Professional Documents
Culture Documents
Binom Katsayıları - Üçer Beşer
Binom Katsayıları - Üçer Beşer
Binom Katsayıları - Üçer Beşer
Binom Katsaylar
er Beer
Bu yazda reneceimiz ey
o kadar ama o kadar nemlidir ki,
eer bu ey olmam olsayd bu yaz bile olmazd.
(Muhteem bir giri oldu.)
x + y teriminin glerinin almlarna bakalm:
(x + y)0 = 1
(x + y)1 = x +
y
(x + y)2 = x2 + 2xy +
y2
3
3
2
(x + y) = x + 3x y + 3xy2 +
y3
(x + y)4 = x4 + 4x3y + 6x2y2 + 4xy3 + y4
(x + y)5 = x5 + 5x4y +10x3y2 + 10x2y3 + 5xy4 + y5
Bu arpmlar elle yapmak pek o kadar kolay
deil, baya bir zaman alr. Biz bu yazda arpmlar daha kolay bulmaya yarayan bir yntem bulmaya alacaz. Bakalm bulabilecek miyiz? Szgelimi (x + y)15 teriminin almn olduka hzl bir
biimde bulabilir miyiz? (Heyecan had seviyede.)
Belli ki (x + y)15 teriminin almnda,
x15, x14y, x13y2, ..., x6y9, x5y10, ..., xy15, y15
monomlar olacak, yani i + j = 15 eitliini salayan i ve j doal saylar iin
xiyj
biiminde yazlan monomlar olacak, bu kolay,
nemli olan bu monomlarn katsaylarn hesaplayabilmek. (Anlalmtr herhalde: xiyj biiminde
yazlan terimlere monom denir.)
Yukarda bulduumuz katsaylar ve fazlasn
altalta yazalm:
1
1 1
1 2 1
1 3 3 1
1 4 6 4 1
1 5 10 10 5 1
1 6 15 20 15 6 1
1 7 21 35 35 21 7 1
1 8 28 56 70 56 28 8 1
1 9 36 84 126 126 84 36 9 1
Adna Pascal geni denilen bu gen nasl
oluturuluyor? Dikkat ederseniz, genin her says bir stndeki ve bir stndekinin hemen solundakini saylarn toplam. rnein, en alt satrdaki
24
n 1 n 1
(n 1)!
(n 1)!
+
+
=
i
i
1
i
!(
n
i
)!
(
i
1)!(n i)!
n
= .
i
eitlii, yani,
(x + y)n =
i =0 n i x n i yi
n
i i i 1
anlamna gelir. Bu eitlii hemen kantlayalm:
35
21
70
56 28
126 126 84
.
i 1 i + 1 i i i 1 i + 1
imdi beklenmedik bir ey yapacaz. i-inci binom katsaysna bir daha bakalm:
n
n!
n(n 1)...(n i + 1)
=
.
=
i
i
!(
n
i
)!
i!
Eitliin en sana bakarsak, n se iyi deikeni
n olan bir polinom olarak grebileceimizi grrz! Nitekim n yerine X koyarsak, her i doal says iin,
X X(X 1)...(X i + 1)
=
i!
i
polinomunu tanmlam oluruz. Bu polinomda X
yerine iden byk bir n tamsays koyduumuzda,
eski binom katsaylarn tekrar buluruz. Bu polinomun derecesinin i olduuna ve katsaylarnn kesirli saylar olduuna dikkatinizi ekerim. imdi soru
u: Daha nce kantladmz
n n 1 n 1
=
+
i i i 1
eitlii acaba polinomlar iin geerli mi, yani,
X X 1 X 1
=
+
i i i 1
eitlii doru mu? Evet. nk bu eitliin iki tarafnda birer polinom var ve bu polinomlar sonsuz tane doal say iin (iden byk her n doal saysnda) ayn deerleri alyorlar; bu koulda iki polinom
birbirine eittir. Nitekim, eer sonsuz tane x says
25
i i i 1
eitlii geerlidir. Bundan da her r gerel says
iin,
r r 1 r 1
=
+
i i i 1
eitlii geerlidir! Hatta ayn eitlik her r karmak
say iin de geerlidir.
Ho bir ey yaptk: Doal saylar iin geerli
olan bir eitlii tm gerel saylara genelletirdik.
Sanrm okur yukardaki yntemin genel bir yntem olduunu anlamtr. Tamamen ayn yntemle, her r gerel (ya da karmak) says iin,
r 1 r r + 1 r 1 r r + 1
i 1 i + 1 i i i 1 i + 1
eitliinin geerli olduunu okur kantlayabilir.
Bu iki bilgiden teoremin n + 1 iin doru olduu kacak. (Z/pZ)[X] halkasnda hesaplayalm:
n+1
n
n
(X + 1)p = ((X + 1)p )p = (Xp + 1)p
n
n+1
= (Xp )p + 1 = Xp + 1.
te yandan,
pn
i
says pye blnr. Dolaysyla her x, y doal san
n
n
ys iin, (x + y)p xp + yp (mod p).
Kant: Teoremi nce n = 1 olduu durumda
kantlayalm. Bunun iin
p
p!
=
i
i
!(
p
i)!
eitliine dikkatlice bakmak yeterli: i ve pi saylar pden kk olduklarndan, paydada, paydaki
pyi sadeletirecek bir p bulunmaz. Dolaysyla p,
p se i saysn bler.
imdi teoremin n iin doru olduunu varsayp
n + 1 iin kantlayalm. Teoremin n iin doru olduunu varsaydmzdan, (Z/pZ)[X] halkasnda,
n
n
(X + 1)p = Xp + 1
ve teoremi n = 1 iin kantladmzdan, her (X)
(Z/pZ)[X] iin,
((X) + 1)p = (X)p + 1.
eitlikleri geerlidir.
(X + 1)p
n+1
p n+1 p
i =0
n+1
Xi .
i
saysn bld kar.
Altrmalar
1. n se i saylarn en
byk yapan iyi bulun.
2. (X + Y + Z)n polinomunda XiYjZk teriminin katsaysn hesaplayn. (Burada,
i + j + k = n.)
26