Slobodan Kasalica

Filozofski fakultet
Niki

NAUNOISTRAIVAKI RAD KAO OSLONAC

UNAPREENJA UNIVERZITETSKE NASTAVE GEOGRAFIJE
U CRNOJ GORI
SCIENTIFIC RESEARCH AS ADVANCED SUPPORT OF GEOGRAPHY UNIVERSITY
TEACHING IN MONTENEGRO
ABSTRACT: The theme that this paper suggests consideration process at least a few questions,
but to me, because space is at our disposal, limited to the two related to institutional organization
and the position of teaching and scientific work in geography at the University and our field
research and university teaching geography.
Key words: institutional organization, field research, geography teaching, outdoor education (school), Niksicko polje, Durmitor.
APSTRAKT: Tema koju u ovom radu obraujemo sugerie razmatranje bar nekoliko pitanja, ali
mi se, zbog prostora koji nam stoji na raspolaganju, ograniavamo samo na dva koja se odnose na
institucionalno organizovanje i poziciju nastavnog i naunog rada u geografiji na naem Univerzitetu i na terenska istraivanja i univerzitetsku nastavu geografije.
Kljune rijei: institucionalno organizovanje, terensko istraivanje, nastava geografije,
kola u prirodi, Nikiko polje, Durmitor.

1. Institucionalno organizovanje i pozicija nastavnog i nauno-istraivakog rada u geografiji na naem Univerzitetu. Polje nauno-istraivakog rada u geografiji je veoma iroko, jer obuhvata sve naune discipline
koje se izuavaju na studijskom programu ove naune oblasti u naoj sredini.
Prvo su, kao u svim univerzitetskim geografskim kolama, postavljene fizikogeografske, a potom drutveno-geografske discipline. Iza njih, ili uporedo sa
njima, idu regionalno-geografske i ostale naune discipline: geologija, kartografija kao nauka o geografskoj karti, geografija i informatike tehnologije itd. U
pitanju su dakle, discipline koje se u svome razvoju oslanjaju na institucionalno
organizovanje i unapreenje nastavnog i naunog rada u geografiji. Taj rad je u
Crnoj Gori poeo otvaranjem Studijskog programa za istoriju i geografiju na
Vioj pedagokoj koli u Cetinju 1947. godine. Od tada, pa do 2004. on se, u
dvogodinjem, trogodinjem i etvorogodinjem trajanju, odvijao kroz studijske
programe (Istorija i geografija) organizovane na spomenutoj Vioj pedagokoj
koli (1947 1963), Pedagokoj akademiji (1963 1977) i Nastavnikom fakultetu (1977 1988), koji je preimenovan u Filozofski fakultet 17. maja 1988.
godine. Nekoliko godina prije toga, tj. 1981. studijski program o kojem je rije
prerasta u etvorogodinji, i kao takav, radi sve do 2004/05. godine, kada je
123

S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

124

upisana prva generacija studenata koja je nastavu sluala po pravilima Bolonjske

deklaracije. Ve naredne, 2005/06. godine, geografija se izdvaja u poseban studijski program na kojem se u okiviru (prosvjetno-pedagokog smjera) osnovnih
akademskih i specijalistikih studija izuava 38 geografskih disciplina. Jo vei
broj disciplina (43) je ugraen i u novi nastavni plan (nadajmo se buduih) specijalistikih studija za zvanja: menader turistike komunikologije, menader u
prostornom planiranju, menader ivotne sredine i diplomirani geograf turizmolog. Sem toga, na ovom programu se od 2008/09. organizuju i postdiplomske, a
od ove, 2010/11. godine, i doktorske studije na smjeru prostorno planiranje, a
oekujemo da u dogledno vrijeme zaive i oni studijski smjerovi ove vrste, koje
smo, takoe, planirali: metodika nastave geografije, demografija, geoprostorne
osnove ivotne sredine i geoprostorne osnove turizma. Tako bi, dakle, studijski
program za geografiju stekao veoma povoljno mjesto u domenu organizacije i
unapreenja nastave geografije na Filozofskom fakultetu i naem Univerzitetu.
tavie, bio bi to njegov znaajan korak na putu do izrastanja u univerzitetsku
jedinicu ranga Geografskog fakulteta, recimo.
Slian put elimo da se otvori i na podruiju nauno-istraivakog rada u
geografiji na naem Fakultetu. Geografi su tu vrstu rada od pedesetih do devedesetih godina minulog vijeka vezali za ondanji Odsjek za istoriju i geografiju
i Katedru ekonomske geografije na Ekonomskom fakultetu u Titogradu (dananjoj Podgorici) s jedne, i za Geografsko drutvo Crne Gore osnovano 1956.
godine, s druge strane. Dokaz za to je, pored ostalog, uspjeno organizovanje vie
struno-naunih seminara (za nastavnike i profesore istorije i geografije) i naunih skupova (V i XI kongres geografa Jugoslavije) sa kojih su potekli zbornici
radova koji predstavljaju vidan oslonac za razvoj naune geografije i unapreenje univerzitetske nastave geografije u Crnoj Gori. Ilustracije radi, na petom
kongresu (1958) saopteno je 12, a na jedanaestom kongresu geografa Jugoslavije (1981) 14 radova sa raznovrsnom problematikom ne samo iz fizike, drutvene i regionalne geografije Crne Gore. I na ostalim naunim skupovima ove
vrste (XII i XIII kongres geografa Jugoslavije) geografi iz Crne Gore su aktivno
sudjelovali i u plenarnom dijelu i u sekcijama, gdje su, pored ostalog, razmatrani
raniji i savremeni fiziko-geografski, privredno-geografski, nastavni (prisutni u
osnovnoj i srednjim kolama i na Univerzitetu), demografski, ekoloki, urbanogeografski, turistiko-geografski i regionalno-geografski problemi Crne Gore. O
ovim, i drugim geografskim problemima izraenim na prostoru nae Republike,
do sada je napisan prilian broj posebnih izdanja, obimnijih radova i knjiga, iji
su autori: Jovan Cviji, Borivoje . Milojevi, Tanasije Pejatovi, Milisav Lutovac, Mihajlo Pajkovi, Milorad Vasovi, Jovan Petrovi, Josip Rianovi, Miljan
Radovi, Branko Radojii, Pavle Radusinovi, Duan Martinovi, Boidar Pejovi, Milenko Pasinovi, Radovan Baki, Slobodan Kasalica, Zdravko Ivanovi,
Mihajlo Buri, Stevan Popovi, Bajo Krivokapi, Vujadin Rudi, Milutin Ljeevi, Stevan Stankovi, orije M. Ostoji, Petko Bokovi, Momilo Lutovac,
Marko Kneevi, Dragomir Kiovi, Milovan Jevri, Nikola Lipovac, Milo
Perovi, Dragica Mijanovi, Miroslav Doderovi, Maksut Hadibrahimovi i
Socioloka lua IV/1 2010

125 S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

drugi stvaraoci. Njima, svakako, treba pridruiti Pavela Apolonovia Rovinskog
i Kurta Haserta, ija se kapitalna dijela ve poodavno koriste u nastavnom i
nauno-istraivakom radu u oblasti nae geografije.
U ove vidove geografskog rada, primijetno se u novije vrijeme ugrauju i
nauno-istraivaki rezultati ostvareni u Institutu za geografiju Filozofskog
fakulteta u Nikiu, koji je osnovan 17. maja 1993. godine. Rije je, u stvari, o
poslovima koje ova nauna jedinica preduzima na sljedeim podruijima rada:
1.1. Institut je, recimo, na podruju izdavake djelatnosti ostvario zapaene rezultate: objavio je (sam i sa drugim izdavaima) od 1994. do ove 2010.
godine, 10 univerzitetskih udbenika, prirunika, studija i naunih monografija,
to se moe uzeti kao znaajan prilog unapreenju univerzitetske nastave geografije, i nastave geografije u cjelini. To se u nekoliko moe rei i za Godinjak
nauni asopis, koji izlazi u izdanju Instituta za geografiju i Geografskog drutva Crne Gore. Ako samo pogledamo strukturu posljednjeg broja ovog naunog
glasila, vidjeemo da u njemu dominiraju radovi sa podruija hidrologije i
turistike geografije, zatim, prostornog i urbanistikog planiranja, geografije
stanovnitva, ekonomske geografije i geografije naselja Crne Gore. Tekstove
takvog, i slinog tematskog usmjerenja, nalazimo i u ostalim brojevima Godinjaka, i njih uglavnom potpisuju profesori i saradnici ranijeg Odsjeka za istoriju i geografiju i Katedre za ekonomsku geografiju na Ekonomskom fakultetu u
Podgorici, te i ostali afirmisani geografi ne samo iz Crne Gore. Sa takvom
praksom treba, dakako, i nastaviti, uz potovanje svih temeljnih vrijednosti na
kojima poiva Godinjak, i pri tom posebno afirmisati istraivake rezultate
mladih sradnika, angaovanih u nastavi na naem Studijskom programu za
geografiju. Na taj nain, mi u stvari, elimo da predstavimo novu generaciju
stvaralaca, koja e snagom svog naunog pregalatva obezbijediti Godinjaku
sigurno trajanje, koje on nesumnjivo zasluuje, s obzirom na ulogu koju ima na
planu unapreenja naunog i nastavnog rada u geografiji Crne Gore.
1.2. Takvu ulogu dijelom imaju i nauno-istraivaki projekti (Vjetaka
jezera Crne Gore, Atraktivne zone i lokacije na Crnogorskom primoriju od
posebnog interesa za Republiku i Geografska regionalizacija prostora Crne
Gore), koje je realizovao radni tim Instituta za geografiju od 1999. do 2008.
godine. Ve iz naziva projekata se vidi da se u nastavne svrhe najvie mogu
koristiti u hidrologiji i turistikoj i regionalnoj geografiji, i to ne samo za izradu
seminarskih (studentskih) radova, ve i za raspravu o nekim pitanjima teorijskometodolokog karaktera. Tu, prije svega, mislimo na turistiko-geografsku, i
geografsku regionalizaciju prostora ta gotovo najvanija pitanja teorije i
prakse turistikog i regionalnog razvoja.
1.3. Ostalim, brojnim pitanjima naunog i nastavnog rada u geografiji,
posveeni su nauni skupovi (Savremeni problemi nastave geografije, Teorijsko-metodoloki problemi natave geografije i Drutveno-geografski procesi
u SR Jugoslaviji i njihova nastavna aktuelizacija), koje je, Institut za geografiju,
zajedno sa Geografskim fakultetom Univerziteta u Beogradu, odrao u Herceg
Novom 1993., 1996. i 1999. godine. I letimian pogled na Zbornik radova i dviSocioloka lua IV/1 2010

S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

126

je obimne naune monografije potekle sa spomenutih naunih skupova, uoava

da su tamo zastupljeni lanci i prilozi koji, pored ostalog, obrauju: probleme
strunog usavravanja profesora geografije, didaktike osnove nastave geografije, probleme nastave geografije u svijetlu naih naunih skupova, faktore
moderne organizacije nastave u osnovnim i srednjim kolama i na Univerzitetu,
stavove uenika o modernizaciji nastave geografije u osnovnim kolama, stanje
i inovacije programa geografije na Univerzitetu i u osnovnim i srednjim kolama, geografske sadraje o naseljima u obrazovno-vaspitnom sistemu, ire
obrazovanje u planiranju, obrazovne i vaspitne vrijednosti nastavnih sadraja o
stanovnitvu, metodoloke pristupe u korienju sadrine karata u nastavi geografije, informacijsko optereenje uenika i studenata aktuelnim udbenicima
geografije, primjenu PC GLOB-a u obradi nastavnih sadraja iz geografije i
mnoga druga pitanja sa podruija geografije. Iz ovih pitanja se, oigledno vidi,
koliko smo napredovali u svim pravcima nastave geografije, koja, samo ako je
proeta kritinou, moe osposobiti uenike i studente da izgrauju sopstvene
vrijednosne sudove o raznorodnim i funkcionalno isprepletanim pojavama u
kompleksnoj geografskoj sredini.
Na osnovu, dakle, prethodno reenog, i onog to ovdje nije spomenuto,
moemo, pored ostalog, konstatovati:
a) da nauno-istraivaki rad, organizovan u Institutu za geografiju, predstavlja vidan oslonac unapreenju univerzitetske nastave geografije i nastave
geografije u cjelini;
b) da, stoga, Institut kao naunu jedinicu, treba institucionalno jaati, i u
tom smislu, na prihvatljiv nain rijeiti pitanje njegovog statusa i finansiranja u
okviru Filozofskog fakulteta i naeg Univerziteta, na kome je nedavno formiran
Centar za podrku nauno-istraivakom radu i razvoju, i
c) da sadrajne poslove Instituta (na podruiju izdavake djelatnosti, nauno-istraivakih projekata i organizovanja naunih skupova) treba intenzivirati
u pravcu jaanja jedinstva naunog i nastavnog rada u geografiji, jer ovjek najbolje predaje ono to nauno na terenu istrauje, pa zato, u nastavku razmatranja, posebno ukazujemo na znaaj terenskih istraivanja za univerzitetsku nastavu geografije.
2. Terenska istraivanja i univerzitetska nastava geografije. Terenske
opservacije nikad nijesu bile sporne u naunoj geografiji. Bez oslonca na njih i
geografsku kartu naa nauka bi jednostavno iezla. Novine koje se s razlogom
uvode u nju, s matematikom i kompjuterskom obradom podataka kao podlogom,
nikako ne mogu da zamijene, a pogotovu da potisnu posmatranje prostorne
stvarnosti golim okom. U stvari, strunjaci irokih naunih pogleda i trezvenog
odnosa prema postojeim i novim metodama, uvijek e teiti kombinovanju
svih pristupa i metoda od terenskih osmatranja do kabinetsko-kompjuterske
obrade podataka. Ovog puta mi emo se zadrati samo na terenskim istraivanjima i njihovoj ulozi u univerzitetskoj nastavi geografije.
Moramo najprije da posjetimo na glavne vrste terenskih istraivanja (za
namjenu ovog lanka moda je bolje rei terenska osmatranja ili opaanja). U
Socioloka lua IV/1 2010

127 S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

naunoj geografiji se uglavnom njeguju ove vrste terenskih istraivanja ili opaanja: osmatranja tokom ekskurzija ili marrutna istraivanja, stacionarna osmatranja na odabranim poligonima, uz mjerenje razvitka odreenih procesa u
prirodi, kola u prirodi kao dio geografskog osmatranja i ekolokog doivljavanja prostora. S ovim vrstama terenskih istraivanja u tijesnoj je vezi osposobljavanje studenata geografije za odreene vidove kartiranja, skiciranja i
fotografisanja, to je svakom geografu potrebno, bilo da postane nastavnik, bilo
nauni istraiva, bilo prostorni planer ili turistiki radnik.
2.1. Osmatranja tokom geografskih ekskurzija. Svaki itinerer je koristan za nastavu geografije. Na svakom putovanju moe se vidjeti neto novo,
saznati neto vie o odreenoj pojavi i sakupiti vie utisaka. ak i ako se poslije
nekoliko godina putuje istim pravcem, zapaze se neke promjene i procesi
znaajni za geografsku stvarnost. Naravno, pojave i problemi se ire kao lepeza,
prepliu i zamotavaju gotovo kao paukova mrea ako se putuje kroz prostore
sloene geografske strukture. Mislimo na kompleksnu ili pravu geografsku a ne
neku uu ekskurziju specijalne namjene. Ako se, na primjer, izvodi ekskurzija
kroz nizijsku regiju, posmatrai e uoiti antropogeografske pojave koje su
ovdje sloenije, na neki nain razvijenije i u mnogo emu drugaije nego u
planinskim regijama, gdje se, recimo, nalaze krajevi sloenije geografske strukture. Tamo studenti mogu da vide niske, srednje i visoke planine, kraka polja,
povri, cirkove, valove, terminalne basene, morene, klisure i duboke kanjonske
doline, povrinske i podzemne krake oblike reljefa, kraka vrela, estavele,
mineralne i termomineralne izvore, glacijalna i vjetaka jezera, manje i vee
rijeke, bogatu i raznovrsnu floru i faunu, nacionalne parkove i ostala prirodna
dobra, razbijena sela smjestena po sunanim povrima, kulturno-istorijske
spomenike, ostatke tvrava i stare gradove, varoice i vea gradska naselja, turistike naseobine na planinama i mnoge druge pojave. Dok se autobus kree, nastavnik treba da upozorava studente na ove prostorne osobenosti, da objanjava
uzroke njihovog nastanka. Naravno, poeljno je da pitanjima podstie studente
da sami zapaaju i objanjavaju poneku od ovih osobenosti, ali je nastavnik ipak
prinuen da dri neku vrstu oigledne nastave, jer je oigledno sve to pokazuje
i objanjava. Poeljno je da se pred svakom izrazitijom geografskom pojavom i
na svakoj neobinoj lokalnosti zastane, izae iz prevoznog sredstva, orijentie
karta pomou kompasa i podstakne struni razgovor. Od studenata treba traiti
da indetifikuju okruujue pojave i da pokuaju da objasne uzroke njihovog
nastanka na tome mjestu. I u prirodi i u gradu uvijek treba povesti studente na
najpogodniji vidikovac: brdo, vrh ili na visoku zgradu.
2.2. Osmatranja na odabranim poligonima. Najpoznatiji inostrani geografski fakulteti i instituti osnovali su svoje nastavne poligone ili baze znatno
prije pojave monitoring sistema. Takve baze ili poligone ima moskovski Geografski fakultet na Kavkazu, u pustinjskim djelovima Srednje Azije, na poluostrvu Koli i u nekim drugim subpolarnim djelovima Sibira. To su, po pravilu,
dobro organizovane i ureene male naseobine za smjetaj studenata i nastavnika, s najnunijom opremom za nauna osmatranja, od kojih se neka (naroito
meteoroloka) obavljaju tokom itave godine.
Socioloka lua IV/1 2010

S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

128

U Crnoj Gori, na alost, nijesu osnivani slini poligoni, i ako bi bili od

koristi i za svjetsku nauku i meunarodne studentske seminare, jer smo zemlja
tipskog krasa, sloene planinske prirode, veoma privlanog primorija, zemlja u
kojoj se proimaju raznolike stare kulture i veoma razliite privredne strukture.
Kad je ve tako, onda u naoj Republici i njenim karakteristinim podruijima
treba, svakako, urediti i otvoriti osmatrake poligone, na kojima bi studenti
mogli dosta da naue o raznorodnim i funkcionalno isprepletanim pojavama
sloene geogrfske sredine. Profesori bi prethodno, na odabranim poligonima,
kartirali, fotografisali i istraili svaki kutak sagledavane geografske cjeline, i o
njoj napisali jezgrovit nauni prikaz, a potom bi, sve to na terenu studentima
pokazivali, komentarisali i objanjavali. Naravno, pri tom je moguna podjela
posla i na manje strune grupe studenata koje bi, pod rukovodstvom profesora
ili saradnika u nastavi koji imaju odreena iskustva u geografskom istraivanju,
radile na poligonima. Bilo bi jo korisnije da se jedan odabrani poligon osposobi i za neku vrstu stalnih osmatranja i mjerenja, ne toliko geomorfolokih koliko
meteorolokih, hidrografskih, dendrolokih i dendroklimatolokih, fitocenolokih
i drugih. Jer, mi imamo malo visinskih meteorolokih stanica. Stoga nijesmo u
stanju da paljivo pratimo i pouzdano prosuujemo o stvarnim, po pravilu vrlo
brzim i iznenadnim promjenama vremenskih prilika na velikim nadmorskim
visinama. Otuda bi stalno meteoroloko osmatranje na odabranom planinskom
poligonu bilo vrlo korisno i za ira meteoroloka zakljuivanja o planinskim
prostorima.
ivimo u vremenu sve veeg zagaivanja vazduha, kisjelih kia koje nam
donose otrovne estice i iz udaljenijih industrijskih regiona Zapadne, Centralne
i June Evrope, primjene tekih maina za izvlaenje drveta iz planinskih uma,
prosjecanje puteva, usjeka i tunela kroz planine, raznovrsnih miniranja oko ovih
javnih radova, hemizacije u poljoprivredi, masovnog kaptiranja planinskih
izvora za seoske vodovode, planiranja izgradnje velikih vodnih akumulacija u
kanjonskim dolinama i sl. Sve to izaziva velike promjene u planinskom prostoru, uz tendenciju sve veeg ugroavanja ivotne sredine. Planine su znatno
manje izloene tom ugroavanju od pitomih kotlina, dolina i gradova. S druge
strane, one imaju i neto veu mo samopreiavanja, naroito vazduha i vode.
Ali se zato ruilaki procesi na njima razvijaju burno i ponegdje se ne mogu
obuzdati tokom niza decenija. Ipak, o svemu tome jo nemamo ozbiljnijih naunih osmatranja, ni pouzdanijih naunih rezultata. Stoga bi se na odabranom
poligonu mogla organizovati i osmatranja sa mjerenjima, koja bi vremenom
pruila vrijedne podatke o tome, kako se nabrojeni vidovi ugroavanja ivotne
sredine u okolnim dolinama odraavaju na planinsku prirodu, koliko je ugroavaju i koliko im ona odolijeva. Neposrednim terenskim osmatranjima zapaamo
da se ume naglo sue na naim planinama, da javni radovi rastjeruju ivotinjski
svijet, da se on danas povlai iz svojih prirodnih stanita po visinskim pojasima
vegetacije. Sve se to moe osmatrati na jednom planinskom poligonu, recimo.
2.3. kola u prirodi. U Francuskoj se poodavno oragnizuje kola u prirodi, prije svega za srednjokolce. Naravno, Francuske kole u prirodi se otvaraSocioloka lua IV/1 2010

129 S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

ju tamo gdje je veoma raznovrsna geografska struktura prostora, gdje uenici
mogu posmatrati vei broj geomorfolokih, hidrografskih, biogeografskih i
drutveno-geografskih pojava. Tamo se odvode uenici bar dva puta godinje:
zimi da bi doivjeli zimske promjene vremena i pejzaa i da uz redovna predavanja upranjavaju skijanje i sankanje, ali u slobodnom vremenu i pod strogom
kontrolom nastavnika (classes de neige), zatim, pri kraju drugog polugodita da
bi posmatrali bujanje vegetacije i poljske radove i da bi se osposobili za raspoznavanje biljnih kultura i samonikle vegetacije. Iako se nae kolstvo godinama
gui u siromatvu, ipak se ponegdje ine skromni napori za organizovanje
nastave u prirodi. Na Ivanovim koritima, u Verui, Sutomoru i Beiima uinjeno je najvie: ve tridesetak godina tamo se povremeno organizuje nastava u
prirodi za uenike pojedinih osnovnih kola u Crnoj Gori tokom petodnevnog
boravka. Ima mnogo razloga da se i dio nae univerzitetske nastave geografije
izvodi u kolama u prirodi koje bi se otvorile ne samo na spomenutim, ve i na
drugim geografski interesantnim lokalitetima u Crnoj Gori. Iz takvih kola
internatskog tipa mogla bi se izvoditi svakodnevna marrutna razgledanja i ispitivanja okolnog prostora. Ali tada ne treba studentima drati samo predavanja,
nego ih pitanjima i ukazivanjima na odreene pojave navoditi da sami
identifikuju i objanjavaju njihov nastanak na tom mjestu. Krajnji smisao
ovakvih marrutnih istraivanja jeste da se studenti geografije osposobe za
najvaniji zadatak koji e uvijek imati u svojoj struci: da izotre mo zapaanja
i time se osposobe da uoavaju pojave i probleme. To je prvi i kljuni zadatak
svekolikog geografskog istraivanja. Drugi je osposobljavanje mladih geografa
za nauno objanjavanje nastanka pojava i procesa. Na takvim istraivanjima
nastavnik mora navesti studente da neprekidno osmatraju, uoavaju, da glasno
objanjavaju sve to vide, da se ponegdje i spore sve dok profesor ne procijeni
ko je u pravu. O trivijalnim, po malo i jadnim pojavama da ne govorimo: na
ovakvim marrutnim istraivanjima iskusan geograf se zapanji kad primijeti da
naa gradska omladina nije u stanju da raspozna stabla pojedinog drvea, voa,
pojedine biljne vrste, pa i neke vrste domaih ivotinja. Gdje te biljke i ivotinje
ive, na kakvom zemljitu, na kojim visinama i ekspozicijama, na kakvim
nagibima, gdje se sve lociraju sela i seoske kue, gdje livade i njive sve se to
mnogo bolje shvati kad se vidi u prirodi nego na bilo kakvom filmu ili
geografskoj karti (8, 63-70).
2.4. Nikiko polje kao izuzetan poligon geografske nastave. U ovom
polju, na relativno maloj povrini (66 km), mogu se bolje nego na bilo kojoj
drugoj geografskoj cjelini ove vrste kod nas i u svijetu, osmatrati i istraivati
brojne pojave i procesi, a naroito raznovrsni kraki oblici. Oni su ovdje markantno izraeni ne samo zato to kraki procesi djeluju u karbonatnim stijenama
od kraja gornje krede, ve i zbog petrografskih osobina tih stijena i tektonske
strukture terena koji, uz povoljne klimatske prilike, predstavlja prirodne uslove
za njihov razvoj. A razvoj je, prema dosadanjem saznanju, zaista impozantan i
kad su u pitanju povrinski i kad je rije o podzemnim krakim oblicima. Ima ih
gotovo svuda po obodnom dijelu ove prostorne cjeline i po njenom neposreSocioloka lua IV/1 2010

S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

130

dnom zaleu, poev od ispreplijetane mree ljebova i malih i relativno malih

ulegnua, vezanih za ravne i blago nagnute krenjake povrine, pa do muzgi,
griina, bogaza i ljevkastih, karliastih, oknastih i zvjezdastih vrtaa ijim su
srastanjem postale uvale, kao poseban stadijum u evoluciji krakog procesa. Ta
se evolucija, dakle, moe pratiti promatranjem spomenutih, ali i podzemnih
krakih oblika. Rijeju, samo du junog oboda Nikikog polja ima vie od
850 ili 96,7% ponora utvrenih u ravni sagledavane cjeline, to je, vjerovatno,
jedinstven fenomen u krakom reljefu uopte.
S ovim je povezan fenomen, koji se, takoe, u Nikikom polju moe
valjano upoznati i istraivati. To je vodno bogatstvo predstavljeno mnotvom
hidrografskih vidova, od kojih se hidrolokom osobenou izdavaja vie od 300
vrela i oko 30 estavela. Sve to, opet, zahvaljujui relativno velikoj slivnoj povrini (od 1050 km) i geoloko-tektonskim osobinama terena na kome se izviranje i poniranje vode viestruko mijenja od sjeverozapadnog do jugoistonog
dijela polja. U stvari, mijenja se tako to se u sjeverozapadnom dijelu od jakih
krakih vrela formira izvorina elenka rijeke Zete koja du polja povrinski
otie, a potom ponire tamo gdje je nivo krake izdani ispod ravni lokaliteta u
koje voda ponire. Na taj se nain dohranjuje podzemlje i sama izdan do koje jo
dospijeva 70% padavina izluenih na ovom podruju. Zbog ovako obilnog
hranjenja kraka izdan Nikikog polja sadri glavne i ekonomski znaajne
koliine podzemne vode, koja je metodom dubinskog zatvaranja ponora dobrim
dijelom usmjerena ka vjetakim akumulacijama tom sloenom i svojevremeno moda najveem hidroenergetskom objektu podignutom u krasu, po kome
je samo u zoni gradnje bilo 858 ponora i itav niz povremenih izvora (3, 184 i
185). Tako su, dakle, sauvane znaajne koliine energetski izuzetno vrijedne
vode, jer svaki m daje 1,24 kW/h elektrine energije. Izgradnjom hidroakumulacija nalo se, inae, oko 43% povrine Nikikog polja pod vodom. Time je
bitno izmijenjena predeono-geografska slika ove cjeline unutar koje su nastale
krupne geografske posledice, budui da su poremeeni ravnoteni odnosi nekih
prirodnih procesa. Njih ovdje neemo ire obrazlagati zato to im je potrebno
posvetiti obimniji struno-nauni rad, ali emo spomenuti brojne probleme koji
moraju postati predmet istraivanja svih vidova geografskog rada. To su, prije
svega, problemi koji se odnose na prostorne i savremene klimatske promjene, te
negativne i pozitivne posljedice nastale u oblasti poljoprivredne, engetske,
industrijske, urbano-demografske i turistike djelatnosti, pa i seizmike aktivnosti i ugroenosti ivotne sredine. Mi smo se ovim, za geografe uvijek aktuelnim
pitanjima i problemima, u nekoliko bavili na jednom drugom mjestu, gdje smo
izloili kompleksnost njihovog iskazivanja, pa stoga, i na osnovu predhodno
istaknutog, tvrdimo da je Nikiko polje osoben poligon za sve oblike geografske nastave i terenskih istraivanja (7, 311320).
Polje se nalazi uz sam Fakultet, pa se nastava iz geomorfologije i hidrogeografije, ali i iz drugih geografskih disciplina, gotovo svakodnevno moe
izvoditi na samom terenu. Ve na prvim asovima studenti mogu svojim oima
da vide sve povrinske oblike krakog reljefa, zatim izvore i vrela, estavele i
Socioloka lua IV/1 2010

131 S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

ponore. Samo ovdje oni mogu tokom itave godine da posmatraju pojavljivanje
i iezavanje nekih izvora, nastupanje i povlaenje poplava, zaepljivanje ponora, efekte navodnjavanja obradivih povrina u krasu i dr. Neke od ovih sezonskih procesa studenti mogu da mjere, da biljee vrijeme njihovog pojavljivanja i
iezavanja, posledice po okruujuu prirodu itd. Nastavnici bi ih najprije
osposobili da uoavaju pojave i procese, potom bi se studenti vjebali za samostalno objanjavanje uzroka i posledica odreenih pojava i procesa. Podvlaimo
da je Nikiko polje jedinstveno na svijetu po razvijenosti svih krakih oblika,
sloenosti hidrografskih pojava i hidromelioracijama u krasu. Stoga treba
razmotriti mogunost otvaranja u Nikiu meunarodnog centra za istraivanje i
melioracije krakih terena i obuavanje istraivaa krasa.
2.5. Durmitor kao prirodna laboratorija za osmatranje visokoplaninskih pojava i procesa. Koliko god je Nikiko polje po svojoj krakoj i
hidrogeolokoj prirodi izuzetna geografska sredina, toliko je Durmitor po svojim prirodnim osobenostima izuzetna visokoplaninska cjelina. Rije je naroito
o osobenostima koje su markantno izraene u prostoru dugom 50 a irokom oko
20 km. To su, prije svega, jedinstveni geomorfoloki lanovi: kanjonske doline,
povri i visokoplaninski greben. Podsjeamo da ova planina, zajedno sa Prokletijama, predstavlja najvii i najtipiniji dio naih Dinarida. Uz to i dio koji je
u toku pleistocena imao jau glacijaciju od one koja danas postoji u Alpima.
Pod ledom je bila povrina od 230 km, a pod veitim snegom oko 150 km.
Drobnjaki supodinski lednik bio je prostran itavih 140 km, tj. gotovo kao
ale gleer, inae najvei dananji lednik u Alpima (2, 374). Tu prostranu
ledniku masu stvarali su, svakako, najvei lednici razvijeni u cirkovima koji se
jasno ocrtavaju na istonim, sjeveroistonim i jugoistonim padinama Savinog
kuka, ljemena, Kuline i jo nekih vrhova otro izdignutih du dislokacije na
kontaktu planinskog grebena s jedne, i Jezerske povri, s druge strane. Upravo
se po ovoj povri razlivala preko oligomiocene litoloke platforme spomenuta
lednika masa i tako u postdiluvijumu nanijela moan morenski zastor koji je,
uz savremene procese, morfoloki oblikovao sasvim drukije od njenog antipoda Pivske povri na zapadu, prosjeno visoke oko 1500 m. Sa ove, a
mjestimino i vee nadmorske visine, poele su od kraja miocena da usjecaju
svoje kanjonske doline Tara, Piva, Suica, Grabovica, Komarnica i Bukovica.
Njihovim definitivnim formiranjem Durmitor je dobio jedinstven vertikalni
profil na kome je, uz izdvojene kanjonske doline, povri i visokoplaninski
greben, posebno uoljiva Tara kao najljepi i poslije Kolorada u SAD najdui
(78 km) i najdublji kanjon na svijetu (1300 m). Na drugoj strani, u junoj grupi
durmitorskih vrhova, u Vjetrenim brdima, otkrivena je za sada najdublja jama
na balkanu (897,5 m), koja, prema miljenu speleologa, moe postati i jedna od
dubljih jama u svijetu. Ovo stoga, to su od najvieg do najnieg nivoa planine,
u rasponu od skoro 2000 m relativne visine, prisutne mone karbonatne stijene
koje, uz povoljne klimatske prilike, pogoduju ubrzanom, i kao to se po
navedenom objektu vidi, i dosta odmaklom procesu krake erozije. Dokaz za to
je jo i oko 250 ispitanih speleolokih objekata.
Socioloka lua IV/1 2010

S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

132

Na prostoru ove, za terenska istraivanja i geografsku nastavu rijetko privlane i probrane cjeline, nalazi se i mnotvo hidrografskih vidova: rijeka,
jezera, movara, bara i izvora ak na visini od 2212 m (Savina voda, jedan od
najviih izvora u krasu za koje se zna u svijetu). Uz ovaj durmitorski raritet
istiemo jo jedan: makazasto ukrtene podzemne hodnike kojima voda otie iz
sjevernog dijela planine u pravcu kanjona Komarnice s jedne, i iz junog dijela
u pravcu kanjona Tare, s druge strane. Tako neto moguno je samo u krasu i
malo gdje kao na Durmitoru.
Na ovoj planini se jo mogu prouavati i kuriozitetni florni elementi, koji
pripadaju grupi od 14 do sada ispitanih umskih zajednica i oko 20 travnih i
mjeovitih zajednica formiranih preteno na otvorenim stanitima kanjonskih
dolina, povri, planinskih padina, cirkova, valova i visokoplaninskih vrhova.
Ovdje je, u bogatoj flori planine, zastupljeno i oko 150 vrsta ljekovitog bilja i
40 vrsta jestivih gljiva (5, 62). Najzad, zastupljena je i tipina vertikalna biljna
zonalnost koja se izvanredno moe posmatrati iz vie pravaca. Pri tome se jasno
zapaa da je ona suta suprotnost vertikalnoj naseljenosti i ovekovoj privrednoj delatnosti na ovoj planini, jer ea i mnogoljudnija naselja nijesu razvijena u zoni niskog kata i relativno blage klime, ve na povri gdje je, uostalom,
lociran i abljak najvisoije gradsko naselje na Balkanskom poluostrvu (1450
m). To znai da su se i na Durmitoru izdizala i stalna i privremena naselja, pa
stoga ovdje imamo i jedno od najviih sela u onoj velikoj Jugoslaviji selo
Bosau, koje pojedinim svojim dijelovima dosee do 1560 m visine (2, 377).
Jo veu visinu (2193 m) doseu objekti namjenjeni turistikoj djelatnosti, koja
je takoe razvijena mahom po visoravni i atraktivnim planinskim vrhovima.
Tako, dakle, i ova, danas najznaajnija drutveno-ekonomska djelatnost, pojaava inverziju ekumene na ovoj izuzetnoj planini. A da je zbilja izuzetna, vidi
se po prikazanim osobenostima zbog kojih je jo 1952. proglaena nacionalnim
parkom, a 1980. godine, zajedno sa Tarom, upisana u listu svjetske prirodne
batine. Stoga smo je i mi ovom prilikom odabrali kao planinu na kojoj se mogu
izvanredno izvoditi svi vidovi nastavno-naunog rada u oblasti geografije.
Uslov zato je da se, recimo, stanica u selu Virku, u kojoj je boravila meunarodna speleoloka ekspedicija Durmitor 85, osposobi za ira geografska
istraivanja na prostoru Durmitora. Ta stanica bi se mogla razviti u svojevrsnu
monitoring stanicu ili u poligon za stalno nauno osmatranje raznih procesa
na visokim planinama: meteorolokih promjena tokom godine, pojave usova i
urnisa, punjenja i splanjavanja jezera, razoravanja stijena, kretanja sipara,
sezone listanja ume i poljskih radova u tri visinske lokalnosti, sezone skijanja,
katunskog stoarenja itd. Naravno, studenti i profesori sa nje mogu preduzimati
marrutna osmatranja mnogobrojnih osobenosti ove visoke planine.
*
*
*
Polazei, dakle, od prethodno izloenog mi sada s pravom postavljamo
pitanje: Kakav tretman terenska nastava ima u novom nastavnom planu koji je
Socioloka lua IV/1 2010

133 S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

usvojen na Studijskom programu za geografiju po pravilima Bolonjske deklaracije 2004/05. godine? Tada je, za ovaj vid nastave bilo opredijeljeno 360
asova rasporeenih po nasatvnim disciplinama i studijskim godinama, s
ciljem da ih predmetni nastavnici i saradnici realizuju tokom godine u lokalnoj
geografskoj sredini i na irem prostoru Crne Gore. To je, u stvari, preuzeto iz
prethodnog nastavnog plana usvojenog od strane Matine komisije jo 1981.
godine, a potom nekoliko puta inoviranog, istina, s tom razlikom to je u taj
plan bilo ugraeno ak 490 asova terenske nastave, koji su realizovani na
ondanjem Odsjeku za istoriju i geografiju Filozofskog fakulteta u Nikiu.
Meutim, sada se ti asovi, iako vidno smanjeni u odnosu na prethodni plan,
gotovo ne koriste za izvoenje terenske nastave, to je, svakako nedopustivo, s
obzirom na ogroman znaaj koji ona ima u naunom i nastavnom radu u geografiji. Stoga bi, ovaj vid geografske nastave morali ugraditi u inovirani nastavni plan Studijskog programa za geografiju na nain kako su to svojevremeno
predloili nai ugledni geografi, lanovi Matine komisije, koja je osnovala
Odsjek za istoriju i geografiju u etvorogodinjem trajanju. Ukoliko se, pak, na
takav nain ne bude rijeilo ovo pitanje, onda im prije treba uraditi i donijeti
Pravilnik o godinjoj terenskoj nastavi na Studijskom programu za geografiju
Filozofskog fakulteta u Nikiu. Bez toga mi emo teko moi studentima drati
posebne kurseve o brojnim i raznovrsnim geografskim problemima, koji se
samo na terenu mogu istraivati. Ako je tako, treba li jo dokazivati znaaj
terenskih istraivanja za nauni i nastavni rad u geografiji?
Literatura
Blei, V., Pulevi, V. (1981), Flora Durmitora, Titograd: Nacionalni park Durmitor,
osnove programa razvoja, Institut za drutveno-ekonomska istraivanja.
Kasalica, S. (1984), Najkrupnije prostorne promjene i geografske posljedice nastale u
Nikikom polju i dolini Graanice pod uticajem izgradnje vjetakih akumulacija, Ljubljana: Geographica slovenica, br. 15, Institut za geografiju.
Kasalica, S. (1988), Sjeverna Crna Gora, turistiko-geografska studija, Niki: Univerzitetska rije.
Milojevi, B. . (1951), Durmitor, regionalno-geografska ispitivanja, Beograd: Zbornik
radova SAN, knj. IX, Geografski institut knj. 2.
Radojii, B.(1982), Nikiki kraj, savremene regionalno-geografske transformacije,
Niki: Nastavniki fakultet, posebna izdanja knj. 1.
Vasovi, M.(1985), Regionalna geografija, Beograd: Rad.
Vasovi, M., Kasalica S. (1993), Terenska istraivanja i univerzitetska nastave geografije, Beograd: Zbornik radova N XLII, Geografski fakultet Univerziteta u
Beogradu.
Vlahovi, V. (1975), Kras Nikikog polja i njegova hidrogeologija, Titograd: Drutvo
za nauku i umjetnost Crne Gore, Posebna izdanja, knj. III.

Socioloka lua IV/1 2010

S. Kasalica, Naunoistraivaki rad kao oslonac unapreenja univerzitetske nastave...

134

Izvori
Nastavni plan i program Odsjeka za istoriju i geografiju, Filozofski fakultet, Niki
1981.
Nastavni plan i program Studijskog programa za istoriju i geografiju, Filozofski
fakultet, Niki 2004/05.
Nastavni plan i program Studijskog programa za geografiju, Filozofski fakultet, Niki
2005/06.
Poslovnik o radu Instituta za geografiju, Filozofski fakultet, Niki 1993.
Izvjetaj o poslovima Instituta za geografiju u 2008 i 2009. godini, Filozofski fakultet,
Niki 2009.

Socioloka lua IV/1 2010