : 19, 74, 75, 77, 78,
83.
Haimiye, : 80.
Haimoullar, :75.
Haiiler, : 119.
Har, : 157.
Hatib Badadi, : 166.
Haymana, : 102.
Hazaynme, : 86.
el-Haysam, : 149.
Hayzuran, : 90.
Hazar Denizi, : 88, 95.
Hazar Trkleri, : 92.
Hazir, : 43.
Hellenistik, : 157.
Hemedan, : 95, 99, 117, 162.
Heraklea, : 53, 92.
Heraklius, : 6 n 7.
Herat, : 117.
Heredot, 169.
Herseme, : 91, 92, 94, 97.
Hicaz, : 25, 40, 41, 43, 45, 53, 54, 72, 74,
75, 81, 87, 111, 146, 149, 150, 151.
Himyerli, : 61.
Himyeriler, : 74, 91.
Hind, Hindliler, : 27, 52, 53 n 89, 87,
101, 142, 156, 161.
Hind Denizi, : 95.
Hindistan, : 53 n 89, 86, 109, 161, 163,
167, 168, 171.
Hindiku Dalar, : 91.
Hindlar, : 133.
Hirbet l-Mefcir, : 158.
Hire, : 81, 159.
Historiens Orientaux des Croisades, :
173.
Hiam bin Abdlmelik, : 53 n 89, 68,
69, 70, 73, 78, 79, 152, 155, 157.
Hive, : 117.
Homs, (Bk. : Humus), : 40.
Horasan, : 2, 3, 29, 34, 49, 50, 65, 66, 68,
71, 72, 74, 75, 82, 83, 88, 91, 92, 94,
96, 98, 99, 107, 108, 109, 117, 127,

151, 160.

t92
Houtsma, : 170.
Huart, Clement,: 38.
Hubeyriye, : 47 n 75.
Huda', : 144, 149.
Humareveyh, : 111.
Humus, Humuslu, : 11 n 13, 12, 40, 71,
72, 77.
Hurremi Hareketi, : 99, 102.
Husayn bin Nmeyr, : 39, 40.
Husravni Farisi, : 149.
Husrev Anuirvan I, : 100.
Hutbe, : 125.
Huzeyfe bin el - Yemn, : 7.
Huzeyl, : 8.
Huzistan, : 108.
Hcr bin A'di bin Htem, : 33.
Hlef-i R idin, : 165.
Hleg, : 118, 119, 172, 173.
Hrmzan, : 20 n 28.
Hz. Hseyin, : 17, 35, 36, n 56, 37, n 58,
38, 41, 42, 76, 89, 103, 105, 135.
Hseyniye, : 170.
-

Irak, rakllar, : 7, 11-13, 17, 20, 22, 22

n 32, 24-26, 28, 29, 35, 40-42, 44,
47, 53, n 89, 54, 61 66, 68, 69, 71,
72, 74, 77, 80, 88, 96, 97, 107, 108,
110, 111, 113, 116, 123 n 190, 126,
127, 134, 146, 150, 151 n 252, 159,
166, 168.
Itri, : 155.
I -ber, : 57.
bni Abbas, : 8 n 11, 23, 30.
bni Askir, : 166, 174.
bni Aye, : 70, 152.
bn A'yn, : 149.
bni Ebi Serh, : 11.
bni Ebi Serh (Bk. : Albdullah ibni
Sa'd).
bni Haldun, : 123 n 187, 148, 153, 175,
175 n 285, 176.
bni Hallikn,: 172, 174.
bni Hudeyc, : 31.
bni shak, : 165.

bni Kuteybe, : 52, 166, 170.

bni Mes'ud, : 8 n 11, 9, 11, 171.
bni Miskeveyh, : 172.
bni Muhriz,: 152.
bni Musa el-Harezmi, : 162.
bni Mlcem, : 25.
bni mer, : 30.
bni mer Kraat , : 149.
bni Sa'd, : 166.
bni Sina, : 146, 146 n 230, 147 n 233,
162.
bni Sureyc, : 70, 152.
bni ekle ( brahim bin Mu'tas m),:
152.
bni ihab, : 19 .
bni Tabtaba, : 96 .
bni Tiktaka, : 86.
bni Zbeyr, : 30.
bn l-Adim, : 173.
bn l-Esir, : 6, 166, 172.
bn l-Kelbi, : 167, 173.
bn l-Mukaffa, : 86.
n l-Sevda, : 10.
Hz. brahim,: 41, 160.
brahim, : 71, 72, 76, 84, 85, 87.
brahim bin Agleb, : 91, 98.
brahim bin Ester, : 42.
brahim bin Mehdi, : 97, 98 n 156, 152,
153.
brahim bin Mavsuli, : 94.
brahim bin Muhammed, : 73.
brahim bin Muhammed bin Ali, : 75.
brahim bin Yahya,: 79.
Ibrahim (Bk. : Musullu brahim), :
100, 152.
branca, branice, : 133, 164, 174.
idrisi, 163, 164.
drisiye Devleti, : 112.
fk Olay , : 16.
frikiye,: 91.
ihid Devleti (Bk.: Ak it Devleti), :
111.
Ihtiyar, : 124.
htiyariye, : 124.
hvan s-Safa,: 161.
hyau Ulfm, : 123.
Ikon, : 67.
lek Hanlar, : 109.

193
madddevle, (ak. : Ali), :
mam (Bk. : brahim bin Muhammed
bin Ali), : 75.
mam III. Ali, : 97.
mam- Azam (Bk. : Ebu Hanife), :
166.
mamiye, : 73.
mam Malik, : 148.
mam l-Mslimin, 119.
: 172, 174.
ngilizler, : 142.
nad, : 145.
Iran, ranllar, : 2, 3, 10, 18, 25, 28, 29,
34, 42, 44, 45, 47, 50,-52, 58, 69, 72,
74, 85, 86, 88, 92, 94-96, 98, 105-108,
110, 113,-116, 118-120, 125-129, 133,
137,139, 142, 143, 145, 146, 155,
156, 160, 161,164, 167, 168.
rene, : 89, 92.
Hz. Isa, 10 ,116, 156.
Isa, : 84, 85.
sa bin Musa,: 81, 87.
sa bin Mus'ab, : 135.
sa bin Yunus, : 93.
Isfehan, : 2, 114, 140, 152, 162, 171.
sfehani, (Bk. : Ebu'l Ferec), : 171.
Isfehanl ,: 143.
shak, : 100.
shak bin brahim, : 152.
Iskenderiye, : 3, 62, 69.
Ismail bin Ahmed, : 109.
Ismaill Hareketi, : 115.
ismaililer, : 116, 161.
smailiye, : 112.
srail Oullar, : 140.
Israilliler,: 169 .
Isr olay , : 160.
stanbul, : 7, 30, 53, 62, 89.
spanya,: 54-62, 67, 68, 80, 85, 112, 121,
140, 156.
Ibiliye, : 56, 57, 59, 61, 80.
ru-u, : 133.
tah,: 103.
Iznik,: 102.
Izzilddin bni Esir (Bk. : bn l-Esir),:
173.

Justinianus II,: 47.

Jlien, : 55 .
KKaadi, : 151 n 252.
Kbe, : 12, 18, 35, 39, 39 n 62, 41, 44, 95,
110, n 252, 160.
Kbil, : 3 .
Kadky, : 7, 30.
Kadi Beyzavi, : 123.
el-Kadi l-Fchl, : 128.
Kadi'l-Kudat, 93, 131.
Kdir, : 114, 134.
Kdir Bi'llah, : 114.
Kadis,: 55.
Khine, : 45, 46.
Khir, 112.
el -Kahire, : 112, 115, 138, 141, 168, 170,
173.
Kahriye, : 124.
Kahtaba bin Sebib, : 75.
Kim, : 114, 115.
Kaiser Friedrich Mzesi, : 156.
Kfur, : 112.
Ka'ka'a,: 17, 17 n 23.
el-Kamil, : 172.
Kanun,: 146, 162.
Kapadokya, : 30, 99.
Kapagan Han, : 49.
Karluklar, : 49.
Karmatiler, : 10, 111, 115
Karmati Ayaklanmas , : 109.
Kasm bin Hasan, : 36.
Kasm (Bk.: Mu'temin), : 95.
el-Kas m bin Tufeyl, : 70.
Kasr l-A k,: 158.
Kars l-Hayr, : 158.
Kasr l-Hayr il-GarbI, : 157.
Kastilya, : 56.
Kgr, : 53, 164.
el-Katayi, : 106.
Ktib,: 128.
Katolik, : 125.
Kaynt,: 145.
Kays,: 25, 69, 71.
Kays bin Sa'd, : 19, 20, 21, 24.

194
Kayravan, : 3 , 45, 59, 69, 158.
Kayseri, 27, 30.
Kaysyye, : 40.
Kazvin, : 95.
Kelb, : 31, 69, 71.
Kelile ve Dimne, : 86.
Keltler, : 59.
Kemalddin ibn l-Adim (Bk. : bn
l-Adim), : 173.
Kerbel, : 35, 36, 38, 39, 43, 103, 105, 113,
135.
Ketbuga, : 141.
el-Kindi, : 146, 146 n 230, 161, 162.
Kbrs, : 5, 6, 30, 69, 117.
Kpti, Kptiler, : 47, 141.
Kptice, : 47.
Krgzistan,: 114.
Krm, : 47.
Krmzllar (Bk. : Muhammere), : 88.
Klak, (Bk. Matta), : 156.
Kilikya, : 100.
Kinne bin Bi r, : 12, 15.
Kinnesrin, : 40.
Kire, : 53 n 89.
Kirmn, : 2, 108, 171.
Kirmani, : 74, 75.
Kisra, Kisralar, : 2, 121, 129.
Kitab l-Agani, 113, 151, 152, 166, 172.
Kitab l-Ahkm is-Sultaniye, : 166.
Kitab l-Ensb, : 173.
Kitab l-Evsat, : 171.
Kitab l-Harac, : 137, 166.
Kitab l-Kmil fi't-Tarih, : 173.
Kitab l-Maarif, : 170.
Kitab l-Memlik ve'l Meslik, : 164.
Kitab l-Musik, : 154.
Kitab r-Ravzateyn fi Ahbar il-Devleleteyn, : 173, 174.
Kitab r-Ridde, : 167.
Kitab r-Rci, : 163.
Kitab -ifa, : 162.
Kitab t-Tabakat il-Kebir, : 166.
Kitab t-Tenbih ve'il- raf, : 171.
Konstantin, : 6 n 7, 89.
Konstantin III, : 6 n 7.
Konstantin V, : 83.
Konstantin VI, : 92.
Konstans, : 6, 30 .
Koro, : 145.

Konya Erelisi (Bk. : Heraklea), : 92.

Klemenler, : 109.
von Krener, : 145.
Ksilifon, : 146.
Kubti, : 140, 141.
Kubbet l-Hadra (Bk. : Bab l-Zeheb), : 83, 136 .
Kubbet s-Sahra, : 159, 160.
Kudatgu Bilik, : 164.
Kuds, : 56, 117, 159, 160, 172.
Kfe, Kfeliler, : 3, 7, 11, 11 n 13, 12
16-18, 21-28, 29, 30, 33, 35, 37,
39, 41, 42, 45, 47; 48, n 78, 66, 73,
76, 77, 78, 80-82, 84, 85, 95, 96, 98,
110, 149, 159.
(uhistan, : 116.
Kunut, : 9.
Kur'an : 6-8, 8 n 11, 9, 11, 11 n 13, 14,
21, 22, 70, 100, 101, 103, 110,
122, 145, 148, 149, 149, n 243, 151
n 252, 154, 154, n 262, 157, 164,
165 n 280, 170.
Kura (Bk. : Kros), : 2.
Kurey , Kureyli, : 8, 9, 11, 12, 27, 40,
52, 70, 123, 123 n 187, 136, 152.
Kurtuba, : 56, 58, 59, 60, 138, 140.
Kurra, : 11.
Kurus (Bk. : Kros), : 2.
Kusayr Amra, : 156.
Kuseyle bin Kmran, : 31.
Kuteybe bin Muslim, : 49, 50, 50 n 83,
61.
Kuteyre, : 15.
Kutluk Han (Bk. : Elteri Kagan), : 49.
Kutsal Yerler, : 98, 116.
Kk Asya, : 61, 92.
Kl Tigin, : 49.
Krdistan, : 89, 92.
Krt, Krtler, : 85.
Kre, : 142.
Kros, : 2.
Ktb-i Sitte, : 165.
L
Lahn, : 148.
Leo, : 61.
Leo III, : 62, 67.
Leo IV, : 89.

195
Leontius, : 47.
Lesbos (Bk : Midilli), : 92.
Leyden, : 170, 171, 173.
Libya, : 4.
Likya, : 6, 30.
Loire, : 59.
Lombardiyallar, : 59.
Lugaritma, : 162 n 274.
Lt Denizi, : 156.
Luzitaniya, : 56.
Lyon, : 59.
M
Ma.adin l-Cevher, : 171.
Ma'aer, : 133.
Mbed, : 70, 150, 152.
Madagaskar, : 171.
Magrib-i Aksa, : 31.
Magrib, Magribli, : 55, 57, 62, 71, 80, 112,
168, 171.
Mahmud bin Sebktekin, : 114.
Mahmud bin Melikah, : 116.
Mahmud, Gazneli (Bk : Gazneli Mahmud, : 114.
Mide-i Sleymani, : 56, 57.
Makam, : 147.
Makrizi, : 79, 86, 87.
Makyavelli, : 74.
Malatya, : 30, 174, 83.
Mlik, : 152.
Mlik bin Enes, : 84, 85, 167.
Mlik bin Heysem Huzi, : 103.
Mlik el-E ter, : 32.
Maliki, : 85.
Mlullah, : 34.
Ml l-Mslimin, : 34.
Malta, : 6.
Mani, : 88.
Mani Dini, : 70.
Mnia, : 109.
Maniciler, : 88.
Maniheistier, : 88.
Maniheizm, : 99.
Mansr, : 32, 52, 81-87, 131, 134, 139, 140,
149, 160, 161, 165.
Mansr bin Nuh, : 170.
Mansr bin Talha bin Tahir, : 146 n

230.

Manuel, : 3.
Mara , : 89.
Mride binti ebib, : 101.
Marmara, : 31.
Maskin, : 43, 45.
Mason, : 110, 161.
Matematik, : 161.
Maverannehr, : 49, 50, 69, 92, 109, 114.
el-Mverdi, : 121, 123, 166.
Mavritanya, (Bk. : Magrib-i Aksa), : 31 .
Mayorka, : 54.
Mazdeizm (Bk. Medsilik), : 88.
Mazenderan, : 89, 116.
el-Mecmu fi'l-F kh, : 73.
Mecusi, : 10, 25, 133, 88.
Medin, : 2, 24, 25, 48 n 78, 82, 95.
Medici, : 32.
Medine, Medineliler, : 1, 8, 11-18, 26, 29,
35, 37-39, 39 n 61, 54, 69, 72, 82-85,
87, 97, 105, 111, 112, 122, 135, 150,
151 n 252, 159, 166.
Medinet l-Mansr, (Bk. : Ba dat), :
83.
Medinet s-Selm, (Bk. : Ba dat), : 83.
Medrese-i Muzafferiye, : 174.
Medya, : 29.
Megazi, : 164, 165.
Mehdi, : 42, 87, 88, 89, 152, 153.
Mehdi bin Mansur, : 83.
Mehdiye, : 112.
Mektil t-Tlibiyin, : 172.
Meknna, : 153 n 257.
Mekke, Mekkeliler, : 3, 16, 27, 35, 38,
39, n 63, 40, 44, 54, 69, 85, 87, 89,
110, 111, 112, 136, 145, 150, 159,
167, 175, n 284.
Mekrhe, : 47 n 75.
Melikah, : 15, 116.
Melik l-Ma rik ve'l-Magrib (Bk. : Turul Bey), : 115.
Melik n-Nr, : 173.
Melodi, : 149.
Memlik, : 166.
Metnin, : 141.
Me'mun, : 52, 92, 94-98, 98 n 156, 99-102,
106 ,128, 151, 161.
Meng Han, : 118.
Merc Rhit, : 41.

Merida, : 56.

196
Merv, IVIervliler, : 2, 75, 92, 96, 114, 170.
Mervan, : 11, 13, 14, 14 n 16, 18, 35, 38,
40, 41, 48, 64, 72, 75, 88.
Mervan I, : 72, 77, 78, 80, 87, 100.
Mervniler, : 41, 33.
Mervezi (Bk. : bni Kuteybe), : 170.
Mesalik, : 166.
Mescid, : 159.
Mescid-i Aksa, : 160.
Mescid-i Nebevi, : 4, 87, 89, 158.
Mesleme bin Abdlmelik, : 53, 62, 66,
67, 79.
Mesud bin Mahmud, : 114.
Mesudi, : 14 n 16, 22 n 32, 33, 113, 166,
170, 171, 173.
Mehed, : 98.
Mevali, : 51, 66.
Mevlana Cellddin Rumi, : 154, 155.
Meysun, : 31.
Mezdek, : 88.
Mezopotamya, : 109, 161.
M s r, M s rl lar, : 4, 10, 10 n 12, 12-14,
16, 18, 19, 20, 24, 31, 40, 41, 44,
45, 47, 54, 58, 77, 78, 82, 91, 96,
105 n 168, 106, 110, 111, 112, 116,
121, 127, 138, 141, 155, 159, 168,
170-175.
Midilli, : 92.
Mikdad bin Esved, : 11 n 13.
Milli Mze, : 157.
Min, : 11.
Minorka, : 54.
Mizmar, : 148.
Mool, Moollar, : 34, 117, 118, 137, n
209, 154, 173, 176.
Montesquieu,: 175.
Matta, : 156, 157.
Muaviye, : 5, 10-12, 14 n 17, 15 n 20, 1822, 22 n 32, 23-35, 42, 48, 53, 53 n
91, 78, 127, 129, 130, 136, 149, 159.
Muaviye II, : 40.
Muavvazateyn, : 9.
Mu'cem l-Buldn, : 167.
Mudar, Mudarl lar,: 17, 61, 66, 72, 74,
75, 83, 91.
Mugire bin ube, : 1, 10, 16 n 21, 19, 22,
27, 30, 33, 34.
Muhacirin, : 13, 19.
Muhalleb,: 43-45, 68.

Hz. Muhammed, : 3, 7, 9, 10, 26, 64, 97,

125, 128, 133, 136, 140, 142, 145,
147, 155, 158, 160, 164. 167.
Muhammed, : 72, 107, 117.
Muhammed bin Ali, : 42, 73, 74.
Muhammed bin Ebi Bekir, : 14, 15, 15
n 18, 16, 17, 18, 20, 24.
Muhammed bin Hanife, : 35.
Muhammed bin brahim, : 85, 85 n

138.
Muhammed bin dris l-afii, : 93,
100.
Muhammed bin Kas m, : 53, 53 n 89,
61.
Muhammed bin Mesleme, : 16 n 21.
Muhammed bin Mslm Zhri, : 165.
Muhammed bin Tou, : 111, 112.
Muhammed bin Vask, : 103.
Muhammed bin Yahya, : 90.
Muhammed Cerir, : 166.
Muhammed ibni Hi am, : 165.
Muhammed bni Sa'd et - T rmizi, : 149
Muhammedilik, : 9.
Muhammed el - Kindi, (Bk.: el - Kindi),
162.
Muhammed Mehdi, : 84, 85, 87.
Muhammed Muntas r, : 104.
Muhammere, : 88.
Muhtare, : 108, 109.
Muhtar s - Sakafi,: 39, 42, 43.
Muhtasar Tarih l - Dvel, : 174.
Muizddevle (Bk. : Ahmet), : 113.
Muizddin, : 112.
Mukaddime,: 175.
Mukanna, (Bk. Ha im bin Hakim), 88.
Muktedi, : 116
Muktedir, : 111, 113, 131, 135.
Multan, : 53, 171.
Munise, : 153.
Muntas r, : 102, 104, 105, 105 n, 168, 153.
Murad, : 22.
Muruc z - Zeheb, : 171.
Musa bin Boga, : 107.
Musa bin Emin, : 95.
Musa bin Mehdi,: 89.
Musa bin Nusayr, : 54 - 57 ,59, 61.
Musa bin Yahya,: 90.
Musa el - Hdi, : 89.
Musa Kazm, : 97.

197
Muski, : 143.
Mustain, : 105, 106, 140, 167.
Mustansr, : 115, 117.
Musta's m, : 117, 118, 119, 140.
Musul, : 2, 77, 79, 89, 106, 172, 173.
Musullu brahim, : 152.
Mu'tasm, : 52, 99, 102, 138, 139, 151,
158, 160.
Mu'temid, : 107, 108, 111, 153, 158.
Mu'temin, : 94, 95.
Mu'tez, : 104 - 108, 153, 154, 167.
Mftezid, : 111, 131.
Mutezile, : 101-103.
Mtezili, : 72, 103.
Mutezililer, : 100.
Muti, : 113, 171.
Muvaffak, : 107, 108, 111.
Muvaffakiye, : 109.
Mbeyyize, : 88.
Meyyed, : 106.
Mktedi, : 105-107, 110, 131.
Mktefi, : 111.
Mller, : 170,
Mmine, : 110.
Mrtedler, : 25.
Ms'ab, : 41.
Ms'ab ibni Zbeyr, : 43, 44, 47 n, 74,
126, 135.
Mseylimet l - Kezzab, : 167.
Mslim, : 8 n 11, 36, 38, 165.
Mslim bin Akil, : 35
Mslim bin Ukbe, : 38, 39.
Mslimiye, : 99.
Mstekfi, : 113.
Mstezhir, : 116.
Mtenebbi, : 113.
Mtevekkil, : 102, 103, 135, 137, 137 n,
209, 158, 161, 176.
Mtteki, : 112, 113.

Nabati, : 109, 149.

Nhire, : 141.
Nile, : 14, 15, 19.
Nahl, : 166.
Narbonne, : 57, 60.
Nasr, : 96.

Nasr bin Ahmet, : 109.

Nasr bin Seyyar, : 68, 71, 74, 75.
Nasrddin Tsi, : 119.
Nay, : 145, 148, 152.
Nebiz, : 79.
Necai, : 156,
Necef, : 172.
Nehrevan, : 24, 25, 98.
Neron, : 137 n 209.
Neid, : 145.
Nevbaht, : 87.
Nevbet l - Hatuni, : 153.
Nicaea (Bk.: Iznik), : 102,
Nihavend, : 2, 76.
Nikeforos, : 92.
Nil, : 19.
Ninive, : 2.
Niabur, : 117, 141.
Nizam l - Mlk, : 116, 166.
Normanlar, : 115, 163.
Nbetle e ark ,: 145.
Nldeke, : 9, 170,
Nubya, : 5.
Hz. Nuh, : 88.
Nuh, : 106, 109.
Numan bin Bi r, : 35, 38.
Nurddin, : 174.
Nu irvan, : 168.
Nzhet n- Nets, : 164.

O
Ouz Trkleri, : 114, 154.
Orta Asya, : 49, 92, 117, 139, 157.
Orta Dou, : 134,
Org, : 146.
Orleans, : 60.
Hz. Osman, : 1 -3, 5, 7, 9, 10 -15, 15 n
18, 15 n 20, 16, 16 - 22, 18 -20,
20 n 28, 21 -24, 27, 29, 31, 32, 41,
43, 159.
Osman bin Affan (Bk. : Hz. Osman), :
41.
Osman bin Hanif, : 17.
Osman bin Huneyf, : 19.
Osman bin Muhammed el - Sufyani, :
38.
Osmanl ,: 155, 156.

Otokratik, : 120.,

198

klit, : 86.
Hz. mer, : 2, 3, 5, 7, 8, 10, 20, 27, 29,
40, 51, 63 - 65, 129, 131, 136, 159.
mer II,: 67, 68, 71, 75, 79, 107, 151,
151 n 252.
mer bin Hseyin, : 37 n 57.
mer bin Sa'd, : 37.
mer Camii (Bk.: Kubbet s - Sahra), :
160.
mer ibni Abdlaziz (Bk. : mer II), :
51, 53, 54, 62, 63, 64, 65, 66, 128,
151, 151 n 252.
mer ibni Hattab (Bk. : Hz. mer), :
64, 129.
mer ibni Ebi Rebia, : 136.
mer ibni Sa'd ibni Ebi Vakkas, : 36.
r, : 132 -134.
zbek Trkmenleri, : 154.
P
Palermo, : 163.
Palmir, : 70, 155, 157.
Paris, : 171.
Parsizm (Bk. : Zerd tilik), : 145.
Pehlevi, : 161.
Pencap, : 53, 61, 114.
Persepolis, (Bk. : Stahr), : 2.
Hz. Peygamber (Bkz. : Hz. Muhammed), : 7, 8, 11, 16, 18, 18 n 24, 19,
26, 27, 32, 35 - 37, 41, 47, 48, 51,
53, 64, 72, 84, 87, 103, 104, 118-120,
122, 123, 137, 140, 148, 149, 149 n
243, 150, 157, 158, 159, 164, 165 n
280, 167 -170.
Pireneler, : 57, 59, 60.
Pitagoras, : 161.
Platon, (Bk. : Eflatun), : 161, 162.
Poitiers, : 59, 60, 68.
Polo, : 142.
Portekiz, : 56.
Pirimus inter pares, : 33.
Prym, : 170.
Ptoleme, : 146.
R
Rafaello, : 160.

Rafi' bin Leys, : 92.

Ravd l - Uns, : 164.
Razi, : 111.
Rebi', : 87.
Rebia, : 17.
Recueil des Historiens des Croisades,:
174.
Rey, : 2, 3, 76, 85, 92, 95, 114, 117.
Ridde, : 167.
Risla fi icz' habariya al - Mus ki, :
146 n 230.
Risle, Risleler, : 161 ,162.
Rislet, : 171.
Riza Min 'AM Muhammed (Bk.: mam
III. Ali), : 97.
Rodos, : 6.
Rodrik, : 55, 156.
Roger, : 115.
Roger, II, : 163.
54, 95, 133, 138,
Roma, Romallar, :
161.
Rnesans, : 162.
Rum, Rumlar, : 4, 28, 45, 54, 62, 89, 100,
129, 138.
Rum Ate i, : 62.
Rumca, : 46, 47, 129.
Rusfe, : 83, 131.
Rusfet - am, : 155.
Ruzbik, : 117.
Rknddevle (Bk. Hasan), : 113.
Rknddin, : 119.
S
Sabit bin Kays, : 12.
Sadaka (Bk. : Zekt), :132
Sa'd bin Humran, : 15 n 18
Sa'd ibni Ebi Vakkas, : 3, 10, 16 n 21,
22, 148, 159.
Sa'd ibni Malik, : 1
Saffar, : 103
Saffari, : 107, 108, 109.
Safiddin, : 146 n 230, 147 n 233
Shib z - Zenadika, : 88.
Sahih, : 100
Sahihan, : 165
Sahih-i Buhari Muhtasar ,: 142

Said, : 73.

199
Sa'id ibn l - As, : 8, 11, 12.
Sa'id ibn el - As, 11, 12.
Said el - Allf, : 149
Saksonlar, : 59.
Salhddin-i Eyyubi, : 128, 174.
Salih bin Ali, : 77, 83.
Salih bin Vsif, : 107
Salim Mevla Huzeyfe, : 148.
Saman, Samanoullart, : 109, 114; 128,
162, 170.
Samarra, : 99, 101, 102, 105, 107, 143,
158, 160.
Samarra Camii, : 161.
San'a, : 165 n 280.
Sanpat olu Sehe, : 99.
Sanskrit Dili, : 152.
Saragossa, : 57, 60.
Sardinya, : 112.
Sa'sa'a, : 12.
Sasani, : Sasaniler, : 3, 119, 120, 130,
137, 138, 156, 157, 159, 161, 170.
Satran, : 142
Sayda, : 177.
Sebb, : 32, 64.
Sebeiye, : 10.
Sebktekin, : 114,
Seffah, (Bk. : Ebu'l - Abbas), : 76, 79.
Seffah II,: 111.
Sekine, 135
Seluklu, Seluklular, 114 - 117, 121, 128,
155, 166.
Sellmet l-Kas, 67
Selman ibni Rebia, 3
Sem, 154
Semni, 168
Semerkant, 49, 50, 53, 68, 92, 109, 117,
Sencer, : 117.
Sen Piyer, : 161.
Sercn bin Mansur, : 32.
Sergiopolis (Bk. : Rusfet -am), :
155.
Serhas, : 75.
Sevilla (Bk. : biliye), : 56.
Seyhun, : 50.
Seylan, : 171.
Sffin, : 18, 20, 23, 27.
Sicilya, : 31, 112, 115, 163.
Sicistan, : 127.
:

Sid-i Ukba, : 31.

Siistan, : 45, 107, 108.
Sinan bin Enes Nehai, : 36.
Sind, : 53, 61, 108.
es-Siret n-Nebeviyye, : 165.
Sitt l-Fukeha, : 137.
Sitt l-Kuzat, : 137.
Sivil Mimari, : 155.
Siyasetnme, : 116, 166.
Siyer, : 164, 165.
Soborius, : 30.
Sofiler, : 154.
Sofiyun, : 93.
Sogd, : 146.
Sokrates, : 161.
Solo, : 145.
Spor, : 142.
Sprenger, : 171.
Stahr, : 2, 3. 28.
Stahri, : 166.
Sudaklar, : 49.
Sudan bin Hamran, : 15.
Sufiler, : 155.
Sufyan bin Sr!, : 93, 94.
Sufyaniler, : 33, 41, 129.
Sultan (B. : Ahmed Muizddevle), :
113.
Suluhan, : 38.
Sumeyl, : 131.
Sur, : 117 .
Suriye, Suriyeliler, : 5, 14 n 17, 19, 20,
22, n 32, 24, 25, 27, 28, 31-33, 39, 43,
58, 69, 72, 75, 78, 80, 82, 87, 88, 91,
106, 110, 111, 112, 116, 127, 155,
159, 166, 168, 171, 173 .
Surra man ra'a (Bk : Samarra), : 102.
Susa, : 55.
Suziyana, : 100.
Hz. Sleyman, : 56.
Sleyman bin Ali, : 79.
Sleyman bin Velid, : 64, 65.
Sleyman bin Abdlmelik, : 57, 61, 62,
63, 136, 150.
Smeyye, : 28.
Snmet, : 51, 6.
Snni, : 32, 37, 63, 100, 110, 111, 112,
114, 117, 118, 148, 160.
Sryanca, : 161, 164, 174.

200
$
afii, : 93, 148, 169.
afi d Din, : 146.
ahrh, : 2.
am, amllar, : 7, 10, 11 n 13, 12, 18,
19, 22, 27, 28, 32, 37, 38, 40. 41, 43,
44, 47, 50, 51, 54, 56, 57, 59, 60, 61,
69, 71, 77, 78, 80, 82, 111, 129, 137,
149, 150, 155, 156, 157, 160, 170,
172, 173, 174.
ebbale, : 145.
ebib, : 123 n 190, 101.
ebibiye,: 123.
ehname, : 114, 164.
el-ehristni, : 166.
emgale, : 88.
erif, : 55.
evket,: 124.
eyh l-Cibl, : 116.
ia, (Bk. : ii), : 10 n 12, 24.
el- ifa, : 146 n 230.
ii, iiler, : 29, 37, 38, 41, 43, 73, 82, 98,
112, 113, 115, 117, 121, 123.
uhde, : 137.
uubiye,: 51, 52, 53, 73, 75, 164.
T
Tabakat, : 165, 166.
Tabakat -ura,: 166.
Taberi, : 7, 26, 165 n 280, 169, 170, 173.
Taberistan, : 63, 107, 108, 109, 168.
Tafdil l-Arabi, : 52.
Tagbir, : 144, 144 n 222, 148.
Taganni, : 145, 147.
Tahir,: 98.
Tahir bin Hseyin, : 94, 95.
Tahiriler, : 98, 105, 109 ,127.
Tahiroullar,: 107, 168.
Tahran,: 172.
Tif,: 29, 30, 44, 167.
Tajo,: 57.
Takiyddin Vas ti, : 137.
Talha bin. Ubeydullah, : 1, 12, 13, 16,
17, 18, 27, 135.
Talkan, : 49.
Talmud, 160.

Tampliye (Bk : Templier), 160.

Tanbur, 146, 152.
Tanburi Ubeyde,: 151.
Tang, : 169.
Tarhun, 49.
Tr k bin Ziyd, 55-57, 61.
Tarih-i Badat, : 166.
Tarih-i D mk, : 166.
Tarih l-Haleb, : 173.
Tarih l-Umem ve'l Mlk, : 169, 170.
Tarih l-Mlk,: 173.
Tarih l-Yemini, : 172.
Tarihiler, : 164.
Tartil, : 145, 148.
Tarsus, 92, 102.
Tatar, : 118.
Tayy, : 17.
Tecrib l-Umem, : 172.
Tegbn, 157.
Teganni, 148.
Ternim, 22.
Templier, 160.
Teodosius III, : 62.
Teofilos, 100, 102.
Terennm, : 144 n 222, 147.
Terken, : 116.
Tevli l-Enver, : 123.
Tefviz (Bk. : Emret-i stikfa), : 126.
Tevvbin, : 41.
Tibetliler, : 50.
Tilva, Tilvet, : 144 n 222, 148.
Timur, : 54, 162.
Tiyama, 100.
Toharistan, 49, 50, 108.
Toledo (Bk : Tuleytula), : 56.
Tours, 59, 68.
Toynbee, 175 n 284.
Trablus, : 4.
Trablus am, : 117.
Traz, 46, 47, 125, 126, 141.
Turul Bey, 114, 115.
Tulun,: 106.
Tuluniye Camii,: 106.
Tulunoullar , 106, 111, 127.
Tuleyh, 167.
Tuleytula, 56, 57.
Tunbr,: 145.
Tunus, : 31, 112.

201
Ts, : 93, 98.
Tuveys, : 150, 152.
Tuzun, : 112, 113.
Trk, Trkler, : 34, 49, 50-52, 68, 69, 87,
101, 102-109, 111, 112, 114,115, 138,
146, 154, 155, 160, 164, 165, 173,
176.
Trke, : 164, 168, 174.
Trkistan, : 109, 142.
Trkistan K rgzlar, : 154.
Trkeler,: 49, 50.
Trkmenler, : 106, 114.
Trk Tarih Kurumu, : 174.

U
Ubbde, : 104.
Ubey ibni K'b, : 8, 9, 11 n 13.
Ubeyd, : 28.
Ubeyde, Tanburi, : 151.
Ubeydiye Devleti (Bk.: Fat miler) :
112.
Ubeydullah, : 88, 112.
Ubeydullah bin mer, 20, 20 n 28.
Ubeydullah bin Ziyad, : 35, 36, 37, 40,
41, 43, 53, 53 n 91.
Ud, 145, 152.
Ugan, Z. K.: 168.
Uhud, : 38.
Ukbe bin Nfi, : 31, 45, 60, 158.
Ukbe bin Velid, : 38.
Ulviye, : 150.
Uman, : 171.
Umeyye, : 40, 127.
Umeyyeli, : 14.
Umeyyeoullar , : 15 n 20, 75.
Urbe bin el-Zbeyr, : 165.
Urve, : 12.
Usame, : 16 n 21.
Unas, : 143,
Utbe bin Rebia, : 27.
Uygurlar, : 88.

meyye Camii, : 158, 159 .
mm Asm, : 65.
mm Glsm, : 5 n 4.

Umm l-Benin, : 136.

Umm l-Meyyed. Nisaburi, : 174.
rdn, : 156.
sd l -Gbe fi ma'rifet is - Sahbe, :
173 .

VVdi l - Kebir, : 56.

Vk di, : 100, 166, 167 .
Valilik, : 126.
Vasif, : 103, 104, 106.
Vsk, 102, 103, 106, 153.
Vst, 48, 48 n 78, 66, 76, 80, 85, 95, 101,
105, 107, 108, 110.
Veia, : 55.
Vefeyt l-Ayn, : 174.
Vehb ibni Mnebbih, : 165, 165 n 280.
Veliand, : 124.
Velid bin Abdlmelik (Velid I), : 48,
53, 54, 55, 57, 61, 64, 65, 67, 75, 151,
155, 156, 158, 159.
Velid II, 69, 70, 137, 150, 151, 152, 156,
158.
Velid bin Ukbe, : 3.
Velid bin Utbe, : 35.
Velid bin Yezid, : 151.
Vezir-i Tefviz, : 128.
Vezir-i Tenfiz, : 128.
Vezirlik, : 128.
Vitir, : 9.
Vfld, : 33.

- wWeil, : 165.
Wilhelm, I, : 164.
Wilhelm IT, : 156.
Wstenfeld, : 165, 170. 174.
Y
Yahya bin Abdullah, : 91.
Yahya bin Adem, : 137.
Yahya Bermeki, : 91, 167.
Yahya bin Hlid, : 90.
Yakn Dou, : 139.
Yakub bin Leys, : 107.

202
Ykubi, : 26, 174.
Ykut Hamayi, : 167.
Yla bin Umeyye, : 19.
Yap Sanat, : 155.
Yzc, Tahsin, : 154 n 262.
Yemme, : 41, 44, 71, 95.
Yemen, Yemenliler, : 19, 25, 31, 40, 44,
61, 66, 67, 72, 73, 74, 83, 84, 98
165, n 280, 170.
Yemeniyye, : 40.
Yeminddevle (Bk : Gazneli Mahmud), : 172.
Yeminddevle (Bk : Mahmud Sebktekin), : 114.
Yeni Sasani Devleti, : 120.
Yesrib, : 175 n 284.
Yezdecerd, : 2, 3.
Yezd Gerd, : 160.
Yezd Gerd III, : 156.
Yezid I,: 27, 30, 32, 33-37, 37 n 58, 38,
39, 39 n 63, 40, 41, 54, 64, 66, 136,
150, 152.
Yezid II, 63, 66, 67, 68, 69, 73, 78, 150.
Yezid III, : 70, 71.
Yezid, : 76.
Yezid bin Arkam, : 37.
Yezid bin Hubeyre, : 80, 84.
Yezid bin Kays, : 12.
Yezid bin Muhalleb, : 61, 63, 66, 67, 73.
Yunan, Yunanl lar, : 52, 100, 110, 161.
Yunanca, : 46, 86.
Yunanistan, : 161.
Yusuf Arslan Hacib, : 164.
Yusuf bin Abdurrahman, : 60, 61.
Yusufiye, 47 n 75.

Zab, : 77, 91.

Zat s-Sayari, : 6.
Zehebi, : 137.
Zekt, : 132, 134.
Zenadika, : 88.
Zenata, : 80.
Zencan, : 99.
Zenci, Zenciler, : 48, 108, 109, 111, 134,
154.
Zerd tlk, : 99, 145.
Zerdtiler, : 169.
Zeryb, : 140, 152, 153.
Zeyd, : 73.
Zeyd ibni Sbit, : 8, 9, 16 n 21.
Zeydiler, : 73.
Zeynelbidin, (Bk : Ali Evsat), : 37 n
57.
Zeyn d-Dar (Bk : Vecihiye binti Meddeb), : 137.
Zndklar (Bk. : Zenadika) : 88.
Zi, : 161.
Zikar, 17.
Zimam Dairesi, : 29.
Zimmiler, : 48, 129, 133.
Ziyad ibni Ebi Sufyan, (Ebihi), : 19, 28,
29, 33, 34, 126, 127, 149, 159.
Zotenberg, Herman, : 170.
Zbeyr, 1, 12, 13, 16, 17, 18, 27,
Ziiheyr, : 45.
Zntlar, : 101.

IINDEKILER

VII

NSZ
I. HAL FEL N EMEVI SOYUNA GEI INI HAZIRLAYAN SEBEBLER

1 Hz. Osman' n Halife seilmesi

2 Hz. Osman devri

A) Hz. Osman' n baarlar

a) iranda'ki fetihlerin tamamlanmas
b) Afrika'da sava lar
c) Mslmanlar'n ilk deniz savalar ve
Akdeniz'de fetihler

2
2
3

ca) Kbrs'n fethi

cb) Zat l - Savari deniz sava
cc) Rodos'un fethi
cd) Islam donanmas nn Istanbul'a varmas

5
6
6

Kur'an' n resmi eklini almas

d)

B) Hz. Osman devrinde Fitne'nin sebebleri

a)
b)
c)
d)

lkelerden ayrlma
Kureylilerin kabile asabiyeti
Mecusi ve Museviler'in gizli mcadeleleri
Hz. Osman'n yumuak huylu olmas

C) Hz. Osman'n ehid edilmesi

3 Hz. Ali'nin halifelii ve siyasi partilerin do mas

9
9
9
10
10

11
16

2o4

A) Cemel olay
B) Mudviye ile at ma ve S ffin sava
C), a) Haricilerin sebeb oldu u fitne
b) Nehrevn sava
D) Hz. Ali ile Mudviye'nin mcadeleye devam etmesi ve Hz. Ali'nin ehid edilmesi
4 Hz. Hasan' n Hilafeti
II. EMEVI DEVLETI
1

Emevi Devletinin kurulu u ve gelimesi

A) Emevi Devletinin kurucusu Mudviye'nin kimlii
B) Mudviye'nin dhi yard mc lar
a) Ziyd ibni Ebihi
b) Mugire bin be
C) Mudviye'nin halifeli i
D) I. Y ezid'in halifeli i
a) Kerbal olay
b) Harre sava
c) Mekke'nin ku atlmas
E) //. Mudviye'nin halifeli i
F) Mervn bin Hakem'in halifeli i
G) Abdlmelik'in halifeli i
a) Muhtar s - Sakafi'nin ayaklanmas
b) Abdullah ibni Zbeyr'in halifelik iddialarna son verilmesi
c) Trl blgelerde ayaklanmalar
d) Kuzey Afrika'n n Emevi halifeliine yeniden balanmas
e) Ynetim ve maliyede yenilikler
. H) Mslmanlar'n Orta Asya'da savalar
) uubiye hareketi
J) I. Velid'in halifeli i
a) Asya'da fetihler
b) I. Velid'in imr i leri
c) ca) Afrika ve Ispanya'da fetihler

17
18
23
24
24
25
27
27
27
27
28
29
30
35
35
38
39
40
40
42
42
44
44
45
46
49
51
53
53
53
54

203

K)
L)
M)
N)
O)

cb) Ispanya'nn fethedilmesinin sonular

cc) spanya'da geli me
cd) Abdurrahman l -Gfiki ve Fransa
seferi
ce) spanya'da dzenin bozulmas
Sleyman ibni Abdlmelik'in halifeli i
a) Bizans' n kuatlmas
//. mer'in halifeli i
//. Yezid'in Halifeli i
Hidm bin Abdlmelik'in halifeli i
I. Velid'in halifeli i

2 Emevi Devletinin k

A) ///. Yezid'e kar ayaklanmalar ve brahim'in

tahttan vazgemesi
B) II. Mervan' n halifelii
C) Abbas hareketi
D) II. Mervan'n sonu
III. ABBASI IMPARATORLU U

57
58
59
60
61
61
63
66
68
69
71
71
72
72
77
78

1 Abbasi imparatorlu unun kuruluu ve gelimesi

78

A) Ebu'l -Abbas' n halifelii

a) Emeviler'e kar iddet tedbirleri
b) spanya'da Endls Emev1 devletinin
kuruluu
c) Yezid bin Hubeyre'nin direnmesi
d) Ebu'l - Abbas' n lm

78
78

B) Mansur'un halifelii

81

a)
b)
c)
d)
e)
C)

Abdullah bin Ali'nin halifelik iddias

Ebu Mslim'in ldrlmesi
Badat'n kuruluu ve merkez olu u
Hz. Ali soyundan gelenlerle mcadele
Mansur devrinin zellikleri

Mehdrnin halifelii
a) Mezhep kavgalar

80
80
81

81
82
82
83
85

87
88

206

D)
E)

F)

G)

H)

b) Bizans'la mcadele
Hdi'nin halifelii
Hrun r - Resid zamannda Abbasi imparatorluu
a) Bermekoullarmn vezirlii
b) Kuzey Afrika'n n Abbasi mparatorluundan zlmesi
c) Asya'da durum
ca) Bizans'la mcadele
cb) Iran ve Ortaasya olaylar
d) Harn r - Re id'in kiilii
Emin ve Me'mun devirleri
a) Emin'in halifelii
b) Emin - Me'mun mcadelesi
c) Me'mun'un halifeli i
ca) Badat'ta karga alk
cb) Veliaht Ali el - Riza'nn halifeyi
uyramas
cc) Veliaht Ali el - Riza'nn lm
cd) Tahirilerin ortaya k
ce) Hurremi hareketi ve Babek
cf) Bizans'la sava
cg) Me'mun devrinde bilim, sanat ve
rasyonalizm
Mu'tasm' n halifelii
a) Samarra'n n kuruluu
b) Bizansla sava
Vs k, Mtevekkil ve Muntas r devrileri
a) Vask'n halifelii ve Trk Emirlerinin
iktidar ele geirmeleri
b) Mtevekkil'in halifeli i
c) Muntasr'n halifelii

2 Abbasi Imparatorlu unun dalmas

A) Mustaln, Mu'tez ve Mhteanin halifelikleri
a)
b)
c)

Musta'in'in halifeli i
Mu'tez'in halifeli i
Mhtedi'nin halifeli i

B) Iran'da Saffdri devletinin kuruluu

89
89
90
90
91
91
91
92
93
94
94
95
96
96
97
98
98
99
99
100
101
101
102
102
102
103
104
105
105
105
106
106
107

207
C) Zencilerin ayaklanmas
D) Samanoullar devleti
E) Karmat hareketi
F) Msr'n Abbas halifeli inden kesin olarak
ayrlmas
a) Msr'n Abbasis imparatorlu una yeniden balanmas
b) Msr'da Akit (= hid) devletinin kuruluu
c) Msr'da Fatimis devletinin kurulu u
G) Bveyho ullar (Buyiler) devletinin kurulu u
H) Abbas imparatorluunun Asya topraklarnda Trklerin kurduklar ilk devletler
a) Gazneliler devleti
b) Seluklu devletinin kurulu u
) Sicilya'nn Mslmanlar'n elinden kmas
J) smaili hareketi
K) Hal seferleri
L) Abbasi halifeli inin sonu

114
114
114
115
115
116
117

3 Emevi ve Abbasi devletlerinin aras ndaki farklar

119

108
109
109
110
110
111
112
112

IV. EMEVLER VE ABBAS LER ZAMANINDA UYGARLIK 122

1 rgtler

122

A) Halifelik
a) Hilfetin nemli sembol

122
125

B) Vlilik

126

Vezirlik
a) Vezir-i Tefviz
b) Vezir-i Tenfiz

128
128
128

D) Divnlar
a) Divn l - Htem
b) Divn l - Harc
c) Divn l - Ina
d) Divn l - Berid
e) Divn l- Cnd

128
129
130
130
130
131

C)

f)
g)
h)

Divn l - Mezlim
Divn l - Beytilml
Dier baz divnlar

2 Vergiler
A) Mslmanlar'dan alnan er'i vergiler
a) Zekt
b) r (Ur)
B) Gayrimstimlerden al nan er''i vergiler
a) Cizye
b) Harc
3 Toplumsal hayat
A) Kadnn toplumsal hayattaki yeri
B) Giyim ku am
C) Spor
4 Sanat
A) Musild
B) Yap sanat
a) Sivil mimari
b) Dini mimari
5 Bilim
A) Genel olarak
B) Tarih ve Tarihiler
a) Genel tarihler
b) zel tarihler
c) Biyografiler ( = Tabakat)
d) Trl bilim alanlarnda yazlm kitaplar

131
131
132
132
132
133
133
133
133
133
134
134
138
142
143
143
155
155
158
161
161
164
165
166
166
166

HAL FELER LISTESI

177

INDEKS

185

IINDEKILER

203

ORTACAOA
ORTA-DO U

NAZ ARLA~

A.JF ISLAM TARiN

e..V.44,7

RK/STA

1,< A,Q A D4i,

TA KENT
(

B IZ A N S

SEtlri<ANI>

C,

50 UD

Amu t

B.u-IAR
Ake

n ERv

KONYA

BAY

G IJ

TE84i1:17

--"'"

m a LEP

AKDENIZ

MUSU L

BAALBEK

AM

K T E Z. I

crcut.4

D AT
echbe -U/3 5 a 18m)

HER Ar

. SFEHAN

,111
KIPMAN

BASRA

* /Raz

* HAYBER

t-4

ob ED NE

araiR

"P

4:504P
MULT N

III ,
SIRCAN

AA
-

/9

SIS1D

cn
-Z1<cr,,,.,
- .,,zyzycz,..

MEK

RA

.4.0111M~

L .4. H.SA

NAc4 R

>** e /7,4

~IMlr
MASKA

/17,4,;) A

()MEKKE

C AP

YEZD

c>int,TAPU4

-..'P

31. C STAN

G-

'CP

i
GAZ NE

411

4E0 :W

TEBJK

AF

VIARRA

BAKLIBA 11I'HAv Evp

KIJDLS

.TABER ST AN 87'

TEXRCT

z-

7 U5 (A 1 e h e )

S UGTANI Y(

i'c ,4ts

arc

1-1/A/D OKYANUSU

TAIF

Haz rlayan : Bahriye ok

izen : Cemil Denli

eq

PARIS

F.RANK

ORLEA

KIRALLI I

TUR

tPUA7
E
1
e t732)

OTN

80 DO

(r)

k'A

"Orr
/
/
/

C)
g, o

ar 5

MAR3fLYA

ARBON
TLILON

STA

TULEYTULE

ZsS%

rf)
i

TULUZ

I> ' ,z r o Ir.

<
>-

4C

9
9

MERLA
'D

.torolictl

RTUBA
I 131.1- El%

SEVILf-

(la I k IVIP

40

k,.

KA
710%

6/RNAT

EBEL TARN
5EPTE

/.49PA N YA NIN
ARAPLAR TARA ,
PAIDAN FETHI
YE
FRANSA SEFLRi