Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

Panitikan ng

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

I.

BALANGKAS NG PAKSA

ANG REHIYON I
I.

Panimula: Ang Rehiyon I

A.
Maikling Kasaysayan
B.
Mga Lalawigang Bumubuo sa
Rehiyon I
C.
Mga Panitikan sa Rehiyon I

II. Panitikan ng mga Pangasinense

A. Ang mga Pangasinense
B. Ang Panitikan ng mga Pangasinense
III. Panitikan ng Ilokano
A. Ang mga Iloko
B. Ang Panitikan ng mga Ilokano

A. Maikling Kasaysayan
16th dantaon dumating ang mga Espanyol at itinatag ang mga misyong
Kristiyanismo at institusyong pampamahalaan upang kontrolin ang populasyon ng
mga katutubo at ituro ang Katolisismo
Marami ang lumaban sa pamahalaang Espanyol- (1764) Diego at Gabriela Silang,
Andres Malong at Palaris ng Pangasinan at ang Basi Revolt noong ika-19 dantaon
Mga naging pangulo ng bansa na galing sa Rehiyon I Elpidio Quirino, Ferdinand
Marcos at Fidel V. Ramos
Bago nabuo ang Cordillera Administrative Region (panahon ni Pangulong Aquino),
kabilang sa Reh. I ang Abra, Mt. Province at Benguet.
Vigan City- sa kasalukuyan ay bishopric seat ng Nueva Segovia
Ang ekonomiya ay nakasandal sa agro-industrial at industriyang pangserbisyo
Pangasinan- negosyong agro-industrial, bangus cultivation at processing, livestock
raising, fish paste (bagoong) processing, trading, financial at educational services
Ilocos- pagtatanim ( palay, tabako, mais, tubo at mga prutas) at pagpapalaki ng mga
livestock (baboy, manok, kambing at kalabaw)
Dagupan City- mga local na entrepreneurs na yumabong hanggang sa antas nasyonal
San Fernando City- may international shipping port at planong magkaroon ng
paliparang-internasyonal
Laoag City- may paliparang- internasyonal
Maganda ang likas na yaman ng rehiyon, may eco-tourism advantage (water sports,
marine & forest resources)
Mayaman sa mga crafts- blanket-weaving & pottery (burnay)

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

B. Mga Lalawigan na Bumubuo sa Rehiyon I

Binubuo ng apat na lalawigan, ang Pangasinan, La Union, Ilocos Norte at Ilocos Sur.
San Fernando City (La Union) ang panrehiyong sentro.
Binubuo ng Ilokano- 66%, Pangasinense 27% at Tagalog-3%
Lalawigan
1.Ilocos Norte
2. Ilocos Sur
3. La Union

Capital

Lungsod

Populasyon (2010)

Area (km2)

Pop. Density

Laoag City
Vigan City

Laoag
Batac,
Candon,
Vigan
San
Fernando
Alaminos,
Dagupan,
San
Carlos,
Urdaneta

568, 017
658, 587

3,399.3
2,579.6

167.1
255.3

741,906

1,493.1

496.9

2, 779, 862

5, 368.2

517.8

San Fernando City

4. Pangasinan

Lingayen

C. Mga Panitikan ng Rehiyon I

1. PANITIKANG PANGASINENSE
2. PANITIKANG ILOKANO
II.

PANITIKAN NG PANGASINAN (KURITAN)

A. ANG PANGASINAN/ PANGASINENSE
Pangasinense sinasalita ng higit sa 1.5 milyon (indigenous speakers), mga
Pangasinense communities at mga migranteng Pangasinense
Pangasinan- galing sa salitang asin na nangangahulugang land of salt place of
salt-making o container of salt or salted- products
Ortograpiya- gumamit ng indigenous writing system- may kaugnayan sa Tagalog
Baybayin script
Nagpatuloy ang pag-usbong kahit sa pananakop ng mga Espanyol at Amerikano
Mga halimbawa ng wikang Pangasinense:
Absolutive Independent

Absolutive Enclitic

Ergative

Oblique

1st person singular

sik

ak

-k(o)

ed siak

1st person dual

sikat

ita, ta

-ta

ed sikata

2nd person singular

sik

ka

-m(o)

ed sika

3rd person singular

sikat

-, -a

to

ed sikato

1st person plural inclusive

sikatay

itayo, tayo

-tayo

ed sikatayo

1st person plural exclusive

sikam

kam

mi

ed sikami

2nd person plural

sikay

kay

yo

ed sikayo

3rd person plural

sikara

ira, ra

da

ed sikara

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

English - Pangasinan

27.

big - baleg

53.

stick - bislak, sanga

1.

I - siak, ak

28.

long - andokey

54.

fruit - bunga

2.

you (singular) - sika, ka

29.

wide - maawang, malapar

55.

seed - bokel

3.

he - sikato (he/she), kato

30.

thick - makapal

56.

leaf - bolong

31.

heavy - ambelat

57.

root - lamot

58.

bark - obak

59.

flower - bulaklak

60.

grass - dika

4.

we - sikami, kami, mi, sikatayo,

tayo, sikata, ta

5.

you (plural) - sikayo, kayo, yo

6.

they - sikara (sika ira)

7.

this - aya

8.

that - atan

9.

here - dia

10.

there - diman, ditan

11.

who - siopa, sio, si

12.

what - anto

13.

where - iner

14.

when - kapigan, pigan

15.

how - pano, panonto

16.

not - ag, andi, aleg, aliwa

17.

all - amin

18.

many - amayamay, dakel

19.

some - pigara (piga ira)

20.

few - daiset

21.

other - arom

22.

one - isa, sakey

23.

two - dua, duara (dua ira)

24.

three - talo, talora (talo ira)

25.

four - apat, apatira (apat ira)

26.

five - lima, limara (lima ira)

32.

small - melag, melanting, tingot,

daiset

33.

short - melag, melanting, tingot,

antikey, kulang, abeba

34.

narrow - mainget

61.

rope - singer, lubir, taker

35.

thin - mabeng, maimpis

62.

skin - baog, katat

36.

woman - bii

63.

meat - laman

37.

man (adult male) - laki, bolog

64.

blood - dala

38.

man (human being) - too

65.

bone - pokel

39.

child - ogaw

66.

fat (n.) - mataba, taba

67.

egg - iknol

68.

horn - saklor

69.

tail - ikol

70.

feather - bago

71.

hair - buek

72.

head - olo

73.

ear - layag

74.

eye - mata

75.

nose - eleng

76.

mouth - sangi

77.

tooth - ngipen

78.

tongue - dila

40.

wife - asawa, kaamong

(spouse)

41.

husband - asawa, kaamong

(spouse)

42.

mother - ina

43.

father - ama

44.

animal - ayep

45.

fish - sira, ikan

46.

bird - manok, siwsiw (chick)

47.

dog - aso

48.

louse - koto

49.

snake - oleg

50.

worm - biges (germ),

alumbayar (earthworm)

51.

tree - kiew, tanem (plant)

79.

fingernail - koko

52.

forest - kakiewan, katakelan

80.

foot - sali

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

81.

leg - bikking

82.

knee - pueg

83.

hand - lima

84.

wing - payak

85.

belly - eges

86.

guts - pait

87.

neck - beklew

88.

back - beneg

89.

breast - pagew, suso

90.

heart - puso

91.

liver - altey

92.

drink - inom

93.

eat - mangan, akan, kamot

94.

bite - ketket

95.

suck - sepsep, suso

96.

spit - lutda

97.

vomit - uta

98.

blow - sibok

99.

breathe - engas, ingas, dongap,

linawa, anges

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

Pangasinan

English

isa, sakey, san-

one

dua, dua'ra (dua ira)

two

talo, -tlo, talo'ra (talo ira)

three

apat, -pat, apatira (apat ira)

four

lima, lima'ra (lima ira)

five

anem, -nem, anemira (anem ira)

six

pito, pito'ra (pito ira)

seven

walo, walo'ra (walo ira)

eight

siam, siamira (siam ira)

nine

polo, samplo (isa'n polo), samplo'ra (isa'n polo ira)

tens, ten

lasus, sanlasus (isa'n lasus)

hundreds, one hundred

libo, sakey libo

thousands, one thousand

laksa, sanlaksa (isa'n laksa), sakey a laksa

ten thousands, ten thousand

B. ANG PANITIKAN NG PANGASINAN

Nakaimbak at nanatiling buhay ang lalawigan ng Pangasinan sa kabila ng paglaganap ng mga
wikang Espanyol at Ingles.
Namulaklak ang panitikan ng Pangasinan (pasalita at pasulat) sa panahon ng mga Espanyol at
Amerikano.
Nagpatuloy sa pagsulat ang mga manunulat na sina Juan Saingan, Felipe Quintos, Narciso
Corpus, Antonio Solis, Juan Villamil, Juan Meja, at Mara C. Magsano sa wikang
Pangasinense. Isinulat naman ni Felipe Quintos, isang Pangasinenseng opisyal ng Katipunan
ang Sipi Awaray: Gelew Diad Pilipinas (Revolucin Filipina), na naglalaman ng kasaysayan ng
pakikibaka ng mga Katipuneros sa Pangasinan at ang mga kalapit-probinsya nito. Isinulat
naman nina Narciso Corpus and Antonio Solis ang Impanbilay na Manoc a Tortola, isang
maikling kwento ng pag-ibig.
Isinalin ni Juan Villamil ang Mi Ultimo Adios sa Pangasinan.
Naging editor ng isang news magazine (Tunong) noong 1920s si Pablo Mejia. Sinulat din niya
ang Bilay tan Kalkalar nen Rizal (talambuhay ni Rizal).
Inilathala naman ni Maria C. Magsano ang Silew, magasin na pampanitikan. Isinulat din niya
ang. Samban Agnabenegan, isang nobela ng pag-ibig.
Inilimbag sa Pangasinan Courier ang mga akdang pampanitikan na gawa sa wikang
Pangasinense
Marami ring mga nakalimbag sa Pangasinense na gamiting Kristiyano ang naglipana.

Mas marami sa mga manunulat sa bernacular ang sumulat sa panitikang tuluyan kung kayat
tumaas sa antas na liturgical at literary language ang wikang Pangasinense noong ika-19
dantaon.
Unang ginamit ang bernakular sa pulitika, panlipunan at kultural na pagpapahalaga sa pagsulat
ng mga zarzuwela (1900s-1930s) hanggang sa panahon ng mga nobelista (1930s-1960s).

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

Unang hati ng ika-20 dantaon- sinasabing ito ang Ginintuang Panahon ng Kuritan sa Pangasinan
(Golden Age of Pangasinan Literature). Umusbong ang mga umaanlong (poets) at maraming
mga nailathalang tula.
Ang anlong ( poetry) - predominantly oral: ang mga tumatagaumen at umaanlong ay nagtanghal
ng mga patula. Kadalasan, ito ay sinasamahan ng mga kutibeng (ancient guitar) at tulali (a
kind of string instrument similar to kudyapi or lyre.) Isang magandang halimbawa ng pasalitang
anlong (oral poetry) ay ang Petek (a kind of poetic joust similar to the Tulang Patnigan of the
Tagalogs.)
Ang panitikang patula sa kasalukuyan ay binubuhay ng mga pampanitikang palian (workshop)
at paliagan (contest), mga limbag na publikasyon (print publications), mga sinasalita, at ang
digital o computer poetry na kung saan ang mga salita, imahe/larawan, galaw/kilos at tunog ay
nakatutulong sa kasanayang pagsulat at pagbasa.

Malinac ya Labi (Isang awiting bayan tungkol sa pag-ibig.)

Composer- Julian Velasco.
Malinac ya Labi
Oras ya mareen
Mapalpalnay dagem
Katekep toy linaew
Samit day koguip ko
Binangonan kon tampol
Ta pilit na pusok ya sika'y amamayoen
(Repeat)

A night of calm
An hour of peace
A gentle breeze
Along with it is the dew
So sweet is my dream
Suddenly I awake
Because of your beauty
You are the only one I will love

Refrain:
Lalo la no bilay
No sikalay nanengneng
Napunas ya ami'y
Ermen ya akbibiten
No nodnonoten ko ra'y samit na ogalim
Agtaka nalingwanan
Anggad kaayos na bilay
(Repeat Refrain)

Best of all, my life

When it's you that I see
All are wiped away
The sorrows that I bear
When I remember
Of your sweet kindness
I will not forget you
Until life is gone

Ama Namin sa Pangasinan

Ama mi a wala kad tawen Nagalang so ngaran Mo Onsabid sikami panarian Mo Onorey linawam diad dalin
onung ed tawen. Say kanen min inagew-agew Iter mod sikami ed agew aya Tan paandian Mo ray utang mi
Onung na panamaandi miy kasalanan day akapankasalanan ed sikami Tan ag Mo kami iter ed tukso Ilaban
Mo kami ed mauges. Ama mi.
Diksyunaryo at iba pang tao. Marami ring diksyunaryo ang nasa wikang Pangasinan gaya ng mga sumusunod.

Lorenzo Fernndez Cosgaya. Diccionario pangasinn-espaol and Vocabulario Hispanopangasinn (Colegio de Santo Toms, 1865). This is available in the Internet at the University of
Michigan's Humanities Text Initiative.

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

Anastacio Austria Macaraeg. Vocabulario castellano-pangasinn (1898).

Mariano Pellicer. Arte de la lengua pangasinn o caboloan (1904).
Felixberto B. Viray. The Sounds and Sound Symbols of the Pangasinan Language (1927).
Corporacin de PP. Dominicos. Pasion Na Cataoan Tin JesuChristo (U.S.T. Press, 1951).
Paciencia E. Versoza. Stress and Intonation Difficulties of Pangasinan Learners of English (1961).
Paul Morris Schachter. A Contrastive Analysis of English and Pangasinan (1968).
Richard A. Benton. Pangasinan Dictionary (University of Hawaii Press, 1971).
Richard A. Benton. Pangasinan Reference Grammar (University of Hawaii Press, 1971).
Richard A. Benton. Spoken Pangasinan (University of Hawaii Press, 1971).
Richard A. Benton. Phonotactics of Pangasinan (1972).
Ernesto Constantino. English-Pangasinan Dictionary (1975).
Julio F. Silverio. New English-Pilipino-Pangasinan Dictionary (1976).
Alta Grace Q. Garcia. Morphological Analysis of English and Pangasinan Verbs (1981).
Philippine Bible Society. Say Santa Biblia (Philippine Bible Society, 1982).
Philippine Bible Society. Maung A Balita Para Sayan Panaon Tayo (Philippine Bible Society and
United Bible Societies, 1983).
Mario "Guese" Tungol. Modern English-Filipino Dictionary (Merriam Webster, 1993).
Church of Christ. Say Cancanta (Church of Christ, n.d.). Includes translations of English songs like
"Joy to the World," and "What A Friend We Have in Jesus."
Emiliano Jovellanos. Pangasinan-English English-Pangasinan Dictionary (2002). The compilation
has 20,000 entries.
Mel V. Jovellanos. Pangasinan-English English-Pangasinan Language Dictionary (Corpuz Press,
Calasiao, Pangasinan, March 2007).

Ang Panitikang Pangasinense sa Kasalukuyan

PAGBABALIT
A
8

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

III.

Panitikan ng Ilokano
A. Ang mga Iloko
Ang Iloko (o Iluko, Iloco, puwede ring Ilokano o Ilocano) ay isa sa mga pangunahing
wika ng Pilipinas. Ito ang wikang gamit (lingua franca) ng halos kabuaan ng
Hilagang Luzon lalo na sa Rehiyon ng Ilocos, sa Lambak ng Cagayan at sa maraming
bahagi ng Abra at Pangasinan. Marami ring mga nagsasalita ng Iloko sa Nueva
Ecija, Tarlac, Mindoro at sa ilang lalawigan saMindanao.
Tinatayang may mahigit 8 milyong gumagamit ng wikang Iloko sa Pilipinas.
Maraming bahagi ng mundo, kung saan nadako at namamalagi ang mga Ilokano, ang
katatagpuan din ng malaking bahagdan ng mga nagsasalita ng Iloko katulad sa mga
estado ng Hawaii at California sa America.

B. Ang Panitikan ng mga Ilokano

Ang Panitikan ng mga Ilokano ay isa sa mga pinakaaktibong panitikan sa Panitikan ng Pilipinas,
sunod sa Tagalog at Panitikang Pilipino sa Ingles.

Dalawang sistema ng panitikang Iloko: The "Spanish" system and the "Tagalog" system.
Halimbawa ng akda sa sistemang ito sa Ama Namin.
Amami, ga addaca sadi lagit,
Madaydayao coma ti Naganmo.
Umay cuma ti pagariam.
Maaramid cuma ti pagayatam
Cas sadi lagit casta met ditoy daga.
Itedmo cadacam ita ti taraonmi iti
inaldao.
Quet pacaoanennacami cadaguiti ututangmi,
A cas met panamacaoanmi
Cadaguiti nacautang cadacami.
Quet dinacam iyeg iti pannacasulisog,
No di quet isalacannacami iti daques.

Amami, nga addaka sadi langit,

Madaydayaw koma ti Naganmo.
Umay koma ti pagariam.
Maaramid koma ti pagayatam
Kas sadi langit kasta met ditoy daga.
Itedmo kadakam ita ti taraonmi iti
inaldaw.
Ket pakawanennakami kadagiti ututangmi,
A kas met panamakawanmi
Kadagiti nakautang kadakami.
Ket dinakam iyeg iti pannakasulisog,
No di ket isalakannakami iti dakes.
9

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

Maikling Kasaysayan ng Panitikang Iloko

Ang katawagang Ilocano/Ilokano ay galing sa i-, "from o mula", at looc, "cove or bay", ibig
sabihin "people of the bay o tao mula sa dagat." Itinuturing din nila minsan na silay SAMTOY
ibig sabihin, "our language here".
Bago dumating ang mga mananakop (Pre-colonial) Ang panitikang Iloko ay binubuo ng mga
awiting bayan, bugtong (burburtia), kawikaan, paghihinagpis o lamentations o dung-aw, at epiko
na makikita sa anyong pasulat o pasalita.
Ang mga sinaunang makatang Ilokano ay nagpahayag sa pamamagitan ng mga awiting bayan at
awitin tungkol sa pakikidigma.
Dallot, an improvised, versified and at times impromptu long poem delivered in a sing-song
manner.
Panitikan sa Panahon ng Kastila (Spanish regime) pangkalahatang nakaayon sa Panitikang
Kastila ang panitikang Pilipino sa panahong ito. Ang pinakamatandang tulang Iloko ay mga tula
ng pag-ibig na isinalin mula sa Espanyol nina Francisco Lopez, isang prayleng Augustinian na
noong 1621 ay naglathala ng sariling salin sa Iloko ng Doctrina Cristiana ni Cardinal
Bellarmine, ang unang aklat na inilimbag sa Iloko.
Makikita ang pag-aaral sa panitikang Iloko sa Gramatica Ilokana na inilathala noong 1895, base
sa Arte de la Lengua Iloca, ni Lopez na inilathala naman noong 1627.
PEDRO BUCANEG- Ama ng Panitikang at Panulaang Iloko. Si Bucaneg ay may kapansanan
sa mata mula pagkabata. Siya ang sumulat sa epikong Biag ni Lam-ang ("Life of Lam-ang")
noong ika-17 dantaon.
Noong ika-18 dantaon, kinakitaan ang Panitikang Ilokano ng pag-unlad sa pamamagitan ng mga
misyonaryo na gumamit ng panitikan sa pagpapalaganap ng Kristiyanismo.
Fr. Jacinto Rivera ( Sumario de las Indulgencias in 1719) at ang Pasion, salin ng sermon ni St.
Vincent Ferrer sa Iloko ni Fr. Antonio Mejia noong 1845.
Ika-19 dantaon- LEONA FLORENTINO, "National Poetess of the Philippines" "mother of
Philippine women's literature" at "bridge from oral to literary tradition."
FR. JUSTO CLAUDIO FOJAS (Ilokano secular priest)- sumulat ng mga nobena, prayerbooks,
catechism, metrical romances, mga drama, mga talambuhay, isang diktionaryo ng Iloko-Spanish
at gramatika ng Espanyol (Spanish grammar).
ISABELO DE LOS REYES- anak ni Leona Florentino na sumulat ng mga tula, kwento, folklore,
mga pag-aaral, at mga artikulong pampulitika at panrelihiyon.
Ipinakilala ang ANG COMEDIA, kilala rin bilang moro-moro, at ang zarzuela. Ang moro-moro
ay itinatanghal na nagpapakita ng labiyano at Muslim.
Nagmula sa skrip ang mga korido ang komedya gaya ng Principe Don Juan, Ari Esteban ken
Reyna Hipolita, Doce Paris, Bernardo Carpio at Jaime del Prado.
Malaki ang naitulong ni Marcelino Mena Crisologo sa pagpapalaganap ng zarzuela sa
Vigan, Ilocos Sur.
Isinulat ni Pascual Agcaoili y Guerrero (18801958) ng Ilocos Norte ang "Daguiti
Agpaspasukmon Basi." Nakilala rin si Isaias R. Lazo (18871983) ng San Vicente, Ilocos Sur sa
pagsulat ng comedia and zarzuela.
Taong 1892- naiprinta ang Unang Nobelang Iloko na isinulat ni Fr. Rufino Redondo, isang
prayleng Augustinian friar na pinamagatang "Matilde de Sinapangan."
Isinulat naman ni Don Quintin Alcid ang nobelang "Ayat, Kaanonto Ngata?" ("Love, When Shall
it Be?").

10

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

Video compact discs of some popular Ilocano folk songs. After, the
Tagalogs, the Ilocanos has the best preserved repertoire of folk songs in
the Philippines.

Arturo Centeno ng Vigan, Ilocos Sur sumulat ng 3

nobela "Apay a Di Mangasawa?" ("Why Doesn't He
Get Married?"), "Dispensara" and "Padi a Puraw
Wenno Naamo a Kibin" ("A White Priest or a Good
Guide").

Panitikang Iloko ng ika-20 dantaon

Ang ilan sa mga panitikan ng dantaon ay "Biag ti
Maysa a Lakay, Wenno Nakaam-ames a Bales" ("Life of an Old Man, or a Dreadful Revenge")
by Mariano Gaerlan (1909); "Uray Narigat no Paguimbagan" ("Improvement Despite
Obstacles") by Facundo Madriaga (1911); "Mining Wenno Ayat ti Cararua" ("Mining or Spiritual
Love") ni Marcelino Pea Crisologo (1914); "Nasam-it ken Narucbos nga Sabong dagiti
Dardarepdep ti Agbaniaga" ("Sweet and Fresh Flower of a Traveller's Dreams") ni Marcos E.
Millon (1921); "Sabsabong ken Lulua" ("Flowers and Tears") ni R. Respicio (1930); "Apay a
Pinatayda ni Naw Simon?" ("Why Did They Kill Don Simon?") UNANG NAKILALANG
NOBELANG DETECTIVE ng Panitikang Iloko ni Leon C. Pichay (1935); "Puso ti Ina"("A
Mother's Heart") ni Leon C. Pichay (1936).
Magasing Bannawag, sister publication ng Liwayway, Bisaya and Hiligaynon, inilimbag noong
Nov. 3, 1934 humikayat sa mga manunulat/makatang Iloko para magsulat ng mga akdang
pampanitikan.
1947- Ang nilalaman ng Bannaway ay tungkol sa mga karanasan ng mga mamamayan sa
pananakop ng mga Hapon.
1954 Si Mercedes F. Guerrero ng Manuel L. Quezon Educational Institution (now MLQU) ay
gumawa ng masteral thesis na pinamagatang "Critical Analysis of the Outstanding Iloco Short
Stories Published in the Bannawag from 1948 to 1952."
Inilathala naman ni Dr. Marcelino A. Foronda, Jr. noong 1967 ang "Dallang: An Introduction to
Philippine Literature in Iloko" na tumatalakay sa mga katangian ng mga Iloko.
1961- Naglunsad ang Bannawag ng Paligsahan sa Pagsulat upang payabungin pa ang panitikang
Iloko. Ang mga hurado ay sina Prof. Santiago Alcantara ng National University, Prof. Angel C.
Anden ng Manuel L. Quezon University, at Dr. Marcelino A. Foronda, Jr. ng De La Salle
University-Manila. Tumagal ang paligsahan na ito hanggang 1970.

Mga Halimbawa ng mga kasabihang Iloko:

Ilocano: Ti nasadot a baro kas karne a nadangro.
English: A lazy young man is like a foul-smelling meat.
Ilocano: Ti saan a matimtemek, nauyong no makaunget.
English: A quiet person is slow to anger but terrible when aroused.
Ilocano: Awan ti basol nga haan nga masinger.
English: No debt remains unpaid.
Ilocano: Dika agkapkapoy no bassit ti inapoy; dika agnengnengneng no bassit ti diningdeng.
English: Dont be too slow if theres only a little rice, dont be too shy if theres only a little viand.
Ilocano: Nasayaat man ti banag isu saan uray inton kaano met maladaw.
English: A good thing is never too late.
Ilocano: Nasayaat a babai isu gatad ad-ado ngem ti kagat ti aso.
English: A good woman is worth more than rubies.
Ilocano: Kalpasan a gumatang agpaay a maysa atid-dug a panawen isu a murdong iti
panaggatang.
English: After shopping for a long time, he ended up with a poor purchase.
Ilocano: Ti panang-ipateg ken nataengan ti tao isu nga kayat iti maysa a birurukong dayta
agkaradap.
11

Panitikan ng Rehiyon I (Pangasinan, La Union, Ilocos Norte, Ilocos Sur)

English: The love of an old man is like a snail that crawls.

Ilocano: Rag-o isu agnanayan iti guardia asideg iti ladingit.
English: Joy is always guarded by sorrow.
Ilocano: Aramiden iti awan ti ikabel iti ruar nga maipang-gep inton bigat ania dakayo mabalin.
English: Do not put off for tomorrow what you can do today.
Ilocano: Ania ti kinapudno nga maipanggep iti maysa nga tao, kaano nu isu na ket dakes a panangal-lukoy
met amin tayo.
English: What is truth about a man, when he is a bad influence to all of us.
Ilocano: Imnas ti kunan isu nga pagrukbaben iti pangnga-eddeng.
English: Beauty they say is a subjective judgement.
Ilocano: Sumagmamano iti libro ag tilmonen, ket man-mano tapno agngal-ngal ken natakneng.
English: Some books are to be tasted, others to be swallowed, and few are to be chewed and
digested.
Ilocano: Agbasa iti aramid iti napunno nga tao makisango ket sagana dyay tao nga agsurat ken
awan kurang na nga tao.
English: Reading makes a full man, confering a ready man and writing an exact man.

MGA BUGTONG BURBURTIA

No sibibiag may-ayat
No matay maibibitin
--Tabako
Adda imbitin ko nga uging
Tangtangaden ti ubbing

--Lumbay
No bigat lussok
No rabii takop
--bintana

12

MGA AWITING BAYAN/ AWIT NG PAG-IBIG

DUNGDUNGUEN KANTO
Dungdunguen kanto unay unay,
Indayonen kanto iti sinamay
Tultuloden kanto nalumanay
Pagamuanen inka mailibay

MANANG BIDAY

Apaman nga inkanto makaturog

Iyabbongkonto ta rupam daytoy paniok.
Tapnon dinakanto kagaten ti lamok
Ken maimasmonto't maturog.

Manang Biday, ilukat mo man

Ta bintana ikalumbabam
Ta kitaem toy kinayawan
Ay, matayakon no dinak kaasian

*Annay, pusok, annay, annay,

Nasaem, naut-ut la unay.
Itdem kaniak ta pannaranay
Ta kaasiak a maidasay.
PAMULINAWEN
Pamulinawen
Pusok indengam man
Toy umas-asug
Agrayod'ta sadiam.
Panunotem man
Inka Pagintutulngan
Toy agayat, agukkoy dita sadiam.
Essem nga diak malipatan
Ta nasudi unay a nagan,
Uray sadin ti ayan,
Lugar sadino man,
Aw-awagan di agsarday
Ta naganmo kasam-itan.
No malagipka, pusok ti mabang-aran.
Adu a sabsabong, narway a rosrosas
Ti adda't ditoy a di nga mabuybuya,
Ngem awan man laeng ti pakaliwliwaan
No di dayta sudim ken kapintas.
Aywen, biagko, indengam man.
Iyasasokko nga inaldaw
Ta diak to a kayat
Ti sabali nga imnas
Sika laeng, o, biagko
Ita ken uray tanemman
No malagipka, pusok ti mabang-aran.
Dakay nga ububbing,
Didakam' tultuladen
Ta dakkel kamin nga agiinnarem
Ta ituloyyo ta panagadalyo
Tapno inkay magun-od
Kakaligumanyo
Essem nga diak malipatan
Ta nasudi unay a nagan,
Uray sadin ti ayan,
Lugar sadino man,
Aw-awagan di agsarday
Ta naganmo kasam-itan.
No malagipka, pusok ti mabang-aran.

Siasinnoka nga aglabaslabas

Ditoy hardinko pagay-ayamak
Ammom ngarud a balasangak
Sabong ni lirio, di pay nagukrad
Denggem, ading, ta bilinenka
Ta inkanto diay sadi daya
Agalakantot bungat mangga
Ken lansones pay, adu a kita
No nababa, imo gaw-aten
No nangato, dika sukdalen
No naregreg, dika piduten
Ngem labaslabasamto met laeng
Daytoy paniok no maregregko
Ti makapidut isublinanto
Ta nagmarka iti naganko
Nabordaan pay ti sinanpuso
Alaem dayta kutsilio
Ta abriem toy barukongko
Tapno maipapasmo ti guram
Kaniak ken sentimiento

No malagipka, pusok ti mabang-aran.

C. PANITIKANG ILOKO SA KONTEMPORARYONG PANAHON

Ang wikang Iloco ngayon, bukod sa gamit nito bilang lingua franca ng Hilagang Luzon,
ay kinikilala rin bilang Heritage Language ng Estado ng Hawaii. Ito ay sa kadahilanang
nakararami sa mga Filipino-Americans ay may dugong Ilocano at sa kadahilanan ding
marami sa mga nauna nang sakada(mga Pilipinong nagpunta sa Amerika noong
panahon ng pananakop) ay dugong Ilocano at hindi nakapagsasalita ng Tagalog.
Samakatuwid, mas nakararaming Filipino-Americans ang may lahing Ilocano at
nakapagsasalita ng Ilocano, bagamat ang mga bagong henerasyon ngayon ay marunong
kahit papano sa Tagalog.
Idagdagpa diyan na sa loob ng libu-libong taon ay napayaman pa ang bokabularyo ng
wikang ito. Sa katotohanan, tinatayang ang Iloco ang pinakamatandang wika sa

Pilipinas at isa sa mga may pinakamayamang bokabularyo. Sa katotohanan, sinasabi ng

mga eksperto na ang wikang Iloco ay may kompletong bokabularyo bago pa dumating
ang mga Kastila ngunit ito'y nawala dahil sa gahum ng wikang banyaga.
Tunay na mayaman ang wikang Iloco dahil may mga salita itong panumbas sa ibang
dayuhang salita na hindi naman natutumbasan ng Tagalog, ang kinikilalang lingua
franca raw ng Pilipinas. Isa na diyan ay ang region, na tinatawag na rehiyon ng mga
Tagalog, ngunit sa mga Ilocano ay deppaar.
Sa Honululo ngayon ay may sinimulang layunin ang mga anak at kaapuapuhan ng mga
naunang sagada. Ito ay ang pagpapalawak ng salitang Ilocano at ang paghihikayat sa
mga Ilocano sa Pilipinas na ito ay gamitin at ituro sa mga anak. Idagdag pa na ang wika
ay itinuturo sa Unibersidad ng Hawaii bilang isang kurso. Wala silang kurso para sa
Tagalog. Ang Ilocano ang tanging Wika sa Pilipinas na kinikilala bilang Heritage
Language sa Hawaii.
Tinataya ring may humigit-kumulang na 20 milyon native speakers ang Ilocano sa
buong mundo.
Maraming mga manunulat na Iloko ang nakapaglathala ng kanilang mga aklat sa ibayong bansa.
Isa sa mga pinakapopular sa kanila ay si Carlos Bulosan, isang migranteng Iloko na galing ng
Pangasinan. Isa rin si F. Sionel Jose, isang internasyonal na manunulat na kinilala sa kanyang
Rosales saga, limang nobela tungkol sa angkang Ilokano. Isinalin ang nobelang ito sa 22 wika.
Marami ring manunulat na Iloko ang nanalo sa Gawad Palanca. Kabilang dito sina Reynaldo A.
Duque, Ricarte Agnes, Aurelio S. Agcaoili, Lorenzo G. Tabin, Jaime M. Agpalo Jr., Prescillano
N. Bermudez, William V. Alvarado, Maria Fres-Felix, Clarito G. de Francia, Arnold Pascual
Jose, Eden Aquino Alviar, Severino Pablo, Ariel S. Tabag, Daniel L. Nesperos, Roy V. Aragon,
Danilo Antalan, Joel B. Manuel, Bernardo D. Tabbada, Noli S. Dumlao at iba pa.

Mga Aklat Pambata

Ti Bantay A Nagayat Iti Maysa A Billit mula sa orihinal na kwentong The Mountain That Loved
A Bird ni Alice McLerran. Akda ni Eric Carle, isinalin sa Iloko ni Herminio S. Beltran, Jr. at
inilarawan ni Beaulah Pedregosa Taguiwalo sa pamamagitan ng pagguhit ng mga lugar sa bansa.

The GUMIL - Gunglo dagiti Mannurat nga Ilokano

On October 19, 1968 Binuo ang GUMIL Filipinas (Ilokano Writers Association of the
Philippines) sa Baguio City. Si Arturo M. Padua, dating mayor ng Sison, Pangasinan ang nahalal
na presidente. Nanumpa ang mga opisyal kay dating Pangulong Ferdinand E. Marcos.

1. Mga Nagpapayaman ng Panitikang Iloko

a. Indigenous/ Ilokano Community
Ito ang wikang gamit (lingua franca) ng halos kabuaan ng
Hilagang Luzon lalo na sa Rehiyon ng Ilocos, sa Lambak ng Cagayan at sa
maraming bahagi ng Abra at Pangasinan. Marami ring mga nagsasalita ng Iloko
sa Nueva Ecija, Tarlac, Mindoro at sa ilang lalawigan saMindanao.
b. Ilokano ng Cordillera Administrative Region (CAR)
Ang wikang Iloko ay nagsisilbing bridge language ng CAR. Dahil sa dami
ng mga dayalek sa rehiyong ito, malaking tulong ang ginagampanan ng Iloko. Sa
katunayan, malaking tungkulin ang kanilang ginagampanan sa pagyabong ng

wikang ito- mula sa larangan ng pagtangkilig hanggang sa paglikha ng mga

panitikan sa wikang Iloko.

2.

Ni
K
L
U
A
A
c. Mga Iloko sa Ibang Bansa
R Iloko ang mga Ilokano expats.
M Patuloy sa pagpapayaman ng panitikang
Sinasabayan nila ang paglaganap ng internet O
at mga social networking sites upang
P
patuloy na gamitin at tangkilikin ang panitikang Iloko, at higit sa lahat, lumikha
Gang panitikan.
ng mga
I inobasyon upang patuloy na umunladke
Mga Patunay
ng Pagyabong ng Panitikang Iloko
T
n
a. Komedyang Iloko
O
ta
ta
K
ba
do
ng

b. Tulang Liriko
Patuloy ang paglaganap ng mga awiting Iloko. Ang ilan sa mga tulang
liriko na ito ay ang mga sumusunod.

c. Mga Limbag na Pahayagan at Magasin sa Wikang Ilokano

Malaki ang gampanin ng magasing Bannawag sa pag-unlad ng
panitikang Iloko. Maliban sa magasing ito, nakatulong din ang mga drama sa
radyo na patuloy na gumagamit ng wikang Iloko na sumasahimpapawid sa mga
istastyong lokal gaya ng Bombo Radyo na may mga sangay sa ibat ibang
sentrong panrehiyon, at ang mga iba pang pribadong istasyon gaya ng DZWT at
DZWR ng Baguio City, DZAG ng Agoo, La Union at iba pa. Ang mga ito ay
naglalathala at nagsasahimpapawid ng mga poems (daniw), short stories
(sarita), novels (nobela), essays (salaysay), comics, biographies, folktales at
marami pang iba.

d. Wikang Iloko sa Senaryong Internasyonal

Maraming mga websites ang aktibo sa pagpapaunlad ng panitikang Iloko. Narito
ang mga halimbawa.

c.1 (http://manoa.hawaii.edu/ilokano/affiliations/nakem.html)
Nakem International Conference

c.2 http://ilocanoyork.com/post/journal/poems/
Halimbawa ng mga artikulo sa website na ito:
AG-ABROADAK KUMA, ASAWAK
Our Ilocana contributor is a serious blogger, educator, and a graduate of the UP-Dilimans Department of
English and Comparative Literature (DECL), a Center of Excellence in Literature and in the English Language in the
Philippines. She writes in Tagalog, Ilocano and English.
The poem is a dialogue between a husband and wife that was mainly carried by text messenging. It shows conflicting views
with the wife offering a more conservative stance while the husband, inspired by a balikbayan friend, contemplates
working abroad for better opportunities.

Agur-urayak kengka, simmangpet

Iti text mo kenyak,
Maka-abroad ak tu man met kuma asawak
Dattuyak gayyem ko, naggapu idiay Dallas.
Mayat ngatan ti bumaknang
Agay-ayab pay isuna idiay bistruan
Naganas ngatan a maygatangak
Kanayon a litson ti pamilyak nga awidan.
In-reply ko met: Mayat dayta a arapaap
Ngem ana ngatan ti lid-liday na
nu haan agkakadwa?
Mayaten a makaawid ka, nasalun-at,
Naragsak tayo nga ag-iinnisturya.
Idi kuwan, nagsipngeten
Kinnit ti lamok ti kadwa mi dagiti annak mo idiay ruaren
Gasyan kami maturugen
Idi simmangpet ka- napnek ka ti araken.
Ti abroad ket mayat, aglalo nu maysa a bakkat
Ngem ti simple a biag, haan ko pay la isukat
Nu laeng ti papanan na ti ado nga kuwarta ket kasta
Ay haanen- nu agur-uray met latta ti pamilya.
Dimo ammo iti daras
ko nga nangipalpas,
sangwanan ti pag-pagay, arakup ti angin nga pariir
a palamuyuten napnu ti init ken ayat
ayti pagbadum kuma inton bigat
nu rubwatak ti nagaget a rumaep nga asawak.
September 2011

MGA SANGGUNIAN
https://ph.news.yahoo.com/blogs/the-inbox/keeping-alive-pangasinan-language-190936538.html

http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=1318581&page=2
http://www.pangasinan.gov.ph/2013/02/2nd-pangasinan-literary-contest-now-open/
https://docs.google.com/file/d/0ByVFvKzo7XnoUm9lMnFVYmVuczA/edit?pli=1
http://ilocanoyork.com/
http://iloko.tripod.com/Ilocano.html
http://tl.wikipedia.org/wiki/Pedro_Bukaneg