Protojerej dr Radomir Popovi

KRATAK PREGLED SRPSKE CRKVE

KROZ ISTORIJU

ISTORIJA

POECI

Srbi pripadaju velikoj porodici slovenskih naroda. Iz svoje prapostojbine, severne Evrope, ve u
5. i 6. veku naseljavaju Balkansko poluostrvo u severnim predelima Vizantijskog carstva. Zatiu
prilino opustoen prostor, jer je njihovom dolasku prethodila velika seoba evroazijskih naroda u
4. i 5. veku.
Junoslovenski narodi su kao mnogoboci, prilino i sami doprineli razaranju hrianske crkvene
organizacije, koja je nekoliko vekova pre njihovog doseljavanja dobro funkcionisala na
Balkanskom poluostrvu.
Tada su i kod Srba, nesumnjivo po prvi put, poeli i hrianski uticaji. Naravno, Srbi nisu prvi
mnogoboaki narod koji je na ovom prostoru doao u dodir sa hrianstvom; treba pomenuti
samo neke narode, kao Gote, Hune, Langobarde, Avare, Gepide Herule
Sloveni odnosno Srbi, u severnim oblastimg Vizantije ubrzo su pokazali elju da se tu trajno
nasele, i to ve polovinom 6. veka (epoha cara Justinijana 527-565), a verovatno i ranije.
Primanje hrianstva u ve uveliko hristijanizovanoj Evropi za slovenska plemena bio je veoma
dug spor i sloen proces, ali istovremeno i neto neizbeno Okruenje, recimo Srba, Bugara,
Hrvata i drugih naroda, bilo je ve vekovima hriansko. Kao pagani, ovi narodi su se svakako u
to vreme otro izdvajali, i bilo je samo pitanje kada e i u kojim okolnostima i oni postati
hrianski narodi.
Srpska plemena su, prema obavetenjima vizantijskog pisca i cara-istoriara Konstantina VII
Porfirogenita (913-959), veoma sporo usvajala novu veru, odnosno sporo su se odricala starih
paganskih obiaja i ubeenja. Isti pisac je zabeleio da je prvo masovnije krtenje Srba bilo u

vreme vizantijskog cara Iraklija (610-641). Hrianski propovednici (misionari) doli su meu
Srbe sa Istoka, iz poznatih vizantijskih hrianskih i duhovnih centara kakvi su bili Carigrad i
Solun, mada je neosporno da su hrianski uticaji meu Srbe dolazili i iz Jadranskog primorja,
gde je uprkos varvarskim pustoenjima ostala dobro ouvana predslovenska crkvena
organizacija.
Posle vie od dve stotine godina provedenih u novodoseljenim oblastnma. srpska plemena su
konano krtena; hrianska vera i crkvena organizacija su zaivele tako da se moe sada
govoriti o hrianskoj duhovnosti i kulturi u pravom smislu rei. Drugim reima moe se
istorijski pratiti razvoj hrianstva kod Srba kao hrianskog naroda u Evropi. Primanje
hrianske vere kod Srba ilo je uporedo sa stvaranjem i njihove prve drave u prvoj polovini 9.
veka. Hrianski i duhovni prosvetitelji Srba, kao i svih slovenskih naroda, jesu sveta braa
Kirilo i Metodije - ravnoapostoli. Krtenje Srba se vremenski stavlja u vreme vladavine kneza
Mutimira (do 891. godine). Nekoliko godina pre Srba krteni su Bugari. To je vreme uspona
Franake drave u Zapadnoj Evropi, kada istovremeno raste velika mo rimskih episkopa,
odnosno papa. Upravo u to vreme, pokuao je ambiciozni papa Nikola I (+867) da uz pomo
Franaka potini celo Balkansko poluostrvo pod svoju duhovnu jurisdikciju, koje je bio lien jo
732. g. usled ikonoborake krize kojom je bila zahvaena Crkva. Odmah, ili istovremeno sa
krtenjem Bugara 864 godine, usledila je hrianska misija Svete brae u Moravskoj, dravi
kneza Rastislava.
Ono to je bilo presudno u krtenju, ne samo Srba nego i svih Slovena, jeste nastanak slovenskog
pisma, azbuke. odnosno glagoljice i irilice, polovinom 9. veka.
Postanak pismenosti kod Slovena nerazluivo je vezan za primanje hrianstva na narodnom
jeziku. S pravom je ve davno konstatovano da su prve rei koje su uopte napisane na
slovenskom jeziku i pismu bile upravo rei iz Svetog pisma: "U poetku bee Re, i Re bee u
Boga, i Re bee Bog... i bez njih nita ne postade to je postalo..." Na slovenski jezik je odmah
sa grkog jezika prevoeno Sveto pismo, kao i neophodne bogoslubene knjige. Prema tome,
dubinska hristijanizacija je poela ne na grkom, jo manje na latinskom, nego na narodnom,
slovenskom Jeziku koji je po zastupljenosti u tadanjem svetu bio na treem mestu, odmah posle
grkog i latinskog jezika.
Vana je, isto tako, i injenica da su Srbi primili hrianstvo u vreme srpskog kneza Mutimira, u
vreme kada je Vizantijom vladao car Vasilije I Makedonac (867-886), a carigradski patrijarh bio
Fotije, po ijem su blagoslovu Sveta braa i njihovi uenici i naslednici vrili konanu
hristijanizaciju Junih Slovena. Za Fotija se s pravom kae da je kum svim slovenskim narodima.
Tada je, treba i to rei, pretila ozbiljna opasnost da svi novokrteni junoslovenski narodi: Srbi,
Bugari, Hrvati (sa njima je to uspelo) budu stavljeni pod rimsku, odnosno papsku duhovnu
jurisdikciju.

Krajem 9. veka u srpskim zemljama se pominju prve eparhije. U Beogradu je 878. god. episkop
Sergije, dok se u Branievu nalazi episkop Agaton, takoe Sloven. Neto kasnije, u 10. veku u
pisanim dokumentima pominju se episkopi u gradovima KOJI su bili u okviru Srbije: Ston, Ras,
Lipljan, Ni, Prizren, kao i u nekim drugim mestima koja su i pre doseljenja Slovena bila
episkopska sedita.
Za uvrivanje hrianstva meu Srbima pre svetog Save od presudnog znaaja bilo je to to su
bogosluenja i propovedi - pouke narodu - vrene na narodnom jeziku, jeziku razumljivom
narodu. Posle smrti sv. Metodija 885. g. kao panonskog episkopa, njegove uenike su proterali
franaki, latinski svetenici iz Moravske zato to nisu hteli da propovedaju hriansku veru samo
na latinskom, koji je inae bio stran narodu. Tako su se proterani uenici Kirila i Metodija nali
na prostoru Balkana gde ive Bugari, Srbi, Hrvati. Posebno su se istakli sv. Kliment i sv. Naum,
koji su delovali nekoliko desetina godina u okolini Ohridskog i Prespanskog jezera. Oni su
negovali i razvijali slovensku pismenost, vaspitavali su i kolovali domae svetenike koji su ili
u narod i irili veru.
Kao prva ista slovenska eparhija pominje se "Velika eparhija", iji je prvi episkop od 893. god.
bio upravo sv. Kliment. Ova eparhija je u to vreme bila u sastavu, ve od 870. god. samostalne,
Bugarske crkve. Neto kasnije, u dravi cara Samuila (976-1014) stvorena je u Samuilovom
carstvu Patrijarija sa seditem u Ohridu. Meutim, vizantijski car Vasilije II Bugaroubica unitio
je ovu kratkotrajnu dravu 1018. god., a patrijariju je degradirao na stepen arhrgepiskopije. Od
tada ohridske arhiepiskope postavlja vizantijski car i carigradski patrijarh, a arhiepiskopi su bili
iskljuivo Grci. Pod jurisdik-cijom Ohridske arhiepiskopije bile su sve episkopije u Srbiji do
vremena svetog Save 1219. godine.
Srpska plemena u Zeti, odnosno Duklji, ukljuujui i Primorje. u 9. veku su ujedinjena u
posebnu dravu - Zetu, koja se nekada zvala Duklja. Kralj u Duklji bio je Jovan Vladimir
(+1016), zet cara Samuila (oenjen njegovom erkom Kosarom). Postao je prvi srpski vladarsvetitelj koji se proslavio pravednim stradanjem i hrianskim strpljenjem. Sv. kralj Jovan
Vladimir je sahranjen u crkvi Sv. Bogorodice Krajinske.
Danas se nalazi u crkvi kod Elbasana u Albaniji (in on).
Polovinom 11. veka Duklja se oslobaa vizantijske vlasti. Vojislavljev sin Mihailo (1051-1081)
uspeoje 1077. god. da od rimskog episkopa dobije kraljevsku krunu, a papa je pre toga, 1067.
god., postavio arhiepiskopa u gradu Baru. Sve se ovo dogodilo neposredno posle odvajanja Rima
od Crkve 1054. god., pa je ozbiljno pretila latinizacija i pokatoliavanje, koje je sprovodila
Barska arhiepiskopija u srpskim pravoslavnim zemljama. Ovo je konano spreeno tek 1183.
god., kada je raki veliki upan Stefan Nemanja Zetu pripojio Rakoj dravi, koja je od samog
poetka bila pod vizantijskim duhovnim, kulturnim i crkvenim uticajem.

U srpskim zemljama na podruju Bosne i Hercegovine osamostalio se vladar sa titulom ban,

Kulin (1180-1204). Bosna je kao dravna celina bila geografski udaljena od Vizantije i njenog
direktnog uticaja. Tamo je ponekad bio jai politiki i duhovni uticaj koji je dolazio iz susedne
Ugarske kao rimokatolike zemlje. to se tie pravoslavne hrianske Crkve u Bosni i
Hercegovini, ona je od samog poetka krtavanja Srba na tim prostorima bila obuhvaena
crkvenom organizacijom koju je kasnije poetkom 13. veka uredio sveti Sava. Bogoslubeni
jezik je slovenski, kao i celokupna pismenost. Dosta redak rimokatoliki ivalj u Bosni potpadao
je pod jurisdikciju latinskih episkopa iz Splita, Bara ili Dubrovnika. Treba rei, isto tako, da je
uticaj ovih biskupija bio veoma mali, skoro neprimetan. Pravoslavno svetenstvo u Bosni
sauvalo je stara narodna imena, koja su se zadrala kroz ceo srednji vek: episkop je bio djed,
prota gost, svetenik ili prezviter starac. Naziv za celokupno svetenstvo, odnosno jerarhiju, bio
je strojnici (oni kojima je povereno da upravljaju Crkvom). Monatvo je bilo takoe zastupljeno,
a upravljalo se u ivotu i ureenju manastira po monakim pravilima sv. Vasilija Velikog (+379),
a to je opteie - ivot monaha u manastirskoj zajednici na elu sa igumanom.
Kada je re o pravoslavnoj Crkvi u Bosni i Hercegovini u srednjem veku, treba rei da se
postepeno u nauci prevazilazi ve sto godina staro miljenje o navodnom postojanju takozvane
"bosanske crkve" koja je bila bogumilska, odnosno jeretika (patarenska) po manihejcimapavlikijancima, kakvih je bilo u Vizantiji a i na Zapadu, osobito u junoj Francuskoj. Ukratko
samo treba rei da domaih, autohtonih izvora o postojanju bogumila i njihove crkve u Bosni
srednjeg veka nema. Dodue, latinski izvori iz Dubrovnika, i sa Zapada uopte, pominju
takozvane patare, izmatike, jeretike i bogumile u Bosni, koji nikada nisu hteli da se pokore i
potine latinskoj Crkvi iz Rima Kada je re o izvorima takve vrste, treba uvek imati na umu da
latinski izvori iz istog vremena i pravoslavnu Crkvu u nemanjikoj Srbiji nazivaju izmatikom,
jeretikom, naravno samo zato to nije rimokatolika. Da u Bosni i Hercegovini zaista nije bilo
bogumila i patarena, najbolji je dokaz to to je nakon pada svih srpskih zemalja pod Turke, cela
pravoslavna Crkva u svim srpskim zemljama, ukljuujui i Bosnu i Hercegovinu, dola pod
jurisdikciju i u sastav Peke patrijarije, a u njoj se nigde i nikada na pominju bogumili

VREME SVETOG SAVE

Krajem 12. veka raki veliki upan Stefan Nemanja (1169-1196) uspeo je da u jednu dravu
ujedini veinu tadanjih srpskih zemalja. u spoljnoj politici svoje drave opredelio se za
Vizantiju, s kojom je dodue, vie puta i ratovao. Opredelio se, takoe, to je veoma vano, i za
vizantijski duhovni (pravoslavno-hrianski) i kulturni uticaj uopte. Stefan Nemanja je lino bio
veoma poboan i od samog poetka nepokolebivo opredeljen za istono pravoslavlje, koje je bez
sumnje ve nekoliko vekova unazad uhvatilo duboke korene u njegovoj zemlji i narodu. Kao

izraz njegove pobonosti, i danas postoje njegove crkve i manastiri kao zadubine: manastir
Svete Bogorodice i manastir Svetog Nikole u Toplici, manastir urevi Stupovi kod Rasa (danas
kod Novog Pazara), hram Svetog Pantelejmona u Niu, hram Svetog Arhanela u Skoplju.
Podigao je znameniti manastir Studenicu, koji je s pravom nazvan "majka svih srpskih crkava".
U tom manastiru je Stefan Nemanja primio monaki zavet, a tu lei njegovo telo preneto iz
manastira Hilandara.
Za srpsko hrianstvo, ne samo u srednjem veku od presudnog znaaja jeste linost i delo svetog
Save ( prvog srpskog arhiepiskopa +1236). Stefan Nemanja imao je tri sina: Vukana, Stefana i
Rastka. Sveti Sava, na krtenju Rastko bio je dakle.najmlai Stefanov sin, roen oko 1175. god.
Jo dok je bio dete pokazivao je sklonost ka hrianskoj pobonosti, itanju i knjizi. Nije
sluajnost to je Rastko sa 16 godina, protivno elji roditelja, otiao sa jednim ruskim monahom
u Svetu goru, gde se u manastiru Svetog Pantelejmona (Stari Rusik) zamonaio, postavi tako
monah Sava. On se od samog poetka potpuno i bez ostatka predao isposnitvu, molitvi i
strogom monakom ivotu, tako da je ubrzo skrenuo panju svih na Svetoj gori, pogotovu to je
bio iz vladarske porodice. Za primerom najmlaeg sina, monaha Save, poao je uskoro i ve
ostareli Stefan Nemanja. On se na dravnom saboru u Rasu 1196. god. odrekao vladarskog
prestola, a za svoga naslednika izabrao srednjeg sina, Stefana. Odmah posle toga, primio je
monaki postrig i kao monah Simeon proveo je ostatak ivota u miru i monakoj tiini Svete gore
zajedno sa Savom.
Svojim boravkom na Svetoj gori otac i sin su na sebe skrenuli panju, i kao monasi a i kao ktitori
i prilonici mnogih svetogorskih manastira. Prirodna posledica toga jeste podizanje srpskog
manastira Hilandara na Svetoj gori. Manastir je, u stvari, obnovljen 1198. god. Ubrzo posle toga
upokojio se monah Simeon 13. februara 1200. god. Sabor monaha Svete gore odmah ga je
proglasio za svetitelja -Sveti Simeon Mirotoivi, dok mu je sin monah Sava napisao Slubu i
itije (Biografija). Sem ovoga, sveti Sava je napisao Karejski tipik za lotrebe monaha u
Karejskoj isposnici svetog Save Osveenog u Kareji na Svetoj gori. Za manastir Hilandar
napisao je Hilandarski tipik po ugledu na tipik Bogorodiinog manastira u Carigradu. Ovaj tipik
je na snazi sve do danas u manastiru Hilandar.
U vreme svetog Save cela Sveta gora, a samim tim i manastir Hilandar, osetila je sve teke
posledice etvrtog krstakog rata, kada su Latini sruili i opljakali Carigrad, vizantijsku
prestonicu, osnovali takozvano Latinsko carstvo 1204-1261 god., i kada su od strane latinskih
krstaa stradali i svetogorski manastiri Zbog te opasnosti, a radi izmirenja zavaene brae, sveti
Sava oko 1208. god., radi svake sigurnosti prenosi telo svetog Simeina iz Hilaidara u manastir
Studenicu. Za manastir Studenicu Sava pie tipik, Studeniki tipik, po sadrini slian
Hilandarskom tipiku. Sava je arhimandrit u tom manastiru sve do 1217. god. Smatra se da je ovaj
period boravka svetog Save u Srbiji bio i najplodniji s obzirom na to da je on neprekidno
putovao po svim srpskim zemljama, propovedao, uio sve veri pravoslavnoj, irio pismenost,
pobonost, gradio crkve i manastire, pouavao svetenike, monahe i narodne uitelje. Iz tog

vremena potiu prie i legence o svetom Savi kao narodnom prosvetitelju i uitelju, udotvorcu.
izbavitelju svih bolesnih, siromanih, nevoljnih... Sve do pojave svetog Save, Crkva je u srpskim
zemljama bila pod jurisdikcijom Ohridske arhiepiskopije. Pominju se samo tri eparhije: Ras,
Prizren i Lipljan, a u njima su vladike bili Grci. Zato je sveti Sava odluio da za potrebe svog
narida U samostalnoj i nezavisnoj srpskoj dravi iz sredine svog naroda pripremi svetenike,
monahe i episkope, narodne uitelje, ukratko reeno, da potpuno osamostali Crkvu u Srbiji.
Mora se priznati da nije bilo lako to ostvariti u trenutku kada je pritisak na Srbiju bio veliki i sa
juga (Latinsko carstvo), a i sa severa (rimokatolika Ugarska).
Veliki upah Stefan, Savin brat, bio je prinuen da 1217. god. primi kraljevsku krunu iz Rima od
pape, a iste godine, ne sluajno, Sava naputa Srbiju i ponovo odlazi u manastir Hilandar. Odatle
sa pratnjom odlazi u Nikeju kol izbelog vizantijskog cara Teodora Laskarisa i carigradskog
patrijarha Manojla Sarantena, i moli ih za samostalnost (autokefalnost) Crkve u Srbiji. Savina
molba je prihvaena, i to je bilo najbolje mogue reenje s obzirom na okolnosti u kojima se
tadanji svet nalazio. Sava je u Nikeji rukopoloen (hirotonisan) za arhiepiskopa - poglavara
Crkve u Srbiji, i uzeo je titulu "arhiepiskop srpskih i primorskih zemalja".
Tako je srpski narod oko etiri veka nakon primanja hrianstva dobio duhovnu samostalnost,
crkvenu autokefaliju, ime je meunarodno i meucrkveno potvrena njegova duhovna zrelost i
sposobnost da moe potpuno samostalno i odgovorno da ima sopstvenu crkvenu organizaciju i
ureenje po ugledu na istone autokefalne crkve (Jerusalimska, Aleksandrijska, Antiohijska).
Sveti Sava se potom vraa u Srbiju, ali ide preko Hilandara, odakle uzima svoje najbolje
uenike-monahe za budue episkope u Srbiji. Na putu za Srbiju kratko vreme provodi u Solunu,
gde dovrava sastavljanje Zikonoiravila (Krmija). kao crkvenodravnog zakonika ili Ustava
kojim se zakonski regulie ureenje samostalne Srpske crkve. Prva Savina briga sada je bila da u
ivot sprovede ureenje Srpske crkve. Pored postojee tri eparhije. Sava osniva jo osam novih
episkopija, i to: iku (sedite Srpske crkve - Arhiepiskopije je u manastiru ii). Zetsku.
Hvostansku. Humsku. Topliku, Budimljansku, Dabarsku i Moraviku. Sedite svake eparhije
bilo je u manastiru. Manastire su njihovi graditelji - ktitori obdarili imanjima (njivama, umama,
vinogradima, panjacima, vonjacima...)da bi mogli da se izdravaju i obavljaju svoju veoma
vanu duhovno-prosvetiteljsku misiju u narodu. Svi novopostavljeni episkopi dobili su po jedan
primerak-prepis Krmije, koja ih je rukovodila u upravljanju svojim crkvama i manastirima.
U manastiru ii. koji je odreen za sedite Arhiepiskopije, odrai je na Spasovdan 1221. god.
dravno-crkveni sabor. Na ovom saboru je Sava krunisao za kralja svog brata Stefann. Tim
inom Srbija je dobila prvog srpskog kralja - Stefana Prvovenanog, a samim tim postala i
kraljevina. Sava je tom prilikom, pa i sutradan, odrao svoju poznatu iku besedu o
pravoslavnoj veri, u kojoj pouava i kralja, i vlastelu, i novoizabrane episkope. i igumane i sav

narod osnovnim istinama pravoslavne hrianske vere, ali na osnovu Svetog pisma, dela svetih
Otaca Crkve, vaseljenskih i pomesnih sabora.
Naravno, ovakvo uspeno voenje crkvenih i dravnih poslova u Srbiji nije prolo bez tekoa,
kako iznutra tako i spolja. Savinom delu prvo se protivila Ohridska arhiepiskopija sa uenim
Dimitrijem Homatijanom na elu, koji je napisao jedno protestno pismo Savi, u kome osuuje
"monaha Savu" to je, navodno, napustio Svetu goru i otiao u svet, i postao ak arhiepiskop bez
njegovog znanja. Meutim, ovaj protest nije imao osnova budui da se sveti Sava pridravao
pravila i crkvenih kanona i postupao shodno meunarodnim okolnostima u kojima se tada Srbija
nala.
Prvi srpski kralj Stefan Prvovenani se pri kraju ivota zamonaio, kao, uostalom, i njegov mlai
brat i otac. Umro je kao monah Simon 1228. god., a telo MU I danas poiva u manastiru
Studenici.
Na kraljevskom prestolu nasledio ga je sin Radoslav.U njegovo vreme sveti Sava je preduzeo
svoje prvo putovanje u Svetu zemlju 1229 god. Ovo poklonjenje svetinjama Svete zemlje nije
bpo samo Savin lini in. To je mnogo znailo za celu Srpsku crkvu, sada mladu arhiepiskopiju.
Sava je tada posetio Jerusalim i manastir Svetog Save Osveenog. Za srpske monahe otkupio je
manastir Svetog Georgija u Akri, i manastir Svetog Jovana Bogoslova na Sionu. Boravak u ovim
i drugim manastirima sveti Sava je iskoristio da dobro proui ureenje i ivot monaha u njima,
kako bi tu praksu preneo u manastire i crkve u Srbiji. Od tada se u Srpskoj crkvi sve vie oseao
uticaj jerusalimskog tipika umesto carigradskog studitskog iz manastira Studion iz Carigrada. U
Srbiju se sveti Sava vratio sa velikim poklonima, koje su inile ikone, kandila, svetenike
odede, ukrasi za crkve, knjige, moti svetitelja...
Godine 1233. dogodila se smena na kraljevskom prestolu. Posle kraih nemira i potresa za kralja
je doao Radislavljev brat. kralj Vladislav, sinovac svetog Save. Zahvaljujui Savinom
neprikosnovenom duhovnom autoritetu i ugledu u narodu, i ova kriza ubrzo je prevaziena.
Sem to je bio veliki hrianin i duhovnik, mudar i praktian, sveti Sava je znao odlino da
proceni ta je dobro i korisno za budunost Crkve i naroda. Sava je ve bio u godinama.
Pribliavao se kraj njegovog plodnog ivota i on je bio toga svestan. Zato je odluio da jo
jednom u interesu Crkve i drave uini poklonjenje svetinjama ne samo Svete zemlje, gde je bio
nekoliko godina ranije, nego i drugim svetinjama na Istoku. Verovatno, predosetivi da se nee
vratiti sa tog puta, on se na crkvenom saboru 1233. god. odrekao arhiepiskopskog trona, a za
svog naslednika predloio Arsenija Sremca (+1266). Kako je, dakle, Crkvu osigurao s te strane,
Sava u prolee 1234. god. odlazi u Svetu zemlju. Ovoga puta je posetio i Aleksandriju i
patrijarha Nikolu, zatim drevne manastire u Egiptu, Sinajsku goru i tamonje manastire. Vraa se
preko Jerusalima i Antiohije u Carigrad, gde je nabavio mnoge potrebne stvari za svoju Crkvu
Uputio se preko Bugarske u Srbiju, zadravi se u Trnovu kod bugarskog cara Jovana Asena.

Poslednju Svetu liturgiju odsluio je uoi Bogojavljenja 1236. godine. Nije doekao da se vrati u
Srbiju. Razboleo se i umro u Trnovu 14/27. januara, a sahranjen je u tamonjoj crkvi. Njegov
sinovac, kralj Vladislav, uspeo je da posle godinu dana prenese njegovo telo iz Trnova i sahrani
ga 6/19. maja 1237. god. u svojoj zadubini, u manastiru Mileevi.

ARHIEPISKOPIJA

Period Arhiepiskopije Srpske crkve traje od. 1219. do 1346. godine. Na tronu Svetog Save
promenilo se dvanaest arhiepiskopa u vreme najpoznatijih naih kraljeva iz dinastije Nemanjia.
Sedite Crkve je najpre bilo u manastiru ii, a ubrzo je, 1253.god., zbog opasnosti od Tatara i
Kumana preneto u metoh manastira ie, u Pe, na ulazu u Rugovsku klisuru. na bezbednije i
sigurnije mesto. Svi arhiepiskopi na elu nae Crkve bili su iskusni duhovnici i monasi, koji su
pre toga boravili kao igumani U MANASTIRU Hilandaru ili Studenici.
Dvojica od njih, arhiepiskop Nikodim" (1317-1324) i Danilo II (1324-1337) u vreme kralja
Milutina i kralja Stefana Deanskog, istakli su se kao pisci, prevodioci i knjievnici. Arhiepiskop
Danilo II, pre toga iguman u Hilandaru i diplomata, ostavio je poznato delo ivoti kraljvva i
arhiepiskopa srpskih poznato kao Knjige starostavne. To je slavna epoha vladavine kralja Uroa
I (1243-1276), Dragutina kada su u Srbiji nastali manastiri: Mileeva zadubina kralja Vladislava
(1233-1243), Sopoani (kod Novog Pazara - 1265) zadubina kralja Uroa, manastir Moraa
1252. god., zadubina kneza Stefana Vukanovog sina. Zadubine koje se pripisuju kralju
Dragutinu jesu: Raa, Tronoa, Lovnica, Ozren, Tavna; dok su Milutinove zadubine (12821321) Bogorodiina crkva u Skoplju, obnovljena crkva manastira Hilandara, Bogorodica
Ljevika u Prizrenu, Staro Nagoriino (1313), Banjska (1313-1317), Graanica (1315), Sveti
Arhaneli u Jerusalimu (1311). Kralj Stefan Deanski sagradio je Deane.(1327-1331).

SRPSKA PATRIJARIJA

U vreme vladavine kraljeva Dragutina, Milutina. Stefana Deanskog, a naroito kralja Duana,
srpska drava je u velikoj meri proirena. Shodno teritorijalnom proirenju drave, poveao se i
bro eparhija Srpske arhiepiskopije. U vreme svetog Save poetkom 13. veka bilo ih je jedanaest,
a kasnije su obrazovane nove: Lipljanska, Konulska, Limska, Mavanska, Branievska,
Beogradska, Skopska. Granice srpske drave bile su najvee u Duanovo vreme (1331-1355).
Srpska drava je tada bila najvea najmonija drava na celom Balkanu. Srbi su drali Tesaliju,

podruje Svete gore do Hristopolja (danas Kavala - preko puta ostrva Tasos u Grkoj), Epir i
Arbaniju. Kralj Duan se proglasio za cara 1346. godine. Vizantija je bila dosta oslabljena
unutranjim krizama, i zato je Duan iao na to da njegovo srpsko-vizantijsko carstvo zameni
nekad monu Vizantiju, i sebe je smatrao carem Srba i Grka. Da bi imao pravi legitimitet takvog
naslea, trebalo je Arhiepiskopiju uzdignuti na stepen patrijarije, to je i uinjeno. To se
dogodilo na pomesnom saboru odranom na praznik Cveti u Skoplju 1346. godine Saboru su
prisustvovali bugarski patrijarh Simeon ohridski arhiepiskop Nikola, igumani i starci Svete gore,
kao i grki episkop i mitropoliti koji su sada bili u proirenoj srpskoj dravi. Na saboru je
Arhiepiskopija proglaena za Patrijariju, a prvi srpski patrijarh bio je Joanikije I i imao je titulu
"patrijarh srpskih i pomorskih zemalja". Sedam dana posle ovog sabora, patrijarh je na Vaskrs
1346. god. krunisao Duana za prvog srpskog cara, a Duanovog sina Uroa "nejakog" za kralja.
Ohridska arhiepiskopija imala je loasno mesto odmah posle srpskog patrijarha. Raka, Zetska,
Prizrenska i Skopljanska episkopija uzdignute su na stepen mitropolija, a prvostepena je bila
Skopljanska mitropolija, jer je u Skoplju bilo carsko sedite.
Car Duan je pohodio Svetu goru i bogato darivao sve manastire, o emu i danas svedoe
sauvane povelje pisane i na srpskom i na grkom jeziku. Car je posebno darivao Hilandar,
Karejsku isposnicu Sv. Save, a Svetim Arhanelima u Jerusalimu darivao je dubrovaki danak za
Ston. Glavna careva zadubina je manastir Svetih Arhanela kod Prizrena (1374), gde je bio i
sahranjen (1355).
Znaajno delo cara Duana je poznati Duanov zakonik usvojen na dravnom saboru u Skoplju
1349, a dopunjen na saboru u Seru 1354. godine. Ovaj Zakonik spada u najsavrenija i najbolja
zakonska akta tog vremena u Evropi. Na primer, lan 172: " Sve sudije carstva mi da sude io
Zakoniku, pravo, kako pie u Zako-niku, a da ne sude po strahu od carstva mi. Prvih 38 lanova
Zakonika govore iskljuivo o Crkvi. Titula patrijarha u Duanovo vreme bila je slina carskoj i
glasila je, "po milosti Bojoj arhiepiskop svih srpskih i pomorskih zemalja". Patrijarhov dvor po
srednjovekovnom pravu bio je mesto utoita (pravo azila) beguncima - prestupnicima koje je
sud progonio.
Nekoliko godina posle proglaenja Srpske patrijarije, usledio je protest Carigradske patrijarije
iz Vizantije, koja je oseala da je oteena u odnosu na sveukupnu politiku cara Duana. Car
Jovan Kantakuzin, nekada Duanov prijatelj i saradnik, postaoje sada protivnik Srba.
Nagovorio je carigradskog patrijarha Kalista da oko 1353. god. baci prokletstvo (anatemu) na
srpskog cara, patrijarha, Crkvu i narod. Osnovni razlog takvog postupka bio je, kako se kae,
"zbog dostojansva i zbog gradova odnosno zato to je Arhiepiskopija postala Patrijarija, i zbog
episkopa Grka koji su zamenjeni Srbima episkopima u onim gradovima koje je Duan osvojio od
Vizantije.

Pomirenje sa Carigradskom patrijarijom pokuao je jo sam car Duan. Posle njegove iznenadne
smrti (20. decembar 1355), nastavilo se sa pre-govorima. Novi vizantijski car Jovan V poslao je
1364. god. u Ser kod udove carice Jelene, sada monahinje Jelisavete, istog patrijarha Kalista, koji
je bacio anatemu, da sad radi na pomirenju dveju Crkava i naroda, jer je nezadriva opasnost od
Turaka podjednako pretila i Vizantiji i Srbiji. Dogodilo se daje patrijarh Kalist umro u toku ove
misije u Seru, gde su ga sahranili upravo oni svetenici koje je nekada prokleo.
U procesu izmirenja koje je godinama trajalo, najpre je postignuto delimino izmirenje
(partikularno jedinstvo), koje je ostvareno sa delom srpske drave despota Ugljee Mrnjavevia
(1368), koji je vladao u oblasti Sera. Ona je bila prva na udaru Turaka. Ideja pak konanog
pomirenja potekla je od svetogorskih monaha koji su zajedno iveli i zajedno se podvizavali.
Delegacija monaha, sa srpskim monahom starcem Isaijom i jeromonahom Nikodimom Griem
na elu, dola je najpre u Srbiju kod kneza Lazara i patrijarha Save IV, a potom se 1375. god.
uputila u Carigrad. Pregovori su uspeli, dobijena je pismena odluka, kojom se priznaje
kanoninost Srpske patrijarije i brie meusobni raskol. U Srbiju su upuena dva predstavnika
Carigradske patrijarije, koji su u Prizrenu, u manastiru Sv. Arhanela sa Sbima odsluili Svetu
liturgiju. Tako je skinuta anatema i Crkve su se pomirile.
Nakon smrti cara Duana (1355) u Srbiji nije bilo snanije linosti koja bi odrala celovitost
velike srpske drave. Prevlast su dobili oblasni gospodari (velikai), koji nisu potovali vlast
maloletnog cara Uroa Nejakog, poslednjeg vladara iz dinastije Nemanjia, za koga savremenik
kae da je bio "nejak smislom". Unutranja razjedinjenost i neizbena spoljna opasnost od
Turaka bili su srpska stvarnost. (Akcije protiv Turaka preduzimao je jo car Duan.) Jedan od
prvih veih srpskih poraza bio je 26. septembra 1371. god. na reci Marici, gde su poginula braa
Mrnjavevii, kralj Vukain i despot Ugljea; Uro je umro krajem te godine. Postalo je jasno da
je samo pitanje vremena kada e usitnjene srpske zemlje postati plen muhamedanaca.
Najvei deo srpskih zemalja ujedinio je knez Lazar Hrebeljanovi, koji nije bio iz svetorodne
dinastije Namanjia, ali je preko ene Milice ipak doao u vezu sa tom dinastijom. On se
pokazao kao najodluniji u odbrani dravnog i duhovnog naslea Nemanjia. Sredite drave
sada se pomera severnije i istonije, u Pomoravlje i Podunavlje. U tim oblastima su nastali
znaajni manastiri: Ravanica (1381), Lazarica, Gornjak, Ljubostinja i drugi. Za Srbe u tom, i ne
samo u tom, trenutku, postala je presudnom bitka sa Turcima na Vidovdan 28/15. juna 1389. god.
na Kosovu polju (Gazimestan kod Graanice). Ovaj astan poraz delo je kneza Lazara i
kosovskih junaka, koji su svesno, hrianski, dali otpor Turcima, iako su znali da im se vojniki
u tom trenutku ne mogu uspeno suprotstaviti. Ova rtva je utoliko vea ako se zna da svi srpski
oblasni gospodari nisu bili spremni da pou za Lazarevim primerom.
Kosovskom bitkom nisu sve srpske zemlje pokorene, ali je Srbija postala vazalna (zavisna,
potinjena) u odnosu na Tursku. Zato je kosovski poraz velika prekretnica u srpskoj istoriji.

U vreme Kosovske bitke pominju se dvojica srpskih patrijarha: Spiridon i Jefrem. Jefrem je bii
veliki asketa i monah-podvinik, isihasta. Inae, treba rei da duhovni pokret isihazma posebno
zahvata Srbiju u vreme kneza Lazara, koji je imao za njih veliko razumevanje. Mnogi monasi,
koji su beali sa Istoka ispred turske opasnosti, upravo su u Srbiji nali utoite. Kod nas se moe
govoriti o isihastikoj duhovnosti, posebno u oblasti literarnog stvaralatva, ikonopisa,
graditeljstva... (slube, kanoni, akatisti, molitve...). Samo jaka i nepokolebiva vera mogla je
duhovno i moralno dati smisao ivotu i odrati narod posle kosivskog ioraza.
Kneza Lazara je nasledio sin Stefan Lazarevi (+1427), u ije se vreme Srbija kao drava
obnovila i ekonomski znatno ojaala. Stefan je dobio titulu despota za uspeno uee u bici kod
Angore 1402. godine. Srbija nije vie bila u vazalskom poloaju prema Turcima. O duhovnom i
ekonomskom napretku Srbije najbolje svedoe i danas sauvane Stefanove zadubine graene u
srpsko-vizantijskom stilu, kao manastir Manasija ili Resava.
Manasija je postala veliki duhovni i prosvetni centar Despotovine. Tzv. "Resavska kola"
vekovima je bila simbol prosveenosti. Tu su radili ueni monasi pisci, prevodioci, knjievnici,
prepisivai koji su ukraavali rukopise i knjige. Odatle se lismenost irila ak i u daleku Rusiju i
oblinju Rumuniju. Iz Srbije je u to vreme otiao u Rusiju i tamo postao mitropolit Kiprijan.
Iguman manastira Deani, Grigorije Camblak (napisao je itije svetog Stefana Deanskog),
postao je kasnije kijevski mitropolit. Poznat je tada bio i srpski minah Pahomije, koji se u Rusiji
proslavio kao pisac. Despot Stefan je uzeo Beograd za prestonicu Srbije. Bio je veoma
obrazovan, dosta je itao, a bavio se i pisanjem. Poznato je njegovo delo "Slovo ljubve".
Jedan od poslednjih srpskih despota pred konaan pad u tursko ropstvo bio je despot ura
Brankovi (1427-1456). Njegova vladavina je ujedno i loslednja odbrana Srbije. Prvi pad pod
Turke 1439. god. odloio je za dvanaest godina njen konani pad 1459. godine. Despota ura je
odlikovala jaka i odluna vera, kao i odanost bogatom duhovnom i dravnikom nasleu srpskih
vladara. Odbio je da primi uniju sa rimokatolicima (sabor u Ferari i Florentiji 1438-1439), koji
su dali lana obeanja da e vojno pimoi u borbi protiv Turaka. Zbog vanosti navodimo u
celini njegovu izjavu datu prilikom ponude da napusti pravoslavlje na predlog franciskanca Ivana
Kapistrana 1455. godine: "Ja sam devedese godina iveo u ovoj veri, koju su mi ulili u duu
moji ireci, te sam kod svoga naroda, mada nesrean, uvek smatran pametnim. Sada bi ti hteo da
pomisle, kada bi videli da sam se promenio, da sam zbog starosi izlaiio, i da sam, kako Prost
narod kae, podetinjio. Ja bih ire pristao da umrem nego da izneverim veru svojih predaka."
Sedite patrijarije je preneseno na poslednju slobodnu teritoriju, u Smederevo, poto su
manastiri Pe i ia ve bili pod Turcima.
Srpska crkva u srednjem veku je imala znaajno, ako ne i glavno mesto u ivotu svakog
pojedinca, kao i drave u celini. Odnos Crkve i drave bio je prirodan i skladan, i obino se
uporeuje sa ovekovim. organizmom i odnosom due i tela. ovek je po svojoj prirodi celovito,
skladno i harmonino bie, naravno ako je zdrav. Interesi Crkve i drave nisu bili suprotstavljani,

ve su se uzajamno dopunjavali. To je dobro poznata teorija simfonije - saglasnosti. Crkva je u

celini bila materijalno obezbeena. Episkopi su imali eparhijske posede i imanja. svetenici na
parohijama ive od "popovskog bira", a obraivali su i sopstvena imanja ili zemlju koju su
dobijali od vlastele "njivu popovsku". Sveteniko zvanje se obino prenosilo i nasleivalo u
svetenikoj porodici.
Posebno su vanu i nezamenljivu ulogu imali nai manastiri i monatvo uopte: Studenica, ia,
Pe, Mileeva, Sopoani, Deani, Ravanica, Manasija... To su zadubine (podizane za duu i
njeno veno spasenje) koje su nadivele dravu, sva ropstva, i postoje u nae vreme, a tako e
biti ubudue. One sijaju posebnim sjajem i zrae porukom, svedoe o venim duhovnim
vrednostima koje su vekovima ivele i spasavale nae pretke, u njima se nadah-njivali kako u
dobru, tako i u tekim trenucima. Manastiri i monatvo oba reda i pola (opteie i pustinjsko
monatvo, muki i enski manastiri) najbolje su autentino svedoenje ivota u Hristu
primenjeno, koliko je to mogue, u naem ivotu sa svim slabostima i nedostacima koje kao
ljudska bia posedujemo. Za nae manastire posebno je karakteristino da su uvek bili otvorene
optenarodne kue za ceo narod. Kada nismo imali kola i uionica, i bolnica, i radionica i
slikarskih ateljea, sve su to zamenjivali manastiri. Bili su i zbegovi gde se narod sklanjao u
nesrei, i vena boravita gde smo se sahranjivali...
Mi smo opismenjeni da bismo bolje prihvatili i shvatili hrianstvo. Zato je monah Sava i
svetitelj i pisac. U tome ga sledi brat i kralj Stefan Prvovenani kada pie itije svetog Simeona,
zatim monah Domentijan sa itijem svetog Save i itijem svetog Simeona, monah Teodosije sa
iti-jem svetog Save i itijem svetog Petra Korikog, i brojni drugi znani i neznani pisci-monasi.
Nisu oni bili pismeni i druge opismenjavali zarad opismenjavanja, ve da bi produbili svoje
hriansko ivljenje i da bi pisanjem, esto anonimnim, i druge u veri spasavali. Takvi su ve
pomenuti arhiepiskop Nikodim kao prevodilac Tipika. arhiepiskop Danilo II (ivoti kraljeva i
arhiepiskoia srpskih), patri-jarh Jefrem, patrijarh Danilo III, episkop Marko (itije i Sluba
patrijarhu Jefremu...), despot Stefan Lazarevi (Slovo ljubve), monahinja Jefimija (Pohvala
knezu Lazaru), Grigorije Camblak (itije i Sluba svetom Stefanu Deanskom, 0 prenosu motiju
svete Petke), Konstantin Filozof (iije despota Stefana...). Tu su i drugi nama po imenu
nepoznati pisci, za koje je pisanje i bavljenje knjigom bilo molitva i duhovno posluanje.

TURSKO ROPSTVO

Vreme turkokratije traje 4 ili 5 vekova, i to je najdue ropstvo Srba u njihovoj istorttji pod
inovernim osvajaem. Za mnoge to vreme jo uvek traje, a za neke (koji su primili islam) nee se
nikada ni zavriti. Carigrad i Vizantija su pali 1453. god., pala je Bugarska, a zatim Srpska

despotovina 1459. godine sa padom Smedereva, Bosna 1463, Hercegovina 1482, Crna Gora
neto kasnije, 1499. godine. Srpska pravoslavna crkva je delila sudbinu svog naroda u ta
vremena koja su oznaena kao "ljuta i naprasna", i kada su "ivi zavideli mrtvima" U
Otomanskom carstvu -verskoj islamskoj dravi, Srbi su bili u svakom pogledu obespravljena
raja Plaali su hara (porez) za pravo na ivot u islamskoj dravi.
to se tie Crkve, za nju je nastupilo dugorono neredovno stanje. Poslednji patrijarh koji se
pominje jeste Arsenije II. Sabor episkopa se nije mogao redovno sastajati, izbor patrijarha je bio
prosto nemogu. Teko stanje ilustruje poneki kratak zapis:
"Tuga obuze narod na zemlji i nasta sea hriana kakve nije bilo nikada." Ili: "Turci kao krilate
zmije letijahu palei sela i gradove..., a crkve i gradove razorie..." Hriansko stanovnitvo se
spasavalo od Turaka dobrim delom seobama na sever i na zapad, preko Save i Dunava. Na
teritoriji susedne Austrije stvara se vojna granica, koju ine pravoslavni Srbi kao ivi zid izmeu
Otomanskog carstva i rimokatolike Austrije, koja takoe nije bila naklonjena Srbima kao
"izmaticima", odnosno pravoslavnima. U seobe su zajedno sa narodom ili monasi i svetenici,
nosei najvee nacionalne i duhovne dragocenosti koje su se mogle poneti iz stare otadbine.
Noene su moti Srba svetitelja, knjige, ikone, crkveni sasudi, i ukrasi... Severno od Save i
Dunava nastaju novi duhovni centri za pravoslavne Srbe -manastiri i crkve. Pored onih koji su
ve postojali u Banatu kao to su manastir Mesi i Zlatica, nastaju manastiri Bazja, Bezdin,
Sveti ore. Na obroncima Fruke gore u Sremu manastiri: Grgeteg (zadubina "Zmaj Ognjenog
Vuka" - Vuka Grgurevia Brankovia), Fenek (majka Angelina), Hopovo, Diva, Kruedol,
iatovac (osnivaju ga izbegli monasi ie). U Slavoniji u 16. veku niu Orahovica, Pakra,
Lepavina i Mara; u Gorskom kotaru - Gomirje, u Baniji - Komogovina.
Treba rei da dolaskom Turaka Peka patrijarija nije zvanino ukinuta. Nastupilo je samo
neredovno stanje, koje koristi Ohridska arhiepiskopija, time to postepeno pod svoju duhovnu
nadlenost preuzima veinu eparhija Peke patrijarije. To je injeno ne bez znanja, pa ak i
pomoi, Turaka i same Carigradske patrijarije u Konstantinopolju (Carigrad, Fanar - gde je bilo
sedite patrijarha i grkog ivlja). Naroito je na tome radio, uz pomo ove patrijarije, ohridski
arhiepiskop Prohor (1525. i 1528). Ovome se energino usprotivio smederevski mitropolit Pavle
- Pavle Smederevac, koji je ak uspeo da privremeno obnovi, dodue, samo nakratko, Peku
patrijariju i da se proglasi za patrijarha. On je, meutim, na dva sabora u Ohridu 1532. i 1541.
god., bio osuen i proteran.
Ima podataka da su mnogi Srbi, pravoslavni hriani, primali islam, uglavnom iz nude, da bi
lake podneli teko ropstvo i da bi eventualno sauvali privilegije koje su imali. Zato pesnik i
kae: "poturi se plaho i lakomo..." Teko je bilo trpeti ponienja, progone i obespravljenost. Na
narod je posebno teko podnosio "danak u krvi", uzimanje zdrave muke dece i odvoenje u
Tursku na kolovanje i preveravanje. Od njih su stvarane elitne turske jedinice janiara koje su

najvee zlo nanosile upravo hrianima od kojih su i sami potekli. U narodu je veoma jasna
izreka: "Poturica, gori od Turina".

OBNOVA PEKE PATRIJARIJE

Obnovljena Peka patrijarija pod Turcima postojala je due od dve stotine godina (1557-1766).
Iako samo privremeno propao, pokuaj Pavla Smederevca u obnavljanju Peke patrijarije ipak
nije bio uzaludan.
Srbi u trenutku velike moi Otomanskog carstva nisu mogli obnoviti dravu, i to im nee poi za
rukom jo dugo. Podruje srpskih zemalja na Balkanu nije vie bilo periferija: odavde su kretali
turski pohodi u dalja osvajanja Evrope. Turci su to dobro znalg i zato nisu izazivali Srbe, a
posebno su hteli dobre odnose sa Srpskom crkvom. Zato, uz tursku saglasnost dolazi do
obnavljanja Peke patrijarije. Kljunu ulogu u tom poslu odigrao je veliki vezir Mehmed
(Muhamed) Sokolovi, potureni Srbin iz sela Sokolovia kod Viegrada, vaspitanik manastira
Mileeve, koji je u poznatom "danku u krvi" kao dete odveden u Tursku i tamo primio islam.
Napredovao je u slubi kao poturenjak i postao veliki vezir (prvi ministar). Njegovom pomoi
Patrijarija je obnovlje na 1557. god., a prvi patrijarh sada obnovljene patrijarije postao je
njegov brat Makarije Sokolovi (1557-1571). Za Srbe i njihovu Crkvu to je velii dogaaj. Peka
patrijarija je sada duhovno objedinila sve srpske etnike prostore, pa ak i ire (delovi Bugarske
i Ugarske). Obnovljene su i osnovane nove eparhije kojima su obuhvaeni i raseljeni Srbi:
Trebinjska u manastiru Tvrdou, Poeka u Slavoniji, Maranska, Jenopoljska, Vraka,
Budimska, pre toga Sremska... Bilo je ukupno oko 40 eparhija na irokom prostoru od Budima
do reke Drima u Albaniji i od zapadne Bugarske do Jadranskog mora.
Poloaj hrianske crkve sada je bio laki. Dozvoljena je obnova i izgradnja novih crkava i
manastira. Podignuta je iz temelja peka priprata i potom ivopisana. ivopisana je graanika
priprata, izgraeni su ovarsko-kablarski manastiri. Poloaj srpskog patrijarha bio je slian
poloaju carigradskog patrijarha u Fanaru. On je postao "miletbaa" (voa naroda, etnarh) sa
velikim i svetovnim ovlaenjima prema hrianskim podanicima. Predlagao je na Porti izbor
mitropolita i episkopa, presuivao je sporove meu svetenicima, ubirao porez od naroda za
godinji danak sultanu, reavao brane sporove u hrianskim porodicama, imao pravo naslea
kod onih koji umru bez zakonitih naslednika (pravo kaduciteta). Ugled patrijarha pred Turcima, a
i u narodu, bio je veliki. Patrijarh je putovao po narodu jaui na konju u sveanoj pratnji.
Dogodilo se da u turskom ropstvu, kada Srbi nisu imali dravu i svetovne vladare, njihovu ulogu
po nudi na sebe preuzme Crkva, odnosno srpski patrijarh.

USTANCI

Svi patrijarsi iz porodice Sokolovi negovali su dobre odnose sa Turcima. Ali patrijarh Jovan
Kantul (1592-1613) menja takav stav, jer je narod na prostoru Peke patrijarije, bez obzira na
neto laki poloaj pod Turcima, shvatio da je ipak u ropstvu. Tenje ka konanom osloboenju
naeg naroda nee nikada prestati. Kraj 16. veka je upravo po tome karakteristian, jer se
konano shvatilo da nije sve izgubljeno, da se do slobode moe doi. Bune i ustanci Srba nee
prestati u buduih skoro tri stotine godina, a poeli su upravo u vreme pekog patrijarha Jovana
Kantula. Turci, nai osvajai, prekinuli su tako na duhovni, dravni i kulturni razvoj nekoliko
vekova. Godine 1594. dolo je do ustanka Srba u Banatu.
Ustanici su na svojim ustanikim zastavama nosili ikone sa likom svetog Save Srpskog. Slian
ustanak izbio je u okolini Pei, u Metohiji, a 1597. god. u Hercegovini. Svi ovi ustanci su,
dodue, krvavo ugueni. Vraki episkop sveti Teodor, koji se naao na elu ustanika u Banatu,
iv je odran Beogradski Sinan-paa naredio je spaljivanje motiju svetog Save na Vraaru u
Beogradu 27. aprila (10. maja) 1594. godiie. Patrijarh Jovan Kantul takoe je platio glavom ubijen je u Carigradu krajem 1613.godine. Patrijarh Pajsije Janjevac (1614-1647) u tom pogledu
bio je obazriviji. Video je da se otvoreno ne moe Turcima odulreti. Okree se Rusiji, odakle sve
ee stie pomo u knjigama i dragocenostima. Kao crkveni poglavar, nastoji da duhovno krepi
i jaa narod da sasvim ne klone duhom. Radi mnogo na knjizi, vrenju redovnih bogosluenja.
Napisao je itije i Slubu poslednjem caru Nemanjiu, Urou ("nek se znade da smo carevali"), i
Slubu svetom Simonu (kralju Stefanu Prvovenanom). Ponekad i samo podseanje na slavnu
prolost i nae velike linosti, zagreva nadu i olakava tunu i teku sadanjost. Patrijarh Pajsije
je upravo na tome radio. I videe se kasnije, imalo je to dobrih rezultata.
rtva turske osvete bio je patrijarh muenik Gavrilo I (1648-1655).

SEOBE

Veoma teke posledice po na narod i Crkvu imao je austrijsko-turski rat, koji se vodio u vreme
pekog patrijarha Arsenija III arnojevia (1674- 1690;+1706). Turci su 1683. god. ugrozili i
sam Be, i bili su na pragu Srednje Evrope. Zahvaljujui pomoi Poljaka, Turci su odbijeni.
General Pikolomini je 1689. potisnuo Turke do Skoplja. To je ohrabrilo Srbe i samog patrijarha
da se pridrue Austrijancima. Meutim, ubrzo je usledila turska kontraofanziva, pred kojom Srbi

uzmiu u Velikoj seobi 1690. god., kada je Savu i Dunav sa patrijarhom Arsenijem na elu prelo
oko 40.000 ljudi. Austrijski car Leopold I primio ih je na svoju teritoriju, garantujui im verske i
nacionalne slobode u specijalno izdatim privilegijama. U potonjoj svojoj istoriji, na teritoriji
Austrije i Ugarske Srbi e morati vie puta da se bore za ostvarenje verskih i nacionalnih
sloboda, jer je Austrija kao rimokatolika zemlja imala uvek jasne planove da Srbe odnarodi i
pokatolii, to se moe videti na mnogim konkretnim primerima.
U vreme austrijsko-turskog rata 1737-1739. god., Srbi e, naalost, doiveti slinu sudbinu.
Peki patrijarh Arsenije IV Jovanovi akabenta (1728 -1737) takoe se preuranjeno ponadao
svom osloboenju od Turaka i poveo narod na ustanak. Meutim, ni ovoga puta, kao ni ranije, a
naalost i mnogo puta kasnije, pomoi Srbima od Austrije nije bilo. On je morao sa narodom u
seobu. Turska osveta je ovoga puta bila strana. Paljeni su i rueni manastiri i crkve;
Bogorodica Ljevika u Prizrenu je postala damija, u manastiru Manasiji crkva je pretvorena u
talu za turske konje; Srbi su kao roblje prodavani na pijacama Evrope i Azije, vrena je prisilna
islamizacija u Ljumi, Pei, akovici, u Opoljskoj i Gorskoj upi...
Na pitanje kako je Crkva uopte ivela i opstala pod Turcima, moe se jednostavno odgovoriti:
ivela je shodno poloaju obespravljene hrianske raje ili nevernika. Kao i u svim islamskim
dravama sve do danas, hriansko stanovnitvo nema ista prava sa muhamedancima. Svetenika
i monaha u narodu bilo je veoma malo, crkava i manastira takoe.
Turci, po naelima Kurana i erijatskog prava, nisu dozvoljavali gradnju novih hrianskih
bogomolja. Dotrajale crkve i manastire hriani su uz velike tekoe i posle specijalnih dozvola
mogli obnavljati, ali ih nisu smeli proirivati. Mnoge crkve su pretvarane u damije, a tamo gde
su oronule i propale. sasvim su ruene, a materijal je sluio za gradnju damija ili javnih
objekata. Na narod je retko, samo o velikim praznicima, bio u prilici da ide u oblinju crkvu ili
manastir. Tako su uglavnom zadovoljavane neke osnovne verske potrebe. Svetenici i monasi su
se u odreeno doba godine kretali po narodu vrei trebe. Tamo gde nije bilo svetenika, niti
manastira u blizini, domain porodice je esto po nudi preuzimao na sebe ulogu neke vrste
domaeg svetenika (za zadunice; za krsne slave - lomljenje slavskog kolaa...). Otuda je kod
Srba uloga krsne slave, domae porodine slave, veoma velika i dragocena, a u nekim
momentima slava je zamenjivala skoro ceo duhovni i crkveni ivot u naem narodu.
Crkvenost se na mnogim mestima u pravom smislu rei izgubila: ostala je slava, esto vie kao
obiaj
Sem glavnih nemanjikih zadubina. pod Turcima su se najvie ouvale one crkve i manastiri
KOJI su bili smeteni u zabitim i nepristupanim krajevima. Veliki manastiri su i pod Turcima
ostali snani duhovni centri, iju autonomiju Turci uglavnom nisu dirali sem usled uzimanja

redovnog haraa, s obzirom na to da su manastiri imali velika imanja. Narod je iao na

poklonjenje naim svetiteljima, ije su moti ljubomorno uvane: u Studenicn -svetog Simeona.
u Mileevi - svetog Save, u Deanima - svetog Stefana Deanskog, u Ravanicn - svetog kneza
Lazara, u Kruedolu - moti svetih Brankovia... U manastirima su redovno vrena sva
bogosluenja, monasi su koliko-toliko bili pismeni. a i druge su opismenjavali, i koliko su mogli
uili ih veri i duhovnom ivotu. Govorili su i pisali o nekada slavnoj srpskoj prolosti i naim
velikim i znamenitim precima -vladarima i svetiteljima. Vekovima su veoma potovani, pored
navedenih svetitelja, i sveta Petka Parskeva, sveti Joanikije Deviki u manastiru Deviu, sveti
Vasilije Ostroki udotvorac i drugi.
I u tako tekim vremenima svetenici i monasi jedini neto ine na planu duhovnosti i kulture
uopte. Tako jeromonah Makarije nabavlja iz Venecije tampariju za ura Crnojevia na
Cetinju, koja radi od 1493. do 1495. godine kao prva tamparija na slovenskom jugu. tamparije
u prvoj polovini 16. veka rade i u drugim naim manastirima, istina veoma kratko i neredovno.
Tako su tamparije imali manastiri Rujan (1537),Graanica (1539), Mileeva (1544), Mrkina
Crkva (1566). I pored ovih tamparija, i dalje se prepisivalo i ukraavalo rukom.
U vreme turskog ropstva nije bilo ni minimalnih uslova za bogatu ktitorsku delatnost, gradnju i
oslikavanje crkava. Radilo se skromno, prema ekonomskim mogunostima poruilaca. Dela
ikonopisa uglavnom oponaaju staro slikarstvo, mada je bilo veoma talentovanih slikara i
majstora poput Longina ili Georgija Mitrofanovia.

UKIDANjE PEKE PATRIJARIJE

Posle Velike seobe Srba 1690. god. moe se kroz istoriju pratiti ivot nae crkve i naroda, ne
samo u Turskoj nego i na irokim prostorima Austrije. Stanje Crkve i naroda u Turskoj posle
velikih seoba bilo je jo tee. Stanovnitvo se brojno smanjivalo. Dvojica patrijarha su morali da
pobegnu u Austriju. Turci su izgubili svako poverenje u srpsko svetenstvo. Takvo ravo stanje
koriste Grci. Kada se patrijarh Arsenije IV akabenta iselio u Austriju, Grci fanarioti iz
Carigrada uticali su na tursku Portu da za patrijarhe u Pei dovodi mahom Grke. Tako je doveden
Joanikije Karada (1739-1746). Ovo je injeno pod izgovorom da se Srbima pomogne, ali je
upravo bilo suprotno.
Za kratko vreme u Pei se od 1752. do 1765. god. promenilo osam patrijarha, od kojih su
petorica bili Grci. U Carigradu su se gomilali i uveavali dugovi Peke patrijarije koje nije imao
ko da vrati. Poslednji patrijarh Srbin pred ukidanje Patrijarije bio je Vasilije Brki (1763-1765),
ali je proteran na Kipar kao neprijatelj Turaka. Nasledio ga je Kalinik II (1765-1766). takoe

Grk. On je uinio jedan neprimeren gest: podneo je ostavku na mesto pekog patrijarha i sa jo
pet episkopa priloio molbu u kojoj je traio od carigradskog patrijarha Samuila Hancerisa da se
ukine Peka patrijarija. Kao razlog naveo je velike dugove. Patrijarh Samuilo je u to ubedio
sultana koji je 11. septembra 1766. god. izdao ferman kojim se Peka patrijarija ukida i stavlja,
odnosno potinjava Vaseljenskoj patrijariji. "Od sada se ukida i samo ime Peke patrijarije", a
ne dozvoljava se ni pod kojim uslovom njena obnova u budunosti. Posle samo godinu dana, ista
sudbina je snala i Ohridsku arhiepiskopiju. Ovakvo stanje trajalo je u Srpskoj crkvi sve do 1920.
god. kada je vraeno dostojanstvo patrijarije.
Za Srpsku crkvu su nastali teki dani. Svi Srbi episkoli su uklonjeni. Za episkope su u Srbiju
dovedeni Grci, takozvani fanarioti (po Fanaru, gradskoj etvrti u Carigradu, odnosno Istanbulu,
gde je bila rezidencija vaseljenskog patrijarha i gde su mahom iveli imuni Grci), koji
uglavnom nisu imali mnogo razumevanja za Srbe. Mnogi od njih, iako su po vie godina proveli
u Srbiji, nisu znali srpski jezik.

SRPSKA CRKVA OD 1766. DO 1920. GODINE

Posle nasilnog ukidanja Peke patrijarije Srpska crkva se nala u veoma tekim prilikama, kako
duhovnim tako i politikim. Srpska drava ve nekoliko vekova ne postoji. Postoje srpske zemlje
i srpski etniki prostori koji su u granicama Otomanske imperije, Austrije, Ugarske, ili Mletake
republike. to je jo traginije, crkvena samostalnost koju je stekao sveti Sava 1219. god, sada je
izgubljena. Narod i Crkva su se u celini nali u mnogo teem poloaju nego ranije. Trebalo je
razmiljati i raditi strpljivo i uporno na vaskrsu srpske drave i obnavljanju crkvene
samostalnosti autokefalije. Bie to veoma teak, mukotrpan i dug proces koji e trajati vie od
sto godina.
Nakon ukidanja Patrijarije, kada je re o Srpskoj crkvi, njen ivot i postojanje se moe pratiti u
vie srpskih oblasti koje su Srbi nastanjivali. Izvan granica Turskog carstva postoji Karlovaka
mitropolija, zatim Crnogorska mitropolija, Srpska crkva u Dalmaciji, u Bosni i Hercegovini, u
Junoj Srbiji i Makedoniji. Ovde sada sledi ukratko pregled svih ovih crkvenih jedinica sa
kratkim istorijatom sve do konanog vaspostavljanja Srpske patrijarije 1920. god. u Kraljevini
Jugoslaviji.

Srbija

U matinim srpskim zemljama pod turskom vlau od 1766. do 1830. god. episkopi su bili po
narodnosti Grci. U naem narodu su dobro poznati lod imenom "fanarioti", i nisu bili
zainteresovani za potrebe i probleme Srba pod Turcima, za njihove oslobodilake tenje, koje su
svakako ile i za tim da Srbi imaju svoje domae episkope Srbe, a ne strance. Fanarioti su
forsirali grki bogoslubeni jezik, a esto su i sami bili primorani da vie zastupaju interese
Otomanskog carstva nego srpske narodne interese. Nae domae nie svetenstvo u tom periodu
bilo je jo neobrazovanije; jer o njemu niko nije vodio rauna. Verski ivot naroda je, takoe,
naglo opadao. Episkopi Grci su vie vodili rauna da izvre finansijske obaveze prema Porti i da
se obezbede lino nego da brinu o duhovnim potrebama Srba pod Turcima.
Za Srbe je bila velika srea to Je "bolesnik na Bosforu" poeo odavno da umire. U Evropi se ve
due vremena globalno reavalo takozvano "istono pitanje" odnosno ta i kako dalje posle
proterivanja Turaka iz Evrope i sa Balkana. Srpski ustanci, Prvi 1804. god. pod orem
Petroviem i Drugi pod Miloem Obrenoviem 1815. godine, primorali su Tursku da 1830. god.
zvanino prizna srisku dravnost, prvi put obnovljenu posle pada Despotovine 1459. godine,
Srbija je postala kneevina sa Miloem Obrenoviem na elu. To je bio prvi objektivni preduslov
da Srbi razmiljaju i o obnovi svoje crkvene samostalnosti koju im je uzela Carigradska
patrijarija. Prvi korak u tom pogledu bio je taj to je na zahtev kneza Miloa 1831. Carigradska
patrijarija priznala Srbima crkvenu autonomiju, a iz Srbije povukla sve episkope Grke koji su u
vreme oba ustanka dolazili u direktan sukob sa ustanikim voama.
Prvi mitropolit obnovljene Srbije bio je Melentije Pavlovi (1831-1833). Pre toga on je bio
arhimandrit manastira Vraevnice i istakao se u ustancimaak i kao ratnik. Hrabrio je uesnike i
lino uestvovao u nekim bojevima sa Turcima. To su inili i mnogi drugi svetenici poput pop
Luke Lazarevia. Mateje Nenadovia, Hadi ere i Ruvima, sv. akona Avakuma, sv. Igumana
Pajsija i drugih. Melentije je ubrzo doao u sukob sa knezom Miloem i iznenada umro, ali je
ostao u narodu upamen kao veliki rodoljub spreman da se rtvuje za opte narodne interese
Mitropolit Petar Jovanovi (1833-1859) doao je iz Karlovake mitropolije, imao je solidno
bogoslovsko i opte obrazovanje, tako da je mogao da radi na crkvenom ureenju na pravi nain.
Srpskoj crkvi, tek izaloj iz turskog ropstva, tada je trebalo skoro sve: crkveno zakonodavstvo,
uvoenje crkvene administracije, odnosno matinih knjiga, briga o svetenikom i monakom
podmlatku, kolovanje uitelja i svetenika, otvaranje kola i prosvetnih zavoda. Sve to radi
mitropolit Petar. Brine o knjigama i udbenicima i o nastavnom i prosvetnom kadru tako to
talentovane i vredne mladie alje na kolovanje u Rusiju. Istina, u svemu tome imao je podrku
kneza Miloa i kneza Aleksandra. Obnavljane su crkve i manastiri irom Srbije. Osetio se jedan
polet i entuzijazam u svakom pogledu. Vekovni san o slobodi i o ivotu na svome poeo se
ostvarivati u pravom smislu te rei.
Godine 1859. u Kneevini Srbiji dolazi do dinastike smene na prestolu posle Svetoandrejske
skuptine. Posle vie godina izgnanstva, doao je sada ve stari knez Milo na svoju drugu

upravu Srbijom (1859-1860). Mitropolit Petar nije smeo da ga saeka. Napustio je Srbiju.
Nasledio ga je njegov uenik, tada episkop abaki Mihailo Jovanovi. koji je zavrio Kijevsku
duhovnu akademiju.
Mihailo je dugo upravljao Srpskom crkvom (1859-1881;1889-1898). Nastavio je plodan rad
svog prethodnika. Posebno je radio na unaprenju crkvene i duhovne prosvete na obrazovanju
svetenstva, pisao je udbenike, istakao se kao propovednik i crkveni pastir, dobar organizator i
veliki radnik na polju nacionalnih interesa naeg naroda koji je jo uvek bio pod Turcima (Juna
Srbija, Makedonija, Bosna i Hercegovina...). U njegovo vreme Srpskoj crkvi je vraena crkvena
autonomija. Srbija je na Berlinskom kongresu 1878. god. meunarodno priznata za nezavisnu
dravu. Sledee, 1879. godine i Crkva je u Kneevini Srbiji stekla autokefalnost i meucrkveno
priznanje. Mitropolit Mihailo Jovanovi doao je u sukob sa srpskom vladom zbog nastojanja
vlade da se ne osnovano mea u unutranje isto crkvene poslove, a i zbog vladine otvorene
proaustrnjske politike. Morao je da napusti Srbiju (1883-1889). Srbija je postala kraljevina 1882.
god., i Srbi su prvi put posle Kosovske bitke obnovili svoju kraljevinu sa kraljem Milanom
Obrenoviem na elu.
Izgnani mitropolit Mihailo je bio obiao Svetu zemlju - Svetu goru, a pet godina je proveo u
Rusiji. Nakon abdikacije kralja Milana (1888), mitropolit se vraa u zemlju i nastavlja rad
(1889). Radio je na organizovanju crkvenog i parohijskog ivota, obrazovanju uitelja i
svetenika, pisao je zbirke propovedi i beseda, prevodio sa ruskog jezika bogoslovske i
liturgijske knjige, osnivao je dobrotvorne fondove za pomo siromanim svetenicima, njihovim
udovicama i sirotoj deci, slao je monahe na kolovanje u Rusiju, tampao knjige, stipendirao
uenike i studente. Bio je oduevljei idejom slovenstva na slovenskom jugu i kao takav poznat u
ondanjem svetu.
U Kraljevini Srbiji poetkom 20. veka, Crkva koja je slovila kao Beogradska mitropolija sa
nekoliko eparhija, doivela je duhovni polet u svakom pogledu. U vreme balkanskih ratova i
Prvog svetskog rata (1912-1913. i 1914-1918) preivela je teke gubitke i nevolje zajedno sa
svojim napaenim narodom. Sa optimizmom je doekala osloboenje 1918. god, i
vaspostavljanje Patrijarije

Karlovaka mitropolija

Karlovaka mitropolija ima svoj poetak na prostorima Austrijske carevine posle Velike seobe
1690. godine. Prvu organizaciju Srpske crkve u Austriji izvrio je prvi izbegli patrijarh Arsenije
III arnojevi na osnovu privilegija koje je dobio za svoj narod od cara Leopolda I 1690.1691. i

1695. godine. Prvi naziv za tamonju crkvu je Kruedolska mitropolija, jer je sedite bilo u
manastiru Kruedolu od 1708. do 1713. godine. Naznv Karlovaka mitropolija postoji posle
1713. kad je sedite preneto u Sremske Karlovce. Karlovaka mitropolija je od samog poetka
bila pod duhovnom jurisdikcijom Peke patrijarije. Naime, peki patrijarh Kalinik I dao je
autonomiju Karlovakoj mitropoliji.
Organizovanje i ivot srpskog naroda i Crkve u Austriji nisu bili laki. Trebalo je pod tekim
okolnostima sauvati, pre svega nacionalni identitet i pravoslavnu veru u veoma jakoj
rpmokatolikoj dravi. Na narod je od samog poetka bio suoen sa duhovnom opasnou od
unije, koja je, naalost, u nekim mestima nasilno i sprovedena, naroito u Maranskoj eparhiji.
Episkopi i svetenici se u takvoj situaciji snalaze kako mogu. Oslanjaju se, u prvom redu, na
Rusiju, odakle stiu pokloni u knjigama za potrebe naih crkava i manastira, dolaze i prvi uitelji
(Suvorov i Kozainski) koji osnivaju prve nae kole. Austrija nije rado i blagonaklono gledala
na srpske veze sa pravoslavnim Rusima i inila je sve da ih sprei. Nastojala je da svojom
prosvetnom, crkvenom i dravnom politikom ukine Srbima sve date privilegije, da Srbe potini
maarskim i austrijskim feudalcima. a rimokatolika crkva bi ve uinila svoj deo posla
prevoenja u rimokatolianstvo.
Srbi su kao vojnici-graniari ili krajinici uvali june delove austrijske granice prema Turskoj i
uivali su tolerancije sve dok su bili potrebni kao vojnici. Kada je carica Marija Terezija, na
zahtev maarskih feudalaca, ukinula Potisko-pomoriku vojnu granicu (podruje reke Tise i
Moria), Srbi su bili veoma nezadovoljni svojim novim statusom kmetova (kmet - seljak bez
zemlje, zavisan od feudalaca. gospodara). Oko sto hiljada Srba graniara sa svojim porodicama
iselilo se izmeu 1752. i 1764. godine u Rusiju. Tamo su osnovali posebne srpske oblasti, koje su
se po njima zvale Slavjanoserbija i Nova Serbija u dananjoj Ukrajini. Tamo su se ubrzo pretopili
u Ruse, tako da danas takorei ne postoje nikakvi tragovi o ivotu Srba. Tadanji karlovaki
mitropolit Pavle Nenadovi inio je sve da pomogne svome narodu, da sprei masovno
iseljavanje u neizvesnost i da sprei koliko je to mogue prisilno unijaenje. Spreio je
unijaenje Rumuna u severnoj Ugarskoj i Erdelju. Ali je u to vreme, naalost, izvreno
unijaenje Srba i unitenje manastira Mare. Srbi su pounijaeni u umberku (kraj juno od
Samobora u Hrvatskoj). Unija je sprovedena uz pomo vojnih vlasti, fizikim maltretiranjem i
svetenika i naroda. Bilo je, dodue, primera gde se obian rimokatoliki verujui narod protivio
nasilnom prevoenju pravoslavnih u rimokatolicizam. Tako u poznoj Severinskoj buni 1755.
god. sa Srbima uestvuju i Hrvati. U molbi carici oni kau, da se njima omigui "obojeg zakona
(vere) grkog i rimskog da ive u ljubavi kao i do sada, a treeg zakona, unije. ne moemo imati
meu sobom..., jer ovi trei su samo za jednu veliku konfuziju i neslogu". Iz ovog se moe videti
da pravoslavni nisu trpeli od obinog naroda, ve od specijalno pripremljenih rimokatolikih
"misionara", koji su krtavali ve krtene i zatirali im pravoslavni duhovni identitet i nacionalnu
pripadnost. To je, naalost, injeno na nain koji nije primeren hrianima.

Cela istorija Karlovake mitropolije predstavlja borbu Srba da ouvaju pravoslavlje i da opstanu
kao narod. nacionalna manjina u velikoj austrijskoj dravi. U tome se posebno istakao mitropolit
Pavle Nenadovi (1749-1768), a zatim mitropolit Stefan Stratimirovi (1790-1836). Svi su se oni
zalagali za svoju Crkvu, kolu i narod. Stratimirovi je pomagao i ustanike u Srbiji 1804. i 1805.
godine. Dugorona garancija opstanka bilo je negovanje nacionalne kulture i prosvete otvaranje
srpskih kola. U Sremskim Karlovcima otvorena je gimnazija, a 1794. god. i bogoslovija, koja je
kroz ceo 19. vek kolovala obrazovane svetenike ne samo za potrebe Karlovake mitropolije. To
je vreme procvata frukogorskih i drugih manastira. tampaju se knjige, izlaze prvi srpski
asopisi [Letopis Matice srpske) i novine, rade poznati srpski slikari i ikonopisci, knjievnici i
pesnici... Sve se odigralo pod okriljem Crkve kao najvreg i najpouzdanijeg garanta opstanka, i
duhovnog i materirlnog ivota.
Karlovaka mitropolija e u vreme mitropolita Josifa Rajaia (1842; 1848-1861) postati
patrijarija, a srpski narod u Ugarskoj dobie svoju Vojvodinu. Takvo stanje e ostati do
okonanja Drugog svetskog rata i vaspostavljanja Patrijarije.
Tokom dva veka autonomnog postojanja, Karlovaka mitropolija se organizovala na osnovu privilegija koje je dobila od Austrije. U vreme cara Josifa II, a pre toga carice Marije Terezije i
reformi koje su oni sprovodili u dravi, poloaj Srba i njihove Crkve posebno je regulisan.
Crkveno-narodni sabor iz 1769. god. doneo je odluke o svom poloaju koje su ule u takozvani
Regulament, a zatim u Deklaratoriju objavljenu 1779, kojom je ivot Karlovake mitropolije
ureen sve do 1868.godine, kada je car Franja Josif I izdao Kraljevski Reskript, koji je bio na
snazi sve do ujedinjenja crkava 1920. godine.
Srbi u Austrougarskoj monarhiji nadiveli su i kao narod i kao Crkva to carstvo. Uspeli su da se
za vie od dve stotine godina dobro organizuju na nacionalnoj osnovi, ali i na duhovnom planu.
Sremski Karlovci su dugo slovili kao "srpski Sion", Novi Sad kao "srpska Atina". Srpske kole,
bogoslovija, gimnazije, uiteljske i druge kole, bile su na nivou slinih ustanova U
Austrougarskoj. Ugledni tamonji Srbi trgovci, privrednici, pisci, stvaraoci uopte, inili su deo
tog sveta gde su iveli, ali su nastojali da sauvaju svoj duhovni i nacionalni identitet.

Crnogorska mitropolija

Godine 1499. Turci su posle vie pokuaja uspeli da savladaju otpor vladarske porodice
Crnojevia i da podruje Crne Gore pripoje Skadarskom sandaku. Turci nisu nikada potpuno
ovladali srpskim plemenima u crnogorskim brdima, koja su, dodue, plaala Turcima porez, ali
ni to nije obavljano redovno, pa je esto dolazilo do sukoba. Ono to je za tadanji narod bilo

teko jeste injenica da su mnogi iz pojedinih plemena primili islam. Problem poturica nije bio
mali. Zato u vreme mitropolita Danila Petrovia Njegoa, poetkom 18. veka dolazi do
takozvane istrage poturica (to je inspirisalo Petra Petrovia Njegoa da napie Gorski vijenac) i
do vie bitaka sa Turcima. Poznata je bitka kod Careva Laza 1712. u kojoj su Turci loraeni.
Tada je spaljeno Cetinje sa manastirom. Od Tada poinje oslanjanje Crne Gore na Rusiju i njenu
pomo, kako u ekonomskom tako i u politikom pogledu.
Mitropolita Danila je nasledio sinovac, mitropolit Sava, koji nije bio borbenog duha. U
upravljanju Crkvom i narodom u Crnoj Gori pomagao mu je sinovac, budui mitropolit Vasilije.
Vasilije je zbog crkvenih i i narodnih poslova tri gguta iao u Rusiju. Tamo je i umro 1766.
godine. Za Crkvu u Crnoj Gori i narod bio je svakako veliki gubitak i ukidanje Peke patrijarije
1766. godine. U tom smutnom i tekom vremenu ovde se pojavio misteriozni ovek koji je nosio
ime epan Mali. On je za sebe tvrdno (naravno lano) da je u stvari ubijeni ruski car Petar III. U
optoj pometnji, on je nekako uspeo da se nametne za vladara Crne Gore (1767-1773). Tragino
je zavrio, zaklao ga je jedan Grk, plaenik skadarskog pae. Mitropolit Sava je nastavio da
upravlja i Crkvom i narodom. Nastojao je da se obnovi ukinuta Peka patrijarija, ali u tome nije
uspeo. Kao i njegovi prethodnici, oslanjao se na Rusiju. ,
Mitropolita Savu je nasledio mitropolit Arsenije Plamenac (1781-1784) , a njega sveti Petar I
Petrovi (sveti Petar Cetinjski. On je naroito radio na pomirenju i ujedinjenju crnogorskih, esto
zavaenih plemena, istrebljivao je krvnu osvetu u narodu, kao i druge negativne pojave koje su
bile posledica ropstva i loeg uticaja islama. Mitoopolit Petar II Petrovi Njego (+1851) poznat
je ne samo kao duhovni i svetovni vladar u Crnrj Gori, kakvi su bili i njegovi prethodnici, nego
je poznat i kao jedan od najveih srpskih pesnika. Pisac je Gorskog vijenca, Lue mikrokosma,
Ogledala srpskog i drugih pesnikih dela. Svi mitropoliti su stolovali na Cetinju. Vodili su i
crkvene i narodne poslove. Vreme u kome su iveli bilo je teko: s jedne strane, bili su Turci, a s
druge strane narod koji je trebalo verski, duhovno i civilizacijski prosveivati. Na tome su radila.
naroito, poslednja dvojica mitropolita. Brinuli su o svetenicima i monasima, uvodili
administraciju. tampali neto od knjiga i vodili rauna o kolstvu.
Mitropolita Petra II je nasledio knez Danilo (1851-1860). On je uz pomo Rusije postao nasledni
knez. Nije primio ni monako ni sveteniki in. Sa njime u Crnoj Gori prestaje takozvani
teokratski nain vladanja (u jednoj linosti spojena i duhovna i svetovna vlast). Crnogorska
drava je proirena posle ratova 1876. i 1878. Stvorena je jo jedna eparhija u Crnoj Gori Zahumsko-raka, a posle Balkanskog rata obnovljena je 1913. god. Peka eparhija. Crna Gora je,
kao i Srbija, na Bekom kongresu 1878. dobila nezavisnost, odnosno dravnu samostalnost.
Godine 1920. Crna Gora, odnosno Crnogorska mitropolija, ula je u sastav obnovljene Srpske
patrijarije.

Pravoslavni Srbi u Dalmaciji

Vekovima su za Srbe u Dalmaciji duhovni centri i sredita bili manastiri kao to su Krka, Krupa i
Dragovi. Oni su posle obnove Peke patrijarije bili pod jurisdikcijom dabrobosanskih
mitropolita kao patrijarhovih "egzarha cele Dalmacije". Posle Karlovakog mira 1699. godine i
Poarevakog mira 1718, Dalmacija je. umesto pod tursku, dola pod vlast Mletake republike.
Mleani su sve pravoslavne u Dalmaciji sada potinili "filadelfijskom" arhiepiskopu, koji je bio
u stvari unijata - priznavao je rimokatolicizam. Srbi su se tome protivili i nikada nisu priznali tu
jurisdikciju drei se vrsto Peke patrijarije. Mleani , koji su na sve naine sprovodili i
nametali uniju, jednostavno su Srbima u Dalmaciji zabranjivali da sebi biraju i postavljaju
episkope. Interesantno je da su dalmatinski Srbi 1750, god. ne marei za zabrane Mleana,
izabrali sebi za episkopa protopopa iz Benkovca Simeona Konarevia. Simeona je 1751. god. za
episkopa hiritonisao dabrobisanski mitropolit, ali su Simeona Mleani ubrzo proterali iz
Dalmacije. Umro je u Rusiji, tugujui za svojim narodom i svojom Dalmacijom. Napisao je delo
Ljetopis graanskih i crkvenih dogaaja, koje je od velike vanosti za dalmatinsku istoriju.
Nakon Napoleonovih osvajanja, Dalmacija je potpala pod upravu Francuza. Tek 1810. god. Srbi
su dobili svog prvog episkopa, Venedikta Kraljevia, Bio je poreklom Grk, plaljiv, i kada su se
Francuzi povukli iz Dalmacije, Venedikt je, plaei se Austrije koja je ponovo zavladala
Dalmacijom, pristao na uniju. Narod i svetenstvo su se jednoduno pobunili, i on je morao da
pobegne. Godine 1828, dalmatinska crkva je dola pod jurisdikciju Karlovake mitropolije.
Dolazi do naglog procvata eparhije. Posebno se istakao njen episkop Josif Rajai, potonji
patrijarh u Sremskim Karlovcima, zatim Stefan Kneevi, poznat kao dobar organizator, i uveni
u svetu kanonista bogoslov Nikodim Mila (+1915).
U Dalmaciji, u ibeniku je 1833. god. poela sa radom bogoslovija, a nastavila u Zadru 1841.
Ova duhovna kola ostavila je velikog traga u obrazovanju svetenstva u Dalmaciji.
Godine 1867 dolo je do nove podele izmeu Austrije i Ugarske (Maarske). Dalmacija je,
prema toj podeli, sa svojim eparhijama Dalmatinsko-istrijskom i Bokokotorskom 1874. potpala
pod jurisdikciju rumunsko-rusinske Bukovine, nazvane Bukovinsko-dalmatinska mitropolija.
Takvo stanje je ostalo sve do sloma Austrougarske 1918 i ujedinjenja Srpske crkve.
Crkva u Bosni i Hercegovini
Ova crkva je posle ukidanja Peke patrijarije potpala pod Carigradsku patrijariju. Episkopi su
takoe bili fanarioti, Grci. Poloaj pravoslavnih u Bosni i Hercegovini bio je izuzetno teak.
Buknuo je ustanak 1875, godine. Berlinski kongres 1878. dao je pravo Austrougarskoj da
okupira prostore Bosne i Hercegovine. Crkva je u tim krajevima tek 1880. god. nakon

konvencije Austrougarske drave i Vaseljenske patrijarije, dobila neku vrstu autonomije i pravo
na sopstvenu crkvenu jerarhiju Prvi bosanski mitropolit bio je Sava Kosanovi (1881-1885).
Mitropolit Sava je bio veoma vredan i energian ovek. Odmah je poeo da svim silama radi na
ureenju i unapreenju crkvenog ivota za pravoslavne Srbe Meutim, u tom radu je naiao na
isto tako energian otpor i ometanje od strane austrougarskih okupacionih vlasti, a posebno od
strane prozelitski nastrojene rimokatolike crkve i ministra Benjamina Kalaja. ("Kalaj Bosnu
kalajie" "Nesta krsta sa tri prsta; nesta Dina od Medina"). Mitropolit Sava je morao da napusti
Bosnu i Hercegovinu
Stara Srbija i Makedonija

Ova oblast je takoe bila pod vlau Cari-gradske patrijarije i njom su upravljali episkopi
fanarioti. Srbija, Bugarska i Grka su se oslobodile od Turaka u 19. veku. Oslobodilake
tendencije su postojale i u ovom delu junnh srpskih zemalja. Bugari su uspeli da uz pomo
Porte 1870. god. stvore autonomnu crkvenu Egzarhiju, u koju su, pored Bugarske, uli i drugi
krajevi: okolina Nia, Pirota i Vranja, zatim oblasti Skoplja, Bitolja, Debra, Strumice,
Nevrokopa. Egzarhat je imao sedite u Carigradu. Meutim, sabor istonih patrijarha, koji je
1872. zasedao u Carigradu, proglasio je bugarsku Egzarhiju za izmatiku (raskolniku) zbog
robovanja etnofiletizmu (nacionalizmu). Bugari su za episkope u srpskim krajevima u Povardarju
postavljali Bugare, to je izazvalo nezadovoljstvo tamonjeg stanovnitva. Na ovaj nain su se
Bugari revanirali Grcima-fanariotima. Reagovala je Srbija i srpska vlada. Oblast istone Srbije
(Ni, Pirot i Vranje) ula je u sastav Srbije 1878. godine. Samim tim su i crkve u gom kraju dole
pod okrilje Srpske mitropolije. Meutim, Juna Srbija i Povardarje su jo uvek ekali nacionalnu,
srpsku jerarhiju. U tim oblastima je kroz celu drugu polovinu 19. veka bila razvijena srpska
prosvetna i crkvena misija, kao i propaganda. Tu su delovali mnogi srpski uitelji i svetenici.
Godine 1871. u Prizrenu je osnovana bogoslovija, zatim mnoge druge srpske kole, tamparije,
prosvetko-kulturna drutva i ustanove. Zatim dolaze i mnogi srpski episkopi: u Prizren 1896. u
Skoplje 1897. u Veles 1910. I ove eparhije su 1920. god. ule u sastav Srpske crkve.

Ujedinjenje i vaspostavljanje Srpske Patrijarije

Prvi svetski rat se zavrio 1918. godine. Na ruevinama Austrougarske i evropskog dela Turske
ponikle su nove proirene drave. Stvorena je prvi put u istoriji Junih Slovena Kraljevina Srba,
Hrvata i Slovenaca. U maju 1919. u Beogradu su se sastali episkopi svih delova nekadanje
Peke patrijarije i proglasili, sada u novoj dravi, duhovno i administrativno jedinstvo. Stekli su

se svi uslovi da nekadanja Peka patrijarija, ukinuta daleke 1766. god. bude obnovljena. Nova
dravna vlast na elu sa kraljem Petrom I dala je saglasnost.
Srpska crkva se obratila Carigradskoj patrijariji kao majci crkvi i upoznala ja sa novim
okolnostima u kojima se nala, a sa eljom da se patrijarija obnovi. Vaseljenska patrijarija je to
odobrila, izdala je odgovarajui Tomos. Odran je potom Arhijerejski sabor u Sremskim
Karlovcima 30. avgusta / 12. septembra 1920. na dan Sabora srpskih svetitelja, na kome je
doneta odluka da se Srpska crkva uzdigne na stepen patrijarije. Prvi srpski patrijarh obnovljene
Patrijarije bio je mitropolit Srbije Dimitrije (Pavlovi) (1920-1930). Ustolien je u Beogradu
iste godine, a u manastiru Peka patrijarija 1924. U vreme patrijarha Dimitrija osnovano je
nekoliko novih eparhija. Bogoslovski fakultet u Beogradu i Zagrebu i bogoslovija u Bitolju.
U vreme patrijarha Varnave (Rosi) (1930-1937) donet je Crkveni ustav (1932). Osnovane su
Zagrebaka i Mukaevsko-prjaevska eparhija. Izmeu 1931. i 1947. Srpska crkva je imala 27
eparhija i vikarijat u Skadru. Crkveni ivot je pokrenut u svim oblastima. Podignuta je dananja
zgrada Patrijarije u Beogradu, kao i manastir Vavedenje u Beogradu i mnogi hramovi. Zapoet
je i hram Svetog Save u Beogradu (1935). Patrijarh Varnava se odluno usprotivio velikim
privilegijama rimokatolike crkve u Jugoslaviji (konkordatska kriza), koje su ile na tetu
pravoslavnih i ostalih veroispovesti. Preminuo je iznenada nou 23-24, juna 1937, godine u
vreme izglasavanja Konkordata u Narodnoj skuptini. Sveti arhijerejski sinodje takoe bio protiv
vladinog predloga. Kasnije je vlada povukla Konkordat.
Patrijarh Gavrilo (Doi) [1938-1950) sagradio je Patrijarijsku biblioteku u Sremskim
Karlovcima i zgradu internata za studente teologije na Karaburmi u Beogradu. Ubrzo je izbio
Drugi svetski rat. Patrijarh i Sinod su bili nrotiv pristupanja Trojnom paktu. U toku ovoga rata
(1941-1945) ubijeni su: mitropolit dabrobosanski Petar, episkop banjaluki Platon, episkop
gornjokarlovaki Sava, ekomoravski Gorazd. Ubijeno je 515 svetenika, monaha i verouitelja.
Godine 1942. moti sv. kneza Lazara i drugih svetitelja prenete su iz fruko-gorskih manastira u
Beograd. Patrijarh Gavrilo je bio zarobljen, najpre u manastiru Rakovici, Vojlovici, a zatim u
logoru Dahau u Nemakoj. Za sve vreme rata, do povratka, zamenjivao ga je Sveti sinod sa
skopskim mitropolitom Josifom (Cvijoviem) na elu.
Po zavretku Drugog svetskog rata Srpskoj crkvi nije isplaena ratna teta od 3.311.637.509
dinara. Komunisti su Crkvu odvojili od drave, oduzeli joj oko 70.000 hektara zemlje i 1.180
zgrada, koje su vredele osam milijardi dinara.
U doba patrijarha Vikentija (1950-1958) pritisak komunista na Crkvu bio je veliki. Godine 1952,
Bogoslovski fakultet je izbaen sa Beogradskog univerziteta zbog patrijarhovog odbijanja i
odugovlaenja da se razmotri takozvano pitanje "Makedonske crkve". Onje iznenada preminuo
1958. gocnns

Patrijarh German (1958-1990; +1991) je najdue od svih crkvenih poglavara bio na elu Crkve.
Osnovane su nove eparhije: Zapadnoevropska (1969), Australijska (1973), Vranjska (1975) i
Kanadska (1983). Obnovile su rad bogoslovije u manastiru Krki i Sremskim Karlovcima,
nastavljeni su radovn na novom hramu svetog Save u Beogradu (1985), sazidana je nova zgrada
Bogoslovskog fakulteta u Beogradu, obnovljeni mnogi asopisi i crkveni listovi. Dogodila su se i
dva raskola: u Americi (episkop Dionisije Milivojevi) 1963. godine i raskol eparhija u Junoj
Srbiji (takozvana Makedonska pravoslavna crkva u Skoplju). Ameriki raskol je zaceljen 1992.
godine.
Patrijarh Pavle (Stojevi) od 1990. god. najpreje izgladio raskol nae Crkve u Americi 1992. a
zatim se pristupilo osnivanju nekoliko novih eparhija: Britansko--skandinavske,
Srednjoevropske, Mileevske, Bihako-petrovake, Osjeko-poljske i Zapadnoevropske. Raspad
Jugoslavije i rat na podruju Bosne i Hercegovine (1992-1995) i u srpskim krajinama doneo je
mnogo zla kako narodu tako i Crkvi. Stvorena je Savezna Republika Jugoslavija (od Srbije i
Crne Gore ). Veina eparhija u zapadnim srpskim zemljama dobrim delom su u ratu opustele,
narod je raseljen, a crkve i manastiri razoreni.
Obnovljena je Bogoslovija na Cetinju (1992)

STANjE DANAS

Srpska Pravoslavna Crkva je samostalna i autokefalna Crkva koja ima dostojanstvo patrijarije.
U diptihu pravoslavnih patrijarija (prema vaeem diptihu Vaseljenske patrijarije) ona se nalazi
na estom mestu, posle Ruske a pre Rumunske crkve.
Sedite Srpske crkve je u Beogradu u patrijarijskom dvoru (delo patrijarha Varnave iz 1934.
godine). Poglavar Srpske crkve ima sledeu titulu:
"Arhiepiskop peski, mitropolit beogradsko-karlovaki i patrijarh srpski..." . Ima ukupno 39
eparhija. Sam patrijarh je eparhijski arhijerej u Arhiepiskopiji beogradsko-karlovakoj. etiri su
mitropolije: Zagrebako-ljubljanska i cele Italije, Crnogorsko-primorska, Srednjezapadnoamerika i Dabrobosanska. Ima 29 eparhija: ika, umadijska, abako-valjevska, Budimska,
Nika, Zvorniko -tuzlanska, Sremska, Banjaluka, Temivarska, Kanadska, Australijskonovozelandska-novograanika mitropolija, Ameriko-kanadska-novograanika mitropolija,
Istonoamerika, Banatska, Baka, Britansko-skandinavska, Rako-prizrenska, Zahumskohercegovaka, Bihako-petrovaka, Oseko-poljska i baranjska, Srednjo-evropska, Zapadno-

evropska, Timoka, Vranjska, Zapadnoamerika, Slavonska, Branievska, Mileevska,

Dalmatinska. Titularni episkopi postoje za sledee eparhije: Hvostanska, Budimljanska i
Jegarska. Srpska crkva danas ima preko 3.500 parohija, 204 manastira, oko 1.900 svetenika,
oko 230 monaha, 1.000 monahinja.
Od crkveno-prosvetnih ustanova ima est bogoslovija: u Beogradu, Sremskim Karlovcima (posle
Drugog svetskog rata kola je ponovo otvorena 1964. god.), Niu (to je Prizrenska bogoslovija
izmetena u Ni u leto 1999. godine, nadamo se privremeno), Cetinju (obnovljena 1992), Srbinju
(Bogoslovija iz manastira Krke, ovde od 1996) i Kragujevcu (od 1997). Dva su Bogoslovska
fakulteta, u Beogradu (osnovan 1905. radi od 1920. godine, iz sastava Beogradskog univerziteta
izbaen 1952. godine) i Libertivilu (od 1986), zatim Bogoslovski institut pri Bogoslovskom
fakultetu u Beogradu (1990) i Duhovnu akademiju u Srbinju (od 1994).
U bogoslovijama se trenutno koluje preko 1.000 uenika a na bogoslovskim fakultetima i
Akademiji studira preko 1.000 studenata.
Pored ovih ustanova Srpska crkva je osnovala 1993. godine u Beogradu i Akademiju za
umetnosti i konservaciju sa nekoliko odseka (ikonopis, freskopis, konservacija).
Slubeni list Srpske crkve je Glasnik (izlazi meseno), list Pravoslavlje, asopis Misionar i
Svetosavsko zvonce (deji list). Bogoslovski fakultet izdaje svoj bogoslovsko-nauni asopis
Bogoslovlje, a Sveti sinod izdaje Teoloke poglede. Pojedine eparhije izdaju svoje asopise
(Baka eparhija izdaje Besedu, Branievska Sabornost, abako-valjevska Glas irkve, Rakoprizrenska Sveti Knez Lazar, umadijska Kaleni., i tako dalje). teta je to Srpska crkva jo
nema svoju radio i televizijsku stanicu. Jedino u Valjevu postoji radio stanica "Glas Crkve"
(abako-valjevska eparhija)[1]
Nedae: Posle Drugog svetskog rata Srpska crkva se nala u veoma tekom poloaju. Crkvu su
nove vlasti odvojile od drave a kolu su odvojile od Crkve, po iskustvu boljevika u Rusiji.
Verska nastava je izbaena iz osnovnih i srednjih kola, Crkvi je oduzeta mnoga nepokretna
imovina i matine knjige (knjige roenih i krtenih, venanih i umrlih). Bogoslovski fakultet nije
jo vraen u sastav Beogradskog univerziteta. Jo uvek traje raskol takozvane Makedonske crkve
a slian problem se postavlja u Crnoj Gori (takozvana Crnogorska pravoslavna crkva, zvanino
registrovana 2000. godine). Godine 1999. (od 24. marta do polovine juna) Severnoatlantski savez
drava (NATO pakt) bombardovao je Srbiju. Potpisan je pod pritiskom Kumanovski vojnotehniki sporazum i meunarodne vojne snage su izvrile okupaciju dela Srbije, Kosova i
Metohije.
Srpsko stanovnitvo Je veim delom napustilo Kosovo i Metohiju, spaljeno je i porueno preko
80 crkava i manastira od kojih su neki iz 14. veka, na prostoru Rako-prizrenske eparhije.

Stara bogoslovija iz Prizrena je premetena u Ni, sedite Rako-prizrenske eparhije iz Prizrena

je premeteno u manastir Graanicu. Jo uvek je neizvesna sudbina preostalih Srba na Kosovu i
Metohiji, preostalih manstira i crkav