Inženjerska Ekonomija

INENJERSKA EKONOMIJA
prof. dr Dragan Mihajlovi
Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija
Sadraj
Sadraj .................................................................................................................................. 2
1. UVOD................................................................................................................................ 5
1.1.
Definicije ................................................................................................................ 5
1.2.
ta je inenjerska ekonomija?................................................................................ 6
1.3.
Klasifikacija i nomenklatura djelatnosti ................................................................... 7
1.4.
Razvoj i stanje graevinarstva u svijetu i kod nas .................................................. 8
1.5.
Specifinosti graevinarstva..................................................................................11
1.6.
Kvalitet u graevinarstvu .......................................................................................12
1.6.1.
Uvod ...............................................................................................................12
1.6.2.
Upravljanje kvalitetom .....................................................................................14
1.6.3.
Standardizacija................................................................................................15
1.6.3.1.
Standardi serije ISO 9000 ............................................................................17
1.6.3.2.
Standardi serije ISO 14000 ..........................................................................19
1.6.4. Zajednika evropska tehnika regulativa ...............................................................21

2.
POSLOVANJE PREDUZEA........................................................................................23
2.1.
Uvod .....................................................................................................................23
2.2.
Oblici organizovanja preduzea ............................................................................23
2.3.
Sredstva preduzea ..............................................................................................25
2.4.
Rezultati rada preduzea ......................................................................................27
2.5.
Upravljanje preduzeem .......................................................................................29
2.5.1.
3.
Osnivanje i upravljanje akcionarskim drutvom ...............................................30
2.6.
Uloga menacerskog kadra u upravljanju preduzeem ...........................................32
2.7.
Postulati tehnomenaderskog upravljanja preduzeem.........................................34
PROJEKAT ...................................................................................................................36
3.1.
Definicija projekta..................................................................................................36
3.2.
Upravljanje projektom ...........................................................................................36
3.3.
Sadraj upravljanja projektima - projektni ciklus ....................................................37
3.3.1.
Karakteristike projektnih faza i projektnog ciklusa ...........................................37
3.3.2.
Projektni ciklus u graevinarstvu .....................................................................38
3.3.3.
Uesnici u realizaciji projekta ..........................................................................39
3.3.4.
Uticaj strukture i organizovanosti izvoaa na realizaciji projekta ....................40
3.4.
Projektni proces ....................................................................................................41
3.5.
Elementi neophodni za upravljanje projektom .......................................................43

3.5.1.
Formulisanje projekta .....................................................................................45
3.5.2.
Obim projekta .................................................................................................45
3.5.3.
Vrijeme izvoenja ............................................................................................46
3.5.4.
Trokovi projekta ............................................................................................47
3.5.5.
Kontrola kvaliteta............................................................................................47
3.5.6.
Radna snaga ...................................................................................................48
3.5.7.
Informacije ......................................................................................................48
3.5.8.
Rizik ................................................................................................................49
3.5.9.
Nabavke ..........................................................................................................50
3.6.
4.
Uticaj projekata na okolinu ....................................................................................51
INVESTICIONI PROCES ..............................................................................................53

4.1.
Uvod .....................................................................................................................53
4.2. Investicioni program...................................................................................................54

4.3. Formiranje cijene investicije .......................................................................................56
4.3.1. Osnovna terminologija i definicije ........................................................................57
4.3.1.1. Kamatna stopa (interest rate) ...........................................................................57
4.3.1.2. Interkalarna kamata .........................................................................................59
4.3.1.3. Diskontna stopa ...............................................................................................60
4.3.1.4. Amortizacija (mortage) .....................................................................................61
4.3.1.5. Anuitet .............................................................................................................62
4.4.
Odnos izvoaa radova prema investicionom projektu..........................................63
4.4.1.
Faza istraivanja trita ...................................................................................63
4.4.2.
Faza izrade ponude ........................................................................................64
4.4.3.
Faza ugovaranja .............................................................................................65
4.4.4.
Faza izrade dokumentacije i pripreme realizacije ............................................67
4.4.5.
Izgradnja objekta .............................................................................................68
4.4.6.
Finansijska realizacija .....................................................................................69
4.4.7. Arhivski projekat i baza podataka........................................................................72

5. METODE VREDNOVANJA PROJEKATA ........................................................................73
5.1. Uvod ..........................................................................................................................73
5.2. Metode za donoenje odluka individualnog znaaja ..................................................75
5.2.1.
Metoda amortizacije ........................................................................................76
5.2.2.
Metoda anuiteta ..............................................................................................76
5.2.3.
Neto sadanja vrijednost .................................................................................77
5.2.4.
Interna stopa rentabilnosti ...............................................................................81

5.2.5.
Primjer ............................................................................................................82
5.2.6.
Specifinosti primjene kod projekata saobraajnica ........................................86
5.2.6.1.
Optimalno vrijeme dogradnje saobraajnice ................................................86
5.2.6.2.
Tretman saobraajnica u koridoru................................................................88
5.3. Metode za dodnoenje odluka drutvenog aaja .....................................................91

5.3.1.
Analiza trokova i koristi (Cost Benefit Analysis) .............................................92
5.3.1.1.
Postupak analize .........................................................................................94
5.3.1.2.
Potekoe u provoenju analize trokova i koristi ........................................96
5.4. Metode viekriterijumske optimizacije ........................................................................98

5.4.1. Uvod ...................................................................................................................98
5.4.2.
Postavka zadatka viekriterijumske optimizacije ...........................................100
5.4.3.
Principi numerike realizacije metoda sa unaprijed izraenom preferencijom 101
5.4.3.2.
Primjer .......................................................................................................104
5.4.3.3.
Metoda ELECTRE .....................................................................................108
5.4.3.4.
Primjer ........................................................................................................114
6. FINANSIRANJE PROJEKATA .......................................................................................123

6.1. Uvod ........................................................................................................................123
6.2. Svjetska banka (The World Bank - WB) ...................................................................123
6.2.1.
Pravila i procedure Svjetske banke ...............................................................126
6.3. Evropska banka za obnovu i razvoj (The European Bank for Reconstruction and
Development - EBRD) ................................................................................................129
6.3.1.
Pravila i procedure EBRD .............................................................................130
6.4. Evropska investiciona banka (European Investment Bank)......................................131

6.5. Zakljuci o finansiranju putem finansijskih institucija ................................................133
6.6. Drugi vidovi finansiranje projekata ...........................................................................134
6.1.1.
BOT model.....................................................................................................135
6.6.2.
Postupak realizacije koncesije.......................................................................138
6.6.3.
Prednosti i nedostaci koncesionih ugovora....................................................139
6.7.
Komercijalno finansiranje projekata.....................................................................140
6.8. FIDIC .......................................................................................................................141

6.8.1.
Uvod .............................................................................................................141
6.8.2.
Nova izdanja .................................................................................................142
6.8.3.
"Kratka forma ugovora" ..................................................................................143
6.8.3.1.
Karakteristike 'Kratke forme ugovora" ........................................................145
1. UVOD
1.1.
Definicije
Graevinarstvo je privredna i drutvena djelatnost koja se iskljuivo bavi graenjem i

odravanjem graevinskih objekata.
A taje graenje?
Prema jednoj od mjerodavnijih definicija (Ujedinjene nacije, 1997.) graenje je
aktivnost usmjerena na stvaranje, obnovu, ponravak ili proirenje osnovnih sredstava
u vidu zgrada, zatim inenjersko oblikovanje zemljita te ostale inenjerske
konstrukcije kao to su putevi, mostovi, brane, itd.
Prema Zakonu o ureenju prostora RS graenje je skup usklaenih organizacionih,
planskih, projektnih, istrano- tehnikih, graevinskih, geodetskih, pravnih,
finansijskih, administrativnih i drugih aktivnosti u cilju izgradnje novih graevina ili
odreenih intervencija na postojeim objektima.
Graevinski proizvodi su objekti. Pod tim pojmom podrazumjeva se svaka
individualna nadzemna ili podzemna graevina, koja je u graevinskom smislu
odvojena cjelina sa unaprijed odreenom iamjenom. Sa tehniko-konstruktivnog
stajalita graevinski objekti se mogu klasifikovati u tri srodne, ali dovoljno razliite
grupe koje su u opte usvojenoj terminologiji poznate kao:
visokogradnja (stambeni objekti, administrativni objekti, industrijski objekti,
objekti drutveiog standarda, objekti posebne namjene,...)
niskogradnja (putevi, ulice, pruge, mostovi, tuneli, platoi, aerodromi,.,.)
hidrogranja (brane, luke, pristanita, plovni kanali, obale, objekti regulacije
povrinskih tokova,...).
Svi ovi objekti namjenjeni su zadovoljavanju specifinih potreba i pokazuju brojne
sliiosti u pogledu primjenjenih tehnologija radova, organizacije izvoenja radova i
pristupu angaovanja kadrova, opreme i materijala. Sama namjena objekata
visokogradnje ini ih brojano najveom grupom uslijed ega se i najvei broj
inenjera upravo angauje na pripremi i realizaciji radova na takvim objektima.
Meutim, objekti niskogradnje i hidrogradnje imaju relativno manji broj aktivnosti ali i
prosjeno veu cijenu kotanja od objekata visokogradnje sline kategorije. U tabeli
1.1. data je struktura investicione vrijednosti objekata izraena kroz prosjeno uee
glavnih vrsta radova.

1.2.
ta je inenjerska ekonomija?
To je grana opte ekonomije koja se bavi prouavanjem i definisanjem mjera i

aktivnosti da se ogranieni resursi upotrebe na najcjelishodniji nain, u naem
sluaju u oblasti graevinarstva. Prema tome, ona ima zadatak da izuava karakter,
djelovanje i pojavne oblike optih ekonomskih zakonitosti i principa, ovdje sa
posebnim naglaskom na graevinarstvo; da istrauje i izuava ekonomske
zakonitosti, ekonomsko-politike i administrativne mjere, prindipe i kriterijume
sistema organizacije i rada u inenjerskoj sferi drutvenih aktivnosti. Kao primjenjena
ekonomska disciplina ona izuava i analizira stanje i stepen razvijenosti i strukturu
graevinarstva, kako sa aspekta njegove uloge i mjesta u drutvu tako i sa stanovita
razvoja savremene nauke, tehnike i tehnologije u ovoj oblasti. Dovoljno saznanja o
moguim ekonomskim posljedicama pojedinih odluka pomae njihovim donosiocima
da} imajui u vidu okruenje u kome djeluju, racionalizuju sadraj, naine i metode
rada i optimiziraju ekonomske rezultate.
Mjesto graevinarstva i uloga u nacionalnoj ekonomiji odreeno je njegovim
ueem u investicionom procesu. Zajedno sa mainogradnjom, graevinarstvo ini
osnovu investicionog ciklusa i znaajan je dio drutvene reprodukcije.
Sistematsko i kontinuirano praenje cjelokulnog procesa rada u graevinarstvu ini
osnovu za utvrivanje najpovoljnijih uslova za nastup na tritu, izbor optimalnih
tehniko- tehnolokih rjeenja kao i uslova za realizaciju proizvodnje na tritu,
Ekonomika graevinarstva, usko specijalizovana nauna grana, gubi znaaj kao
autonomna nauna disciplina, odnosno razvija se u interdisciplinarnu naunu oblast
u okviru koje je potrebno obezbijediti saradnju specijalista razliitih profila radi
rjeavanja sve sloenijih problema u oblasti graevinske djelatnosti. Brojnost i
sloenost problema graevinske proizvodnje zahtijeva istraivanje i razvoj veoma
kompleksnih metoda koje treba da omogue utvrivanje odgovora i da daju
prijedloge aktivnosti za njihovo optimalno rjeavanje.
Inenjerska ekonomija se neposredno vezuje za srodne naune discipline kao to su
ekonomika preduzea, organizacija rada, kibernetika, menadment, itd. Ona takoe
zahtijeva veoma dobro poznavanje elemenata privrednog sistema i ekonomske
politike, kontinuirano praenje trendova na svjetskom tritu usluga kao i uspjeno
implementaciju rezultata tehniko-tehnodokih istraivanja.
Na makro nivou, inenjerska ekonomija dobija fundamentalni karakter koji se
ispoljava u naelnim pristupima i objanjenju graevinarstva kao sloenog privrednog
sektora u kojemu se deavaju interakcije razliitih segmenata ljudskih aktivnosti.
Izuavanjem konkretnih problema poslovanja graevinskih preduzea (na
mikronivou) inenjerska ekonomija dobija i primijenjeni karakter. Rezultati istraivanja
(na makro i mikronivou) koriste se u cilju poboljanja svih aspekata graevinarstva, a
prvenstveno radi smanjenja potrebnih ulaganja i maksimizaciju dobiti uz istovremeno
poveanje kvaliteta.
6

1.3.
Klasifikacija i nomenklatura djelatnosti
U svim zemljama svijeta postoje odreeni propisi kojima se definie klasifikacija

djelatnosti i vri registar preduzea i lica koja obavljaju odreenu djelatnost. Kod nas
je to regulisano Zakonom o klasifikaciji djelatnosti i registru jedinica razvrstavanja
koji je na snazi od 1997.godine i gdje su sve djelatnosti podijeljene u 17 sektora, 18
podsektora, 60 oblasti, 222 grane, 506 grupa i 609 podgrupa. Do tada (od 1976. do
1996.) u upotrebi je bila Jedinstvena klasifikacija djelatnosti prema kojoj su sve
organizacije razvrstavane u 14 oblasti sa daljim dekadnim sistemom razvrstavanja na
grane, grupe i podgrupe.
Izdvajanje graevinarstva u posebnu oblast drutvene reprodukcije rezultat je
ostvarene drutvene podjele rada i uloge graevinarstva te razvijanja razliitih
organizacionih oblika preduzea radi poveanja proizvodnih sposobnosti.
Klasifikacija sadri ifre, iazive i opise djelatiosti, Razvrstavanje po djelatnosti vri se
prema propisanoj metodologij i, gdj e su dj elatnosti rasporeene u sektore i
podsektore. Registar sadri naziv, identifikacioni broj i adresu preduzea ili lica, ifru i
naziv djelatnosti, odnosno druga identifikaciona obiljeja i podatke o promjenama.
Graevinarstvo je definisano u sektoru i osnovnom ifrom oblasti 45. U
podsektorima su definisane sljedee karakteristike:
451
Pripremni radovi
452
Izgradnja objekata
453
Instalacioni radovi
454
Zavrni radovi
Osnovni ciljevi klasifikacije su uvid u sloenost strukture graevinarstva i laka

sistematizacija posmatranih aktivnosti. Kao to se moe vidjeti iz tabele 2.1.
klasifikacija je izvrena u domenu objekata i radova. Ujedno lako je zakljuiti da
pojam graevinarstva pokriva i veoma heterogen sektor drutvenih aktivnosti - od
izgradnje objekata i radova vezanih kako za izgradnju novih tako i za odravanje,
odnosno, rekonstrukciju i adaptaciju postojeih objekata.
U mnogim strunim knjigama dalje se analizira ova probdematika te se, radi lakeg
praenja i evidencije unutar samih graevinskih preduzea, predlae podjela na
znatno sloenijem nivou sa daljom tendencijom detaljizacije, a u svrhu elektronskog
praenja, planiranja potreba i efikasnog upravljanja projektima.
Nomenklaturom je rjeen samo dio obuhvaanja i uoavanja vrste radova u
graevinarstvu, jer rjeava njihov naziv i opis. Meutim, strukturalni sastav
graevinarstva je mnogo iri i obuhvata graevinarstvo kao cjelinu. Sa tog aspekta
svrsishodnija je kategorizacija graevinskih objekata i radova sa obzirom na njihove
7

karakteristike. Posebno je ovo znaajno u savremeno doba, kada se nove
tehnologije, a time i novi proizvodi na tritu graevinskih usluga, pojavljuju skoro
svakodnevno, ime se stvaraju i preduslovi za dopunjavanje iroke lepeze vrsta
graevinskih objekata (npr. uskoro i u svemiru).
Podjela navedena u tabeli 1.2. iskazuje jedan od tradicionalnih pristupa podjele
objekata ali je i dobra osnova za dalju kategorizaciju.
Graevinski objekti razvrstani su u vrste, kategorije i podkategorije a klasirani su
pomou trocifrenih brojeva. Prva cifra oznaava vrstu, druga kategoriju, a trea
podkategoriju graevinskih radova. Svi graevinski radovi obuhvaeni su u deset
vrsta (0 ... 9) a svaka vrsta u do deset kategorija. Unutar svake vrste ima devet
kategorija (1 ...9). Podkategorije (1 ... 7) namijenjene su novogradnjama,
podkategorija 8 rekonstrukcijama i adaptacijama, a podkategorija 9 velikim
popravkama. Ova podjela vrijedi za sve vrste i kategorije radova, osim za vrstu 9 i
njene kategorije, koje su namijenjene odravanju objekata.
1.4.
Razvoj i stanje graevinarstva u svijetu i kod nas
Istorijski tragovi graevinarstva potiu iz 5.milenija p.n.e. uz dosta oskudne

arheoloke nalaze. Osim objekata za stanovanje, prema arheolokim ialazima prve
graevine na svijetu nastale su u Mesopotamiji (kanali za navodnjavanje). Keopsova
piramida, izgraena oko 2500 g.p.n.e jeste jedan on najmonumentalnijih i
najzagonetnijih objekata do sada izgraenih (stranica piramide duga je 230 m a
visina je 146,6 m; graena od blokova teine 2,5 t - pojedini blokovi teki su 400 t).
Takoe, kineski zid (jedina vjetaka greevina na Zemlji koja se vidi sa Mjeseca)
izgraen je oko 3 v.p.n.e. i dug je 2450 km, visok 16 m i irok od 6 - 8 m.
Ajfelov toranj u Parizu (visine 300 m) izgraen je 1889.godine i prva je elina
konstrukcija te veliine. Tek krajem prolog vij eka sagraeni su obj ekti visine preko
400 m (tornjevi Petronasau Maleziji i poslovne zgrade u ikagu i NJujorku), a na
Tajvanu je u toku izgradnja poslovne zgrade vie od 500 m.
U dosadanjem razvoju drutva nije se pravovremeno posveivalo dovoljno panje
zatiti ljudi i generalno zatiti prirodne okoline. Zbog toga su ovi trokovi sada postali
limitirajui u razvoju mnogih zemalja. Ovo se posebno odnosi na zemlje centralne i
jugoistone Evrope,, gdje je uprkos naglom porastu stepena motorizacije nakon
1990.godine ali i potreba prilagoavanja industrije strogim ekolokim propisima,
znatno umanjena sposobnost drava za finansiranjem u oblast infrastrukture te
eljenim brim industrijskim razvojem.
Ovu nau "zaboravnost" iajbolje ilustruje tzv. godinji model astronoma H.
Siedentopfa. U njegovom modelu se dosadanjih 170 miliona godina zemljine istorije
kondenzuje u jediu godinu od 365 dana. Prema modelu, ovjek je poeo da hoda po
zemlji i koristi orua tek 30 decembra i za svega 6 minuta iskorjenio je oko 200
8

ivotinjskih vrsta. Tek 31 decembra, na 30 minuta prije ponoi, ovjek je poeo da
obrauje zemljite, to predstavlja njegov prvi napor da mijenja povrinu Zemlje. Sva
tehnoloka revolucija traje 20 minuta. Industrijska revolucija poinje 36 sekundi prije
ponoi i u zadnjih 30 sekundi ovjek sagorijeva sva tekua i gasna goriva, koja su
formirana u cijelom prethodnom istorijskom razdoblju, dovodei u opasnost i osnovne
uslove za ivot (promjena klime, ozonske rupe u omotau i sl.).
Graevinarstvo je jedan od segmenata primarne ljudske djelatnosti koji mora da prui
odgovore i na sve ea pitanja o nainu i mogunostima ljudskog opstanka na
Zemlji. Usljed klimatskih promjena dolazi do velikih vremenskih nepogoda; olujnih
vjetrova, poplava, zemljotresa i sl. ali to sve ujedno predstavlja i novi pokretaki
mehanizam za istraivanja, projekte i graevinska rjeenja u oblasti ekologije,
infrastrukture i visokogradnje.
Jedan od osnovnih preduslova za sveobuhvatan razvoj svake drave jeste
funkcionisanje i razvoj privrede, a samim tim i graevinarstva. Tako, ne postoji
primjer u svjetskoj istoriji da je neka zemlja razvila svoj ekonomski i drutveni sistem
a da prije toga nije izgradila respektabilnu saobraajnu infrastrukturu. Globalizacija
trita, jaanje regionalnih integracija i nastojanje da se unaprijedi konkurentnost na
domaem i meunarodnom planu doprinosi ubrzanom poveanju potreba za
izgradnjom kalitalnih objekata u oblasti saobraaja, vodoprivrede, energetike,
telekomunikacija i sl.
Stanje na tritu graevinskih usluga se stalno mijenja; privatni sektor je znaajno
proirio svoju angaovanost na izgradnji i odravanju svih vrsta objekata kao i u sferi
usluga na koje se do sada gledalo kao na monopole koje iskljuivo treba da
obezbjeuje i da njima upravlja javni sektor - drava.
Iskustva iz razliitih zemalja pokazuju da nedostatak odgovornosti i nejasni ciljevi
fondova, odnosno firmi u javnom vlasnitvu, rezultiraju neefikasnou i staliim
gubicima, odnosno, prijetnjom steajem. Time e se za privatni sektor jo vie
proiriti trite a konkurencijom omoguiti i vii nivo usluga dojueranjih
monopolista. Meutim, ostaje problem koji mora biti individualno rijeavan - kako
sprijeiti da monopol pree iz dravnih u privatne ruke.
U zemljama u tranziciji, kao i u zemljama biveg "istonog bloka" uee
graevinarstva kao privredne grane dostizalo je i preko 20%. Graevinski kompleks
SAD-a stvara oko 11% drutvenog proizvoda (Japan 12.3, Velika Britanija 9.6,
Francuska 13.V itd.) dok broj zaposlenih varira oko 15% od ukupno angaovane
radne snage u zemlji.
Biva SFRJ, a i BiH, je bila poznata po velikim, specijalizovanim i kvalitetnim
izvoaima graevinskih radova koji su se dokazali na gradilitima irom svijeta (od
June Amerike, preko Afrike do Bliskog i Srednjeg istoka). Proboj na inostrano trite
poeo je nakon izgradnje luke Latakija u Siriji (1953-1957). Konkurentiost naih firmi
je krajem osamdesetih godina opadala sa pojavom jeftinije radne snage sa Dalekog
9

istoka te naom nemogunou kvalitetnog kreditiranja proizvodnje i nedovoljnim
marketinkim nastupom.
Nedosljedna promjena strukture vlasnitva, nedovoljna angaovanost i nedostatak
trita u devedesetim godinama sunovratili su status i poloaj graevinarstva. Tek
pojavom stranih investitora na domaem tritu i formiranjem preduzea u realno
privatnom vlasnitvu stvari kreu sa mrtve take. Za oekivati je da e sa zavretkom
procesa privatizacije nastati nova profitabilna i kvalitetno - konkurentna graevinska
preduzea a trite investicija trebati graevinske usluge.
Opte karakteristike ekonomskih kretanja u svijetu imaju reperkusije i na nae
podruje a posebno razoaranje u sposobnosti dravom dirigovane privrede.
Prelazak na trini nain poslovanja i pratee politike reforme omoguavaju laki
pristup kapitalu kao i uvoenje novih tehnologija u poslovanju. Preduzea uoavaju
da je veoma teko stei dobru reputaciju ali da ju je na drugoj strani lako izgubiti.
Ona koje preive poratni period imae i dobro savladane lekcije iz poslovnih
odnosa. Vie se ne moe zanemariti strana konkurencija i konkurentni izvori
snabdijevanja, nove tehnologije, materijali, oprema i nain organizacije,
prilagoavanje poslovanja meunarodnim standardima i sl. Sve ovo mora omoguiti
da se zarade, materijalni trokovi, a kroz to i ukupan profit preduzea, ne smiju
znatno razlikovati od istih veliina u svijetu.
Preduzea se danas mogu odrati samo obavljajui dobar posao, a klju
profitabilnog poslovanja je u poznavanju kupaca usluga i zadovoljavanje njihovih
potreba preko konkurentnijih ponuda.
Karakteristino je da u svjetskoj privredi posljednjih godina intenzivno raste nivo
usluga inenjeringa povezanih sa graevinarstvom koje ukljuuju izvravanje tehnoekonomskih istraivanja i analiza koje prethode izgradnji, projektovanje objekata,
tehniki nadzor nad izgradnjom, montau opreme, putanje objekta u pogon ali i
neposredno uee u graenju objekta.
Veza izmeu izvoza kapitala i izvoenja radova je pravilo, a svaki drugi oblik je
izuzetak. Monopolizacija poslova na graevinskom tritu je karakteristika
savremenih globalnih procesa. Samostalno graevinska preduzea nastupaju veoma
rijetko. Rasprostranjen je sistem nastupa preko inostrapih filijala, mjeovitih
kompanija, uz uee zemalja uvoznika i izvoznika usluga kao i zemalja treeg
svijeta. Tako je Japan osvojio dio trita SAD, gdje inae djeluju i filijale evropskih
graevinskih korporacija. SAD su najvei izvoznik graevinskih usluga i imaju veoma
snanu poziciju u zapadno- evropskim zemljama. Npr. od deset najveih inenjerskograevinskih firmi u V.Britaniji est su filijale amerikih kompanija.
Vie od 2/3 ukupne vrijednosti graevinskih poslova koje firme iz SAD izvedu u
svijetu otpada na 10 kompanija a najvea od njih je Behtel (50.000 radnika i ukupno
ostvareni prihod u 2000.godini od 14,3 milijardi USD).
10

U Evropi jedna od najveih korporacija u oblasti graevinarstva je grupa Vini (u
2000. godini 115.000 radnika i ukupan prihod od 17 milijardi Evra, od ega u oblasti
puteva 38.000 radnika i prihod od 5,3 milijarde Evra).
1.5.
Specifinosti graevinarstva
Graevinarstvo ima karakteristike koje se, pojedinano uzete, sreu i kod drugih
privrednih grana ali se u takvoj kombinaciji javljaju samo u graevinarstvu pa stoga i
zasluuju poseban tretman u prouavanju. Ove karakteristike su fiziki karakter
proizvoda, struktura graevinarstva i organizacija graevinskih procesa,
determinante trine potranje i nain odreivanja cijene usluga.
Graevinarstvo je jedinstven proces - nema ponavljanja, vae samo generalni
principi, pravila i procedure. Kao jedna od najstarijih, kreativnih preokupacija ljudskog
drutva graevinarstvo nosi i teret brojnih mana proisteklih iz tradicionalnosti
djelatnosti. Svakako najizraenija i ujedno najtea je konzervativnost i inertnost pri
usvajanju aplikativnih dostignua iz drugih tehnikih disciplina i njihova primjena u
graevinarstvu. Ovo je i jedan od najvanijih razloga zastoja razvoja naeg
graevinarstva.
Kao i mnoge druge grane graevinarstvo ima svoje ve navedene spedifinosti, koje
proizilaze iz karaktera tehnolokog procesa i karakteristika finalnog proizvoda
graevinarstva, Ovdje potendiramo samo one koje stvarno odudaraju od drugih
vidova privredne djelatnosti i time karakteriu graevinarstvo:
1. Graevinski objekat je skoro uvijek unikat, ak i kada se gradi serijski, jer i
tada postoje odreene razlike uslovljene lokacijom, topografskim, geolokim,
geomehanikim ili hidrolokim uslovima, odnosno uslijed ekonomskih ili
estetskih zahtjeva,
2. Konani proizvod graevinarstva - objekat- ostaje, a radna snaga i oprema se
premjetaju na novu lokaciju to je suprotno karakteristikama svih drugih
vidova proizvodnje. Za svaki pojedinani proizvod (objekat) zahtjeva se
formiranje posebne organizacije i obezbjeenje posebiih resursa. Kako su
gradilita, u principu, dislocirana od sjedita firme javljaju se brojni
organizacioni, socijalni i psiholoki problemi.
3. Tokom realizacije znaajnih investicionih projekata (a za iju je implementaciju
potreban dui vremenski period) mogue su promjene ekonomske politike,
zakonskih propisa, a ujedno su promjenljivi i uslovi snabdijevanja potrebnim
materijalima, energentima, opremom i sl. to se sve moe odraziti na krajnju
rentabilnost projekta.
4. Tokom graenja investitor moe da namee odreene izmjene u projektu. Ovo
utie na ukupnu realizaciju, promjene roka, cijenu i kvalitet graenja.
11

5. Znaajni infrastrukturni objekti (putevi, pruge, brane i sl.) imaju veliku
investicionu vrijednost, a obim i duina trajanja graenja uslovljavaju
angaovanje velikog broja radnika i opreme. Zbog toga su neophodni
kontinuiraia koordinacija i usklaivanje svih poslova, zadataka i uesnika u
projektu.
6. Kod realizacije graevinskih objekata mogue su razliite greke u izvoenju
koje nastaju zbog loe koordinacije sa projektantom ili nadzorom, loe
organizacije i pripreme izvoaa ili greke direktnog realizatora pojedine
operacije. Kao posljedica toga mogui su prekidi i zastoji u graenju, a to
opet uzrokuje poveanje trokova.
7. Uloena sredstva u graevinsku proizvodnju imaju nizak koeficijent obrta, pa
obim ulaganja u graevinsku proizvodnju u visokom stepenu zavisi od
dinamike rasta nacionalne privrede. Visoke stope privrednog rasta su uzrok i
relativno veem investiranju u izgradnju graevinskih objekata, dok
usporavanje dinamike privrednog rasta izaziva i smanjenje investiranja u
sektoru graenja.
1.6.
Kvalitet u graevinarstvu
1.6.1. Uvod
Nezavisno koja je metoda primijenjena u pripremi procesa graenja, neophodno je
organizovati i u toku graenja kontrodisati razliite vrste radova koj ima se realizuj u
aktivnosti opisane u tehnikoj dokumentaciji, a ugovorene izmeu izvoaa i
investitora. Obim i struktura kontrole kvaliteta radova su opisani i sankcionisani
normativnom dokumentacijom.
Pod pojmom kvalitet podrazumjeva se skup karakteristika nekog procesa, proizvoda
ili organizacije koje se odnose na njihovu mogunost da zadovolje iskazane potrebe
kao i potrebe koje se podrazumijevaju.
Pojam sistem kvaliteta predstavlja opis sistema upravljanja i kao nastavak razvoja od
klasine kole do sistemskog pristupa upravljanja (stratekog menadmenta, teorije
efikasnosti i konkurentskog menacmenta) definie sadraj i primjenu pristupa i
metoda koje su koristile privrede razvijenih zemalja (npr Japan) na putu ka svjetskoj
trinoj dominaciji.
Sistem kvaliteta je proces koji, zajedno sa uvoenjem informatike tehnologije,
karakterie kraj dvadesetog vijeka (kao i vrijeme globalnih komunikacija te
integrisanja drava, privreda, kultura i svih drugih oblika ivota) te koji se u veini
drava razvija pod intenzivnom panjom i sponzorstvom drave. On vodi brem
povezivanju sa svijetom i pogodan je nain, kroz novi pristup organizaciji i poimanju
poslova, za unapreenje procesa rada i poveanja profita. Uobiajeno je predstaviti
ovaj razvoj kroz sljedee faze:
12

Tehnika kontrola (QI Quality Inspection) kao najranija etapa u razvoju
kvaliteta sa ciljem utvrivanja loe izvedenih radova ili proizvoda;
Kontrola kvaliteta (QC Quality Control), koja se bazira na statistikoj analizi
operacija i procesa te operativnom upravljanju kvalitetom;
Obezbjeenje kvaliteta (QA Quality Assurance) gdje kvalitet postaje
neophodan uslov za opstanak na tritu te predmet upravljanja;
Upravljanje kvalitetom (QM Quality Management) gdje kvalitet postaje
predmet i nain upravljanja;
Potpuno upravljanje kvalitetom (TQM Total Quality Management) je
upravljaki koncept potpune orjentisanosti svih zaposlenih iskljuivo na
kvalitet,
Opti kvalitet ivljenja (Quality of Life) je nova etapa u kojoj se mora
obezbijediti kvalitet i u svim oblastima svakodneviog ivota; to je etapa opteg
upravljanja kojoj se globalno tei.
13

Termin "kvalitet" je u optoj primjeni i u razliitim sredinama ima raznovrsna
znaenja. Npr. u graevinarstvu se koriste razliite definicije za kvalitet a stvaraju
nepotrebnu konfuziju i nerazumijevanje. Tako nas definicija "kvalitet je ispunjenost
zahtjeva" (conformance of requirements) upuuje na tumaenje da se kvalitet shvata
samo kao ispunjavanje nunih zahtjeva tj. da kvalitet treba da kota to manje, dok
nas definicija "kvalitet je stepen odlinosti" (degree of excellence) upuuje na to da
se kvalitet ogleda u savrenstvu i da zato mora da kota vie. Kvalitet ima svoju
veliinu, kada se daju precizne tehnike opjene. Veliina ima svoju vrijednost koja se
obino kree u granicama od 0 do 1, pri emu granina vrijednost kvaliteta 0
oznaava odsustvo kvaliteta, dok granina vrijednost 1 oznaava vrhunski kvalitet.
Odreivanje vrijednosti kvaliteta za rezultate procesa se obino zasniva na dobijenim
rezultatima mjerenja, ispitivanja i kontrolisanja.
1.6.2. Upravljanje kvalitetom
Pod upravljanjem kvalitetom podrazumijevaju se funkcije upravljanja koj e odreuj u
po litiku kvaliteta, ciljeve i odgovornosti, a ostvaruju se putem planiranja kvaliteta,
operativnog upravljanja kvalitetom, obezbjeenja kvaliteta i poboljanja kvaliteta u
okviru sistema kvaliteta.
Politika kvaliteta obuhvata osnovne pravce i ciljeve preduzea u podruju
obezbjeenja kvaliteta i nju propisuje direktor preduzea, ali odgovornost za primjenu
upravljanja kvalitetom odnosi se na sve dijelove preduzea. Kvalitet rezultata
procesa rada je jedan od glavnih faktora u poslovanju preduzea. Opte je poznato
da na svim tritima postoji stalan trend sve stroijih zahtjeva potroaa i korisnika
usluga u pogledu kvaliteta. Veoma lako je bilo doi do zakljuka da je neophodno
stalno poboljanje kvaliteta procesa rada kako bi se postiglo i odralo dobro
ekonomsko poslovanje i upravljanje preduzeem.
Meunarodnim standardima datim u okviru grupe ISO 9004 definisano je da
dokumentacija, odnosno procedure, predstavljaj u j ednu od pet osnovnih
komponenti sistema kvaliteta. Bilo koje preduzee moe biti ocijenjeno iskljuivo na
osnovu dokumenata kojima dokazuje da radi odreen proces na odreen nain. Ako
nema dovoljno dokumenata za taj proces, onda se preduzee ne moe ocijenjivati,
ne moe se utvrditi stanje, a prema tome ni razmotriti mogunost poboljanja
procesa.
Veina preduzea ukupna dokumenta sistema kvaliteta koncentrie u tri nivoa, kao:
poslovnik kvaliteta
procedure sistema kvaliteta
radna dokumentacija.
Poslovnik kvaliteta ima namjenu da pomae kreiranje i implementaciju sietema
kvaliteta, opisuje ciljeve i strukturu sistema kvaliteta, definie odgovornost
14

rukovodstva, daje presjek stanja izmeu sistema kvaliteta i standarda prema kojim se
vri dertifikacija preduzea, daje povezanost procedura, slui kao referentni
dokument i obezbjeuje adekvatan opis sistema kvaliteta.
Pocedurama sistema kvaliteta definiu se operacije svakog procesa koje se odnose
na zahtjeve standarda i na to ta se radi, na izvrioca radne operacije, na mjesto
izvravanja - od koga i kome - i vrijeme i nain izvravanja. Procedure se rade na
osnovu detaljnog plana koji je proizaao iz analize postojeeg stanja u odnosu na
zahtjeve standarda.
Radna dokumentacija obuhvata radna uputstva, instrukcije i obrasce koji ih prate.
Zavisno od tipa preduzea, ovdje spadaju knjige, uputstva i prirunici koji se
upotrebljavaju pri radu.
Metode upravljanja se mogu razdvojiti u dvije osnovne grupe, eksperimentalnu i
modelsku. Eksperimentalna metoda upravljanja primj enjuj e neposredno izvoenje
eksperimenata u realnom sistemu kvaliteta, tokom potrebnog perioda vremena.
Dobijaju se tana rjeenja zasnovana na eksperimentima i analizi dobijenih
statistikih podataka ali se rijetko primjenjuje zbog visokih trokova i duine
potrebnog vremena. Modelske metode upravljanja zahtijevaju formiranje
matematikog modela koji predstavlja sistem kvaliteta. Dobijena rjeenja su pribliia
jer izabrani model ne moe nikada zamijeniti realni sistem.
Obezbjeenje kvaliteta je usko vezano za funkciju obavljanja planiranih i
sistematizovanih aktivnosti i dokazivanja koja su neophodna da bi rezultat procesa
rada ispunio propisane zahtjeve mjere kvaliteta. Obezbjeenje kvaliteta, u sistemu
kvaliteta, a prema odabranom modelu, omoguava svakom preduzeu da postigne,
odrava i nastavi stalno poboljanje svojih rezultata rada prema ugovorenim
rezultatima kvaliteta, da poboljava svoj rad kako bi mogla da ispunjava utvrene
potrebe, da postoji povjerenje u rukovodstvo i radnike da mogu i da stalno
ispunjavaju ugovorene zahtjeve u pogledu kvaliteta te da se stekne povjerenje
potroaa i korisnika usluga u potvrdi da su zahtjevi za kvalitetom dostignuti.
Poboljanje kvaliteta j e proces skupa akcij a koj e se preduzimaju u cijelom
preduzeu sa ciljem poveanja efikasnosti i efektivnosti procesa rada kako za
preduzee tako i za korisnike usluga, odnosno potroae.
1.6.3. Standardizacija
Razvojem koncepta osiguranja kvaliteta QA pristupilo se kompleksnom djelovanju u
svima fazama stvaranja proizvoda ili usluga kako bi se sprijeila pojava nedostataka.
Ovaj pristup je bio osnova za pojavu svih vrsta standrada.
Pod pojmom standard moemo smatrati svaki dokumentovani sporazum koji u sebi
sadri tehnike specifikacije ili druge precizne kriterije koji e se upotrebljavati kao.
15

uputstva, pravila ili definicije karakteristika kojim e se obezbijediti da materijali,
proizvodi, procesi i usluge odgovaraju svojoj namjeni.
Meunarodna organizacija za standarde (International
Organization
for
Standardization - ISO) je federacija nacionalnih tijela u oblasti standarda (trenutno
oko 140 zemalja) koja je osnovana 1947. godine. Skraenica 180 je izvedeia od
grke rijei "isos to znai isti, podudaran te je povezana sa pojmom standard, a
veoma lako je bilo i vezati je za prepoznatljivo ime organizacije - engleska skraenica
IOS.
Postojanje neujednaenih standarda za sline tehnologije u razliitim zemljama ili
regionima moe doprinijeti stvaranju tzv. .tehnikih barijera i onemoguavati
meusobnu saradnju i zajedniki nastup na tritu. To je bio jedan od osnovnih
razloga za stvaranje ISO standarda. Meunarodno usvojeni standardi doprinose da
ivot bude jednostavniji i poveavaju pouzdanost i efektivnost roba i usluga koje svi
koristimo. Npr. format kreditnih kartica, telefonskih kartica i ostalih vidova pametnix,
kartica je irom svijeta isti (debljina - 0,76 mm) ime se omoguuje njihova upotreba
na svakom dijelu planete. ISO standardi se razvijaju na osnovu principa koncenzusa
zainteresovanih pri njegovom formulisanju (proizvoai, potroai, korisnici,
laboratorije, vlade, profesionalna udruenja), dobrovoljnosti zainteresovanih i
mogunosti stvaranja rjeenja koja e zadovoljiti potrebe irom svijeta. Do danas je
razvijeio oko 12000 meunarodnih standarda, koji su nali svoju primjenu.
Graevinarstvo je u ISO klasifikaciji dobilo kod 93 i podijeljeno je na osnovne
grupacije:
=> 93.010
Graevinarstvo
=> 93.020
Zemljani radovi, iskopi, temelji, podzemni radovi
=> 93.025
Vanjski sistemi za prenos i isporuku vode
=> 93.030
Vanjski sistemi za otpadne vode
=> 93.040
Izgradnja mostova
=> 93,060
Izgradnja tunela
=> 93.080
Izgradnja puteva
=> 93.100
Izgradnja eljeznica
=> 93.110
Izgradnja iara
=> 93.120
Izgradnja aerodroma
=> 93.140
Izgradnja vodnih kanala i luka
=> 93.160
Izgradnja brana
16

Unutar jedne grupacije vrena je dalja podjela, pa tako npr. za izgradnju puteva ona
trenutno izgleda ovako:
=> 93.080 Izgradnja puteva
93.080.01 Izgradnja puteva - opti dio

93.080.10 Izgradnja puteva ukljuujui opremu zaodravanje puteva (
oprema za izvoenje radova je data standardom 91.220)
93.080.20 Materijali za izgradnju puteva
93.080.30 Oprema i instalacije na putevima (mjerenje brzine, saobraajni
znaci, oznake na putevima i sl.)
93.080.40 Semafori i pratea oprema
93.080.99 Ostali standardi vezani za izgradnju puteva
Proces standardizacije je kontinuiran i dalje se nastavlja na svim poljima, a pri

usvajanju nove grupe ili pojedinanog standarda potrebno je obezbijediti 75%
glasova svih lanova da bi standard mogao biti objavljen.
1.6.3.1. Standardi serije ISO 9000
Ovi standardi su se pojavili krajem sedamdesetih godina prolog vijeka kao sinteza
dugogodinjeg rada na standardima kvaliteta i to po uzoru na standarde amerike
vojske (MIL standardi). ISO 9000 uglavnom obuhvata i definie upravljanje
kvalitetom (Quality Management) unutar pojedine kompanije ili organizacije.
To znai da je potrebno uspostaviti unutranju organizadiju koja e primjenom
odgovarajuih aktivnosti u svakom trenutku zadovoljiti zahtjeve korisnika i koja e
kontinuirano raditi na poboljanju svojih karakteristika. Ova grupa standarda imala je
veoma dobru globalnu reputaciju u podruju upravljanja kvalitetom pa je krajem 2000
izdata je nova, poboljana verzija standarda, ISO 9000:2000. Ovo je prva grupa
standarda koju pojedina organizacija (kompanija, preduzee, ustanova i sl.) treba da
implementira radi dostizanja vieg nivoa svojih poslovnih ciljeva u postupku
prilagoavanja svjetskom tritu. U grupi ISO 9000:2000 sadrano je vie razliitih
standarda i uputstava:
ISO 9000:2000
ISO 9001:2000
ISO 9004:2000
ISO 19011
ISO 10005:1995
ISO 10006:1997
ISO 10007:1995
ISO /DIS 10012
ISO 10012-2:1997
Osnove i rjenik pojmova

Zahtjevi standarda
Uputstvo za poboljanje karakteristika
Uputstvo za kontrolu i reviziju sistema upravljanja
Uputstva za pripremu i prihvatanje planova kvaliteta
Uputstvo za kvalitet projektnih procesa iproizvoda
Uputstvo za funkcionalnu organizacijuupravljanja
Uputstvo za kalibraciju modela mjerenjakvaliteta
Uputstvo za kontrolu mjerenja kvaliteta
17

ISO 10013:1995
Uputstvo za pripremu internih uputstava za upravljanje
kvalitetom
ISO/TR 10014:1998 Uputstvo kako postii ekonomske efekteprimjenom
upravljanja kvalitetom
ISO 10015:1999
Uputstvozapripremu,
primjenu,
odravanjei
poboljavanje strategije i sistema obuke za upravljanje kvalitetom
Struktura standarda usdovljava da se definiu zahtjevi a ne rjeenja. Za sada postoje
samo standardi grupe ISO 9000 na osnovu kojih nezavisna agendija moe odijeniti
kvalitet. U svakom od standarda ISO 9000 postoji pet sekdija u kojima su navedene
aktivnosti koje moraju biti ispunjene prilikom implementacije sistema. To su:
realizacija proizvoda (to moe biti usluga, materijal, hardver, softver i sl.),
sistem upravljanja kvalitetom,
odgovornost,
upravljanje resursima,
mjerenje, analiza, poboljanja.
Standardi ove grupe bazirani su na osam principa upravljanja i izvedeni su na

osnovu iskustva i saznanja meunarodnih eksperata koji su uestvovali u
koncipiranju standarda. Ovi principi mogu da poslue rukovodeem kadru kao okvirni
plan za poboljanje efikasnosti njihovog preduzea .
Princip 1. Orijentacija na kupce. Preduzee zavisi od kupaca njihovih
proizvoda i zato mora dobro shvatiti sadanje i budue potrebe kupaca,
njihove zahtjeve i nastojati da prevazie njihova oekivanja;
Princip 2. Rukovoenje. Dobar rukovodilac uspostavlja jedinstvo unutar
preduzea i radnici imaju povjerenja u postavljene ciljeve;
Princip 3, Zainteresovanost radnika. Radnici svih nivoa su osnova jednog
preduzea i potpuno iskoritenje njihovih sposobnosti moe donijeti veliku
korist preduzeu;
Princip 4. Proesni pristup. eljeni rezultati se postiu mnogo lake kada se
aktivnostima i potrebnim resursima upravlja kao procesima;
Princip 5. Sistemski pristup upravljanju. Identifikacija, razumijevanje i
upravljanje povezanim procesima, kao sistemom, doprinosi efektivnosti
preduzea i ekonominosti u postizanju eljenih ciljeva;
Princip 6. Kontinurana poboljanja. Kontinuirano poboljanje performansi
preduzea mora biti stalni cilj upravljanja;
Princip 7. Donoenje odluka na osnovu injenica. Efikasne i efektivne odluke
moraju se donijeti iskljuivo na osnovu analize podataka i informacija;
Princip 8. Dobri meusobni odnosi. Svako preduzee sa svojim
podizvoaima, odnosno kooperantima, mora razvijati dobre odnose jer oni
obostrano poveavaju moguunosti u stvaranju novih vrijednosti.
18

Postoji mnogo razliitih naina u primjeni ovih principa. Priroda samog preduzea i
sueljavanje sa specifinim izazovima definisae nain primjene.
Sigurno je da se mogu postii znatne koristi bazirajui sistem upravljanja na ovim
principima. Jedna od osnovnih karakteristika sadanjeg vremena su stalne promjene
u svim oblastima ivota. Promjene su uslov opstanka, uklapanja u internacioialne
tokove i glavna odlika razvoja. Ambijent stalnih promjena trai od preduzea i proces
transformacija koji ne podrazumijeva samo vlasniku, nego i organizacionu,
programsku, tehnoloku i upravljaku transformaciju. U tim promjenama uestvuju
svi, ili bar veina zaposlenih, a za njihovo uspjeno sprovoenje osnovni uslov je
stalno osposobljavanje zaposlenih na novi nain rada. Za sprovoenje promjena
posebno je vana uloga rukovodstva koje podstie ili spreava promjene, pa je zato
vaan uslov permanentno obrazovanje rukovodstva. Osposobljavanjem rukovodeih
kadrova postiu se znaajni rezultati u shvatanju znaaja sistema kvaliteta,
postupaka i sredstava neophodnih za njihovo sudjelovanje u funkcionisanju tog
sistema. Oni moraju prihvatiti i razumjeti postojee kriterije za ocjenjivanje efikasnosti
sistema. Osposobljavanje mora obuhvatiti i tehniki kadar radi njihovog doprinosa
uspjehu sistema kvaliteta a posebnu panju treba obratiti na rad sa statistikim
metodama, kao to su prouavanje sposobnosti procesa, statistiko uzorkovanje,
prikupljanje i analiza podataka, identifikacija problema, analiza problema i korektivne
mjere.
Najvaniji element promjena od jedne zastarjele, tradicionalno organizovaie
industrijske zemlje ka visokosofisticiranoj globalno dominantnoj ekonomiji desio se u
Japanu. Osnova promjena je bio sveobuhvatan sistem obuke. Rauna se da je u
periodu od 1950. do 1970. godine vie stotina hiljada rukovodilaca svih nivoa i vie
miliona zaposlenih prolo obuku. Danas u Japanu rukovodioci (menaderi) godinje
provode izmeu 40 i 50 dana na razliitim vrstama obuke iz svog djelokruga rada.
Smatra se da je glavni razlog japanskog uspjeha bio u tome to su kvalitetu pristupili
kao konceptu i svoju organizaciju podredili prouavanju zahtjeva korisnika. Ustvari,
dokazali su da je kvalitet sposobnost organizacije da uoi i implementira korisnikove
elje.
Amerika iskustva su pokazala da se kvalitet uspjeno impdementira samo kada ga
preduzee prihvati kao promjenu organizacije. Kvalitet nije bilo kakva promjena - to
su promjene bez kraja koje se odvijaju na svim nivoima organizacije i zahvata ak i
sve partnere preduzea. Samo takve promjene su put za postizanje potpunog
kvaliteta.
1.6.3.2. Standardi serije ISO 14000
Prihvatajui daje problem zatite ovjekove okoline jedan od najvanijih u ovoj fazi
razvoj a ljudske zajednice, pod pokroviteljstvom ISO jo je 1993.godine pokrenuta
procedura oko sveobuhvatne standardizacije u ovoj oblasti. U stvari, pristup je bio
19

dvojak: teilo se ispunjenju oekivanja poslovnog svijeta, industrije, vlada, nevladinih
organizacija sa jedne ali i korisnika svih njihovih usluga sa druge strane, a u podruju
zatite ovjekove okoline. Do sada je razvijeno oko 350 standarda iz oblasti zatite
okoline za nadgledanje aspekata kao to su kvalitet vazduha, vode i zemljita. Ovi
standardi obezbjeuju poslovnom svijetu i vladama nauno verifikovane podatke o
ekolokim efektima ekonomskih aktivnosti. Takoe, oni slue i nerazvijenim
zemljama kao osnova za izradu zakonodavstva u ovoj oblasti.
U okviru ISO prihvaen je strategijski pristup ka razvoju sistema standarda za
upravljanje u oblasti zatite okoline kako bi oni mogli biti primijenjeni u svakom tipu
organizacije (kompanije, dravna administracija, javne slube i sl.) bilo u privatiom ili
u javnom sektoru. Ova grupa standarda se oznaava kao serij a ISO 14000 i njihovo
objavljivanje je zapoelo 1996.godine. U okviru ovoga razvijen je sistem za
upravljanje okolinom (EMS Environmental Management System)) -ISO 14001 i ISO
14004 sa prateim dokumentima. Problem je definisan tako da je uspostavljanje i
primjena organizadije EMS od primarne vanosti u odluivanju i usvajanju ciljeva
zatite i politike zatite okoline. EMS alati su razvijeni i postoje zato da pomognu
organizadiji u realizaciji politike i ciljeva zatite okoliie. Iajvaniji standardi u ovoj seriji
su:
ISO 14001:1996 - pomae zainteresovanim u formulisanju vlastitog EMS i
zahtj eva od njih mj erenje i nadzor aktiviosti, proizvoda i usluga sa ciljem
kontinuiranog poboljanja karakteristika
ISO 14004:1996 - daje uputstva za uspostavljanje i funkcionisanje EMS
ukljuujui i uputstva koja znatno prevazilaze zahtjeve ISO 14001.
ISO 14010, ISO 14011 i ISO 14012 iz 1996.godine daju osnovne principe za
reviziju EMS, procedure kao i kriterije za sastav tima za reviziju EMS te
njihove kvalifikacije.
ISO 14020, ISO 14021 i ISO 14024 iz 1998.godine daju osnovne principe koji
slue kao baza za razvoj uputstava za izradu standarda kojima se definiu
zahtjevi u zatiti okoline kao i deklaracije proizvoda i usluga, zatim
terminologija, testiranje, simboli i metodologija verifikacije organizacije u
oblasti zatite okoline.
ISO 14031,ISO 14032 iz 1998.godine daju uputstva o nainu selekcije i
upotrebe indikatora kojima se moe procijeniti dostignuti nivo organizacije
EMS.
ISO 14040:1997, ISO 14041:1998, ISO 14042, ISO 14043, ISO 14048 i ISO
14049 definiu procjenu ivotnog ciklusa proizvoda i usluga, terminologiju, cilj i
obim studije ivotnog ciklusa, interpretaciju rezultata i potrebne informacije te
dodatna uputstva za primjenu ISO 14001.
ISO 14050:1998 je rijenik definicija i pomae da korisiici mogu shvatiti sve
pojmove upotrebljene u seriji ISO 14000.
Implementirajui standarde serije ISO 14000 kao i upotrebom ostalih alata koje
obezbjeuju drugi standardi ove serije dostie se znatno vei nivo zatite okoline od
20

onoga koji zahtijevaju zakonske obaveze. Sistemska primjena i pristup standardima
ISO 14000 prisiljava zainteresovane da detaljno analiziraju sva podruja u kojima
njihovo poslovanje moe imati utidaja na okolinu pa je mogue ostvariti sljedee
koristi:
smanjenje trokova upravljanja otpadnim materijalima;

utede u potronji energije i materijala;
manji trokovi distribucije;
popravljanje vlastitog imida u oima zakonodavca, javnosti i kupaca;
okvir za kontinuirano poboljanje ekolokih performansi.
1.6.4. Zajednika evropska tehnika regulativa

Znatno ranije i od samih pomisli za ujedinjavanjem prostora zapadne Evrope (prije
vie od trideset godina) roena je ideja o ujednaavanju standarda u oblasti
graevinarstva. U okviru tadanjeg tzv. "zajednikog trita" 1962.godine formiran je
Komitet za evropsku stan dardizacij u , a tek poetkom osamdesetih godina u njemu
poinje da radi i graevinski sektor. U okviru svoje organizacione strukture
graevinski sektor ima odsjeke za opremu za graevinarstvo, graevinske materijale,
komponente i proizvode, zatim graevinske konstrukcije, graevinske instalacije i
puteve.
Prelomna taka na putu zajednitvu je bila kada je Savjet evropske zajednice krajem
1988.godine objavio svoju direktivu br 89/106 , koja pored ostalog, sadri i tehnike
zahtjeve vezane za standardizaciju graevinskih materijala i proizvoda. Utvren je
stav da se donesu zajednike evropske norme i tehniki propisi koji e posluiti kao
osnova za prilagoavanje pojediiih nacionaliih propisa i normi.
Osnovni zadatak CEN-a je da pripremi Evropske standarde (European Standard EN) koji u stvari predstavljaju set tehnikih specifikacija ustanovljenih u saradnji i uz
odobrenje svih zemalja lanica CEN Jednom usvojeni standard mora biti
implementiran kao nacionalni standard i svi postojei standardi u zemlji, koji su u
koliziji sa njim, moraju biti povueni. Osim standarda EN, najvaniji dokumenti koje
donosi CEN su:
dokumenti harmonizacije (Harmonization Document HD) donose se i
usvajaju na isti nain kao i EN, ali njihova primjena je fleksibilna tako da je u
pojedinim zemljama i dalje mogua primjena nacionalnog standarda;
evropski predstandardi (European Prestandard - ENV) koji su namjienjeni za
privremenu upotrebu u podrujuima gdje je napredak tehnologije veoma brz i
gdje postoji potreba za brzim regulisanjem odnosa. ENV ima eksperimentalni
period od tri godine sa mogunou transformacije u HD ili ENV.
Rad u CEN-u obavlja se u specijalizovanim tehnikim komitetima (Technical
Committee - TC) gdje zainteresovane zemlje delegiraju svoje predstavnike. Do sada
21

se najdalje otilo u podruju konstrukcija sa izradom dokumeiata poznatih pod
nazivom Evrokodovi. Sa poetkom 2002.godine do sada je definisano devet
eurokodova i to:
Evrokod 1: Osnovi projektovanja i dejstvo na konetrukcije (11 standarda)

Evrokod 2: Projektovanje betonskih konstrukcija (9 standarda)
Evrokod 3: Projektovanje eliiih konstrukcija
Evrokod 4: Prjektovanje spregnutih konstrukcija
Evrokod 5: Projektovanje drvenih konstrukcija
Evrokod 6: Projektovanje zidanih konstrukcija
Evrokod 7: Projektovanje u geotehnici
Evrokod 8: Proraun koistrukcija na dejstvo zemljotresa
Evrokod 9: Projektovanje aluminijumskih konstrukcija
U oblasti puteva rad se odvija u tri tehnika komiteta i to

TC 226, putna oprema (obiljeavanje, znakovi, upravljanje saobraajem,
zatita)
TC 227, materijali za graenje puteva (asfalti, betoni, itd.)
TC 154, mineralni agregati za graenje puteva.
Veina standarda se nalazi u fazi eksperimentalne primjene ali je sve intenzivniji rad
na donoenju novih standarda. Direktiva, evropske norme i priznate tehnike
spedifikadije ine usklaenu strukturu propisa i postupaka koji treba da obezbijede
usaglaeni zajedniki pristup problemima projektovanja, graenja i kvaliteta u
graevinarstvu. Za zemlje Evropske unije obavezna je primjena ovih standarda dok
je u drugim zemljama njihova primjena na doborovoljnoj bazi. Naravno da Bosna i
Hercegovina, kao drava sa entitetima bez vlastito ustanovljenih standarda, odnosno
sa JUS-evima u primjeni, ima mogunost - da u okviru i svoje ire evropske
orijentacije - prihvati evropske norme i propise kao svoje i dosljedno ih primjenjuje.
22
2. POSLOVANJE PREDUZEA
2.1.
Uvod
Preduzee predstavlja oblik organizacije odreenih drutvenih aktivnosti, u kojem se

formiranjem potrebne organizacione strukture i racionalnom kombinacijom
raspoloivih resursa (zaposleni i sredstva za proizvodnju) odvija proces proizvodnje u
cilju ostvarivanja povoljnih ekonomskih efekata. Takoe, pod pojmom preduzee
podrazumjevamo i razliite forme i modalitete organizovanja i funkcionisanja ali i
specifine karakteristike kao to su oblik svojine, nain upravljanja i sl. Izvorni pojam
je nastao u uslovima formiranja rane faze kapitalistikih odnosa i ima korijene u rijei
"poduzetnitvo" to oznaava osnovne atribute tog perioda: privatno vlasnitvo i
inicijativu pojedinca-poduzetnika. Sa promjenama pojavnih oblika, naina upravljanja
i odluivanja i sl. evoluirao je i sadraj pojma preduzee. U savremenom znaenju
pod preduzeem podrazumjevamo organizacioni sistem koji svojim djelovanjem
stvara nove upotrebne vrijednosti i realizuje ih na tritu.
Rad graevinskih preduzea se uvijek odvijao u vrlo sloenom mikro i makro
okruenju. Mikrookruenje ine druga preduzea sa kojima se moraju uspostaviti
poslovni odnosi radi uspjene realizacije poslova ali i druge konkurentske firme sa
kojima se preduzee susree na tritu. Makrookruenje se odnosi na iri drutvenoekonomski prostor koji moe da utie ili ak i determinie poslovanje preduzea
(politiki i pravni sistem, meunarodno okruenje i sl.).
2.2.
Oblici organizovanja preduzea
Veoma jednostavno je definisati cilj poslovanja preduzea, jer je ak i zakonskom

definicijom precizirano da je preduzee pravno lice koje obavlja odreenu djelatnost
radi sticanja dobiti - profita. Profit se ostvaruje samo ako su prihodi vei od trokova.
Meutim, uvijek se pojavljuju i drugi ciljevi koji moraju biti kvantitativno, kvalitativio i
vremenski odreeni. Osnovna funkcija preduzea je stvaranje proizvoda i usluga odnosio podmirivanje drutvenih potreba i zadovoljavanje zahtjeva potroaa,
korisiika usluga.
Osnovni funkcionalni oblici preduzea su:
privredno drutvo (koje moe biti drutvo lica ili drutvo . kapitala) i
javno preduzee.
Drutvo lica se osniva kao ortako drutvo ili komanditno (mjeovito) drutvo dok se
drutvo kapitala osniva kao akcionarsko drutvo ili drutvo sa ogranienom
odgovornou.
23

Ortako drutvo jeste drutvo osnovano ugovorom izmeu dva ili vie fizikih lica
(pojedinaca), koja se obavezuju da e, uz sopstvenu neogranienu solidarnu
odgovornost za obaveze drutva, obavljati odreenu djelatnost pod zajednikom
firmom.
Komanditno drutvo je drutvo koje se osniva ugovorom dva ili vie lica radi
obavljanja djelatnosti pod zajednikom firmom, od kojih najmanje jedno lice odgovara
neogranieno solidarno za obaveze drutva, a rizik najmanje jednog lica ogranien je
na iznos ugovorenog iznosa.
Akcionarsko drutvo je drutvo koje osnivaju pravna, odnosno fizika lica radi
obavljanja djedatnosti, iji je osnovni kapital utvren i podijeljen na akcije odreene
nominalne vrijednosti. Zbir nominaliih vrijednosti svih akcija ini osnovni kapital
akcionarskog drutva.
Drutvo sa ogranienom odgovornou je drutvo koje, radi obavljanja djelatnosti,
osnivaju pravna ili fizika lica koja ne odgovaraju za obaveze drutva, a snose rizik
za poslovanje drutva do visine svog uloga. Ulozi lanova drutva ine osnovni
kapital drutva i 'oni ne mogu biti izraeni u akcijama.
Javno preduzee je preduzee koje obavlja djelatnost od opteg interesa a moe ga
osnovati drava, odnosno, jedinica lokalne samouprave. Meutim, djelatnosti od
opteg interesa mogu obavljati i drugi oblici preduzea, odnosno, preduzetnici,
U svom poslovanju, radi zadovoljenja razliitih ciljeva i interesa, preduzea se mogu
meusobno povezivati - ako to nije u suprotnosti sa propisima o monopolu.
Povezana preduzea, po svom obliku organizovanja mogu biti:
matino i zavisno preduzee
preduzee sa uzajamnim ueem
holding.
Ako jedno preduzee ima u drugom preduzeu veinsko ili znaajno uee kapitala
ili ako, na osnovu ugovora zakljuenog sa drugim preduzeem, ima pravo da imenuje
veinu ili najmanje etvrtinu lanova upravnog odbora tog preduzea, odnosno, ima
veinu ili najmanje etvrtinu glasova u skuptini, to se preduzee smatra matinim a
drugo preduzee zavisnim.
Preduzea sa uzajamanim ueem kapitala su povezana preduzea kod kojih
svako preduzee ima uee kapitala u drugom preduzeu.
Holding je preduzee koje ima u svojini akdije ili udjele zavisnih preduzea, a
prvenstveno obavlja djelatnost upravljanja, stidanja uea kapitala u drugom
preduzeu putem akcija, udjela ili zamjenjivih obveznica (osnivanje, trajio ulaganje,
kupovina, razmj ena) kao i djelatnost raspolaganja tim hartijama od vrijednosti.
24

U razvijenim zemljama zapadnog svijeta, odnosno, u zemljama razvijene trine
privrede, postoje veoma razliite organizacije preduzea u zavisnosti od: svojine,
veliine kapitala, naina upravljanja prisustva na tritu, itd.
Najrasprostranjeniji organizacioni oblik je korporacija koja predstavlja ekonomsku
cjelinu sa odgovarajuom visinom zajednikog kapitala i odreenim sistemom
upravljanja. Korporacije se mogu formirati u privrednim djelatnostima ali i u javnim
slubama. Udruivanjem korporacija po razliitim osnovama nastaju konglomerati.
Koncerni su organizacioni oblici u kojima pojedini dijelovi imaju pravnu samostalnost
ali se rad odvija zajedniki (od nabavke sirovina do organizacije naunih
istraivanja).
Karteli su monopolski organizacioni oblici udruenih preduzea na bazi ugovora
kojim se reguliu pitanja saradnje, naroito u pogledu obima proizvodnje, podjele
trita i visini cijene proizvoda.
Trustovi su monopolske organizacije sa relativnom samostalnou lanica koje se
nalaze pod zajednikom upravom.
2.3.
Sredstva preduzea
Svaki organizacioni oblik preduzea pretpostavlja u sebi i posjedovalje odgovarajuih

materijalnih dobara kojima se izvrava osnovna djelatnost preduzea. Materijalna
dobra, kojim preduzee raspolae, nazivaju se imovina ili sredstva preduzea i mogu
se javiti u obliku stvari (graevinska oprema, maine, materijali), novanih sredstava i
hartija od vrijednosti (mjenice, ekovi, obveznice, akcije).
U pogledu vlasnitva sredstva preduzea mogu biti sopstvena (poetni kapital
osnivaa, akumulacija, amortizacija, dotacije, pomoi i sl.) i tua (krediti, obveznice,
dugovanja, lizing poslovi itd.).
Osnovna sredstva ili sredstva rada su ona sredstva koja svoju vrijednost postepeno
prenose na novi proizvod, tokom vie reprodukcionih ciklusa. Mogu biti u
materijalnom obliku, novanom obliku ili u obliku prava.
Prema funkciji, osnovna sredstva se dijele na:
graevinske objekte;
ureaje i opremu;
transportia sredstva;
krupan alat i inventar;
zemljite;
patente, licence i druga prava;
osnivaka ulaganja;
25

Osnovna sredstva se u procesu poslovanja preduzea pojavljuju u sljedeim
pojavnim oblicima:
poetni novani oblik u vidu investicija prilikom izgradnje objekta ili nabavke
opreme;
poetni robni oblik prije aktiviranja opreme, odnosno objekta;
tehniko-tehnoloki, odnosno, naturalni oblik u vidu maina, opreme i dr. koji
neposredno uestvuju u odreenom proizvodnom ciklusu;
zavrni robni oblik (kao troak sredstava za rad u cijeni kotanja);
zavrni novani oblik koji se nakon naplaenih radova kumulira u fondovima
preduzea.
Vrijednost osnovnih sredstava se izraava u novcu i evidentira se u knjigovodstvu
preduzea. Razlikujemo nabavnu vrijednost (cijenu po kojoj je sredstvo kupljeno,
transport, osiguranje, montau i sl.), sadanju vrijednost (razlika izmeu nabavne i
amortizovane vrijednosti), otpisanu ili amorizovanu vrijednost (iznos obraunate
amortizacije od vremena nabavke osnovnog sredstva) i reprodukcionu vrijednost
(iznos potreban da se u odreenom vremenu izvri zamjena osnovnog sredstva).
Obrtna sredstva ine dio poslovnih sredstava preduzea i ona svoju vrijednost
prenose na novi proizvod odjednom i u cjelini (sirovine, energija, potroni materijal).
Obrtna sredstva mogu biti u obliku novca (gotovina u blagajni, stanje iro rauna,
ekovi, mjenice itd.), stvari (materijal, sirovine, pluproizvodi i proizvodi, ambalaa,
zalihe itd.) i prava (avansi podizvoaima i dobavljaima, akontacije zarada i
dnevnica, 'potrivanja za realizovane poslove i sl.).
Obim obrtnih sredstava je veoma vaan radi nesmetanog obavljanja osnovne
djelatnosti preduzea. Na njega najvie utie vrsta tehnolokog procesa kojim
preduzee realizuje svoju djelatnost, vrsta finalnog proizvoda preduzea te uslovi
nabavke materijala, sirovina i energenata na tritu.
Vrsta tehnolokog procesa utie preko duine trajanja procesa (ako proces traje
due bie potrebna i vea masa obrtnih sredstava) i naina ulaganja (ako je u
odreenom proizvodu nepovoljan dinamiki ciklus ulaganja - veina odmah na
poetku) bie takoe neophodan vei obim obrtnih sredstava. Vrsta finalnog
proizvoda definie i potrebnu veliinu mase obrtnih sredstava - kod kvalitetnijih
proizvoda neophodni su i kvalitetniji i skuplji materijali, odnosno, vea obrtna
sredstva, a u sluaju preduzea sa irokim dijalazonom proizvoda gdje se zahtijevaju
vee koliine razliitih ulaznih komponenti - potrebna su i vea obrtna sredstva.
Uslovi nabavke na tritu su znaajan faktor za veliinu potrebne mase obrtnih
serdstava, Bolje istraeno trite i dugorono uspostavljeii odnosi nabavke, nie
cijene, povoljniji uslovi plaanja i optimizacija transporta i skladitenja znatno utiu na
smanjenje veliine potrebnih obrtnih sredstava.
26

Kao jedan od preduslova u tenderima za velike graevinske radove pojavljuje se i
kriterij veliine slobodnih obrtnih sredstava za realizadiju projekta, i on obino iznosi
od 1/3 do 2/3 ugovorene vrijednosti objekta. Zbog toga je neohodno izvriti
optimizaciju i racionalizaciju obrtnih sredstava (nivo obrtnih sredstava mora biti takav
da obezbjeuje najnie trokove po jedinici nabavljenog i uskladitenog materijala, a
daje mogunost ostvarenja kontinuiranog procesa proizvodnje).
Interes preduzea je da koeficijent obrta sredstava bude to vei, tj. da bude to
krae vrijeme u kome su sredstva utroena ili ugraena a nisu naplaena.
Likvidnost preduzea oznaava sposobnost preduzea da isplati (likvidira) sve
zakonske obaveze i obaveze prema treim licima u rokovima njihovog dospijea.
2.4.
Rezultati rada preduzea
Osnovni cilj svakog proizvodnog rada, pa tako i graevinarstva je stvaranje novih

proizvoda (objekata, ureenih povrina, infrastrukture i sl.) radi sticanja odreenog
profita - dobiti.
Fiziki proizvod pokazuje rezultate rada kroz koliinu realizovanih ugovora i
izvedenih objekata. Broj izvedenih objekata ne govori realno o finansijskoj strani
preduzea jer je esto pri izgradnji objekata angaovano vie izvoaa - pa je
finansijska podjela sredstava srazmjerna ulozi izvoaa - a svaki izvoa , bez obzira
na njegovu veliinu i znaaj, smatra se uesnikom u fizikoj realizaciji objekta.
Ukupan prihod predstavljaju finansijska sredstva koja izvoa radova ostvari
prodajom svojih proizvoda, usluga i rada, tj. to je novani izraz rezultata poslovanja.
Kao i fiziki proizvod tako i ovaj kriterij ne govori realno o finansijskoj snazi izvoaa
radova; npr. kod dva izvoaa radova koja ostvare isti ukupan prihod trokovi
uglavnom nisu jednaki, pa prema tome, jednom izvoau moe ostati znatno vie
sredstava za zadovoljenje sopstvenih potreba i ulaganje u dalji razvoj preduzea.
Ukupan prihod moe se formirati iz tri izvora, a to su: poslovni prihodi, prihodi od
finansijskog poslovanja (prihod od kamata, dividendi i sl.) i tzv. vanredni prihodi
(posebne nagrade i premije, donadije, otpis potraivanja od strane povjeridaca itd.
Poslovni prihodi su najvaniji jer se kroz njih prikazuje kako prihod ostvaren
osnovnom djelatnosti preduzea tako i prihodi od zakupnina, prodaje materijala,
poluproizvoda i proizvoda, upotrebe mehanizacije i sl. Najznaajni dio poslovnih
prihoda u graevinarstvu (prihod od izvedenih radova) se moe predstaviti u vidu
fakturisane realizacij e (ispostavljenih rauna) i stvarno naplaene realizacije.
Nerealno predstavljen ukupan prihod moe da dovede do tekih posljedica u
poslovanju preduzea (sakrivanjem prihoda izbjegavaju se poreske obaveze prema
dravi ali se time ujedno izbjegava i uee radnika i ostalih dioniara u raspodjeli
dijela ostvarene dobiti). Profit ili dobit preduzea se ostvaruje ako je ostvareni ukupan
27

prihod vei od ukupnih rashoda preduzea (bruto profit). Pojam neto dobiti
predstavlja profit nakon obraunatog poreza na dobit.
Rezultati rada, odnosno, uspjeha ili neuspjeha jednog preduzea moraju se
predstaviti putem odreenih knjigovodstvenih instrumenata. U svjetskom, ali i naem
raunovodstvenom zakonodavstvu kao pokazatelji koristi se bilans stanja i bilans
uspjeha.
Bilans stanja predstavlja statiki presjek finansijskog stanja preduzea u odreenom
momentu, gdje se predstavljaju dva niza podataka ~ aktiva (sredstva preduzea-tj.
prava preduzea) i pasiva (izvori sredstava-obaveze preduzea). Ako je aktiva vea
od pasive, bilans preduzea je pozitivan i utvrena razlika se biljei u pasivi kao
dobit. Ako je aktiva manja od pasive, bilans preduzea je negativan i utvreia razlika
se biljei u aktivi kao gubitak. Sve pozicije aktive se u bilansu stanja grupiu prema
funkciji na osnovna sredstva (nematerijalne investicije, materijalne investicije,
investicije u toku i plasmani-uea) i obrtna sredstva (zalihe, potraivanja, likvidna
sredstva), a u pasivi prema vlasnikom aspektu sredstava na vlastita (sopstveni
kapital, rezerve i nerasporeena dobit) i tua (dugoroni i kratkoroni zajmovi).
Precjenjivanjem imovine (aktive) i podcjenjivanjem izvora (pasive) moe se prikazati
stanje preduzea boljim nego to jeste. U sluaju da se gubici ele sanirati
uzimanjem novih kredita, davalac kredita analizira bilans stanja preduzea i utvruje
da li postoji realna mogunost da naplati svoj dug, to to mu najbolje pokazuje pasiva
- u kojoj je definisana struktura kapitala (sredstava) preduzea.
Bilans uspjeha ima za cilj da prikae sve rashode i sve prihode u posmatraiom
obraunskom periodu i da prikae ostvareni rezultat poslovanja preduzea. Pri tome,
i prihodi i rashodi se ralanjuju prema osnovi njihovog nastanka. Vei rashodi od
prihoda umanjuju supstancu sopstvenog kapitala preduzea i znae gubitak. Vei
prihodi od rashoda uveavaju supstancu preduzea i znae dobit.
Cilj obraunavanja prihoda i rashoda u bilansu uspjeha je da se u relativnim
pokazateljima, poreenjem rezultata sa nekim prethodnim periodom, utvrde
pokazatelji poslovanja preduzea.
Analiza meusobnih odnosa bilansa uspjeha i bilansa stanja zasniva se na obraunu
niza koeficijenata, a na osnovu odgovarajuih podataka iz pomenutih bilansa.
Osnovni zahtjev analize meusobnih odnosa bilansa stanja i bilansa uspjeha svodi
se na utvrivanje relevantnih relacija; odnosa i koeficijenata na osnovu kojih e biti
mogue realno ocijeniti efikasnost koritenja imovine preduzea. Kljuni pokazatelji,
koji se najee sreu i finansijskim analizama bilansa stanja i bilansa uspjeha su:
Koeficijent obrta ukupne imovine izraunava se kao odnos izmeu ukupnog
prihoda ostvarenog 'u obraunskom periodu i stanja imovine na kraju obraunskog
perioda.
28

Koeficijent obrta obrtnih sredstava izraunava se kao odnos izmeu ukupnog
prihoda ostvarenog u obraunskom periodu u stanja obrtnih sredstava na kraju
obraunskog perioda.
Stopa dohotka na imovinu izraunava se kao odnos izmeu ostvarenog dohotka u
obraunskom periodu i stanja imovine preduzea na kraju obraunskog perioda.
Stopa dobiti na imovinu izraunava se kao odnos izmeu ostvarene dobiti u
Stopa gubitka na imovinu izraunava se kao odnos izmeu ostvarenog gubitka u
Rezultati analiza slue kao osnova za voenje poslovne politike i preduzimanje
organizacionih, ekonomskih, tehniko- tehnolokih i drugih mjera radi poboljanja
strukture sredstava i izvora te poveanja ekonomske efikasnosti poslovanja
preduzea u narednom periodu.
2.5.
Upravljanje preduzeem
Kao to je i normalno, preduzeem upravljaju vlasnici, odnosno, predstavnici

vlasnika, srazmjerno ueu u akcijama osim u sluaju posjedovanja akcija ili udjela
bez prava upravljanja.
Organi preduzea su:
skuptina, kao organ vlasnika;

upravni odbor, kao organ upravljanja;
direktor, kao organ poslovodstva;
nadzorni odbor, kao organ nadzora.
Nain upravljanja, kao i duga vana pitanja za poslovanje preduzea definiu se

optim aktima preduzea. Osnovni opti akt preduzea je statut i sva druga
pojedinana akta preduzea moraju biti u saglasnosti sa statutom. Druga opta akta
preduzea su pravilnici i odluke kojima se na opti nain reguliu odreena pitanja.
Skuptina vlasnika preduzea donosi statut, utvruje poslovnu politiku, usvaja
godinji obraun i izvjetaje o poslovanju, odluuje o raspodjeli godinje dobiti i
pokriu gubitka, odluuje o poveanju i smanjenju osnovnog kapitala, odluuje o
statusnim promjenama, promjeni oblika i prestanku rada preduzea, bira i opoziva
lanove upravnog odbora te odluuje i o drugim pitanjima, koja su utvrena bilo
zakonom, osnivakim aktom ili statutom.
Upravni odbor priprema prijedloge odluka za skuptinu i izvrava njene odluke,
donosi opta akta preduzea (a koje ne donosi skuptina), stara se o pripremi
godinjeg obrauna i usvaja periodini obraun, priprema godinje raunovodstvene
29

iskaze, izvjetaje o posdovanju i sprovoenju poslovne politike, predlae raspodjelu
dobiti, postavlja i razrjeava direktora te daje smjernice direktoru za ostvarivanje
ciljeva poslovne politike, odluuje o poslovnoj saradnji i povezivanju preduzea,
donosi investicione odluke, odluuje o raspolaganju akcijama, odluuje o osnivanju
novih preduzea, itd. Upravni odbor se bira na skuptini i sastoji se od najmanje tri
lana, koji se mogu birati iz redova akcionara, lica van drutva ili zaposlenih u
drutvu.
Direktor organizuje i vodi poslovanje preduzea, zastupa preduzee, stara se i
odgovara za zakonitost rada preduzea te obavlja druge poslove koji su mu
dodijeljeni statutom preduzea.
Nadzorni odbor vri nadzor nad zakonitou rada uprave preduzea (direktor i
upravni odbor), pregleda periodine obraune i utvruje da li su sastavljeni u skladu
sa propisima, utvruje da li se poslovne knjige vode uredno i u skladu sa propisima,
izvjetava o godinjim raunovodstvenim iskazima i izvjetajima o poslovanju
preduzea koji se podnose skuptini, daje miljenje o prijedlozima za raspodjelu
dobiti, razmatra izvjetaje revizora i podnosi skuptini izvjetaj o rezultatima nadzora.
Sastoji se od najmanje tri lana i njih bira skuptina drutva iz reda akcionara ali i lica
izvan drutva.
2.5.1. Osnivanje i upravljanje akcionarskim drutvom
Najei oblik organizovanja preduzea u graevinarstvu je putem forme
akcionarskih drutava. Akcionarsko drutvo se osniva ugovorom o osnivanju gdje
osnivai mogu da otkupe sve akcije prilikom osnivanja, bez upuivanja poziva za
upis i uplatu akcija (tzv. simultano osnivanje) ili upuivanjem javnog poziva treim
licima za upis i uplatu akcija (tzv. sukcesivno osnivanje). Ulozi akcioiara mogu biti u
novcu i u stvarima i pravima izraenim u novanom obliku.
Kod simultanog osnivanja osnivai otkupljuju sve akcije do registracije drutva, bez
upuivanja javnog poziva za upis i uplatu akcija i bez odravanja osnivake
skuptine. Organi ovako osnovanog akcionarskog drutva su skuptiia i direktor (u
sluaju da preduzee ima vie od 200 radnika i upravni i nadzorni odbor). Poslove
skuptine i direktora u jednolanom drutvu obavlja vlasnik. Da bi se preduzee
upisalo u registar moraju se obezbijediti:
osnivaka akta
odluka o imenovanju zastupnika
statut drutva
izvjetaj o ulozima u stvarima i pravima
izvjetaj ovlatenog procjenjivaa o vrijednosti uloga
izvjetaj banke o deponovanim sredstvima
dokument o odgovarajuim sredstvima obezbjeenja za nenovani ulog.
30

Kod sukcesivnog osnivanja osnivai upuuju javni poziv za upis i uplatu akcija
(prospekt) kojim se definiu firma, sjedite i djelatnost preduzea, visina osnovnog
kapitala, broj i nominalna vrijednost akcija, mjesto, vrijeme i rok za upis akcija,
mjesto, vrijeme i rok uplate akcija, posebna prava osnivaa, nain sazivanja
osnivake skuptine i drugi podaci kojima se o buduem preduzeu to bolje mogu
obavjestiti zainteresovani ulagai.
Osnivai su obavezni da sazovu osnivaku skuptinu u roku od 60 dana od dana
isteka roka za upis akcija utvrenog u javnom pozivu. Osnivaka skuptina utvruje
da li je osnovni kapital upisan i uplaen u skladu sa vaeim zakonima i donosi prvi
statut akcionarskog drutva te bira organe drutva i odluuje o posebiim pravima koji
pripadaju osnivaima.
Akcionarsko drutvo se upisuje u registar ako sud utvrdi da je osnivaka skuptina
sazvana i odrana u zakonski prihvatljivim rokovima, da je osnovni kapital upisan i
uplaen u cjelini, da su nenovani ulozi u cjelini predati drutvu koje se osniva.
Najvaniji opti akt, Statut akcionarskog drutva sadri odredbe o:
firmi (nazivu) i sjeditu drutva;

djelatnosti drutva;
iznosu osnovnog kapitala i nainu uplate akcija;
nominalnoj vrijednosti, vrsti i klasi svih izdatih akcija;
nainu sazivanja skuptine i nainu donoenja odluka;
nainu potpisivanja firme drutva;
izboru, opozivu i djelokrugu organa drutva;
raspodjeli dobiti, rezervama i snoenju gubitaka;
posljedidama proputanja uplate akcija ili neblagovremene uplate akcija;
zatiti ivotne sredine;
postupku izmjene statuta i prestanku postojanja drutva
drugim pitanjima znaajnim za akcionarsko drutvo.
Svaka akcija preduzea daje pravo glasa srazmjerno nominalnoj vrijednosti akcije
dok se prava vrijediost akcija utvruje poslovanjem na berzi. Prema redosljedu
izdavanja akcije mogu da budu osnivake (akcije prve emisije) i akcije sljedeih
emisija. Prema sadrini prava uea u dobiti akcije mogu biti obine (redovne) i
prioritetne (povlatene). Obine akcije daju pravo na ueu u upravljanju drutvom,
pravo na uee u dobiti i pravo na dio likvidacione mase. Prioritetne akcije daju
pravo na prednost kod isplata odreenih iznosa ili procenta od nominalne vrij ednosti
akcij a u odnosu na obine akcij e, prednost kod raspodjele likvidacione mase.
Akcionari imaju pravo na udio u raspodjeli godinje dobiti ostvarene poslovanjem
preduzea a iju visinu odreuje skuptina drutva (dividenda).
31

Veina sadanjih akcionarskih drutava formirana je kao posljedica primjene Zakona
o privatizaciji dravnog kapitala u preduzeima. Sredstva plaanja u postupku
privatizacije su bili:
vaueri besplatno dodijeljeni svim graanima RS;
kuponi izdati kao kompenzacija za potraivanja po osnovu stare devizne
tednje;
novac.
Program privatizacije pojedinog preduzea se odreivao programom privatizacije s
tim da je najmanje 55% vrijednosti dravnog kapitala moralo biti privatizovano putem
vauer ponude. Vaueri su se koristili iskljuivo za kupovinu akcija u tzv. vauer
ponudi putem privatizacionih investicionih fondova ili direktnim ulaganjem graana u
pojedina preduzea. U postupku privatizacije preduzea su bila duna da 10% akcija
dravnog kapitala prenesu na Fond penzij sko-invalidskog osiguranja i 5% na Fond
za restituciju.
Od 830 preduzea sa dravnim kapitalom PIF-ovi su uloili vauere u 567 preduzea
dok su u 263 preduzea vauere uloili samo graani kao pojedinci. Ukupna
vrijednost uloenih vauera iznosi 41.126.438, od ega je 68,3% uloeno kroz
fondove a 31,7% samostalno. Pretvaranje vauera u akcije po principu 1 vauer = 1
akcija, a preko vrijednosti osnovnog kapitala preduzea iz osnovnog bilansa stanja,
utvrena je i nominalna vrijednost svih akcija preduzea.
Poetkom rada berze zapoela je i trgovina akcijama (po principu ponude i potranje)
te e samo na berzi biti mogue utvrditi bonitet i stvarnu vrijednost akcija svakog
pojedinanog preduzea. U prvim danima rada berze vrijednost akcija preduzea se
kretala u rasponu od 4% do 185% njihove nominalne vrijednosti.
2.6.
Uloga menacerskog kadra u upravljanju preduzeem
Iako e u narednim poglavljima detaljnije biti opisani uloga i znaaj tehnomenaderskog kadra u pripremi o realizaciji projekata te organizaciji preduzea
potrebno je istai da se povoljan rezultat u poslovanju preduzea moe ostvariti
samo punom koordinacijom svih elemenata organizacije i raspoloivog kadra (od
fizikih izvrilaca graevinskih poslova pa do sektora marketinga, prodaje, pripreme i
ugovarakog tima).
Jedna od kljunih uloga menadera je i rukovoenje koje moemo definisati kao
proces kreiranja i odravanja uslova u kojima pojedinci, radei zajedno, postiu
odreene ciljeve. Menader treba da stvori uslove u kojima e zaposleni da ostvaruju
postavljene, odnosno zahtijevane, grupne ciljeve sa najmanjim utrokom vremena,
novca i materijala. Pri tome, menader postavlja ciljeve i kree u njihovo ostvarenje,
a uspjean je samo onaj menader koji ostvaruje postavljene ciljeve i zadatke u
odgovarajuem roku i uz optimalne trokove. Uspjean menader mora optimalno
32

upravljati poslovima, ljudima ali i samim sobom. Uloga menadera je veoma stresna
uloga, a profesija je najkompleksnija i najzahtjevnija od svih profesija. Ona je ujedno i
zanat i nauka ali i prirodna sklonost i umjetnost.
Graevinske inenjere moemo grubo podijeliti u dvije grupe: jednu ine oni inenjeri
koji zajedno sa drugim strukama osmiljavaju i projektuju razliite objekte i drugu
grupu inenjera iie oni koji te objekte grade. Od ove druge grupe veliki broj inenjera
tokom svoje karijere napreduje do elnih pozicija u graevinskim preduzeima; do
mjesta rukovodioca gradilita, sektora i sl.
Termin tehnomenaer najbolje definie takvu ulogu inenjera - to je osoba koja mora
biti dobro tehniki obrazovana i stalno struno usavravana sa dodatnim
obrazovanjem iz podruj a dru gih nau ka (ekonomij a, pravo, organizacij a,
psihologija i sl.). Dobar tehnomenader se razlikuje od drugih dobrih menadera po
sposobnosti da istovremeno koristi sposobnost primjene inenjerskih principa struke,
umjenost organizovanja, planiranja, usmjeravanja i koritenja raspoloivih resursa u
izvrenju postavljenog cilja. Kako su inenjerski poslovi struni i temelje se na
fizikim zakonima - onda se i aktivnosti odvijaju na predvien i oekivan nain - to su
i inenjeri po svojoj prirodi i obrazovanju vie skloni da panju posveuju prvenstveno
stvarima a manje ljudima. Meutim, rukovoenje je vie umijee i temelji se na radu
sa ljudima pa esto razni faktori koji utiu na motivaciju i ponaanje ljudi imaju
znaajaniji uticaj na konani rezultat od isto fizikih pokazatelja.
Krajnji cilj svakog menadera moemo dvojako posmatrati: kao tehniki (da ono to
radi i funkcionie u realnosti) i menaderski (da realizacijom tehnikog cilja ostvari
maksimalni profit za preduzee).
O menaderima u preduzeu sada se razmilja iskljuivo kao o posrednicima
vlasnika. Dioniari (vlasnici), koji se nadaju da e menadment djelovati tako da se u
potpunosti ostvare najbolji interesi dioniara, ovlauju ih da donose poslovne
odluke. Meutim, ciljevi menadmenta se mogu razlikovati od ciljeva dioniara
preduzea. Ovo je mogue u sluaju uea, velikog broja malih dioniara sa
razliito iskazanim interesima, kada oni ak i ne mogu iskazati zajednike interese, a
kamoli kontrolisati menadment i uticati na njega. Dioniari mogu oekivati da e
menadment donositi optimalne odluke samo ako su mu osigurani odgovarajui
poticaji i samo ako je vrenje nadzora nad poslovanjem preduzea kontinuirano i
kvalitetno. Poticaji mogu biti u vidu dodatnih dionica za menadere, nagrada i
beneficija ~ odnosno ispravno postavljenog sistema nagraivanja. Tek tada se moe
oekivati da e menaderski kadar voditi rauna o interesima preduzea vie nego o
svojim pojedinanim interesima.
Budui da naelo maksimizacije dioniarske dobiti osigurava racionalan putokaz za
poslovanje (mada to nije sveobuhvatno kao maksimiziranje ukupne imovine
dioniara) ono se mora koristiti i kao pretpostavljeni cilj pri donoenju poslovnih
odluka. Ovo ne znai da menadment mora zaboraviti i drutvenu odgovornost, kao
33

to su zatita potroaa, isplata pravinih zarada i odgovorajuih doprinosa,
odravanje odgovarajueg nivoa zapoljavanja i sigurnosti na poslu, aktivno
sudjelovanje u rjeavanju problema zatite okoline (vazduh, voda, zemljite). Veoma
je teko odrediti balans u ispunjenju svih interesa, preduzee se na kraju moe
posmatrati kao proizvoa i privatnih i drutvenih dobara, ali ipak maksimizacija
dioniarske dobiti ostaje jedini pravi cilj menadmeita preduzea.
Menaderi operativno vode i pripremaju donoenje tri najvanije odluke u poslovanju
preduzea: odluku o investiranju, odluku o finansiranju i odluku o dividendama. One
zajedno, na kraju odreuju vrijednost preduzea za njegove dioniare. Kada se
pretpostavi da je cilj maksimizirati tu vrijednost, preduzee se mora boriti za
optimalnu kombinaciju ove tri meusobno povezane odluke. Odluka da se iivestira u
novu opremu, na primjer, zahtjeva i finansiranje takve ikvesticije. Odluka o
finansiranju utie na odluku o dividendi, jer zadravanje zarade koja e se koristiti za
interno finansiranje predstavlja dividendu koje se dioniari moraju odree. Povezane
odluke koje tee optimumu, mogu se ostvariti samo sa jasno definisanim pojmovima i
krajnjim ciljem.
Kada se analizira ivotni ciklus preduzea, za oekivati je da na njegovom samom
poetku nema isplate dividendi. Kako ono sazrijeva i poinje stvarati viak novca
plaaju se i dividende - simboline na samom poetku, ali kako se pronalazi sve
manje moguiosti za investiranje, tako dioniarima slijede i sve vee dividende.
Budui da dividende predstavljaju odlivanje novca, onda to bol>e i snanije novano
stanje i ukupna likvidnost preduzea poveavaju i njegovu sposobnost plaanja
dividendi. Meutim, ovdje se pojavljuje i druga opcija interesa menadmenta i
dioniara i to uz pitanje - koliko dugo i do kojeg iznosa vrijedi ulagati u investicije
unutar samog preduzea (oprema, kapital i sl.), a na utrb isplate dividendi?
Koji je to odnos koji predstavlja balans interesa dioniara izmeu vrijednosti dionica
preduzea i/ili prihoda od dividendi ? Pravilnim stavom menadmenta i proialaenjem
i provoenjem ulaganja bez visokog rizika uveava se vrijednost preduzea, a time i
vrijednost dionica. Putokaz za menadment je iskljuivo finansijski cilj - profit i za
svako pojedinano preduzee mogu se na osnovu plana poslovanja za period od
najmanje pet godina (realnog sagledavanja trita ali i mogunosti preduzea)
donositi i odluke o nainu raspodjele profita - u investicije ili u dividende.
2.7.
Postulati tehnomenaderskog upravljanja preduzeem
1. Raditi sa potrebnim i dovoljnim tj. najmanjim moguim brojem radnika;

2. poveati rentabilnost putem uvoenja savremenih naina upravljanja proj
ektima koj i podrazumij evaj u to manje organizacijskih nivoa;
3. usmjeriti se na trite i proizvode koji su izvan dominacije razvijenih i
renomiranih domaih i inostranih preduzea;
34

4. odreivati cijene na osnovu stvarne vrijednosti (10%), a ne u poreenju sa
konkurentima;
5. postii dobru i stabilnu reputaciju kvalitetom izvedenih radova i usluga;
6. investirati u savremena istraivanja, tehnologije, opremu i kadrove;
7. udruivati se radi stvaranja novih proizvoda, obrazovanja kadrova i realizacije
velikih investicija;
8. izvlaiti maksimum brzim nastupom na tritu i realizacijom radova ali i
povlaenjem iz pojedinih oblasti u skladu sa uslovima na tritu;
9. smanjiti zalihe i prazan hod na najmanju moguu mjeru;
10. proiriti djelatnost kroz dopunske usluge preduzea;
11. davati dio vlasnitva preduzea svojim kljunim kadrovima;
12. smanjiti pretjerani formalizam;
13. uvoditi, podsticati i primjenjivati etika naela u poslovanju, potovanje
pojedinaca, poten odnos prema investitorima ~~ odnosno ispuniti obeanja
data kupcima usluga i radova.
35
3. PROJEKAT
3.1.
Definicija projekta
Graevinarstvo je veoma iroko podruje inenjerskog djelovanja, od

najjednostavnijih operacija u pripremi graenja do sloenih tehnolokih radnji pri
realizaciji krupnih investicionih projekata. Sve ove operacije pojedinano imaju
zajednike karakteristike te se, radi sistematinosti pristupa i njihovog prouavanja,
svaka od njih moe definisati kao projekat.
Prema tome, u graevinarstvu pod pojmom projekat podrazumjeva se privremeno
angaovanje radne snage i/ili materijala i/ili mehanizacije i/ili usluga sa ciljem davanja
specifinog proizvoda ili usluge.
Privremeno zato to svaki projekat ima definisan poetak i oekivani kraj radova.
Takoe, privremena priroda projekata se ogleda npr. u nastojanjima brzog osvajanja
trpta kada proizvod ima ogranieni vremenski period plasmaia i sl. Proizvodi ili
usluge, po pravilu, nisu privremeni. Veina projekata se i preduzima da bi trajali dui
vremenski period, neki ak i vijekovima (putevi, brane, spomenici, itd.). Svaki
graevinski projekat je specifian, kao to je ve reeno, jer se barem u
pojedinostima razlikuje od ostalih iz iste serije proizvoda ili usluga.
Projekti se izvode na svim nivoima organizovanja; mogu u sebi ukljuiti pojedinca ili
vie hiljada zaposlenih, mogu zahtijevati 100 radnih sati ili 10.000.000 radnih sati,
mogu zahtijevati angaovanje samo jedne firme ili za kompleksan projekat, i
zajedniki nastup vie raznorodnih firmi joint venture.
Program je grupa projekata kojima se koordinirano upravlja sa ciljem postizanja
rezultata, koji se ne bi mogli ostvariti ako bi upravljanje bilo individualno.
3.2.
Upravljanje projektom
Pod pojmom upravljanja projektom podrazumijeva se primjena znanja, iskustava,

razliitih alata i tehnika, sa ciljem da se dostignu oekiva rezultati projekta . Ovaj
pojam se ponekad upotrebljava i da opie organizacioni pristup upravljanju na
postojeem projektu.
Da bi se ispunili zahtjevi projekta neophodno je da se analiziraju razliiti uporedni
pokazatelji, kao to su:
obim radova, rok izvoenja, trokovi i kvalitet
uesnici u projektu sa razliitim interesima
identifikacija potreba i oekivanja.
36

Mnoga znanja potrebna za ispravno upravljanje projektom jedinstvena su za
nojedinani projekat (npr. analiza kritinog puta, detaljan predmjer i predraun
radova, itd.). U svakom sluaju, upravljanje projektom zahtijeva i ukljuivanje onih
disciplina koje se prouavaju kod upravljanja procesima.
Opte upravljanje u sebi ima ukomponovano planiranje, organizaciju, angaovanje
radne snage, izvoenje i kontrolu kvaliteta radova. Ono u sebi ukljuuje i druge
neophodne oblasti: kompjuterske vjetine, pravo, ekonomiju, teoriju vjerovatnoe,
logistiku i psihologiju.
Podruje primjene je kategorija u projektu koja u sebi sadri zajednike elemente
znaajne za pojedine projekte, dakle ne za sve. Podruja primjene se uglavnom
definiu kao:
tehniki elementi, kao to je razvoj softvera, tehnologije graenja i sl.
upravljaki elementi, kao to su ugovori sa Vladom ili razvoj novih proizvoda,
grupacije, kao to su finansijske usluge, industrija, graevinarstvo i sl.
3.3.
Sadraj upravljanja projektima - projektni ciklus
Projekat i upravljanje projektom deavaju se u okruenju mnogo irem nego to je

sam projekat. LJudi ukljueni u svakodnevnu realizaciju projekta moraju shvatiti da je
potpuno angaovanje i prihvatanje realizacije usvojenog sistema upravljanja
projektom neophodno ali to istovremeno ne znai da je i dovoljno za konani uspjeh
projekta.
Kako angaovanje na projektu uvijek trai donoenje odreenih vrsta odluka, to u
sebi ukljuuje i znaajan stepen nesigurnosti. Zbog toga subjekti koji izvode projekte
obino vre podjelu projekta na nekoliko projektnih faza to im omoguava bolju
kontrolu upravljanja i uspostavljanje odgovarajuih veza sa dnevnim aktivnostima na
realizaciji projekta. Generalno, ove faze projekta su u teoriji poznate pod nazivom
projektni ciklus.
3.3.1. Karakteristike projektnih faza i projektnog ciklusa
Svaki projekat se oznaava poetkom i zavretkom pojedine faze te rezultatom te
faze. Zakljuivanje pojedine faze znai potrebu definisanja mogunosti prelaska u
realizaciju nove faze, te otkrivanje i ispravljanje greaka,
Fazno definisanje u projektnom ciklusu u sebi ukljuuje i neku formu transfera
tehnologije ili postavljanje novih zahtjeva za projektovanjem, izmjenama u graenju i
sl. Rezultati prethodne faze se obino moraju usvojiti prije nego to pone realizacija
nove faze. Ponekad radovi na novoj fazi mogu poeti i prije, ako ocijenimo da je rizik
za takvu odluku prihvatljiv.
37

Projektnim ciklusom definiu se poetak i kraj projekta. Npr, nakon identifikacije
mogunosti ulaganja sredstava, pristupa se izradi prethodne studije izvodljivosti sa
ciljem utvrivanja opravdanosti daljeg angaovanja na projektu.
Projektni ciklus generalno definie
koji e tehniki radovi biti poduzeti u svakoj pojedinanoj fazi,
ko e biti ukljuen u realizaciju pojedine faze.
Opis projektnog ciklusa moe biti uopten ali i veoma detaljan. Veoma detaljan opis
ukljuuje u sebi veliki broj formulara, dijagrama i kontrolnih upitnika sa ciljem da se
obezbijede struktura i pouzdanost informacija u projeKtu.
U najveem broju opisi projektnog ciklusa sadre brojne zajednike karakteristike:
trokovi i nivo angaovanja radne snage na poetku su izuzetno niski i
kulminiraju pri kraju projekta;
vjerovatnoa uspjenog zavretka ali i rizika nesigurnosti je najvea na
poetku projekta;
mogunost vanjskog uticaja na projekat opada sa viim stepenom izvedenosti
radova. Glavni uzrok tome je to trokovi promjena i ispravki u projektu rastu
sa stepenom zavrenosti;
3.3.2. Projektni ciklus u graevinarstvu
Iako mnogi projekti imaju podudarne faze, sa slinim opisom, sadrajem i konanim
rezultatom radova, rijetko su identini. Npr. unutar iste firme jedna faza radova moe,
u razliitim projektima, biti definisana sa ili bez podfaza.
Podfaze mogu imati veliki uticaj na finalni rezultat projekta; npr. kada je projektna
kua angaovana da uradi projekat zgrade, prva podfaza izrade projekta je
definisanje elja i potreba investitora i usklaivanje sa realno moguim uslovima
(spratnost, velinna lokacije, urbanistiki uslovi, itd).
U strunoj literaturi veoma je irok pristup defiiisanju podruja projekta i ciklusa
projekta te preteno zavisi od oblasti rada.
Uobiajeno je da se projektni ciklus u graevinarstvu definie u etiri faze:
1. Formulacija opravdanosti projekta, izrada generalnog projekta i potrebna
odobrenja. Na kraju ove faze se donosi odluka DA ili NE nastaviti sa
realizacijom projekta.
2. Detaljno planiranje i idejni projekat; izrada trokovnika i dinamikog plana
realizacije; opti i posebni uslovi ugovora.
3. Izgradnja - graevinski i instalaterski radovi te provjera i testiranje objekta.
Objekat je uglavnom zavren na kraju ove faze.
38

4. Primopredaja objekta - zavrna ispitivanja i poetak odravanja. Tek na kraju
ove faze objekat se nalazi u punoj eksploataciji.
Meutim, za svaku od ovih faza postoje i zajednike karakteristike za sve projekte:
prethodno utvreni cilj, potrebni resursi (finansijska sredstva, oprema, materijal,
radna snaga), rokovi, potrebka organizaciona struktura kao i razvijen informacioni i
kontrolni sistem.
3.3.3. Uesnici u realizaciji projekta

Uesnici u realizaciji projekta su pojedinci i organizacije direktno ukljueni u projekat,
ali i svi drugi iji se interesi mogu pozitivno ili negativno reflektovati na tok realizacije
projekta, odnosno, njegov uspjean zavretak.
Tim koji upravlja projektom mora na vrijeme identifikovati sve uesnike, sasluati
njihove elje i oekivanja i onda tokom realizacije njihovim uticajem upravljati na
zadovoljavajui nain tako da se projekat uspjengao zavri.
Kljuni uesnici u projektu su:
39

Projekt menader, osoba zaduena za upravljanje projektom (direktor
projekta);
Kupac usluge, pojedinac ili organizacija koja e koristiti proizvod projekta;
Izvoa, preduzee iji e radnici direktno izvoditi radove;
Investitor, pojedinac ili organizacija koji obezbjeuju finansijska sredstva za
realizaciju projekta.
Uz ove kljune uesnike postoji mnogo razliitih kategorija uesnika u projektu direktnih i indirektnih, iji uticaj moe biti presudan za realizaciju projekta, kao npr.
podizvoai, isporuioci opreme i materijala, lanovi projektnog tima, radnici i njihove
porodice, vlasnici zemljita, vladine organizacije, nevladine organizacije, lokalna
administrativna uprava, itd.
Upravljanje interesima uesnika u projektu moe biti veoma teko, posebno to ti
interesi mogu biti veoma razliiti i uglavnom konfliktni. Generalni zakljuak je da se
razrjeenje problema interesa uesnika u projektu mora svesti u korist kupca usluga.
Naravno da se oekivanja i elje ostalih uesnika ne smiju zanemariti i iznalaenje
optimalnog rjeenja je najvei izazov u toku upravljanja projektom.
3.3.4. Uticaj strukture i organizovanosti izvoaa na realizaciji projekta
Pojedinani projekti su obino dio znatno ireg plana djelovanja razliitih korporacija,
vladinih agencija, meunarodnih finansijskih institucija, asocijacija, preduzea i sl. (u
daljem tekstu pod jednim pojmom "izvoa").
Pojedinani izvoai, koistituisani i orijentisaii sa primarnim ciljem uspjene
realizacije projekta, mogu se podijeliti u dvije kategorije:
Izvoai koji svoje prihode ostvaruju izvodei projekte za druge korisnike arhitektonske firme, graevinske firme, konsultanti, itd.
Izvoai koji odreuju sistem organizacije zavisno od prirode projekta.
Ovi izvoai imaju ustanovljen svoj sistem organizacije i upravljanja tako da se lako
mogu prilagoditi pojedinanim projektima. Uobiajeno je da je njihov finansijski sektor
prilagoen za istovremeno voenje vie raznolikih projekata.
Izvoai koji nisu konstituisani prema projektima, imaju organizaciju ustanovljenu sa
ciljem da pokuaju uspjeno ispuniti projektne potrebe. Odsustvo projektno
orijentisanog sistema obino ini upravljanje teim i kompleksnijim.
Pojedini izvoai razvili su sopstvene sisteme vrednovanja rada, normi, ponaanja i
oekivanja od projekta. NJihove procedure i poslovna politika su jedinstvene i
prepoznatljive na tritu i esto imaju direktan uticaj na realizaciju projekata.
40

Unutranja struktura izvoaa esto donosi i ogranienja u optimalnom koritenju
resursa pri realizaciji projekta. Organizaciona struktura moe iroko da varira od
funkcionalne do projektne.
Klasina funkcionalna organizacija predstavljena je hijerarhijom u kojoj svaki
zaposleni ima i zna svoga pretpostavljenog. Osoblje je grupisano prema
specijalnostima, ncr. marketing, projektni sektor, finansijski sektor itd. (tzv. vertikalna
organizacija).
Nasuprot tome, projektno orijentisana izvoaka organizacija je ona kod koje se
zaposleni angauju istovremeno na vie projekata a rukovodilac projekta ima punu
autonomiju i mo odluivanja u angaovanju radnika, sredstava i drugih potreba za
svoj tim koji realizuje neki projekat (tzv. horizontalna organizacija).
Najsavremeniji oblik unutranje organizacije je tzv. matrina organizacija koja ima
karakteristike i funkcionalnog i klasinog tipa organizacije. Uloga rukovodioca
projekta je vie koordinirajua nego upravljaka a radnici se za projektni tim angauju
iz svih sektora firme (sa punim ili ne-punim radnim vremenom) i na odreeno vrijeme.
Projektni tim razvija sopstvene procedure rada, izvjetavanja i upravljanja projektom.
Jedini, odnosno, glavni pokazatelj uspjenosti je projekat realizovan kvalitetno, na
vrijeme i u okviru predvienog budeta.
3.4.
Projektni proces
Realizacija projekata se sastoji od realizacije pojedinih procesa, tj. serije akcija koje
treba da daju rezultate. Procese izvode izvrioci (ljudi) i obino se procesi dijele na
dvije grupe:
Procesi opteg upravljanja projektom - opis i organizovanje rada na realizaciji
projekta
Procesi orijentisani na finalni proizvod - specifinosti graevinskog objekta
Obe vrste procesa se meusobno preklapaju i cijelo vrijeme realizacije projekta se
nalaze u interakciji. Nije mogue definisati sadraj projektnih procesa ako ne postoje
osnovna znanja o tome kako realizovati graevinski objekat. Procesi unutar jedne
faze projekta mogu se definisati u pet grupa:
Proces poetka - utvrivanje da li projekat ili faza treba da ponu i odluka za
tu aktivnost;
Proces planiranja - preduzimanje svih aktivnosti da bi se projekat mogao
realizovati;
Proces izvoenja - koordinacija radne snage i ostalih resursa na realizaciji
projekta;
Proces kontrole - osiguranje da e projekat biti izveden prema zadanim
uslovima, praenje realizacije i ispravljanje greaka;
41

Proces zatvaranja radova - formalno prihvatanje faze ili projekta.
42

3.5.
Elementi neophodni za upravljanje projektom
Pod elementima neophodnim za upravljanje projektom podrazumj evaj u se saznanja

i praksa u ovoj oblasti kao i komponentni procesi svake podgrupe u realizaciji
projekta. Ovi procesi su organizovani u devet grupa:
1. Sagledavanje cjeline projekta; sadri procese koji obezbjeuju da svi razliiti
elementi projekta budu pravilno koordinisani.
2. Obim projekta; sadri procese koji obezbjeuju ukljuenje svih radova
potrebnih za uspjenu realizaciju projekta.
3. Vremenski rokovi; sadre procese koji obezbjeuju da e projekat biti zavren
na vrijeme.
4. Trokovi; sadre procese potrebne da se projekat realizuje u okviru
odobrenog budeta.
5. Kontrola izvoenja; procesi obezbjeuju sve potrebne uslove da bi projekat
zadovoljio razloge zbog kojih se realizuje.
6. Potrebe radne snage; procesi obezbjeuju najefikasniju upotrebi radne snage
pri realizaciji projekta.
7. Informacije, procesi obezbjeuju proizvodnju, prikupljanje, podjelu i
pohranjivanje informacija potrebnih za realizaciju projekta.
8. Rizik; procesi obezbjeuju identifikaciju, analizu i aktivnosti prema projektnim
rizicima.
9. Nabavke, definisanje procesa potrebnih pri nabavci roba i usluga od treih
lica.
43
44

3.5.1. Formulisanje projekta
U ovoj fazi ialaze se procesi koji moraju osigurati da razliiti elementi projekta budu
na istoj osnovi proueni i zatim pravilno koordinisani. Ovo najee predstavlja jedai
vid poreenja i vrednovanja alternativa sa ciljem da se to prije i u to veoj mjeri
ostvare ciljevi projekta. Uglavnom, sastoji se od tri najvanija procesa:
Plan razvoja projekta, gdje se u obzir uzimaju rezultati prethodnih faza ili
istorijski podaci, organizacioni problemi, finansijska ogranienja, itd. ime se
stvara koherentan dokument koji se koristi kao osnovni plai tokom izvoenja i
kontrole projekta;
Plan izvoenja, je proces izvoenja samih radova. Najznaajniji dio odobrenog
budeta bie upravo ovdje i utroen te se stoga moraju koordinisati sve
funkcionalne veze unutar izvoaa, sa investitorom, odnosno sa svim
uesnicima u realizaciji projekta.
Plan izmjena u projektu, je proces koji treba koordinisati sve promjene tokom
realizacije projekta. Prouavaju se uticaji moguih promjena, odreuje
trenutak kada do njih dolazi i na koji nain se projekat prilagoava
promjenama. Cilj je da se promjenama uiaprijedi efektivnost rada, odnosno,
da se poveaju ukupne koristi za sve uesnike u projektu.
3.5.2. Obim projekta
Neophodno je definisati procese koji e obezbjediti da se u projektu predvide svi
potrebni radovi, i to samo radovi neophodni za uspjeno izvoenje projekta. Primarno
se definie i kontrolie ta jeste ili nije ukljueno u projekat i to po sljedeim
procesima:
Poetak - zvanino se odobrava poetak nove faze projekta. Formalno to
znai da je utvreno postojanje novog projekta, odnosno, da se u postojeem
projektu prelazi u novu fazu pri emu se koriste razliiti kriteriji i metode za
selekciju projekata (finansijski kriteriji, opti interes, itd., odnosno, finansij skomatematiki algoritmi i metode prorauna).
Plan obima - Ovo je proces iji je konani rezultat potpisani sporazum na bazi
kojeg e se projektni tim i investitor sporazumjeti, odnosno donositi odluke u
budunosti, o tome kada i u kom trenutku je koja faza ili projekat u cjelini
zavren.
Definisanje obima - u ovom procesu se kompleksnije razmatra sama priroda
projekta i krajnji rezultat definie kao vei broj manjih rezultata, a sa ciljem
tanijeg definisanja trokova, vremena i potrebnih resursa, mjerljivosti
rezultata te definisanja odgovornosti.
Verifikacija - je proces u kome svi uesnici u projektu prihvataju definisani
obim projekta, to zahtijeva reviziju i uvjerenje da e projekat moi biti u
potpunosti i na vrijeme zavren.
45

Plan kontrole promjene obima - je proces u kojem se razmatra uticaj svih
faktora na mogue promjene obima projekta. Ova kontrola mora se provoditi
zajedno sa ostalim kontrolnim procesima (vrijeme, trokovi, kvalitet,...)
3.5.3. Vrijeme izvoenja
U ovoj fazi nalaze se procesi koji moraju osigurati da se projekat zavri u planiranom
vremenu. Veoma su vani, jer polazei sa aspekta pravilnog definisanja trajanja
aktivnosti jedino se moe i stii do realnog dinamikog plana.
Definisanje aktivnosti - ovaj proces zahtijeva definisanje svih specifinih
aktivnosti pratee dokumentacije i to u svrhu dostizanja krajnjih rezultata
projekta. Rezultat ovog procesa je lista svih aktiviosti neophodnih za
realizaciju projekta.
Procjena trajanja i meusobne veze aktivnosti ~ za usvojenu listu aktivnosti
potrebno je, radi kasnije izrade realistinog i dostinog dinamikog plana,
izvriti procjenu trajanja i meusobne veze pojedinih aktivnosti. Kao rezultat
dobijamo jedan od mrenih dijagrama aktivnosti sa definisanim zavisnostima i
trajanjima svih aktivnosti.
Izrada dinamikog plana - U dinamikom planu moramo definisati datume
poetka i kraja svake aktivnosti. Ovaj postupak je iterativan i teoretski se
dobijaju najraniji i najkasniji poetak, odnosno, zavretak svih pojedinanih
operacija. Pri tome se koriste razliite tehnike matematske analize (Critical
Path Method CPM, Program Evaluation and Review Technique PERT,
itd.). Osim toga potrebno je i pokuati da se povezivanjem pojedinih operacija
(npr. poetak betoniranja temelja iako svi iskopi nisu zavreni i sd.), a uz
uvaavanje obima projekta, skrati ukupno vrijeme trajanja projekta.
46

Plan kontrole dinamikog plana Tokom izvoenja radova neophodno je
stalno vriti reviziju i kontrolu usvojenog dinamikog plana sa ciljem
spreavanja nastajanja negativnih uticaja na projekat. Ovdje se definiu
procedure - kako, kada i zato moe doi do izmjena u dinamikom planu.
3.5.4. Trokovi projekta
U ovom dijelu neophodno je objediniti procese koji e osigurati zavretak projekta u
okviru odobrenog budeta. Primarni zadatak je ustanoviti trokove resursa
neophodnih za zavretak pojedinih aktivnosti projekta. Ovdje se, takoe, mora voditi
rauna i o interesima uesnika u projektu te o odlukama koje se donose tokom
realizacije a usko su povezane sa visinom trokova (npr. limitirajui reviziju tehnikog
projekta - i time smanjujui aktuelne trokove - mogu se izazvati nepredvidivo visoki
trokovi tokom izvoenja i eksploatacije). Najvaniji procesi u ovoj fazi su:
Plan potrebnih resursa - odrediti koji e resursi (radna snaga, oprema,
materijal) i u kojem obimu biti upotrebljeni za realizaciju svake aktivnosti.
Veoma je vano da se projektni tim upozna sa lokalnim uslovima, standardima
i pravilima;
Procjena trokova - radi se propjena trokova resursa potrebnih za zavretak
aktivnosti i to prvenstveno na bazi raspoloivih alternativa. Ovdje se mora
napraviti razlika od cijene aktivnosti - jer to je poslovna odluka i od nje zavisi
koliki profit e biti ostvaren;
Veliina trokova - alociraju se ukupni trokovi za sve radne operaciju sa
ciljem da se mogu odrediti i pratiti rezultati realizacije projekta;
Kontrola trokova - kontroliu se promjene u projektu u odnosu na ukupno
odobren budet projekta.
3.5.5. Kontrola kvaliteta
Pod kontrolom kvaliteta podrazumjevaju se sve aktivnosti koje e obezbijediti da
projekat zadovolji sva oekivanja. U ovoj fazi odreuju se politika kvaliteta, ciljevi i
odgovornost za poslove, kao to su: planiranje kvaliteta, kontrola kvaliteta,
dokazivanje kvaliteta i poboljanje kvaliteta radova na projektu. Kvalitet izvedenih
radova zavisi od osobina ugraenih materijala, primijenjenih tehnologija graenja,
vrste koriene opreme, kvaliteta rada i ispunjavanja svih tehnikih propisa i
standarda. Savremeno shvatanje kvaliteta jeste ispunjenje svih zahtjeva uesnika u
projektu i definisano je serijama 180 standarda (9000,10000, itd.). Glavni procesi su:
Planiranje kvaliteta - identifikuju se propisi i standardi kvaliteta relevantni za
projekat te odreuje nain kako ih ispotovati;
Dokazivanje kvaliteta vri se procjena kvaliteta aktivnosti u okviru faza
projekta sa ciljem prethodnog dokazivanja da e one kasnije odgovarati
zahtjevanim standardima;
47

Kontrola kvaliteta - vri se ispitivanje rezultata faza projekta sa ciljem
dokazivanja da one odgovaraju zahtjevanim standardima
3.5.6. Radna snaga
Vjerovatno da je najtea faza rada na realizaciji projekta ispravan odabir radne snage
pomou koje e se na optimalan nain dostii ciljevi projekta. Poevi od izbora
rukovodeeg kadra, dogovora sa njim, motiviranja i obuke, preko formiranja radnih
timova pa do procjene mogunosti radnika, odnosa izmeu radnika, njihove
zdravstvene zatite, zatite na radu i na kraju pregovaranja i rjeavanja eventualnih
konflikata - sve je to zadatak projektnog tima, odnosno projekt meiadera.
Iako postoje razliita shvatanja o obimu, najvaniji procesi u ovoj fazi su:
Planiranje organizacije rada na projektu - ukljuuje u sebe identifikaciju,
dokumentovanje i dodjelu uloga u realizaciji projekta, odgovornost kao i
obaveze izvjetavanja.
Obezbjeivanje radne snage ~ esto je nemogue obezbijediti najbolju
moguu radnu snagu pa je zato veoma vano planirati projekat i uskladiti ga
sa mogunostima dostupne radne snage. Potrebno je utvrditi njihovo ranije
radno iskustvo, lini interes za rad, psiho-fizike osobine i sl.
Poboljanje efekata rada ~~ tokom realizacije projekta, praenjem efekata
radne snage, utvruju se trenutne mogunosti pojedinaca i funkcionalnost
formiranih timova. Na osnovu rezultata preduzimaju se razliiti vidovi aktivnosti
na poboljanju efekata rada (nagraivanje, kanjavanje, unapreenje i sl.).
Kontrola potreba radne snage ~ sa tokom realizacije projekta stalno se prati
efikasnost i broj angaovane radne snage te na vrijeme poduzimaju aktivnosti
na eventualnom usaglaavanju sa usvojenim dinamikim planom.
3.5.7. Informacije
U ovoj fazi projekta osiguravaju se procesi koji e omoguiti stvaranje informacija u
prihvatljivom vremenskom roku, njihovo prikupljanje, raspodjelu i arhiviranje. Ovdje
se definiu veze izmeu osoblja, ideja i informacija neophodnih za uspjeh projekta.
Svaki pojedinac ukljuen u projekat mora biti svjestan uloge i odgovornosti da
proizvede, primi i poalje informaciju u "jeziku" projekta (izbor medija, stil, tehnike
prezentacije, itd.). Na samom poetku projekta definiu se, takoe, stepen tajnosti i
nivo dostupnosti informacija pojedinim uesnicima u projektu kao i odgovbrnost za
njihovu (zlo)upotrebu.
Glavni procesi u ovoj fazi realizacije projekta su:
Planiranje komunikacija ~ odreuju se potrebe za informacijama kod svih
uesnika u projektu (kome je informacija potrebna, kada i kako e mu ona biti
48

dostavljena). Definie se i tehnologija ili metod za transfer informacija kao i
odgovornost za obezbjeivanje pravovremene i tane informacije.
Distribucija informacija - Ovo je proces u kome se vri implementacija plana
izvjetavanja. Poiljalac informacije je odgovoran da njegova informacija bude
jasna i kompletna tako da je primalac moe pravilno razumjeti. Primalac je
duan ne samo da potvrdi prijem informacije ve i da je razumio njenu sutinu.
Informacije se mogu razmjenjivati putem razliitih metoda, od manuelnih do
onih stvorenih putem elektronskih baza podataka.
Izvjetavanje - proces u kome svi uesnici u projektu primaju informacije o
nainu upotrebe raspoloivih resursa sa ciljem to efikasnije realizacije
projekta. Karakteristini su izvj etaj i o stanju proj ekta, napredovanju projekta
kao i predvianja o buduem toku projekta (stanje radova, rokovi, procjena
rizika, trokovi, itd. uvijek su prisutne kategorije u izvjetajima).
Administrativna kontrola - Tokom realizacije svake faze projekta proizvede se
veliki broj informacija (dopisa, izvjetaja i sl.) te je neophodno njihovo praenje
i pravilno arhiviranje. Ne smije se dozvoliti gubitak niti jedne informacije koja
moe biti vana i korisna za kasniji tok projekta.
3.5.8. Rizik
Ovdje su zastupljeni procesi potrebni za identifikacij u, analizu te preduzimanje
odgovarajuih aktivnosti u odnosu na rizike u realizaciji projekta. Dobro procijenjen
rizik prua mogunost ostvarivanja dobiti, odnosno, loa procjena ili
neprepoznavanje dovodi do gubitka pri realizaciji projekta, Glavni procesi pri tome
su:
Identifikacija rizika - vri se analiza toka i pretpostavljaju se (odnosno
prepoznaju) rizici koji mogu negativno uticati na realizaciju projekta. Rizici se
dijele na unutranje (one na koje projektni tim moe uticati - procjena
trokova, angaovanje radne snage) i vanjske (na koje projektni tim ne moe
uticati - promjena visine poreza, promjene cijena na tritu i sl.).
Vrednovanje rizika - ukljuuje vrednovanje rizika i meuzavisnost aktivnosti
koje su zahvaene rizikom, a u cilju to bolje pripreme i odgovora na nastale
rizike.
Plan aktivnosti - definiu se mogunosti djelovanja sa ciljem odgovora na
izloenost riziku. Uopte, mogue su tri vrste aktivnosti:
=> prevencija - projektni tim moe da pretpostavi odreene rizike i na vrijeme
preduzme mjere za njihovo spreavanje;
=> kontrola tokom rizinih aktivnosti i redukovanje moguih negativnih uticaja;
=> prihvatanje posljedica nastalih uslijed realizovanja rizinih aktivnosti.
49

Kontrola rizinih aktivnosti - vano je sprovoenje plana promjena sa kojim bi
se odgovorilo na rizike u toku realizacij e proj ekta. Kada se promj ene j
ednom poj ave neophodno je ciklino vriti njihovu identifikaciju i pronjenu te
pripremiti odgovore na mogue rizike. Vano je na poetku shvatiti, da ma
kako bila kompleksna i sveobuhvatna uraena analiza i predvianje pojave
rizika, nikada nije mogue sve rizike predvicjeti, a posebno ne stepen njihove
vjerovatnoe i uestalosti.
3.5.9. Nabavke
Pri realizaciji bilo kojeg projekta javlja se potreba za nabavkama materijala i/ili radne
snage i/ili mehanizacije i/ili usluga, Ovdje razlikujemo dva vida nabavki: nabavke u
javnom sektoru (to se finansira iz javnih fondova, odnosno, budeta) i ostale
nabavke (koje preduzimaju izvoai pri realizaciji projekata).
Kod oba vida nabavki sutina je ista: proces mora biti transparentan i javan jer se
time obezbjeuju i najpovoljnije cijene u posmatranoj nabavci. Nabavke mogu biti
otvorene (ponude od svih ponuaa) i selektivne (od odabranih ponuaa nakon
izvrene predkvalifikacije). Osnovni procesi u ovoj fazi projekta su:
Plan licitacija - u svakom projektu mora se napraviti plan potrebnih nabavki (na
osnovu liste aktiviosti i potrebnih resursa) i plan licitacija (na osnovu
dinamikog plana).
Licitacija - osim to svaka licitacija treba da bude javna i transparentna, ona
mora da sadri i druge elemente koji omoguavaju jednake uslove za sve
ponuae. To se, prije svega, odnosi na jasno definisan obim i tehniku
specifikaciju traenih roba ili usluga te na uslove i vrijeme isporuke. Tzv.
tenderska dokumentacija obavezno mora sadravati uslove ugovora (opte i
posebne), nacrt ugovora kao i upute za ponuae i formulare za traene
podatke i garancije.
Izbor nabavljaa - Potencijalnim isporuiocima mora se ostaviti dovoljan rok za
dostavljanje poiuda te jasno definisati kriteriji na osnovu kojih e biti izvrena
procjena ponuda. U principu, nakon otvaranja ponuda, nije dozvoljeno dalje
pregovaranje o ponuenim uslovima sa najpovoljnijim ponuaem, jer se time
drugi ponuai dovode u neravnopravan poloaj.
Kod radova su u optoj primjeni uslovi ugovora po R101S~up, a kod nabavki roba u
primjeni su razliita pravila ESE . Osim specijalizovanih organizacija UN i mnoge su
meunarodne finansijske institucije (Svjetska banka i njene orgaiizacije, Evropska
banka za obnovu i razvoj, i sl.) razvile svoje sisteme i pravila za sprovoenje procesa
nabavki ako se finansiraju iz njihovih sredstava. Pregled i evaluacija ponuda te
prijedlog izbora ponuaa uvijek se vri komisijskim putem, uz zagarantovanu tajnost
dostavljenih podataka i punu nezavisnost rada komisije. Najpovljnija ponuda ne mora
50

biti ona sa najniom cijenom (veoma vani elementi su rok isporuke, vrijeme i nain
plaanja, garancije, itd.).
Ugovaranje - Ugovaranje je najjednostavniji posao ako je proces licitacije bio
dobro pripremljen i dobro proveden. Poto je ponua ve ranije kroz
tendersku dokumentaciju upoznat sa uslovima ugovora, kupac obavjetava
najpovoljnijeg ponuaa da prihvata njegovu ponudu i zakazuje termin
notpisivanja ugovora. Tek nakon potpisa ugovora obavjetavaju se ostali
ponuai da njihova poiuda nije prihvaena i vraaju im se, eventualno
dostavljene, garancije uz ponudu.
Kontrola isporuka i zatvaranje ugovora - proces nabavke se ne zavrava tek
isporukom materijala i/ili radne snage i/ili mehanizacije i/ili usluga ve
njegovim praenjem i istekom garantnog roka (ako je zahtijevan). Zbog toga je
ovaj proces kljuan za realizaciju tekueg projekta ali i za budue projekte jer
se kroz njega prikupljaju neophodne informacije za nove nabavke. Kod velikih
nabavljaa neophodno je formirati posebna odjeljenja koja prate stanje i
analiziraju uslove trita i biraju najpovoljnije vrijeme i uslove za svoje
nabavke.
3.6.
Uticaj projekata na okolinu
Moderno doba je donijelo i nove poglede na ivot i prostor u kome ivimo. Ve

negdje iza 1960.godine primjetna su nastojanja da se pri realizaciji velikih kapitalnih
objekata kao jedan od kljunih faktora za njegovu ocjenu uzme i mogui uticaj
projekta na okolinu.
Svi projekti koji se finansiraju iz sredstava meunarodnih kredita moraju imati uraen
odgovarajui ekoloki elaborat i iz njega proistekle potrebne saglasnosti. U Republici
Srpskoj u toku je donoenje Zakona o zatiti okoline.
Prema savremenim pogledima i iskustvima u radu sa projektima, procjenu uticaja
projekata na okolinu treba raditi u vrlo ranoj fazi projektnog ciklusa. U sutini,
procjena uticaja na okolinu predstavlja istraivanje i vrednovanje uticaja projekta na
ljude, floru, faunu, zemljite, vodu, vazduh, klimu, pejza, kulturnu i istorijsku batinu
te procjenu moguih interakcija izmeu navedenih oblasti.
Dobijeni rezultati se procjenjuju i kompariu u razliitim varijantama sa pozitivnim i
negativnim efektima uticaja te se sankcioniu i sve potrebne mjere za preventivu i
ublaavanje uticaja. Kljuna pitanja na koja je potrebno odgovoriti su:
Koji su pozitivni i negativni efekti uticaja projekta na okolinu;

Kada efekti nastaju;
Gdje efekti nastaju;
Kakve su karakteristike efekata;
Kakve mjere se mogu preduzeti.
51

Procjena uticaja projekta na okolinu treba da rijei i razliite interese i mogua
sukobljavanja u toku realizacije projekta i u fazi eksploatacije. Svrha procjene je i
otvoreniji pristup znaajnim projektima kroz uee javnosti i postizanje interaktivnog
djelovanja razdiitih interesnih grupa.
Da bi se dobili odgovori na sva pitanja u sveobuhavtnoj pronjeni uticaja na okolinu,
cijeli proces se moe podijeliti u tri faze rada:
Definisanje i dimenzioniranje u cilju identifikacije efekata i odreivanja
projektnog zadatka (odreivanje nadlenih institucija, grupa i eksperata,
definisanje kljunih oblasti uticaja i interesnih grupa);
Procjena uticaja koja se odnosi ia proces identifikacije, pregled i kompletiranje
informacija, alternative, konsultacije, prognoziranje, vrednovanje, identifikacija
potrebnih mjera, prezentacija rezultata i konani rezultati;
Post-projektni izvjetaj koji obuhvata pregled i reviziju rezultata, proces
donoenja odluke, implementaciju projekta, monitoring u cilju osiguranja
predvienih mjera i kontrolu da li su se prognozirani efekti ostvarili.
Zbog nepostojanja domae pravne regulative mogua je primjena razliitih propisa i
uputstava iz ove oblasti Evropske unije , odnosno, meunarodne organizacije za
standardizaciju (180 standardi), itd.
52
4. INVESTICIONI PROCES
4.1.
Uvod
Investicioni proces obuhvata aktivnosti potrebne za realizaciju izgradnje investicionog

projekta. To je naroito sloen proces koji se sastoji iz velikog broja faza i
pojedinanih aktivnosti.
Kako su proizvodni procesi u graevinarstvu stohastikog karaktera te
podrazumijevaju neizvjesnost u odnosu na planirano vrijeme izgradnje i trokove, a
uz to obino na vie lokacijski udaljenih mjesta, funkcionie vie organizovanih
podsistema u sklopu realizacije istog cilja, jasno je da su izgradnja i upravljanje
izgradnjom izuzetno kompleksan zadatak.
Zbog toga se uglavnom koristi termin "investicioni projekat" umjesto "graevinski
projekat" jer se tokom izgradnje, pored graevinskih, realizuje i veliki broj raznovrsnih
aktivnosti, od verifikacije ekonomske i drutvene opravdanosti investicije, do
ugovaranja, isporuke, montae, transfera tehnologije, obuke, itd.
Svaki investicioni projekat podlijee provjeri-reviziji dokumentaciono-informacione
osnove koja sadri relevantne parametre za donoenje konane odluke o
prihvatljivosti projekta.
Prema vaeoj praksi investiciono-tehniku dokumentaciju ine:
Investicioni program - elaborat u kome se definie investicioni objekat koji e
se graditi, daje analiza uslova za izgradnju i izlae opravdanost izgradnje tog
objekta;
Projekat tehnologije - elaborat u kome se definiu tehnoloki postupci i
procesi u toku izgradnje;
Projektni zadatak - sadri kvalitativno i kvantitativno odreene elemente za
projektovanje za sve faze projekta i definie ga investitor.
Tehnika dokumentacija - ini je jedan ili vie projekata potrebnih za
izvoenje objekta i sadri u sebi tekstualne, raunske i grafike dijelove kojima
se potpuno definiu sva tehnika rjeenja potrebna za izvoenje svih vrsta
radova. Tehnika rjeenja u projektu moraju biti usklaena sa odgovarajuim
tehnikim propisima (tehnike mjere, normativi, standardi i sl.).
Investicioni projekat mogue je posmatrati sa vie aspekata, i to od onih osnovnih
(finansijkih, administrativnih, itd.) pa do tehniko-tehnolokih. Generalno se mogu
uoiti dva pristupa realizaciji investicionog projekta, i to:
Sa aspekta investitora (organizacija kojoj je povjerena odgovornost da
raspolae finansijskim sredstvima potrebnim za realizaciju investicionog
projekta),
Fazu formiranja koncepcije projekta, koja prestaje sa donoenjem odluke o
investiciji
53

Faza realizacije, koja se zavrava istekom garantnog roka i
Faza eksploatacije.
Sa aspekta izvoaa radova faze realizacije investicionog projekta mogu se
definisati kao
Istraivanje trita
Izrada ponude
Ugovaranje
Izrada dokumentacije i priprema realizacije
Izgradnja objekta
Finansijska realizacija
Arhivski projekat i baze podataka.
4.2. Investicioni program
Investicioni program je elaborat kojim se utvruje ekonomska i drutvena
opravdanost ulaganja sredstava, te analiziraju tehkiki, ekonomski i drugi uslovi
izgradnje. Planiranje trokova projekta vri se realizacijom investicionog programa.
Struktura investicionog programa zavisi od vrste objekta, uslova lokacije na kojoj se
objekat realizuje, vaeih standarda i zakonskih propisa a vrijednost pojedinih stavki
od uslova trita.
Prema naem Zakonu o ureenju prostora izrada investicionog programa (uostalom
kao i idejnog rjeenja i idejnog projekta u fazi projektovanja) je fakultativna. Meutim,
investicioni program predstavlja osnovni izvor informacija i podataka za formiranje
finansijske konstrukcije projekta i prua mogunost za praenje i analizu ulaganja
finansijskih sredstava tokom graenja.
Prije 1992. g. postojala je zvanina metodologija za planiranje investicionih projekata,
meutim, njena primjena za objekte saobraajne infrastrukture bila je limitirana.
Na inicijativu Svjetske banke jo 1974.godine za SFRJ je uraeno uputstvo za izradu
studija izvodljivosti puteva , koje se kao osnova, sa izmjenama vezanim prvenstveno
na uvoenje oblasti ekologije kao nove kategorije pri procjeni, a nastalim u periodu
1991-1996, i danas koristi kod ocjene projekta koji se finansiraju sredstvima
meunarodnih finansijskih institucija.
U Srbiji je doneen Pravilnik o sadrini i obimu prethodne studije opravdanosti i
studije opravdanosti (Sl.glasnik 39/99) koji se, kao dovoljno dobar dokument, moe
koristiti kao vodi pri izradi investicionog programa ali opet veoma teko za objekte
linijske infrastrukture.
Investicioni program moemo posmatrati kao:
Pripremu investicionog projekta - to obuhvata pojavu ideje o potrebi
investiranja, identifikaciju moguih i prihvatljivih investicionih rjeenja i
procjenu koristi i trokova svakog investicionog rjeenja.
54

Ocjenu investicionog projekta - to obuhvata definisanje kriterijuma i izbor
metoda za ocjenu moguih i prihvatljivih investicionih rjeenja, izradu
analitiko- dokumentacione osnove za izbor projekata i donoenje investicione
odluke.
U pripremi investicionog projekta uobiajeno je, ali ne i obavezno, da se rade studija
povoljnosti (Opportunity studyu), prethodna studija opravdanosti (Prefeasibility study)
i studija opravdanosti (Feasibility study).
Problem ocjene ekonomske prihvatljivosti (efikasnosti, rentabilnosti) investicionog
projekta ima kompleksan karakter i zadire u iroku sferu metodologije ekonomske
analize. Pojedini uesnici u procesu investiranja imaju razliit stav i ocjenu buduih
efekata investicija. Oekivani efekti se moraju kvantifikovati na osnovu prethodno
utvrenih metoda primjenom jednog ili vie, odnosno, itavog sistema kriterija.
Pitanje odabira kriterija je metodoloko pitanje i prvenstveno zavisi od namjene
objekta. Svaki objekat ima odreene specifinosti u graenju i kasnijoj eksploataciji
ali ih sa stanovita efekata moemo podijeliti na neposredne (komercijalne) i
posredne (drutveno-korisne) efekte.
Navedeni elementi vrednovanja iniciraju i odgovarajui izbor kriterija. Ocjene
komercijalnih efekata obuhvataju sagledavanje finansijskih uinaka koji se vrednuju
kao direktni uinci na osnovu individualnih preferencija, dok se drutveni efekat
vrednuje osnovnim i dodatnim doprinosom projekta na ue, odnosno, ire okruenje.
Zbog toga je posebno znaajno detaljno sagledavanje funkcionalne namjene objekta,
odnosno, koje od efekata projekta treba pri ocjeni preferirati (npr. kod industrijskih
objekata prednost se daje finansijskim parametrima - poveanje proizvodnje, dobiti i
sl. a kod infrastrukturnih objekata kao to su pruga, put, hidroenergetski objekti
prednost pri vrednovanju imaju prije svega drutveni efekti).
Nakon izrade investicionog projekta, posebno studije opravdanosti u kojoj je izvrena
onjena prihvatljivosti, daje se zbirna ocjena projekta.
Investiciona odluka predstavlja prihvatanje odreenog rjeenja nakon razmatranja
vie varijanata. Posebnu panju u pripremi investicione odluke treba posvetiti
primjeni kvalitativno-analitikih metoda, jer se u osnovi izbora ovog ili onog projekta
nalazi to je mogue tanije kvantitativno odreivanje trokova i prihoda projekta.
Mogunost primjene pojedinih metoda zavisie od okolnosti pod kojim se donosi
investiciona odluka. Nema univerzalne metode koja bi u svim situacijama dala
zadovoljavajue rjeenje.
Zbirna ocjena projekta na osnovu prethodnih informacija treba da obuhvati:
Eliminacione kriterije
Funkcionalne kriterije
Deskriptivne kriterije.
55

Odreivanje parametara, koji su polazne osnove za provjeru ocjene projekta, zavisi
od toga sa kojeg aspekta se vri ocjena projekta.
Ukoliko se ocjena projekta vri sa stanovita ekonomske ocjene parametari kod
pojedinanih kriterija su sljedei:
Eliminacioni kriteriji obuhvataju: vrijeme povrata uloenih sredstava, neto
sadanju vrijednost i internu stopu rentabilnosti;
Funkcionalni kriteriji obuhvataju likvidnost projekta
Deskriptivni kriteriji obuhvataju statike indikatore (ukupan prihod, broj
radnika, bruto zarada i sl.)
Ukoliko se ocjena projekta vri sa stanovita drutvene ocjene potrebno je iskazati i
sljedee parametre:
Eliminacioni kriteriji obuhvataju drutvenu neto sadanju vrijednost i
ekonomsku stopu rentabilnosti
Funkcionalni kriteriji obuhvataju vrijeme povrata udoenih sredstava, neto
sadanju vrijednost i internu stopu rentabilnosti;
Deskriptivni kriteriji obuhvataju dopunske kriterije.
Eliminacioni kriteriji se izvode iz trino-finansijske ocjene projekta te je osnovna
informaciona osnova ekonomski i finansijski tok projekta. Ekonomski tok projekta se
izvodi iz bilansa uspjeha i daje elemente za ocjenu profitabilnosti projekta. Finansijski
tok projekta prua informacije o prihodima i rashodima finansijskih sredstava i o neto
novanom toku, koji je osnova za diskontovanje, te se na osnovu dobijenih podataka
daje ocjena o likvidnosti projekta.
4.3. Formiranje cijene investicije
Investiranje predstavlja takvu aktivnost u kojoj se ulau novana sredstva u odreenu
vrstu dobara ili rada a ijim e se koritenjem u budunosti ova sredstva vratiti
uveana. Pojam je latinskog porijekla "investitio" i znai ulaganja u realna dobra, tj
dobra u izgradnji. Investicije se mogu preduzimati iz ekonomskih, socijalnih ili nekih
drugih razloga. Potrebe za investiranjem su uvijek vee od raspoloivih sredstava, a
osnovni uslov za ulazak u nove investicije jeste da njihova efektivnost bude to vea,
odnosno da donese to veu dobit.
Kada se pristupa izgradnji odreenog graevinskog objekta, bez obzira na njegov
karakter, moraju se uvaiti ukupni izdaci koji obuhvataju:
1.
2.
3.
4.
5.
Trinu cijenu zemljita (eksproprisanu vrijednost),

Trokove pribavljanja, pripremanja i opremanja zemljita,
Trokove ienja terena i uklanjanje starih objekata,
Trokove projektovanjai revizija,
Administrativne trokove (dozvole, saglasnosti,.,.),
56

6. Trokove graenja,
7. Trokove opremanja (prikljuci,...)
8. Trokove odravanja,
9. Trokove finansiranja (kamate i sl.)
10. Trokove korienja i upravljanja,
11. Profit.
Kompenzaciju za uloenu radnu snagu, materijal i opremu izvoa radova ostvaruje
samo kroz trokove graenja, odnosno izraenu svoju cijenu radova.
Cijene radova mogu biti:
Proizvodne (koje obuhvataju samo trokove proizvodnje);
Prodajne (obuhvataju trokove proizvodnje, rizik, dobit, prodaju, reklamu i
propagandu);
Ugovorne (obuhvataju radove i trokove ugovorene izmeu investitora i
glavnog izvoaa radova).
Pojam troak povezan je sa proizvodnjom, a u praksi se razlikuju direktni trokovi i
indirektni trokovi. Direktni trokovi ukljuuju sve izdatke za radnu snagu i materijal,
te profit izvoaa radova. Indirektni trokovi obuhvataju sve druge trokove, kao to
su administrativni, finansijski, kamate, osiguranja, itd. U graevinarstvu je jo vana
podjela na fiksne (trokove ulaganja) i varijabilne trokove (trokove koji zavise od
vremena).
4.3.1. Osnovna terminologija i definicije
U cilju jasnijeg sagledavanja ekonomskih pitanja i problematike, koja e biti
prezentirana, daje se pregled definicija osnovnih pojmova i termina, koji se najee
upotrebljavaju u ovoj oblasti.
4.3.1.1. Kamatna stopa (interest rate)
Predstavlja cijenu koritenja finansijskih sredstava, a koju korisnik kredita isplauje
davaocu kredita. Za dui vremenski period ta naknada e biti vea, pa se kamata
moe nazvati i vremenskom vrijednou novca.
Na tritu kapitala osim kamatne stope postoji i pojam bruto kamatne stope, u koju
se dodatno uraunavaju i stopa inflacije i stopa rizika.
Kod odobravanja kredita od strane meunarodnih institucija esto je u upotrebi
kamatna stopa poznata pod nazivom LIBOR (London InterBank Offered Rate). To je
veliina stope koja slui za trgovanje na bankarskom tritu u Londonu i proraunava
se na osnovu depozita banaka denominovanih u dolare (tzv. eurodolari- tj depoziti u
bankama zemalja gdje valuta nije dolar) .
57

Razlikujemo prostu i sloenu kamatu. Pod prostom kamatom podrazumijeva se ona
koja se uvijek rauna na istu osnovicu.
Npr.: Kredit K=1000
Kamatna stopa i = 10%
Dug na kraju prve godine K1
K1 = K (1+ i) = 1000 (1+0,10) = 1100
Za isti iznos kredita na kraju druge godine dug e iznositi:
K2 = K (1+ i*2) = 1000 (1+0,10 2) = 1200
Sloena kamata predstavlja takav obraun kamate na pozajmljena sredstva gdje se
poetnom kapitalu, u navedenom vremenskom periodu, dodaje ili izraunava kamata
na kamatu iz prethodnog perioda. Obraunata kamata se ne isplauje ve se svake
godine dodaje na kapital, odnosno dug. Sloena kamata slui kao osnovica za
finansijski proraun efektivnosti investicija.
Npr.: Kredit K=1000
Kamatna stopa i = 10%
Dug na kraju prve godine K1
Dug na kraju druge godine K2, itd.,
K1 = K (1+i) = 1000 (1+0,10) = 1100
K2 = K1 (1+i) = 1100 (1+0,10) = 1210
K3 = K2 (1+i) = 1210 (1+0,10) = 1331
Opti obrazac za utvrivanje sloene kamate glasi:
Kn = K (1+i)n
gdjej e:
Kn kumulativna vrijednost duga
K - poetni dug
i - kamatna stopa
p - broj godina
Vrijednosti za kamatni faktor (1+i)n moe se nai u finansijskim tablicama pod
nazivom Single Payment Compound Factor.
58

Veoma je indikativan i pokazatelj kada se vri obraun kamata. Na primjer, posuditi
novac na godinu dana sa kamatom 12% nije isto kao i posuditi novac sa kamatom od
1% mjeseno. U prvom sluaju, nakon godinu dana vrijednost je
I1=1000 (1+0,12) =1120
a u drugom sluaju je
I2 = 1000 (1+0,01)12 = 1126,82
Anticipativno (dekurzivno) raunanje kamata
Ako je na primjer osnovni dug 1000 i kamatna stopa 10%, pozajmljiva moe dobiti
odmah 1000 a na kraju godine vratiti e ovaj iznos uvean za kamatu, odnosno:
K1= 1000 (1+0,10) = 1100
Anticipativno raunanje kamata predstavlja takav proraun pri kome se kamata plaa
unaprijed smanjenjem poetnog duga. Tako, iznos samih kamata na kraju godine
iznosi
ik = (1000 10)/100 = 100
a pozajmljiva e na poetku godine primiti iznos duga umanjen za iznos kamate,
odnosno 1000 - 100 = 900.
Svi ekonomski prorauni efektivnosti investicija zasnivaju se na dekurzivnom raunu
sloene kamate.
4.3.1.2. Interkalarna kamata
Specifinost objekata infrastrukture i ostalih kapitalnih objekata je da izgradnja
obino traje dui niz godina. Radi to realnijeg sagledavanja ukupnih investicija (gdje
se presjek uvijek radi u nekoj odreenoj godini) potrebno je sraunati i interkalarnu
kamatu. Ona se plaa na uloena sredstva prije putanja opreme ili objekta u
eksploataciju i njen iznos se dodaje ukupnoj vrijednosti investicije.
Obraunava se na sljedei nain:
I (1+i)n -1
m=I1 -I=
-1
n
i
gdje je:
m - interkalarna kamata,
I1 - investicija sa interkalarnom kamatom,
I - investicija,
n - broj godina izgradnje objekta,
59

i - kamatna stopa na godinjem nivou.
4.3.1.3. Diskontna stopa

Utvruje se na osnovu kamatne stope i drugih trokova davaoca kredita koji zavise
od uslova kreditiranja. Zbog svoenja svih ulaganja na sadanju vrijednost ovaj je
parametar ugraen u sve formule prorauna rentabilnosti.
U proraunima se koriste razliite stope diskontovanja. Meutim, u datim uslovima
uvijek postoji jedna odreena stopa koja slui kao mjerilo za orijentaciju pri
odreivanju efektivnosti uloenih sredstava. To je obino najpovoljnija stopa po kojoj
bi se mogla uloiti sredstva u ma koju drugu investiciju i ta njena visina se uzima
izmeu 6% i 12%, zavisno od vrste objekta koji se finansira. Npr, u SAD je to
kamatna stopa po kojoj lokalne (manje) banke otplauju uzete kredite centralnoj
banci i njenu visinu odreuje FOMC (Federal Open Market Committee) - dok veliinu
diskontne stope u drugim zemljama obino odreuje centralna banka.
esto se postavlja pitanje koliko treba uloiti sredstava danas da bi se u odreenom
periodu dobila izvjesna suma novca uz raunanje kamata na kamatu. Ovaj proces se
naziva diskontovanje i vri se prema obrascu:
K=Kn
1
(1+i)n
faktor = (1+i)nnaziva se koeficijent diskontovanja i u finansijskim tablicama moe se

nai pod nazivom Single Payment Present Worth Factor.
Primjer: Koliko danas treba uloiti sredstava ako se na njih obraunava kamata od
10% da bi se poslije 10 godina primilo 2594, pod uslovom da se cijela kamata dodaje
kapitalu, a obraunavanje se vri godinje.
K=Kn
1
n
(1+i)
=2594
1
(1+0,10)10
=2594 0,38554 = 1000
Rok povrata je vrijeme potrebno da se sredstva uloena u investicioni objekat vrate

kroz dobit realizovanu ulaganjem.
60

4.3.1.4. Amortizacija (mortage)
Rije amortizacija potie od latinske rijei "amortire" - umrtviti iz koje se kasnije u
ekonomskoj teoriji razvio naziv amortizacija. Amortizacija se svodi na dva osnovna
vida:
Finansijska amortizacija i
Amortizacija sredstava za rad.
U finansijskoj terminologiji rije amortizacija predstavlja isplatu nekog duga,
obveznica i sl. i u stvari je obezbjeenje vraanja uloenog kapitala.
Amortizacija sredstava za rad izraava izvjestan stepen njihove dotrajalosti kao
posljedicu koritenja. Vrijednost sredstava za rad se postepeno smanjuje, a njena
obnova izraunata i izdvojena u novanom obliku, vri se na taj nain da se nakon
izvjesnog vremena kapital ponovo pretvara u naturalni oblik (opremu).
Veina shvatanja o pojmu amortizacije moe se svrstati u tri glavne teorije, po kojima
je amortizacija:
Postupak za stvaranje potrebnih finansijskih sredstava za nadoknadu
umanjenja vrijednosti osnovnog sredstva;
Postupak za otplatu kapitala uloenog u osnovna sredstva;
Proces prenosa trokova osnovnog sredstva na tekue poslovanje.
U anglosaksonskoj literaturi izraz Depreciation" odgovara naem pojmu amortizacije
sredstava za rad, a "Amortization" pojmu finansijske amortizacije.
Ekonomska teorija poznaje vie sistema i metoda obraunavanja amortizacije, a u
praksi se primjenjuju dva osnovna, i to:
Vremenski sistem, gdje se kod obraunavanja polazi od vijeka trajanja
sredstava za rad kao osnovnog kriterija, a sastoji se od tri metoda obrauna
(konstantni, progresivni, degresivni) koji se razlikuju po visini godinje
amortizovanih iznosa to ulaze u cijenu usluge.
Funkcionalni sistem koji polazi od ostvarenog obima rada kao baze za
utvrivanje amortizacionih iznosa, to zahtijeva dobru i tanu evidenciju
koritenja sredstava za rad.
U Republici Srpskoj nije propisan nain izdvajanja sredstava za amortizaciju, ali
postoje pravilnici koji definiu i propisuju minimalnu veliinu godinje stope
amortizacije. U tabeli 4.2. prikazane su stope amortizacije za pojedine vrste
graevinskih objekata.
Kao to je navedeno za graevinske objekte, slina skala je definisana i za
postrojenja, opremu i mehanizaciju u graevinasrtvu te su pojedine vrijednosti
navedene u tabeli 4.3..
61

4.3.1.5. Anuitet
Rije anuitet potie od latinske rijei annuus - godinji, iz kojeg se kasnije razvio
francuski izraz annuite, prihvaen u ekonomskoj literaturi i oznaava iznos kojim se u
odreenim intervalima otplauje dugoroni kredit. Sastoji se od otplate samog kredita
i kamata na ostatak duga. U naim uslovima kamata se isplauje iz dohotka kao dio
ugovorenih obaveza dok se otplata kredita vri iz dobiti ili amortizacije.
Primjer:
Ako se u periodu od "n" godina ulae iznos od "A" novanih sredstava godinje i na
koja se plaa kamata po stopi od i%, a obraun vri dekurzivno, postavlja se pitanje
koliki treba da bude godinji ulog da bi se na kraju imala suma sredstava "K n".
Ukupan kumulativni iznos svih uplata uloen uz sloenu kamatu pri godinjem
dekurzivnom obraunu bie:
n
(1+i) -1
i
Kn =A
iz ega dobijamo A=Kn
i
(1+i)n -1
gdje je:
Kn - iznos sredstava u n-toj godini
A - godinji ulog - anuitet
i - kamatna stopa; n - broj godina
Ako u gornju formulu uvrstimo Kn=K (1+i)n
n
A=K (1+i)
i
(1+i)n -1
=K
(1+i)n i
(1+i)n -1
(1+i)n i
Vrijednost faktora(1+i)n-1nalazi se u finansijskim tablicama i naziva se klasinim

koeficijentom amortizacije.
Primjer: Jedna kompanija nabavila je 10 kamiona uvrijednosti 1,5 mil.. Koliki je
anuitet koji e omoguiti amortizaciju tih kamiona za 12 godina uz kamatnu stopu od
8%.
A=?
A=1.500.000
I=1.500.000 n=12 i=8
(1+0,08)12 0,08
(1+0,08)12 - 1
=1.500.000 0,13270=199.050
Ovo je sluaj kada je ostatak vrijednosti kamiona (rezidualna vrijednost) na kraju

vijeka amortizacije jednak nuli. Meutim, u praksi to obino nije tako, jer oprema ima
62

neku prodajnu vrijednost, pa bi se ovaj proraun izvrio na sljedei nain:
Procijenimo da je prodajna vrijednost (V) tih kamiona na kraju vijeka amortizacije:
V=150.000 .
A=(I - V)
(1+i)n i
(1+i)n - 1
+V i=
(1.500.000 - 150.000)
4.4.
(1+0,08)12 0,08
(1+0,08)12 - 1
+150.000 0,08=191.145
Odnos izvoaa radova prema investicionom projektu
Problematika investicija i realizacija investicionog projekta veoma esto se posmatra

samo sa aspekta investitora. Meutim, ovaj proces je veoma znaajan i za
potencijalne izvoae radova, jer kao to je reeno, svaki novi projekat je specifian,
jedinstven i ima novo znaenje, te se za njega treba posebno i pripremiti.
Sa aspekta izvoaa radova, u literaturi, se obino definiu sljedee faze radova:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Istraivanje trita,
Izrada ponude,
Ugovaranje,
Izrada dokumentacije i priprema realizacije,
Izgradnja objekta,
Finansijskarealizacija
Arhivski projekat i baze podataka.
Da bi izvoa ostvario profit pri realizaciji nekog objekta neophodno je da kvalitetno

provede pripreme i realizaciju gore navedenih faza. Sa tog apekta posebno su
znaajne prva i poslednja faza koj e pokazuj u potrebu za kontinuiranim
angaovanjem izvoaa i njegovoj, prevashodno, trinoj orjentisanosti. Uspjena
realizacija ovih faza predstavljaju osnovu za dobru realizaciju ostalih faza.
4.4.1. Faza istraivanja trita
Ova faza obuhvata:
Identifikaciju moguih resursa
Prodajna cijena
Cijena transporta
Analiza moguih dobavljaa
Evidentiranje tehniko-tehnolokih informacija (strune publikacije, sajmovi,
dnevne novine, internet,...)
Analiza i praenje nastupa proizvoaa opreme i mehanizacije;
Analiza i praenje nastupa konkurenata na tritu;
63

Evidentiranje oglasa i konkursa za izradu studija izvodljivosti, projektne
dokumentacije i sl., te praenje planova vladinih organizacija, velikih
privrednih sistema i meunarodnih finansijskih institucija;
Praenje objavljivanja, upoznavanje i analiza pravne (zakoni, odluke, rjeenja)
i graevinske (standardi, uputstva, norme) regulative u oblasti realizacije
investicionih projekata;
Kontakti sa investitorima, prezentacija mogunosti i uspjeno izvedenih
poslova;
4.4.2. Faza izrade ponude
Podrazumijeva kompletnu analizu svih poslova koji proizilaze iz zadatka i formiranje
preliminarne procjene sa dozvoljenim odstupanjem od 10-15%. Izrada ponude
odvija se po unaprijed definisanoj proceduri uz maksimalno koritenje iskustava i
podataka iz prethodnih projekata, podataka iz faze istraivanja trita i baze
podataka samog izvoaa radova. Postoje definisane procedure i metodologija za
pojednostavljenu izradu ponuda u graevinarstvu. Takoe, mnogi od lako dostupnih
softvera na naem tritu u oblasti planiranja i organizacije projekata pruaju
mogunost definisanja ponuda (MS Project, Primavera, ...).
Kalkulacije sa primjenom graevinskih normi su raunski korak u procjeni, ali ne i
najvaniji dio ponuene cijene, roka i kvaliteta
Cijena ponude se formira kalkulacijom sljedeih ulaznih veliina:
koliina utroenog materijala prema normama,

cijena materijala na tritu,
vrijeme zarad prema normama,
cijena radnih sati po grupama,
vrijeme rada i troak rada mehanizacije i opreme,
amortizacijaopremepremazakonu,
trokovi pripremnih radova, reije i ostalih usluga,
trokovi podizvoaa,
profit.
Ako je ponuda definisana kao dokument koj i prethodi stvarau ugovornih odnosa,
ona ima za cilj da odredi bitne elemente ugovora: predmet i cijenu, rok izvoenja,
nain plaanja, ugovorne premije i kazne, uslove promjene cijene i cijelu
administraciju voenja budueg ugovora. Kod nas se poziv za ponudu uobiajeno
upuuje na tri naina:
direktna pogodba (manji poslovi, prethodna dugorona saradnja, aneks
postojeem ugovoru, ekskluzivnost nastupa na tritu i sl.);
ponude po pozivu (investitor po svom izboru vri prethodnu selekciju izvoaa
i nakon toga poziva nekoliko - najmanje tri - da podnesu ponudu);
64

javni poziv za ponude, objavljuje se u javnim glasilima i na kojem mogu
uestvovati svi podobni izvoai. Podobnost izvoaa utvruje se na osnovu
kriterija objavljenih u pozivu za ponude,
Uobiajeno je da u pozivu za ponudu bude definisan i predmet ponude, meutim
deava se da investitor ostavi mogunost za davanje i varijantnog rjeenja,
poboljanja i sl. Ponua mora da bude organizaciono i tehniki na takvom nivou da
se moe upustiti u ovakve sloene ekonomsko-tehniko-tehnoloke analize.
Najvaniji zadatak poziva je ipak da predmet budueg ugovora bude dobro definisan
te da se definiu tehniki uslovi i standardi po kojima e se realizovati projekat.
Obavezni dio poziva je prezentacija optih i posebnih uslovi po kojima e se kasnije
sklopiti ugovor.
Uloga poziva za dostavljanje ponuda jeste da ustanovi i niz pravila po kojima e se
odvijati konani izbor izvoaa. Sastoji se od definisanja niza procedura:
Kada i gdje se ponude predaju,

Ko su podobni izvoai (finansijske i tehnike informacije o izvoaima),
Oblik i jezik ugovora,
Vrijeme i datum otvaranja ponuda,
Period vanosti ponude,
Garancije uz ponudu.
U okviru dokaza podobnosti izvoaa za realizaciju odreenog projekta kljuni su

sljedei elementi: iskustvo izvoaa i njegovog kljunog osoblja na realizaciji
projekata istog ili slinog stepena sloenosti, kvalifikaciona struktura kljunog osoblja,
finansijska sposobnost (vlastita likvidna sredstva ili garancije banaka) te zakonske
pretpostavke za rad na projektu (licence, registracije i dozvole).
Prema uslovima iz zahtjeva za davanje ponude od strane izvoaa, ponude se mogu
razlikovati po svom sadraju, te imamo vie ekstremnih sluajeva:
Cijena prema odreenim elementima (jedinine cijene) i
Jedinstvena cijena za cijeli posao (tzv. klju u ruke - Turnkey)
Graenje i isporuka tehnologije (Know-How)
Meu ovim krajnjim sluajevima u zahtjevima za ponudu postoje mnogobrojni drugi
modaliteti i kombinacije, a koji zavise od sposobnosti i strategije investitora u potupku
realizacije projekta.
4.4.3. Faza ugovaranja
Predstavlja proces konanog dogovora i finalizuje se zakljuivanjem ugovorne
obaveze izmeu investitora i izvoaa. Ugovorom svaka od ugovornih strana
preuzima odreene obaveze, a jasno i jednoznano se definiu predmet i cijena
65

ugovora kao i ostale odredbe (dinamiki plan realizacije i proistekli rokovi, nain i
dinamika plaanja, nadzor i drugi specifini zahtjevi).
Ugovori o izvoenju graevinskih radova mogu se geieralno podijeliti u dvije
kategorije:
Klasini ugovori
Ugovor o projektovanju,
Ugovor o izradi investidiono-tehnike dokumentacije,
Ugovor o izvoenju graevinskih radova,
Ugovor o isporuci i montai opreme,
Ugovor o vrenju nadzora nad izgradnjom,
Kompleksni ugovori
"Klju u ruke" gdje investitor povjerava izvoau sve faze od izrade projektne
dokumentacije do poetka eksploatacije objekta,
Ugovor kojim izvoa gradi i predaje investitoru objekat sa odreenom
proizvodnjom i projektovanim kvalitetom, te obuka osoblja,
Ugovor gdje investitor povjerava jednom izvoau da koordinira sve aktivnosti
i zakljuuje dalje ugovore sa ostalim izvoaima koje je neophodno
angaovati (kod nas poznati pod nazivom "konsalting"),
Ugovori u kojima se izvoa radova pojavljuje i kao su- investitor. Obino se u
ovim sluajevima prave dva ugovora; jedai o izvoenju a drugi o nainu
finansiranja objekta.
Sloenost i dinaminost odnosa meu uesnicima u graenju (projektovanje,

graenje, nadzor) rezultirala je injenicom da se u ovoj oblasti zakljuuju
mnogobrojni i raznovrsni ugovori. Osnovni propis ia osnovu kojeg se ureuju odnosi
izmeu zainteresovanih strana je Zakon o obligacionim odnosima (ZOO) . Za
njegovo razumjevanje i pravilnu primjenu vano je imati u vidu osnovna naela:
Autonomija volje (slobodna volja ugovornih strana da urede svoje odnose po
svojoj volji, u granicama prinudnih propisa, javnog poretka i dobrih poslovnih
obiaja),
Ravnopravnost, savjesnost i potenje u zasnivanju ugovornih odnosa,
Zabrana stvaranja ili koritenja monopolskog poloaja na tritu,
Zabrana prouzrokovanja tete,
Jednaka vrijednost uzajamnih davanja ugovornih strana,
Obaveza izvravanja i odgovornost za izvravanje preuzetih ugovornih
obaveza,
Obaveza postupanja sa panjom dobrog privrednika i domaina, a po
pravilima i obiajima struke,
Obaveza postupanja u skladu sa dobrim poslovnim obiajima,
Fakultativnaprimjenauzansi
66

Uzanse o graenju se primjenjuju samo ako su ugovorne strane dogovorile njihovu
primjenu.
Generalno se moe rei da iz naela autonomije volje i naela dispozitivnosti Zakona
o obligacionim odnosima proizilazi da ugovorne strane svoje odnose mogu urediti i
drugaije nego to je to odreeno odredbama zakona, osim kada iz teksta ili smisla
pojedine odredbe proizilazi da je ona obavezna. Pri tome treba imati u vidu da je
sloboda ugovornih strana ograiiena i drugim propisima i zakonima, kao i stvorenim
obiajima u odgovarajuim oblastima obligacionih odnosa.
"Dobrovoljni" karakter veine odredaba 300 omoguuje da se na obligacione odnose
u oblasti graenja primijene odreena pravila, koja su formulisale razne
meunarodne i domae institucije , u nastojanju da kodifikuju obiaje nastale u
praksi i da obezbijede osnovu za unifikaciju ureivanja ugovornih odnosa.
4.4.4. Faza izrade dokumentacije i pripreme realizacije
Rezultati izrade projekta imaju presudan uticaj na konaan uspjeh jednog
investicionog projekta, kako sa aspekta investitora tako i sa aspekta izvoaa
radova. Razlikujemo dvije karakteristine situacije:
kada se projektovanje odvija po nalogu investitora i pod njegovim nadzorom
(kada projektna organzacija npr. ne uzima u obzir ovladane tehnologije rada
odreenog izvoaa i sl.)
kada se projektovanje odvija u okviru izvoaa radova, tj. kada je predmet
ponude bio definisan funkcionalnim parametrima objekta i kada izvoa
finadni proizvod u punoj mj eri prilagoava svoj oj tehnologij i izvoenja,
kadrovskim i drugim mogunostima, ali u okviru ogranienja datih projektnim
zadatkom.
Uporedo sa izradom glavnog izvoakog projekta pristupa se tehnikoj i tehnolokoj
pripremi i planiranju izvoenja radova na gradilitu. Tehniko-tehnoloka rjeenja
pojedinih procesa graenja su primarna u funkciji dostizanja cilja i uklapanja
dinamike izvravanja radova u dogovorene rokove. Uslovi ogranienja mogu biti
razliiti, od pristizanja pojedinih dijelova opreme, do raspoloivog broja radnika i
maina, meteorolokih i klimatskih uslova, moguih frontova rada i napadn* taaka,
i sl. Neophodno je, jednom od savremenih raunarskih metoda, izvriti optimizaciju
plana realizacije i to kako sa aspekta svih uesnika u projektu tako i uz uvaavanje
ograniavajuih faktora.
Ako je faza pripreme realizacije dobro osmiljena i provedena, sigurno je da e u
samoj fazi realizacije radova biti manje problema.
67

4.4.5. Izgradnja objekta
Ovo je najznaajnija faza u realizaciji jednog investicionog (graevinskog) projekta,
koja, zbog svojih tehniko-tehnolokih specifinosti i mjesta na kome se izvode
radovi, zahtijeva posebnu analizu te usvajanje strategije i normi ija je primjena
neophodna u procesu upravljanja izgradnjom.
Veoma su znaajna iskustva koja su izvoa, odnosno njegovo kljuno osoblje, stekli
na realizaciji, po obimu i sloenosti, slinih projekata. to je vea sloenost projekta
to je i vea potreba za primjenom savremenih metoda planiranja i razvojem
odgovarajueg informacionog sistema. Veoma precizno mora biti definisana
organizaciona struktura izvoaa na realizaciji projekta, kako sa hijerarhijskog
aspekta, tako i u pogledu podjele prava i odgovornosti za pojedine oblasti.
Sama fizika realizadija projekta uglavnom slijedi usvojena pravila i, ukoliko j e
priprema bila uspj ena, rij etko se pojavljuju problemi. Ovdje je veoma znaajan
odnos koji izvoa radova uspije uspostaviti sa nadzorom i investitorom. Naim
propisima regulisano je da izvoa mora voditi graevinski dnevnik sa bpisom radnih
pozicija, angaovane radne snage i maina, a u graevinskoj knjizi vri se obraun
koliina i cijena izvedenih radova. Nadzorni organ trebalo bi da dnevno potpisuje i
time ovjerava graevinski dnevnik, a knjiga se usaglaava i ovjerava prilikom izrade
mjesene situacije. Sva korespodencija izmeu izvoaa, investitora i nadzora vri
se kroz graevinski dnevnik.
Kod nas je veoma rijetko u praksi i dopisna knjiga, gdje izvoa registruje i upoznava
nadzor i investitora o svim promjenama na gradilitu.
Pri izvoenju graevinskih radova u inostranstvu, primjenjuje se iskljuivo sistem
dopisa. Izvoa priprema izvjetaj o svakom dogaaju na realizaciji projekta i
dostavlja ga iskljuivo pisanim putem (doprema materijala, pripremljena pozicija rada
za prijem, izmjena u projektu i sl). Dopis potpisuju projekt menader (rukovodilac
radova) i ovlateni predstavnik investitora na gradilitu (ef nadzora). Osnovna
prepiska obuhvata:
Dopise u vezi sa tehnologijom rada,

Dopise u vezi sa rokovima za poetak i zavretak pojedinih faza rada,
Instrukcije za izvoenje radova (Instructions),
Instrukcije date na licu mjesta (Site Instructions)
Naloge za promjene u projektu (Variation Order),
Prijemne liste (Request for Approval of Works)
Dnevne izvjetaje o izvoenju radova (Daily Reports).
Svi dopisi su sastavni dio dokumentacije i moraju se uredno evidentirati, sortirati

prema unaprijed definisanom sistemu i uvati.
68

4.4.6. Finansijska realizacija
Faza finansijske realizacije izvedenog posla predstavlja krunisanje tehnikotehnolokih i organizacionih zianja izvoaa radova i njihovo pretvaranje u novana
sredstva, a uobiajeno se ispoljava kroz:
Mjesene situacije (raune za izvedene radove),
Zahtjeve za dodatnim plaanjima i
Konani obraun izvedenih radova.
Ovo je veoma znaajna faza u ivotnom ciklusu projekta i zahtijeva izvanredno
paljivo pripremanje dokumentacije i taktike za pregovore oko naplate.
Finansijska realizacija projekta poinje avansnom situacijom (tj. plaanjem
izvoaa unaprijed), a njena veliina je uvijek definisana ugovorom. Avansno
plaanje predvieno je za mobilisanje izvoaa, formiranje gradilita, nabavku
osnovnih materijala i opreme za poetak radova. Kod infrastrukturnih radova ona
iznosi izmeu 10 i 20% od ukupne vrijednosti ugovora i pravda se kroz mjesene
situacije ranije utvrenom dinamikom. Za avansom dobijeni iznos izvoa radova
mora obezbijediti neopozivu bankovnu garanciju (tj. investitor je moe naplatiti na
prvi zahtjev ukoliko se ne potuju uslovi ugovora).
Mjesena (privremena) situacija predstavlja obraun za radove izvedene u
prethodnom kalendarskom mjesecu i bazirana je na podacima iz graevinskog
dnevnika i graevinske knjige. Po sadraju, ona mora da odgovara pozicijama i
specifikacijama ugovorenim kroz predmjer radova i izvoa u nju unosi: podatke o
koliinama i cijenama izvedenih radova, ukupnu vrijednost izvedenih radova, ranije
isplaene iznose i iznos koji treba isplatiti na osnovu ispostavljene situacije.
Uobiajeno je pravo investitora da zadri odreeni dio cijene graenja na ime
otklanjanja uoenih ili oekivanih nedostataka.
Zahtjev za dodatnim plaanjima (odtetni zahtjev - Claim) je zahtjev izvoaa
prema investitoru sa tano definisanom vremenskom i finansijkom vrijednou,
potkrijepljen konkretnim dokazima i podnijet u propisnom roku. NJime se trai
naknada vremena i/ili trokova koje izvoa smatra da je izgubio ili pretrpio bez
sopstvene krivice, uslijed okolnosti (ukljuujui naloge, injenja i/ili neinjenja
investitora i nadzora) koje odstupaju od uslova osnovnog ugovora i nisu se mogle
predvidjeti prilikom pripreme ponude.
Izrada odtetnih zahtjeva predstavlja najdelikatniji dio poslovne politike izvoaa jer
se njihovom uspjenom realizacij om obezbj euj u finansij ska nadoknada na ime
poveanih trokova rada i/ili produetak roka graenja. Zavisno od dogovora,
odtetni zahtjevi se mogu prezentirati kroz mjesene situacije ili tek pri konanom
obraunu.
69

Konani obraun izvedenih radova predstavlja sravnjenje svih ispostavljenih mj
esenih situacij a, zahtj eva za dodatnim plaanjima i drugaije nastalih trokova pri
realizaciji projekta izmeu izvoaa radova, iadzora i ovlatenih predstavnika
investitora.
inom primopredaje radova poinje rok od 60 dana u kome mora biti zavren
konaan obraun meusobnih finansijskih obaveza ugovornih strana. U konanom
obraunu navode se sve' cijene radova, vrijednosti privremenih situacija, ispunjenje
ugovornih obaveza (rok i kvalitet) kao i opis neusaglaenih stavova.
Ako je dolo do zajednikog usaglaavanja stavova ovjerava se okonana situacija,
pravi zapisnik o tome i ona postaje osnova za konana plaanja izvoaa za
izvedene radove.
Rokovi plaanja se definiu ugovorom i obino iznose od 15 do 60 dana od dana
ovjere ispostavljene situacije.
Izuzetno vaan dio konanog obrauna radova ine postupak revizije ugovorene
cijene kao i odreivanje razlike koju izvoa treba da ostvari po toj osnovi. Uobiajeni
nain za to (predvien i meunarodiom regulativom) je tzv. klizna skala i njenom
primjenom se mogu preduprijediti brojni neeljeni konflikti ugovornih strana.
Kod znaajnih investicionih projekata duina izvoenja radova je jedna od glavnih
karakteristika - ona u proces graenja unosi i niz nepoznanica i poremeaja. U
trenutku zakljuivanja ugovora veina faktora kao to su: trina nestabilnost,
poremeaj odnosa ponude i potranje (promjena cijena sirovina, poluproizvoda i
prefabrikata), ne moe se sa sigurnou prognozirati te je veoma veliki poslovni rizik
koji preuzimajuugovorne strane. Zbog toga prihvatanje fiksne cijene predstavlja
veoma rizian potez i nije u skladu sa dobrom poslovnom politikom i uspjenim
voenjem investicije. Klizna skala ne moe biti pokrie izvoau radova za propuste
nastale uslijed subjektivnih slabosti kao to su: izbor
i
primjenaneodgovarajue
tehnologije, korienje materijala neodgovarajuih karakteristika i kvaliteta,
nepravovremeno angaovanje i nedostatak kvalifikovane radne snage i sl. Takoe,
klizna skala nije sredstvo za neutralisanje preuzimanja poslovnog rizika, kao
sastavnog dijela ugovornog odnosa, ve sredstvo za obezbjeenje od posljedica
nepredvidljivih dogaaja. NJome obe ugovorne strane podjednako prihvataju
obavezu snoenja posljedica poslovanja u nestabilnim ekonomskim okolnostima i
definiu mehanizam, koji, na nepristrasan nain, arbitrira u trenutku izmirivanja
finansijskih obaveza.
Postoji vie oblika unoenja klizne skale kao stavke ugovora. U graevinskim
ugovorima uobiajena je primjena razvijenog oblika u vidu formule
70

gdjeje:
C - revidovana cijena,
Co - ugovorena cijena,
Mo, Ro - cijena po jedinici materijala ili radne snage koja vai na dan potpisivanja
ugovora,
M, R - cijena po jedinici materijala ili radne snage koja vai na dan zavretka radova
iz ugovora,
a, b, c - indeksi uea pojedinih trokova u strukturi ugovorene cijene (a+b+c=1)
gdje su
a ~ uee fiksnih trokova na koje ne utie nestabilnost trita,
b - odnos trokova materijala prema ukupnim trokovima,
c - uee trokova radne snage u ukupnim trokovima.
Iz formule je vidljivo da se ve pri zakljuivanju ugovora moraju precizirati veliine,
odnosno, meusobni odnos indeksa a, b, c, jer se jedino na njih moe uticati dok su
ostale veliine posljedica objektivnih vrijednosti na tritu. Interee investitora je da se
to vie smanji uee varijabilnih trokova f, s) te se on konfrontira sa interesom
izvoaa koji nastoji obezbjediti to vee pokrivanje razlike u cijeni materijala i radne
snage. Zato je usaglaavanje vrijednosti indeksa a, b, c veoma ozbiljan proces koji
prethodi potpisivanju ugovora a konani rezultat, uglavnom, zavisi od vjetine
pregovaraa.
U fiksne trokove "a" spadaju reijski trokovi, trokovi izdavajanja za fondove i
akumulaciju te odreene trokove vezane za mehanizaciju (amortizacija,
odravanje). U varijabilne trokove "b, c" ubrajaju se trokovi materijala, energije,
plate radnika i trokovi gradilita.
Nakon analiziranja broja pozicija i struktura trokova na izgradnji investicionog
projekta opta je preporuka da se u niskogradnji i hidrotehnikim radovima primijeni
tzv. analitika metodologija (gdje se za svaku poziciju rada analizira promjena cijene
svake relevantne veliine), a kod realizacije objekata visokogradnje da se primijeni
tzv. sumarna indeksna metodologija (gdje se analizira prodajna cijena u funkciji rasta
trokova ivota i trokova graenja) te se cijena reviduje za objekat u cjelini.
71

4.4.7. Arhivski projekat i baza podataka
Izvoa radova je duan da po zavretku radova, a prije konanog plaanja preda
investitoru projekat izvedenih radova (arhivski projekat) koji se sastoji od slika, crtea
i tekstualnih podataka. U njemu su definisane sve promjene u odnosu na ugovoreni
projekat.
Za svoje potrebe, izvoa priprema i stvara baze podataka koje e mu omoguiti
laku pripremu, korigovanje cijena u buduim projektima i dobijanje slinih poslova u
budunosti. Ove baze podataka prvenstveno obuhvataju sljedee:
Podatke o utrocima radne snage, mehanizacije i materijala po j edinici mj ere
kao i o finansij skim efektima i vremenu izvoenja;
Podatke o primjenjenim projektnim i tehnolokim rjeenjima, postupcima i
metodama izvoenja kao i njihovoj efikasnosti;
Podatke vezane za opremu - opJenu odnosa sa proizvoaim, odnosno
serviserima opreme, eventualnoj montai nove opreme, probnom radu,
garantnom roku i cijenama;
Podatke o kljunim kadrovima - uee u projektu i rezultati rada na poslovima
koje su obavljali;
Podatke o podizvoaima i kooperantima - o kvalitetu rada, ponaanju u toku
realizacije projekta;
Podatke o nadzoru i investitoru.
U meunarodnim licitacijama, nakon utvrivanja podobnosti izvoaa, jedina
relevaitna kategorija pri izboru izvoaa jeste cijena radova. Samo na osnovu dobro
voene baze podataka mogue je kvalitetno pripremiti novu ponudu i tako dobiti novi
posao.
72

II - parc
5. METODE VREDNOVANJA PROJEKATA

5.1. Uvod
Sva projektna rjeenja treba ekonomski vrednovati i uz to dokazati ostvarivost i
tehniko-tehnoloku opravdanost rjeenja. Kada ulaganja imaju preteno ekonomsko
obiljeje, opravdanost ulaganja se utvruje poreenjem koristi i trokova izgradnje,
odravanja i koritenja usvojenog rjeenja. Krajnji rezultat e pokazati koja rjeenja
osiguravaju vee smanjenje trokova u odnosu na potrebna ulaganja, odnosno kojoj
varijanti dati prednost. Meutim, kada se u postupak vrednovanja ukljue i drugi
aspekti kao to su: ekologija, bezbjednost, strateke potrebe zemlje i sl. znatno je
tee donijeti odluku kome rjeenju dati prednost. U tom sluaju ekonomski interesi
obiio dolaze u sukob sa irim drutvenim interesima, to znatno oteava postupak
vrednovanja.
Postoji veliki broj metoda ekonomskog vrednovanja investicionih projekata. Pojedine
metode tee sveobuhvatnom vrednovanju uinaka, druge vrednuju samo relevantne
uinke; jedne se zasnivaju na kvantitativnom postupku, druge na kvalitativnom, a
tree i na jednom i na drugom postupku vrednovanja. Nijedna metoda se ne moe
okarakterisati kao opte prihvatljiva i primjeiljiva, jer svaka ima odreene slabosti i
prednosti.
U svakom sluaju, metode omoguavaju bolje razumijevanje ekonomskih naela i
odnosa bitnih za funkcionisanje saobraaja te osiguravaju da se, pod odreenim
pretpostavkama, procijene mogui uinci pojedinih rjeenja i na osnovu toga ocijeni
njihova vrijednost. Sa obzirom na velike razlike meu metodama ekonomskog
vrednovanja mogue su razliite podjele:
-
Po kriteriju vremena
Statistike
Dinamike
Metode u uslovima neizvjesnosti
Po kriteriju znaaja projekta
Metode za donoenje odluka individualnog znaaja
Metode za donoenje odluka drutvenog znaaja.
Statistike metode izbora rjeenja se upotrebljavaju u odnosu na neko stanje u

jednom vremenskom trenutku ili periodu te se ne uzima u obzir uticaj vremena u
kome se ostvaruju efekti uloenih sredstava.
73

Dinamike metode uzimaju u obzir uticaj razliitih vremenskih razdoblja, u kojima
nastaju trokovi i prihodi, pa se time u proraunima na prvo mjesto postavlja faktor
vrijeme.
Statistike i dinamike metode zasnivaju se na pretpostavci da je mogue sa
sigurnou pretpostaviti dogaaje u budunosti. Poto se izbor rjeenja zasniva na
buduim prihodima i trokovima investicionog projekta jasno je da to predstavlja
primjer neizvjesne situacije gdje sve procjene nose odreeni stepen rizika.
Donoenje odluke u neizvjesnim okolnostima spada u podruja teorije odluivanja i
teorije igara, a odluka o investiranju uvijek je rezultat razmatranja niza sloenih i
neizvjesnih problema.
Teorija igara je matematska disciplina koja rjeava probleme odluivanja u
konfliktnim i neizvjesnim situacijama (konkurencija na tritu, odnos drave prema
investicijama, regionalni sukobi, meudravni odnosi i dr.) pomou ve postojeih
algoritama.
Metode za donoenje odluka individualnog znaaja upotrebljavaju se u svakodnevnoj
praksi. Koncepcijski su jasne, lako shvatljive i jednostavne za primjenu. Glavna im je
karakteristika da se vrijednost svih ulaganja posmatra sa individualnog stanovita
(investitor) i da se uinci svih ulaganja iskazuju u novanim vrijednostima.
Metodama za donoenje odluka drutvenog znaaja obuhvataju se iri i dugoroniji
drutveni interesiu uzimaju se u obzir svi povoljni i nepovoljni uinci realizacije
ulaganja, bez obzira da li su izraeni novanim ili drugim vrijednostima i bez obzira
ko snosi trokove i uiva koristi (investitor ili drutvo u cjelini).
Ove metode mogu se jo podijeliti na:
-
metode sa kriterijem efikasnosti (uinci u novanim vrijednostima) i

metode sa kriterijem efektivnosti (iskazuju uinke u novanim i fizikim
vrijednostima).
Metode rangiranja karakterie to to uinci ulaganja ne moraju biti iskazani

zajednikim pokazateljem ve se jednaka vanost pridaje i mjerljivim i nemjerljivim
pokazateljima.
Zbog toga su metode rangiranja fleksibilnije od metoda ekonomskog vrednovanja, pa
su nale iroku primjenu u praksi (metode nelinearnog, dinamikog,
viekriterijumskog i kompromisnog programiranja).
Razvijeni su mnogobrojni softveri koji mogu znatno pomoi donosiocima odluka
(npr. PROMETHEE, ELECTRA, itd).
Glavni nedostatak ovih metoda rangiranja je da se u znatnoj mjeri oslanjaju na
subjektivnu procjenu pojedinih alternativnih rjeenja autora iji pristup nije uvijek
konzistentan i na istoj osnovi, te rezultati ne moraju uvijek biti pouzdani.
74

Slika 5.1. Pregled metoda za vrednovanje projekata
5.2. Metode za donoenje odluka individualnog znaaja

Ove metode se mogu primjenjivati u razliitim sluajevima, bez obzira da li se radi o
novim investicijama, zamjeni postojeih sredstava ili proirenju i dogradnji kapaciteta.
Uprkos injenici da su motivi donoenja investicionih odluka razliiti, uvijek se tei
postizanju to veih koristi, odnosno rentabilnosti. Od znatnog broja razvijenih
metoda ovdje e biti obraene samo etiri osnovne, koje i imaju estu i raznoliku
primjenu u praksi:
-
metoda amortizacije
metoda anuiteta
metoda neto sadanje vrijednosti
metoda interne stope rentabilnosti.
Ostale metode predstavljaju uglavnom modifikacije i razliite interpretacije pojedinih

ekonomskih elemenata.
75

5.2.1. Metoda amortizacije
Postupak vrednovanja pojedinih projektnih rjeenja po ovoj metodi sastoji se od
odreivanja vremena potrebnog za amortizaciju investicije, Period amortizacije
investicionog ulaganja t odreuje se kao:
Gdje su:
I
- investiciona ulaganja
P - godinji prihodi
T - godinji trokovi.
Period amortizacije je definisan brojem godina potrebnim za akumuliranje dovoljno
sredstava za pokrie investicionog ulaganja. Ukoliko se radi o izboru izmeu vie
varijanata rentabilnijaje varijanta sa kraim periodom amortizacije.
Ova metoda je jednostavna i lako primjenljiva. Meutim, mane su joj to ne uzima u
obzir trokove i prihode nastale nakon potpunog amortizovanja poetnog ulaganja i
to ignorie ulogu i znaaj kamatne stope. I pored lake primjenljivosti ova metoda je
suvie neelastina. Za projekte, kod kojih je mogua tanija projekcija prihoda i
trokova i gdje postoje alternative u pogledu tehniko-tehnolokih rjeenja,
neophodne su kompleksnije metode.
5.2.2. Metoda anuiteta
Ova metoda se zasniva na pretvaranju svih vrijednosti relevantnih za donoenje
investicione odluke u tekue trokove. Tako se utvruje iznos anuiteta koji sadri
godinje veliine otplate poetnog investicionog ulaganja, trokova, prihoda kao i
rezidualnu vrijednost projekta. Budui da godinji prihodi i trokovi nastaju u onom
periodu za koji se odreuje anuitet onda oni, u nepromijenjenom iznosu, ulaze u
sastav anuiteta. Poetno investiciono ulaganje i rezidualna vrijednost projekta se
odreenim matematsko- finansijskim operacijama pretvaraju u godinje iznose. Pri
tome se investiciono ulaganje mnoi sa jedininim faktorom anuiteta bj:
(
(
)
)
Anuitetni faktor sadri godinju amortizaciju i iznos godinjih kamata jedinine

investicije i u toku cijelog trajanja projekta je isti. Time se, zapravo, odvija progresivno
amortizovanje investicionog uloga, jer se osnova na koju se vri obraunavanje
76

godinjih kamata neprestano smanjuje te iznos kamata u anuitetu opada, odnosno,
iznos otplate investicionih ulaganja raste.
Nakon proraunskog vijeka eksploatacije objekat uvijek ima odreenu rezidualnu
vrijednost (R) pa je i nju potrebno uzeti u obzir. To se radi na taj nain da se R doda
prihodima ili da se za taj iznos umanje trokovi.
Ukupni godinji trokovi Tg prema tome iznose:
(
(
)
)
gdje su:
Tg
- ukupni godinji trokovi
- poetna ulaganja
Ti
- tekui trokovi
- rezidualna vrijednost.
Ukoliko je vrijednost prihoda od koritenja objekta vea od utvrene vrijednosti Tg

smatramo da je investicioni projekat ekonomski opravdan. Ako se radi o izboru
izmeu vie varijanata najpovoljnija je ona sa najveom razlikom (Pg-Tg).
Ako godinji prihodi i rashodi nisu konstantni, moramo ih prvo svesti na poetak
ulaganja, a zatim, mnoenjem sa faktorom anuiteta, rasporediti na jednake iznose po
periodima obrauna. Na taj se nain, iako prihodi i rashodi nisu konstantni, mogu
dobiti jednaki godinji anuiteti, to omoguuje donoenje investicione odluke.
5.2.3. Neto sadanja vrijednost
Ova metoda ocjenjuje rentabilnost investicija prema veliini neto sadanje vrijednosti
tih ulaganja (NSV = Net Present Value). Neto sadanja vrijednost investicije u nekom
vremenu t definisana je kao razlika svih prihoda i svih trokova u toku vijeka trajanja
investicije, svedenih na vrijeme t, odnosno, jednostavnije reeno, to je postupak
komparacije sadanje vrijednosti novca sa vrijednou novca u budunosti.
Novac danas vrijedi vie nego novac u budunosti, zato jer inflacija erodira kupovnu
mo budueg novca, dok novac dostupan danas moe biti razliito investiran i
donositi prihod.
Na primjer, pretpostavljajui visinu kamatne stope od 5%, neto sadanja
vrijednost sume od 1.000 KM za deset godina iznosi 1.227,83 KM. Prema tome, ako
vam neko ponudi 1.000 KM sada ili 1.500 KM za deset godina, vjerovatnije je da je
ovo drugo bolja opcija, jer je neto sadanja vrijednost novca vea. Vidljivo je da je
vremenski zavisna vrijednost novca najvaniji element finansijskih analiza. Kada
77

kaemo da vrijednost novca ima komponentu i vremena, to je zato jer postoji
mogunost prihoda od kamata na novac koji smo posudili, odnosno, zarade koja je
vea od kamate koju moramo platiti na posuena sredstva.
Svoenje svih finansijskih veliina, nastalih tokom eksploatacije, na vrijeme t u kome
se vri poreenje, vri se pomou diskontnog faktora.
NSVn=En*
gdje su:
NSV -
neto sadanja vrijednost trokova (prihoda) u vremenu i
En -
trokovi (prihodi) koje treba svesti na vrijednost u vremenu t, kada je

t=1,2,3,,n
- koeficijent diskontovanja,
=(
Ukoliko se na sadanju vrijednost svode budui trokovi (prihodi) E1, E2,..,En uz

jednake diskontne stope i1=i2=in sadanja vrijednost u vremenu "nula" bie:
Ako diskontne stope variraju tokom perioda eksploatacije, sadanja vrijednost u

vremenu "nula" izraava se kao:
U oba gornja sluaja Eo predstavlja vrijednost u vremenu nula te je nije potrebno

svoditi na vrijednost tog vremena.
Vrijeme na koje e se svoditi svi trokovi i prihodi odreuje se individualno, zavisno
od vrste problema i mogunosti obraivaa. Kao referentno vrijeme obino se uzima
vrijeme poetka eksploatacije, s tim da se uraunavaju i interkalarne investicije. U
drugom sluaju, kao vrijeme "nula" moe se odrediti i vrijeme poetka graenja.
Poseban problem predstavlja sluaj kada su kako trokovi i prihodi koje treba svoditi
na sadanju vrijednost tako i diskontna stopa konstantni. U tom sluaju, sljedea
formula daje vrijednost tih trokova, odnosno, prihoda u vremenu t :
78
Poto se sadanja vrijednost koristi definie kao razlika prihoda i trokova

(ukljuujui i poetna ulagalja) sadanju vrijednost projekta moemo izraziti kao:
79

Pri tome pretpostavljamo da su godinji trokovi T i prihodi P (odnosno, koristi K)
konstantni te da se diskontuju po stopi i, bez obzira u kom vremenu su nastali.
Projektno rjeenje, odnosio investiciona ulaganja, postaje rentabilno uvijek kada je
sadanja vrijednost koristi (P-T-I) vea od nule, tj. Kada je:
NSV 0
Ako postoji vie alternativnih rjeenja najrentabilnije je rjeenje koje ima najveu
sadanju vrijednost koristi.
Na slici 5.2. ematski je prikazan sluaj koji se u praksi najee susree.
Pod a) prikazana su ulaganja u projekat po dvije varijante i to: sa E1 oznaeni su
trokovi eksploatacije na postojeoj saobraajnici a sa Io i E2 investicije i trokovi
eksploatacije na novoprojektovanoj saobraajnici.
Pod b) je prikazana razlika trokova eksploatacije (K) izmeu varijanata, a
Pod c) neto sadanja vrijednost ulaganja u projekat. Na dijagramima je vidljivo kako
sa vremenom opada diskontovaia vrijednost investicija, a raste koristi. U sluaju da je
na kraju eksploatacionog perioda NSVk NSVI moe se zakljuiti da je projekat
ekonomski opravdan. Iz navedenog se moe zakljuiti da neto sadanja vrijednost
zavisi od veliine diskontne stope, duine trajanja efekata projekta u koji je
investirano te veliine godinjih prihoda i trokova.
Rok trajanja efekata i veliine trokova odreeni su samom prirodom, tj. namjenom
investicionog projekta, dok veliina diskontne stope zavisi od investitora i stanja na
tritu kapitala.
Dakle, diskontna stopa predstavlja osnovu za donoenje investidione odluke, jer od
nje najvie i zavisi neto sadanja vrijednost.
U strunoj literaturi mogu se, za razne trendove rasta prihoda i trokova pronai ve
gotovi obrasci za utvrivanje neto sadanje vrijednosti, prilagoeni brzoj i
jednostavnoj primjeni. Uporedo sa obrascima date su i veliine pripadajuih
izvedenih faktora te dublja matematska analiza ponaanja svih relevantnih inilaca.
Prednost metode neto sadanje vrijednosti sastoji se u tome to uzima u obzir uticaj
vremena, tj oportunitetne trokove kapitala koji se reflektuju u diskontnoj stopi. Kod
primjene ove metode takoe se uzima u obzir cijeli vijek trajanja investicije. Osnovni
problem u primjeni je kako, objektivno i pouzdano, utvrditi veliinu diskontne stope,
koja presudno utie na proraun ekonomske opravdanosti investicija.
80

5.2.4. Interna stopa rentabilnosti
Utvrivanje stope rentabilnosti moe se u domaoj strunoj literaturi nai i pod,
donekle pogrenim nazivom, Cost-Benefit metoda. U stvari, ona predstavlja samo
jedan element i jedan od kriterija po kome se doiosi odluka u Cost Benefit analizi i
oznaava se kao internal rate of return (IRR).
U ovom postupku kao nepoznata veliina poj avljuj e se diskontna stopa te se time
izbjegava njeno subjektivno odreivanje, to je - na osnovu dosadanjeg iskustva najvei problem u ekonomskim i finansijskim analizama.
Internu stopu rentabilnosti moemo definisati kao diskontnu stopu koja prethodna
ulaganja izjednaava sa neto sadanjom vrijednosti buduih koristi projekta (K=P- T),
odnosno, to je diskoitna stopa pri kojoj je neto sadanja vrijednost koristi jednaka
nuli.
Matematiki, internu stopu rentabilnosti moemo izraziti kao nepoznatu u jednaini:
Odnosno:
Minimalno prihvatljiva stopa rentabilnosti investicionog projekta odgovara

stopi po kojoj je mogue angaovati finansijska sredstva na tritu kapitala,
odnosno govorei sa aspekta investitora - to je stopa za koju investitor smatra
da je jo uvijek opravdano pristupiti realizaciji projekta.
U literaturi je prikazan nain odreivanja stope rentabilnosti u zavisnosti od stope
rasta koristi, trajanja graenja objekta, vremena eksploatacije te odnosa investicija i
koristi za sve trendove rasta. Osim korektnog matematskog izvoda, a radi lakeg
snalaenja, dati su i dijagrami za direktno oitavanje interne stope rentabilnosti.
81

Komplikovan matematski proraun bio je velika prepreka za iru primjenu ovog
postupka u praksi, meutim, uvoenjem raunarske tehnike ove se jednaine
rjeavaju iteracijom tako da metoda postaje jedna od najee primjenjivanih u
procesu utvrivanja ekonomske opravdanosti ulaganja. Ove jednaine, obino,
imaju vie od jednog rjeenja, ili imaju negativan predznak u rjeenju pa je potrebna
dodatna ekonomska analiza dobijenih rezultata.
Generalni problem, kao i kod drugih slinih metoda, je u tome da se polazi od
pretpostavke da su svi elementi uzeti u proraun realni, kako u momentu
posmatranja tako i u perspektivi. Meutim, veoma je teko ocijeniti bliu, a kamoli
dalju budunost (20 ili 30 godiia) za koju se vri ocjena opravdanosti ulaganja. Zato
se obavezno kod prorauna, pored osnovnih, utvruje i opravdanost ulaganja i za
ekstremne vrijednosti elemenata prorauna (investicije, prihode, trokove, diskontnu
stopu,..,) i to sa ciljem da se odrede okviri u kojima se moe oekivati ve utvrena
opravdanost investicije. Ova dopunska analiza ekonomske opravdanosti ulaganja
naziva se analiza osjetljivosti i njom se utvruju promjene na pokazateljima
efektivnosti investicija nastale pri promjeni vrijednosti osnovnih podataka koji ulaze u
proraune kao i posljedice uvoenja ekstremnih vrijednosti, koje se odraavaju na
rezultate ekonomskih prorauna.
5.2.5. Primjer
Zadatak: Poveanje kapaciteta jedne saobraajnice mogue je izvriti po dva
varijantna rjeenja. Njihovi eksploatacioni pokazatelji su sljedei:
Primjenom metode amortizacije, anuiteta, neto sadanje vrijednosti i interne stope

rentabilnosti dati zakljuak o ekonomskoj opravdanosti realizacije projekta te
ogranienjima i mogunostima primjene metoda.
82

Rjeenje:
a) metoda amortizacije *
83

b) metoda anuiteta
84
Po ovom kriteriju povoljnija je varijanta 2 jer je IRR2>IRR1. Inae, obe varijante su

ekonomski opravdane jer imaju internu stopu rentabidnosti veu od zadate diskontne
stope (22,53>12% , 17,399>12%).
Zakljuak:
Na osnovu rezultata dobijenih proraunima po svim metodama moemo zakljuiti da
metoda proste amortizacije nije pogodna za donoenje odluke jer daje prednost
samo kraem vremenu otplate, a ne vodi rauna o daljim prihodima koje taj projekat
u eksploataciji ostvaruje.
Ostale metode daju identine rezultate, ali je oigledio da samo jedna metoda ne
moe biti relevantna za donoenje vanih investicionih odluka. Zato je preporuljivo
uvijek izvriti proraune po vie metoda, te na osnovu vie raspoloivih podataka,
koji daju razliite pokazatelje, donijeti pouzdaniju odluku.
85

5.2.6. Specifinosti primjene kod projekata saobraajnica
U prethodno prikazanim metodama teoretski je predoen nain utvrivanja
ekonomske opravdanosti ulaganja u odreene investicione projekte. Pri tome se,
uglavnom, razmatraju sluajevi samo sa poetnim ulaganjima - a takva rjeenja kod
kompleksnih i velikih projekata saobraajnica - najee ne pruaju rezultate koji bi
dali punu ekonomsku opravdanost projektu. Zato je potrebno pristupiti elastinijem
prilagoavanju projekata rastuim saobraajnim potrebama, uz dodatna - vremenski
odloena - ulaganja za dogradnju kapaciteta, jer takva rjeenja uglavnom ispoljavaju
vei stepen ekonomske rentabilnosti. Ovo se naroito odnosi na mogunosti
postepenog poveanja kapaciteta puteva i to dogradnjom drugog kolovoza (dionicu
po dionicu) ili na poveanje kapaciteta eljeznikih pruga uvoenjem savremenih
ureaja i sistema za praenje kretanje vozova, odnosno dogradnjom novih
kolosijeka.
5.2.6.1. Optimalno vrijeme dogradnje saobraajnice
Kopnene saobraajnice, bilo koje vrste - nezavisno da li putne ili eljeznike, uvijek
su zahtijevale poseban pristup u postupku prouavanja opravdanosti izgradnje kao i
potrebnih kapaciteta te zahtijevanog nivoa usluge. Ovo je bilo neminovno, jer radi
optih drutvenih ciljeva (ubrzanog ekonomskog razvoja, migracija stanovnitva,
razvoja novih industrijskih grana ili turizma) put ili pruga su se obino morali sagraditi
i odravati bez obzira koliki saobraaj na njima je bio oekivan. Posebno indikativan
primjer je bila izgradnja tzv. Jadranske magistrale na dijelu od Splita do Dubrovnika
krajem sedamdesetih godina prolog vijeka koja je omoguila znaajne ekonomske
promjene i razvoj priobalnog podruja - a njeni saobraajni kapaciteti na veini
dionica nisu ni danas iskoriteni.
Meutim, vrijeme izgradnje tzv. razvojiih saobraajnica uglavnom je iza nas i svi
budui projekti moraju imati dominantan kapacitativno-ekonomski znaaj te shodno
tome i odreeno vrijeme izgradnje. Pri elastinijem prilagoavanju projekata rastuim
potrebama saobraaja i etapnom dogradnjom kapaciteta takva rjeenja mogu ispoljiti
i znaajno povoljnije pokazatelje ekonomske rentabilnosti.
Na slici 5.3. prikazana je zavisnost izmeu linije rasta saobraaja S i odgovarajuih
kapaciteta C1, C2; ..., Cn koji se mogu ostvariti raznim tehnikim i eksploatacionim
mjerama. Uz to su, po vremenskim etapama, prikazane i linije neto sadanjih
vrijednosti NSV1, NSV2 dobijenih variranjem vremena dogradnje odgovarajueg
kapaciteta. Ovdje je vidljivo da za svaku etapu postoje dva optimuma, jedan
kapacitativni tc i drugi ekonomski te . Da bi ukupna ulaganja bila minimalna, nuno je
svaku narednu etapu ostvariti u vremenu te tc . Ali, ako je kapacitativni optimum
manji od ekonomskog tc < te onda mu se ekonomski optimum mora podrediti poto
prvenstveni zadatak jeste obezbjediti zahtijevane standarde za normalnu i bezbjednu
eksploataciju saobraajnice.
86

Slika 5.3. Model optimalnog vremena dogradnje kapaciteta saobraajnice
Proraun ekonomskog optimuma mogue je izvriti na sljedei nain:
87

Daljim pojednostavljenjem izraza, razvijajui logaritamske redove i uvaavajui
uslove konvergencije - uzimajui u obzir manji broj lanova reda te uvrtavanjem
vrijednosti diskontne stope u dijapazonu od 5 do 25% dobije se konana vrijednost
Na ovaj nain dobija se ekonomski optimum, a kapacitativni optimum dobija se

jednim od naina prorauna kapaciteta saobraajnice (zavisno da li je pruga, put i
sl.).
Vremenskim odlaganjem investicionih ulaganja,
odnosno
pravovremenim
usklaivanjem kapaciteta saobraajnice sa saobraajnim potrebama, dobija se
model koji moe pruiti dovoljno analitikih podataka za cijeli eksploatacioni vijek
saobraajnice. Posebno je znaajno da u uslovima nepouzdanih planiranja veliine
saobraaja ovaj model omoguuje i dodatni kvalitet racionalnog upravljanja
investicijama i ulaganje sredstava u prioritetne projekte.
Veoma prikladan je primjer analiza saobraajnog optereenja na evropskom
transportnom koridoru Vc (Budimpeta-Osijek- Sarajevo-Ploe) u dijelu koji prolazi
kroz Bosnu i Hercegovinu . Snimanjem sadanjih saobraajnih tokova i prognozom
zasnovanom na drutveno-ekonomskom razvoju u narednih dvadeset godina
dobijena je saobraajna slika koja pokazuje da e kapaciteti postojee drumske
saobraajnice biti iscrpljeni iskljuivo u podruju velikih vorita (gradova Doboj,
Sarajevo, Mostar). Zato je neophodno istraiti tehniko- eksploatacione solucije za
rjeenje problema i izvriti dogradnju potrebnih kapaciteta samo na odreenim
lokacijama, a predstavljenom ekonomskom analizom moemo doi do rjeenja
najpovoljnijeg naina ulaganja finansijskih sredstava.
Oigledno je da kombinacija ekonomsko-tehnikih analiza jedina moe da prui
dovoljno podataka i predstavlja podlogu za racionalno upravljanje investccijama.
5.2.6.2. Tretman saobraajnica u koridoru
Pod saobraajnim koridorom smatra se podruje irine oko 30 km a kojim prolaze
razliiti vidovi saobraajnica (put, pruga, rijeni tok, telekomunikacioni vodovi,
energetski vodovi, naftovod, gasovod, itd.). Ve je pokazano da pri projektovanju i
graenju velikih i skupih infrastrukturnih sistema, kao to su putevi ili pruge,
neophodno treba utvrditi optimalno vrijeme izgradnje tih kapaciteta. Saobraajni
koridor prua jo vie mogunosti da se u njemu primjenjuju razliite ekonomske,
tehnike pa ak i administrativne mjere da bi se ostvario ukupno najbolji ekonomski
efekat po drutvo. Iidikativan je primjer vajcarske u kojoj je ogranien broj dozvola
za teke kamione koji su u tranzitu kroz zemlju, a administrativne mjere ih
88

primoravaju na koritenje eljeznice (kamioni se ukrcavaju na vozove i tako prevoze
do eljenih destinacija).
Pri prevozu putnika i robe u saobraajnom koridoru podjela rada se moe provesti na
razne naine. U praksi bi bilo najbolje prihvatiti rj eenje u kome se nj elokupni
transport u posmatranom eksploatacionom periodu ostvaruje uz minimalna ulaganja.
U sluaju vieetapne promjene uslova eksploatacije minimalni nivo neto sadanje
vrijednosti postie se pri optimalnom vremenu dogradnje kapaciteta naredne etape.
Ako je optimalno vrijeme dogradnje gor1 due od vremena iskoritenja prevoznih
kapaciteta prethodne etape (topt > tc) onda to vrijeme diktira rok do kojega treba
sagraditi iove kapacitete kako bi se, u novostvorenim uslovima, eksploatacija
nesmetano odvijala. Na ovom aproksimativnom preduslovu (dovoljno pouzdanom za
ovakvu vrstu procjena) zasnovana je i metodologija raspodjele tokova u
saobraajnom koridoru. Iaime, polazi se od pretpostavke da se dogradnja kacaciteta
ostvruje nakon iscrpljenja prevozne moi prethodne etape. Prema tome, zbog
utvrivanja sadanje vrij ednosti po poj edinim varij antnim rjeenjima, treba utvrditi
vremensku zavisnost izmeu investicionih ulaganja, iskoriteiosti kapaciteta i
promjene tehnologije rada te iz toga po fazama odrediti rezultujue trokove.
Teoretski je mogue pravilnim upravljanjem ekploatacijom na toj infrastrukturi
ostvariti sumarno nie trokove od onih u uslovima slobodnog, neregulisanog
koritenja.
Na slici 5.4. predoena je postupnost utvrivanja pojedinih faznih elemenata rada i
trokova u saobraajnom koridoru. Pretpostavljeno je da se na jednom pravcu
paralelno pruaju put i eljeznika pruga te je:
pod a) ematski su date veliine saobraajnog optereenja na putu i njima
korespondirajui kapaciteti, te vremena iskoritenosti za veliinu PGDS;
pod b) data je veliina bruto godinjeg saobraaja na eljeznikoj pruzi (ukupni
saobraaj kao i saobraaj nakon preusmjeravanja dijela teretnog saobraaja sa
puta);
pod c) dat je dijagramski tok svih ulaganja i to za sljedea varijantna rjeenja:
-
NSV1 - sa postepenom dogradnjom raspoloivih saobraajnica u koridoru;

NSV2 - sa preusmjeravanjem tereta sa puteva na eljeznicu.
Iz ovoga primjera je vidljivo da se pravovremenim reagovanjem u domenu

eksploatacije saobraajnom infrastrukturom u koridoru, u odreenom periodu, mogu
ostvariti sumarno nii trokovi eksploatacije. Zbog raznolikosti tehnologija prevoza,
proraun trokova eksploatacije provodi se od izvora do cilja putovanja, tako da se u
obzir uzimaju i trokovi poetno-zavrnih operacija i manipulacije kod eljeznica,
odnosno, pretovara ili ukrcavanja/iskrcavanja kod kamiona. Na ovaj nain mogue je
u jednom saobraajnom koridoru kompleksno zahvatiti sve raspoloive kapacitete
89

kao i optereenje pa, nezavisno od pojedinanog trenda rasta, utvrditi optimalan
razvoj svih grana saobraaja u koridoru.
Ovakav nain prorauna, odnosno uporeivanja neto sadanje vrijednosti svih
ulaganja, posebno je opravdano primjenjivati u uslovima pojave novih, masovnih
tereta na saobraajnicama (otvaranje rudnika, nove luke i sl.). Takoe, mogue je
predvidjeti i posljedice naglog razvoja stepena motorizacije, potreba za individualnim
putnikim putovanjima kao i posljedice toga (smanjenje kapaciteta, smanjenje brzina,
smanjenje nivoa usluge ali i poveanje broja saobraajnih nesrea).
Sa velikom pouzdanou mogu se predividjeti potrebne mjere koje e biti neophodno
preduzeti, a sve u cilju stvaranja normalnih i bezbjednih uslova za eksploataciju na
raspoloivim vrstama saobraajnica u koridoru.
90
5.3. Metode za dodnoenje odluka drutvenog aaja

Savremene metode odjenjivanja projekata drutvenog znaaja nastoje da obuhvate
sve trokove i koristi izazvane nekim ulaganjima, a koja su znaajna sa opteg
ekonomskog i drutvenog aspekta.
Metode se mogu podijeliti u etiri osnovne grupe:
metode efikasnosti,
metode efektivnosti,
metode rangiranja,
ostale metode.
Od metoda efikasnosti najpoznatija je analiza trokova i koristi (Cost Benefit

Analysis) gdje se rezultati pojedinih projekata posmatraju sa ekonomskog stanovita.
Za opjenu projekata, sa stajalita drutva kao njeline, razvijena je drutvena analiza
trokova i koristi (Social Cost Benefit Analysis) koja daje odgovor na pitanje da li se u
91

toku trajanja projekta stvaraju koristi koje mogu servisirati nedostajua sredstva u
drutvu. Posebna se panja posveuje dravnoj ekonomskoj politici, investicionim
programima u sektoru, stanju javnih prihoda, bankama, privatnom sektoru itd.
Kod metoda efektivnosti (Cost Effectiveness Analysis)) vanije karakteristike
moguih rjeenja se ralanjuju u dvije grupe pokazatelja - pokazatelje trokova i
pokazatelje efektivnosti. Trokovi se definiu kao novani izraz utroka svih
sredstava koji su neophodni za izgradnju, rad i odravanje objekata za vrijeme
njihovog vijeka trajanja. Efektivnost se definie kao mjerilo stepena ostvarenja ciljeva
za pojedine varijante (npr. najvei prihodi za drutvo po jedinici trokova). Cilj metoda
je prikazati koji se nivo koristi moe ostvariti uz najmanje trokove, ili pokazati kako
se maksimalni nivo koristi moe dostii ali naravno i uz odreeni nivo trokova.
Glavna karakteristika metoda rangiranja je da pokazatelje ne predoavaju samo u
novanoj vrijednosti nego i u drugim (fizikim i kvalitativiim) vrijednostima te da
jednaku vrij ednosti pridaj u kako mj erljivim tako i nemjerljivim- deskriptivnim
parametrima. Fleksibilnije su od metoda ekonomskog vrednovanja, a nastale su u
tenji da se prevladaju tekoe u prikupljanju potrebnih podataka i iskazivanja
novane vrijednosti za efekte bez trine cijene.
Veoma vaan segment vrednovanja predstavlja i ocjena izvodivosti projekta sa
gledita drutva. Projekat mora u najveoj moguoj mjeri biti u saglasnosti sa
postojeim drutvenim i kulturnim sistemom vrijednosti. Ako postoje odreena
odstupanja potrebno je uraditi realnu procjenu mogunosti da program/projekat bude
prihvaen od lokalnih vlasti, udruenja i organizacija. U konanim verzijama esto je
potrebno ublaiti efekte programa/projekta odnosno sanirati njegove neeljene
efekte. Projekti moraju ispuniti svoje ciljeve na dobrobit cij elog drutva ali da uj edno
daj u i punu satisfakciju onima koji su oteeni pri njegovoj realizaciji.
5.3.1. Analiza trokova i koristi (Cost Benefit Analysis)
Ve j e navedeno da vrednovanje proj ekta predstavlja najsloeniju i najvaniju fazu
projekta prije njegove same implementacije. U ovoj fazi prepliu se i koriguju svi
aspekti projekta, tako da je fleksibilnost i timski rad preduslov za korektno
vrednovanje. Za oekivati je da interesi pojedinca i drave ne moraju uvijek biti isti pa
se esto deava da projekat koji je veoma privlaan za pojedinca-investitora, bude
apsolutno neinteresantan sa dravnog stanovita. Analiza trokova i koristi sa
stanovita dravnog interesa predstavlja ekonomsku analizu (gdje su obuhvaeii svi
trokovi i sve koristi u drutvu kao i svi uticaji na realne drutvene prihode). Ova
kategorija je veoma vana posebno kod vrednovanja objekata saobraajne
infrastrukture gdje se npr. pri investiranju u rehabilitaciju puta ostvaruju velike
drutvene koristi od smanjenja vremena putovanja, smanjenja trokova odravanja
puta i vozila, smanjenja broja saobraajnih nesrea i sl. Znai da se u koristi od
92

projekta za cijelo drutvo uraunavaju koristi u irem smislu, a ne samo puka
profitabilnost, kao u sluaju ulaganja pojedinca-investitora.
Ispravnost ekonomskog vrednovanja pomou analize trokova i koristi zavisi do koje
mjere se mogu utvrditi svi efekti projekta i do koje mjere se ti uiici mogu procijeniti te
meusobno uporediti. Javljaju se pitanja koje trokove i koristi treba ukljuiti u
analizu, kako ih vrednovati, uz koju stopu svesti na sadanju vrijednost, koliki je
ekonomski vijek trajanja ulaganja i koja ogranienja su najbitnija.
Pri ekonomskom vrednovanju projekata u analizi trokova i koristi primjenjuju se
razni kriteriji. Najvaniji i najee upotrebljivani su:
Neto sadanja vrijednost
Interna stopa rentabilnosti
Odnos trokova i koristi.
Uopte uzevi, ekonomski kriterij pri utvrivanju najboljeg varijantnog rjeenja moe
se definisati kao maksimalna razlika izmeu ukupnih trokova i ukupnih prihoda,
odnosno, diskontna stopa za koju je sadanja vrijednost jednaka nuli.
Koristi se definiu kao svi pozitivni efekti nekog projekta i dijele se na sljedee
kategorije:
a) primarne ili direktne koristi, koje imaju davaoci usluga, a ije nastajanje
omoguuje relaizacija programa ili projekta;
b) sekundarne ili indirektne koristi, koje proizilaze iz primarnih koristi ili ih one
stvaraju;
c) nemjerljive koristi, ija vrijednost se ne moe odrediti u cijeni usluge koritenja
projekta.
Trokovi projekta obuhvataju sve negativne efekte nekog programa ili projekta i
dijele se na sljedee kategorije:
a) primarni ili direktni trokovi, koji podrazumjevaju vrijednost sredstava kojih se
moramo odrei da bi realizovali cilj programa ili projekta;
b) sekundarni ili indirektni trokovi, koji nastaju pri proi- zvodnji indirektnih koristi;
c) pridrueni trokovi, koji nastaju kod uivalaca primarnih koristi, a radi njihovog
punog ostvarenja;
d) nemjerljivi trokovi, ija vrijednost se ne moe izraziti u novanom obliku;
e) vezani trokovi, gdje je veoma teko ustanoviti njihovu specifinu svrhu, pa se
moraj u podij eliti izmeu svih korisnika programa/projekta.
Svi aspekti ekonomskog vrednovanja su veoma vani, ali ekonomski povrat je
presudan u veini projekata i po mogunosti se uvijek iskazuje u finansijskom obliku.
U sluaju da ne postoji mogunost iskazivanja pokazatelja u finansijskom obliku,
neophodno je osigurati da svi elementi trokova i koristi budu uzeti i tretirani uz isti
pristul. Jer, ako nije uraena sveobuhvatna i detaljna analiza oekivanih prihoda i
93

trokova ekonomska procjena nee dati realan rezultat programa/projekta i potrebe
drutva.
5.3.1.1. Postupak analize
Postupak rada u toku analize trokova i koristi moe se posmatrati kroz nekoliko
etapa. Ovdje je usvojena podjela koja je
najzastupljenija u strunoj literaturi, ali i sve ostale podjele su naelno sline i
predstavljaju samo modifikadije iste podjele.
a) definisanje projekta
Prvi korak analize je definisanje projekta, tj. programa, to zapravo znai da je
potrebno ustanoviti sve trokove i prihode koje jedan projekat prouzrokuje.
Najvanije je da se proraunom obuhvate sve koristi i trokovi koji nastaju u toku
cijelog vijeka eksploatacije objekta, tj. definisanje projekta obuhvata odreivanje
ekonomskog vijeka trajanja i odreivanje svih trokova i koristi.
U toku ove etape treba izvriti raspodjelu svih trokova i koristi kako bi ustanovili koje
trokove i koristi treba obuhvatati analizom i ko su nosioci pojedinih trokova i koristi.
b) procjena koristi i trokova
U ovom koraku osnovni zadatak je ocjena vrijednosti svih trokova i koristi prema
trinoj vrijednosti, to treba izraziti u novanom obliku radi mogueg poreenja. Ako
se realizacijom projekta pojavljuju nemjerljive koristi i trokovi iju vrijednost je teko
valorizovati na tritu, onda se njihova vrijednost odreuje procjenom - odnosno u
nekim sluajevima se uopte nee moi ni odrediti.
Poto procjena obuhvata i sadanje i budue prihode i trokove onda je, radi
poreenja, budue pokazatelje potrebno svesti na sadanju vrijednost i pribrojiti ih
sadanjim prihodima i trokovima kako bi za cijeli tok vijeka trajanja projekta dobili
vrijednosti izraene u samo jednoj vrijednosti:
gdje su:
P - ukupni prihodi projekta
Pn - godinji prihodi
n - ekonomski vijek trajanja projekta
i - diskontna stopa
94

R - rezidualna vrijednost projekta
Analogno ovome i za trokove se moe napisati;
gdje su:
T - ukupni trokovi projekta
Tn - godinji trokovi projekta.
Na ovaj nain dobijamo trokove i irihode predstavljene jednim izrazom to
omoguuje njihovo dalje poreenje matematskim formulisanjem modela za
raunarsku ili manuelnu obradu.
c) odreivanje ekonomske rentabilnosti projekta
Kada su trokovi i koristi procijenjeni i svedeni na sadanju vrijednost potrebno je
donijeti definitivnu odluku o opravdanosti realizacije pojedinih projekata i to sa
gledita investitora. Pri tome se obino radi o poreenju vie varijanata, kako bi se
odredila najrentabilnija, ili o odluci da ili ne prii realizaciji nekog projekta, imajui u
vidu sve njegove koristi i trokove. Radi izbora varijante, odnosno, projekta za
realizaciju, potrebno je prethodno odabrati kriterije za izbor i na temelju njih odrediti
najpovoljniju varijantu, tj. projekat. Izbor se vri na osnovu sljedeih kriterija;
Uporeivanjem neto sadanje vrijednosti koristi Neto sadanja vrijednost
koristi predstavlja viak prihoda nad trokovima, tj.
Kn = Pn Tn. Po ovom kriteriju najpovoljniji je projekat koji ima najveu ukupnu
vrijednost koristi Kn.
Uporeivanjem stope povrata investiranih sredstava
Ovu stopu izraavamo kao odnos neto koristi i ukupnih investicija pa ovaj kriterj
pokazuje povoljnim projekte kod kojih su poetna ulaganja mala i ne uzima u obzir
kasnije trokove eksploatacije.
Uporeivanjem odnosa koristi i trokova
Ovdje se uzimaju u obzir sveukupni trokovi (investiciona ulaganja i trokovi
eksploatacije) i prihodi te utvruje koliko je potrbno uloiti sredstava da bi se ostvarila
odreena korist. Pogodan je za izbor izmeu nekoliko varijanata ali nije pogodan za
donoenjb odluke tipa da ili ne prii realizaciji nekog nrojektajer je u toj odluci vaan
apsolutni nivo koristi.
Uporeivanjem interne stope rentabilnosti
95

Na osnovu ovog kriterija najpovoljnija je varijanta koja ima najveu stopu, odnosno,
varijanta kod koje je interna stopa rentabilnosti vea od vaee diskontne stope.
Kako je ve vie puta navedeno, kod ekonomskih prorauna se, pored osnovne,
utvruje rentabilnost investicija i za ekstremne vrijednosti ulaznih parametara. Pri
ispitivanju osjetljivosti polazi se od osnovnih pretpostavki promjena vrijednosti
ekonomskih pokazatelja u apsolutnim ili relativnim iznosima (npr. granice promjena
od 0,75 do 1,25), a variraju se uglavnom vrijednosti prihoda, trokova, investicija i
diskontne stope, te posmatraju reperkusije na veliinu neto sadanje vrijednsoti
ulaganja, interne stope rentabilnosti i roka povrata uloenih sredstava.
Ponekad se tek analizom osjetljivosti uvia pravo stanje projekta pa je mogue
izabrati projekat za realizaciju koji, na prvi pogled, nema najpovoljnije karakteristike.
5.3.1.2. Potekoe u provoenju analize trokova i koristi
Osnovno je istai da odreivanje metoda i njihova primjena poiva na
pretpostavkama koje su uglavnom nerealne. Naime, pretpostavlja se da su u
potpunosti poznate sve varijable, koje se kvantifikuju u toku primjene metoda.
Oigledno je da ova pretpostavka teko moe izdrati kritiku analizu, pogotovo ako
je vijek trajanja investicije dui. U procesu analize koristi i trokova pojavljuje se
potekoe praktiie prirode, a koje imaju veliki uticaj na rezultate analize. Uobiajeno
je da najvei problem za obraivae analize predstavljaju:
1. odreivanje ekonomskog vijeka trajanja objekta
Ekonomski vijek trajanja projekta moemo definisati kao vremenski period u toku
kojega projekat daje koristi. Treba ga razlikovati od tehnolokog - pod kojim se
podrazumjeva period u kome objekat prua normalne uslove eksploatacije, bez
obzira na ekonomske efekte - ili tehnikog - gdje podrazumjevamo fiziki vijek
trajanja objekta.
Bri ekonomski napredak uzrokuje krai ekonomski vijek trajanja objekta i treba ga
odrediti zavisno od fizikih osobina objekta i stepena tehniko-tehnolokog razvoja.
Npr. kao posljedica razvoj a i primj ene savremenih informatikih tehnodogija
ekonomski vijek te opreme je sveden na minimum.
Duina ekonomskog vijeka zavisi i od veliine diskontne stope koja se koristi za
svoenje elemenata trokova i koristi na sadanju vrijednost.
2. sekundarni i nemjerljivi efekti
Uzimanje sekundarnih efekata u obzir u velikoj mjeri zavisi od injenice da li se na
osnovu primarnih efekata moe bez dvoumljenja odrediti koji projekat je povoljniji.
Ako poreenjem primarnih efekata ne moemo dobiti odgovor na postavljeno pitanje
96

potrebno je analizom sekundarnih i nemjerljivih efekata utvrditi koji projekat treba
realizovati.
3. tete i kompenzacije
U toku realizacije projekta esto se moraju napustiti razna po.strojenja,
poljoprivredno zemljite, objekti infrastukture i drugi privredni objekti. Zbog tako
nastalih teta potrebno je pravnim i fizikim licima odrediti kompenzacije i ove
negativne efekte projekta koristiti u analizi. Ako se npr. kao posljedica realizacij e
nekog projekta pojavi ekoloko oneienje okoline, a ije spreavanje nije bila
prethodna obaveza investitora, onda e se pri ekonomskoj analizi, ovako nastali
trokovi morati uzeti u obzir pri proraunu.
4. cijene
Preporuuje se da se procjena koristi i trokova vri po konstantnim sadanjim
cijenama i treba nastojati da te cijene predstavljaju tipine, prosjene a ne ekstremne
uslove trita. Naravno da se sa aspekta pojedinca-investitora kod analize trokova i
koristi, koja je fokusirana na profitabilnost (finansijska analiza) koriste trine cij ene
(slobodno formirane cijene). Kod ekonomske (drutvene) analize trokova i koristi
koriste se tzv. shadow price ili cijene koje nisu slobodno formirane na tritu i koje u
sebi, osim osnovne finansijske, sadre i razliite drutvene trokove "opportunity
costs.
5. rizik
Obino dugi vijek trajanja investicionih objekata (posebno infrastrukture) oteava
moguiost realnog predvianja koristi i trokova i stoga postoji fiziki, ekonomski i
finansijski rizik koji treba preuzeti prilikom realizacije projekta. Rizike vezane za
tehnoloke promjene ili promjene privrednih aktivnosti nemogue je predvidjeti sa
odreenom sigurnou ali oni postoje i prijete da umanje pozitivne efekte projekta.
6. diskontna stopa
Koristi i trokovi se pojavljuju u toku odreenog vremenskog perioda a ne u jednom
trenutku. Sadanja vrijednost zavisi od iznosa buduih efekata i kamatne stope,
odnosno stope po kojoj se budui troak ili korist svodi na sadanju vrijednost. Bitno
je da se u toku analize ista stopa primjenjuje za svoenje na sadanju vrijednost i
koristi i trokova pa e tako relativni odnosi ostati uvijek nepromjenjeni. Raiije je ve
istaknut problem odreivanja diskontne stope (bankarske veliine ili komparativno
odreivanje u odnosu na mogunost plasiranja kapitala u drugu svrhu) tako da ovo
ostaje najvei problem pri ekonomskoj, odnosno, finansijskoj analizi tronova i koristi.
Iz svega navedenog vidljivo je da analiza trokova i koristi (Cost Benefit Analysis CBA) sadri dosta elemenata koji nisu dati nekim objektivnim zakonitostima ve
zavise od donosioca investicione odluke. Zato nije razumno vjerovati da e CBA ili
bilo koja druga metoda automatski dati rjeenje koje bi se moglo smatrati
97

najpovoljnijim. Stoga i rezultate analize treba shvatiti samo kao pokazatelje odnosa
meu projektima, odnosno, varijantama projekta, date ne u precizno odreenim
veliinama nego u redu veliina.
U teoriji i metodologiji donoenja investicionih odluka posveuje se velika panja
tretmanu neizvjesnosti i rizika pa postoje i odreene metode kojima se neizvjesnost i
rizik pokuavaju kvantifikovati. Matematskim metodama se esto pripisuje osobina
dovoenja do apsolutne istine. To je oita zabluda, jer te metode ne mogu
garantovati nita vie nego da su rezultati hipoteza koje smo prihvatili prije primjene
metode. Prema tome, nesavrenost rezultata koje one daju ne potiu zbog
nesavrenosti metoda nego zbog onih koji te metode upotrebljavaju.
Konaan sud o rentabilnosti investicija moemo prepustiti metodama samo onda
kada one omoguavaju donoenje lreciznijih zakljuaka nego to ih prua
kvantitativna analiza.
Doprinos metoda za donoenje investicionih odluka sastoji se vie u racionalnijem i
analitiki stroijem posmatranju same problematike investiranja nego to bi to bilo
mogue na osnovu intuicije, iskustva i lokalnih pokazatelja.
5.4. Metode viekriterijumske optimizacije
5.4.1. Uvod
Svjedoci smo brzih i sveobuhvatnih promjena u svakodnevnom ivotu, nauci i
tehnologiji, to, istovremeno zahtijeva i preispitivanje naeg pristupa poimanju
drutvenih i naunih fenomena. U mnogim naukama, posebno prirodnim i tehnikim,
domirao je analitiki pristup, gdje se svi fenomeni posmatraju kao skup nezavisnih
elemenata izmeu kojih postoji uzrono- posljedina veza i gdje se elementi opisuju
krutim definidijama ili pravilima. Primjena ovog pristupa unaprijedila je mnoge
prirodne nauke ali nije zadovoljila potrebe savremnog svijeta u pogledu
razumijevanja i posebno upravljanja kompleksnim projektima. Radi usavravanja
metoda planiranja i upravljanja razvijene su razliite naune discipline. Sa porastom
kompleksnosti problema koji se prouavaju javlja se i potreba za produbljivanjem
nekih oblasti i tako su stvorene nove naune discipline kao to su teorija sistema,
teorija upravljanja, optimizacija, matematiko programiranje i sl.
U sistemskom pristupu svaki projekat treba shvatiti kao cjelinu sastavljenu od
meusobno povezanih elemenata koji djeluju jedii na druge. Teorija sistema se
zasniva na pretpostavci da se ponaanje svakog elementa moe opisati pogodnim
matematikim modelom. Za predstavljanje modela koristi se iroki dij apazon
matematskog naina izraavanja: teorija skupova, matematika logika, funkcionalna
analiza, teorija diferencij alnih jednaina i drugo.
98

Prouavanje realnog sistema (projekta) moe se vriti na samom projektu ili
ispitivanjima na modelu. Pojam model zasniva se na postojanju sliiosti izmeu dva
sistema (realnog i apstraktnog). Znaaj modela je u tome to, izraen model koji
reprezentuje realni sistem, omoguava vrenje ispitivanja na njemu ime se
izbjegavaju eksperimenti na skupim realnim projektima - a to je u graevinarstvu
skoro i nemogue.
Teorija optimizacije prouava kako da se opie i postigne najbolje rjeenje projekta,
pod uslovom da se zna kako da se mjeri i kako da se razlikuju pozitivni i negativni
efekti projekta. Odavno su teorijski postavljene mnoge matematike metode
optimizacije ali je njihova praktina primjena bila onemoguena prvenstveno zbog
neophodnih obimnih raunanja. Razvojem raunara mnoge stare metode su postale
atraktivne to je, ujedno, ubrzalo i razvoj softverskih aplikacija u teoriji optimizacije.
Da bi se primijenila neka metoda optimizacije (bilo jednokriterijumska ili
viekriterijumska) potrebno je prethodno izvriti matematiku formulaciju problema,
odnosno formirati matematiki model. Ako matematiki model dobro reprezentuje
problem tada e i rjeenje, dobijeno pomou modela, biti dobro rjeenje datog
problema, Generalni zadatak optimizacije je da se izvri izbor najbolje varijante i to iz
niza moguih ili povoljnih varijanti, a u smislu prethodno usvojenih kriterijuma. Takvo
rjeenje se naziva optimalno rjeenje i ono predstavlja kompromis izmeu elja
(kriterijuma) i mogunosti (ogranienja). Kriterijum se obino izraava kriterijumskom
funkcijom koja za najbolju varijantu (rjeenje) treba da dostigne vrijednost ekstrema,
obzirom na ogranienja koja uslovljavaju mogunost postizanja cilja optimizacije.
Matematiki gledano, problem optimizacije se svodi na odreivanje ekstrema
kriterijumske funkcije i u tu svrhu razvijene su razliite metode. Metode se razvijaju i
namijenjene su samo za rjeavanje pojedinih vrsta problema. Ne postoji algoritam
koji je najpogodniji za sve probleme optimizacije.
Optimizacija (posebno viekriterijumska) je sloen proces dolaenja do rjeenja i
odvija se u vie faza i na vie nivoa odluivanja. Osnovni koraci ili faze u optimizaciji
su:
1. Definisanje ciljeva i namjena projekta, identifikacija naina postizanja
eljenih ciljeva;
2. Matematiki opis sistema i definisanje naina vrednovanja i
kriterijumskih funkcija;
3. Koritenje postojeih metoda, optimizacija u uem smislu;
4. Usvajanje konanog rjeenja ili donoenje konane odluke;
5. Ako konano rjeenje nije usvojeno, prikupiti nove informacije i ponoviti
postupak novim definisanjem zadatka.
Primjena metoda optimizacije je veoma delikatna zbog mogue interakcije izmeu
hijerarhijskog nivoa odluivanja i tehnikog nivoa obraivaa jer donosilac odluke u
veini sluajeva i ne poznaje metode optimizacije te je oteano ukljuivanje
99

preferencije donosioca odluke u modele optimizacije. Postupak donoenja konane
odluke zavisi od strukture donosioca odluke, skupa rjeenja koji mu se prezentira,
okruenja i drutvenih normi koje mogu diktirati podruje primjene.
Tehniki nivo (obraiva) treba da predloi donosiocu odluke skup dobrih odluka
(alternativnih rjeenja) vodei rauna o tome da olaka donoenje konane odluke,
to znai da predloena rjeenja treba da su jasno, kratko i precizno obrazloena i da
njihov broj bude relativno mali.
Metode viekriterijumske optimizacije se mogu podijeliti na vie naina, ali
uobiajena je podjela prema tretmanu preferencija:
Metode za odretanje neinferiornih rjeenja: odreuje se skup neinferiornih
rjeenja, a donosilac odluke treba da na osiovu vlastite preferencije usvoji
konano rjeenje - metoda teinskih koeficijenata, metoda ogranienja u
prostoru kriterijumskih funkcija, viekriterijumska simpleks metoda, itd.;
Metode sa unaprijed izraenom preferencijom: formulie se rezultantna
kriterijumska funkcija pa se zadatak rjeava kao jednokriterijumski PROMETHEE, ELECTRE, TOPSIS, ciljno programiranje, itd.;
Interaktivne metode: donosilac odluke postepeno izraava svoju preferenciju
interaktivnim koritenjem odgovarajue metode - STEM metoda (Step
MetHod), SEMOPS metoda (Sequential Multiple Objective Problem Solving)
itd.
U veoma obimnoj literaturi kao posebne se izdvajaju i metode:
Stohastike metode gdje se u optimizacioni model ukljuuju i pokazatelji
neizvjesnosti - Metoda PROTRADE (Probabilistic Trade-off Development);
Metode sa isticanjem podskupa neinferiornih rjeenja gdje se uvode dodatni
elementi odluivanja.
5.4.2. Postavka zadatka viekriterijumske optimizacije
Teoretskoj postavci i metodama numerike realizacije problema viekriterijumske
optimizacije, odnosno, viekriterijumskog rangiranja alternativa projektnih rjeenja u
podruj u graevinarstva tek se kraj em osamdesetih godina prolog vijeka pridaje
znaajnija panja.
U principu; sam zadatak viekriterijumske optimizacije formulie se na sljedei nain:
Potrebno je definisati prebrojiv skup varijanata projekta X = (X1, X2,, XN) i skup
kriterijuma prema kojima e se vriti optimizacija F=(f1, f2,, fK)pri emu je f : X R
gdje je R konano dimenzionalni vektorski prostor.
Neka je [x] vektor jednog mogueg redoslijeda skupa varijanata projekta X
100
Zadatak viekriterijumske optimizacije je odrediti vektor [x]opt takav daje x(1)< x(2)<<
x(N) pri emu je
f : X RK
Optimizacioni kriterij 1 moe biti formulisan u vidu kriterijumske funkcije f=f(x) ili da se
bazira na vie kriterijumskih funkcija i strukturi prioriteta. f = {F(x),P}. Struktura
prioriteta P treba da sadi informacije ili definisane relacije za uporeivanje i ureenje
skupa rjeenja. Sa definisanim relacijama prioriteta kriterijumski prostor predstavlja
ureen konani skup i moe se odrediti njegov maksimalni, odnosno, minimalni
element.
5.4.3. Principi
preferencijom
numerike
realizacije
metoda
sa
unaprijed
izraenom
U podruju graevinarstva posebno iroku primjenu nale su metode sa unaprijed

izraenom preferencijom, PROMETHEE I ELECTRA. Ove metode se baziraju na
pretpostavci da postoji potpuno ili djelomino ureen prostor kriterijumskih funkcija, a
to je mogue ako je poznata preferencija donosioca odluke i definisane relacije
ureenja.
Ako postoji rjeenje koje istovremeno maksimizira sve kriterijumske funkcije onda je
to optimalno rjeenje postavljenog zadatka. Meutim, takvo rjeenje rijetko postoji i
zato je uveden pojam neinferiornog rjeenja problema vektorske optimizacije.
Rjeenje u prostoru odluivanja je inferiorno ako je za neku drugu taku bar jedna
kriterijumska funkcija poboljana, a ostale nisu pogorane, Za neinferiorna rjeenja
poboljanje jednog rjeenja moe se postii samo uz pogoranje jedne ili vie
kriterijumskih-funkcija.
Odreivanje skupa neinferiornih rjeenja predstavlja i matematiko rjeenje zadatka
vektorskog maksimuma. Meutim, u realnim problemima viekriterijumske
optimizacije mora se usvojiti jedno rjeenje kao najbolje i to rjeenje treba biti
realizovano. Optimizacioni kriterij ukljuuje u sebe vrednovanje i uporeivanje
moguih rjeenja i strukturu preferencije. Struktura preferencije treba da sadri
informacije ili definisane relacije za uporeivanje i ureenje skupa neinferiornih
rjeenja u prostoru odluivanja.
101

Tekoe u primjeni metoda iz ove grupe javljaju se kod praktinih problema i to kada
donosilac odluke nije sposoban (ili ne eli) da u potpunosti izrazi svoju preferenciju,
bez sagledavanja preliminarnih rezultata viekriterijumske optimizacije.
5.4.3.1. Metoda PROMETHEE
Prof. J. P. Brans smatra se autorom nove grupe metoda za viekriterijumsko
rangiranje, poznate pod imenom PROMETHEE (Preference Ranking Organization
METHods for Enrichment Evaluation) namjenjenu problemu rjeavanja optimalnog
rangiranja elemenata jednog skupa (tj. varijanti projekta). Grupa PROMETHEE
obuhvata etiri metode:
PROMETHEE I, pomou koje se dobija parcijalni poredak elemenata skupa;

PROMETHEE II, daje potpuni poredak elemenata skupa;
PROMETHEE III, daje intervalni poredak elemenata skupa;
PROMETHEE IV, daje potpuni poredak neprekidnih skupova.
Metode PROMETHEE pripadaju metodama rangiranja koje se zasnivaju na

poboljanju redosljeda meusobne dominacije. Sam postupak rangiranja se odvija u
tri faze:
generalizacija pojma kriterijuma;

formiranje relacija rangiranja;
komparativna analiza rezultata rangiranja.
U prvom koraku svakom od kriterija fj pridruuje se tzv. generalizovani kriterijum

(fj(a), Pj(a,b). Funkcije preferencije Pj(a,b) pokazuju intenzitet preferencije varijante a
u odnosu na varijantu b, a za kriterijum fj, varijanta a je bolja od varijante b prema
kriterijumu f ako je f(a) > f(b), Funkcija preferencije se definie na sljedei nain:
Pri analizi viekriterijumskog problema potrebno je definisati razliite tipove kriterija i

vrijednosti moguih veliina, to je relativno lako sa obzirom na njihovu,
prevashodno, ekonomsku ulogu kod investicionih projekata. Radi lake primjene i
izrade softverskog paketa autori su formirali est tipova funkcija preferencije, koje,
uglavnom, obuhvataju mogua podruja primjene:
1. Obian (jednostavan) kriterijum
102

2. Kvazi-kriterijum
3. Kriterijum sa linearnom preferencijom
4. Stepenasti kriterijum
5. Gausov kriterijum
6. Kriterijum sa linearnim prioritetom i oblasti indiferentnosti
Vrijednosti parametara d=f(a)- f(b), q, p, treba posebno odrediti za svaku

kriterijumsku funkciju i usvojeni tip. Funkcija preferencije P(a,b) odnosi se na
jednokriterijumsko uporeivanje varijanata a i b.
Viekriterijumski indeks preferencije varijante a nad varijantom b definisan je
izrazom:
gdje je:
103

n - broj kriterijuma
wi - teina i-tog kriterijuma.
U ovoj formulaciji vrijedi uslov da je suma teina w jednaka jedinici, a to se veoma
lako postie normalizacijom originalnih teina pojedinih kriterijuma. Za
viekriterijumsku analizu uvode se tokovi preferencije:
pozitivni tok koji pokazuje preferenciju varijante aj nad drugim varijantama i
negativni tok koji pokazuje preferenciju drugih varijanata nad varijantom aj.
Kao mjeru za viekriterijumsko rangiranje metoda (znai ukupno rangiranje
elemenata skupa) uvodi se tzv. neto tok, koji se definie kao:
gdje je J broj varijanata.

Varijanta aj je prema ovoj metodi viekriterijumskog rangiranja bolja od ak ako je
j > k
Rangiranje elemenata skupa bazira se na kriterijumu odluivanja uz zadovoljenje
veine ulaznih parametara (pravilo "veine" ili "grupne koristi").
5.4.3.2. Primjer
Zadatak je bio da se odredi podruje optimalnih nagiba na novoprojektovanoj
eljeznikoj pruzi za velike brzine Sarajevo- Ploe uz pretpostavku razliite veliine i
neravnomjeran odnos putnikog i teretnog saobraaja, minimiziranja ukupnih
trokova graenja i eksploatacije a uzimajui u obzir prihode od preusmjerenog i
induciranog saobraaja.
Rjeenje;
Za proraunate vrijednosti ulaznih parametara potrebno je odrediti optimalni nagib
104

gdje je:
A - konaan skup od p moguih varijanata sa razliitim nagibima;
f1,, fk - zadani kriteriji za optimizaciju.
Koristei relaciju za neto tok preferencije , koji predstavlja kriterij maksimizacije (ili u
odreenom sluaju minimizacije) i prema definiciji indeksa preferencije, moe se
napisati:
gdje I+jk oznaava skup indeksa kriterijumskih funkcija prema kojima je nagib
nivelete u varijanti aj bolji od nagiba primjenjenog u varijanti ak. Veliina kojom se
oznaava prednost (preferencija) jedne varijante nad drugom izraena je kao neto
tok prioriteta i iznosi:
Na ovaj nain e se ciklino vriti meusobno uporeivanje svih varijanata sa

razliitim nagibima te ustanoviti optimalni nagib za zadate ulazne podatke (veliina
saobraaja, odnos veliine putnikog i teretnog saobraaja, visina kamatne stope - u
funkciji anuiteta graenja). Varijacijom ulaznih veliina, ispitivanjem podruja
osjetljivosti i pouzdanosti podataka utvrdie se funkcionalna zavisnost koja
predstavlja podruje optimalnih nagiba.
Odreivanje tipa generalizovanog kriterija izvreno je analizom predloenih est
tipova kriterija, tj. utvrivanjem stvarnih razlika kriterijumskih vrijednosti. Na osnovu
oblika raspodjele realnih razlika utvreno je da bi iz skupa od est generalizovanih
funkcija najvie odgovarala dva, linearni i gausov tip. U sluajevima primjene kod
tehnikih problema preporuuje se primjena liiearnog tipa (inae je i oblik
funkcionalne raspodjele Gausove krive i pravca - u razmatranim granicama - skoro
identian). Iza toga, poto je izabran tip generalizovanog kriterijuma, ostaje samo da
se ta funkcija i definie, tj. utvrdi vrijednost parametra indiferentnosti p.
Generalizacijom pojma kriterijuma vri se raspodjela prioriteta po pojedinanim
kriterijumima u granicama vrijednosti od 0 do 1, a koristei odabranu metodu
numerike realizacij e istovremeno se vri i linearna normalizacija kriterijuma. U tabeli
5.1. predstavljeni su odabrani tip i vrsta kriterija.
105
Na osnovu ovako formulisanih ulaznih podataka napravljen je itav niz obrada,

posebno sa svakom grupom kriterijuma, sa kombinovanim grupama kriterijuma te sa
razliitim alternativama odnosa vrij ednosti teina poj edinih grupa kriterijuma.
Izvreno je ispitivanje odnosa veliina putnikog (od 30-70%) i teretnog (od 70-30%)
saobraaja te kamatne stope od 10 i 15%. Inae vrijednosti teina sa kojima su
vrednovani kriterijumi u pojedinim varijantama varirani su u irokim granidama;
kriterijum trokova graenja od 25 do 70%, kriterijum trokova prevoza od 13 do 48%
i kriterijum koristi od preusmjerenog i induciranog saobraaja u rasponu od 6% do
24%.
Vrijednosti ulaznih parametra za proraun varijante sa odnosom 30% putnikog
saobraaja i 70% teretnog saobraaja, uz pretpostavljenu kamatnu stopu od 10%
date su u tabeli 5.2. Na isti nain je utvrena vrijednost kriterija i pri drugim
odnosima.
106
U tabeli 5.3. date su veliine neto toka preferencije pri rangiranju alternativa za
svako pojedino saobraajno optereenje. Bonitet alternative je bolji to je vea
pozitivna vrijednost faktora . Na osnovu toga utvrene su i funkcionalne zavisnosti
koje predstavljaju granice podruja za primjenu optimalnog nagiba nivelete na
eljeznikim prugama za velike brzine.
107
Funkcionalne zavisnosti na osnovu kojih se egzaktno moe utvrditi optimalni nagib

nivelete za pretpostavljeni odnos putnikog i teretnog saobraaja su sljedee:
-
za kamatnu stopu i=10%
(27,65 mil.brt./god. < Bs < 70,55 mil.brt./god.)

iopt = 25,15618 0,18648*Bs
-
za kamatnu stopu 1=15%
(38,50 mil.brt./god. < Bs < 87,35 mil.brt./god.)

iopt = 26,30502 - 0,16377*Bs
Na isti nain su utvruje funkcionalna zavisnost i za svaki drugi odnos veliine
uea putnikog i teretnog saobraaja, odnosno, za kamatne stope pri utvrivanju
anuiteta graenja.
5.4.3.3. Metoda ELECTRE
Metoda ELECTRE (ELimination Et Choix Traduisant la REalite) je razvijena za
parcijalno ureenje skupa rjeenja na osnovu preferencija donosioca odluke.
108

Metoda je pogodna za diskretne probleme i u sluaju raznorodnih kriterijumskih
funkcija. Originalna metoda ELECTRE I razvijena je 1968. godine i ona je
dopunjavana razliitim tehnikama (ELECTRE II, III, IV, IS) od 1973. do 1985,godiie i
u svakoj se ilo dalje u teorijskom razjanjenju i irenju mogunosti primjene.
Poslednja iz serije ovih metoda u upotrebi je od 1998.godine i naziva se ELECTRE
TRI. Za sve njih razvijena je znaajna teoretska podloga i dobra softverska podrka
pa je time i znatno olakana primjena u razliitim oblastima inenjerskih aktivnosti.
Metode ELECTRE primjenjuju se u zadacima sa nemjerljivim ili rasplinutim (fuzzy)
funkcijama (ocjenjivanje mjere dobrote), gdje ostale normativne metode nailaze na
vie tekoa.
Problem donoenja odluke moe se shvatiti kao ukljuivanje u razmatranje dvije
komponente; skup objektivno definisanih alternativa i skup subjektivno definisanih
kriterija. Odnosi izmeu alternativa i kriterija se opisuju upotrebljavajui tzv. atribute
kojima, objektivno koliko je to mogue, karakteriemo alternative u cilju donoenja
konane odluke.
Na slici 5.5. predstavljen je odnos alternativa, kriterija i atributa sa podjelom na
objektivizirani i subjektivizirani dio procesa odluivanja.
Osnovni kondept metode je uspostavljanje tzv. "relacija dominacije" upotrebljavajui

pojedinano poreenje parova alternativa prema svakom od kriterija.
109

Relacija dominacije izmeu Ai i Aj opisana je tako da ak i kada i alternativa ne
dominira kvantitativno nad j alternativom, donosilac odluke moe ustanoviti da je Ai
bolja od Aj. Za alternativu se kae da nije dominantna ako postoji druga alternativa
kojaje nadmauje u jednom ili vie atributa dok je u poreenju po ostalim
atributimajednaka.
Metoda ELECTRE poinje komparacijom alternativa u parovima po svakom kriteriju.
Upotrebljavajui fizike ili novane vrijednosti gi(Aj) i gi(Ak) za alternative Aj i Ak
uvodei unaprijed zahtijevani nivo vrijednosti za razliku gi(Aj) - gi(Ak) donosilac
odluke moe izjaviti da on ne moe ustanoviti razliku izmeu dvije razmatrane
alternative, odnosno da je razlika meu njima neznatna ili veoma izraena. Zbog
toga, skup relacija koje opisuju alternative, tzv. "relacije dominacije", moe biti
kompletan ili nekompletan.
U sljedeem koraku donosilac odluke mora da dodijeli teinu ili vanost svakom od
faktora u kriterijima, sa ciljem izraavanja njihove relativne vrijednosti.
Kroz provoenje serije uzastopnih procjena relacija dominacije izmeu alternativa u
metodi ELECTRE dolazi se do tzv. indeksa saglasnosti, definisanog kao dovoljan
dokaz kojim se potvruje zakljuak da je Aj dominantna nad Ak, odnosno, nasuprot
ovome, moe se ustanoviti i indeks nesaglasnosti.
Konano, u metodi ELECTRE dobija se cijeli sistem relacija dominacije izmeu
alternativa. U nekim sluajevima ovom metodom se ne moe ustanoviti preferencija
alternativa (jer sistem ne mora biti kompletan), ali se moe dobiti sutinski redosljed
povoljnosti alternativa. Ova metoda daje jasniji pogled na vrijednost alternativa tako
to postepeno eliminie one manje povoljne i posebno je upotrebljiva tamo gdje
imamo veliki broj alternativa sa relativno manjim brojem kriterija. Postupak rada u
metodi najbolje se moe prikazati kroz sljedee korake:
Korak 1. Normaliziranje matrice odluivanja
U ovoj proceduri transformiu se razliite jedinice mjere elemenata u matrici
odluivanja u dimenzionalno komparatibilne jedinice upotrebljavajui sljedei izraz:
Dakle, normalizovana matrica X definie se kao:
110
gdje je M broj alternativa, N broj kriterija, a xij je bezdimenionalna preferencija mjere

i-te alternative u odnosu na j-ti kriterijum.
Korak 2. Teine normalizovane matrice odluivanja
Kolona matrice X sada se mnoi sa pridruenim teinama koje kriterijumima
dodjeljuje donosilac odluke. Ovo je subjektivna ocjena kojoj se mora pristupiti
profesionalno i sa dobrom pripremom jer od nje, utlaviom, zavisi konani rezultat
vrednovanja alternativa. Prema tome, matrica teina, oznaena sa Y je:
Y=X*W
gdje je
zatim
111

Korak 3. Odreivanje uslova saglasnosti i i nesaglasnosti
Skup saglasnosti Ckl dvije alternative Ak i Al, gdje je M*k, l1, definisan je kao skup
svih kriterija za koje Ak ima preferenciju u odnosu na Al. Zbog toga moemo napisati
da je:
Komplementaran podskup nesaglasnosti opisuje se kao:
Korak 4. Formiranje matrice saglasnosti i nesaglasnosti

Relativna vrijednost elemenata u matrici saglasnosti C se rauna kao srednja
vrijednost indeksa saglasnosti. Indeks saglasnosti ckl je suma teina pridruena
kriterijima sadranim u skupu saglasnosti. Prema tome:
Indeks saglasnosti pokazuje relativnu vanost alternative Ak u odnosu na alternativu

Al. Oigledno je 0 ckl 1. Zbog toga, matricu saglasnosti C definiemo kao:
Matrica nesaglasnosti D izraava odreeni stepen sigurnosti da je alternativa Ak

loija u odnosu na alternativu Al. Elementi matrice nesaglasnosti dkl definiu se kao:
a sama matrica nesaglasnosti kao:
112
Korak 5. Odreivanje dominantne matrice saglasnosti i nesaglasnosti

Dominantna matrica sagdasnosti se dobija kao srednja vrijednosti praga vrijednosti
indeksa saglasnosti. Na primjer, Ak e imati mogunost da bude dominantna nad Al
jedino ako korespondirajui indeks saglasnosti ckl nadmauje prag vrijednosti c. Tada
se moe napisati da je ckl c gdje se prag vrijednosti c definie kao prosjeni indeks
saglasnosti. Tako se moe uspostaviti sljedea relacija:
Na osnovu praga vrijednosti, dominantna matrica saglasnosti F definie se kao:
Na slian nain se dobija i dominantna matrica nesaglasnosti G koja se definie

primjenom praga vrijednosti d, gdje je d definisano kao:
Korak 6. Odreivanje ukupno dominantne matrice

Elementi ukupno dominantne matrice E definiu se kao:
113

Korak 7. Eliminacija manje podobne (dobre) varijante
Iz ukupno dominantne matrice moe se uspostaviti parcijalna preferencija u
redosljedu alternativa. Ako je ekl=1 znai da alternativa Ak ima preferenciju (prednost)
nad alternativom Al, primjenjujui indeks saglasnosti i indeks nesaglasnosti.
Ako bilo koja kolona ukupno dominantne matrice ima najmanje jedan element sa
vrijednosti 1, nad tom kolonom je dominanatan korespondirajui red. Na taj nain se
veoma jednostavno moe eliminisati bilo koja kolona koja sadri barem jedan
element sa vrijednosti 1. Prema tome, uz primjenu navedenog postupka, najbolja je
alternativa koja na kraju dominira nad svim ostalim alternativama.
5.4.3.4. Primjer
Zadatak: U svrhu prouavanja potreba razvoja i izgradnje osnovne infrastrukturne
mree u balkanskim zemljama Konferencija evropskih ministara transporta (ECMT)
tokom 2000/02 finansirala je izradu studije sa naslovom "Transportna infrastruktura
regije Balkan". Krajnji cilj je bio uspostaviti rang listu prioriteta sa aspekta regionalnog
povezivanja (podijeljenih na etiri grupe) a koji bi bili podobni za finansiranje u
narednih 15 godina.
Autori studije su bili pred izazovom velikog broja ponuenih projekata (alternativa),
sa razliitim nivoom obrade i pripreme (uglavnom preliminarnih prijedloga), te velikim
nepoznanicama u pogledu pouzdanosti podataka o investicijama i nedovoljnih
saznanja o transportnim potrebama. Zbog toga su se, kao j edinu realnu mogunost,
odluili za primj enu viekriterijumske analize u cilju komparacije ponuenih
infrastrukturnih projekta. Ova analiza dozvoljava da u obzir budu uzete sve
raspoloive informacije, a ujedno, mogu biti razmatrani i neki posebno iskazani
interesi. Numerika realizacija ove analize provedena je pomou jedne od metode iz
familije Elektre, ELECTRE TRI 2.0 koju su razvila dva instituta iz Francuske i Poljske.
Razmatrani su projekti u sljedeim zemljama:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Albanija, 24 projekta (15 putevi, 4 eljeznice, 2 luke, 3 aerodromi);

Bosna i Hercegovina, 30 projekata (16 P, 7 , 4 A, 3 vodni putevi);
Bugarska, 38 projekata (15 P, 9 1, 8 J1, 3 V, 1 A, 2 kombinovani);
Hrvatska, 16 projekata (8 P, 4 , 1 L, 3 V);
Jugoslavija, 39 projekata (20 P, 11 , 5 V, 3 A);
Makedonija, 26 projekata (18 P, 6 , 2 A)
Rumunija 50 projekata (17 P, 18 , 4 L, 7 V, 4 A),
tj. u podruju Balkana ukupno su razmatrana 223 projekta u est oblasti (putevi,
eljeznice, luke, aerodromi, vodni putevi i kombinovani transport).
Kriteriji na osnovu kojih su vrednovani projekti zasnovani su na dva osnovna
koncepta (prema preporukama ECMT iz 1995.godine):
114

-
drutveno-ekonomski povrat investicija,

funkcionalnost i koherentnost infrastrukturne mree.
Pored ova dva fundamentalna koncepta, a radi mogunosti provoenja procesa

evaluacije, odreeni su kriteriji koji su trebali pokriti sve zahtjevane ciljeve studije. To
su:
-
Drutveno-ekonomski povrat investicija

1. Nivo transportnih zahtjeva
2. Efektivnost trokova (interna stopa rentabilnosti)
3. Stepen hitnosti
4. Relativan uticaj veliine trokova investicije
5. Efekti na zatitu okoline
6. Mogunost finansiranja
Funkcionalnost i koherentnost infrastrukturne mree

7. Tip saobraajne veze (vanost sa ekonomskog i politikog aspekta);
8. Relativna vanost u pogledu zahtjeva meunarodnog putnikog
transporta;
9. Redativna vanost u pogledu zahtjeva meunarodnog teretnog
transporta;
10. Povezivanje postojeih infrastrukturnih mrea
11. Ispunjavanje standarda EU u saobraajnim uslugama.
Kvantifikacija kriterija vrena je posebno za svaki projekat (alternativu) i to pomou

mjerljivih pokazatelja (gdje je bilo mogue), odnosno, pomou tzv. "atributa kvaliteta"
utvrenih na osnovu pronjene eksperata. Kao to je ve i reeno, subjektivno
ocjenjivanje je nezaobilazno u viekriterijumskoj analizi, kada dostupne informacije
nisu precizne ili realne. Aktuelna kvantifikacija razliitih kririterija uraena je na
sljedei nain:
1. Nivo transportnih zahtjeva
B (vrlo visok), C (visok), D (srednji), E (nizak)
Putevi: B, PGDS > 10000 vozila, C (od 6000 do 10000), D (3000 do 6000), E (manje
od 3000);
eljeznice: B (vie od 100 vozova na dan), C (60 do 100), D (25 do 60) i E (manje od
25 vozova na dan);
Luke: B (saobraaj vei od V mil.t./god.), C (od 4 do 8), D (od 1,5 do 4) i E (manje od
1,5 mil.t./god;
Rijeke: B (saobraaj vei od 2 mil.t./god.), C (od 1 do 2), D (od 0,5 do 1) i E (manje
od 0,5 mil.t./god);
115

Aerodromi: B (vie od 3 mil.putnika/god), C (od 2 do 3), D (od 1 do 2) E (manje od 1
mil.putnika/godinje).
2. Efektivnost trokova (interna stopa rentabilnosti)
A (odlina - K>30%), B (vrlo dobra - od 24 do 30%), C (dobra - 18 do 24%), D
(prihvatljiva - 12 do 18%), E (niska - od 7 do 12%) i F (nedovoljna - ispod 7%).
3. Stepen hitnosti
A (trenutna potreba), B (vrlo hitno), C (hitno), D (moe se odloiti par godina), E
(odloiti za kasnije razmatranje).
4. Relativan uticaj veliine trokova investicije B (nizak), C (prosjean), D (skup),
E (vrlo skup).
Putevi - rehabilitacija: B (manje od 500.000 /km) C (od 500.000 do 750.000), D
(750.000 do 1.000.000), E (preko 1.000.000 /km);
izgradnja (2 trake): B(manje od 1,2 mil./km), C (1,2 do 1,6), D (1,6 do 2) i E (vie od
2 mil./km); autoput: B (manje od 2,2 mil./km), C (od 2,2 do 2,8), D (od 2,8do 3,5) i
E (vie od 3,5 mil./km);
eljeznice - rehabilitacija: B(manje od 0,45 mil./km), C (od 0,45 do 0,7), D (od 0,7
do 0,9) i E (vie od 0,9 mil./km). Izgradnja (1 kol.): B (manje od 1 mil./km), C (od 1
do 1,5), D (od 1,5 do 2,2) i E (vie od 2,2 mil./km).
5. Efekti na zatitu okoline
A (odlini), B (vrlo visoki), C (visoki), D (srednji), E (mali), F (tetni).
6. Mogunosti finansiranja
B (dobra), C (srednja), D (niska)
7. Tip saobraajne veze
B (pan-evropski transportni koridor), C (TINA mrea ili strategijska mrea EU), D
(ostale veze sa meunarodnim znaajem), E (veze regionalnog ili lokalnog znaaja).
8. Relativna vanost u pogledu zahtjeva meunarodnog putnikog transporta;
B (vrlo visoko uee me.transporta: vie od 25% od ukupnog saobraaja), C
(visoko - od 15 do 25%), D (srednje - od 7 do 15%), E (malo - manje od 7%)
9. Relativna vanost u pogledu zahtjeva meunarodnog teretnog transporta;
B (vrlo visoko uee me.transporta: vie od 25% od ukupnog saobraaja), C
(visoko - od 15 do 25%), D (srednje - od 7 do 15%), E (malo - manje od 7%)
10. Povezivanje postojeih infrastrukturnih mrea
116

A (veze ne postoje), C (neophodno poboljanje veze), E (nema uticaja)
11. Ispunjavanje standarda EU u saobraajnim uslugama.
B (neadekvatna), C (srednja), D (adekvatna).
U metodi ELECTRE TRI relativna vanost projekta "A" dobija se kao rezultat
poreenja sa profilima koji definiu granice pojedinih kriterija, kao to je prikazano na
slici 5.6.
Ovim postupkom se za svaki pojedinani projekat utvruje saglasnost ili

nesaglasnost sa izjavom da je projekat "dobar najmanje kao profil n". Pragovi
preferencije i indiferencije (p, q) definiu se kao:
gdje Ig i Pg predstvljaju relaciju indiferencije, odnosno, stroge preferencije u odnosu

na kriterij g, a Qg predstavlja slabu (nedovoljno izraenu) preferenciju po kriteriju g.
Ocjena se vri proraunom parcijalnih indeksa saglasnosti (za svaki par alternativa,
svaki kriterij i svaki profil za taj kriterij). Ovi indeksi se kasnije sumiraju u ukupni
indeks saglasnosti.
Procedura u ELECTRE TRI poinje sa komparacijom projekata sa najviim profilima i
ponavlja se sve dok se ne utvrdi da je projekat najmanje dobar kao profil j. Tada se
proces prekida i projektu se dodjeljuje kategorija, koja je locirana iznad profila j.
117

Kao to je navedeno, procjenjivana su 223 projekta u sedam zemalja i to prema
prethodno definisanih 11 kriterija.
Pojedinane ocjene dodjeljivane su projektima od strane grupe eksperata i kretale su
se od "0" (=) do 10" (=A) sa jednakim intervalima. Takoe, bila su definisana i tri
profila koji korespondiraju prethodno predvienoj podjeli na 4 kategorije projekata (I,
IIa, IIb, III).
Prvi zadatak, koji je se morao razrijeiti prije samog toka analize, bio je ustanoviti
mogui nivo investicija u iifrastrukturu koji zemlje u regionu mogu sebi priutiti. U
klasinoj analizi (Cost-Benefit) ova veliina bi se odredila izborom oportunitetne
stope kapitala koja reflektuje relativan nedostatak sredstava. Projekat se smatra
izvodljivim i prihvatljivim ako je interna stopa povrata vea od oportunitetne stope
kapitala. Meutim, u ovoj analizi, izbor projekata je proizaao iz budetskog okvira
koji moe biti alociran u transportnu infrastrukturu, znaajnu sa meunarodnog i
regionalnog aspekta. Da bi se zadrali u okviru ciljeva studije, autori su, u prvoj
instanci, posmatrali region Balkana kao cjelinu, a u kasnijem toku analize klasifikovali
projekte prema teoretskoj mogunosti da pojedina drava podnese njihovo
finansiranje.
118

Veliina ukupnih trokova svih razmatranih projekata bila je procijenjena na 27,3
milijarde . Zbog njihovog znaaja za opti razvoj regiona predviena je
implementacija projekata u periodu od osam godina (to znai kratkoroni i
srednjeroni projekti). Prema procjenama i iskustvima meunarodnih finansijskih
institucija postoji odreeni prag investicija u meunarodnu transportnu infrastrukturu,
koji drave mogu da podnesu, a koji je proporcionalan sa bruto nacionalnim
proizvodom (GDP) drave i iznosi oko 1,5%.
Za cijeli region procijenjeni GDP iznosi oko 109,5 mlrd., odnosno 1,5% od toga je
1,64 mlrd. godinje. Konsekventno tome proistie da je realna mogunost drava
regiona da u transportnu infrastrukturu u periodu od 8 godina investiraju oko 13
mlrd,, to predstavlja oko polovine vrijednosti predloenih projekta. Iz tih razloga
autori su izvrili podjelu raspoloivog budeta na etiri kategorije projekata (I, IIa, IIb,,
III). Ukupna vrijednost projekata koji e biti svrstani u kategorije I i IIa iznosi oko 12,5
mlrd., a projekti iz kategorije IIb i III oko 15 mlrd.. Projekti iz kategorije I spadaju u
grupu hitnih projekta i trebaju biti implementirani u roku od tri do etiri godine a
njihova vrijednost je priblino 5,5 mlrd.., odnosno projekti kategorije IIa imaju
vrijednost od oko 7 mlrd. i predviena je realizacija u narednih osam godina. Za
projekte koji su klasifikovani u grupe IIb i III nije realno oekivati meunarodnu
podrku i implementaciju u posmatranom planskom periodu.
Radi boljeg uvida u podruje rada studije i sveobuhvatnost pristupa razliitim
vidovima saobraaja u tabeli 5.5. prikazana je distribucija projekata za sve zemlje
regiona po transportnim modovima.
U tabeli 5.6. data je distribucija vrijednosti investicija po svim zemljama regiona i to
po izvrenoj valorizaciji i kategorizaciji projekata. U zadnju kolonu uvrtena je
procjena veliine moguih investicija drave u transportnu infrastrukturu.
Detaljan pregled razmatranih projekata u BiH, vrijednosti njihovih kriterija i
korespondirajuih ocjena po kategorijama dat je u tabeli 5.7.
119
120
121
122
6. FINANSIRANJE PROJEKATA
6.1. Uvod
Sveobuhvatni razvoj drutva, iskazan prvenstveno kroz realizaciju investicionih
projekata, zahtijeva vrijeme i sredstva, U kratkom vremenu, sa malo finansijskih
sredstava - posebno u nerazvijenim ili u zemljama u tranziciji - nije mogue osigurati
brz razvoj i realizaciju svih neophodnih projekata. Ovo se posebno odnosi na
strateke projekte graevinske infrastrukture, koji su inicirani stvarnim potrebama te,
ujedno, predstavljaju i razvojne projekte. Ovi projekti zahtijevaju izuzetno visok nivo
ulaganja koji vlade nisu u mogunosti da obezbjede.
U tu svrhu u svijetu je razvijen veliki broj finansijskih institucija sa razliitim
kapacitetima i instrumentima te razliitim pristupom i nainom iplementacij e proj
ekata. Posebna panja bie posveena tradicionalnim izvorima sredstava na ovim
prostorima: Svjetskoj banci, Evropskoj banci za obiovu i razvoj i Evropskoj
investicionoj banci. Naravno da se na tritu kapitala pojavljuju i drugi zainteresovani
finansijeri koji djeluju na polu-komercijalnim principima, odnosno, finansijske
organizacije (banke) na isto komercijalnim osnovama. Navedeni izvori imaju,
uglavnom, i razliite ciljeve ali i uslove odobravanja i finansiranja.
6.2.
Svjetska banka (The World Bank - WB)
Svjetska banka je multilateralna razvojna organizacija koja dodjeljuje kredite samo

zemljama u razvoju i pomae njihovom brem ekonomskom progresu. Pod imenom
ove grupacije djeluje nekoliko usko povezanih institucija sa zajediikim ciljem:
smanjenje siromatva i poboljanje ivotnih uslova u zemljama u razvoju te promocija
ekonomskih reformi i stimulacijom privatnog sektora. One obezbjeuju kredite,
tehniku pomo, savjete i transfer tehnologije i znanja.
Meunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD The International Bank for
Reconstruction and Development) formirana je zajedno sa meunarodnim
monetarnim fondom (International Monetary Fund - IMF) na finansijskoj
konferenciji Ujedinjenih nacija 1944.godine u Bretton Woods, New Hampshire
USA sa ciljem rekonstrukcije privrede ratom pogoenih zemalja - posebno
Japana i Njemake. Sa radom je poela 1946. i na poetku 2002.godine ima
183 zemlje lanice. U dosadanjem periodu je plasirala je kredite u ukupnom
iznosu od oko 360 milijardi USD, a samo u toku 2001. oko 10,5 milijardi USD.
1VKO svojom kreditnom politikom ne maksimizira profit - to znai da su
kamate nie nego na komercijalnom tritu i neto duim rokom otplate od 15
do 20 godina (uz grejs period od tri do pet godina), ali stalno od 1948.godine
ostvaruje profit kroz razliite razvojene aktivnosti ia finansijskom tritu
kapitala. Vlasnici banke su zemlje lanice a pravo odluivanja im zavisi od
123
veliine njihovog procenta uea. Najvei dioniari su SAD (16,4%), Japan

(7,87%), NJemaka (4,49%), Francuska i Velika Britanija (po 4,31%).
Meunarodna asocijacija za razvoj (IDA The International Development
Association) osnovana je 1962.godine i ima 162 zemlje ~ lanice. U
dosadanjem periodu je plasirala kredite u ukupnom u iznosu od oko 127
milijardi USD, a samo u toku 2001. oko 6,8 milijardi USD. Ova sredstva su
namijenjena najsiromanijim zemljama svijeta, sa ciljem ubrzanja ekonomskog
razvoja i plasiraju se bez zaraunavanja kamata, sa rokom otplate od 25 do
30 godina a obezbjeuju se iz donacija zemalja lanica, profita IBRD kao i iz
drugih prihoda. Najvei donatori fondovima IDA su SAD (14,38%), Japan
(10,9%), Njemaka (7,04%) itd. IBRD i IDA integrisani su u jednu
administrativnu organizaciju i isto osoblje obavlja sve funkcije u obe jedinice.
U ovoj administraciji zaposleno je oko 10.000 slubenika iz oko 120 zemalja
svijeta.
Meunarodna finansijska korporacija (IFC - The International Finance
Corporation) osnovana je 1956.godine i ima 175 zemalja - lanica. Do sad je
investirala oko 21,8 milijardi USD, a samo u toku 2001.godine oko 3,9 milijardi
USD u 205 kompanija u 74 zemlje svijeta. Mandat IFC je obezbjeivanje
daljeg ekonomskog razvoja kroz finansiranje privatnog sektora. Radei sa
privatnim kompanijama u zemljama u razvoju obezbjeuje im dugorone
kredite, garancije i savjete te pomae u preuzimanju rizika svojih klijenata. IFC
se esto pojavljuje kao institucija koja obezbjeuje vie uesnika u projektu,
garantuje za druge kreditore i/ili mobilie finansijska sredstva poznatih
kompanija i/ili poveava sredstva putem udruivanja kredita Svjetske banke sa
kreditima komercijalnih banaka i investicionih fondova i sl.
Multilateralna agencija za garanciju investicija (MIGA The Multilateral
Investment Guarantee Agency) osnovana je 1988.godine i do sada je izdala
garancija u vrijednosti od ukupno 9D milijardu USD, od ega tokom 2001.
godine 2 milij arde USD. MIGA ohrabruj e strane investicij e u zemljama u
razvoju obezbjeujui garancije kompanijama za nekomercij alne rizike kao
to su eksproprij acij a (nacionalizacija i konfiskacija imoviie), nekonvertibilnost
valuta i restrikcije u transferu dobiti kao i mogue posljedice ratnih dejstava i
graanskih nemira. Takoe, MIGA obezbjeuje i tehniku pomo zemljama
lanicama (marketing i upravljanje), olakava distribuciju informacija o
mogunostima investiranja i organizuje tematskei sektorske promotivne
konferencije.
Meunarodni centar za rjeavanje investicionih sporova (ICSID The
International Centre for Settlement of Investment Disputes) osnovan je 1996.
godine i ima 134 zemlje - lanice. Do sada je uestvovao u rjeavanju 87
sluajeva. Tokom 2001. registrovano je 12 novih sluajeva. ICSID pomae u
stimulisanju stranih investicija obezbjeujui stranim investitorima pravine
uslove za arbitrau i rjeenje investicionih sporova u duhu povjerenja i dobre
poslovne atmosfere izmeu drava i kompanija.
124

Za grupaciju Svjetske banke karakteristino je da se krediti odobravaju,
obraunavaju i vraaju u tzv. specijalnim pravima vuenja (SDR Special Drawing
Rights) to predstavlja obraunsku korpu valuta sa Svjetskog trita, koja se i na taj
nain titi od moguih nepovoljnih uticaja naglih promjena kursa valuta. U proraunu
SDR uestvuju ameriki dolar sa 45%, euro sa 29%, japanski jen sa 15% i britanska
funta 11%.
IBRD je orijentisan na davanje kreditne podrke sljedeim sektorima (2001.):
infrastruktura 26%
drutvene djelatnosti 21%
razvoj privatnog sektora 17%
javni sektor 13%
poljoprivredai zatita okoline 12%
ostalo 11%.
Po regionima najvie sredstava plasirano je u Latinsku Ameriku i Karibe (46%),

Evropu i centralnu Aziju (21%), Junu Aziju (19%), istona Azija i Pacifik (11%) te
Srednji istok i sjevernu Afriku (3%).
IDA je orjentisana na davanje kreditne podrke sljedeim sektorima (2001.):
drutvene djelatnosti 32%

infrastruktura 14%
razvoj privatnog sektora 14%
poljoprivreda i zatita okoline 14%
javni sektor 11%
ekonomske reforme 8%
ostalo 7%.
Po regionima najvie sredstava je plasirano u Afriku (50%), Junu Aziju (18%),

istonu Aziju i Pacifik (15%), Evropu i centralnu Aziju (8%), Latinsku Ameriku i Karibe
(7%) te Srednji istok i sjevernu Afriku (2%).
Gledajui generalno, grupacija Svjetske banke, od svog osnivanja, najvie je
investirala u infrastrukturu i drutvene djelatnosti (kolstvo, zdravstvo, kultura) po
23% i poljoprivredu 21%, Jasno je uoljivo da Svjetska banka finansira projekte koji
uglavnom ne donose direktnu finansijsku korist, ali su ekonomske reperkusije
ulaganja po drutvo u njelini veoma znaajne.
Za realizaciju svojih kredita Svjetska banka je u potpunosti razvila jedinstvene
procedure i pravila kojih se moraju pridravati sve zemlje lanice.
125

6.2.1. Pravila i procedure Svjetske banke
Kao najvanije pravilo u projektima Svjetske banke moraju se istai nerazdvojni
aspekti kvalitetne pripreme i analize moguih projekata. Ovako integrisani procesi
predstavljaju mone instrumente u poveanju vjerovatnoe za uspjeh projekta.
Glavni aspekti projekta (ekonomski, tehniki, institucionalni, drutveii, finansijski,
zatita okoline) predstavljaju sr pripreme i analize efekata projekta.
Analiza ekonomskih aspekata odreuje da li se od projekta moe oekivati pozitivan
doprinos u razvojnim ciljevima zemlje primaoca kredita i da li postoje alternative za
obezbjeenje istih koristi uz manje trokove za ukupnu ekonomiju zemlje. Glavni cilj
je da se sa sigurnou utvrdi da li predloeni projekat predstavlja odgovarajuu
upotrebu resursa zemlje, uzimajui u obzir ciljeve i ogranienja sa kojim se njena
ekonomija susree, Takoe, vano je ustanoviti da li se rezultati projekta mogu
popraviti kroz promjenu parametara kao to su veliina proj ekta, tehno loj a, vrij
eme, metod i nain implementcije i sl.
Analiza tehnikih aspekata uvodi razliite elemente u analizu predvienog obima
projekta kao to su; tip procesa rada, materijala i opreme, lokacija projekta, vrijeme
izvoenja, mogunost fazne realizacije, podobnost projektne dokumentacije,
kadrovska osposobljenost, postojanje infrastrukture, upravljanje projektom,
procedure ugovaranja i nabavki te realnost plana realizacije i ostvarivanja koristi.
Analiza institucionalnih aspekata predstavlja analizu podobnosti postojeih institucija
drave i njihovu kompetentnost da realizuju projekat. Cilj je da se osiguraju uslovi da
projekat moe biti efikasno voen od strane domaeg osoblja koje je obueno i
osposobljeno da i kasnije donosi koristi sektoru u kojem se projekat realizuje.
Analiza drutvenih aspekata predstavlja vaan segment u analizi projekta. Ovi
aspekti su veoma vani kod projekata koji su koncipirani tako da donose koristi
odreenim grupama u drutvu i gdje uspjeh projekta znatno zavisi od uea kasnijih
korisnika projekta (razvoj seoskih podruja, obrazovanje, zdravstvo i sl.). Analiza se
fokusira na socio-kulturoloke i demografske karakteristike korisnika projekta,
organizaciju drutva, kulturoloku prihvatljivost projekta i njegovu kompatibilnost sa
ponaanjem i predvienim potrebama buduih korisnika.
Analiza zatite ovjekove okoline omoguava da se eventualne posljedice realizacije
projekta evidentiraju u poetnoj fazi projekta i da se uzmu u obzir prilikom izrade
tehnike dokumentacije. Procjena zatite okoline identifikuje naine kako popraviti
rezultate projekta i minimizirati ili izbjei, odnosno, kompenzirati pojedine negativne
uticaje.
Analiza finansijskih aspekata mora da obezbijedi uzimanje u obzir svih potrebnih
uslova koji e omoguiti normalno priticanje finansijskih sredstava kako bi se projekat
implementirao u predvienom vremenu. Veoma vaan segment projekta predstavlja
126

obezbjeenje lokalnih sredstava kojima se vri sufinansiranje projekta te realna
analiza finansijskog sistema i prakse zemlje korisnika sredstava.
Nakon izraene elje pojedine drave lanice o potrebi dodatnog finansiranja razvoja
sredstvima Svjetske banke zaduuje se osoblje banke da, shodno ustanovljenim
pravilima, izvri identifikaciju projekata koji imaju najvei stepen prioriteta i oko kojih
Banka i Vlada imaju zajedniki stav o potrebi realizacije. Osim toga, paralelno sa
ekonomskom analizom drave vri se i detaljna sektorska analiza. Projekat koji se
jednom identifikuje ulazi u viegodinji startegijski plan banke za pomo dravi i slui
za programiranje te kao osnova za obezbjeenje sredstava Banke u narednom
periodu. U toku procesa procjene (Staff Appraisal Report) veoma vanu ulogu ima i
plan implementacije (Project Implemetation Plan) koji je prmalac kredita duan da
dostavi Banci. Konani dokument, na osnovu koga menadment Svjetske banke
donosi odluku da li pristupiti nekom projektu, zove se Procjena projekta (Project
Appraisal Document) i u njemu je sa korisnikom kredita do u najsitnije detalje
analiziran projekat i postiuta saglasnost oko svih aspekata implementacije projekta.
Ovako definisan dokument, uz kreditni i projektni sporazum, predstavlja set
dokumenata koji se obostrano potpisuje i predstavlja pravnu osnovu za poetak
procedure fizike i finansijske realizcije projekta.
Pri ovom postupku obavezno je koristiti standardne dokumente Svjetske banke koji
se odnose na proces nabavki radova, usluga konsultanata i roba, kao i primjenjivati i
finansijska uputstva oko pripreme svih vrsta izvjetaja o toku projekta. Ponudbena
dokumentacija je na jednom od zvaninih jezika Banke (engleski, francuski, panski)
i sve procedure oko nabavki i ugovora moraju se voditi na tim jezicima. U zavisnosti
od finansijskog obima projekta postoje razliite varijacije u primjeni dokumenata meunarodna licitacija, domaa licitacija, ograniena domaa licitacija i direktno
ugovaranje. Limiti za pojedine kategorije utvruju se tokom izrade dokumenta
"Procjena projekta".
Ponudbena dokumentacija se sastoji od sljedeih elemenata:
Sekcija 1.
Poziv za dostavljanje ponuda
Sekcija 2.
Instrukcije ponuaima
Opte
Ponudbena dokumenta
Priprema ponude
Podnoenje ponude
Otvaranje ponuda i evaluacija
Dodjeljivanje ugovora
127

Podaci potrebni za izradu ponude
Sekcija 3.
Oblik ponude, kvalifikacioni uslovi, nacrt ugovora
Sekcija 4.
Uslovi ugovora
Opte
Kontrola rokova izvoenja
Kontrola kvaliteta
Kontrola trokova
Zavretak ugovora
Sekcija 5. Podaci potrebii za pripremu ugovora
Sekcija 6. Tehnika specifikacije
Sekcija 7. Crtei
Sekcija 8. Predmjer radova
Sekcija 9. Formulari razliitih garancija i osiguranja
Objavljivanje oglasa za radove, robe i konsultante proceduralno je vrlo precizno
definisano, a radi transparentnosti postupka i mogunosti pristupa svih
zainteresovanih, Nacrt generalnog poziva za sve radove, nabavke i usluge na
poetku projekta objavljuje se u slubenom glasilu Ujedinjenih nacija UN
Development Business, dok se tekst pojedinanog oglasa objavljuje u lokalnim
novinama, dostavlja stranim ambasadama i drugim organizacijama koji dodatno
mogu da obavijeste velike izvoae radova i snabdjevae roba.
Otvaranje ponuda je procedura koja je precizno definisana i nalazi se sadrana u
ponudbenoj dokumentaciji. Tako svaki potencijalni ponua zna unaprijed vrijeme i
mjesto otvaranja ponude. Po pravilu otvranje ponuda je javno, uz prisustvo svih
zainteresovanih ponuaa. Prilikom otvaranja javno se objavljuju bitni elementi
ponude (cijena, rok, garancije i sl.) i o tome se vodi zapisnik. Komisij a, koj u
sainjavaj u osposobljeni predstavnici korisnika kredita, vri poreenje i procjenu
svake pojedinane ponude i to na tipskim obrascima Svjetske banke. Za procjenu
ponuda uzimaju se mnogi elementi (prethodno definisani u ponudbenim
dokumentima) kao to su: trokovi, osiguranja, nain i rokovi plaanja, rokovi
izvoenja, odiosno, kod roba: kvalitet, djelotvornost i kompatibiliost opreme,
mogunost servisiranja, trening itd. Prema tome, ne znai da je najjeftinija ponuda
obavezno i najpovoljnija ponuda. Na kraju procjene priprema se detaljan izvjetaj sa
preporukom za dodjelu ugovora i dostavlja se Svjetskoj banci. Dodjela ugovora,
odnosno obavjetavanje najpovoljnijeg ponuaa, vri se nakon dobijene saglasnosti
Svjetske banke (tzv. Pismo prihvatanja). Prilikom potpisa ugovora obavezno se
128

kontroliu dostavljene garaicije (za avans, za dobro izvrenje radova) kao i
osiguranja projekta, radnika, treih lica i sl.
Ugovor sainjava vie uzajamno povezanih dokumenata:
forma ugovora u kome se navodi predmet ugovaranja

originalna ponuda ponuaa sa predraunom radova
pismo prihvatanja
opti i posebni uslovi ugovora
tehnike specifikacije i crtei
dinamiki plan izvoenja radova
garancije i osiguranja.
6.3. Evropska banka za obnovu i razvoj (The European Bank for Reconstruction
and Development - EBRD)
Evropska banka za obnovu i razvoj osnovana je 1990,godine i to na prijedlog Savjeta
Evrope a sa radom je poela 1991.godine. Glavni cilj je bio da se finansiraju projekti
u zemljama centralne i istone Evrope te zemljama biveg Sovjetskog Saveza.
Osnovni pravci potpore koju prua EBRD usmjereni su na tranziciju. ekonomije u
pravcu stvaranja slobodnog trita, poticaja i unapreenja privatne inicijative te u
pravcu razvoja temeljnih principa viepartijskog sistema i pluralizma. Na
ekonomskom planu, Banka finansira strukturalne reforme, a kroz finansiranje
sektorskih projekata utie na razvoj infrastukture, privatnog sektora te stimulie i
kofinansira direktna strana ulaganja u privatni i javii sektor. U poreenju sa drugima
ova Banka je maksimalno fokusirana na privatni sektor kao i na saradnju privatnog i
javnog sektora. Ova Banka ne trai dravne garancije za odobrena sredstva, ali je
zato rigorozna u pogledu rokova, procjene rizIka i kredibiliteta korisnika sredstava.
Banka ima 62 drave - lanice vlasnice/dioniare, a aktivne kredite u 29 zemalja
istone i june Evrope te centralne Azije. Ukupan kapital banke iznosi oko 19,7
milijardi Eura, dok su najznaajniji dioniari: SAD sa 13,61%, Velika Britanija, Japan,
Italija, NJemaka i Francuska sa po 11,6%. Veoma je znaajno napomenuti da su
Evropska unija i Evopska investiciona banka sa po 4% takoe dioniari Banke. Sva
mo odluivanja skoncentrisana je u Savjetu guvernera, gdje svaka zemlja lanica
imenuje guvernrera - obino je to ministar finansija. Savjet guvernera delegira veinu
svojih ovlatenja Savjetu direktora Banke, koji je nadalje, odgovoran za primjenu
optih pravila i procedura EBRD. Predsjednika banke bira Savjet guvernera i on je
pravni predstavnik EBRD i obavlja tekue poslove po uputama savjeta direktora.
EBRD finansira projekte posuujui novac na meunarodnom tritu kapitala. Banka
ne upotrebljava direktno novac dioniara za finansiranje projekata nego, koristei
svoj dobar kreditni rejting, posuuje novac izdavanjem obveznica i drugih kreditnih
instrumenata po najpovoljnijim stopama na tritu kapitala. Banka upravlja svojim
129

kapitalom na taj nain tako da smanjuje rizik uticaja fluktuacije kurseva valuta,
odnosno, promjene kamatnih stopa.
Moe se vidjeti da EBRD uestvuje u finansiranju najee u sljedeim vidovima:
krediti, uee u investicijama i garancije. Kod svake od ovih opcija veoma je
razvijena saradnja sa drugim meunarodnim finansijskim institucijama u vidu
kofinansiranja. Najei rok otplate kredita kree se od 10 do 15 godina. Banka nudi
razliite mogunosti kod izbora kamata - krediti mogu biti sa fiksnom ili sa
promjenjivom kamatom, vezani najee uz LIBOR ili sa unaprijed limitiranom
maksimalnom kamatom. Promjenjiva kamata za kredite u Eurima obraunava se na
osnovu EURIBOR-a (Euro-Zone Interbank Offered Rate). Veliina fiksne kamate
odreuje se na osnovu stopa po kojima EBRD obezbjeuje sredstva na tritu
kalitala. Promjenjiva kamata se obino obraunava na osnovu tro ili estomjesenog
LIBOR-a na koji se dodaju kreditni trokovi. Iako je krajem 2001.godine vrijednost
LIBOR-a bila ispod 7%, ne treba zaboraviti da je poetkom 1980-tih ova stopa
dostizala i 20%. Zato treba biti veoma obazriv u procesu izbora vrste kamate i uzeti u
razmatranje sve eventualne prednosti i mane moguih varijanata primjene i obrauna
kamata.
U toku 2000. godine EBRD odobrila je 95 novih projekata ukupne vrijednosti 2,7
milijardi eura, odnosno, kumulativno od njenog osnivanja do kraja 2000. odobreno je
708 projekata ukupne vrijednosti od oko 16,5 milijardi eura. Sjedite Banke je u
Londonu i na njenim operacijama angaovano je 1050 slubenika. U tabeli je dat
pregled finansiranja po sektorima:
6.3.1. Pravila i procedure EBRD

EBRD je formirao svoja pravila i procedure u zajednikoj saradnji sa ostalim
multilateralnim institucijama ukljuujui Svjetsku banku, Evropsku uniju i Evropsku
130

investicionu banku. Od poetka januara 1996.godine u primjeni su okvirna pravila
WTO/GPA (World Trade Organization/Government Procurement Agreement Svjetska trgovinska organizacija/Sporazum vlada u oblasti nabavki) koja su objedinila
prava i obaveze u odiosu na zakone, pravila, procedure i praksu u oblasti javnih
nabavki. Cilj ovih pravila WTO/GPA je da se postigne vei stepen liberalizacije i
ekspanzije svjetske trgovine, ustanovljavajui transparentan, poten i javnosti
pristupaan proces nabavki.
Standardna dokumenta EBRD za nabavke roba, usluga i radova su veoma slina
dokumentima Svjetske baike i generalno, ne postoji bitna razlika meu njima.
Bazirana su na fundamentalnim principima ne-diskriminacije, transparentnosti i
potenja. Osnova cijelog postupka jeste javna otvorena procedura tendera te kasnija
procjena ponuda i dodjela ugovora. Dokumeita su napravljena tako da promoviu
efikasnost i efektivnost te da minimiziraju rizik tokom implementacije kredita.
Specifinosti su uglavnom u procedurama pretkvalifikacija te u postupku procjene
ponuda (koja je sveobuhvatnija i zahtijeva vie parametara nego postupak procjene
projekata kod Svjetske banke).
Jasno da u finansijskoj prodeduri implementadije projekta nema velikih odstupanja
jer su dokumenti svih meunarodnih finansijskih institucija bazirani na istim
osnovama, a detalji prodesa, izloeni kroz dokumentaciju Svjetske banke vae i
ovdje.
Jedna od posebnosti EBRD jeste i nastojanje da se ohrabri i prui finansijski poticaj
ukljuivanju privatnog sektora u proces obezbjeenja sredstava za izgradnju javne
infrastukture i usluga koje iz toga proistiu. Ukljuivanje privatnog sektora moe imati
razliite oblike; od ugovora za pruanje klasinih usluga, graenja do koncesijskih
ugovora, za koji vladin sektor u velikom obimu ukljuuje privatni sektor u kompleksne
projekte izgradnje i kasnij eg koritenja, odnosno, upravljanja tom infrastrukturom.
6.4. Evropska investiciona banka (European Investment Bank)

Evropska investiciona banka formirana je na osiovu tzv. Rimskog sporazuma tokom
1958.godine i predstavlja finansijsku instituciju Evropske unije. Vlasnici, tj. dioniari
Banke su 15 zemalja Evropske unije srazmjerno svojoj ekonomskoj moi. Svojim
bankarskim kapacitetima podrava razvojne projekte sa ciljem ostvarivanja politike
Unije ali finansira i projekte u oko 120 zemalja svijeta. U toku 2000. godine dolo je
do reforme finansijskih institucija Evropske unije tako da banka sada djeluje kao
grupacija od dva lana: Evropskom investicioiom banhsom (EIB) i Evropskim
investicionim fondom (EIF). Fond je specijalizovana institucija koja obezbjeuje
kapital i garancije za formiranje, rast i dalji razvoj srednjih i malih preduzea u
Evropskoj uniji. Banka ostaje i dalje sa neizmjenjenim ciljevima: ka broj i boljoj
integraciji, ravnomjernom razvoju i ekonomskoj i socijalnoj koheziji lanica Evropske
131

unije. Unutar Evropske unije projekti EIB moraju da ispunjavaju jedan ili vie
zajednikih ciljeva:
ubrzanje razvoja manje razvijenih podruja

formiranje Evropske mree transportne i telekomunikacione infrastrukture
zatita okoline
postizanje ciljeva EU u obdasti energije
poboljanje trinog statusa industrije
podrka malim i srednjim preduzeima
razvoj i modernizacija sektora zdravstva i kolstva
Izvan Evropske unije EIB implementira finansijske komponente sporazuma koje

sklapaju lanice Unije sa drugim zemljama (politika saradnje i pomoi zemljama u
razvoju).
Od svog osnivanja do kraja 2001.godine EIB je finansirala projekte ukupne
vrijednosti 221,116 milijardi . Samo u toku 2001.godine EIB je finansirala projekte u
ukupnoj vrijednosti od 36,8 milijardi , od ega 31,2 milijardi u zemljama lanicama
Unije, 2,7 milijardi u pridruenim lanicama (zemljama centralne i istone Evrope) i
oko 2,9 milijardi u ostalim partnerskim zemljama (evro-mediteranske zemlje, Balkan,
Afrika, Karibi, Azija i Latinska Amerika). Ovo otvaranje mogunosti finansiranja EIB
prema drugim zemljama van EU, sa obzirom na trenutnu situaciju i velike potrebe u
projektima koji e omoguiti ubrzani ekonomski razvoj, veoma je znaajno za sve
drave nastale raspadom SFRJ.
Bankom upravlja Savjet guvernera Board of Governors (ministara finansija zemalja
EU) koji svoja ovlatenja delegira na Savjet direktora (Board of Directors) i
Upravljaki komitet (Management Committee) .
Karakteristika EIB je da ulae u velike projekte i da uvijek sarauje sa drugim
finansijskim institucijama. Osnovni princip Banke je da ulae do 50% vlastitih
sredstava od ukupne vrijednosti projekta, Svi projekti koje finansira EIB su paljivo
procijenjeni prije donoenja odluke o finansiranju, tako da osiguravaju ekonomsku
opravdanost i pogodnosti u odnosu na eliio fiiansiranje. S obzirom da projekti EIB
podlijeu kvalitetnoj i dugotraj noj proceduri pripreme, dobij aj u politiku i drugu
podrku EU, kao i garancije, projekti EIB imaju veliki kredibilitet na tritu kapitala i
veoma lako pronalaze potrebne sufinansijere.
Kredite EIB mogu dobiti sektori javne potronje pod istim uslovima kao i privatni
sektor, a mogue je finansiranje svih ob lasti ekonomij e od komunikacij a,
infrastrukture do industrije, poljoprivrede i usluga. EIB direktno finansira velike
projekte sa tzv. "individualnim kreditima" (iznad 25 mil. i rokom otplate do 12
godina, a za infrastrukturne projekte do 20 godina) gdje je mogu dogovor oko
naina obrauna kamatne stope. Otplata poiva na polugodinjim ili godinjim
anuitetima dok se grejs period odobrava iskljuivo u vremenu trajanja izgradnje
objekata. Pomou tzv. "globalnih kredita", koji se odobravaju bankama i finansijskim
132

institucijama, posredno se finansira sektor malih i srednjih preduzea (do 500
zaposlenih i ukupne vrijednosti do 75 mil. ). Maksimalna vrijednost kredita iznosi
12,5 mil. a rok otplate je od 5 do 12 godina, rijekto i do 15 godina.
Procedura pristupa projektu poinje sa njegovom procjenom. EIB posveuje znatnu
panju ovom procesu i angauje tim inenjera, ekonomista i finansijskih strunjaka
da analiziraju predloeni projekat. Ispitivanje se prvenstveno posveuje podobnosti da li i u kojoj mjeri projekat odgovara ciljevima postavljenim od EU, a koje je EIB
duia da promovie. Ovim ispitivanjem procjenjuju su ekonomske, finansijske i
tehnike karakteristike predloenog projekta. Nakon izvjetaja o procj eni Savj et
direktora odluuj e o eventualnoj dodj eli kredita. Ako je odluka o finansiranju jednom
i donesena, tok projekta se paljivo prati i ocjenjuje.
EIB nema svoja standardana dokumenta kojima bi bili definisani svi postupci i
procedure od faze ugovaranja do same implementacije kredita, nego treba da budu
ispotovane procedure EU vezane za sprovoenje licitacione procedure. U tu svrhu i
uz prethodnu saglasnost, prihvatljiva su dokumenta bilo koje druge meunarodne
finansijske institucije (EBRD, Svjetska banka, itd.)
6.5. Zakljuci o finansiranju putem finansijskih institucija
Navedene tri meunarodne finansijske institucije predstavljaju okosnicu u
obezbjeivanju neophodnih sredstava kojima se moe ubrzati razvoj i postepeno
dostii eljeni nivo standarda u naoj zemlji.
Bosna i Hercegovina e jo samo tokom 2002.godine koristiti povoljna kreditna
sredstva IDA fondova Svjetske banke. Nakon toga bie okrenuta finansijskom tritu,
gdje su uslovi znatno nepovoljniji. Meutim, iz iznesenih podataka o finansijskoj teini
i vanosti ovih institucija, vidljivo je sljedee:
godinji nivo kreditnih sredstava najvii je kod EIB (oko 36 milijardi ), zatim
kod Svjetske banke (10,5 IBRD i 6,8 IDA), te na kraju kod EBRD iznosi 2,7
milijardi ;
kamatne stope i nain obrauna kamata najpovoljniji su kod Svjetske banke,
zatim kod EIB pa kod EBRD;
rokovi otplate i mogunost grejs perioda (poeka) najpovoljniji su kod Svjetske
banke, zatim kod EIB i, na kraju, kod EBRD.
Prema tome, moe se zakljuiti da je, relativno, najlake doi do sredstava kod EIB,
pogotovo to je ovako veliki kapital namijenjen manjem tritu u odnosu ia kapital
Svjetske banke. Posebnu pogodnost pruaju projekti koje politiki podrava
Evropska unija, jer ona, ne rijetko, preuzima i obavezu plaanja dijela obraunatih
kamata, odnosno, daje popust u veliini kamatne stope (i do 3%). U narednom
periodu, periodu koji bi se mogao okarakterisati kao period poetka pridruivanja
Evropskoj uniji, potrebio je sve vie usmjeriti ciljeve svojih projekata ka ispunjenju i
133

ciljeva Evropske unije (posebno u pogledu infrastrukture i zatite prirodne okoline) jer
e se tako na finansij ski naj laki nain doi do sredstava neophodnih zarazvoj.
6.6. Drugi vidovi finansiranje projekata
Uobiajeno je da se zemlje u tranziciji kao i zemlje u razvoju stalno sueljavaju sa
problemima vezanim uz budetski deficit, prouzrokovanim, prije svega, stagnacijom i
nedovoljnom naplatom poreza (glavni razlog postojanje tzv. crnog trita) a esto i
nedoputeno velikim budetskim zahvatima, sa ciljem zadovoljenja socijalnih potreba
u drutvu. Rezultat svega ovoga moe da bude i smanjena mogunost zaduivanja
drave kod meunarodnih finansijskih institucija kao i njena nesposobnost da
kvalitetno sprovodi funkcije, koje su, inae, iskljuivo u nadlenosti drave. Prema
tome, postavlja se pitanje kako obezbijediti nove vidove finansiranja? Razliiti
modaliteti privatnog i javnog sektora mogu se uzajamno dopunjavati: javni sektor
osigurava propise, odluke, ovlatenja, prostor i druge uslove za ulaganja, dok privatni
sektor na bazi trinih odnosa i cijene kapitala ulae svoja sredstva. Zavisno od
interesa i mogunosti javnog i privatnog sektora postoji iroka lepeza podjele
aktivnosti, prava, obaveza i rizika. Posebno je interesantan primjer javne
infrastrukture, gdje je drava dugo godina eljela, da po hvaku cijenu, ima potpunu
kontrolu i upravljanje. Meutim, stalne promjene i evolucija trinih odnosa, kretanja
kapitala, konkurencije i jaanja privatnog sektora doprinijeli su da doe do promjena
u shvatanju i poimanju pojmova ulaganja, vlasnitva, upravljanja, koritenja, itd.
Potrebe za ulaganjem u infrastrukturu uvijek su bile vee od finansijskih mogunosti
drave pa je zato, da bi se omoguio, a zatim i ubrzao, opti razvoj drutva, bilo
neophodno pronai nove izvore finansiranja. Jedan od naina prevazilaenja svih
navedenih problema i ogranienja jeste i angaovanje privatnog kapitala putem
koncesije. Veina vlada je, pod pritiskom smanjenja svoje spoljnje i unutranje
zaduenosti i uvoenja fiskalnog reda, usvojila sistem koncesija i to, uglavnom po
BOT modelu. Tako je u zemljama EU do 1996.godine nivo privatnih investicija kroz
109 projekata, realizovanih ia bazi koncesija, dostigao 120 milijardi EUR.
Rije koncesija potie od latinske rijei concession, koja znai davanje ustupaka,
povlastica, a u rimskom pravu oznaavala je posebna odobrenja i dozvole koje su
vlasti davale pojedincima. U dananje vrijeme rije koncesija upotrebljava se da
oznai pravo koritenja prirodnog bogatstva ili dobra u optoj upotrebi, koje
domaem ili stranom licu (koncesionaru) ustupa nadleni dravni organ (koncedent)
pod posebno propisanim uslovima i za odreeni vremenski period. Drugim rijeima,
koncesija je privilegija koja je izuzeta iz optih pravila i kao takva stvara odreene
pravne odnose i posebna prava za koncesionara.
Sistem koncesija je, znai, jedan od oblika stranih ulaganja i kao takav uglavnom
rezultira pozitivnim efektima za koncedenta - dravu. Tokom proteklih petnaest
godina privatni sektor je putem ulaganja znaajno uveao svoje angaovanje na
134

realizaciji i eksploataciji objekata infrastrukture i oblasti usluga na koje se nekada
gledalo kao na prirodne monopole, koje iskljuivo obezbjeuje i kojima upravlja
iskljuivo javni sektor. Razvoj zajednikih ulaganja, u literaturi poznat i pod nazivom
PPP ili Public Private Partnership (javno-privatno partnerstvo) ipak je bio dugotrajan i
postepen proces pa su se u razliitim uslovima i vremenima modelirale i razliite
forme uea. U praksi se mogu prepoznati sljedee forme:
ugovori za dugorono upravljanje

lizing (leasing) aranmani
BOT aranmani
puna koncesija
vlasnitvo nad objektima
Razvoj i primjena pojedinih formi prvenstveno je uslovljena zakonskom regulativom u

zemljama (promjene zakonskih propisa u cilju stvaranja mogunosti privatnog uea
i privatnog vlasnitva nad objektima infrastrukture) kao i stvaranjem preduslova za
otvorenu i fer utakmicu u okvirima novih zakonskih promjena, a sa ciljem pruanja
boljih operativnih rezultata.
6.1.1. BOT model
BOT model je poseban oblik koncesije i oznaava model ukljuivanja privatnog
kapitala u realizaciju projekata u oblastima koje su tradicionalno bile pod kontrolom
javnog sektora (saobraajna infrastruktura, energetika, vodosnabdije- vanje, gradske
komunalne djelatnosti kao to su smee, kanalizacija, itd.). U ovom tipu modela
obuhvaene su sve faze realizacije projekta:
finansiranje
projektovanje
graenje
opremanje
koritenje uz naknadu
BOT model se zasniva na naelu da projekat moe sam da ostvaruje prihod. Ovaj
nain finansiranja projekata , poznat pod nazivom projektno finansiranje, definie se
kao finansiranje iz ogranienih izvora gdje davaoci sredstava prije svega posmatraju
prihode projekta i gotovinski tok, kao izvor sredstava za otplatu kredita i njegovu
aktivu kao obezbjeenje za to. Koncesionar mora da formira takvu finansij sku
konstrukciju koja e se bazirati na prihodima koje generie projekat, a koja nee
negativno uticati na njegovu kreditnu poziciju i bilans, to znai da se oslanja na
sredstva koja se ostvaruju i koja su vlasnitvo projekta, a manje na vladine garancije
ili na imovinu vlasnika projekta. Skraenica BOT je nastala od engleskih rijei build izgradi, operate - koristi, transfer - predaj i u sebi podrazumjeva vie varijanti, u
zavisnosti od toga da li je predmet projekta izgradnja potpuno novog objekta, da li je
135

ugovorom defiiisano i projektovanje objekta, kada i da li postoji obaveza transfera
imovine, naina finansiranja, itd. Najei oblici su:
BOO (build-own-operate) to znai: izgradi-posjeduj-koristi bez obaveze
predaje dravi
BOOT (build-own-operate-transfer) to znai: izgradi - posjeduj - koristi predaj dravi
BTO (build-transfer-operate) to znai: izgradi - predaj - koristi
DBFO (design-build-finance-operate) to znai: projektuj - izgradi - finansiraj koristi
DCMF (design-construct-manage-finance) to znai: projektuj - izgradi upravljaj - finansiraj
MOOT (modernize-own-operate-transfer) to znai: modernizuj - posjeduj koristi - predaj dravi
ROT (rehabilitate-operate-transfer) to znai: obnovi koristi - predaj dravi
BOT model se najee primjenjuje kod realizacije infrastrukturnih objekata kao to
su putevi (poevi od 1950.godine u Francuskoj i Italiji na izgradnji autoputeva),
eljeznice (Francuska, Njemaka, Italija), aerodromi (Grka, Njemaka, Vel.
Britanija), mostovi (Portugalija, Australija), tuneli (Franduska, Vel. Britanija), termo i
hidrocentrale (Turska, Kina, Indija)), objekti vodosnabdjevanja (Francuska, Vel.
Britanija, SAD), objekti za distribuciju nafte i gasa (SAD) itd. Model se nastao u
visoko razvijenim zemljama a od kraja prolog vijeka sve vie je zastupljen i kod
tranzicijskih, odnosno zemalja u razvoju.
Radi pojednostavljenja ove problematike moe se rei da postoje tri osnovna
uesnika u koncesionom projektu i to:
Vlada - koja obezbjeuje pravnu regudativu, standarde, zemljite i sl.
Finansijeri - koji obezbjeuju finansijska sredstva za projekat i
Koncesionar - koji treba da izgradi objekat, obavlja operativne poslove tokom
vijeka trajanja koncesije i na kraju da preda objekat nekoj dravnoj i li javnoj
instituciji.
Teko je rei da postoje dva identino formulisana koncesiona projekta, ali je
nesumljivo da BOT model podrazumjeva sistem uzajamno povezanih i uslovljenih
odnosa velikog broja subjekata, ije uzajamno funkcionisanje uslovljava kvalitetnu
realizaciju projekta u cjelini.
Generalna struktura BOT projekta je prikazana na slici 5.1 kao i povezanost njegovih
osnovnih uesnika te nain definisanja meusobnih odnosa.
136
137

Veina projekata po ovom modelu finansira se putem kombinacije vlasnikih uloga .
u koncesionom preduzeu i kredita koje, u svrhu realizacije, obezbjeuju
komercijalne banke, razliiti vidovi meunarodnih finansijskih institucija, vladine
agencije i sl. Vlasniki ulozi kreu se u rasponima od 10 do 30%, a krediti su 70 do
90% od cijene projekta.
6.6.2. Postupak realizacije koncesije
Pravna regulativa i definisanje svih potrebnih uslova je jedina pretpostavka kojom se
stie legalitet za ulaganje sredstava i uee privatnog sektora u obezbjeenju
proizvoda ili usluga koje su do tada bile monopol javnog sektora. Pravna regulativa
treba da definie pozicije i mogunosti javnog sektora, uloge poj edinih uesnika u
procesu davanja koncesij a, procedure naruivanja i ugovaranja te da definie
doputene modele koncesije.
Sam postupak realizacije procesa pod ustaljenim nazivom koncesija poinje
pripremom i realizacijom javnog oglasa sa pozivom za prikupljanje ponuda za
predmet koji e biti predmet ugovora (tender). Radi svoje sigurnosti, vlade ponekad
provode i proces pretkvalifikacija, sa ciljem utvrivanja atraktivnosti projekta i
zaintersovanosti potencijaliih uesnika za projektom. Zemlja - vlada - davalac
koicesije mora izvriti veoma dobru tehniki pripremu dokumentacije te razliite
finansijske analize i istraivanja trita, da bi unaprijed predvidio raspon u kome, u
finansijskom smislu, moe oekivati ponude. Na ovaj nain i davalac koncesije moe
da bira optimalno vrijeme, kako bi - uglavnom svoje prirodno dobro ili dio monopola to bolje realizovao na tritu kapitala. Analizama se razmatra da li je potrebno da
vlada prui dodatne garancije ili subvencije potencijalnim koncesionarima. Glavni
razlog za ovu vrstu poticaja su politiki razlozi (politiki rizik koji se ne moe
osigurati). Iz osnovnih razloga ulaska u ove vidove finansiranja (nedostatak
sredstava) teko je oekivati da vlade - davaoci koicesije - mogu pruiti direktnu
kreditnu podrku, ali se esto primjenjuje direktni vlasniki ulog vlade, njenih agencija
ili lokalnih vlasti (zemljite, koritenje postojee infrastrukture, smanjenje poreza i sl.).
Od vlada se, takoe, veoma esto trai da prui i dodatne garancije, koje su usko
vezane za prihode, trokove i rizike koji se mogu pojaviti tokom realizacije projekta.
Garancijama koncesionar eli da bude siguran da e vlada ispuniti sve to je
nredvieno i da nee poduzimati mjere koje u budunosti mogu nanijeti tetu projektu
ili koncesionoj kompaniji. Pored klasinih vidova garancija (za plaanja, dobro
izvrene radove, odravanje i sl.) poseban vid garancija se odnosi na ostvarenje
planiranih prihoda uz koje se u praksi pojavljuje najvie problema.
Za uee na tenderu zainteresovane firme, putem sporazuma, sklapaju razliite
vidove konzorcija radi to boljih analiza i pripreme ponude. U ovom dijelu ponuai
naroito paljivo analiziraju ponuena tehnika rjeenja i sve druge ulazne trokove,
zatim trite usluga, odnosno, mogunost plasmana gotovog proizvoda ili usluge.
Detaljnim analizama se utvruje pod kojim uslovima se moe pristupiti realizaciji
138

projekta. Uobiajeno je da e koncesionar snositi sve osnovne rizike projekta (rizike
koji se odnose na izgradnju, odravanje i rad objekta to ukljuuje i poveanje
planiranih trokova, promaaje u upravljanju, kazne i sl.) ali je normalno i da
koncesionar ne moe da odgovara za rizike vezane za eksproprijaciju, valutni rizik,
eventualne promjene pravnog sistema, viu silu itd.
Nakon provedenog procesa procjene ponuda (uobiajena primjena tehnikih,
finansijskih i ekonomskih kriterijuma) dodjeljuje se ugovor najpovoljnijem ponuau.
Za realizaciju projekta potrebno je sklopiti veliki broj sporazuma i ugovora tako da je
u ovom procesu neophodna velika podrka pravnih i finansijskih konsultanata.
Koncesioni ugovor se zakljuuje izmeu vlade ili njene ovlatene institucije i nosioca
projekta - koncesionara. Ovim ugovorom se daje ekskluzivno pravo na projekat te se,
uobiajeno, u svrhu realizacije projekta, formira koncesiona kompanija. Koncesiona
kompanija stupa u razliite vidove duniko-povjerilakih odnosa sa razliitim
finansijskim institucijama. Ujedno, kao pravni subjekat ova kompanija stupa u
ugovore sa izvoaima radova, podizvoaima, isporuiocima materijala i sl.
Osnivai kompanije mogu biti investicione banke, meunarodne finansijske
institucije, investitori iz javnog sektora, vlade zemalja itd.
Koncesionar je duan da izgradi objekat u skladu sa uslovima ugovora tako da se
zavretkom izgradnje stvaraju uslovi za fazu koritenja i odravanja izgraenog
objekta. Standardi po kojima objekat treba biti odravan moraju biti paljivo
definisani. Pitanja odravanja i kapitalnih poboljanja su od presudnog znaaja za
objekat na kraju koncesionog perioda. Finalna faza koncesionog projekta je kraj
koncesionog perioda kada koncesionar vri prenos svih prava nad objektom vladi davaocu koncesije. U zavisnosti od vrste projekta i namjere vlade postoji vie modela
za nastavak eksploatacije projekta (transfer na domau javnu kompaniju bez
nadoknade, automatsko obnavljanje ugovora, ponovni pregovori o uslovima, tender
za novog koncesionara, itd.).
6.6.3. Prednosti i nedostaci koncesionih ugovora
Za veinu zemalja, koje imaju kreditna ili druga finansijska ogranienja, prednost je
to se, angaovanjem privatnog kapitala, omoguava koritenje sredstava van
budeta i to se mogui rizici projekta alociraju na vie uesnika i privatni sektor.
Takoe, povoljna je i trina orijentacija projekta i realno sagledavanje, ponekad
preambicioznih projekata, te laka mogunost uvoenja razliitih vidova tehnikih i
tehnolokih poboljanja. Ukljuivanjem privatnog sektora znatno se poveava
efikasnost i znatni su izgledi da e projekat biti zavren u realno predvienom
vremenu i budetu. Ekonomski - sekundarni efekti mogu biti veoma znaajni jer se
iniciraju razliite pratee aktivnosti, proizvodnja, usluge i sl.
Meutim, tranzicijske zemlje imaju problema sa ukupnom finansijskom stabilnosti
zemlje pa je u razgovore o krupnim investicijskim projektima uvijek neophodno
139

ukljuiti i glavne kreditore (MMF, Svjetsku banku i sl.). Njihov blagonaklon stav prema
ovoj vrsti ulaganja se rijetko dobija i to uglavnom zbog problema dravnih garancija.
Dobri rezultati u razvijenim zemljama i loe iskustvo na veini projekata ovog tipa u
zemljama u okruenju navodi na konstataciju da su potrebni brojni preduslovi da bi
ovakav vid ulaganja pokazao uspjenim.
Uobiajeno je da se projektom znatno poveava trite usluga (npr. saobraajna
ponuda, el.energija), ali da korisnika nema dovoljno, odnosno, da nisu spremni da
konzumiraju usluge u mjeri i po cijeni koja omoguava finansijsku rentabilnost
projekta.
6.7.
Komercijalno finansiranje projekata
Uslovno reeno "najnepovoljniji" oblik finansiranja projekata je kreditiranje sredstvima

komercijalnih banaka. Iz svakodnevnog ivota je vidljivo da je mrea komercijalnih
banaka razvijena i da potencijalni pozajmljivai mogu birati najpovoljniju banku.
Uslovi pod kojima se novac pozajmljuje uglavnom su slini, ali i tu treba biti oprezan
te aktivno i kontinuirano analizirati mogunost banaka i njihovu finansijsku poziciju na
meunarodnom tritu, posebno kod znaajnijih i skupljih projekata. Cijena novca
nije jedini faktor koji ima uticaj prilikom izbora banke. Nain rada i odobravanja
kreditnih sredstava kod iste banke varira u zavisnosti od mnogih faktora kao to su:
drava pozajmljivaa, alokacija sredstava, vrsta i veliina projekta, prethodna
iskustva u regionu i sl. U sredinama gdje su finansijski i bankarski sistem razvijeni u
skladu sa meunarodnim standardima i gdje postoji znaajan stepen politike
sigurnosti uslovi kreditiranja znatno su povoljniji.
Zbog znaajnog stepena rizika komercijalne banke mnogo lake finansijski prate
projekte koji se sufinansiraju sredstvima meunarodnih finansijskih institucija,
odnosno, ako u finansiranju projekta uestvuje vie komercijalnih banaka.
Meusobna saradnja komercijalnih banaka i saradnja sa drugima vrstama
finansijskih institucija je tako uhodana da se dobri, odnosno loi, projekti lako
prepoznaju ia jedinstvenom tritu. Komercijalne banke nemaju generalno
prihvaene standardne dokumente pa pravila izbora i odobravanja kredita zavise
iskljuivo od poslovne politike banke.
Svaka banka prilikom izbora potencijalnih projekata za fiiansiranje zahtijeva i
odreeiu dokumentaciju, prvenstveno studiju, izvodljivosti (ili podobnosti), iji sadraj
je veoma bitan pri ocjeni projekta. U principu, banke odobravaju razliite vrste
kredita, a oni se razlikuju po veliini i nainu obrauna kamata, roku povrata i
potrebnim garancijama ili hipotekama. U osnovi, kredite moemo posmatrati kao
kratkorone (koj i su finansij ski nepovoljnij i i slue za savladavanje tekuih
problema u poslovaau) i dugorone - koji su prvenstveno razvoj ni j er omoguavaj u
nabavku opreme, restruktuiranje preduzea ili ulaganja u infrastrukturu i sl. Banke
mogu finansirati projekte kroz razliite vidove uea - od direktnog finansiranja,
140

udruenog kofinansiranja do finansiranja projekata putem koncesija ili sticanjem
dijela vlasnikog kapitala u preduzeu i sl. Naravno da su mogue i razliite varijacije
pomenutih naina finansiranja.
Pri izboru banke potencijalni pozajmljivai moraju obratiti panju na vane injenice
kao to su: veliina banke i njeno iskustvo na slinim projektima, mogunost
kontinuirane podrke tokom realizacije projekta, vrsta dostignutih poslovnih odnosa
na tritu i finansijska stabilnost banke.
6.8. FIDIC
6.8.1. Uvod
Federation Internationale des Ingenieurs Conseils (FIDIC) ili na engleskom jeziku
International Federation of Consulting Engineers, odnosno, Meunarodno udruenje
inenjera- konsultanata osnovano je 1913.godine i danas ima 67 zemalja lanica sa
oko 560.000 pojedinaca. Ovo udruenje zastupa interese svojih lanova pri realizaciji
meunarodnih poslova. Posebno je vana uloga udruenja u kreiranju tipski
jedinstvenih dokumenata kojima bi se regulisala prava i obaveze ugovornih strana
prilikom realizacije inenjerskih poslova te dokumenta za njihovu prezentaciju i
nametanje meunarodnim finansijskim institucijama.
Uloga inenjera - konsultanta podrazumjeva u sebi pet osnovnih faza angaovanja
pri izgradnji objekata, a to su:
pripremna istraivanja i izvjetavanje

detaljan tehniki projekat i nacrt ugovornih dokumenata
procedura ugovaranja
usluge tokom izgradnje
prijem radova i sporazum o konanim plaanjima.
Veoma je vano puno angaovanje konsultanata u svim navedenim fazama, a

posebno pri kompleksnim graevinskim proj ektima. Radi j ednoobraznosti i lakeg
ustanovljavanja procedura pri izvravanju svih faza radova (od definisanja elje pa
do konane realizacije objekta) i ispunjavanja preuzetih obaveza do sada je ovo
udruenje izradilo veliki broj dokumenata kojima je znatno pomoglo da se u cijelom
svijetu graevinski poslovi odvijaju na svima pristupaan i jasan nain. Ovim se
znatno doprinijelo ubrzanoj globalizaciji trita graevinskih usluga jer je forma
nastupa, u bilo kojoj zemlji, svim zainteresovanim unaprijed poznata, a definisani su
zahtjevi i obaveze svih uesnika u projektu. Za graevinarstvo kljunu ulogu je imala
pojava tzv.icrvene knjige" izdate tokom 1977.godine, u kojoj su prvi put (u dva dijela)
bile definisane ugovorne obaveze i dati obrasci i upute pripreme tendera, ponude,
ugovora i potrebnih garancija. Takoe, za podruje mainskih i elektro radova izdate
su tzv. "uta knjiga" i "narandasta knjiga" u kojima su definisane posebne vrste
ugovora koji u sebi sadravaju i projektovanje i graenje.
141

6.8.2. Nova izdanja
FIDIC kontinuirano prati i analizira primjenu postojeih dokumenata i stalnim
poboljanjima nastoji ih prilagoditi potrebama savremenog graevinarstva. Tokom
1999.godine publikovana su etiri nova izdanja, koja u potpunosti mogu zamijeniti
prethodna izdanja i ija je primjenljivost sada znatno ira. Vano je napomenuti da su
i etara dokumenta u jednakoj poziciji kao i prije te da njihova dalja primjena nije niim
ograniena, odnosno mogu se primjenjivati u zavisnosti od izbora potencijalnih
investitora. Nova dokumenta su:
1. Forma kratkih ugovora (Short Form of Contract), koji se mogu primijeniti za
manje ugovore vrijednosti od oko 1.000.000 KM, ako je vrijeme realizacije
kratko (manje od est mjeseci) ili za relativno jednostavne radove, gdje je
nevano ko je obezbijedio tehniki projekat i koja vrsta radova je predviena u
realizaciji projekta.
2. Uslovi ugovora o graenju (Conditions of Contract for Construction) koji se
preporuuju za graevinske radove ili za inenjerske radove, ako tehniki
projekat obezbjeuje investitor. Pri realizaciji projekta mogua su dodatna
projektovanja od strane izvoaa ili manji obim mainskih i elektro radova. Ovi
uslovi u potpunosti mogu da zamijene bivu crvenu knjigu.
3. Uslovi ugovora za postrojenja i projektovanje-graenje (Conditions of Contract
for Plant and Design-Build) koji se preporuuju za realizaciju mainskih i
elektro postrojenja kao i za specifine ugovore u graeviiarstvu kada je
predvieno uee izvoaa radova u obe faze (i projektovanje i izvoenje).
Ovi uslovi u potpunosti mogu da zamijene bive utu i narandastu knjigu.
4. Uslovi ugovora "tip klju u ruke" (Conditions of Contract for EPC/Turnkey
Projects) koji mogu biti upotrebljeni pri izgradnji velikih postrojenja, fabrika i
slinih objekata ili infrastrukturnih objekata gdje izvoa radova preuzima svu
odgovornost za projektovanje, izvoenje i funkcionalnost objekta.
Knjige pod brojevima 2,3,4 imaju takav sadraj da se mogu primijeniti kod svih vrsta
ugovora (opti uslovi) sa tim da korisnik dokumenata moe izvriti odreene
redukcije ili dodati odreena poboljanja u posebnim uslovima ugovora. Sadraj ovih
uslova je sljedei:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Opti detalji i definicije

Poslodavac
Konsultant - inenjer
Ugovara
Podizvoai
Radna snaga
Postrojenja, materijali i zanatski radovi
Poetak radova, kanjenja i suspenzije
Zavretak radova
142

10. Primopredaja radova
11. Garantni period
12. Mjerenje i procjena
13. Varijacije i podeavanja
14. Ugovorna cijena i plaanje
15. Prekid radova od strane poslodavca
16. Prekid radova od strane ugovaraa
17. Rizik i odgovornost
18. Osiguranja
19. Via sila
20. Zahtjevi, nesporazumi i arbitraa.
Osnovne karakteristike ovih dokumenata su :
a) fleksibilnost, jer je predviena mogunost atlernativnih rjeenja (npr. ugovora
sa fiksnom cijenom u knjizi 2) kao i navoenja u optim uslovima koji lanovi
e biti definisani i promijenjeni u posebnim uslovima (jer je nemogua
univerzalna primjenljivost svih lanova).
b) laka primjena, koja je postignuta maksimalnim poveanjem opteg dijela i
smanjenjem posebnih uslova kao i identifikovanjem lokacija za najvanije
specifine podatke o ugovoru.
Na osnovu navedenih FIDIC dokumenata, uz dobro poznavanje elemenata projekta i
pravilno odabranu vrstu Uslova ugovora, mogue je kvalitetno pripremiti licitacionu
(tender) dokumentaciju i time ispuniti jedan od preduslova za uspjenu realizaciju
projekta. Potovanje procedura, uz kvalitetan tehniki projekat i obezbjeena
finansijska sredstva, omoguava dovoenje projekta do kraja uz minimum
nepovoljnih i nepredvienih dogaaja.
Veoma je vano napomenuti da se ovi dokumenti mogu upotrijebiti pri svim nainima
finansiranja projekata - to znai i da se za koncesione ugovore sada mogu
primijeniti FIDIC dokumenta (knjiga 4).
Kao to je ve i navedeno, zbog svoje univerzalnosti, sve vrste RGO1S ugovora i
druga pratea dokumentacija iroko su prihvaeni od razliitih meunarodnih
finansijskih institucija i obavezno se primjenjuju kod realizacije njihovih projekata.
6.8.3. "Kratka forma ugovora"
FIDIC-ovi Uslovi ugovora za izvoenje graevinskih radova imaju veoma sloenu
organizacionu strukturu i precizne procedure realizacije pa samim tim imaju i velike
trokove
143

upravljanja realizacije tih projekata. Zbog velikog broja ugovora u graevinarstvu, koji
imaju relativno manju vrijednost, dolo je do izrade uslova koji su dosta jednostavniji
za primjenu i naravno jeftiniji.
FIDIC-ova "kratka forma ugovora" (Short Form of Contract) predviena je za radove
u niskogradnji i visokogradnji ija je investiciona vrijednost relativno mala, ali postoji
mogunost primjene i na projektima vee vrijednosti koji se sastoje od relativno
jednostavnih vrsta radova. Nadalje, primjenljiva je i za radove koji se ciklino
ponavljaju ili za kratkotrajne poslove koji ne zahtjevaju angaovanje specijalizovanih
podizvoaa.
Struktura uslova i njihova organizacija slina je ostalim FIDIC-ovim uslovima ugovora
iz 1999. godine. Meutim, postoje i razlike koje, ustvari, predstavljaju specifinost i
olakavaju primjenu ovih dokumenata.
U "Kratkoj formi ugovora nisu predvieni posebni dokumenti za ponudu (Tender) i
prihvatanje ponude (Letter of Acceptance) ve je to sve jedan dokument koji se
naziva Sporazum (Agreement). Predvieno je da naruilac radova (Investitor)
pripremi dva primjerka Sporazuma i Dodataka uz sporazum sa. svim potrebnim
podacima i da ih zajedno sa tehnikim specifikacijama i crteima poalje
potencijalnim ponuaima. Izvoa treba da u jedan poseban dio Sporazuma koji se
naziva Ponuda (Offer-Bid) unese traene podatke (ponuenu cijenu za izvoenje
radova i rok do koga vrijedi ponuda), zatim da popuni podatke treene Dodatkom (a
koji se prvenstveno odnose na finansijsko stanje i mogunosti izvoaa, kadrovsku
strukturu i sl.) te da ih ovjerene i potpisane vrati investitoru-naruiocu. Kada se
donese odluka koju od prispjelih ponuda prihvatiti, Naruilac potpisuje dio dokumenta
koji se naziva prihvatanje ponude (Acceptance) i jedan od dva primjerka Sporazuma
vraa Izvoau. Smatra se da je ugovor zakljuen onoga dana kada izvoa
zvanino primi jednu kopiju Sporazuma.
Prava i obaveze ugovornih strana regulisane su Optim uslovima (General
Conditions) i Posebnim uslovima (Particular Conditions). Svaki lan Optih usloea
regulie jedan od elemenata ugovora i ugovornih odnosa. Za razliku od svih drugih
objavljenih formi ugovora iz 1999. (gdje Opti uslovi imaju 20 lanova) Opti uslovi u
"Kratkoj formi ugovora" sastoje se od samo 15 lanova. Predvieno je, takoe, da
"Kratka forma ugovora" ne sadri Posebne uslove, ali u specijalnim sluajevima kada
se pojavi potreba da neki od lanova Optih uslova budu izmjenjeni ili kada
eventualno treba dodati nove odredbe, oni se smjetaju u Posebne uslove koji
dobijaju prioritet u odnosu na druge dijelove ugovorne dokumentacije.
Opti uslovi "Kratke forme ugovora" se sastoje od:
lan 1. Opte odredbe (General Provisions)
lan 2. Naruilac (The Employer)
144

lan 3. Predstavnici Naruioca (Employers Representatives)
lan 4. Izvoa (The Contractor)
lan 5. Projektovanje od strane Izvoaa (Design by Contractor)
lan 6. Obaveze Naruioca (Employers Liabilities)
lan 7. Vrijeme izvoenja (Time for Completion)
lan 8. Primopredaja (Taking-Over)
lan 9. Naknadne popravke (Remedying Defects)
lan 10. Varijacije i potraivanja (Variations and Claims)
lan 11. Ugovorna cijena i plaanje (Conract Price and Payment)
lan 12. Neispunjenje obaveza (Default)
lan 13. Rizik i odgovornost (Risk and Responsibilty)
lan 14. Osiguranje (Insurance)
lan 15. Rjeavanje sporova (Resolution of Disputes)
Nakraju "Kratke forme ugovora" date su Smjernice (Notice gor Guidance), tj. kratka
uputstva koja ne predstavljaju sastavni dio ugovora. Njihov smisao i znaaj je u tome
da one treba da pomognu potencijalnim korisnicima u boljem razumjevanju i lakem
koritenju dokumenata te da daju neobavezno tumaenje pojedinih odredbi.
6.8.3.1. Karakteristike 'Kratke forme ugovora"
Zbog svoje osnovne namjene i jednostavnosti u primjeni "Kratka forma ugovora"
moe posluiti kao osnova za ugovaranje u skoro 90% graevinskih ugovora jer u
sebi sadri sve bitne tehnike i komercijalne elemente vezane za realizaciju ugovora.
Posebno je znaajno da se ovdje potuje tradicionalna struktura ugovaranja u veini
zemalja Evrope gdje naruilac priprema projektnu dokumentaciju, a izvoa treba da
izvede radove prema dobivenoj dokumentaciji. Naravno, zbog svoje fleksibilnosti,
ova forma se moe primijeniti i na investicionim projektima na kojima se zahtjeva da
izvoa pripremi kompletnu projektnu dokumentaciju ili samo jedan dio te
dokumentacije. Zato se u Posebnim uslovima uz svaki konkretni ugovor mora navesti
tano kvantificirana i kvalitetom definisana obaveza, a preciznije u Dodatku uz
sporazum. Iskljuivu odgovornost za dokumentaciju, koju je izradio, ima Izvoa.
Kako ovdje nije predvien postupak odobravanja projektne dokumentacije od strane
Naruioca, ostavlja se vremenski rok od 14 dana u kome Naruilac moe eventualno
da odbije Izvoaevu dokumentaciju.
145

U "kratkoj formi ugovora" sam Naruilac je taj koji mora preduzeti sve neophodne
radnje za ispunjenje svojih obaveza i prava prema ugovoru. Za razliku od "Uslova
ugovora za graenje", odnosno crvene knjige, gdje Inenjer ima znaajnu ulogu u
realizaciji projekta, ovdje ne postoji obaveza angaovanja konsultanata (Inenjera).
Naravno da Naruilac mora imenovati odgovorno lice koje e ga pretstavljati u
kontaktima sa izvoaem radova. Naruilac moe odabrati i neko drugo lice koje e
ga zastupati ali u tom sluaju mora tano definisati delegirana prava i ogranienja tog
zastupnika.
Takoe, u "kratkoj formi ugovora" mogue je primijeniti i razliite naine odreivanja
vrijednosti radova, to dodatno poveava fleksibilnost ovih uslova. Na raspolaganju
stoje razliiti modeli odreivanja vrijednosti radova, od ukupne paualne cijene do
plaanja po jedininim cijenama za stvarno izvedene koliine radova.
"Paualna cijena" se primjenjuje na veoma malim poslovima na kojima se ne
oekuju varijacije u koliinama, a svi radovi e biti izvedeni u relativno kratkom
periodu tako da se plaanje moe izvriti jednokratnim plaanjem izvoau;
"Paualna cijena sa listom aktivnosti se primjenjuje na projektima neto
dueg trajanja i vee vrijednosti, na kojima je predviena isplata odreenih
iznosa po dostizanju unaprijed dogovorenih faza u izvoenju radova a za koje
Naruilac nema unaprijed pripremljen detaljan predmjer radova;
"Paualna cijena sa predmjerom radova" koje priprema naruilac a obim
radova je precizno definisan;
"Cijena odreena mjerenjem izvedenih radova po cijenama iz predmjera"
primjenjuje se kada koliine radova, koje treba izvesti, mogu varirati nakon
zakljuenja ugovora;
Naknada uinjenih trokova je metod odreivanja cijene kada se ne zna tana
vrsta i obim radova prije zakljuenja ugovora. Ovaj nain se primjenjuje kod
hitnih radova kao to su sanacije, rekonstrukcije i sl.
Osim toga, postoji razlika i u nainu rjeavanja eventualnih sporova izmeu izvoaa
i naruioca. Po dosadanjoj praksi kljunu ulogu je imao Inenjer koji je rjeavao
sporove u prvoj instanci i ija je odluka bila vaea dok se kasnije eventualno ne
izmjeni predvienom arbitraom. Sada je ta uloga preputena nezavisnom
presuivau (Adjudicator), a koji radi prema pravilima za presuivanje koja su
sastavni dio ove forme ugovora. Presuiva nije sudija, odnosno lice koje postavlja
neki dravni organ, nego nezavisno struno lice u koga povjerenje imaju obe
ugovorne strane.
Prema" Uslovima ugovora za graenje" iz 1999. godine u svrhu rjeavanja sporova
predvieno je formiranje Odbora za rjeavanje sporova, a sastoji se od tri lica.
Kao posebna pogodnost moe se istai i mogunost primjene "kratke forme ugovora''
za podizvoake ugovore, za to dosada FIDIC nije imao rjeenja.
146

FIDIC-ova dokumenta mogu posluiti kao meunarodno prihvatljiva osnova za
zakljuivanje konkretnih ugovora, s tim da je ostavljena mogunost prilagoavanja
pojedinim zakonodavstvima - posebno u pitanju jurisdikcije i drugih eventualnih
pitanja vezanih za pravni sistem odreene drave.
Sa obzirom na veoma dugaak period intenzivnog koritenja FIDIC-ovih uslova za
ugovaranje meunarodnih, ali i domaih investicionih projekata ne treba sumnjati da
e i ova najnovija izdanja predstavljati osnov za ugovoranje investicionih radova u
XXI vijeku.
147

Inženjerska Ekonomija

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Inženjerska Ekonomija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INENJERSKA EKONOMIJA

prof. dr Dragan Mihajlovi

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Klasifikacija i nomenklatura djelatnosti ................................................................... 7

Razvoj i stanje graevinarstva u svijetu i kod nas .................................................. 8

Kvalitet u graevinarstvu .......................................................................................12

Upravljanje kvalitetom .....................................................................................14

Standardi serije ISO 9000 ............................................................................17

Standardi serije ISO 14000 ..........................................................................19

1.6.4. Zajednika evropska tehnika regulativa ...............................................................21

Oblici organizovanja preduzea ............................................................................23

Sredstva preduzea ..............................................................................................25

Rezultati rada preduzea ......................................................................................27

Upravljanje preduzeem .......................................................................................29

Osnivanje i upravljanje akcionarskim drutvom ...............................................30

Uloga menacerskog kadra u upravljanju preduzeem ...........................................32

Postulati tehnomenaderskog upravljanja preduzeem.........................................34

Upravljanje projektom ...........................................................................................36

Sadraj upravljanja projektima - projektni ciklus ....................................................37

Karakteristike projektnih faza i projektnog ciklusa ...........................................37

Projektni ciklus u graevinarstvu .....................................................................38

Uesnici u realizaciji projekta ..........................................................................39

Uticaj strukture i organizovanosti izvoaa na realizaciji projekta ....................40

Projektni proces ....................................................................................................41

Elementi neophodni za upravljanje projektom .......................................................43

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Formulisanje projekta .....................................................................................45

Obim projekta .................................................................................................45

Vrijeme izvoenja ............................................................................................46

Trokovi projekta ............................................................................................47

Radna snaga ...................................................................................................48

Uticaj projekata na okolinu ....................................................................................51

INVESTICIONI PROCES ..............................................................................................53

4.2. Investicioni program...................................................................................................54

Odnos izvoaa radova prema investicionom projektu..........................................63

Faza istraivanja trita ...................................................................................63

Faza izrade ponude ........................................................................................64

Faza ugovaranja .............................................................................................65

Faza izrade dokumentacije i pripreme realizacije ............................................67

Izgradnja objekta .............................................................................................68

Finansijska realizacija .....................................................................................69

4.4.7. Arhivski projekat i baza podataka........................................................................72

Metoda amortizacije ........................................................................................76

Metoda anuiteta ..............................................................................................76

Neto sadanja vrijednost .................................................................................77

Interna stopa rentabilnosti ...............................................................................81

Dragan Mihajlovi Inenjerska ekonomija

Specifinosti primjene kod projekata saobraajnica ........................................86

Optimalno vrijeme dogradnje saobraajnice ................................................86

Tretman saobraajnica u koridoru................................................................88

5.3. Metode za dodnoenje odluka drutvenog aaja .....................................................91

Analiza trokova i koristi (Cost Benefit Analysis) .............................................92

Postupak analize .........................................................................................94

Potekoe u provoenju analize trokova i koristi ........................................96

5.4. Metode viekriterijumske optimizacije ........................................................................98

Postavka zadatka viekriterijumske optimizacije ...........................................100

Principi numerike realizacije metoda sa unaprijed izraenom preferencijom 101

Metoda ELECTRE .....................................................................................108

6. FINANSIRANJE PROJEKATA .......................................................................................123

Pravila i procedure Svjetske banke ...............................................................126

Pravila i procedure EBRD .............................................................................130

6.4. Evropska investiciona banka (European Investment Bank)......................................131

Postupak realizacije koncesije.......................................................................138