Kurgu Dergisi

S: 16,335-357,1999

NGLZ KLTREL ALIMALARI'NDADEOLOJ

Yrd. Do. Dr. Banu DAGTA'

ZET
Bu

almada,

medya metinlerinin retim ve tketim srelerini ideolojik

Kltrel
almalar'nn
ideoloji
Bu balamda nce ngiliz Kltrel
almalar 'nn ideoloji yaklamlarn belirleyen Volosinov, Gramsci,
Althusser ve Barthes'in dnceleri ele alnmtr. ngiliz Kltrel almalar
bir yandan medyay toplumdaki hakim deer ve ideolojileri yeniden reten bir
kurum olarak grrken, dier yandan hegemonik mcadelenin yapld bir
kar-hegemonya
alan
olarak
grmektedir.
Gramsci'nin
kavramsallatrmasndan hareketle, izleyicinin medya metinleri karsnda
tartmal (negotiated) ya da kart (oppositional) okumalar gelitirerek, dilde
hegemonik mcadelenin verilebilecei kabul edilmektedir.
adan
analiz eden
ngiliz
kavramsallatrmas incelenmitir.

NGLZ KLTREL ALIMALARI

Medya

metinlerinin retim ve tketim srelerinin, ideoloji merkezli

allmas ngiliz Kltrel almalar ile balamtr. ngiliz Kltrel
almalar'nn medya metinlerine yaklamn, doalolarak medyaya ilikin bak
alar belirler. ngiliz Kltrel almalar medyay, toplumda hakim ideoloji ve
deerleri yeniden reten bir kurum olarak grr. Bu yaklam medya metinlerinin
ideolojik analizinin gereklemesini salamtr.
Sosyal bilimlerde Kltrel almalar yaklam kken olarak i 93'larda
oluan Frankfurt Okulu'na kadar uzanmakla birlikte, kltr temelli analizler
zellikle i 98'li ve i 99'l yllarda artmtr. Bu arta yol aan etkenlerin banda
toplumsal deiirnde "deer" (value) bazl hareketlerin yer almas gelir. Reel
sosyalizmin k ile beraber izm'ler arasndaki mcadelenin gerilemesi,
cinsiyet, etnik kken, rk, din gibi kltr arlkl toplumsal taleplerin ve
atmalarn ortaya kmasna olanak tanmtr. Yeni medya teknolojileri de bir
yandan kltrel eitlilik ve zerklie olanak tanrken, dier yandan kltr
zerindeki mdahaleleri kolaylatrmtr (Keliner, 1995: i 6). Kapitalizmin kendi
iinde yaad yapsal deiim sonucu, refah devleti anlaynn terkedilmesi,
devletin okuluslu irketler karsnda zayflamas ve i 98'li yllarda muhafazakar
* Anadolu niversitesi, letiim

Bilimleri Fakltesi.
335

hkmetlerle beraber, yeni muhafazakar deerlerin canlanmas kltr alannn

analizini daha cazip hale getirmitir. Eletirel bir toplum analizinden hareket eden
Kltrel almalar toplumu, snf olgusunu aan paradigmalarla incelemeye
almtr.

olarak kabul edilmektedir. Eletirel

kapitalist ekonomik dzene ve liberal siyasal sisteme
ynelttikleri eletirilerdir ve bu nedenle eletirelolarak adlandrlr. Marksist bir
toplum eletirisinden hareketle, yapsa1clk iinde dnen Kltrel almalar,
tarihi reddeden ve tm toplumsal hayat sylemlere indirgeyen postyapsa1clk ve
postmodemizme uzanan bir izgide almaktadr. Yapsalcln kltrel
almalar zerinde en nemli etkisi, dilin kltrel ve toplumsal hayat anlamada
ok nemli olduunun altn izmesidir (Larrain, i 994:59). Marksizm ise kltrel
almalar u iki ynden etkilemitir: Birinci olarak kltr anlamak iin
toplumsal ve tarihi yap ile iliki kurmak gerekir. Kltr ve tarih birbirinden
ayrlamaz. kinci olarak kapitalist sanayilemi toplumlar etnik kken, snf,
cinsiyet, rk gibi blnmelere ayrlmtr. Kltr, bu blnmelerin kurulduu ve
anlam zerinde mcadelenin verildii alandr (Storey, 1996:3). Kellrer (1995)
Kltrel almalar'n balangcnda Bat Avrupa Marksizmi'nin nemli bir rol
oynadn, ancak yakn zamanlarda Marksizmi reddeden eilimlerin olutuunu
ne srer.
Kltrel

almalarn

almalar "eletirel almalar"

ortak

paydas

Kltrel almalar, kltr ve kltrel rnlere yaklamlar asndan

genellikle Frankfurt Okulu Yaklam, ngiliz Kltrel almalar ve
Postrnodern/postyapsa1c yaklamlar olarak snflanr. Frankfurt Okulu'nun nemi
"kltr endstrisi" kavramn ortaya atmasndan gelir. Frankfurt Okulu'na gre
kapitalist sistem iinde kltr endstrilerinin rnleri hakim kapitalist dzenin
merulatrlmas ilevini grr. Ancak medyann politik ekonomisinin retim
sreci iinde analizi, medya kurumlarnn dier kurumlarla olan ilikisi
konusundaki ampirik ve tarihsel aratrmalar ve izleyici almalar Frankfurt
Okulu'nun eksik kalan ynleridir (Kellner, 1995:29). Daha ayrntl olarak ele
alnacak olan ngiliz Kltrel almalar ve Hall, kltr toplumsal retim ve
yeniden retim kuramna oturtur ve hakimiyet (domination) ve diren (resistans)
yaplar stnde durur. Postmodern/postyapsalc almalar ise zne kkenli olup,
izleyici ve onun medya metinlerini almlamas stnde durur. Bu almalar
metinlerin politik ekonomisi, kltrn retim sreleri gibi baz kavramlar dlar.
zne kkenli bu yaklamlar, anlamn izleyici tarafndan yaratlmasnn altn
izer. Bu yaklam iinde zne, dil ve sylem iinde oluan, deien, dnen,
srekli yaplama halini yanstan bir kategori olarak ele alnm ve her trl
zdenci aklamalardan kanimtr (nal, 1996:155).

336

ingiliz Kltrel almalar 196'l yllarda kltre eletirel ve multi-disipliner

bir proje olarak Birmingham ada Kltrel almalar olarak balad.
Balangta ingiliz Kltrel almalar dikkatini kendi dnemlerinin sorunlar
zerinde younlatrm ve kltr politikas zerinde almtr. lk almalardan
biri olan Richard Hoggart (1958)'n "Edebiyat Kullanmak" adl almasnda
bireylerin kltrel kaynaklarla nasl yaadklar ve nasl kimlik oluturduklar
incelenmitir (Aktaran Kellner, 1995:36). almann ilk yars ingiltere'de ii
snfna dahil olan topluluklarn nasl gelenekselolarak kart kltr gelitirdikleri
ve bu topluluklarn devlet, okul ve medya aracl ile ulusal kltre dahil edilme
srelerinin incelenmesine ayrlmtr. Bu ilk almalar snf ve ideoloji
kavramlarndan hareketle alt kltrlerin (zellikle ii snf allmtr) medya
aracl ile nasl sisteme dahil edildii ile ilgilenirken, yeni toplumsal hareketler
almalar etkilemi, feminizm, rk, eitim ve pedagoji ve Thatcher hkmeti ile
beraber yeni muhafazakar hakimiyet gndeme alnmtr (Kellner, 1995 :36).

yaklaan

NGILIZ
KLTREL
KA VRAMSALLATIRMASI

ALIMALARI'NIN

DEOLOJ

ideoloji, ingiliz Kltrel almalar'nda merkezi bir konuma sahiptir. Storey

(1996:4) bir ok ideoloji tanm olduunu, ancak kltrel almalar iin Hall'un
formlasyonunun kabul grm bir tanm olduunu syler. Hall, Gramsci'nin
hegemonya kavramna dayanarak ideolojik mcadele srelerini "eklemlenme"
(articulation) ile aklar. Eklemlenme kullanm srasndaki retimdir ve kltrel
metinler ve pratikler eklemlenme ile anlam kazanr. Millner (1994) Hall 'un
Gramsci yorumunun yapsalclk ile post-yapsalclk arasnda bir yerde
konumlandn ne srer. ideolojiyi anlamlar erevesinde geen bir mcadele
olarak gren Hall; ideoloji ile ilgili olarak u eyin altn izer (Aktaran Larrain,
1994:74):

ideolojiler izole olmu kavramlardan olumaz. ideolojiler farkl gelerin,

farkl anlamlar setine eklemlenmesinden oluur.
ideolojik nermeler bireyler tarafndan yaplr, ancak ideolojiler bireysel
bilincin ya da niyetin rn deildir, aksine niyetler ideoloji iinde oluur.
ideolojiler zneleri (bireysel-kollektif) oluturarak alr.

ingiliz Kltrel almalar'nda ideolojiye verilen arlk Bat Avrupa

Marksizmi'nden ve dolaysyla yapsalclktan kaynaklanr. Yapsalc yaklamda
konu "gsterge" sorununa dnr. Anlam toplumsal bir pratiktir ve "dil" aracl
ile gerekleir. Dil ve sembolletirme anlamn retildii aralardr. Althuserci
Marksizm ve semiyolojinin birleimi, "medya metinlerinin" allmasna nemli
bir katk getirmitir. Geleneksel Marksizm ideolojinin dsal toplumsal ve
ekonomik belirleyicileri ile ilgilenirken, Althusser'in gstergesel pratiklerin i

337

ilikileri stne younlamas metin analizleri iin kuramsal bir baz oluturur.
Ekonomi-politik yaklama gre medya baat ekonomik retim tarzna bal geni
anonim yaplar, olmas lsnde ideolojiktir. Matterlart'a gre "ideoloji" bir
snfn tahakkmnn rasyonelliine ilikin gstergeler dorusudur. Bu gstergeler
verili bir toplumun temelini gizleme ilevleriyle dzenlenmitir. Burada ideoloji,
gerek koullar perdelemeye yarayan gstergeler oluturur. Baka bir deyile,
egemen snf gstergeleri tersine evrilebilir, imgeleri teki snflarn, bunlar
gerekliin kendisi olarak kabul etmelerini salayacak ekilde bozabilir (Aktaran
Sholle, 1994:216).

Sholle (1994:21 9)'a gre Williams ideoloji teorisini daha kapsaml olan "duygu
yaps" ve "hegemonya" terimleri iine yerletirerek yanstma teorisinin ve
bilim/ideoloji iftinin tuzaklarnndan kurtarmaya alr. Sholle (1994:2 19),
Eagleton (I976)'un Williams'n "duygu yaps" teriminin, gerekte ideoloji
terimini nc tanmna, yani "anlam ve dnce retiminin genel srecine"
gndermede bulunduuna iaret eder. Sholle (1994:2 i 9)'e gre hakim duygu
yaps, iletilerin kodlayc ve kodaclarn iinde yerald tecrbe (experience)
balamn tanmlar. Bu genel yap medya metinlerinin retilmesi ve almlanmas
iin bir gnderme noktas oluturan yaanan anlamlar ve deerler sistemidir.
ngiliz Kltrel almalar'nn nemli bir temsilcisi olan

Stuart Hall da,

ideolojiyi anlamlar erevesinde geen bir mcadele alan olarak grr. Bu

Gramsci'nin bireylerin kendi konumlarnn bilincine vardklar,
mcadele ettikleri bir alan olarak grd ideoloji nosyonuna dayanr. Hall,
ideolojinin kkenlerini bulmaktan ziyade somut etkilerini tanmlamaya alr.
balamda

ngiliz

Kltrel

almalar'na

damgasn

vuran

Stuart Hall'un medya

konusundaki dncelerini anlamak iin, ncelikle kodlama ve kodamlama

(encodingldecoding) konusundaki grleriyle balamak daha anlamldr. En
temelde Hall ve ngiliz Kltrel almalar'nn medya konusundaki yaklamlar,
dayandklar toplumsal yap ve bu yap ile kitle iletiim aralarnn arasnda
kurduklar ilikilendirme zerinde temellenir. Dnrler, bu ilikilendirme
yaplrken, siyasal, kltrel ve ekonomik yaplanmann birlikte, btncl bir
ekilde anlalmas gerektiini vurgular. Hall medya iletilerinin retimi ve
tketimini "yeniden retim" kavram erevesinde ele alr. Bu balamda retim
pratiklerine ilikin kullanlan bilgiler, tarihselolarak tanmlanan teknik beceriler,
profesyonel ideolojiler, kurumsal bilgi, tanm ve varsaymlar iletinin kendisini
biimlendirir (Hall, 1980:129). Hall kitle iletiim aralarnn ileyini yle tanmlar
(Hall, 1994:200):
"Modem

iletiim

aralar kltrel

ve

ideolojik alan tedricen

koloniletirmitir. Toplumsal gruplar ve snflar retici ilikilerinde

338

olmasa da 'toplumsal' ilikilerinde giderek paralanan ve ksmlar

halinde farkllaan hayatlar srdrrken kitle iletiim aralar (a)
gruplarn ve snflarn br snflara dair bir hayat, anlam, pratik ve
deer 'imgesi' ina etmelerinin temelini salamaktan, (b) tm ayr ve
blk prk paralardan toplumsal totalitenin tutunumlu bir ekilde
bir 'btn' olarak kavranabilecei temsilleri ve dnceleri
salamaktan giderek daha ok sorumlu hale gelir."
Hall (1994:200)'e gre modem medyann byk kltrel ilevlerinden birincisi
budur: Bakalarnn "dnyalarn", yaanan gerekliklerini algladmz ve onlarn
hayatlar ile bizimkilerini kavranabilir bir "btnn dnyas" halinde, bir "yaanan
totalite" halinde hayali olarak yeniden ina ettiimiz toplumsal bilginin, toplumsal
imgenin salanmas ve seici bir ekilde ina edilmesi.
Medya, iletilerin retilmesi iin toplumsal, ekonomik ve teknik olarak
Sembolik iletilerin retimi, geni bir ekilde anlam ileten
gstergeler sistemi
olarak
anlalan
dilin
aktarmndan
gemeksizin
gerekletirilemez. Olaylar kendi balarna anlam iletemez. Olaylarn ister gerek,
ister kurmaca olsun anlalabilir klnmas iin sembolik biimlere dntrlmesi
gerekir. Bu ileme kodlama ad verilir. Kodlama olaylara anlamlar ykleyen
kodlar semek, olaylar kendilerine anlam ykleyen gndergesel bir balama
yerletirmek
demektir (Hall, 1994:204). Hall (1994:204-205) kodlama
konusundaki kltrelci tavrn "Kltr, Medya, ideolojik Etki" adl makalesinde
yle belirtir:

rgtlenmi aygtlardr.

"Bizim normal, ortak duyusal beklentilerimizi ihlal eden ya da

eylerin verili eilimlerinin tersine giden ya da statkoyu bir ekilde
tehdit eden sorunlu ya da rahatszlk verici olaylar- nemli lde
farkllk arzeden tarzlarda kodlanabilirler. Farkl blgelerde yelenen
kodlar olan ve toplumun yelerinin ounun kabul edecei 'doal'
aklamalar cisimletiriyor grnen kodlarn seimi, bu sorunlu
olaylar uylama dayal olarak baat ideolojilerin repertuvar iinde
bir yerlere yerletirir. Bu baat ideolojiler repertuvarnn tek bir niter
sylem oluturmayp, bir baat sylemler ounluu olduunu
anmsamalyz: 'Yani bunlar kodlayclar tarafndan olaylar baat
ideolojinin ufku iinde yeniden retmek iin' kastl olarak
seilmezler, ama kodlayclarn ierisinde seimlerini yapmak zorunda
olduklar anlamlar alann olutururlar... Bu ideolojik sylemler,
kodlama amalar onlar kullanarak gdp ynetmek olanlara bile
'zaten bildiimiz eylerin zeti' olarak grnr. Birtakm ncller
ieriyor olmalar, bu ncllerin baat durum tanmlarn
cisimletirdikleri ve varolan iktidar, zenginlik ve tahakkm yaplarn
339

temsil ettikleri ya da krlmaya uratarak yansttklar; bylece

anlamlandrdklar her olay yaplandrdklar ve verili iedolojik
yaplar yeniden retecek ekilde telaffuz ettikleri vb. bu sre
kodlayclar iin bile bilind hale gelmitir. Bu sre genellikle
mesleki ideolojilerin -fenomenel dzeyde kodlamann gndelik
pratiklerini yaplandran ve her durumda etkili bir ekilde kodlaycy
kendi kulland malzemenin ideolojik ieriinden ve kulland
kodlarn ideolojik bulamalarndan uzaklatran bir mesleki teknik
yanszln parantezi
iine yerletiren pratiin pratik teknik
rutinletirimlerinin (haber deeri, haberin anlam, canl sunum,
heyecanl fotoraflar, iyi ykler, scak haber vb) mdahalesi
tarafndan maskelenir. Bylece olaylar sistematik olarak tek bir tarzda
kodlanmayacak olsalar bile, sistematik olarak ok snrl bir ideolojik
yada aklayc repertuvara dayandrlma eiliminde olacaktr ve bu
repertuvar (her bir durumda, yeni olaylarn bu repertuvarn utku iine
sokulabilmesi ideolojik bir ii gerektirse de) eyleri baat ideolojinin
alan iinde 'anlaml' klma eilimine sahip olacaktr."
Hall'un "eyleri baat ideolojinin alan iinde anlaml klma" olarak aklad
olgu hegemonyann alandr. Hall ve kltrel almalar hegemonyann kltrel
alandaki yeniden retimi ile ilgilenirler. Burada yapsalclktan ve semiyolojiden
alnan ise; ideolojinin bir gstergeler sistemi olarak grlmesidir. Hall da
Volosinov gibi gstergeyi bir ideolojik mcadele alan olarak grr. Yine
Volosinov'dan hareketle Hall gstergenin ok aksanllndan bahseder ve kodlarn
amlanmasnda yananlam dzeyinin daha ak olduunu ileri srer. Semiyoloji
gstergeler evreni iinde kodlar ve alt-kodlar halinde dzenlenmi ideolojiler
evrenini gsterir. Hall (l994:20S)'a gre bu kltrel anlamlandrmann
toplumlarda aralksz bir ekilde gerekletirilmesini salayan unsur temelde
gstergelerin ve eitli kodlar ve alt-kodlar halinde dzenlenilerinin doas ve
kodlarn "metinlerarasl"dr.

Bir gstergenin geni bir toplumsal anlamlar, ilikiler ve armlar alanna

gnderme yapmasn salayan yananlamsal (connatative) kodlar, hereyden nce
toplum yelerinin toplumun kurumlarna, inanlarna, dncelerine ve
merulatrmlarna dair sahip olduklar toplumsal pratiklerin ve sorgulamakszn
kabul edilen bilginin, dil ve kltrn utkuna sokulduklar ve yaygn bir ekilde
datldklar aralardr. Bu kodlar, toplumsal hayatn yzn kaplayan ve onu
snflandrlabilir, kavranabilir, anlaml klan apraz referans evrelerini, anlamn
ve yananlarnn kelmelerini oluturur. Bu kodlar bir kltrn "anlam haritalar"n
oluturur (Hall, 1994:188).

340

Hall (1980:136-137) egemen sylemler iinde kodlanan metinlerin bile kar

karak ya da tartarak okunabileceini syler. Bu anlay izleyiciyi aktif kabul
eden bir anlaytr. Hall medya metinlerinin tr okunmasndan szeder.
"Egemen/hakim (hegemonic/dominant) okuma" bunlardan birisidir ve bu gr
benimsendiinde medya metinlerinin egemen ideolojiyi yeniden rettii varsaylr.
Hall'a gre ikinci okuma ekli "tartmal" (negotiated) okurna"dr ve bu kez
izleyici/alc metnin belli ksmlarn kendi grlerine uygun bulurken, belli
grlere kar kar. Kimi okurlar ise metnin iindeki dz ve yananlamlarn
tmn farkeder ve iletiyi tmyle "kart (oppositional)" okur. Hall'un tartmal
ve kart okuma biimi izleyiciye aktif bir rol vermekte ve bu noktada postyapsaClarn aktif znesi ile akmaktadr. Ancak Hall zneyi yapan tarihsel,
toplumsal koullar dlamaz ve bu koullar genelolarak kltrle zdeletirir. Bu
ynyle de yapsalcla yaklar.
NGILIZ

KLTREL
ALIMALARI'NIN
KA VRAMSALLATIRMASININ KAYNAKLARI

DEOLOJ

Medya analizlerinde dil-ideoloji ilikisinden hareket eden ngiliz Kltrel

ideolojiyi ele allar Volosinov, Gramsci, Althusser ve Barthes'in
yaklamlar tarafndan belirlenmitir. Bu nedenle almann bu blmnde bu
dnrlerin ideoloji analizleri ele alnacaktr.
almalar'nn

Volosinov
zellikle 1970'lerde avant-garde Avrupa dncesine damga vuran dil ve
ideoloji tartmalarnn balangc ilk kez Sovyet filozof V.N. Volosinov'un
Marksizm ve Dil Felsefesi adl yaptnda dile getirilmitir. Volosinov (1973: 10)
"Nerede bir gsterge varsa, orada ideoloji vardr" demitir. Volosinov'un
ideolojiye bak dil merkezlidir. Dil, dinamik, genelleyici bir sre olarak
anlalmaldr. Gsterge retimi, toplumsal formasyonlarn iinde ve arasnda
gerekleir. deolojinin ilendii temelortam dil ve bilin pratiidir, nk anlam
dil yoluyla retilir. Volosinov'a gre ideoloji ve dolasyla zel anlam ve tanmlar
gsterge yoluyla retilir. Birey kendisini nce dil sistemi iine yerletirmek
kaydyla dnebilir ve konuabilir. Bu sistem toplumsalolarak ina edilir ve
ayakta tutulur. Dilin kullanm iinde gml olduu toplumsal ilikilerin
doasna, kullanclarn toplumsalolarak birlikte rgtlenme tarzlarna ve
kullanld
toplumsal ve maddi balarnlara baml olacaktr. Dilin
eklemlenmesindeki temel e gstergedir. Ve gstergeler anlamn maddi
kaytlardr.

Volosinov (1973:9)'a gre bir gsterge basite gerekliin bir paras olarak
varolmaz; baka bir gereklii yanstr ve krlmaya uratr. Gstergelerin nfuz
341

sahas

ve ideoloji alan ayn yer ve zaman kaplayan eylerdir: Bilin ancak

gstergelerin maddi ifadelerinde ortaya kabilir ve bu gstergeler kendi ilerinde
maddi olduklarndan gerekliin sadece yansmalar deil, onun ayrlmaz
paralardr. "Szck, belli bal ideolojik fenomendir ve bilin, szcklerin
iselletiriminden bir tr i konumadan" baka birey deildir. Bir baka deyile
bilin iimizdeki bireyolmaktan ok, evremizde ve aramzda olan birey, bizi
batan sona oluturan bir gsterenler adr (Eaglaton, 1996:270).
Gstergelerin biimi bireylerin iinde yaad toplumsal rgtlenme ve
bireylerin bu rgtlenme ile olan karlkl ilikileri tarafndan konumlandrlr
(Volosinov, 1973:21). Bu nedenle Volosinov anlamn her zaman iin
eklemlenmenin balarn tarafndan belirlendiini ne srer (Akataran Storey,
1996:4). Kltrel metinler ve pratikler ok aksanldr; metinler farkl kiilerce,
farkl balamlarda, farkl politikalarla eklemlenebilir. Sonu olarak anlam hem
toplumsal bir retimdir, hem de ayn metin farkl eklemlenmelerle okunabilecei
iin potansiyel bir atma alandr (Storey, 1996:4).
Volosinov'la balayan ve Althusser gibi yapsalc dnrlerle devam eden
gre ideoloji gstergeden koparlmad gibi, gsterge de, somut
toplumsal iliki biimlerinden ayr dnlemez. Gsterge bu ilikilerin iinde
yaar, buna karlk bu iliki biimlerinin de toplumsal yaamn maddi temeli ile
ilikilendirilmesi gerekir. Gsterge ve onun toplumsal konumu ayrlamaz derecede
birbirine karp-kaynar ve bu konum bir konumann yapsn ve biimini
belirler. Bu durumu Eaglaton (1996:270) yle yorumlar: "...Demek ki burada
ideolojiyi sadece ekonomik 'altyapnn' yansmasna indirgemeyen, szkonusu
szcn maddiliine ve yakaland sylemsel balamlarla gerek hakkn veren
materyalist bir ideoloji kuramnn ana hatlaryla kar karyayz".
anlaya

Eaglaton (1996:270).'a gre dil ve ideoloji Volosinov'a gre bir anlamda zde
olsa bile, bir dier anlamda zde olamaz. nk atan ideolojik konumlar
kendilerini ayn ulusal dil ierisinde dile getirebilir ve ayn dilsel cemaat iinde
kesiebilir. Bu konum gstergenin snf mcadelesinin bir arenas olmasn gsterir
Bylece Volosinov ile beraber ideoloji kavram dilsel bir boyut kazanm olur:
kart toplumsal karlarn gsterge dzeyindeki mcadelesi. Volosinov (1973:23)
ideolojinin bu boyutunu yle aklar:
"Gstergede yanstlan gereklik yansma deil, krlmadr. ideolojik
gstergedeki gerekliin krlmas naslolur? Birbirinden farkl
toplumsal karlarn her ideolojik gsterge kesimesi ile. Bundan
dolay gsterge snf mcadelesinin alan haline gelir. ideolojik
iaretin toplumsal ok katll olduka nemli bir konudur.
Toplumsal mcadelelerin basklar sonucu oluur. Gsterge snf
342

mcadelelerini aar ve kanlmaz olarak gcn yitirir, alegori iinde

dejenere olur ve toplumsal akln nesnesi olmaktan ziyade, filolojik bir
karlatrmann nesnesi haline gelir".
Gramsci
kinci kuak Avrupa' l Marksist dnrler Althusser ve Gramsci salt

ekonomik alt yap zerinde younlaarak yaplan analizlerin, st yapnn ileyiini

tam olarak aklayamadndan hareketle, st yap kurumlarnn grece zerklii
kavramn gndeme getirmitir. Bu nedenle bu dnrlere st-yap kuramclar da
denmektedir. Yine her iki dnrn de altn izmek istedii nokta, Batl
kapitalist toplumlarda, toplumsal iktidarn baskc olmayan aralarla
srdrlmesinde ideolojinin roldr. Gramsci bu balamda alana yeni bir kavram
kazandrmtr: hegomanya. Gramsci'nin dncesinin k noktas; talyan ve
sosyalist kimliinden hareketle 1917'de 1920'lerde talya'da konseyci ii
hareketlerinin yenilmesi ve faizmin yerlemesidir. Ayrca talya'nn Bat Avrupa
lkelerine gre politik sistem olarak daha geri kalm olmas Gramsci'yi Liberal ve
faist devlet zerine dnmeye itmitir. Gramsci Bat Avrupa lkelerinde Rusya
gibi proletaryann bir devrim gerekletiremeyecei dncesinden hareketle yeni
bir sosyalist strateji gelitirdi. Bu stratejide hegemonya, diren, rza gibi kavramlar
byk nem tayordu. Ortodoks Marksizm Bat'da hakim olan burjuva devletini
emekileri bask altnda tutan bir "ara" olarak grr. Gramsci burjuva devletinin
baskc ynnn yansra "ikna edici" ynnn olduunu ne srmekte, bu iknay
"hegemonya" kavram ile aklamaktadr. Devletin iknaya, rzaya dayal ynnn
altnn izilmesi, o gne kadar yaplan devlet tanmlarn aar, modem dnyadaki
devleti daha iyi aklayan tanmlamalara ular. Kapitalist toplumlarda ounluun
rzasn salamaya yardmc olan st yap kurumlarnn banda medya gelir.
Dierleri eitim, hukuk, aile, kilise, sendika gibi sivil toplum kurumlardr. Bu
kurumlar hegemonyann kurulmasn salayan kurumlardr. Gramsci batl
toplumlarda sosyalizmin kurulmasna ynelik devrimci mcadelenin baarl
olabilmesi iin devrimcilerin de bir kar-toplumsal iktidar (counter hegemony)
ideolojisi ya da yeni bir btncl, kltrel yap gelitirmeleri gerektiini vurgular.
Sosyalist devrimden sonra kurulacak olan siyasal sistem, siyasal iktidara ek olarak,
yeni bir yaygn ve btncl kltrel yapnn besleyebilecei bir toplumsal
iktidara da dayanabildii lde geni kitlelerle buluacaktr. Gramsci, sosyalist
devrimi ekonomik, siyasal, kltrel, toplumsal, ideolojik ynleriyle ve bir btn
olarak ele alm, snf mcadelesinin burjuva toplumunun her alannda yrtlmesi
gerekliliini vurgulamtr. Rusya'da olduu gibi devlet birden ele geirilemez
batl kapitalist toplumlarda. nk buralarda gelimi sivil toplum rgtlenmeleri
vardr. Eaglaton (1996: i 65- i 66) bu konuyu yle betimler:

343

"Egemen iktidarn, inceden ineeye ve kapsaml bir ekilde allm

gndelik etkinliklerin en kk parasna kadar yayld, 'kltr'n
kendisi ile ayrlmaz bir biimde iie getii anaokullarndan bir
biimde cenaze trenlerine kadar yaantmzn btn dokusuna kendi
damgasn vurduu bir toplumsaloluum ierisinde, ii snf iktidar
nasl ele geirebilir? Byk lde yabanc ve baskc bireyolarak
alglanan bir iktadara kar deil de, bir btn olarak toplumsal
dzenin 'sa duyusu' haline gelmi bir iktadara kar nasl savarz?"
Eaglaton (1996: 165)'a gre, Gramsci 'nin kafasndaki sorunsal, modem
toplumlarda fabrikalarn igal edilmesinin devrimci mcadele iin yeterli
olamayacadr. Ayn zamanda, en geni ve en gndelik tanm iinde "kltr"
alannn tamamnda da mcadele verilmelidir. Ynetici snfn iktidar maddi
olduu kadar, manevidir de. Ve herhangi bir "kar hegemonya", yrtt siyasi
mcadeleyi o ana kadar ihmal edilmi olan deerler ve alkanlklar, dilsel kalplar
ve ritel pratikler alanna tamak zorundadr. Eaglaton Lenin' in 1918' de
Moskova'da dzenlenen ii sendikalar konferansnda bu konuya zekice bir
yorum getirdiinden szeder. Eaglaton (1996: 165)'un Collected Works Cilt 27'den
ald bu konuma metni yledir:
"Rus devriminin btn zorluu, ilk adm atmann Rus devrimci ii
snf iin Bat Avrupal snflar iin olduundan ok daha kolayolmu
olmasdr. Fakat bizim iin daha zor olan bunu devam ettirmektir.
Bat Avrupa lkelerinde bir devrim balatmak daha gtr, nk
oralarda devrimci proletaryann karsnda daha yksek dzeyde bir
dnce vardr, oysa ii snf bir kltrel klelik durumundadr".
bir ynetici gcn kendi hakimiyeti iin hkmettii
alma biimi anlamnda kullanlr. Hegemonya g ve rzann bir
bileimine dayanr. Gramsci'ye gre, liberal kapitalist devlette zor'un arkasnda
ileyen rza, sistemin devam iin nemli bir unsurdur (Bobbio ve Texier, 1982;
Bumin, 1981; Eaglaton, 1996; Fiske, 1996; Hall, 1994; Portelli, 1982; Saybal,
i 985). Hegemonya tek bana retken ve ekonomik alanda kazanlmaz.
Hegemonya ksmen tabi snflarn st yaplara ierilmesiyle baarlr. Gramsci
iktidar kavramn, iktidarn baskc olmayan ynlerinin altn izerek yeniden
tanmlar ve hakimiyet nosyonunu snf karlarnn daha tesinde alglar. Ve
buradan hareketle hegemonyann salanmasnda, toplumsal, entellektel ve ahlaki
hayatn btn eilimlerinin retici sistemin gerekliliklerine aktif bir ekilde
uyumlu klnmasnda st yaplarn, devlet ve sivil birliklerin, siyaset ve ideolojinin
oynad merkezi roln kavranmasn salar.
Hegemonya

kavram,

insanlarn rzasn

344

toplanmaz. Burjuva toplumu farkl hakim

ynetilenleri "tabi klma" alannda birbirleriyle
rekabet eden sylemleri vardr. Ancak "devlet" gibi, "hukuk" gibi btn. hakim
snflarn karnn ortaklat kavramlar szkonusu olduunda uzlarlar, niter
bir tavr taknrlar. Hakim snfn hegemonyasnn ideoloji aracl ile ilemesi,
ideoloji aracl ile tabi snflarn rzasnn alnmasdr. Burada dil ve
sembolletirme ve dolays ile medya nemli meruluk aralardr. Gramsci
hegemonyay devlet ile ekonomi arasndaki btn arac kurumlar kapsayan sivil
toplum ile ilikilendirir. Ancak Anderson (1988) buna katlmaz. Anderson'a gre
hegemonya devleti de iermektedir, nk zaten kapitalist devletin siyasi biiminin
kendi bana hakim snflarn hakimiyetini salamada nemli ve yaamsal bir
Hakim

snf

tek bir ama

etrafnda

snflardan olumutur. Bunlarn

organdr.

Tabi klnm snflar gl olmadklar zamanlar ya da dier bir deyile

varolan dzene "kar-hegemonik" bir gc yeniden sunmaya yetecek kadar
rgtlenemedikleri zaman, hegemonya bu tabilik durumlarnn pekitirilmesinin bir
arac olarak kullanlr. Hegemonya belli direnlerle karlaabilir, bu yzden
istikrarl deildir. Hegemonya ekonomik bir tavizle yklmaz. i snf
muhalefetinin temsilcisi konumunda olan sendikalar hakim snflardan belli
ekonomik tavizler koparabilir. Ancak bu hegemonyann yklmas anlamna
gelmez. Hegemonya snfmcadelesinde belli bir dengenin tesis edilmesini baarr,
dolaysyla, ynetici bloun rza ve meruluk kazanmas iin verilecek dnler,
hegemonyann asl temelini alt-st edemeyecektir (Hall, 1994:192). En temel
hegemonik strateji "ortak duyunun" (common sense) inasdr. Eer ynetici
bloun fikirleri snf temelli deil de, ortak duyu olarak kabul edilebilirse, bu
snfn ideolojik hedefleri gerekleir ve ideolojik ileyi gizlenir (Fiske,
1996:225). Fiske bu ileyii yle rnekler:
"Toplumumuzda sulularn cezalandrlmalar gereken zayf ve
gnahkar bireyler olduu dncesi bir 'ortak duyudur'. Bu tr bir
ortak duyu, yasalar ihlal edenlerin arlkl olarak dezavantajl ya da
gsz toplumsal gruplar iindeki erkekler olduu gereini
gizlemektedir. Ortak duyu bylece, sululuun bireysel nedenlerden
deil, toplumsal nedenlerden kaynakland biimindeki olas anlam
retimini engellemi olmaktadr."
Fiske'ye gre sululuun adaletsiz bir toplumdan ok gnahkar bireyin bir
rn olduu ynndeki ortak duyu, burjuva ideoloisinin bir parasdr ve alt
snflar tarafndan kabul edildii srece hegemonya ilemektedir. Dolaysyla
Gramsci'ye gre ynetici snfa kar savamn esas alan sivil toplumda yer alr.
Sivil toplumu denetleyen grup hegemonik gruptur ve politik toplumun fethi, onu

345

devletin tmne (sivil toplum+politik toplum) yayarak bu

(Akataran Portelli, 1982:173)

hegemonyay

tamamlar.

Millner (l994:72)'e gre hegemonya en kuvvetli ekliyle kltrdr. Ancak bu

kltrn baz snflarn hakimiyetini yaatt unutulmamaldr. Toplumsal
sistemdeki tm deer ve dnceler varolan ynetici snf destekler. Hegemonya;
deerler zerinde bir uzlamadr ve genellikle "ortak duyu"'nun iine yerleir,
ancak ynetici snfn karnadr. Millner (1994:66) hegemonyay Weber'in
meruluk kuramna benzetir ve "Meruluu" Marksist Kuram" tanmlamas
yapar. Dier bir kltrelci aratrmac Grossberg (1996: 162) hegemonyay; geni
bir toplumsal proje iin, bir toplumsal blok tarafndan, geni bir kitle desteinin
harekete geirilmesi olarak grr. Ancak Grossberg hegemonyann evrensel bir
mcadeleyi tanmlamadn; gelimi kapitalizmin, kitle iletiiminin ve kitle
kltrnn snrlar ile belirlenen bir mcadeleyi tanmladn ne srer. Eaglaton
(1996: 167) uzlamaya dayal bir ynetimin sadece kapitalizme zg bir durum
olmadn, ancak rza ile bask arasndaki orann, kapitalist toplumlarda rzadan
yana kaydna inanmak iin geerli nedenler olduunu belirtir. Eaglaton
(1996: 167)'a gre burjuva devleti mecbur kaldnda ak iddete bavurur; fakat
byle yapmakla ideolojik gvenilirliini nemli lde yitirmek tehlikesiyle kar
karya kalr. "Toplumsal yaamn dokusuna batan sona yaylm ve bylece bir
alkanlk, grenek veya kendiliinden gelien etkinlik gibi "doallam" ve
grnmez bir halde kalmak genelolarak iktidar adna daha tercih edilir bir
durumdur." .
Hall (l988:85)'a gre hegemonya, hakimiyetin ideolojik zorla deil, kltrel
nderlikle salandn ima eder. Hall kltrel almalarn medyaya
yaklamndaki temel boyutun altn izer:
"Hegemonya, toplumdaki temel ekonomik sreler zerinde etkin bir
stnlk salam olan hakim snf ittifaknn ya da ynetici blounun
toplumun hayat tarz, anlay, biimi, kltr ve medeniyet dzeyini
bir snfn dar karlarna uygun olarak dntrrnese bile, bir btn
olarak hakim toplumsal ve retim sisteminin geliimini ve
genilemesini destekleyen bir ynde dntrebilecek ve yeniden
biimlendirecek srelerdeki stnln kuatr. Bu nderlik
anlaynda nemli olan nokta, hegemonyann hukuksal ve meru
ltlerden ziyade, tabi durumdaki snflarn ve toplumsal gruplarn
aktifrzalarnn kazanlmas yoluyla salanmasdr."
Medya belli bir snf ittifaknn deerleri yerine, bir btn olarak hakim
toplumsal ve ekonomik sistemin deerlerinin yeniden retilmesi ve bu konuda rza
salanmas asndan ilev grr. Medya "herkesin anlat ey"in genel
346

erevesine duyarl olduu srece varolabilir ve bu da uzlama'dr ve devlet'dir.

Eer medya zel bir partiyi ve onun dncelerini savunursa partizanlkla sulanr.
Ancak bu parti veya partilerin karlar ve gleri devletle akr ve meruluk
kazanrsa medya tarafndan desteklenir. Medyann yanszl; devletin dolaymn,
yani zel karlarn genelletirildikten ve ulusun rzasn kazandktan sonra
merulaan bir sreci gerektirir. Bylece zel karlar genelleir ve merular,
yneten snfn genel kar haline gelir (Hall, 1988:87). Hall devletin atmal
konulardaki bu rolnden dolay medyann "devletin ideolojik aygt" olduunu
syler. Hall ve Kltrel almalar medyann bir partiyi, bir zel grubu
merulatrmasnn yolunun, o zel grubun karlarnn ortak duyuya, hakim
deerlere, zerinde uzlalan deerlere referansta bulunmasndan getiini syler.
zerinde uzlalan deerler devlet de olabilir erkek egemen ideoloji de ya da beyaz
rkn stnl. Hegemonya kavram Gramsci tarafndan snfa eklemlenen g
ilikilerini aklamak iin kullanlrken; kltrel almalarla beraber cinsiyet, rk,
din, etnik, kken ve anlama eklemlenen g ilikilerini aklamak iin
kullanlmaktadr.

Althusser
Althusser yapsalc bir marksist dnr olarak ideolojiyi "pratik" olarak
grmtr. Althusser Marx'n ekonomi arlkl kuramn yap ve bilind
kavramlarn kullanarak aklamaya almtr. Marx'a gre ideoloji ynetici
snfn, ii snf zerindeki hakimiyetini salamlatrd, "yanl bilin" oluturan
fikirlerdir. Marx'a gre ii snf burjuvaziyi ykacak ve smrnn olmad bir
toplumsal sistem yaratacakt. Byle bir toplumsal sistemde yanl bilince de yer
yoktur. Ancak yirminci yzylda kapitalizmin isel bir devrimle yklmayaca ve
Rusya'daki devrimin Avrupa'ya ve bat dnyasna yaylmayaca ortaya kt.
Kapitalizm, yelerinin ounluunu hala ikincil konumda tutmaya ve aznlk
karlar dorultusunda smrmeye devam ediyordu. Bu durumu aklayabilmek
iin, Althusser gibi Marksist dnrler daha gelikin bir ideoloji kuram
gelitirdiler. Bu kuram ideolojiyi toplumun ekonomik temeliyle ok yakn bir
neden-sonu ilikisinden zgrletirdi ve onu bir snfn dierine kabul ettirdii bir
fikirler sisteminden ziyade, tm snflarn katld ve her yana yaylm pratikler
olarak yeniden tanmlad. Fiske (l996:223)'ye gre tm snflarn bu pratiklere
katlmas, bu pratiklerin artk hakim snfn karlarna hizmet etmedii anlamna
gelmemektedir, aksine bu hizmeti yerine getirirler: "yeniden tanmlanan ideoloji,
Marx'n dndnden ok daha etkilidir, nk tm snflarn dnce ve yaam
biimlerine dardan deil, ieriden ilemektedir."
Althusser'e gre ideoloji retim ilikilerini, snflararas ilikileri ve insanlarn
dnyaya olan ilikilerini yeniden retmek zere iler. Her toplum bir
yandan retirken, bir yandan da varolu koullarn yeniden retmek zorundadr,

yaadklar

347

yoksa ker (Aktaran Coward ve Ellis, 1985:130). deolojinin insanlarn kendi

aralarndaki iliki ve kendi varolu koullarnn yaama biimi olarak grlmesi,
ayn zamanda onu yanl bilinten kurtarr. deoloji bireylerin retildii ve eitli
yollarla toplumsal yaplar iinden hareket edebilmek iin bu yaplara ynelilerini
rettikleri bir pratiktir. Bireyler hareket edebilmeleri iin konumlara "zne" olarak
yerletirilir ve bu da kendi etkinliklerinin temelidir (Coward ve Ellis, 1985: 130).
Althusser'de ideoloji kapitalizmin yeniden retilmesi ve bu balamda da znenin
retilmesi anlamnda ilevseldir. deoloji zneleri toplumsal ilikilerle zgl
ilikilerde oluturmas asndan maddi bir gtr (Aktaran, Coward ve Ellis, 1985;
Woollacatt, 1988). Bu gcn maddilii Devletin deolojik Aygtlar (DA) gibi
baz somut kurumlar ve baz temsil pratikleri (dil, sembolletirme, metin) aracl
ile daha iyi anlalr. Baz kurumlarn ilevleri ideolojiyi yeniden retmek,
dolaysyla bireyleri de ideoloji iin zne olarak yeniden retir gzktnden,
Althusser ideolojinin somut kurumlara dayandn ne srer.
Althusser'in ideoloji kavramn anlamada anahtar kavramlar toplumsal
yeniden retim, znenin retimi ve bunlarn somutlat DA'dr. Ancak
bunlarn yerli yerine oturtulmas Althusser'in klasik alt yap-st yap ilikilerine
baknn ve bu balamda "pratik" ve "bir pratik olarak ideoloji" nosyonunun
irdelenmesi ile mmkndr.
Althusser'e gre retim tarz; ekonomik retim tarz, politik retim tarz,
kuramsal retim tarz ve ideolojik retim tarz olarak ayrlr ve her birine "pratik"
denir. Pratik, toplumsal formasyonun retildii ve dntrld belirli bir retici
etkinlii belirtir. Daha ak bir ifadeyle Althusser'in dncesinde pratik, belirli bir
insan emei ve retim aralarnn kullanlmas sonucunda, belirli bir
hammaddenin, belirli bir rne dntrlmesi srecidir (Aktaran Geras,
1985:309). Ekonomik pratik, maddi geim aralarnn ve ekonomik retim
ilikilerinin retilmesi demektir. Bu pratik retici glerin biimi ve retim
ilikileri tarafndan oluturulur. Politik pratik toplumsal gruplarn karlkl
ilikilerini, toplumsal rgtlenme biimlerini ve bu biimler arasndaki egemenlik
ve baeme ilikilerini retir. deolojik pratik ise znelerin toplumsal btnlkte
eylemde bulunmalarn salayan durumlar retir. Her pratik dierinin varolu
koullarn hazrlar. Bu pratikler sistemi yeniden retirler. Bu pratikler arasnda
ekonominin direkt olarak belirleyiciliine dayal bir iliki yoktur. Dier pratiklerin
(politik, ideolojik pratik, kuramsal pratik) ekonomik pratikten grece zerklikleri
sz konusudur. Ekonomi son kertede hangi pratiin belirleyici olduunu belirledii
iin dier pratiklerden "grece" zerktir. Ekonomi herhangi bir anda belirleyici
olup olmayacan, olmayacaksa da yerine hangi pratiin belirleyici olacan
saptayabilecek durumdadr. Yapsalclk asndan baklacak olunursa; bu pratikler
hem belirleyici hem de belirlenendir. Dolaysyla ekonomi belirleyici olduu kadar
belirlenendir ve her pratik, paras olduu geneloluum tarafndan belirlendii
348

kadar, geneloluumun belirlenmesine kendi

1985:23).

adna katkda bulunmaktadr

(Geras,

Althusser ideoloji ve Devletin ideoloji Aygtlar(1971 )'nda "yeniden retim"

ortaya atar. Althusser bir retici sistem olarak kapitalizmin retim
koullarn genileyen bir lekte yeniden rettiini ve bu genileyen lekte
yaplan yeniden retimin toplumsal yeniden retimi (emek gcnn ve retim
ilikilerinin yeniden retimini) iermesi gerektiini ileri srer (Aktaran, Hall,
1994). Bu geniletilmi "toplumsal yeniden retim" nosyonu tam da grnte
direkt olarak retimle bantl olmayan tm aygtlarn eylemliliini gerektirir.
Emek gcnn cret araclyla yeniden retimi aileyi gerektirir; "ynetici
ideolojiye boyun emenin yeniden retilmesi" kltrel kurumlar, kiliseyi, kitle
iletiim aralarn, siyasal aygtlar ve ileri kapitalizmde tm dier 'retici
olmayan' aygtlar giderek kendi blgesine kaydran btn bir devlet ynetimini
gerektirir (Aktaran Hall, 1994:94). Devletin bu toplumsal yeniden retimi tm
toplumun rzasn salama alan yap olmasndan dolay ve sermayenin sregiden
hegemonyasn ve ynetici snf blounun uzun vadeli karlarn gzetmede ntr
olarak kavranmasndan dolay, Althusser bu srete ie karan tm aygtlar (kat
anlamda devlet tarafndan rgtlenmi olup olmadklarna bakmakszn) "devletin
ideolojik aygtlar" olarak adlandrr (Hall, 1994:94). Burada Althusser' deki
toplumsal yeniden retim ve Gramsci'deki hegemonya kavramlarnn benzer
ilevleri grd sylenebilir. Bu aygtlar devletin dnda zel mlkiyet olarak da
iletilebilirler, ancak bu konum onlarn hakim dncenin yeniden retimine
hizmet etmelerini engellemez. ideoloji hem zneyi belirli konumlara yerletirir,
hem de devletin ideolojik aygtlarnda somut hale gelir. Bu aygtlardan aile znenin
sylemde, dolaysyla anlamda belli bir iliki ierisinde retildii alan haline gelir;
bu iliki daha sonra znenin devletin maddi kurumlar ierisindeki tutumunu
belirler (Coward ve Ellis, 1985:133). Dier bir deile toplumsal ailevi konum
bireylere verdii grevlerle, onlarn retim tarznda "zneler" olarak
tanmlanmalarnda ve yeniden retimlerini belirlemede nemli bir roloynar.
kavramn

Althusser'e gre ideoloji bir doruluk-yanllk kartlna gre

konumlanamaz. Dier bir deyile, doruluk ve yanllk ltleriyle ilgili bir
nosyon deildir. Althusser'e gre ideoloji, bireylerin toplumla olan ilikilerini
"yaama biimini" temsil eder. Bu ayn zamanda bireylerin bilind,
duygulanmsal ilikilerine de gndermede bulunur (Aktaran Eaglaton, 1996:202).
ideolojiler dnmeden ziyade, yaanann, tecrbe edilenin alandr. ideolojide
insanlar kendileri ve kendi varolu koullar (rnein, emein kapitalizmin altnda
toplumsallamas) arasndaki ilikiyi deil, kendileri ve kendi varolu koullarn
"yaama" tarzn (piyasa ilikileri araclyla kapitalist retimin gerek koullarn
yaama tarzmz) ifade ederler (Hall, 1994:183). Althusser' e gre ideoloji
349

bireylerin varlklarnn reel koullar ile kurduklar hayali

Larrain, 1994; Aktaran Woollacatt, 1988).

ilikidir

(Eaglaton, 1996;

Barthes
Barthes "Mitler" (1957) almasnn birinci blmnde ada toplumda
evreleyen otomobil, reklam, turizm, sabun, arap, eitli filmler gibi mitleri
eletirel bir yaklamla ele alm, "Gnmzde Mit" adl ikinci blmde ise;
mitlerin oluturduu genel dzeni, genel yapy dilbilimin ve olumakta olan
gstergebilimin kavramlaryla kuramsal adan deerlendirmeye almtr.
Barthes'n bu almasnn en nemli yn; yananlam, ideoloji ve mit ilikisidir.
Davidson (1992:o5)'a gre Barthes Mitler'de objeleri metin (text), metinleri de
mit olarak okumutur. Ona gre otomobil, mzik, reklam imajlar, filmler birer
gstergedir.
insan

nal (1996:55)'a gre, Barthes Mitler'deki ideolojinin toplumsal boyutundan

ziyade, dil iinde kurulma biimi ile ilgilenmitir. nal Barthes'n Mitler'de eitli
dilsel sreleri ve baz medya metinlerini (reklamlar) sorun edindiini ve gerek bu
almasnda, gerek dier almalarnda dili sadece szel bir konuma edimine
ilikin bir sistem olarak ele almadn syler. Barthes'n "ideoloji ve dil sorununu
birlikte ele al ve burjuva gerekliini" dil iinde kuruluuna ilikin syledikleri
tm medya metinleri ve amzn medyas televizyon metinlerine ilikin yeni
bak as araylarna izini brakmtr. Ungar ve McGraw (1989)'a gre
Barthes'n Mitler almas anlamn ve deerlerin gndelik hayatta nasl
olutuunun allmasna iyi bir rnek oluturur. Bu almada Fransz toplumsal
yaamndaki kk burjuva deerlerinin eitli deikenleri ele alnmtr.
Cunningham (1993: 129) ise Barthes' n Mitler' de burjuva kltrnde yerlemi
olan hakim deerlerin, kltrel yeniden retimini analiz ettiini syler. Weedon ve
dierlerine gre (1992:180) Barthes'n Mitler almasnn temel amac, ideolojinin
doallatnc etkisinin kritiini yapmaktr. Coward ve Ellis (1985:51)'e gre
Bathes Mitler'de yeme, giyinme, tatile gitme, gre etme gibi gsterge
sistemlerinin, mit olarak adlandrd baka bir anlamlandrma sistemi tarafndan
ynlendirildiini bulmutur. Barthes'a gre bunlar "burjuva snfnn karlarna
gre baz anlamlar doallatnp, dnyann imdiki durumunu ebediletiren temsil
etme biimleridir".
Barthes'n

kltrn analizinin semiotik aracl ile yaplmasnda ve ideolojinin

anahtar kavram Hjelmslev'den alp geliirdii yananlam'dr.
Nth (1990:3 l) Barthes'n yananlam kavramn yle aklar:
anlalmasndaki

"Barthes kltrel ve edebi eletirilerinde yananlam kavramn,

metinlerde gizli
olan anlam tespit etmek iin kullanr. Mitler
350

almasnda

ikincil anlam sistemini mitler olarak tanmlamtr.

Barthes yine bu almada yananlamlarn alann ideoloji olarak tarif
etmitir. Kitle iletiim aralar iletilerine doal bir oluum vermek
iin mitleri ya da ideolojileri ikincil anlam sistemleri olarak
yaratr. Dzanlamsal dzlemde
doal anlam
ifade ederler.
Yananlamsal dzlemde ise, ikincil, ideolojik anlam iletirler. Burada
ikincil anlamn mit olarak ilev grmesi, onun iletilrnek istenen
ideolojik anlam doallatrmas, masumlatrc rol oynarnasdr.
Ancak dzanlamn masum, yananlarnn ideolojik olmas fikri SIZ'de
reddedilmi
bir dncedir. SIZ'de 'dzanlam yananlamlarn
sonuncusudur' gibi bir dnce olumutur."

Barthes (1990:23) miti analiz ederken boyutlu bir rngden bahseder:

gsteren, gsterilen ve gsterge. Barthes'a gre mit semiyolojik sistemin ikincil
dzenidir. lk sistemdeki gsterge (sign), ikinci sistemin (mitin) gstereni
(signifier) haline gelir. Barthes (1990:24) birincil semiyolojik dzene dilin objesi,
ikincil dzene, yani mite meta-dil adn verir.

Dil

1. Gsteren
(Signifier)

2. Gsterilen
(Signified)

3. Gsterge (Sign)
i. GSTEREN (Signifier)

II. GSTERLEN
(Signified)

Mit
III. GSTERGE (Sign)

ekil

1: Barthes'n Mit zmlemesi

Kaynak: Barthes, 1973, s.124.

ekilde

de grld gibi birincil dzenin (dilsel dzenin) gstergesi, ikincil

yani mitin gstereni haline gelir. Barthes (1990: 124-125) bu
zmlemeyi, onunla ilgili almalarda ok sk tekrarlanari bir rnekle daha somut
hale getirir:
dzenin,

"imdi

berberdeyim ve bana Paris-Match'n bir saysn uzatyorlar.

Kapakta, Fransz niformas giymi gen bir zenci, gzleri yukarda,
muhtemelen renkli bayraa dikili asker selam veriyor. Resmin
anlam bu. Ancak bana neyi belirttiini gryorum: Fransa byk bir
351

imparatorluktur, btn oullar, herhangi bir renk ayrm olmakszn

onun bayra altnda ballkla hizmet ederler ve szde smrgecilik
sulayclarna, bu zencinin hizmetlerinden daha iyi bir yant olamaz.
Burada tekrar byk bir semiyolojik sistemle kar karyaym: nceki
sistemin bir gstereni var (bir zenci asker, Fransz bayran
selamlyor); bir gsterilen var (amalanm bir Franszlk ve
askersellik karm); son olarak da gsteren aracl ile varlk
kazanan gsterilen var."
Barthes (1990: 126) bu rnek iin u terminolojiyi tercih eder: dilsel sistemin ilk
terimi, yani gsteren (signifier) olur. Fransz bayran selamlayan zenci asker
dzanlamsal gsterendir, fotorafik imaj ise dzanlamsal gsterilendir. Her ikisi
birden dzanlamsal gstergeyi (denotative sign) olutururlar ve yananlarnn
gstereni (connatative signifier) olurlar. Dier bir deyile, dilsel gsterge yeni bir
gsterene dnr ve srnrgecilik, milliyetilik ve militarizm gibi ideolojik
kavramlar gsterilenler olur (nal, 1996:55; Silverman, 1983:29). "Barthes'a gre
yananlam tarafndan gsterilen ideolojidir. Barthes ideolojiyi daha pejoratif
anlamyla alglar, hakim snfn, burjuva snfnn deerlerini genelleyen ve
merulatran yanl bilin olarak. Barthes bu almada zellikle kk burjuva
ideolojisinin nasl merulatrldn ve yeniden retildiini gsterir eitli
rneklerle; geziler, deterjan reklamlar, tiyatro oyunlar, filmler ..." (Aktaran,
Coward ve Ellis, 1985:52).
Geni halk kitlesine hitap eden Elle Dergisi'nde tantlan yemekler sonuta
toplumun ounluu iin ryadan baka birey deildir. Ancak bunlar gerekmi
gibi sunulur. Barthes (1990: 102) bu arpc konuyu yle analiz eder:

"Elle Dergisi (gerek bir mit gms) bize hemen her hafta zengin bir
biimde hazrlanm bir yemein gzel bir renkli fotorafn verir:
zerine kirazlar diziimi altn rengi keklik palazlar, pembemsi ve
mayonezli souk pili yemekleri, krmz kabuklarla evrili istakoz
kebaplar, dondurulmu meyvalarla ssl elma tatllar, ok renkli
pastalar, vb... Bu mutfakta, egemen olan balca ulam rtllktr:
yzeyleri doldurma, yuvarlaklatrma, yiyecei salalarn, kremalarn,
ekerlernelerin, jlelerin dzgn keltisi altna saklama yolunda
gzle grlr biimde aba harcanr... Ancak rtllk hereyden
nce sekin mutfan nde gelen ynelimlerinden birini sslemeyi
hazrlayp destekler. Elle'nin saydam tabakalar lsz sslemeler
iin bir fon oluturur; oyulmu mantarlar, kiraz noktacklar, ilenmi
limon motifleri, yer mantar soyuntular ..."

352

Barthes (1990: o3) nce Elle Dergisi'ndeki mutfa dzanlamyla sergiler.

Ancak daha sonra bunu yananlamyla, kk burjuva deerlerinin retilmesi ve
dolaysyla yanl bilin oluturmann gizlenmesi olarak okur:
gerekten de tmyle mitsel bir ekonomiye dayanr.
tepeden bir bakla, yalnz gzle de tketilebilen, ayn
zamanda hem yakn, hem eriilmez bir nesne biiminde yakalayan
Elle fotoraflarnn da gsterdii gibi, aka bir d mutfa
szkonusudur. Szcn tam anlamyla, byl bir gsterme
mutfadr, hele bu derginin dk gelirli evrelerde ok okunduu da
anmsannca. ki ey birbirini aklar: Elle gerekten bir halk kitlesine
seslendii iin ekonomik bir mutfak ngrmemeye zen gsterir.
Yalnzca burjuvalardan oluan okur kitlesinin geni bir satn alma
gc bulunan Express'e bakarsanz, onun mutfa byl deil,
gerektir; Elle d rn keklik tarifeleri verir, Express'se Nice
salatasnn tarifini. Elle okurunun payna yalnzca masal der,
Express okuruna ise, bunlar yapabilecei kesin olduuna gre, gerek
yemekler."

"Bu ss

mutfa

Yemei yle

Burada Barthes'n ilk sylemi dzanlamsaldr. kincide ortaya konan ise,

ideolojidir. Barthes'n yananlam mit olarak adlandrmasnn nedeni
ise; mitin iletilmek istenen ideolojik anlam doallatrmas, masumlatrc rol
oynamasdr. "Mit bu durumda yananlamda ideolojik iletiyi saklayarak ve
dzanlamda ise aktel iletiyi kullanarak burjuva snfnn iletilerini doallatrr"
(Nth, 1990:376). Barthes (1973: 158)'a gre mitin grevi tarihi doallatrmaktr.
Tarihselolgular mit ile doalolarak gsterilir. Burjuva toplumunda mit depolitize
olmu konumadr. "Tarih-doa ilikisini kurarken mit ekonomik davranr; insan
etkinliklerinin karmakln zer, onlara basit bir z verir. Bu yolla mit
toplumsal statkonun korunmasna hizmet eder. Bu balamda da mit istatistiksel
olarak sadadr." (Barthes, 1993:162).

yananlamdr;

Fiske, Barthes'n mitlere ykledii tarihi doallatrma ilevinin aslnda

mitlerin belirli bir tarihsel dnemde egemen olmay baarm toplumsal snfn
rn olduklar gereine iaret ettiini syler. Mitlerin yaydklar anlamlar bu
tarihi beraberlerinde tarlar, ancak mit olarak ileyebilmeleri iin yaydklar
anlamlarn tarihsel ya da toplumsal deil, doalolduunu vurgulamalar
gerekmektedir. Mitler kendi kkenlerini ve dolaysyla siyasal ve toplumsal
boyutlarn gizemletirirler ya da gizlerler.
Fiske (1996:121) Barthes'n, mitlerin dinamizmi dncesinden hareketle,
ve medya reticilerinin, meslek sahibi kadn, yalnz yaayan anne ve

reklamclarn

353

yeni duyarl erkeklere uyum salamak iin gelitirilmesi gereken yeni toplumsal
cinsiyet mitlerini kullanmalarnn kanlmaz olduunu ne srer.
Barthes'n,

Balzac'n

Sarrazine adl yksn inceledii SiZ (1970) adl

almasnda postyapsalcln izleri grlr. Bu almasnda Barthes her metnin
okunmasn bir retim etkinlii olarak grr. Sarrazine, Barthes tarafndan
yorumlanarak yeniden kurulmutur S/Z'de. Rfat (1990: i i 8)'a gre Barthes metnin
okanlamlln yakalamak iin, okuma etkinliini kendi kltrel birikimine
bavurarak srdrr. Barthes bu almada ayrca "okurcul" (readerly) metinler ve
"yazarsl" (writerly) metinler ayrmn yapar. Okurcul metinler; daha pasif
almlanan; metnin anlamnn okur tarafndan olduu gibi kabul edildii, grece
kapal metinlerdir. Yazarsl metinler ise; okurun metni tekrardan yazd, metne
katld ve anlam oluturduu metinlerdir (Aktaran Fiske, i 990: i 03).
S/Z'de dzanlam,

yananlamlarn sonuncusu

olarak

tanmlanr:

"Dzanlam ilk anlam deildir, fakat ilk anlam gibi davranr; bu

yanlsama sonucunda dzanlam nihai olarak sadece yananlamlarn
sonuncusuur (okumay temellendirir ve kapatr gibi grnen
yananlamlar), metnin, dolaysyla dilin yapsna, yap olarak dile
dndn varsayd en stn mit." (Barthes, i 970:9; Aktaran
Coward ve Ellis, 1985:99).
Dzanlamn, yananlamlarn

sonuncusu olarak alglanmas anlay Mitler' de

Buradan hareketle, dzanlamn verili olmayp izleyici
tarafndan oluturulduu sylenebilir. Bu noktada Barthes postyapsalcla
yaklar. Silverman (1983) ve Nth (1990)'e gre Mitler'de sorunlu olup, S/Z'de
zlen konu; yananlamn ideolojik, dzanlamn ise masum olarak dnlmesidir.
olmayan yeni bir

anlaytr.

SONU
ngiliz Kltrel almalar medya metinlerini ideolojik yeniden retimin
gerekletii

ve ayn zamanda ideolojik mcadelenin verildii bir alan olarak

grmektedir. Medya metinleri, Hall'un da altn izdii gibi hakim ideolojiyi
yeniden retecek ekilde kodlansalar dahi, tartmal ve kart olarak da
okunabilirler. nk anlamn metinlerin kullanm ya da tketimi srecindeki
retim, eklemlenme (articulation) ile olutuu savunulmaktadr. zetle, izleyici
medya metinlerini edilgen bir ekilde okumaz, kendi "oklu okumalarn"
yapabilir.
Medya metinlerinin ideolojik/hegemonik mcadelenin yapld alan olarak
grlmesi fikri Voloslnov'a dayanarak ileri srlmtr. nk Volosinov'a gre
354

ideoloji,

"anlamn

maddi

kayd

olan gsterge

aksanldr; farkl kiilerce, farkl balamlarda,

araclyla oluur

ve metinler ok
farkl politikalarla eklemlenebilir".

Yine medya metinlerinin hegemonik mcadelenin verildii bir alan olarak

grlmesi fikri, Gramsci'den hareketle gelitirilmitir. Gramsci'de "snf temelli"
olarak analiz edilen hegemonya kavram, ngiliz Kltrel almalar ile rk, etnik
kken, cinsiyet, zevk, anlam gibi olgular zerinde verilen g mcadelesi olarak
geniletilmitir. Gramsci'nin sosyalist strateji iin gelitirdii "kar hegemonya"
ve "diren" kavramlar, ngiliz Kltrel almalar'nda metinler zerinde
mcadele verilmesi ve "oklu okuma" olgularnn kavramsallatrlmasn
salamtr.

Althusser'den alnan, gstergelerin isel dinamikleri zerine younlalmas ve

ideolojinin, retim ilikilerini ve insanlarn yaadklar dnyaya dair ilikilerini
"yeniden retmek" zere ilev grmesidir.
"deolojinin dil iinde kurulma biimi ile ilgilenen" Barthes'dan alnan ise,
Mitler almas ile yan anlamn ideolojik olarak incelenmesi, SIZ'de ise "yazarsl
(writerly) metin" kavram ile metnin ok anlamllnn vurgulanmasdr. SIZ'de
her metnin okunmasnn bir retim etkinlii olarak grlmesi ile "oklu okumann"
temeli olumutur.
ngiliz

Kltrel almalar'nn ideoloji kavramlatrmas ve medya

metinlerinin ideolojik analizi ile Marksist gelenekte daha soyut ve snf temelli
olarak kabul edilen ideoloji kavram, daha somut ve kltr temelli bir anlaya
oturtulmutur.
YARARLANLANKAYNAKLAR

Anderson, P. (1988). Gramsci, Hegemonya, Dou-Bat Sorunu ve Strateji.

ev: T. Gnersel. stanbul: Alan Yaynclk.
Barthes, R. (1973). Mythalogies. London: Paladin.
--------------(1990). ada Sylenler. ev: Tahsin Ycel. stanbul: Hrriyet Vakf
Yaynlar.

Bobbio, N. ve J. Texier (1982). Gramsci ve Sivil Toplum. ev: A. pek ve K.

Somer. Ankara: Sava Yaynlar.
Bumin, K. (1981). Sivil Toplum ve Devlet: Kuramlar, Deneyler,
stanbul: Aaolu Yaynlar.

355

Araylar.

Coward R. ve J. Ellis (1985). Dil ve Maddecilik: Semiyolojideki

zne Teorisi. ev: E. Tarm. stanbul: letiim Yaynlar.

Gelimeler ve

Cunningham, S. (1993). "Cultural Studies from the Viewpoint of Cultural

Policy". Ed: G. Turner. Nation, Culture, Text. London: Routledge. 126140.
Davidson, M. (1992). The Consumenist Manifesto-Advertising in Postmodern
Times. London: Routledge.
Eaglaton, T. (1996). deoloji. ev: M. zcan. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
Fiske, J. (1996). letiim almalarna Giri. ev: S. rvan. Ankara: Ark
Yaynevi.

---------- (1990). Understanding Populer Culture. London: Unwin Hyman.

Geras, N. (1985). "Althusser'in Marksizm Anlay: Bir Deerlendirme". Der: K.
Saybal. Siyaset Biliminde Temel Yaklamlar. Ankara: Birey ve
Toplum Yaynlar. 303-349.
Grossberg, L. (1996). "History, Politics and Postmodernisn-Stuart Hall and
Cultural Studies". Ed: D. Morley & C. Kuan-Hsing. Stuart Hall: Critical
Dialogues in Cultural Studies. London: Rautledge. 151-173.
Hall, S. (1980). "Encoding / Decoding". Culture, Media and Language:
Working Papers in Cultural Studies 1972-79. London: Hutchinson. 128138.
---------(1988). "The Rediscovery of 'Ideolog': Return of Repressed in Media
Studies". Ed: M. Gurevitch, T. Bennett & J. Curran. Culture, Society and
the Media. London: Sage. 56-90.
---------(1994). "Kltr, Medya ve deolojik Etki." Der: Mehmet Kk. Medya,
ktidar, deoloji. Ankara: Ark Yaynevi. 169-195.
nal, M.A. (1996). Haberi Okumak. stanbul: Temuin Yaynlar.

Kellner, D. (1995). Media Culture, Cultural Studies: Identity and Politics

Between the Modern and the Postmodern. London: Routledge.

356

Larrain, J. (1994). Ideologyand Cultural Identity, Modernity and the Thirld

World Presence. London: Polity Press.
Millner, A. (1994). Contemporary Cultural Theory: An Introduction. London:
VCLPress.
Nth, W. (1990). Handbook ofSemiotics. New York: The Assocation of
American University Press.
Portelli, H. (1982). Gramsci ve Tarihsel Blok. ev: K. Somer. Ankara:
Sava Yaynlar.

Rfat,

M. (1990). Dilbilim ve Gstergebilimin ada Kuramlar. stanbul:

Dzlem Yaynlar.

Saybal,

K. (1985). Siyaset Biliminde Temel

Toplum Yaynlar.

Yaklamlar. Ankara:

Birey ve

Sholle, D. (1994). "Eletirel almalar: deoloji Teorisinden ktidar! Bilgiye".

Der: M. Kk. Medya, ktidar, deoloji. Ankara: Ark Yaynevi. 211240
Silverman, K. (1983). The Subject of Semiotics. Oxford: Oxford University
Press.
Storey, J. (1996). What is Cultural Studies AReader. London: Arnold.
Ungar, S. & B. McGraw. (1989). Signs in Culture, Roland Barthes Today.
Iowa City: Iowa Press.
Volosinov, V.N. (1973). Marxism and the Philosophy of Language. ev: L.
Matejka & LR. Titunik. New York: Seminar Press.
Weedon, C, A. Tolson & F. Mott (1992). "Introduction to Language Studies at
the Centre". Ed: Hall vd.. Culture, Media, Language: Working Papers
in Cultural Studies 197279. London: Routledge. 177-185.
Woollacatt, J. (1988). "Messages and Meanings". Ed: M. Gurevitch vd.
Culture, Society and the Media. London: Routledge. 91-111.

357