MOTORLARDA G VE VERM

A-) GLER
A.1. n bilgiler

Motor glerinin neler olduunu ve hesaplamalarna gemeden nce hesaplamalarda kolaylk

olmas iin baz teknik bilimleri ve tanmlan hatrlamakta fayda vardr.
a-) Piston ap ve strok

Bir motorun lleri, piston ap ve strok (A..N. ile ..N. arasndaki piston yolu) ile ifade
edilir. eitli hesaplamalarda piston ap cm, strok ise cm veya metre birimleri ile kullanlr.
b-) Strok (Kurs) Hacmi

Pistonun A..N. dan ..N. ya kadar yapt harekette silindir iinde yalad hacme, strok
hacmi denir. Strok hacmini hesaplamak iin piston yzey alam (A) ve stroku (L) bilmemize gerek
vardr. Deiik yapdaki pistonlarda bile piston yzey alam bir daire olarak kabul edilir ve
hatrlanaca gibi u formllerle bulunur:
A = * D2 / 4 ...........................

cm2 (tam ap cinsinden)

A = * r2

cm2 (yar ap cinsinden)

...........................

Bir silindirin strok hacmi:

Vh = * D2 * L / 4

...............

cm3

Motorun toplam strok hacmi:

Vt = * D2 * Z / 4

...............

cm3

rnek 1: Silindir ap 108 mm, strok 120 mm olan 4 silindirli Perkins -4.270 motorun toplam
strok hacmi ne kadardr?
Verilenler
D =108 mm

stenen
Vt = ?

Forml
Vt = * D2 * L * Z / 4

zm:
Vt = 3.14* 10.82 * 12 * 4 / 4 = 4395 cm2 = 4.395 lt
c-) Ortalama ndike (Efektif) Basn

Motorlarda g hesaplamas yaplrken yanma sonunda meydana gelen en yksek basn dikkate
alnmaz. nk, bu basn i zamannda hacim bymesi sonucunda hzla der. Bu nedenle
motor gcnn hesaplanmasnda ortalama indike basn (P mi) kullanlr. Bu basn, motordan
indikatr aletiyle elde edilen diyagramdan bulunur.
eitli motorlarda yaplan deneyler sonunda ortalama indike basncn u deerler arasnda olduu
saptanmtr:
Benzin motorlarnda ........................................... Pni

7-9 kg/cm2

Dizel motorlarnda ............................................. Pmi

6-8 kg/cm2

ki zamanl motorlarda ........................................ Pmi

3-5 kg/cm2

Ayrca motor gc, devir says ve strok hacmi bilinirse ortalama indike basn u formllerle
bulunabilir:
Pmi = 900 * Ne / n * Vt .......................................

drt zamanl motorlar iin

Pmi = 450 * Ne / n * Vt .......................................

iki zamanl motorlar iin

NOT: Bu forml, g formllnden karlrken basn kg/cm2 yerine kg/m2 ve hacim de dm3
yerine m3 alnr. Buna gre deerler yerine yazlr ve sadeletirilirse drt zamanl motorlarda 900
ve iki zamanl motorlarda 450 rakamlar bulunur.

rnek 2:
62 beygir gcndeki 4 zamanl perkins - 4.270 dizel motorunun strok hacmi 4,4 litredir.
Azami devri dev/dak olan bu motorun ortalama indike basnc ne kadardr?

Verilenler
Ne : 62 BG

stenen
Pmi = ?

Forml
Pmi = 900 * Ne / n * Vt

Vt = 4,4 litre
n = 2000 dev/dak ise Pmi= 900*62 / 2000*4,4 = 6,34 kg / cm2
d) Motor Devir Says

Motor devir says denince akla, krank milinin bir dakikadaki dnme says gelir. Motorlarda
devir says belli bir devire kadar arttrlrsa g ykselir. Ancak yksek devirlerde hareketli
paralardaki srtnme ve anma artar. Ayrca piston ve biyelin atalet kuvvetleri de artar. Bu
nedenle motor ve tatn mr bakmndan devir says belli bir deerde snrlandrlmtr ki
bu devire REJM HIZI denir.
e) Piston Hz

Hareket eden her cismin bir hz olduu gibi, silindir iinde hareket eden pistonun da hz
vardr. Krank mili, kam mili gibi dairesel hareket yapan paralarda hzn sfr olduu nokta
olmamasna karn, piston gibi dorusal hareket yapan paralarda hz, l noktalarda sfrdr.
Yaklak olarak kursun ortalarna doru en yksek deerine eriir. Bu nedenle hesaplamalarda
ortalama piston hz dikkate alnr.
Ortalama piston hznn hesaplana bilmesi iin, motor devir saysnn ( n ) ve strokun (L)
bilinmesi gerekir.
Vm = 2*L*n / 60 = L* n / 30

..................................

m/sn

rnek 3:
Stroku 120 mm ve devir says 2000 dev / dak olan bir dizel motorun ortalama piston hz ne
kadardr ?
Verilenler

stenen

L =120 mm

Vm = ?

Forml
Vm = L*n/30

n = 2000 d/d
zm : Vm - 0,12 * 2000 / 30 = 8 m/s
Strok ve devir says arttka ortalama piston hz da artar.

f) ve G

Tatbik edilen bir kuvvet etkisiyle cisimlerin yer deitirmelerine i denir. ; itme ve ekme
eklinde olur.
in forml :
= kuvvet * yol

..........

birimi kgm dir.

G mevzu bahis olduundan iin yapld dikkate alnr yada dier bir deyimle, birim
zamanda yaplan ie g denir.
Gcn forml:
G = / zaman = kuvvet * yol / zaman ......... birimi kgm/s
Motorun i yapma hz beygir gcyle llr.
Beygir gc (BG): Bir saniyede yaplan 75 kgm lik ie denir.
Beygir gcnn dier g birimleriyle karlklar:
1 BG

= 75 kgm/s

1 BGS = Beygir saat = 75 * 3600 = 270000 kgm

1 BG

= 0,736 kw

1 kw

= 1,36BG

1 kcal = 427 kgm

1 BGS = 632 kcal

A.2. ndike ( ) G, Tanm ve Hesaplanmas

Yaktn yanma enerjisinin mekanik enerjiye dnmesini ilk basama silindir iinde
gerekleir. Bu nedenle motor silindiri iinde meydana gelen gce i g denir.
Pratik almalarmzda bizi ilgilendiren g, faydal gtr. Ancak gcn ne olduunu
bilmemiz de fayda vardr. nk, indikatr kuvvetleriyle yaplan bilimsel deneyler, dizel
motorlarnn etkisini arttrmada ok faydal olmutur. Bylece, enjektrler ve yanma duvar
tasarmlarnda ve imalatlarnda birok deiiklikler yaplmtr.
gcn hesaplanabilmesi iin, indikatr aletiyle izilen diyagramdan faydalanarak ortalama
i basncn bulunmas gerekir. Ortalama i basn ve dier deerlerle aadaki forml
kullanlarak motorun gcn hesaplamak mmkndr.
Ni = Pmi * L * A * n * Z / 2 * 60 * 75 ........... BG (drt zamanl motor iin)

Ni = Pmi * A * n * Z / 60 * 75 .....................

BG (iki zamanl motor iin)

Burada:
Ni = g ........................................................ BG
Pmi = Ortalama indike basn............................... kg/cm2
L = Kurs ............................................................ m
A = Piston yzeyin atan..................................... cm2
n

= devir says .................................................. d/d

Z = Silindir says............................................... adet

rnek 4:
Dakikada 2800 devirle alan, 98 mm piston apl ve 127 mm kurslu 4 zamanl, drt silindirli
bir dizel motorun ortalama indike basnc 6,6 kg / cm2 bu motorun i gc ne kadardr?
Verilenler

stenen

Forml

Pmi = 6,6 kg/cm2

A= ?

A = *D2/4

n = 2800dev/dak

Ni = ?

Ni = Pmi * L * A * n * Z/2*60*75

D = 98 mm
L = 127 mm
Z =
zm:

4
A = 3,14 * 9,82 / 4 = 75,4cm2

Ni = 6,6 * 0,127 * 75,4 * 2800 * 4 / 2 * 60 * 75 = 78,6 BG

A.3. Fren Beygir Gc (Faydal G), Tanm ve Hesaplanmas

Motorun krank mili ucundaki kasnak veya volandan bir fren dzeni ile llen gce, FREN
BEYGR GC denir. Bu g, i gten % 25 kadar daha kktr. kisi arasndaki bu fark,
srtnmelere, su pompas, ya pompas, yakt pompas, arj dinamosu vb. motorun almas
iin gerekli olan paralara harcanan enerjiden ileri gelmektedir.
G lmnde kullanlan cihazlara genel olarak dinamometre denir. Ancak dinamometreler
direk olarak gc deil, gcn hesaplanmasna yarayan kuvveti veya torku (momenti)
lerler.
Faydal gcn bulunmasnda kullanlan dinamometreler;
a) Prony freni,

b) Hidrolik dinamometre,
c) Elektrikli dinamometredir.
Bunlardan baka tatlar zerindeki motor gcn dorudan doruya lebilen asi
dinamometreleri de vardr. Ancak bu cihazlar, gc tekerleklerden lerler. Bu nedenle vites
kutusu, kardan mili ve diferansiyeldeki kayplara urayan g, motor volanndan llen
gten daha kktr.
a. Prony Freni le Faydal Gcn llmesi ve Hesaplanmas

En eski ve en basit g lme cihazdr. Azami gc 100 BG ne kadar ve devir says da 1000
dev/dak gemeyen motorlara uygulanabilir. Bu sistemde, ekil-1 de grld gibi motor
volann saran frenleme eridinin iinde srtnme katsays yksek frenleme pabular
frenleme miktarn saptayan baskl ve balant kollar vardr.
Motor tam gazda ve yksz olarak en yksek devire karlr. Skma vidalar yava yava
sklarak motor yklenir. Motorun devri dmeden ekebilecei en fazla yk basklde
bulunur. Saptanan deerler aadaki formle uygulanarak motorun faydal gc hesaplanr.
Ne = 2 * P * R * n / 60 * 75 .........................

BG

Motor Volan

Baskl

ekil 1. Prony freni

Burada :
Ni = Fren beygir gc (faydal g) ......................................

BG

P = Basklde okunan yk ....................................................

Kg

= Volan ekseni ile baskl ekseni arasndaki uzaklk

= Motor devri ....................................................................

.....

d/d

2 = Volandaki moment ile baskl balantsndaki momentlerin sadeletirilmesinden kalan

deer
60 = d /d ' yi

d / sn 'ye evirmek iin

75 = sonucu beygir gc cinsinden bulabilmek iin

Bu formldeki 2 / 60 * 75

deeri sadeletirilip

2 * 3,14 / 60 * 75 = l / 716 olarak yerine yazlrsa Forml :

Ne = P * R * n / 716 ..................................................................... BG olur.

rnek 5: Dakikada 900 devirde alan bir motor prony freninde denenmektedir. Prony
freninin kol uzunluu 1.432 m, basklde okunan yk 30 kg olduuna gre bu motorun faydal
gc ne kadardr?
Verilenler
P = 30 kg

stenen
Ne = ?

Forml
Ne = P * R * n / 716

n = 900 d / d
R =1,432 m

zm :
Ne = 30 * 1,432 * 900 / 716 = 54 BG

b. Hidrolik Dinamometreler

Bunlara su freni de denir. nk bu dinamometrelerde devreden sv daima sudur. Hidrolik

dinamometrelerde frenleme; motor volanna balanan bir rotor zerindeki kanatklarn,
cihazn iine gnderilen suya arpmas sonucunda oluur. Frenleme sonucunda oluan
moment miktar saptanarak motorun gc llr. 3000 BG e kadar olan motorlarn gleri
bu dinamometreler ile llebilir.
c. Elektrikli Dinamometre ile Faydal Gcn llmesi ve Hesaplanmas

Birok laboratuvarlarda motor gcnn llmesinde elektrikli dinamometreler kullanlr. Bu

cihaz, g lm srasnda motor tarafndan dndrlen bir elektrik dinamosu veya
jeneratrdr. Denemede dinamonun rettii akm miktar; dinamoyu dndren motor gcnn
llmesini salar.
yle ki: Motor tam ykte iken dinamonun rettii akmn volt ve amperini lerek gcn
(kW) buluruz.
Watt = E*I buradan

kWatt = E * I / 1000

Sonucu BG olarak bulmak iin ;

1 kW = 1,36 BG olduundan,
Ne = (E*I/1000)*1,36 .................................................

BG olur.

rnek 6 : Gc llecek bir motor, elektrik dinamosuna balanarak tam ykte

altrlmaktadr. Bu alma sonucunda dinamo 5000 volt ve 10 amperlik bir akm
retmektedir. Bu motorun faydal gc ne kadardr?
Verilenler

stenen

E = 5000 volt

Ne = ?

Forml
Ne = (E*I/1000)*l,36

1= 10 amper
zm:
Ne = (5000*10/1000)*1,36 = 68 BG

B. MOTOR VERMLER
B.1. Verimin Tarif

Verim, elde edilen sonu ile bu sonucu elde etmek iin harcanan aba arasndaki oran ifade
eder. Baka bir deyimle, motordan alnan gcn verilen gce orannn yzde olarak ifadesidir.
Verim daima % 100 den azdr. nk, silindir iinde yaklan yaktn s enerjisinin ou
yanmadan sonra kaybolur.
B.2. Verim eitleri

Verimler eitli ekilde deerlendirilirse de, konumuz ile ilgili olan balcalar unlardr:
a) Mekanik verim
b) Termik verim

c) Hacimsel verim
a. Mekanik verim:

Fren beygir gcnn (faydal gcn ) i gce oran bize mekanik verimi verir. Bu ifade
formle edilirse
Mekanik verim = fren beygir gc / i g, m = Ne / N, olur.
Mekanik verim piston zerinden elde edilen gcn krank mili ucundan alncaya kadar olan
kayb gsterir. nk, silindir iinde yanan yaktn meydana getirdii i g, krank milinden
faydal g olarak alnncaya kadar bir ok mekanik kayplara urar. Buna neden, silindir
duvarlarna dayanan piston ve segmanlarn srtnmeleri, yataklardaki srtnmeler, supap
sistemleri, su, ya ve yakt pompalar, fanlar, klima kompresr ve ar doldurma dzenlerine
yaplan harcamalardr. Bu kayplar bazen srtnme beygir gc (Ns) olarak da ifade edilir.
Mekanik verim motorun kullanlmasyla ilgilidir. rnein, motorun bakm, yalama durumu,
yk ve soutma suyunun scakl mekanik verilere etki eder. ki zamanl motorlarn
mekanik verimleri, drt zamanl motorlarn mekanik verimlerinden biraz daha azdr.
rnek 7:
Belirli bir devirde 70 fren beygir gc veren bir motor, yaktsz olarak ayn devirde
dndrlmek istendiinde 30 beygir gcne gerek duymaktadr. Bu motorun mekanik verimi
ne kadardr?
Verilenler
Ne = 70FBG
NS = 30BG

stenen
Ni = ?
m=?

Forml
Ni = Ne+Ns
m= Ne/Ni

zm:
Ni = 70 + 30 = 100 BG
m = 70/100 = %70

olur.

b. Termik verim

Termik verim; yaktn yanmas sonucunda oluan s enerjisine karlk, motorun bu enerjiyi
faydal i haline sokma orandr.
Yanma sonunda oluan s enerjisinin byk bir ksmnn soutma ve yalama sistemi ile
yanm egzoz gazlar tarafndan motordan uzaklatrldn biliyoruz. Bu nedenle ancak
geriye kalan s motorlardan gce dne bilir. rnein bir dizel motorun s dalm
yledir:
Silindirde yanan yaktn oluturduu s miktarn 100 kabul edersek,
Fren beygir gc (faydal g).........................................

37

Soutma suyu kayb........................................................... 27

Egzoz gazlar kayb............................................................ 28
Srtnmelerle kaybolan..................................................... 08
Termik verimin formlle ifadesi;
Termik verim = Faydal g (kcal olarak) / yaktn verdii s (kcal olarak)
t = Ne * 632 / B * Hu olur.
Burada:
Ne = Faydal g .................................................................................... BG
632 = 1 BGS'nin Kcal olarak e deeri ....................................................
B

= Motorun 1 saatte harcad yakt miktar ....................................... kg

Hu = Yaktn yanma ss.......................................................................... kcal/kg

Not: Dizel yaktn yanma ss 10000 ile 10500 kcal / kg' dr.

c. Hacimsel Verim

Ar doldurma olmayan bir motorda, emme zamannda silindire alnan havann gerek
hacminin pistonun silindirde boaltt hacme oran hacimsel verimi verir.
Hacimsel verimin formlle ifadesi:
Hacimsel verim=

Normal artlarda silindirealnan hava hacmi

Pistonun silindirde boaltt hacim

Genellikle normal devirle alan drt zamanl motorlarn hacimsel verimi % 80 civarndadr.
Motorun devri ykseldike, supaplarn ak kalma zaman ksalacandan bu verim %50 'ye
kadar der.

B.3. zgl Yakt Sarfyat

Motorun bir beygir saat bana harcad yakt miktarna, zgl yakt sarfiyat denir. Forml:
be= 1BG * 632 / Hu * g

(gr / BGS)

Burada:
be = zgl yakt sarfiyat (gr / BGS)
632 = 1 beygir saatin kcal olarak s e deeri
Hu = Yaktn yanma ss

(kcal / kg)

g = Genel tesir derecesi (harcanan yaktn)

Motorun yk durumuna gre deien zgl yakt sarfiyat, en doru olarak fren
denemelerinde saptanr. rnein, tam gazdaki zgl yakt sarfiyat yarm gazdakinden daha
azdr. Aada eitli motorlar iin deneyler sonucunda bulunan zgl yakt sarfiyatlar
grlmektedir.

MOTOR TP
Benzin motoru

Dizel motoru

ZGL YAKIT SARFYATI

Binek Otomobil

250 - 300gr/BGS

Yk Otomobili

240-350gr/BGS

Binek Otomobil

220gr/BGS

Yk Otomobili

160-200gr/BGS

B.4. Silindire Her evrimde Pskrtlen Yakt Miktar

Motorun fren beygir gc Ne, zgl yakt sarfiyat be olduuna gre;

Btn silindirlere 1 saatte pskrtlen yakt: Ne, be (gr)
Motorun devri dakika cinsinden olduu iin,
Btn silindirlere 1 dakikada pskrtlen yakt: Ne * be / 60

(gr)

Motor 1 dakikada (n) devir yaptndan ve drt zamanl motorlarda iki devirde bir pskrtme
olduundan,
Btn silindirlere bir evrimde pskrtlen yakt: Ne * be / 60 * (n / 2 ) (gr)
Bir silindire bir evrimde pskrtlen yakt ise,
G = Ne * be / 60 * (n / 2) * Z = Ne * be/ 30 * n * Z (gr) olur.
Burada:
G = Silindire her evrimde pskrtlen yakt
Ne = Motorun fren beygir gc

(BG)

(gr)

be = zgl yakt sarfiyat

(gr/BGS)

n = Motor devri

(d/ d)

Z = Silindir saysdr.