5th International Congress of Serbian Society of Mechanics

Arandjelovac, Serbia, June 15-17, 2015

METODLOGIJA ZAMENE JEDNOG TIPA ZAKIVAKA DRUGIM, NA

STRUKTURI LETELICE
J.Dautovi 1, V.Madi2, S. urkovi3,
1

Tehniki Opitni Centar

ul. Vojvode Stepe br.445, 11 000 Beograd; e-mail jovodaut@gmail.com
2
Tehniki Opitni Centar
ul. Vojvode Stepe br.445, 11 000 Beograd; e-mail vmadic@gmail.com
3
Vazduhoplovna Akademija
ul. Bulevar vojvode Bojovica br.2, 11 000 Beograd; e-mail sonja.djurkovic@yahoo.com
Abstract. U radu je prikazan postupak zamene jedne vrste zakivaka sa drugom, na strukturi
letelice. Na vazduhoplovima Lasta, zbog oteanog procesa nabavke originalnih zakivaka, javila
se potreba za razmatranjem zamene originalnih zakivaka sa odgovarajuim zameniteljem na
mestima spojeva oplate na krilu aviona sa njegovim veznim elementima. U pitanju su spojevi na
zadnjem delu krila (na zakrilcima i krilcima), kao i srednjem delu krila, vezi oplate sa
dijafragmama, rebrima i uzdunjicima. Razmatrani su zakivci koji se prvi put koriste u srpskoj
vazduhoplovnoj industriji i njenoj praktinoj primeni, kao zamenitelj konstruktivno propisanim
zakivcima. Kao zamenitelj originalnih zakivaka, izraenih prema standardu narodne odbrane
SNO 0211B, ija je oznaka LN 9198B ispitivani su zakivci stranog proizvoaa izraeni prema
MS standardima i ije su oznake MS 20246 i MS 20470. Pomenuti zakivci su od materijala ADaluminijumska legura 2117-T4 i od materijala D-aluminijumska legura 2017-T4. Na osnovu
analiza hemijskog sastava MS zakivaka, kao i statikih ispitivanja epruveta zakovanih spojeva
koja su sprovedena u fabrici UTVA Avio Industrija, zakljuuje se da novougraeni zakivci
zadovoljavaju zahteve vrstoe. Zakivci izraeni prema MS standardima mogu se upotrebljavati
za izradu sklopova na vazduhoplovu Lasta, i mogu biti zamenitelj za spojeve koji se ostvaruju
zakivcima izraenim prema SNO 0211B, pri emu novougraeni zakovani spoj sa aspekta
vrstoe ima bolje karakteristike.
Kljune rei: zakivci, struktura letelice, zamenitelj.
1. UVOD
Na vazduhoplovima Lasta, javila se potreba za zamenom zakivaka na spojevima oplate
na krilu sa njegovim veznim elementima. U pitanju su spojevi na zadnjem delu krila (na
zakrilcima i krilcima), kao i srednjem delu krila, vezi oplate sa dijafragmama, rebrima i
uzdunjicima. Kao zamenitelj konstruktivno propisanim zakivcima LN 9198B (SNO 0211B)
razmatrani su zakivci MS 20246 i MS 20470 koji se po prvi put primenjuju u srpskoj
vazduhoplovnoj industriji. Zamena je vrena metodom ispitivanja vrstoe epruveta zakovanih
spojeva zakivaka sa oznakom MS 20246 i MS 20470 i poreenje sa vrstoom epruveta
zakovanih spojeva originalnih zakivaka sa oznakom LN 9198B. Ispitivanja su izvrena kako na
epruvetama koje ine zakivci koji pre montae moraju biti termiki obraeni (otputeni) tako i na
epruvetama koje ine zakivci u tvrdom stanju (u stanju u kojem su isporueni).

F.A.Author, S.B.Author, T.C.Author, Full Paper Title

1. ZAKIVCI I NJIHOVA PRIMENA NA VAZDUHOPLOVIMA

Na vazduhoplovima su u primeni dva osnovna naina spajanja delova izradjenih od
duraluminijuma: zakivanje i elektrootporno takasto zavarivanje. Prilikom zakivanja limova
veih debljina koriste se zakivci veih prenika i kao alat za zakivanje upotrebljavaju se prese.
Ukoliko nije mogue kristiti prese, upotrebljavaju se slepi zakivci ili tolerisani zavrtnji. U veini
sluajeva radi se o spajanju tankih limova i sam proces zakivanja se izvodi korienjem
pneumatskih ekia (to je sluaj i na avionu Lasta).
2. UOPTENO O MONTAI STRUKTURE LETELICA I ZAKIVANJU
Prilikom spajanja delova strukture i oplate krila vazduhoplova (integralni tj. frezovani
delovi na krilu, veliki kovani i liveni delovi kao i delovi koji su napravljeni od ojaanih plastinih
materijala) koristi se specijalizovani alat. tzv heling (sl.br1). Osnovna namena helinga jeste da
definie i obezbedi precizne lokacije vitalnih veza tj. ramenjaa prednje i zadnje, kao i okova koji
povezuju jedan deo strukture sa drugim (npr. okovi krilca, zakrilca, okovi za vezu krilo-trup,
vezni okovi, okovi rolnica za klackalicu itd), slika br.2. Pri tome heling omoguava jednostavnu
demontau spojenih elemenata sa alata. Montane operacije se mogu podeliti u nekoliko celina:
postavljanje rebara, uzdunika i ostale konstrukcije kostura krila u alatu, spajanje stringera za
oplatu krila, postavljane zakivaka i demontaa stega pri emu se kompletirano krilo zatim
demontira iz helinga.

Slika 1. Alat za sklapanje krila tzv.heling

Slika 2. Prihvat vitalne veze-prednje

ramenjae u alatu za sklapanje krila.

Proces zakivanja podrazumeva operacije buenja, uputanja, obaranja ivica i na kraju

zakivanja, pri emu su zakivci u zakovanim spojevima optereeni na smicanje. Otvor se bui
burgijom odgovarajueg prenika, pri emu je zbog injenice da glava zakivka moe biti i do 1.5
puta vea od prenika zakivka, neophodno upustiti otvor. Ovo zavisi i od karakteristika zakivka,
njegove tvrdoe i ugla uputenog dela otvora. Zakivanje se obavlja u jednom, dva, tri i retko u
etiri reda u rednom ili smaknutom sistemu.

F.A.Author, S.B.Author, T.C.Author, Full Paper Title

Slika 3. Pneumatski eki vedske firme,

proizvoaa Atlas Copco

Slika 4. Pneumatski ekii vedske firme

Atlas Copco, ije glave ekia mogu biti
ravne ili sa udubljenim vrhom u zavisnosti
od zakivanja zakivaka sa ravnom ili
poluokruglom glavom.

Prilikom izvoenja procesa zakivanja na vazduhoplovima primenjuje se postupak

zakivanja pomou pneumatskih ekia (sl.br.3), kojima se vri plastina deformacija (presovanje)
zakivaka. U kombinaciji sa pneumatskim ekiem se koristi podmeta za zakivanje (sl.br.4), i
operaciju zakivanja obino izvode dva radnika. Za buenje otvora za zakovice se koriste alati za
precizna buenja, to je dodatno oteano na nepristupanim delovima strukture aviona.
3. PRIMENA ZAKIVAKA NA AVIONU LASTA
Primena zakivanja zakivcima 2.4x10 SNO 0212B i 3.2x12 SNO 0212B ili njihovim
zameniteljima MS 20426 AD i MS 20470 AD jeste u zoni krila i to za zakivanje nosaa Pito cevi,
zakivanja ukruenja i ispuna oko poklopaca br.1, br.2 i br.4, u zoni donjake zadnjeg dela krila
radi pristupa komandama, kao i zakivanja u zoni slivnika tj.veza krilo-trup. to se tie primene
zakivanja zakivcima 4x18 SNO 0211C i 3.2x22 SNO 0211B ili njihovim zameniteljima MS
20470 AD oni se koriste se u zoni za vrata stajnog trapa, zakivanja profila u zoni poklopaca za
gorivo u nosnom delu krila, kao i zoni nogostupa za pilota u zadnjem delu krila.
Zamenitelji su korieni radi oteanog procesa nabavke originalnih zakivaka. Ugraeni
zakivci su analizirani pri statikim ispitivanjima sprovedenim u fabrici UTVA Avio Industrija na
kidalici, ispitivanjem epruveta zakovanih spojeva prema MS i LN standardima, pri emu su
dobijeni rezultati zadovoljili zahteve vrstoe. Tako izvrena ispitivanja i dobijeni rezultati su
potvreni i odobreni od strane projektanta -Vojnotehnikog Instituta, ime je verifikovana
primena novih zakovica na spojevima sklopova strukure krila Lasta 95.
3.1. Uporedne karakteristike zakivaka MS 20470 AD, MS 20426 AD i LN 9198 B
Zakivci LN 9198 B (ili identini, napravljeni prema standardu narodne odbrane SNO
0212 B) su korieni radi uporeivaja hemijskog sastava materijala od kojeg su napravljeni sa
zakivcima MS 20426 AD i MS 20470 AD. Poredei tehnike listove sa specifikacijama
materijala pomenutih zakovica (slike br.5 i br.6) uoavaju se u oba sluaja odgovarajue slovne
oznake (A, B, C), kao i oznake na samoj glavi zakivka (oblika take, trougla, zareza, krstia,
dijamanta,..). Oznake odreuju hemijski sastav legure aluminijuma od koje su zakivci
napravljeni.
Legura aluminijuma od koje su zakivci napravljeni sadri Si0.8% Fe0.7% Cu2.2 3.0%
Mn0.20 Mg0.20 0.5% Cr0.10% Zn0.25% (Ti+Zr)0.20%, potpuno je identinog procentualnog
odnosa u standardu WL 3.1124 vezanog za zakivke tipa LN 9198 B, kao i u standardu 2117 (AD)

F.A.Author, S.B.Author, T.C.Author, Full Paper Title

vezanog za zakivke MS 20426 AD ili zakivke MS 20470 AD, slika br.7 i br.8. Znai poreene su
karakteristike materijala durala nemakog standarda Werkstoff-Leistungsblatt i amerikog
standarda za proizvodnju aluminijuma i federalnih specifikacija 2117 T4.

Slika 5. Standard MS 20426 AD

Slika 6. Standard LN 9198 B

Slika 7. Prikaz karakteristika materijala

zakovica izraenih prema Nemakom
standardu za dural WL 3.1124.

Slika 8. Prikaz karakteristika materijala

zakovica izraenih prema USA standardu za
dural 2117 T4.

4. ISPITIVANJE I PRORAUN ZAKIVAKA NA EPRUVETAMA ZAKOVANIH

SPOJEVA NA KIDALICI
Ispitivanje je vreno na kidalici, pri emu su ispitivane tri vrste epruveta iji se zakovani
spojevi sastoje od po tri zakivka u redu. Jedna epruveta zakovanih spojeva jeste takva da su
zakivci MS 20470AD i MS20426 AD zakovani u onakvom stanju isporuke koje je pristiglo od
stranog proizvoaa, druga epruveta jeste zakovana zakivcima MS 20470AD i MS20426 AD koji
su pre toga otputeni, gde uslovi otputanja moraju biti: 4955C 30/voda. Trea epruveta
zakovanih spojeva jeste takva da su korieni zakivci LN 9198B. Merene su veliine sile
smicanja zakivaka i sile kidanja epruvete.

F.A.Author, S.B.Author, T.C.Author, Full Paper Title

Slika 9. Epruvete otputenih i neotputenih

zakovanih spojeva , oznaka MS 20426 i MS
20470, nakon ispitivanja na kidalici po
Brenelu.

Uslovi ispitivanja, jednoseno smicanje, tri zakivka u jednom redu.

Epruveta 1: Zakovan spoj, tri zakivka u jednom redu, 3.2 LN 9198 B- otputeni pre zakivanja;
Epruveta 2: Zakovan spoj, tri zakivka u jednom redu, 3.2 MS 20426 AD- otputeni pre zakivanja;
Epruveta 3: Zakovan spoj, tri zakivka u jednom redu, 3.2 MS 20426 AD- u stanju isporuke.
Zakivanje izvreno dana: 07.09.2012 godine
Ispitivanje na kidalici zavreno dana: 10.09.2012 godine.

Slika br.10. Prikaz izgleda epruvete zakovane zakivcima, njene dimenzije i oblik.

4.1 Proraun smicanja zakivaka

Materijal: 3.1124 T3 LN 9198 B
d 3.2mm - prenik zakivka;

d 2
S
8.042477mm 2 - povrina poprenog preseka;
4
N
- napon smicanja zakivka, u stanju T3 na sobnoj temperaturi;
Rc 207
mm 2
FsRAUN 3 Rc s 4994,378 N - izraunata sila smicanja;

FsEKSPERIMENT 5000 N - sila smicanja zakivaka dobijena eksperimentom;

Epruveta 1: Smaknuti zakivci na 5000N

F.A.Author, S.B.Author, T.C.Author, Full Paper Title

Epruveta 2 i 3: prekinut lim epruvete na 5500N.

4.2 Proraun kidanja lima
Materijal: 3.1124 T3 LN 9198 B
0.8mm - debljina lima epruvete za ispitivanje;
b 20mm - irina lima epruvete za ispitivanje;
S b d 0,8 13, 44mm 2 - povrina epruvete za ispitivanje;

N
- napon kidanja;
mm 2
Rm s 5510, 4 N - izraunata sila kidanja;

Rm 410
FmRAUN

FmEKSPERIMENT 5500 N - sila kidanja lima dobijena eksperimentom.

5. ZAKLJUAK
Na osnovu analiza hemijskog sastava MS zakivaka, kao i statikih ispitivanja epruveta
zakovanih spojeva koji su ostvareni po MS standardima i sprovedeni u fabrici UTVA Avio
Industrija, zakljuuje se da novougraeni zakivci zadovoljavaju zahteve vrstoe. Zakivci MS
20426 i MS 20470 se mogu upotrebljavati za izradu sklopova na vazduhoplovu Lasta, i mogu biti
zamenitelj za spojeve koji se ostvaruju zakivcima LN 9198B.
Ispitivanjem epruveta zakovanih spojeva izraenih od gore pomenutih zakovica i
poreenjem rezultata moemo zakljuiti sledee:
- ostvarena je vea sila smicanja zakivaka MS 20426 i MS 20470 to ima za posledicu ostvarenu
veu nosivost zakovane strukture, a to znai vri i ilaviji sklop sa istim brojem i prenikom
zakivka;
- asortiman zakivaka izraenih prema MS standardima moe se koristiti i u nestandardnim
uslovima tj. mogu se koristiti u stanju isporuke (bez prethodne termike obrade), pri emu se
pokazali kao veoma dobri.
Prednost pri korienju zakivaka izraenih prema MS standardima je i ta to ih ima
dovoljno u ponudi na naem tritu i ceo asortiman je sertifikovan. Takoe, cena asortimana tih
zakivaka je mnogo manja nego asortimana LN 9198B zakivaka, a vreme isporuke je mnogo
krae. Bitna je i injenica da su MS standardi vaei vojni standardi koji se koriste u proizvodnji
vazduhoplova.

6. REFERENCE
[1] Mihovilovi T., Grbi M., urkovi S., Gobelji V., Ostoji M., Kuzmanovi A.,
MODIFICATION OF WING DIAFRAGMS, 5th International Scientific Conference OTEH
2012 on defensive technologies, Belgrade, 18-19 September 2012, Vol. 61, No. 1, pp. 187191.
[2] urkovi S., Gobelji V., Ostoji M., Nikoli-Milkovski T., Mihovilovi T., Grbi M.,
MODIFICATION OF WING EXTENSION, 4th Serbian 29th (YU) Congress on teoretical
and applied mechanics Vrnjaka Banja Serbia, 4-7th of June 2013, C_48 section

F.A.Author, S.B.Author, T.C.Author, Full Paper Title

[3] Dizdarevi F., Tehnologija gradnje letilica, Mainski fakultet Univerziteta u Mostaru
Demal Bijedi, vazduhoplovni odsek, Mostar 1983 godine.
[4] Rauo B., Tehnologija proizvodnje letelica, Mainski fakultet Univerziteta u Beogradu,
Beograd 1995 godine.
[5] Tehnoloki zahtevi, izrada plana proizvodnje, priprema tecnikih promena i poboljanja
strukture, izrada smernica za radne naloge, ITUR 01/A.00.0, Lola Utva Aircraft Industry Panevo, Sektor strukture, popravke i servisiranja.