Fizika X-zraenja

ta bi trebalo da znamo:

Cev kako se proizvodi X-zraenje

Ljudsko telo- kako X zraenje
interaguje sa tkivom
Slika kako X-zraenje interaguje sa
filmom
Procesiranje filma Ili slike

Definicija X-zraenja

Elektromagnetsko zraenje
Ponaa se kao foton karakterisan talasnom
duinom i energijom
Putuje pravolinijskom putanjom brzinom svetlosti
Nema masu ni naelektrisanje pa se ne moe
usmeriti u magnetnom polju
Energije u dijagnostici (20-150)kVp
Pri interakciji sa materijom proizvode sekundarne i
tercijarne elektrone
Jonizuju sve vrste materijala
Uzrokuju bioloke efekte

Medicinska primena X-zraenja

Dobijanje radiografskog filma (klasina

i interventna dijagnostika)
Dinamika radiografija-fluoroskopija
Mamografija
Tomografija
Kompjuterska radiografija
Kompjuterska tomografija

Visoki napon

Filter

Kolimatori
Ogledalo

Snop X zraenja

Svetlosni
snop

Broj elektrona zavisi od temperature vlakna

Intenzitet snopa X-zraenja zavisi od
materijala anode (vee Z, vea temperatura,
vei intenzitet snopa)
Z W=74, Ttopljenja= 3400 0C
Struja elektrona koji udaraju u metu je reda
(100 500) mA
Gubitak el.snage:
P=UI=100x103[V]x500x10-3 [A]=50 kW (99 %
toplota)

Proizvodnja X-zraka

Truba
Ekspanzioni
pojas

Katodni kraj (-)

Vlakno/fokus
Port

Stakleni
umetak

Kabl statora

Stator

Meta
Zona snopa

Anodni kraj(+)

Komponente Rtg cevi

Katoda: uareno vlakno koje predstavlja izvor

elektrona koji se kreu u pravcu anode
{

Vlakno od volframa

Anoda (stacionarna ili rotirajua): udarena

snopom elektrona emizuje X-zrake
Metalno kuite cevi okrueno staklom
(electroni putuju u vakuumu)
Zatitni oklop (zatita od rasejanog zraenja)

Proizvodnja X-zraka

Kada se pokrene
rotor
{

Naelektrie se
vlakno i izaziva
termojonsku
emisiju (e- oblak)
Zapoinje rotacija
anode.

Elektroni na meti
proizvode Xzraenje

Rotiranje
anode

Struja

Ploa za
fokusiranje

cevi
Vlakno

Zagrevanje mete

e-udaraju u metu i stvaraju X zrake na

dva naina:
{

Karakteristino X-zraenje na materijalu

mete (W), za napone cevi preko 70 kVp
Bremsstrahlung (zakono) X-zraenje
nastaje usporavanjem elektronskog
snopa na meti

< 70 kVp 100% zz

> 70 kVp 85% zz

Struktura katode (I)

Savremene katode imaju 2 vlakna



dugako : vea struja/manja rezolucija

kratko : nia struja/vea rezolucija

Kulonova interakcija divergira elektronski snop

na putu ka anodi




Manjak elektrona koji e proizvesti X-zrak

Koristi se vea povrina
Raste veliina fokus slabija rezolucija slike

Krucijalno je fokusiranje elektrona

Anoda
{
{

Materijal : volfram, renijum, molibden, grafit

Fokalna taka(fokus): povrina anode u koju
udaraju elektroni
Brzina rotacije: (3000-12000)obrtaja u minuti
{ Debljina mase i materijala (zapremina)
toplotni kapacitet

Termalne karakteristike anode

{
{
{

Vreme zagrevanja
Kriva vremena zagrevanja
Kriva vremena hlaenja

Ugao anode
Ugao

irina upadnog
Snopa elektrona

Ugao

Stvarna veliina
Stvarna veliina
irina upadnog
fokusa
fokusa
nopa elektrona
Veliina fokusa
Koju vidi film
Veliina fokus
koju vidi film
Film
Film

MANJI UGAO
BOLJA REZOLUCIJA

Hil efekat anode

Ugao anode od 7 do 20 indukuje razliku u

profilu polja levo i desno od ose snopa
Veliina uticaja zavisi od :
{
{
{

Ugla anode
Veliine filma
Rastojanja fokus-film

Starenje anode pojaava hil efekat

Hil efekat moe da bude pozitivan (kod
mamografije, snimanja torokalne kime..)

Veliina fokusa i geometrija

slike

Vei fokus nejasna slika

Poboljanje otrine slike smanjenjem veliine
fokusa
Veliina fokusa u mamografiji 0.4 cm
Mali fokus smanjuje radijacioni izlaz cevi
(potrebna dua ekspozicija)

Vei fokus kraa ekspozicija

Vei fokus za organe koji se pomeraju

Toplotni kapacitet

Procedura generisanja toplote zavisi od:

{
{
{

kV , struje cevi (mA) i duine ekspozicije

Talasnog oblika napona
Broja ekspozicija napravljenih u nizu

Heat Unit (HU) [joule] :

Jedinice napona x jedinica struje x jedinica
vremena = [kV] x [mA] x[s]

Tip cevi:
{
{
{

1 fazna jedinica (zabranjena)

HU = kV x mA x s
3 fazna jedinica, 6 pulse : HU = 1.35 kV x mA x s
3 fazna jedinica, 12 pulse: HU = 1.41 kV x mA x s

Karta jaine anode

700

X-cev A
1 polutalas 3000 obrtaja/minuti
1.0 mm efektivni fokus

Struja cevi (mA)

600
500
70
k

400
300
200
100
0.01

50
k

Vp

120 k

90
k
Vp Vp

Vp

Neprihvatljivo

Prihvatljivo

0.05

0.1

0.5

1.0

Vreme ekspozicije (s)

5.0

10.0

Karta jaine anode

700

Cev B
3 fazna jedinica (3 puna talasa)
10.000 obrtaja u minuti
1.0 mm efektivni fokus

Struja cevi (mA)

600
500
400
300
200
100
0.01

70
90

kV

kV

50
kV
p

125 kV
p
Prihvatljivo
Neprihvatljivo

0.05

0.1

0.5

1.0

5.0

Vreme ekspozicije (s)

10.0

Talasni oblik izlaza generatora

Konvencionalni generatori
{
{
{
{

Jednofazni 1- 1-pulsni (zubni i mobilni sistemi)

jedno 2-pulsni (duplo pojaanje )
Tro- 6-pulsni
tro 12-pulsni

Generatori konstantnog potebcijala (CP)

HF generatori (koriste DC opere da
konvertuju 50 Hz u kHz opseg- tehnologija
pretvaraa

Talasni oblik cevi

Jedna faza jedan impuls

kV (%)
100%

Jedna faza 2-impulsa

13%
Tri faze 6-impulsa
4%
Tri faze 12-impulsa

Linijski napon

0.01 s
0.02 s

Zraenje emitovano iz cevi

Primarno zraenje : pre interakcije fotona

Rasejano zraenje : posle najmanje jedne

interakcije

Curenje zraenja : zraenje koje nije

apsorbovao tit (kuite)cevi

Transmitovano zraenje : ono koje stie posle

prolaska kroz materiju Protivrasejavajua
reetka

Doza zraenja na filmu

{
{
{
{

D = k0 . Un . I . T
U : napon pika (kV)
I : struja cevi (mA)
T : vreme ekspozicije (ms)
n : konstanta u opsegu od 3 za150 kV
do 5 za 50 kV

Naponski broj generatora

Treba da je to manji
r = [(U - Umin)/U] x 100%

Karakteristike generatota Xzraenja

Radiografija
Veliina fokusa

Manje od 1 mm

Mamografija
(0,1-0,3)mm

Terapija
(2-3) mm

Ugao mete
Struja
Napon
Vreme

(100-500) mA
(40-150) kVp
1 ms 10 s

(25-28) kVp
Dugaka ekspozicija

(1-60) minuta

HVL

Anoda
Filter
Port

W
Al
Staklo ili Al

Mo, Rh
Mo, Rh
Be

Faktori koji utiu na spektar Xzraenja

Napon cevi
{

talasni oblik
napona cevi
Materijal anode
{

kVp vrednost

W, Mo, Rh etc.

Filtracija inherent +
dodatna

15
Broj fotona(normalizovan arbitrarno)

Spektar X-zraenja 30 kV cevi sa Mo

metom i 0.03 mm Mo filter

10

10

15

20

25

Energija (keV)

30

Spektar X-zraenja

Spektar karakteristinog X-zraenja

zavisi od materijala mete

META
Molibden
Volfram
Olovo

Filtracija cevi

Inherentna filtracija (uvek postoji)

{

Dodatna filtracija (uklonjifvi filter)

{

smanjuje ulaznu (konu) dozu na pacijentu(cut

off za niske energije X-zraenja koje su um za
sliku)
Dslje smanjenje doze bez gubitka kvaliteta slike

Ukupna filtracija (inherent + dodatna

Mora biti > 2.5 mm Al za > 110 kV generator
Merenje filtracije merenjem HVL

Rasejano zraenje

Uticaj na kvalitete slike

{
{

Poveava nejasnou
Gubitak kontrasta

Uticaj na pacijentne doze

{

Poveava povrinsku i dubinsku dozu

Mohua redukcija :
upotreba reetke
ogranienje polja
ogranienje zapremine koja se ozrauje
(npr. Kompresija dojke u mamografiji)

Antirasejavajua reetka
Izvor X-zraenja

Pacijent
Rasejani X-zraci

Olovo
Film i kaseta
Korisni X-zrak

Automatska kontrola
ekspozicije

Optimalni izbor tehnikih parametara u cilju

izbegavanja ponovljenih ekspozicija (kV,
mA)
Detektor zraenja iza ili ispred kasete sa
filmom
Expozicija se prekida kada se integrira
podeena vrednost doze
Kompenzacija kVp za debljinu detektora

Interakcija zraenja sa
materijom (5 vrsta interakcije)

Fotoelektrini efekat (dijagnostika

radiologija)
Komptonovo nekoherentno rasejanje
(dijagnostika radiologija)
Koherentno rasejanje (nema znaaja
za medicinsku primenu)
Proizvodnja parova (terapija)
Fotodisintegrcija (terapija)

Spektar X-zraenja sa filtracijom

Maksimalna energija fotona zakonog zraenja

{

Kinetika energija upadnog elektrona

U spektru X-zraenja radioloke instalacije:

{

Max (energija) = pik napon cevi, kVp

Bremsstrahlung

50 100 150 200

keV

Bremsstrahlung
posle filtriranja

keV

Spektralna raspodela
karakteristinog X-zraenja
energija
(eV)

K1

100

- 20
- 70
- 590
- 2800
- 11000

P
O
N
M
L

- 69510

6
5
4
3
2

80
K2

60
40

L L

20
0

K2

10 20

K1

30 40

50 60

70 80
(keV)

Karakteristino X-zraenje

Jonizacijom se izbacuje elektron iz omotaa

(obino iz K ljuske, ali je mogue i iz L,M..)
e- iz L ili M ljuske upada u upljinu nastalu u
K ljusci
Energetska razlika se emituje kao foton
karakteristian za atom

Interakcija zraenja sa tkivom

Energija

10 keV

30 keV

Fotoelektrina
apsorpcija

93 %

39 %

Koherentno i
Nekoherentno
rasejanje

7%

12 %
49 %

Proizvodnja
parova

Energija fotona [keV]

1 MeV

100 MeV

99 %

16 %

84 %

Tkivo

Gustina

SASTAV

Meko tkivo

Dojke
Mozak

Kosti
Plua
Miii
Koa

Jod

Koa
Mast

Olovo

Miii

Energija fotona
[keV]

Parametri ekspozicije:

kVp pik napona cevi

mA struja cevi
s trajanje ekspozicije u sekundama
mAs proizvod mA i s
Parametre ekspozicije postavlja RTg
tehniar

Film
1. Fotografski film ima nekoliko slojeva:
{
{

superomota zatitni omota

emulzija osetljiva na svetlost i jonizujue
zraenje (granule srebro-oksida)
baza plastika

2. Formiranje slike
Latentna slika nevidljiva slika dobijena
ozraivanjem filma
Prava slika dobijena razvijanjem filma

Ekran za intenziviranje

Lociran u kaseti u koju se stavlja film

Ekran sadri fluorescentni fosfor koji emituje
fluorescencije kada se izloi X-zraenju
Namena: ekran pojaava X-zrak koji upada
na film pa je potrebno manje mAs da se
slika proizvede
Mana: gube se neki detalji slike

Razvijanje filma

Pravo razvijanje ili digitalna slika

Procesni pritup (automatski)
{

{
{

Razvija konvertuje latentnu sliku u

pravu (22 s)
Fiksir acetatna kiselina
Ispiranje voda uklanja preostale
hemikalije
Suenje uduvavanje toplog vazduha u
automatski razvija slike

Svrha korienja kontrasnog

medijuma

Da uini vidljivim meka tkiva

normalno transparentna na Rtg
snimku
Da istakne odreeni organ
Pobolja kvalitet slike
Najee korieni
{
{

Barium : abdomenalni delovi

Iod : urografija, angiografija, etc.

X- apsorpcione karakteristike joda,

barijuma i mekog tkiva
X-Ray ATTENUATION COEFFICIENT (cm2 g-1)

100

10

Io
di
ne
Ba
r iu
m

So
ft
Ti
ss
1
ue

0.1

(keV)
20

30

40

50 60 70 80 90 100

X-Ray ATTENUATION COEFFICIENT (cm2 g-1)

Doprinos vrsta interakcije na ukupno slabljenje

snopa zraenja u vodi (mekom tkivu)
10

1.0

Total
0.1

0.01

Komptonovo +koherentno
Fotoelektrini efekat
20

40

60

80

100

120

(keV)
140

Doprinos vrsta interakcije na ukupno slabljenje snopa

zraenja u kostima
X-Ray ATTENUATION COEFFICIENT (cm2 g-1)

10

1.0

Total

0.1

Compton + Coherent
Photoelectric
(keV)

0.01
20

40

60

80

100

120

140