IV.

PARAKUSHTET PR INTERVENIMIN E NATO-s N

KOSOV
Proceset shoqrore kan parahistorin dhe historin e tyre. Kriza kushtetuese n
Jugosllavi kishte filluar me miratimin e amendamenteve n kushtetutn e Republiks
s Serbis, n vitin 1989. Me kt akt ishin hapur t gjitha mundsit pr zgjerimin e
mtejshm t saj, ngase ishin pamundsuar veprimet dhe aktivitetet kushtetuese pr t
gjetur rrugt e daljes nga kjo kriz. Kt do ta dshmonin vitet q do t vinin. Prandaj,
mund t thuhet se me miratimin e atyre amendamenteve n kushtetutn e Serbis,
kishte filluar akti i par i krizs n Jugosllavi.
IV.1 Korniza kushtetuese
Serbia n kt koh kishte filluar edhe aktin e dyt t krizs kushtetuese n Jugosllavi.
N parlamentin e Republiks s Serbis ishin nxjerr dy ligje, t cilat kishin rrnuar
trsisht pushtetin n Kosov. Kto ligje, secili ve e ve dhe t dy bashk, n t
njjtn koh kishin rrnuar edhe parimet themelore t kushtetuts s RSFJ-s, t vitit
1974. Serbia kishte aprovuar ligjin pr veprim n rrethana t veanta dhe ligjin pr
pushimin e puns s Kuvendit t KSA t Kosovs dhe t Kshillit Ekzekutiv t
Kuvendit t KSA t Kosovs. Me kto dy ligje t Kuvendit t RS t Serbis, ishin
shkelur parimet themelore, por edhe pjesa normative e Kushtetuts s RSFJ-s. Po
ashtu, ishin shkelur edhe ligjet federative, sidomos Ligji i Procedurs Penale, Ligji i
Procedurs s Prgjithshme Administrative, Ligji i Konflikteve Administrative e
ndonj tjetr, gj q dshmonte se po rrnohej nj sistem i tr juridik.
N Kosov, njerzit filluan t vetdijesoheshin se kushtetutshmria, si kategori
juridike, nuk mund t zbatohej n asnj rrethan. Prandaj, edhe nisma q ishte
planifikuar pr ta br vlersimin e kushtetutshmris s ligjeve t Republiks s
Serbis, n Gjykatn Kushtetuese t Jugosllavis nuk ishte realizuar, ngase ajo
gjykat, n fakt, edhe ksaj radhe e kishte bindur opinionin shqiptar t Kosovs se pr
drejtsin, vendoste politika. Ky ishte akti i dyt i rrnimit t kushtetutshmris n
jetn politike t Jugosllavis.
N RS t Serbis, n t njjtn mnyr ishte prgatitur edhe akti i tret i rrnimit t
Kushtetuts s RSFJ-s. N kt koh Serbia kishte br t gjitha veprimet pr
nxjerrjen e projektkushtetuts s saj. N parimet themelore t saj kishte shkelur qenien
e autonomis s Kosovs, por edhe parimet e ekzistencs s federats n prgjithsi.
Rrjedha e t gjitha ngjarjeve po dshmonte se po shkatrrohej nj krijes artificiale si
ishte Jugosllavia. T vetdijshm pr kto shkelje t Kushtetuts s vitit 1974,
delegatt e Kuvendit t Kosovs, m 2 korrik t vitit 1991, kishin shpallur Deklaratn
Kushtetuese pr Pavarsin e Kosovs. M 7 shtator t vitit 1991 ishte miratuar
Kushtetuta e Kosovs, si nj form e prgjigjes pr rrnimin e parimeve t

Kushtetuts s Jugosllavis, t vitit 1974. Me Kushtetutn e saj, Kosova shpallej

subjekt i barabart me republikat e tjera t Jugosllavis, sido q t prcaktohej
rregullimi i saj kushtetues, federativ ose konfederativ.
N ndrkoh kishin pasuar ndryshime n dy republikat veriore t Jugosllavis.
Ngjarjet zhvilloheshin n mnyr dinamike. M par Sllovenia, pastaj edhe Kroacia,
duke shfrytzuar t drejtn pr riprcaktim, pasi kishin br edhe disa veprime t tjera
juridike dhe kushtetuese, ishin deklaruar pr modelin e sistemit konfederativ, si dhe
pr pozitn e vet t pavarur n bashksin jugosllave, duke mos e fshehur edhe
variantin tjetr, at t shkputjes. Kto veprime i kishte br t qarta sidomos
Sllovenia. Duke e par rrugn npr t ciln po ecnin ngjarjet, mund t thuhet se po
kt rrug, me veprimet e saj, kishte ndjekur edhe Serbia. Duke shuar disa ligje
federative, Serbia kishte rritur edhe m shum mjegulln e paqartsive lidhur me
gjendjen kushtetuese t vendit.
N rrjedhn e ktyre ngjarjeve n Jugosllavi ishin t prfshir edhe faktor t caktuar
ndrkombtar, ngase ishin pjes e proceseve politike dhe diplomatike q
zhvilloheshin n kt vend. T dyja konceptet, ai i federats dhe ai konfederats, t
cilat ishin br publike pr ardhmrin e Jugosllavis, ishin n konkurrenc. Por, lojn
e konkurrencs e cakton tregu. Ligji i oferts do t ishte vendimtar pr prcaktim e
ktyre koncepteve, sipas nj pjese t madhe t analistve, edhe t atyre
ndrkombtar, q merreshin me raportet e krijuara n Jugosllavi. Nj dilem ishte
prher e pranishme: a do t ishin krkesat n raport me ofertn.
N tr kt vorbull ngjarjesh, nj pyetje ishte e pashmangshme, sidomos pr qytetart
shqiptar: ku gjendej Kosova dhe vend do t kishte n trsin e ktyre dy
koncepteve? Faktet flasin se asnjra pal nuk ishte marr me Kosovn, duke e ln
anash, duke e injoruar n kt mnyr ardhmrin e saj brenda nj kreature shtetrore,
e cila historikisht dihej se ishte pushtuese e Kosovs. Ksisoj, shqiptart dhe vendi i
tyre Kosova nuk ishin vendosur n asnjrin prej ktyre koncepteve. Serbia bashk me
mbshtetsit e saj, si propozues t modelit federativ, thuajse kishin harruar se me
Kushtetutn e RSFJ-s, t vitit 1974, Kosova ishte pjes prbrse e federalizmit
jugosllav. Po bhej e qart se edhe pjesmarrsit e tjer n kt sistem kishin pranuar
q t zbatohej kushtetuta e re serbe, e vitit 1989. Por, edhe propozuesit e modelit
konfederativ, n ann tjetr, nuk kishin arritur ta njihnin vullnetin e shprehur t
popullit shqiptar, q t jet i barabart me popujt e tjer, n mnyr q edhe Kosovs
ti ofronin streh n konfederat.
Por, si prher, edhe n kt rrjedh t ngjarjeve, her kishte nguti t madhe, her
tjetr ngecje t madhe. Ksisoj, pa marr parasysh se pr cilin opcion do t
deklaroheshin popujt e tjer, populli shqiptar, i cili ishte shumic n Kosov, prmes
prfaqsuesve t vet, ishte deklaruar pr njrn nga dy variantet, me kusht q Kosova

t ishte e barabart me njsit e tjera. Kurse n opinionin shqiptar t ksaj kohe,

thuhej qart dhe zshm se Kosova dhe shqiptart nuk kishin nevoj m shum se t
tjert t dshmonin sa ishin pr ekzistencn e Jugosllavis.
N kt dinamik t ngjarjeve, n ndrkoh, Serbia, pa marrveshje me Kosovn,
kishte prgatitur kushtetutn e vet t re, me t ciln Kosovn e kishte fshir nga
harta e Jugosllavis, duke e ln pjes t harts s saj, duke ia ndrruar edhe emrin.
Derisa rrnimi i plot i autonomis s Vojvodins ishte pranuar si rrjedh normale e
ngjarjeve, gj q dshmonte ndikimin e madh t faktorit serb atje, n Kosov ishte
br nj veprim tjetr. Kosova kishte miratuar Kushtetutn e saj t re, me t ciln ajo
ishte shkurorzuar nga Serbia, ngase dihej se Kosova ishte br pjes e Serbis me
dhun, n rrethana dhe kushte t administrimit ushtarak, me vendimet e Kuvendit t
Prizrenit t vitit 1945.
Reagimet e Serbis ishin t shpejta dhe dramatike. Mirpo, me kt hap t Kosovs
nuk ishte pajtuar Kryesia e RSFJ-s, e cila vepronte nn ndikimin e fuqishm t
politiks zyrtare t Serbis. M n fund, kjo kryesi kishte dal hapur kundr
veprimeve politike q kishte br Kosova.
Serbia tashtm nuk prfillte as dispozitat e kushtetuts s vet, as t kushtetuts s
Jugosllavis. Prandaj, n kundrshtim t thell me dispozitat e kushtetuts n fuqi t
RSFJ-s, at t vitit 1974, veanrisht me parimet themelore t saj (kapitulli i par),
mandej me nenet 1, 2 dhe 4 t Kushtetuts s RSFJ-s, si dhe t dispozitave pr
marrdhniet n Federat, andaj edhe pr organizimin n organet e Federats, Serbia
vazhdonte t zbatonte t ashtuquajturat masa t veanta n Kosov. N kt mnyr,
veprimet e ktilla politike rrezikonin funksionimin eKosovs si bashksi shoqrore
politike, si dhe realizimin e t drejtave dhe detyrave t saj n prgjithsi, rrjedhimisht
edhe si subjekt i Federats, n veanti. Si kan vrejtur edhe studiues t huaj, serbt
nuk donin tu bnin lshime t ktilla shqiptarve n Kosov, ngase e konsideronin si
djepin e historis serbe. Por, edhe pr faktin se shqiptart po tregonin gatishmri m t
madhe q t largoheshin nga tutela serbe, gj q serbt e shfrytzuan pr t br
propagand politike dhe diplomatike, gjoja pr krcnimin e serbve n Kosov.
Mund t thuhet prandaj se prirjet ndarse n republikat e tjera t Jugosllavis, si dhe
shtimi i lvizjes s shqiptarve pr pavarsim nga Serbia, ndikuan drejtprdrejt n
kundrveprimin e serbve, gj q solli shkatrrimin e plot t krijess artificiale
shtetrore si ishte Jugosllavia.
Veprimet kundr kushtetuts pr rrnimin e autonomis s Kosovs, nuk ishte vshtir
t argumentoheshin. Faktet pr kto veprime ishin t pakontestueshme. Pasojat ishin
t rnda dhe shkatrruese pr pozitn kushtetuese t autonomis s Kosovs. Mirpo,
bashk me rrnimin e pozits kushtetuese t Kosovs, po shkatrrohej edhe ekonomia,
shndetsia, arsimi, shkenca, kultura dhe informimi publik i saj. N rrethanat q ishin

krijuar n Kosov, sado q mund t duket paradoksale, shqiptart, q prbnin afro

90% t popullsis, ishin kategori q nuk njihej me kushtetut, pra ishin jasht ligjit
dhe nuk bnin jet parlamentare. Ata ishin kategori e qytetarve t dors s dyt t nj
shteti, pr t cilin thoshin se ishte i prbashkt.
Pr ta dshmuar kt, edhe para opinionit t Kosovs, por edhe para atij
ndrkombtar, mund t sheshohen vetm disa prej veprimeve ligjore q flasin pr
qndrimin e Serbis ndaj Kosovs. Lista e akteve juridike q kishte nxjerr Parlamenti
i Serbis pr ta rrnuar autonomin e Kosovs, ishte e gjat. Pr argumentim le t
prmenden disa:
- Amendamentet prej 9 deri n 49 n kushtetutn e Serbis, t dats 28 mars 1989;
- Ligji mbi veprimin e organeve republikane n rrethana t veanta, i dats 26 qershor
1990;
- Ligji mbi ndrprerjen e puns s Parlamentit t Kosovs dhe t Qeveris s Kosovs,
i dats 5 korrik 1990;
Ligji mbi marrdhniet e puns n rrethana t veanta, i dats 26 korrik 1990;
- Kushtetuta e Republiks s Serbis, e dats 27 shtator 1990;
- Ligji mbi ndrprerjen e puns s Kryesis s Kosovs, i dats 18 mars 1991;
- Vendimet mbi shkarkimin e antarit t Kryesis s Jugosllavis nga Kosova, Riza
Sapunxhiut, si dhe zgjedhjen e antarit tjetr t Kryesis s Jugosllavis nga Kosova,
Sejdo Bajramoviqit, t dats 18 mars 1991.
Mund t thuhet se rrnimi i autonomis s Kosovs kishte filluar me Amendamentet
n Kushtetutn e Serbis, t vitit 1989, n kundrshtim me do logjik kushtetuese
juridike q prmbajn parimet themelore t Kushtetuts s Jugosllavis, t vitit 1974,
e cila ishte n fuqi, si dhe pjesa normative e saj. Sipas ktyre parimeve, Kosova ishte
pjes prbrse e Federats me autoritet vetjak kushtetues (kishte aprovuar
kushtetutn e saj po n at vit), q ishte garantuese e sovranitetit pr qytetart dhe
nacionalitetet e saj.
IV.2 Gjendja n Kosov dhe opinion
N fillim t viteve nntdhjet, gjendja n Kosov, si dhe n tr territorin e
Jugosllavis, vinte duke u prkeqsuar. Mirpo, derisa n republikat e tjera, sidomos
n Slloveni dhe n Kroaci, mund t prballohej gjendja, prkundr shtypjes q bhej
nga organet qendrore t Jugosllavis, t ciln e mbikqyrte Serbia, n Kosov shenjat
e para t terrorit serb q do t vinte, dalin n siprfaqe n mnyr t dukshme.

Institucionet e drejtsis botrore dhe mekanizmat e tyre pr ruajtjen e paqes dhe t t

drejtave t njeriut, nuk ishin lodhur shum pr t i gjetur mundsit pr ndalimin e
dhuns s prditshme, por vetm kishin aprovuar ndonj rezolut prmes s cils
dnoheshin her me gjuh m t ashpr, her sa pr t thn, padrejtsit sociale,
kulturore, politike dhe kombtare q po bheshin n Kosov. Mirpo, askush nuk
thoshte se cilat ishin shkaqet kryesore, ngase t gjitha padrejtsit q ndodhnin n
Kosov kishin baz historike dhe kombtare. Kosova kishte afro nj shekull q ishte e
pushtuar, kurse popullata shumic, mbi 90%, q e popullonte Kosovn, nuk ishte
popullat sllave.
N fund t vitit 1993, Serbia dhe organet e pushtetit t saj kishin marr t gjitha
nivelet e administrimit t Kosovs, duke filluar nga ai politik. Prandaj, puntort
shqiptar, padgjueshmrin qytetare e shprehnin me protesta dhe demonstrata, duke
shpresuar se mund ta mbronin pasurin e vet, t ciln e kishin krijuar me djers dhe
mund. Por, demonstronin edhe pr ta ruajtur ekzistencn e vet sociale dhe politike. Pr
kto veprime u nxorn n mnyr masive nga puna. Kjo ishte nj form e aparteidit, t
cilin nuk donin ta kuptonin qendrat e mdha botrore, ose, edhe kur e kuptonin,
mnyra e vetme e veprimit t tyre ishte aprovimi i rezolutave pr shkeljen e t
drejtave dhe t lirive t njeriut.
N sesionin e 50-t, mbajtur n Gjenev t Zvicrs, n Komisionin pr t Drejtat e
Njeriut, m 9 mars 1994, ishte aprovuar nj rezolut e ktill, t ciln e kishin
propozuar Shtetet e Bashkuara t Ameriks. N rezolut paraqitej gjendja e rnd n
fushn e t drejtave t njeriut n Kosov.126
N Kosov, edhe pas aprovimit t ksaj rezolute, gjendja n terren, pra, shkelja e t
drejtave t njeriut, jo vetm q nuk kishte ndryshuar fare pr t mir, por kishte ardhur
duke u prkeqsuar. Organet qendrore t Jugosllavis, e cila ishte nnshkruese e t
gjitha konventave ndrkombtare, edhe pr t drejtat e njeriut, ishin t obliguara t i
zbatonin. Por, prve demagogjis politike dhe diplomatike, pr zbatimin e tyre nuk
bhej asgj. Si shihet, edhe nga tekstet e rezolutave q jan aprovuar deri n fillim t
vitit 1998, ather kur fillon lufta e armatosur e Ushtris lirimtare t Kosovs,
bashksia ndrkombtare ishte shum e paknaqur me sjelljen e Jugosllavis.
Paknaqsia, t shumtn e rasteve, shprehej vetm sa pr t thn. Prandaj, organizma
dhe mekanizma t caktuar t Kombeve t Bashkuara aprovonin rezoluta, njrn pas
tjetrs, pr t vn kontroll mbi gjendjen e t drejtave t njeriut n Jugosllavi, vemas
n territorin e Kosovs, ku popullata shumic ishte shqiptare. Nj rezolut e till ishte
aprovuar edhe nga Komisioni pr t Drejtat e Njeriut, n sesionin e 51-t t Kombeve
t Bashkuara.

M 13 dhjetor t vitit 1994, n Sesionin e 51-t t Komisionit pr t Drejtat e Njeriut,

ishte miratuar nj rezolut e veant pr Kosovn. Pr her t par Kosova ishte tem
e veant.
Prkundr t gjitha prpjekjeve t bashksis ndrkombtare, duke prfshir ktu edhe
t drguarit special t Sekretarit t Prgjithshm t Kombeve t Bashkuara, gjendja
n Kosov, n t gjitha fushat e jets, vinte duke u br prher e m e padurueshme.
Burgosjet politike, si shihet edhe n rezolutat e mparshme, ishin br dukuri e dits,
kurse mbrojtja dhe realizimi i t drejtave t tyre nprkmbej m keq se n vendet
kolonialiste.
Futja e masave t dhunshme n institucionet arsimore, kulturore dhe shndetsore,
largimi nga vendet e puns i puntorve shqiptar, mohimi i t drejts pr t u
shkolluar n gjuhn amtare, si dhe t drejta t tjera t garantuara me nj varg
konventash ndrkombtare, n territorin e
Kosovs jo vetm nuk zbatoheshin, por as q mund t merreshin me mend. Kto
fakte i dinte bashksia ndrkombtare, si i dinin edhe qendrat e vendosjes s
drejtsis ndrkombtare.
Shkelja e t drejtave t njeriut, n kt mnyr, kishte arritur pikn kulmore. Ishte
shpeshtuar shum edhe numri i vrasjeve t shqiptarve, pr t cilat nuk prgjigjej
askush. Edhe kto fakte i dinte bashksia ndrkombtare, qoft nga raportet q merrte
nga Kosova, qoft nga ato q i drgonin organizatat joqeveritare ndrkombtare,
kryesisht t vendosura n kryeqytetin e Jugosllavis.
Organet policore dhe administrative t pushtetit okupues t Serbis zbatonin politikn
e aparteidit. Prandaj, komisione t caktuara t Organizats s Kombeve t Bashkuara,
srish nn trysnin e shteteve demokratike t bots, sidomos t Shteteve t Bashkuara
t Ameriks, por edhe t disa shteteve t tjera, kishin ndrmarr veprime pr t
mbajtur seanc dgjimore t veant pr gjendjen n Kosov, si dhe pr ta aprovuar
nj rezolut t re pr kt gjendje.
Po fillonte viti 1995 dhe luftrat e prgjakshme, t shkaktuar nga regjimi neofashist i
Beogradit, nuk po pushonin. Kosovs ende nuk i kishte ardhur radha. Mirpo, forca q
do t luftonte pr liri, Ushtria lirimtare e Kosovs, kishte vite q po organizohej.128
N kt vit do t mbahej Konferenca e Dejtonit, kurse pr shqiptart e Kosovs
mbaheshin seanca dgjimore, n mnyr q pas dgjimit t dshmive, edhe nga pala
shqiptare, t aprovoheshin rezoluta t tjera, t cilat n fakt nuk kishin asnj efekt.
IV.3 Kosova n kuvendet ndrkombtare
Problemi i Kosovs dhe shtja shqiptare nuk ishin krijuar n kohn e zhbrjes s

Jugosllavis. shtja shqiptare kishte filluar q nga koha e Krizs Lindore, pr t

marr nj zgjidhje t pjesshme vetm pas Lufts s Ushtris lirimtare t Kosovs, n
fund t viteve nntdhjet. Kriza Lindore, si njihej koha e luftimeve ruso-turke,
kishte marr prmasa t gjera dhe tragjike. Pjesa m e prgjakshme e ksaj tragjedia
ishte populli shqiptar, tokat e t cilit Perandoria Osmane bashk me fuqit e tjera t
mdha t asaj kohe, i kishin nxjerr n treg. Bashksia ndrkombtare e kishte par t
udhs t angazhohej, n mnyr q t i jepte fund gjakderdhjes dhe vrasjes s njerzve
t pafajshm. Prandaj ishte thirrur Kongresi i Berlinit, i cili i kishte filluar punimet m
13 qershor t vitit 1878. Qllimi kryesor i tij ishte q edhe nj her t rishqyrtoheshin
problemet e Krizs Lindore, pas s ashtuquajturs Paqe e Shn Stefanit, e po atij viti.
Si dihet, tokat shqiptare ishin coptuar edhe n Konferencn e Paqes s Shn
Stefanit, mirpo disa fuqi evropiane ishin t paknaqura, andaj duhej edhe nj her t
shqyrtoheshin problemet q nga fillimi.
IV.3. a. Kongresi i Berlinit
Gjeografia
kombtare shqiptare, n rendin e dits s Kongresit t Berlinit, i cili u mbajt m 5
korrik t vitit 1878, po shkonte e coptuar. N t ashtuquajturin Protokolli 13, ky
kuvend i madh ndrkombtar kishte vendosur ta coptonte srish Shqiprin. Thuajse
m shum se gjysma e gjeografis kombtare u jepej shteteve fqinje q po krijoheshin,
grekve, serbve dhe malazezve. N baz t nenit 24 t Traktatit t Kongresit t
Berlinit, ishte hapur mundsia q amria, edhe pse territor etnik shqiptar, t i merrej
Shqipris dhe ti dhurohej Greqis.
Tragjedia e popullit shqiptar historikisht nuk prfundon ktu. N fillim t vitit 1878,
714 fshatra t Sanxhakut t Nishit, si pjes e Vilajetit t Kosovs, i kishte okupuar
Serbia. Ky ishte nj akt tjetr tragjik mbi tokat shqiptare, t cilat jo vetm ishin
okupuar, por ishte br edhe spastrimi etnik i tyre. N kohn e mbajtjes s Kongresit
t Berlinit, ishte marr si akt i kryer, pra si gjendje e fakteve t kryera n terren.
Askushnga qarqet ndrkombtare nuk e kishte ngritur zrin, qoft edhe pr t thn dy
fjal pr shkeljen e t drejtave t njeriut, dhe kjo ishte ironia m e madhe e qendrave
botrore t vendosjes q flisnin n emr t drejtsis ndrkombtare.
Kurse, t flitej pr mbrojtjen e t drejts pr pronn dhe jetn, as q ishte diskutuar
ndonjher gjat ktij kongresi.
Fatin e Sanxhakut t Nishit mund ta kishin edhe shum vise t tjera shqiptare, pr t
cilat kishin apetitet e tyre gllabruese Mali i Zi dhe Greqia. Pra, rreziku ishte shum i
madh. Pjes e ksaj ironie tragjike pr tokat shqiptare ishte edhe loja diplomatike e
qarqet n Berlin. Me ndihmn e rusve dhe francezve, e kishin luajtur lojn e tyre
dhe n nguti e sipr kishin vn si probleme t pazgjidhura vetm shtjen e Vranjs,
n njrn an, dhe t Perpellacit, n ann tjetr. Ksisoj, prandaj, diplomacia botrore
e tubuar n Berlin, n vend q t merrej me jetn dhe pronn e banorve t 714

fshatrave shqiptare t Sanxhakut t Nishit, t cilat i ishin marr Vilajetit t Kosovs,

merreshin me dy probleme periferike. N kt mnyr, ata linin anash problemin
madhor t shtjes shqiptare, ngase n t gjitha situatat dhe rrethanat e mvonshme,
Serbia me nj pjes t bashksis ndrkombtare do ta luaj kt loj duke e ln pr
m shum se nj shekull t pazgjidhur shtjen shqiptare.
IV.3. b. Konferenca e Londrs (1913)
U deshn m shum se dy dhjetvjear luftrash t prgjakshme, n gjith hapsirn
e tokave shqiptare, kur po shprbhej Perandoria Osmane, n mnyr q shqiptart t
vendosnin pr fatin e tyre. Pjesa m e madhe e ktyre tokave t gjeografis son ishin
gjendur si hekuri mes kudhrs e ekanit, nga qndrimet pushtuese t fqinjve tan.
Atdhetart shqiptar, sidomos pas luftrave t viteve 1910-1912, n t gjitha pjest e
vendit, kishin br prgatitjet pr mbajtjen e Kuvendit t Vlors. M 28 nntor t vitit
1912, Plaku i Urt i Vlors, si e ka cilsuar kujtesa popullore, kishte shpallur
Pavarsin e Shqipris. N Kuvendin e Vlors ishin t prfaqsuara t gjitha viset
etnike kombtare, pra edhe Vilajeti i Kosovs.
Nevojat e shtetit t ri pr t komunikuar me Evropn ishin shum t mdha dhe shum
t ngutshme. Kuvendi i Vlors, pr paraqitjen e krkesave n fushn diplomatike,
kishte zgjedhur nj delegacion q ta prfaqsonte Shqiprin etnike n Konferencn
Ndrkombtare pr Ballkanin, e cila do t mbahej n Londr, m 1913. Delegacioni
shqiptar, n fund t dhjetorit t vitit 1912, kishte marr t gjitha akreditimet pr ta
prfaqsuar integritetin territorial dhe etnik t kombit shqiptar n Konferencn e
Londrs. M 2 janar t vitit 1913, delegacioni shqiptar ia kishte dorzuar Konferencs
s Londrs Memorandumin, n t cilin krkohej q Shqipria etnike t pranohej n
kufijt e saj natyror.
Mirpo, pasi nuk kishte arritur ti paraqiste t dhnat statistikore dhe t dhnat
historike pr Kosovn, delegacionit do t i mundsohej q edhe m 25 janar t vitit
1913 t paraqiste t dhnat shtes pr ta plotsuar memorandumin e vet.
Konferencs s Londrs nj memorandum ia kishte dorzuar Greqia, m 5 janar, kurse
Serbia memorandumin e saj e dorzon m 8 janar t vitit 1913. N ann tjetr, qarqet
politike serbe, pr ta ln anash diskutimin e problemit t Kosovs, t cilin
delegacioni shqiptar ia kishte dorzuar Konferencs s Londrs, s pari e kishte
burgosur Hasan Prishtinn me t gjith bashkpuntort e tij.
Dnimin me burg i kishin drguar ta mbanin n burgun e Kalemegdanit n Beograd.
Si thon dokumentet historike, Konferenca e Londrs, m 29 korrik t atij viti, do t
prcaktonte kornizat pr zgjidhjen e shtjes s Shqipris. Mirpo, prve t tjerash,
do t dshmohet se diplomacia shqiptare ishte e paorganizuar n shum rrafshe.

Andaj, si pasoj e ktij mosorganizimi, coptimi tragjik i gjeografis shqiptare do t

vazhdoj edhe pr nj shekull.
IV.3. c. Konferenca e Versajs (1919)
Tragjedia e coptimit t tokave shqiptare ishte aq e madhe dhe kishte vazhduar pr
vite t tra, sa nuk ka institucion shkencor ndrkombtar dhe nuk ka diplomaci
ndrkombtare q nuk e ka ditur dhe q nuk e njeh prmasn tragjike t ktij coptimi.
Populli shqiptar, i gjendur n nj situat pa shtegdalje dhe duke prcjell me ankth
rrjedhn e ngjarjeve, po prgatitej t i bnte ball shprbrjes s mtejshme kombtare.
N dhjetor t vitit 1918 ishte formuar Komiteti pr Mbrojtjen Kombtare t Kosovs, i
cili i drgon letr Konferencs s Versajs. N letr u bhej me dije diplomacive
evropiane gjendja e rnd e shqiptarve dhe krkohej nga ato q t i merrte n
konsiderat krkesat shqiptare. Komiteti i Kosovs e kishte njoftuar Konferencn e
Versajes se delegacionin e saj do ta kryesonte Hasan Prishtina, kurse n prbrjen e tij
do t ishin edhe Hoxh Kadriu dhe Bedri Pejani. Mirpo, pjesmarrja e delegacionit
ishte penguar nga qarqet serbe dhe nga ato franceze. Padrejtsia ishte e madhe. Po
ashtu e madhe ishte edhe heshtja e qendrave evropiane t vendosjes. Shqiptarve u
kishte mbetur vetm drgimi i memorandumeve dhe i peticioneve, drejtuar t gjitha
niveleve diplomatike t Evrops Perndimore.
Gjendjen e rnd t coptimit t tokave shqiptare e bnte edhe m tragjike mendsia
krahinore dhe patriarkale e pjesmarrjes n Konferencn e Versajes, t vitit 1919.
Interesat e shqiptarve n kt konferenc, pr fat t keq, do t bnin prpjekje t i
mbronin shtat delegacione. T gjitha kto delegacione, kur kishin filluar punimet e
Konferencs, m 12 janar 1919, ishin n Paris me t gjitha materialet e nevojshme pr
ta mbrojtur shtjen shqiptare.
Gjat gjith kohs s qndrimit t delegacionit shqiptar n Versaj, por edhe m von
n Gjenev, shtja e Kosovs do t diskutohej n nivele t caktuara, mirpo, n do
koh, aty ishin serbt dhe grekt, t cilt thuajse bnin kujdestari pr t penguar
ndonj zgjidhje pr shtjen shqiptare, e cila prher vinte duke u keqsuar.
Prkundr shurdhris s diplomacis evropiane, prkundr tragjedis q ndodhte n
territorin e tokave shqiptare, kishte edhe ndonj sukses diplomatik q do ta shnonte
shqyrtimi i shtjes s Kosovs. E vlen t prmenden sidomos peticionet q ia kishte
drguar Lidhjes s Kombeve n Gjenev Hasan Prishtina, n vitet 1917, 1929 dhe
1930.130
Po ashtu, Lidhjes s Kombeve n Gjenev, m 1930, peticion i kishin drguar edhe
priftrinjt atdhetar shqiptar, si Dom Kurti, Dom Bizaku dhe Dom Gashi. Peticioni

kishte ndikuar pr nj qasje m serioze n arenn ndrkombtare, n mnyr q t

merrej n konsiderat zgjidhja e problemit t Kosovs.
IV.3. . Konferena e Parisit (1946)
Enver
Hoxha, n Konferencn e Paqes n Paris, m 1946, ishte prfaqsues i Shqipris.
Mirpo, ai ishte n cilsin e vzhguesit, gj q ishte pr t u habitur. Ai nuk kishte t
drejt t paraqiste asnj krkes. T drejtat e Shqipris, q ishte i vetmi vend n bot,
i cili ishte liruar me forcat e veta, n Paris i prfaqsonin Mosha Pijade dhe Eduard
Kardeli, q ishte nj absurd i llojit t vet.131 N dokumentet sekrete t konferencs,
me t cilat nuk ishte njohur fare Enver Hoxha, thuhej se Shqipria nuk duhej t
prfaqsohej n Konferencn e Paqes n Paris, m 1946, sepse do t bhej republika
e shtat e Jugosllavis. Ndr t tjera, ky ishte atentati i radhs kundr zgjidhjes s
shtjes shqiptare. Diplomacia evropiane e asaj kohe, e ndihmuar nga ajo ruse, kishte
prgatitur nj skenar t ktill me qllim q problemi i Kosovs t lihej anash dhe t
mos zgjidhej. Ngase, si dihet edhe historikisht, kur nuk zgjidhej problemi i Kosovs,
edhe shtja shqiptare mbetej e pazgjidhur. N kt drejtim, mund t thuhet se
delegacioni jugosllav ia kishte arritur qllimit. Pr ironi, ata kishin arritur ta krijonin
bindjen te qarqet diplomatike evropiane, t pranishme n Konferenc, se vrtet
Jugosllavia po e mbronte Shqiprin, sidomos nga grekt dhe aleatt e tyre. Kt loj
t teatrit diplomatik, Enver Hoxha e kishte kuptuar m 1947, mirpo do gj kishte
marr fund. Pr ta dshmuar kt, mund t prmendet nj letr sekrete e shkruar nga
Josip Gjergja, n fund t vitit 1948, ku dshmohet se loja ishte br me qllim q
problemi i Kosovs t mos diskutohej n Konferencn e Parisit.
N baz t fakteve historike, mund t thuhet, prandaj, se deri n fillim t viteve
nntdhjet, problemi i Kosovs sht trajtuar n arenn politike ndrkombtare, por
asnjher ndonj forum serioz ndrkombtar nuk sht marr me t.
N rrjedhn e ngjarjeve historike, plagn e madhe t shkaktuar nga padrejtsit q u
ishin br shqiptarve n prgjithsi, kurse Kosovs n veanti, srish do ta
aktualizojn Demonstratat e vitit 1968 dhe veprimtaria atdhetare e Adem Demait me
shok. Kurse trajtimin e shtjes s pazgjidhur shqiptare, si nj problem me prmas
kombtare, do ta aktualizojn srish, Demonstratat e vitit 1981132 dhe ngjarjet q
pasojn deri n vitin 1990. N kt rrjedh sht e udhs t vshtrohet edhe Lvizja e
Pajtimit Kombtar (19901992), t ciln e kishte udhhequr rinia dhe inteligjencia
shqiptare.
IV.3. d. Kosova n Konferencn e Londrs (1992)
Po kalonte nj shekull, kurse shtja shqiptare ende nuk ishte shtruar n asnj
konferenc ndrkombtare, qoft pr t filluar zgjidhjen e ksaj shtjeje, qoft pr t
gjetur rrugt e mundshme t heqjes s padrejtsive historike q i ishin br popullit

shqiptar. N kt mnyr, pra, shqiptart nuk kishin mundsi t flisnin pr t drejtat e

tyre kombtare dhe historike.
Shqiptart e Kosovs, edhe m 1992, shkuan n Londr si nj delegacion vzhgues.
N baz t dokumenteve q dihen, nuk kishin dorzuar asgj. Nuk kishte asnj
mundsi q t vihej n lvizje diplomacia evropiane, se n shumsin e shtjeve pr
t cilat do t vendosej n at konferenc, do t duhej t shtrohej edhe shtja
shqiptare, sidomos problemi i madh i Kosovs. Diplomacia evropiane po vendoste pr
shum shtje, kurse delegacioni shqiptar ishte vetm vzhgues.
Mund t mos jet e sakt, por ngjashmrit me vitin 1946, n Konferencn e Parisit,
ishin shum t mdha. Ktu mungonte vetm emri i shtetit q prfaqsonte Kosovn,
si bnte n at koh delegacioni i Jugosllavis pr Shqiprin. Pjesmarrsit
shqiptar, t cilt kishin marr prsipr t paraqitnin krkesat n emr t shqiptarve
t Kosovs n Konferencn e Londrs, t vitit 1992, deshm ose nuk deshm ne, n
histori do t njihen si oportunist, kurse n planin diplomatik profesionalisht t
dshtuar. N mnyrn si deklaronin ata, i bie sikur t shohsh ndrr me sy hapur, se
bota do tia sillte lirin Kosovs. Prandaj, mund t thuhet se me nj filozofi t ktill
politike Kosova edhe m tutje do t mbetej n periferi. Po pr kto arsye, po pr kt
mnyr t organizimit dhe t veprimit, Kosova nuk do t ftohej as n Dejton, n vitin
1995. Mirpo, m 1 tetor 1997, heqjes s robris s Kosovs do t i prcaktohet rruga
e ecjes, kur rinia shqiptare, s pari me demonstratat e studentve, vihet n lvizje, e
cila do t kurorzohet me daljen publike t Ushtris lirimtare t Kosovs, m 28
nntor 1997. Andaj, deri n kt koh, kontaktet diplomatike nuk kishin munguar, por
frytet e atyre kontakteve do t treteshin si bryma para diellit nga propaganda e
diplomacis serbe dhe ruse.
IV.4 Marrveshja e Dejtonit dhe Kosova
Pas prpjekjeve t mdha t bashksis ndrkombtare, sidomos t Shteteve t
Bashkuara t Ameriks, ishte nnshkruar Marrveshja e Dejtonit. Kurse, problemi i
Kosovs vrtitej, pa krkuar asnj zgjidhje, ndrmjet dy skajeve. N njrin skaj,
serbt, t cilt prkundr fjalorit politik e diplomatik, praktikisht m nuk ishin t
interesuar pr gjendjen as luft, as paqe. N skajin tjetr, shqiptart, t cilt prisnin
zgjidhje paqsore t problemit t Kosovs, me kokn drejtuar nga qielli, thuajse
perndia kishte mbetur shpresa e fundit e tyre. N qendrat ndrkombtare t vendosjes
ende krkohej dhe insistohej q Kosova t mbetej pjes e Serbis. Marr n trsi, nuk
kishte ndonj veprim konkret q dshmonte se merrej me t, si merrej me shtetet e
tjera q ishin shkputur.
Prkundr faktit se vetm Shtetet e Bashkuara ishin t angazhuara pr Kosovn,
administrata amerikane e Presidentit Klinton prher prballej me kushtzimet e pals
serbe. fardo diskutimi pr Kosovn do t vinte n pikpyetje zbatimin e

Marrveshjes s Dejtonit, kmbngulte Serbia. Administrata e SHBA-s vzhgonte

me kujdes zhvillimet n rajon dhe ishte e vetdijshme pr situatn shprthyese n
Kosov. N kt rrjedh t vzhgimeve amerikane, pas Marrveshjes s Dejtonit,
Departamenti i Shtetit e kishte prmendur n mnyr t veant problemin shqiptar n
Kosov. Mirpo, kto nivele faktike t angazhimit nuk mjaftonin pr ta zbutur frikn e
shqiptarve. Ata mendonin se ishin prjashtuar nga akti q ishte shpallur si nj plan i
plot paqsor pr Jugosllavin. N ann tjetr, shumica e shteteve t Evrops e kishin
fjetur mendjen pr zgjidhjen e problemit t Kosovs, si pjes e shtjes s pazgjidhur
shqiptare.
Kundrimi i ktill i rrjedhs s ngjarjeve, pas Marrveshjes s Dejtonit, l t kuptohet
se vetm politika e SHBA-s kishte mbetur vzhguese e regjimit t Milosheviqit n
Kosov. Pr shkak t ksaj gjendjeje, administrata e SHBA-s koh pas kohe i
drgonte sinjale t forta Beogradit, q ta prmirsonte qndrimin ndaj shqiptarve, n
mnyr q ti hiqeshin sanksionet ekonomike. As kto prpjekje nuk e shptuan
Kosovn nga lufta, si nuk e shptoi as politika paqsore.
Lufta ndrmjet serbve dhe shqiptarve, e parapar pr nj koh t gjat, kishte
shprthyer n javn e par t marsit, t vitit 1998. Prkundr prpjekjeve t
diplomacis evropiane, ka shum fakte bindse se marrja me problemin e Kosovs,
nuk mbshtetej n ndonj veprim t mirfillt. Mund t thuhet, prandaj, se vetm
administrata amerikane n mnyr parsore merrej me zgjidhjen e problemit t
Kosovs.
Po bhej m shum se nj vit q n Kosov kishte filluar lufta e armatosur. Bashk me
t kishte filluar edhe zbatimi i programeve serbe q do t kishin prmasa tmerruese
me pasoja tragjike.
Administrata e Presidentit Klinton, pas nj viti luftimesh n Kosov, e mbshtetur nga
opinioni publik amerikan, po prgatitej ta merrte prsipr udhheqjen e aksioneve
ushtarake t NATO-s kundr Serbis dhe caqeve ushtarake e policore serbe n
Kosov. Si do t tregojn faktet m von, askush nga diplomatt perndimor nuk e
kishte parapar se bombardimet mund t zgjasnin aq shum. Mirpo, vetm pr nj
fakt nuk kishte dyshuar askush. T gjith ishin t bindur se fitorja e Aleancs m t
fuqishme ushtarake n bot, n tok e mbshtetur dhe e prkrahur nga Lufta e
Ushtris lirimtare t Kosovs, ishte e pashmangshme.
Bombardimet kishin zgjatur 78 dit. Intensiteti i tyre ishte i ndryshueshm. Ato her
ishin shum t shpeshta, ditn dhe natn, her gjendeshin arsyetime, duke filluar nga
faktort klimatik e deri te mungesa e avionve, pr t i rralluar sulmet mbi caqet
ushtarake serbe n Kosov dhe n Serbi. N ann tjetr, lufta e ushtarve t UK-s

bhej prher e m e rnd, qoft pr shkak t spastrimit etnik q kishin ndrmarr

forcat ushtarake dhe policore t Serbis, qoft pr shkak t koordinimit t veprimeve
luftarake me Aleancn Veriatlantike.
Mirpo, duke vlersuar gjendjen e prgjithshme dhe kmbnguljen e NATO-s, n
qershor t vitit 1999, regjimi serb kishte pranuar krkesat e NATO-s. Me
marrveshjen e nnshkruar, ky regjim ishte i detyruar t i trhiqte t gjitha forcat
policore dhe ushtarake nga Kosova.
IV.4. a. Bashksia ndrkombtare
Serbia, e cila kishte shkaktuar edhe tri luftra t tjera n territorin e Jugosllavis,
kishte shfrytzuar dobsit e faktorit ndrkombtar ndaj ofensivs serbe t vers s
vitit 1998. Faktori ndrkombtar, prve t tjerash, ishte i dobt edhe pr shkak t
prarjeve, thuajse t prhershme, brenda komunitetit. N kt rrjedh, n Kshillin e
Sigurimit, Kina dhe Rusia, t dyja antare t prhershme dhe me t drejtn e vetos,
thoshin se konflikti ishte nj shtje e brendshme e Serbis, i cili duhej t zgjidhej nga
autoritetet serbe. Qndrimi i ktill kishte bllokuar efektet e nj prgjigjeje energjike
q do t mund t jepte Kshilli i Sigurimit pr ndalimin ose zgjidhjen e ktij konflikti.
Kishte pasur edhe disa prpjekje para muajit shtator pr ta parandaluar prmasn
tragjike t ngjarjeve, por, si dihet, ato ishin m shum fjal, sesa veprime konkrete.
Masa e vetme q kishte marr Kshilli i Sigurimit, e cila dukej si nj kafshim
fshehurazi, ishte aprovimi i Rezoluts 1160, e miratuar m 31 mars 1998. Me rezolut
vihej nj embargo armsh pr RFJ-n, e cila ishte arritur paraprakisht me abstenimin e
Kins dhe duke shprfillur paralajmrimet e Grupit t Kontaktit.
Nj rezolut tjetr, ajo me numr 1199, e Kshillit t Sigurimit t Kombeve t
Bashkuara, ishte miratuar m 23 shtator 1998, kur srish Kina kishte abstenuar dhe
kishte zvarritur edhe m tej dnimin e akteve t dhuns q kryheshin n Kosov, n
nj an, kurse n ann tjetr, duke riafirmuar embargon e armve, ngase zbatohej
kapitulli VII i Karts s Kombeve t Bashkuara, n t cilin, prve t tjerash,
parashihej edhe krkesa pr ndrprerjen e menjhershme t luftimeve.135
Prve t tjerash, n kt rezolut i bhej thirrje presidentit t RFJ-s pr t vn n
jet angazhimet e tij t marra n deklaratn e prbashkt me Jelcinin, t 16 qershorit t
vitit 1998. N deklarat, prve t tjerash, ishte marr obligim t hiqej dor nga
aksionet represive kundr popullsis civile dhe t shtohej angazhimi pr kthimin e
refugjatve. Po ashtu, n rezolut parashihej edhe garantimi i pranis s plot t
Gjykats Ndrkombtare pr Krimet e Lufts dhe t UNHCR-s.
Mirpo, nuk ishin realizuar asnjra nga kto krkesa, as nga marrveshja e organeve
shtetrore t Jugosllavis me kryetarin Jelcin, as krkesat q ishin parapar me

rezolutn e siprprmendur. Prandaj, gjat muajve janar dhe shkurt, koh pas kohe,
por pa ndrprer, ishin br prforcime t reja t pozicioneve ushtarake dhe policore
serbe. N Kosov, prkundr faktit se ishin t vendosura tr ato forca ushtarake dhe
policore, ishte futur armatim i rnd dhe ishin shtuar lvizjet dhe veprimet luftarake.
T gjitha kto ngjarje i kishte dhn t detajuara nj raport i KSBE-s pr Kosovn,
me titullin shum karakteristik dhe shum domethns Si sht par, si sht
rrfyer (pjesa I).
M 13 dhjetor t vitit 1998, ushtria serbe kishte vrar m shum se tridhjet shqiptar
etnik, prgjat kufirit me Shqiprin, me pretekstin se ata po bnin kontraband
armsh.136
Kishte edhe veprime t tjera luftarake q kishin vn n sprov diplomacin
evropiane. Gjat gjith vitit 1998, rrjedha e ngjarjeve n Kosov kishte befasuar
thuajse gjith diplomacin evropiane. Mirpo, prvoja historike i kishte msuar
shqiptart, se ngjarjet trajtoheshin nga t tjert pasi t ndodhnin dhe pasi t kryheshin.
Pra, msuesja e jets, historia, edhe me kt msim ishte n ann e shqiptarve, andaj
nuk ishin t befasuar me veprimet e diplomacis evropiane. Si edhe her t tjera, edhe
n rastin e Kosovs, historia, s paku, dshmoi se m shum ishte zhvillim i rastsis,
sesa i ndonj plani t caktuar politik, i ndonj veprimi t planifikuar diplomatik, ose
ndonj strategjie afatgjate. Mund t thuhet, prandaj, se n vitin 1999, veprimi i
Perndimit n Kosov, pa marr parasysh si sht prkufizuar dhe me far emri sht
pagzuar, nuk do t ishte realizuar pa kmbnguljen amerikane. S pari, pra, ishte
rezultat i karakterit njerzor t disa qeveritarve perndimor, pastaj i veprimeve t
qarta politike t ktyre qeverive. S dyti, ishte rrjedhoj e proceseve historike q
kishte hapur lufta e Ushtris lirimtare e Kosovs n jetn historike t shqiptarve.
Kurse jeta historike e shqiptarve zhvillohej n Evrop dhe jo n ndonj kontinent
tjetr. Tashm ishte shum e qart se pa Madeleine Albright-in, pa Tony Blair-in, pa
Robin Cook-un dhe pa Wesley Clark-un, Perndimi nuk kishte asnj gjas t i fillonte
aksionet luftarake, qoft edhe duke prdorur vetm aviacionin luftarak n Kosov.137
IV.4. b. Fundi i paqes s rrejshme
Lvizja lirimtare n Kosov, si dhe veprimet pushtuese luftarake t Serbis, ende nuk
jan shqyrtuar logjikshm n rrjedhn e t gjitha ktyre ngjarjeve. N trsin e shum
shtjeve t rndsishme n zhvillimin e ktyre dy veprimeve t kundrta, njri
lirimtar e tjetri pushtues, jan dy shtjet thelbore q asnjher nuk jan shqyrtuar n
trsin e zhvillimeve t tyre, n radh t par, ngase ishin prmbysur konceptet e
drejta historike. shtja e par sht karakteri i paqes s rrejshme, e cila, sa dit q
kalonte n jetn e shqiptarve, bhej prher e m e qart se ishte e pamundur ta sillte
lirin. shtja e dyt, q mbahej gjall me politikn dhe diplomacin e Serbis, kishte
kushtzuar mungesn e shqiptarve n Konferencn e Dejtonit.

Pr shtjen e par, tashm dihet katrciprisht edhe me fakte historike se paraqitja e

UK-s ishte e domosdoshme pr ta fituar lirin e humbur kaher, si dhe pr t i hapur
rrugt pr shqyrtimin e problemit t Kosovs, n zyrat e qeverive kryesore
perndimore. Pr kt arsye sht ngritur Grupi i Kontaktit, n njrn an, si dhe
Kosova bhet pjes e politikave t Paktit NATO, n ann tjetr. Pa daljen e UK-s n
skenn e historis shqiptare e evropiane, as Perndimi nuk kishte asnj mundsi t
bhej faktor aktiv n zgjidhjen e problemit t Kosovs, si pjes e trsis s shtjes
s pazgjidhur shqiptare. Po ashtu, as NATO-ja nuk mund t ndrhynte pr t i sulmuar
dhe pr ti bombarduar caqet ushtarake dhe policore serbe n Kosov dhe n Serbi.
Pr mungesn e Kosovs n Konferencn e Dejtonit, n janar t vitit 1996, argumentet
m bindse i ka dhn Rudolf Perina, shef i diplomacis s SHBA-s n Beograd, si
dhe pjesmarrs n Konferencn e Dejtonit pr Bosnjn e Hercegovinn. N vitin
1996, ai kishte ardhur ta vizitonte Prishtinn dhe me kt rast kishte mbajtur nj
mbledhje me dyer t mbyllura me Kryesin e Lidhjes Demokratike t Kosovs, si dhe
me liderin e saj, Ibrahim Rugovn. N at mbledhje, si ishte pritur nga t gjith
shqiptart, R. Perina do t ballafaqohej me pyetjen Pse n Dejton nuk u hap shtja
jon, shtja e Kosovs?. Ambasadori dhe diplomati i menur amerikan, R. Perina,
njohs i mir i zhvillimit t ngjarjeve, vemas i rrethanave q mbretronin n Kosov,
ishte shum i qart, shum i prer dhe i drejtprdrejt: N Dejton jan ftuar ata q
kan luftuar. Dejtoni sht nj marrveshje e paqes, e arritur midis palve t prfshira
n luftrat n Kroaci dhe n Bosnj e Hercegovin.
Nj muaj pas qndrimit t ambasadorit amerikan n Prishtin, pra n shkurt t vitit
1996, kishin plasur bombat e UK-s, duke sulmuar dhjet stacione policore n disa
rajone t Kosov, si dhe kampet e refugjatve serb, t ardhur nga Kroacia dhe nga
Bosnja e Hercegovina.

Ngjashm me shqyrtimin q sht br m sipr, pr rrjedhn e ngjarjeve n Kosov

dhe pr qndrimin e politiks perndimore, mbase mund t thuhet edhe me kt rast,
nuk sht fare me rndsi nse ishte rastsi ose ishte kshill e marr shum qart nga
ato q kishte thn diplomati R. Perina n Prishtin, por mund t thuhet se UK-ja
kishte dhn shenja se vetm lufta e armatosur sht veprim historik.
Mund t thuhet me bindje se m n fund shqiptart e kishin kuptuar msimin e madh
t historis pr ta luftuar robrin. Qendrave t vendosjes n Perndim u duhej veprim
historik, pra veprime luftarake, shprthim bombash dhe krisma plumbash, ngase
pushtuesi kishte shkelur do gj jetsore n Kosov. Prandaj, nuk kishin m asnj
vler porosit paqsore. Ishin dhn qindra e mijra porosi paqsore, t cilat

drgoheshin me makina faksesh, duke prshkruar n hollsi shtypjen e popullats

shqiptare dhe duke krkuar ndihma humanitare e ndihma t tjera.
Fundi i lufts n Bosnj e Hercegovin nuk kishte dhn asnj shenj edhe pr
prfundimin e krizs n Kosov. Kjo gjendje faktike e kundrshtonte me fakte rrugn
paqsore q ndiqej nga udhheqja e Kosovs s asaj kohe. N t vrtet, populli ishte
bindur pr m shum se katr vjet, se duhej t kishte durim, duke shpresuar se
bashksia ndrkombtare do ta gjente nj zgjidhje prfundimtare dhe do t ia
impononte Jugosllavis. Kjo zgjidhje, sipas trumbetuesve t rrugs paqsore, do t i
mbronte edhe interesat e shqiptarve t Kosovs. Kurse amerikant, me zgjidhjen q
kishin br pr Bosnjn e Hercegovinn, n Dejton t Ohajos, n nntor t vitit 1995, i
kishin ln shqiptart e Kosovs aty ku ishin, nn robrin serbe. Prkrahja e vetme
pr Kosovn ishte se me ndrhyrjen e amerikanve, Kshilli i Sigurimit i Kombeve t
Bashkuara kishte marr vendim q muri i jashtm i sanksioneve kundr Serbis
(duke prfshir edhe mohimin e t drejts pr pjesmarrje n Fondin Monetar
Ndrkombtar) do t mbetej, derisa Beogradi ta prmirsonte gjendjen e t drejtave t
njeriut n Kosov.
Marrveshja e Dejtonit, sipas rrjedhs s ngjarjeve pas vitit 1995, marr n prgjithsi,
kishte ndikuar edhe m tutje n konsolidimin dhe forcimin e sundimit t Milosheviqit
n Serbi. Kurse, diplomat t caktuar t Perndimit kishin shkuar aq larg me
vlersimet e tyre duke i dhn mirnjohje Milosheviqit pr prpjekjet e tij pr
vendosjen e paqes. Kta diplomat e konsideronin si nj forc konstruktive n rajon,
n nj an, kurse largimi i tij, vlersonin ata, mund t krijonte destabilizim, n ann
tjetr. N rrjedhn e ktyre ngjarjeve, gjat dimrit t vitit 1996, opozita e tij e
brendshme kishte filluar organizimin e protestave t gjata npr rrug, duke u br
kundrshtari i vetm serioz i pushtetit t Milosheviqit, ngase Perndimi nuk kishte
arritur ta paksonte ndikimin e tij pr ngjarjet n rajon. Marr realisht, edhe kjo lvizje
e brendshme rezistuese serbe, kishte pak ndikim n rrjedhn e jets s shqiptarve n
Kosov, sepse, dy nga antart kryesor t koalicionit t opozits serbe, Vuk
Drashkoviqi dhe Zoran Gjingjiqi, n nj mnyr ose n nj tjetr, ishin prfaqsues
prijs t nacionalizmit serbomadh dhe angazhoheshin shum pr mbrojtjen e trojeve
serbe.

Shqiptart e Kosovs, deri n kt koh, mund t thuhet, kishin br t veten nj

mendsi, nj qasje thuajse religjioze, n planin e prmbushjes s qllimeve t tyre
politike dhe realizimin e synimeve t tyre historike. Udhheqja politike e shqiptarve
t Kosovs besonte se nj dit duhej t shprblehej vuajtja dhe kt e kishte ngulitur
edhe te nj pjes e popullit. E ktill ishte mendsia e shqiptarve, andaj e ktill ishte
edhe qasja ndaj rrjedhs s ngjarjeve. Pra, dshironin dhe luteshin t bheshin shtet;

donin, dshironin dhe luteshin t ndaheshin nga Serbia, duke krkuar ndihma, n
radh t par humanitare, sepse popullata ishte zhveshur nga t mirat q kishte krijuar
me vite t tra, duke krkuar mshir nga qendrat e vendosjes n Perndim, sado q
historikisht dihej se kto qendra nuk e zvendsonin Perndin. Pr tet vjet me radh
kishte lutje dhe krkesa t shqiptarve pr lmosh dhe mshir. Kjo ishte gjuha e
argumenteve q shtronin dhe e mjeteve q prdornin n komunikimin e tyre me
Evropn deri n kt koh. UK-ja me luftn e saj kishte tjetr mendsi dhe tjetr
qasje. Prandaj, mund t thuhet se ajo besonte q kishte ardhur koha e prdorimit t
armve n luftn kundr pushtuesit serb.
Pra, lufta n Kosov ishte e pashmangshme. Kjo dshmohet edhe me fakte, nse
merren parasysh rrjedhat politike dhe historike t dhjet vjetve t fundit n Jugosllavi
dhe prgjithsisht n Evrop. Mund t thuhet se ishte br domosdoshmri. Shqiptart
e dinin se lufta ishte veprim irracional. Mirpo, ishte i vetmi veprim i drejt dhe
historikisht i arsyeshm i shqiptarve t Kosovs. N njrn an, dhuna shtetrore
serbe kishte arritur kulmin, kurse, n ann tjetr, interesimi formal dhe krejtsisht i
paefektshm i Perndimit pr Kosovn, dukeshin si n pllmb t dors. Pr
Uashingtonin dhe pr Brukselin, gjendja as luft, as paqe kishte domethnien e
gjendjes q ishte krijuar q nga viti 1989 ose prej heqjes s autonomis s Kosovs.
Po ashtu, gjendja as luft, as paqe mund t shpjegohej edhe si mbajtje e dhunshme e
Kosovs nn Serbi, n ann tjetr. Sipas rrjedhs s ngjarjeve dhe rrethanave t
krijuara, pavarsia e Kosovs ishte krejtsisht e paimagjinueshme pr qendrat e
vendosjes n Perndim.
Kt e dshmon edhe nisma e shefave t diplomacive t Gjermanis dhe t Francs,
Kinkelit dhe Vedrinit, n vjesht t vitit 1997, se prishja e gjendjes as luft, as paqe
n Kosov ishte e pamundur t bhej duke i drejtuar krkesa, apele dhe lutje
Beogradit, nga ana e Perndimit. Prandaj, edhe n kt plan, ky ishte nj proces me dy
drejtime. S pari, paraqitja e UK-s, jo vetm ishte e domosdoshme pr ta
mundsuar q Kosova t hynte dhe t ishte e pranishme n zyrat e qeverive kryesore
perndimore, si dhe n Shtabin e NATO-s, por, pa daljen publike t UK-s, as
Perndimi nuk mund t bhej faktor aktiv n zgjidhjen e shtjes s Kosovs. S dyti,
UK-ja dhe ngjarjet q lidheshin me t kishin nxjerr dhe kishin shtruar n tryezn e
diplomacive evropiane nj t vrtet q historikisht ishte e ditur: Kosova ishte
problem i madh pr sigurin dhe pr stabilitetin e Ballkanit, n kuadr t shtjes s
pazgjidhur shqiptare, andaj pa prfshirjen e trsishme t Perndimit, ky problem nuk
mund t zgjidhej.

IV.4. c. Grupi Negociator

Dilema themelore gjat ktyre viteve, e pranishme edhe n qarqet diplomatike

evropiane dhe botrore, edhe n rrethet intelektuale e shkencore, kishte t bnte me

at se a do t kishte luft apo shtjet do t zgjidheshin n rrug paqsore. Dihej se
ende nuk ishte shum e qart dalja e UK-s si forc e armatosur, e cila luftonte pr
lirim dhe nuk kishte ngarkesa ideologjike. Lufta, thoshin, do t ishte edhe m
vdekjeprurse se ajo n Bosnj e Hercegovin, kurse pr mundsit e zgjidhjes s
shtjes n mnyr paqsore krkohej nga t dyja palt nj kompromis i uditshm, q
ishte vshtir t prmblidhej n ndonj parim t jets demokratike. N nj an
krkonin nga serbt q t liroheshin nga idet e ngulitura pr prkatsin hyjnore t
tyre, si dhe pr t drejtn fetare mbi Kosovn, kurse nga shqiptart krkonin q t
hiqnin dor nga brja e liris me luft t armatosur, si dhe t prisnin edhe nj zot e di
sa koh e far rrethanash, pr ta krijuar pavarsin e tyre.
Dilema e ktill, natyrisht, ua mundsonte t dyja palve n kt konflikt t kishin
pikpamje t ndryshme pr historin e Kosovs. Pikpamjet serbe diheshin. Ishin t
ngurosura n logjikn e miteve pr t drejtn historike t serbve pr Kosovn si djep
i tyre. Ksaj pengese serioze i shtohej edhe arsyeja e thjesht e rrethanave t kohs,
sepse sipas bindjes s diplomacive evropiane, Serbia ishte ajo q kishte fuqin ta
ndryshonte ose ta bllokonte situatn.
Diplomacis s ktill evropiane, serbt ia kishin shtruar n tryez propagandn se t
gjitha gjrat q kishin dgjuar pr historin e Kosovs, ishin t falsifikuara. Ata
harronin se nevojitej nj gatishmri tjetr, pr t pranuar se problemi i Kosovs kishte
edhe t vrteta t tjera, t cilat ata nuk donin t i dgjonin. Sipas historis mitike t
serbve, ajo q kishte ndodhur n Kosov m 1912, kishte qen nj akt i lirimit q
kishte shptuar nj popull t shtypur nga sundimi i huaj kolonial, nga jeta patriarkale
dhe baritore dhe u kishte mundsuar t bnin jet qytetare. Serbt nuk donin ta
kuptonin natyrn e problemit t Kosovs. Territori i pushtuar i ksaj pjese t tokave
shqiptare, m 1912, kishte pasur q m par nj shumic t popullats shqiptare.
Prvoja e sundimit t huaj dhe kolonial sht pikrisht ajo ka ia ka imponuar me
dhun Serbia shumics s popullats gjat ktyre 85 vjetve t fundit. Kush prfitoi
nga ajo politik? Midis prfituesve t drejtprdrejt t asaj politike, ndrmjet dy
luftrave, leverdi kishin pasur disa politikan serb, kurse m pas prfitim kishte elita
politike e Milosheviqit me bashklufttart e tij, Sheshelin, Arkanin e t tjer. N
planin historik, po t shqyrtoheshin ngjarjet kshtu, n nj mnyr t trthort, nga
politika e ktill kishin prfituar dikur edhe Musolini e Hitleri. Por, faktet historike
jan m kokforta se politikat e pushtetarve pushtues. S pari, qytetart e zakonshm
serb, vends t Kosovs, nga kjo politik nuk kan pasur asnj prfitim. Po ashtu,
skan pasur asnj prfitim as serbt e Serbis s ngusht, shpresat e t cilve pr nj
zhvillim autentik demokratik jan helmuar nga rivendosja konstante nga lart e nj
politike t fanatizmit dhe t urrejtjes fashisoide. Pr shqiptart e Kosovs dihet, ata
kan qen t shtrnguar t bjn luft. Kur serbt e rndomt do t lirohen nga

tortura e propagands s ktill shtetrore, t mendojn n mnyr m t logjikshme

dhe m humane pr rrugn historike t Kosovs, n nj an, si edhe n mnyr m
kritike pr disa nga mitet e tyre kombtare, n ann tjetr, ather do t prfitojn t
gjith ata q jetojn n Kosov.
IV.4. . Deklarata e Grupit t Kontaktit
Nj organ shum interesant, t cilin e kishte themeluar bashksia ndrkombtare, ku
bnin pjes disa shtete t Evrops, Shtetet e Bashkuara t Ameriks dhe Rusia, ishte
Grupi i Kontaktit, i cili kishte nxjerr disa deklarata interesante, por n asnjrn prej
tyre Serbis nuk i ndalohej t vriste shqiptart n Kosov.
M 9 mars t vitit 1998, Grupi i Kontaktit kishte nxjerr edhe njrn prej deklaratave
t tij. Nse lexohet me kujdes, vrehet se aty ishin parashtruar disa krkesa t natyrs
s jashtme dhe t brendshme, gjithnj t kufizuara. Krkesat e natyrs s jashtme,
lidhur me tragjedin n Kosov, u ishin drejtuar Turqis, Bullgaris, Rumanis dhe
Maqedonis. N baz t informatave q jan mbledhur n ndrkoh, shihet se ishin
vn n baraspesh dhe ishin harmonizuar edhe mnyra e veprimit diplomatik, edhe
mnyra e trajtimit t lufts n Kosov.
Pr faktorin politik dhe diplomatik n Tiran, pra pr qndrimin e Shqipris, ka
shqyrtime t ndryshme, andaj edhe ka pasur qndrime t ndryshme pr shtjen e
drejt t Kosovs. Nse Tirana mund t merrej si nj sfid e pranishme pr luftn
pushtuese serbe n Kosov, n ann tjetr, asnj organizm ndrkombtar i asaj kohe
nuk ka thn asnjher, qoft edhe me nj shprehje t vetme, se mund t kishte shenja
krcnimi ose ndrhyrje e drejtprdrejt, n emr t gjakut t derdhur n Kosov.
Prkundrazi, si thuhet edhe n deklaratat e Grupit t Kontaktit, reagimi i trsishm i
Shqipris ishte i admirueshm. N Kosov, gjat ksaj kohe, ky qndrim i Shqipris
ishte m pak i njohur, andaj kishte raste t zhgnjimit, por q prher ishte i kufizuar,
sepse shqiptart n Kosov kishin nj armik prball. N ndrkoh qndrimi i
Shqipris zyrtare u formulua si qndrim krah pr krah me NATO-n. Ky pozicionim
i ri i Shqipris, si fuqi ushtarake dhe politike, brenda astit, nga nj organizat
filantropike, si i thoshin shpesh n at koh, u shndrrua n nj faktor t
domosdoshm. Shqipria, edhe pse pr her t par pran NATO-s, mund t thuhet,
prandaj, se e kishte dhn provimin e saj moral. N kt mnyr, si jan shprehur
prmes gjuhs s simboleve ushtarake, thikn e prgjakur serbe e kishte shndrruar n
nj invalid agresiv. Shqipria kishte angazhuar t gjitha potencialet, edhe ato q nuk
thuhen asnjher, pr t cilat askush m shum se shqiptart e Kosovs nuk ka nevoj
t dij, pr ti dal ndihm gjysms tjetr t atdheut t robruar, Shqipris
kontinentale-Kosovs.

Deklarata e Grupit t Kontaktit, n thelb, ishte ajo vija e kuqe q e shprehte dhe e
simbolizonte brthamn e politiks amerikane, prtej s cils nuk mund t dilej, sado
t pabindura mund t ishin palt e tjera.
Po afrohej fundi i shtatorit, kurse ofensiva serbe ishte n kulmin e zhvillimeve. N
kt periudh kohore kishte ndodhur masakra n Abrin e Eprme, m 26 shtator
1998, n t ciln ishin vrar njzet e nj pjestar t s njjts familje. Vrasja e ktill
e nj familje shqiptare kishte zgjuar interesim t madh t mjeteve kryesore t
informimit n Perndim dhe, marr realisht, kishte shrbyer si nxits pr nj prgjigje
adekuate, n nivel ndrkombtar, ndaj gjendjes s krijuar n Kosov. Bota
demokratike perndimore e dinte se po afrohej dimri. Prandaj, shqetsimi i saj kishte
t bnte edhe me 250 mij shqiptart e tjer t shprngulur brenda Kosovs.
N kt koh, po ashtu me nj detyr shum m konkrete, i drguari i Shteteve t
Bashkuara t Ameriks, Richard Holbrook-u, kishte shkuar n Beograd pr t biseduar
me Milosheviqin. Ndrsa ai arrinte n Beograd, n t njjtn koh, si edhe pas
vrasjeve n Abrin e Eprme, policia serbe dhe ushtria jugosllave kishin deklaruar se
kishte prfunduar ofensiva e vers, diku n fund t muajit shtator, andaj kishin thn
se kishte filluar trheqja e pjesshme e forcave t tyre nga Kosova.
Si kan vrejtur analistt e asaj kohe, mund t thuhej se Milosheviqi, pas ofensivs,
kishte arritur disa nga qllimet e tij. Prandaj, gjat bisedimeve me Holbrook-un, kishte
br lshime t caktuara. Kishte thn se ishte ndrprer zjarri i lufts npr fshatrat e
Kosovs, pra kishte thn se do t kishte armpushim. Kishte lejuar mbikqyrjen
ajrore t NATO-s, e cila bhej n emr t verifikimit dhe t respektimit t Rezoluts
1199, t Kshillit t Sigurimit t OKB-s. Pastaj, kishte lejuar dislokimin e nj misioni
vzhguesish t Organizats pr Siguri dhe Bashkpunim Evropian (OSBE), i cili do t
quhej Misioni i Verifikimit n Kosov (MVK). Gjat gjith kohs s lufts ndrmjet
Serbis dhe shqiptarve t Kosovs, ishte rritur numri i vzhguesve t organizats, por
asnjher nuk kishte arritur ta ndalte prgjakjen dhe zhvillimin e luftimeve.
Misioni i Verifikimit n Kosov, n janar t vitit 1999, kishte 2 000 vzhgues n
terren. Pjesa m e madhe e tyre ishin perndimor, kurse shum nga kta vzhgues
kishin prvoj ushtarake.
N rrjedhn e zhvillimit t luftimeve, sipas nj marrveshjeje t mvonshme, e cila
ishte filluar nga NATO-ja, parashihej kufizimi i vendosjes s lejuar t ushtris
jugosllave dhe i trupave t Ministris s Punve t Brendshme n Kosov.143
Pavarsisht nga prania e MVK-s n Kosov, si dhe duke marr parasysh t gjith
faktort q vepronin n ngjarjet n Kosov, mund t thuhet se periudha kohore nga
fundi i tetorit t vitit 1998, deri n mars t vitit 1999 ishte e mbushur me veprime

luftarake. Forcat qeveritare serbe, ato ushtarake dhe policore, por edhe formacione t
tjera q ishin n shrbim t hegjemonis shtetrore, gjat tr ksaj kohe ishin
prballur me forcat e UK-s.
Si del nga raportimet e tyre zyrtare, gjat gjith ksaj periudhe, forcat serbe dhe ato
jugosllave pozicionoheshin dhe sulmonin pa ndrprer pozitat dhe vendqndrimet e
pjestarve t ushtris terroriste, si e quanin Ushtrin lirimtare t Kosovs.
Prandaj, edhe kur kto forca thoshin se kishin strvitje, me to nnkuptohej
bombardimi i fshatrave dhe i vendbanimeve shqiptare, si dhe dbimi me forc i
popullats civile nga vendbanimet e tyre. Kishte raste kur mekanizma dhe zyrtar t
OSBE-s lshonin vendet ku punonin e vepronin, si kishte ndodhur pas luftimeve n
zonn e Vushtrris, m 19 mars t vitit 1998. Luftimet ndrmjet forcave ushtarake e
policore serbe dhe UK-s vazhdonin edhe kur pala serbe fliste aq zshm pr
armpushim.

Ngjarjet n Kosov po ndiqnin rrjedhn e vet t zhvillimit, por mund t thuhet se

kishin ndikuar edhe n formimin e opinioneve t ndryshme t faktorve t tjer
ndrkombtar, n Kosov dhe jasht saj. Sipas shnimeve t Gjeneralit t Shteteve t
Bashkuara t Ameriks,Wesley Clark-ut, NATO-ja kishte shqyrtuar mundsin q
Milosheviqi ishte duke u prgatitur pr nj ofensiv n pranver dhe kishte ndrmend
ti sulmonte kshtjellat e UK-s. Mirpo, si thot ai, askush nuk e kishte pritur
zhvendosjen e prgjithshme jasht Kosovs t popullsis etnike shqiptare.
Forcat ushtarake dhe policore serbe vazhdonin t prqendroheshin n pjest m t
mdha t Kosovs. Ndrmjet palve ndrluftuese kishte prballje t fuqishme q nuk
kishin pushuar thuajse asnjher. Evropa m shum shikonte flakt dhe tymin, sesa q
angazhohej pr t gjetur zgjidhje. Shtetet e Bashkuara t Ameriks ishin i vetmi vend
q angazhohej prmes nj forme t diplomacis s shkuarje-ardhjeve, me qllim q t
gjendej nj zgjidhje politike. Presidenti amerikan, Klinton, duke rikujtuar se
Milosheviqi nuk kishte mbajtur premtimet sipas rezoluts 1199 t Kshillit t
Sigurimit, kishte thn: Me premtimet e Milosheviqit jan mbushur varret
ballkanike. Ambasadori amerikan n Maqedoni, Chris Hill-i, dhe Richard Holbruk-u
kishin vazhduar t merreshin me projektin e planit mbi autonomin substanciale t
Kosovs, brenda Jugosllavis. Mirpo, si do t shihet, me kalimin e kohs, si ishin
djegur projektet e mparshme, do t digjeshin edhe kto projekte, ndonjher edhe pa
u botuar n mjetet e informimit, ashtu si kishte ndodhur edhe me kt projekt q ishte
publikuar n gazetn ditore t Kosovs Koha Ditore.

Si dshmi e pamundsis se realizimit t projekteve t ndryshme q afronin

ndrmjetsues nga m t ndryshmit, vlen t theksohet nj paraqitje publike e gjeneralit
gjerman n NATO, Klaus Nauman-it. Futja e NATO-s n Kosov nuk do t jet e
rastsishme, si pjes e nj misioni ad hoc, por nj mision esencial jo vetm pr
shptimin e popullsis shqiptare nga holokausti, por edhe pr krijimin e rrethanave q
pas kthimit t normalitetit, pa marr parasysh se sa zgjat, t imponohet zgjidhja e
statusit politik t Kosovs.
N kohn sa po vazhdonte armpushimi q ishte nnshkruar n Beograd me
Millosheviqin, pas ndrmjetsimit t Riard Hollbrukut, kishte ndodhur nj ngjarje e
madhe tragjike, Masakra e Raakut, q ishte cilsuar nga ambasadori Walker si krim
kundr njerzimit, kishte tronditur gjith opinionin botror. Ndrgjegjja e Woker-it
ishte br edhe ndrgjegje e bots. Kishte provokuar dhe kishte ngjallur indinjat t
madhe n shtetet perndimore. T shtunn, m 15 janar t vitit 1999, do t shkruaj
Xhejms Rubini, Ollbrajt u zgjua me lajmin e radios se n nj fshat t Kosovs, t
quajtur Raak, ishin masakruar shqiptart. Kur vzhguesit ndrkombtar konfirmuan
se pr kt ishin prgjegjse forcat serbe, n kryeqytetet perndimore u hap rruga pr
hapin vendimtar q t mos kundrshtoheshin sulmet ajrore nga evropiant.
Duke prgatitur fjalorin e veprimeve luftarake, n radh t par, Grupi i Kontaktit
bnte prpjekje ta ruante edhe unitetin e brendshm, nse mund t thuhet kshtu,
ngase ishte shum me rndsi t kishin qndrime t ngjashme ose t prafrta pr
shtjet q krkonin zgjidhje, andaj ata ishin marr vesh q t mos kaprcehej e
ashtuquajtura vij e kuqe, n radh t dyt. Mund t thuhet me plot gojn se
dokumenti i ktill prmban angazhimin konfidencial amerikan pr zhvillimin e
ngjarjeve n Kosov, t cilat, edhe pse ishin veprime luftarake, ende quheshin
konflikte, s paku n fjalorin diplomatik ndrkombtar. Kto prpjekje amerikane
kishin shum mundsi t prputheshin me kufirin shtetror shqiptar t vitit 1913.
Mirpo, n ann tjetr, ekzistonte edhe nj rrezik krejt i pavrejtur q mund t
prfundonte n nj prkufizim t ri lidhur me rindarjen gjysm pr gjysm, tashti n
botn pa kampe ideologjike, kurse n rastin e Shqipris dhe pr t keqen e saj, mund
t kishte kt karakter: Shqipria shtetrore nn ndikimin dhe pranin amerikane,
kurse pjesa tjetr e tokave shqiptare, Kosova, nn ndikimin dhe pranin serbo-ruse,
ngase shum koh m hert kishte pasur shenja t marrveshjeve t ktilla. Mbase, ky
duhet t ket qen ekuilibri i pranuar nga dy t mdhenjt, n fund t viteve
tetdhjet. Pr fat t mir t gjasave jetsore t shqiptarve, si dhe pas zhvillimeve q
kishin ndodhur n pjes t ndryshme t globit, ku ishin prplasur interesat e dy t
mdhenjve, dukej se amerikant nuk ishin m t nj mendjeje pr ta ruajtur as kt,
as ndonj ekuilibr tjetr, ku mund t militonte pala ruse. Prandaj, jo kot, prania e
madhe amerikane ka br q ata ta shohin veten superior si faktor politik n Ballkan,
kshtu q kishin llogaritur se edhe ndikimi i tyre duhej t ishte m i madh. N kt

kontekst t ngjarjeve, rajoni i vetm q kishte mbetur dhe ishte i hapur pr rritjen e
ndikimit dhe pranis amerikane n Ballkan, ishte Kosova. N kt rrjedh shum
delikate t zhvillimit t ngjarjeve, pikrisht shtimi i angazhimit dhe i veprimtarive
amerikane n favor t nj ekuilibri tjetr q prputhej me territoret historike shqiptare,
e kishte alarmuar Moskn, e cila, prve t tjerash, akuzonte Tirann se gjoja
prgatiste forca ushtarake, si dhe armatime pr ti drguar n Kosov.
Prandaj, mund t thuhet se faktori politik amerikan, mjaft aktiv n gjith hapsirn
kohore pr zgjidhjen e problemit t Kosovs, nj faktor q dihej botrisht tashm, por
q kishte luajtur rol udhheqs edhe n rajone t tjera t bots, tashti kishte vn n
lvizje edhe faktorin shqiptar. Ksisoj, nse ndikimi dhe prania amerikane do t luante
rol pozitiv n favor t shqiptarve, tashti e tutje kjo do t varej n nj shkall t lart
pikrisht nga shkalla e aktivitetit dhe e veprimit t vet shqiptarve pr ta marr n
dor fatin e tyre.146
Qartsimi i pozicioneve q kishte marr bashksia ndrkombtare, sidomos Shtetet e
Bashkuara t Ameriks, mund t shihet edhe nga nj deklarat, e br pr shqiptart, e
Presidentit t SHBA-s, Klintoni, me rastin e marrjes s letrave kredenciale t
ambasadorit t ri shqiptar, Petrit Bushatit, m 18 mars t vitit 1998. Presidenti Klinton
kishte theksuar: Presidenti i SHBA-s Woodrow Wilson-i, duke dgjuar pr plane n
Konferencn e Paqes n Paris, m 1920, pr coptimin e Shqipris, intervenoi me
forc pr ta ruajtur sovranitetin e vendit tuaj. Presidenti Uilson e ritheksoi kt
mbshtetje pr pavarsin e Shqipris duke pranuar nj prfaqsues zyrtar t
Shqipris n Uashington, n nj ceremoni shum t ngjashme me kt sot.
Presidenti amerikan, sigurisht, duke pasur parasysh situatn n Kosov, kishte pohuar:
SHBA-ja srish po luan rolin udhheqs, n mnyr q ta siguroj respektin pr
kufijt ndrkombtar, t drejtat e njeriut dhe demokracin. Ne dnojm brutalitetin e
shkaktuar mbi shqiptart e Kosovs. Kt e konsiderojm nj shenj tepr serioze. Ne
nuk duam t kemi edhe nj rast tjetr t spastrimit etnik n Ballkan.
IV.5 Kosova dhe konferencat ndrkombtare
N
strukturn e shqyrtimeve lidhur me rrethanat q ndikuan pr ndrhyrjen e NATO-s n
Kosov, rrjedhimisht edhe pr mbajtjen e Konferencs s Rambujes, si vazhdim edhe
i asaj t Parisit, n shkurt t vitit 1999, sht e udhs t sillen vetm dy opinione
studiuesish, n mnyr q t krijohet nj pasqyr e qart e gjendjes n Kosov, si dhe
e pritjes s madhe t shqiptarve nga faktori ndrkombtar.
N opinionin shqiptar ishte krijuar nj bindje e prgjithshme se shtja e Kosovs po
paraqitej pr her t par n arenn ndrkombtare si e veant. Kt udh, sipas
studiuesve shqiptar, e kishin hapur demonstratat e studentve dhe t popullit, t
mbajtura m 1 tetor t vitit 147 Gjeloshi, Nik. Kosova 1999as republik e
proklamuar as autonomi e imponuar. Tiran,1997, t cilat ishin parathnia e lufts s

armatosur. Por, t veantn e prcaktimit pr t ardhur n Rambuje dhe pr ta

qartsuar prfundimisht qndrimin e qendrave ndrkombtare t vendosjes, e ka br
gjaku i derdhur i bijve dhe bijave m t nderuar t kombit, q nga 28 nntori i vitit
1997, kur del publikisht Ushtria lirimtare e Kosovs, deri m 12 qershor t vitit
1999, kur largohen nga Kosova trupat ushtarake dhe policore serbe. Kjo luft pr liri,
e prir dhe e br nga Ushtria lirimtare e Kosovs, e cila, si bartse e denj e
idealeve t liris, kishte mbshtetjen e pakursyer t popullit shqiptar kudo q jetonte.
Duke qen bartse dhe prijatare e ktyre idealeve shekullore t shqiptarve, ajo ishte
br bartse edhe e diplomacis s Kosovs. Veprim t ktill historik, kur ishin
mbrojtur me arm tokat dhe liria, kishte br edhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit, edhe
Lidhja Shqiptare e Pejs, edhe Lufta pr liri dhe pavarsi e viteve 1909 - 1912 e tutje.
Por, UK-ja kishte arritur q tr shtjen e lirimit dhe t liris ta mbshteste te rinia
e te populli, andaj ishte e logjikshme ta kishte edhe mbshtetjen e madhe t forcave
demokratike e liridashse ndrkombtare.
Prandaj, ishte krkes e logjikshme q Kosova nga Konferenca e Rambujes, si dhe
nga vazhdimi i saj, Konferenca e Parisit, t dilte me status t zgjidhur, e pavarur dhe
sovrane dhe e ndar prgjithmon nga Serbia.148
T drejtat dhe lirit e njeriut, deri pas Lufts s Dyt Botrore, tradicionalisht
trajtoheshin si shtje e prgjegjsive t brendshme, pra ishin prgjegjsi kombtare.
Rregullimi i tyre bhej me ligje, me deklarata ose me kushtetut. Pas Lufts s Dyt
Botrore, kto t drejta dhe liri do t trajtohen n nivelin e prgjegjsive
ndrkombtare. Nn ndikimin e nj botkuptimi t ri, t brumosur dhe t prhapur
gjat lufts, po krijohej vetdija n nivel ndrkombtar se vetm njohja dhe mbrojtja
ndrkombtare e t drejtave dhe lirive t njeriut, mund t ishte penges q t mos
prsriteshin krimet dhe dhuna q ishte ushtruar n shum vende t bots, por q
kishin marr prpjestime t papara gjat Lufts s Dyt Botrore. Sipas ktij
botkuptimi t ri q po krijohej, respektimi i t drejtave dhe i lirive t njeriut ishte
thelbi pr ruajtjen e paqes dhe t rendit t ri ndrkombtar. Sado q Karta e
Organizats s Kombeve t Bashkuara nuk i kishte prkufizuar t drejtat e njeriut dhe
lirit themelore t tij me ndonj dispozit, e cila do ta siguronte respektimin e tyre.
Por, Karta e OKB-s jep koncept t prgjithshm pr t i njohur dhe pr t i mbrojtur t
drejtat e njeriut dhe lirit themelore t tij, duke vn baz themelore
domosdoshmrin e bashkpunimit ndrkombtar pr sigurimin e tyre.
Karta e OKB-s ka disa dispozita q i referohen njohjes ndrkombtare dhe mbrojtjes
s t drejtave t njeriut dhe lirive themelore t tij. N hyrje t saj riafirmohet besimi
n t drejtat themelore t njeriut, n dinjitetin dhe vlern e njeriut, n barazin e t
drejtave t meshkujve dhe t femrave. Kurse neni 1, paragrafi 3, rregullon
respektimin e t drejtave t njeriut dhe lirive themelore pr t gjith, pa dallim race,
seksi, gjuhe ose feje, gj q sht theksuar si nj nga qllimet kryesore t Kombeve t

Bashkuara. Neni 55 (c) nnvizon detyrn e Kombeve t Bashkuara q t angazhohen

pr respektimin e plot dhe efektiv t t drejtave t njeriut dhe t lirive themelore t
tij, si mjet pr t krijuar kushtet q do t siguronin stabilitet dhe mirqenie, si
parakushte t domosdoshme pr marrdhnie paqsore dhe miqsore ndrmjet
popujve.
Prcaktimi i nj standardi t vetm minimal t t drejtave t njeriut dhe t lirive
themelore t tij, n Kartn e OKB-s, i ka shtyr organet botrore t drejtsis dhe t
politiks q ta organizojn Konferencn e San-Franciskos. N kt tubim ishin
paraqitur propozimet lidhur me prgatitjen e nj deklarate mbi t drejtat dhe lirit e
njeriut. Nga ajo koh e deri n sendrtimin e ksaj ideje, kishin kaluar tre vjet. M 10
dhjetor t vitit 1948, Asambleja e Prgjithshme e Kombeve t Bashkuara kishte
aprovuar dhe kishte shpallur Deklaratn e Prgjithshme mbi t Drejtat e Njeriut.
Deklarata kishte prkufizuar nj numr t madh t aspekteve t t drejtave t njeriut
dhe t lirive themelore t tij, t cilat mund t prfshiheshin n dy grupe:
- t drejtat civile dhe politike;
- t drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore.
Deklarata e shpallur solemnisht si njohje e dinjitetit dhe e t drejtave t barabarta dhe
t patjetrsueshme t t gjith antarve t familjes s njerzimit, mund t thuhet se
ishte themeli i liris, i drejtsis dhe i paqes n bot, se liria e fjals dhe e bindjes, m
tutje, lirimi nga frika e skamja ishin shpallur aspiratat m t larta, si dhe mbrojtja e t
drejtave t njeriut me rendin juridik, duhej t siguronte q njeriu t mos ishte i
detyruar t zgjidhte, si rrugdaljen e fundit, kryengritjen kundr tiranive dhe
shtypsve.
IV. 5. a. Kosova dhe Konferenca e Hags (1991)
Bashkimit Sovjetik ishte perandoria m e madhe e socializmit n bot. Pas rnies s
ksaj perandorie, n Hag, n vitin 1991, ishte mbajtur Konferenca e par
ndrkombtare pr shprbrjen e Jugosllavis. N Konferenc ishte arritur t krijohej
nj komision, gjoja se profesional ndrkombtar, pr ta ndihmuar shprbrjen e
Jugosllavis, e cila konsiderohej si surrogate e perandoris sovjetike. N thelb, ky
komision i ngritur nuk kishte dal i till, por, si do t shihej, kishte me tepri ngarkes
politike, andaj, fatkeqsisht, doli se ishte shum i ndikuar nga politika serbe.
Komisioni, sipas udhheqsit t tij, ishte br i njohur edhe n qarqet diplomatike
botrore si Komisioni i Batinderit. Prve t tjerash, ky komision kishte injoruar n
mnyr mosprfillse edhe faktin se Kosova kishte qen njra nga tet njsit e
federats jugosllave, bashk me gjasht repuplikat dhe Krahinn Autonome t
Vojvodins. Jan dy arsye q Batinderi ka vepruar n kt mnyr.

S pari, nuk ka njohur mir historin e shqiptarve, rrjedhimisht edhe t Kosovs, si

pjes e shtjes s pazgjdhur shqiptare. S dyti, ka qen nn ndikimin e diplomacis, e
cila, si prher, ishte e zonja ta shndrronte propagandn n fakt historik. Duke e
nxjerr jasht t drejts s trashgimis Kosovn, n kt mnyr, ai kishte br
prpjekje tia merrte t drejtn baz, at t vetvendosjes, rrjedhimisht edhe t drejtn
e pjesmarrjes n ndarjen me rastin e shprbrjes s Jugosllavis. Historikisht, me
kt veprim, Komisioni i Batinderit e kishte njohur aneksimin e Kosovs nga Serbia.
Por, si dihet, historia ka rrjedhn e vet, pa marr parasysh aspiratat e njeriut apo t
shteteve. Lufta e Ushtris lirimtare t Kosovs dhe ndrhyrja e NATO-s mbi caqet
ushtarake dhe policore serbe n Kosov dhe n Serbi, e bri t pavlefshm edhe kt
dokument t Batinderit, si bri t pavlefshm edhe shum dokumente t tjera t
nxjerra gjat periudhs historike t pushtimit t tokave shqiptare nga fqinjt.
Pasojat e nj vendimi t ktill, kaq t padrejt, duke njohur t drejtn e ndarjes dhe t
drejtn e vetvendosjes, vetm pr gjasht republikat jugosllave, me shpejtsi
marramendse ishte br i njohur dhe ishte pranuar n disa qendra ndrkombtare t
vendosjes, u kishin mbetur npr udht e ecjeve t tyre pr nj koh mjaft t gjat
shum popujve t Jugosllavis. Puna e ktij komisioni, duke ln pas vetes pasoja t
pariparueshme, jo vetm pr popujt e Jugosllavis, veprime q u doli flaka m von,
ka shtyr faktor relevant ndrkombtar t prfshihen me ndrhyrjet e tyre n kto
hapsira, pr ti korrigjuar dhe pr ti ribr gabimet, lshimet dhe dshtimet e
diplomacis parandaluese t asaj kohe. Si ishte e kuptueshme, edhe mjetet pr
zgjidhjen e ktyre problemeve ishin t tjera. Pr rastin e Kosovs, Komisioni i
Batinderit, edhe pas Lufts s Ushtris lirimtare t Kosovs, do t kishte ndikim
negativ n pjesn e rrugs pr zgjidhjen prfundimtare t statusit t Kosovs.151
N ecurin e zhvillimit t saj efektiv, NATO-ja, mund t thuhet, kishte br nj rrug
t gjat, duke prgatitur hapsirn ligjore, diplomatike dhe politike pr t vepruar.
Rruga mund t prkufizohej me kohn dhe vendet e mbajtjes s kuvendeve t saj, nga
Roma deri n Uashington. Veprimet strategjike t NATO-s, t bra koh pas kohe, t
thuash, jan momentet vendimtare n historin e NATO-s. Aleanca Veriatlantike
takohet n nivel samiti, n t cilin marrin pjes udhheqs t shteteve dhe t qeverive.
Prandaj, prania e kryeministrave dhe e presidentve, pra pjesmarrja e tyre e
drejtprdrejt n procesin e marrjes s vendimeve me konsensus, kishte ngritur
pritshmrin politike, si dhe profilin publik t mbledhjeve t tilla, duke u dhn
rndsi t shtuar historike.
Pas prfundimit t Lufts s Ftoht, kishte filluar transformimi m i madh i hapsirs
s siguris ndrkombtare, gj q po i jepte fund atmosfers s viteve tetdhjet. M
1991, gjat nj mbledhjeje t Samitit t NATO-s n Rom, po krijoheshin nivelet e
formsimit t ri t NATO-s. Kjo rrug e prgatitjeve do t dilte n shesh gjat viteve t
ardhshme. Kishin qen t nevojshme katr mbledhje t ktilla, n nivel samiti, pr ta

hapur rrugn e prshtatjes s rrethanave t reja q po krijoheshin n sigurin

ndrkombtare. Mbledhja e par n nivel samiti ishte mbajtur n Rom, n nntor t
vitit 1991.
Kjo rrug e filluar do t vazhdohej nga nj mbledhje tjetr n nivel samiti, q do t
mbahej n Bruksel, n janar t vitit 1994. Dy mbledhje t tjera, po ashtu t nj
rndsie vendimtare, do t mbaheshin n Madrid, n korrik t vitit 1997, respektivisht
n Uashington, n prill t vitit 1999.
IV.5. b. Samiti i Roms (1991)
Kryetart dhe qeverit e shteteve t NATO-s, n nntor t vitit 1991, n Rom, kishin
aprovuar konceptin strategjik, i cili pasqyronte qasje t gjer ndaj siguris s bazuar
mbi dialogun, bashkpunimin, si dhe ruajtjen e aftsis pr mbrojtje kolektive. Samiti
i Roms kishte bashkuar element politik dhe ushtarak pr t zbatuar politikn e
siguris s NATO-s, si nj trsi koherente. Pastaj kishin vn bazat e bashkpunimit
me partnert e rinj n Evropn Qendrore dhe at Lindore, si pjes integrale e
strategjis s Aleancs. Koncepti strategjik i miratuar kishte sjell vartsi t reduktuar
nga armt nukleare, si dhe ndryshime t mdha n forcat ushtarake t integruara t
NATO-s, duke prfshir edhe reduktime substanciale n madhsin dhe gatishmrin
e tyre, prmirsime n gatishmrin dhe efektivitetin e tyre, kishin rritur fleksibilitetin
dhe mundsin e prshtatjes me kontingjente t ndryshme, duke shtuar n kt mnyr
prdorimin m t madh t formacioneve shumkombshe.
Pas publikimit t Deklarats s Samitit t Roms, ishin marr masa shtes, sidomos n
takimet e ministrave t mbrojtjes, n Sesionin e Prhershm t Kshillit t Atlantikut
Verior, duke krijuar mundsi m t mdha pr ta uar m tej procesin e adaptimit dhe
t transformimit t Aleancs.
Fushat q ishin prmendur veanrisht si veprimtarit themelore, ishin tri. Nj,
Korniza politike dhe institucionale e krijuar pr t i zhvilluar marrdhniet ndrmjet
NATO-s dhe partnerve t bashkpunimit n Evropn Qendrore dhe n at Lindore.
Dy, zhvillimi i bashkpunimit n sfern e mbrojtjes dhe at ushtarake. Tre, roli i
NATO-s n fushn e prballimit t krizave dhe t ruajtjes s paqes.
S pari, n rrafshin institucional, ngjarja e par e rndsishme ishte takimi prurues i
Kshillit pr Bashkpunim t Atlantikut Verior, q ishte mbajtur m 20 dhjetor t vitit
1991, ku merrnin pjes ministrat e punve t jashtme ose t prfaqsuesve t vendeve
t NATO-s, pastaj prfaqsues t gjasht vendeve t Evrops Qendrore dhe asaj
Lindore, si dhe prfaqsues t tri shteteve baltike. Roli dhe rndsia e ktij Kshilli
(NACC) ishte ta lehtsonte bashkpunimin pr siguri, si dhe shtje t tjera t lidhura
me t, ndrmjet vendeve pjesmarrse n t gjitha nivelet, ta mbikqyrte procesin e
zhvillimit t lidhjeve m t ngushta institucionale, por edhe t lidhjeve joformale

ndrmjet tyre. Njmbdhjet shtetet e territorit t Bashkimit Sovjetik, q prbnin dhe

formonin Komonveltin e Shteteve t Pavarura (CIS), ishin br pjesmarrse n kto
procese, n mars t vitit 1992. Kurse, Gjeorgjia dhe Shqipria ishin bashkuar n kt
proces n prill, prkatsisht n qershor t vitit 1992. N vitin 1997, kur NACC-ja ishte
zvendsuar nga Kshilli i Partneritetit Evroatlantik (EAPC), kishte 22 partner
bashkpunimi. Kshilli i Partneritetit t Evroatlantikut kt proces e kishte uar nj
hap praktik prpara, duke zhvilluar nj plan aksioni t EAPC-s (1998-2000), si baz
t puns s ardhshme t Kshillit.
S dyti, n sfern e mbrojtjes dhe n at ushtarake, ministrat e Mbrojtjes s NATO-s
me Partnert e Bashkpunimit ishin takuar pr her t par, m 22 prill t vitit 1992,
ku kishin shqyrtuar mnyrat e thellimit t dialogut dhe t promovimit t
bashkpunimit pr shtjet q ishin n prgjegjsit e tyre. Komiteti Ushtarak kishte
mbajtur mbledhjen e vet t par n sesionin bashkpunues, m 10 prill t vitit 1992.
S treti, duke pasur pr baz krizat q kishin shprthyer n Jugosllavi dhe gjetiu,
vmendje prher e m e madhe i kushtohej rolit t NATO-s n fushn e qeverisjes s
atyre krizave, si dhe t ruajtjes s paqes, duke mbshtetur veanrisht aktivitetet
paqeruajtse t OKB-s q kishin t bnin me Jugosllavin. N kt pikpamje,
veprimet kryesore t ndrmarra nga NATO-ja prshkruhen n kapitullin 5.153
IV. 5. c. Samiti i Brukselit (1994)
N Samitin e Kshillit t Atlantikut Verior, q ishte mbajtur n Bruksel, n janar t
vitit 1994, NATO-ja kishte vn n veprim nj nism t re shum t rndsishme, q
kishte t bnte me rritjen m t madhe t stabilitetit dhe t siguris kudo n Evrop.
Ftes i ishte br NACC-s, si dhe t gjitha shteteve t tjera, q t i bashkoheshin ktij
programi t ri, me mundsi t gjera t bashkpunimit me NATO-n, q ishte br i
njohur si Partneriteti pr Paqe. Q nga ajo koh, partneriteti ishte zhvilluar n nj
prbrs themelor t siguris n hapsirn Evroatlantike, duke i dhn rolin qendror
NATO-s. Si u tha, ftesa e Partneritetit pr Paqe u ishte drguar t gjitha shteteve q
ishin pjesmarrse n Kshillin e Bashkpunimit t Atlantikut Verior, si dhe shteteve
t tjera, pjesmarrse n Konferencn e Siguris dhe Bashkpunimit n Evrop
(CSCE), t cilat ishin n gjendje dhe ishin t gatshme t kontribuonin pr realizmin e
ktij programi.
N maj t vitit 1997, organi i SINTRA-s dhe NACC-s ishte zvendsuar nga Kshilli
i Partneritetit t NATO-s, gj q kishte pr qllim t arrinte shkall t re t
bashkpunimit. Mbi kt baz ishin zhvilluar parimet e EAPC-s, n bashkpunim t
ngusht ndrmjet Aleancs dhe vendeve t saj partnere, t cilat ishin publikuar n
dokumentin e bazs s EAPC-s.

Miratimi i ktij dokumenti baz t EAPC-s kishte br publike vendosmrin e 44

vendeve, pjesmarrse t athershme pr rritjen e bashkpunimit politik dhe ushtarak
ndrmjet tyre, n nj nivel t ri pr nga kualiteti.
Kurse n muajin dhjetor t vitit 1997, PEAC-ja kishte hartuar nj plan aksioni, i cili
shprehte dshirn e antarve t EAPC-s pr t zhvilluar partneritet m t fort dhe
m operues ndrmjet tyre.
N strukturn e saj t rritur PP-ja mbetej nj element i identi-fikueshm i
bashkpunimit praktik n fushn e mbrojtjes dhe n fushn ushtarake, brenda kornizs
mjaft elastike t EAPC-s. Po ashtu, shumica e vendeve partnere kishin themeluar
misione diplomatike pran NATO-s, gj q ndihmonte pr mnyrn e komunikimit
dhe t kontakteve n t gjitha kto fusha t veprimtaris s NATO-s.

IV.5. . Samiti i Madridit (1997)

Nj ngjarje tjetr e shnuar n veprimtarin e NATO-s, ishte edhe mbajtja e Samitit t
Madridit, n muajin korrik t vitit 1997. N samit ishin shprfaqur arritjet e
iniciativave t mdha t ndrmarra nga Aleanca, gjat pes ose gjasht vjetve t
kaluara. N t njjtn koh, n Samitin e Madridit ishte paralajmruar kalimi n nj
faz tjetr, mjaft sfiduese, t zhvillimit t NATO-s. N kt nism do t provoheshin
dhe do t testoheshin n praktik strukturat e reja dhe politikat e paraqitura, si nj
form e prgjigjeve q duhej tu jepej rrethanave t reja. Prandaj, n Madrid, lidert e
Aleancs kishin pr detyr ti shqyrtonin dhe ti miratonin s bashku parimet
qendrore t politiks s ardhshme t Aleancs si trsi, si dhe t siguronin integritetin
dhe efektin e tyre t prgjithshm kohor.
Angazhimi i Aleancs pr transformimin e brendshm dhe t jashtm, ishte tem e
shqyrtimit n Samitin e Madridit. Kriteret ishin prcaktuar n trsin e tyre dhe ishin
dhn prmes masave t mtejshme konkrete. Synimet arrinin larg, n t gjitha fushat
kryesore t interesimit, duke filluar me bisedimet q duhej t niseshin pr pranimin e
Republiks s ekis, t Hungaris dhe t Polonis. Ishte vn si prparsi t zbatohej
nj politik q prfillej si der e hapur pr pranimet e ardhshme. Po ashtu, ishte
trajtuar rritja e Partneritetit pr Paqe, si dhe themelimi i nj forumi t ri n formn e
EAPC-s, n mnyr q t rritej m tej bashkpunimi. Nj kapitull krejt i ri ishte hapja
e marrdhnieve NATO-Rusi, kurse n vazhdim ishte trajtuar brja formale e
partneritetit me Ukrainn. Intensifikimi i dialogut me vendet e Mesdheut ishte
shqyrtuar si shtje e prparimit pr sigurin evropiane dhe identitetin e Mbrojtjes
brenda NATO-s. N fund, ishte prcaktuar struktura rrnjsisht e reformuar ushtarake
komanduese e Aleancs. Kjo veprimtari e ngjeshur kishte dshmuar se NATO ishte e
aft dhe e sigurt pr t marr prsipr sfida t reja, pa paragjykime rreth detyrave

tradicionale, si dhe pr ta mbshtetur rolin e vet t ardhshm n aftsin e provuar pr

krkesat e siguris, t cilat prher jan t ndryshueshme.155
IV.5. d. Samiti i Uashingtonit (1999)
N prill t vitit 1999, historia e zhvillimit t NATO-s po mbushte pesdhjet vjet. N
kryeqytetin e Shteteve t Bashkuara t Ameriks, n Uashington, nga 23 deri m 25
prill t vitit 1999, ishte mbajtur Samiti i 15-t i NATO-s. N historin e Aleancs s
Atlantikut Verior, samiti ishte mbajtur n nj periudh t jashtzakonshme. Po
shnohej prkujtimi i nj prvjetori t jashtzakonshm i arritjeve strukturore dhe
strategjike t NATO-s. Pra ishte 50-vjetori i themelimit t saj. N ann tjetr, pak koh
m par, NATO-ja ishte prfshir n nj fushat t pashoqe ajrore. Intervenimi i
NATO-s kundr caqeve ushtarake dhe policore t Serbis, si dhe angazhimi i saj
politiko-ushtarak, kishte pr qllim t sillte paqe n Kosov. Prkundr faktit se nj
pjes e madhe e shqyrtimit t veprimtaris s NATO-s, n Samitin e Uashingtonit,
doemos q kishte t bnte me krizn n Kosov. Lidert e Aleancs, megjithat, u
kishin hapur rrug nj vargu programesh dhe arritjesh t tjera, q kishin ndikim
afatgjat pr veprimet strategjike t Aleancs.

Premtimet q ishin br n Samitin e Madridit, t mbajtur dy vjet m hert, ishin

prmbushur me arritjet e Samitit t Uashingtonit. N Madrid, Aleanca kishte ftuar
Republikn eke, Hungarin dhe Polonin pr t i filluar bisedimet e pranimit dhe
kishte premtuar se dera ishte e hapur pr shtetet e tjera. N Samitin e Uashingtonit,
lidert e ktyre tri vendeve kishin zn vendet e tyre, pr her t par n tryezn e nj
Samiti t NATO -s, kurse, n ann tjetr, Aleanca kishte shpalosur nismat e
planifikuara pr ti ndihmuar vendet e tjera t interesuara, t cilat prgatiteshin pr
antarsim t mundshm n t ardhmen. Tre antart e rinj nuk do t jen t fundit,
kishin deklaruar lidert e Aleancs n Komunikatn e lshuar pas Samitit t
Uashingtonit.
Po ashtu, n Samitin e Madridit, lidert e NATO-s ishin zotuar q ta zgjeronin
programin e Partneritetit pr Paqe dhe shtrirjen e plot t aktiviteteve dhe
veprimtarive t partneritetit t Aleancs. N Samitin e Uashingtonit, lidert kishin
konstatuar prparimin e arritur n kt veprimtari dhe kishin shpalosur nismat e reja,
t planifikuara pr ta vazhduar m tutje punn lidhur me kto veprimtari.
Dy vjet m par, n Samitin e Madridit, lidert e Aleancs kishin krkuar rishikimin e
konceptit strategjik. N Samitin e Uashingtonit ishte aprovuar nj koncept strategjik i
ri, i cili paraqiste rrethana transformuese t siguris Evro-Atlantike, n fund t
shekullit njzet.

N Samitin e Madridit, NATO-ja dhe Ukraina kishin nnshkruar nj Kart Distinktiv

t Partneritetit. Kurse, n Samitin e Uashingtonit, lidert e NATO-s dhe Presidenti i
Ukrains kishin mbajtur takimin e par n nivel t Samitit, me rast ishin pajtuar pr
rndsin q kishte Ukraina pr sigurin dhe stabilitetin Evro-Atlantik.
Veprimtarit e zhvilluara n Samitin e Uashingtonit reflektoheshin gjersisht n
konceptin e ri strategjik t Samitit. Koncepti i ri strategjik e kishte prgatitur Aleancn
pr sfidat dhe mundsit e siguris s shekullit njzet e nj, duke i dhn kahe t reja
zhvillimit t saj t ardhshm politik dhe ushtarak.
Prandaj, t arriturat konkrete t Samitit t Uashingtonit, n formn e vendimeve dhe t
programeve kishin prgatitur hapsirn e veprimit, n mnyr q Aleanca t hynte e
prgatitur n shekullin njzet e nj. Gjat mbajtjes s Samitit t Uashingtonit ishte
br e ditur se klima e siguris Evro-Atlantike kishte ndryshuar n mnyr dramatike
gjat dhjet vjetve t fundit, andaj n konceptin e ri strategjik pranohej se ishte e
mundshme paraqitja e rreziqeve t reja, t ndrlikuara pr paqen dhe stabilitetin
Evro- Atlantik, duke prfshir shtypjen, konfliktin etnik, varfrin ekonomike,
bllokimin e rendit politik ose rritjen e armatimit pr shkatrrim n mas. Samiti i
Uashingtonit kishte shtruar qllimet dhe detyrat e Aleancs pr t ardhmen, duke
reflektuar vendosmrin e vendeve antare pr t ruajtur aftsit e domosdoshme
ushtarake, n mnyr q t bhej e mundur mbajtja e nj vargu t tr misionesh t
Aleancs.

Nj tjetr veori e rndsishme e zhvillimit dhe e transformimit t pozits s NATO-s,

ishte zhvillimi brenda Aleancs i Identitetit t Mbrojtjes dhe Siguris Evropiane
(ESDI). N Samitin e Uashingtonit, lidert e Aleancs kishin mirpritur prparimin e
arritur dhe kishin krkes pr ti shtuar veprimet dhe punt e vazhdueshme, n
mnyr q ESDI-ja t bhej realitet. Po ashtu, NATO-ja kishte vn n qarkullim
Iniciativn pr Aftsit e Mbrojtjes, t planifikuar pr t i ndihmuar forcat ushtarake t
Aleancs q t ishin dhe t bheshin m mobile, m operative ndrmjet tyre, m t
qndrueshme dhe m efektive. N kt rrjedh, n Samitin e Uashingtonit, Aleanca
kishte br ndryshime n strukturn e integruar komanduese ushtarake, duke
paraqitur, n kt mnyr, ambientin e transformuar t siguris. Kto ndryshime ishin
planifikuar pr tia mundsuar NATO-s kryerjen e operacioneve t saj n mnyr m
efikase.
Samiti i Uashingtonit kishte vn n qarkullim nj komunikat, n t ciln cekej edhe
nj nism tjetr e Aleancs q kishte t bnte me Armt e Shkatrrimit n Mas.
Qllimi kryesor i NATO-s lidhur me kto arm shkatrruese ishte q t pengohej

paraqitja e shtimit t tyre ose, nse ndodhte kjo, t zhbhej me mjete diplomatike.
Andaj, q tu prgjigjej n mnyr m efektive sfidave lidhur me shtimin e armatimit,
NATO-ja kishte themeluar nj qendr t WMD-s, n kuadr t Stafit Ndrkombtar,
n Shtabin e Prgjithshm t NATO-s.
Duke u dshiruar mirseardhje tre antarve t rinj n samitin e tyre t par,
udhheqsit e NATO-s kishin theksuar srish se dera ishte e hapur edhe pr t tjert.
Prandaj, n Samitin e Uashingtonit ishte shpalosur nj Plan Aksioni pr Antarsim
(MAP), si nj form e manifestimit praktik t ders s hapur. MAP-i prbhej nga
nj program aktivitetesh dhe veprimtarish, nga t cilat, vendet e interesuara,mund t
zgjidhnin n baz t vendimeve kombtare. Programi ishte parapar t mbulonte pes
fusha:
- shtjet politike dhe ekonomike;
- shtjet e mbrojtjes;
- shtjet ushtarake;
- shtjet e resurseve;
- shtjet e siguris dhe ato legale.
N at program, NATO-ja kishte theksuar se ai nuk duhej t konsiderohej si nj list
kriteresh pr antarsim dhe se pjesmarrja aktive n PP dhe EAPC mbetej qensore
pr vendet e interesuara pr antarsim t mundshm n t ardhmen. Mirpo, do
vendim lidhur me antarsimin do t bhej n baz t parimit rast pr rast (secili rast
m vete), n prputhje me Deklaratn e Samitit t Uashingtonit.

Pas takimit n nivel t Samitit t Kshillit t Atlantikut Verior, udhheqsit ose

prfaqsuesit e vendeve antare t Kshillit t Partneritetit EvroAtlantik, po ashtu,
ishin takuar n Uashington. Udhheqsit e EAPC-s kishin diskutuar pr situatn n
Kosov dhe kishin shprehur mbshtetjen e tyre pr krkesat e bashksis
ndrkombtare. Nuk e kishin fshehur neverin e tyre ndaj politiks s dhuns,
represionit dhe t spastrimit etnik q po bhej n Kosov nga autoritetet e republiks
s Serbis, si pjes e federats s ish-Jugosllavis. Udhheqsit e vendeve t NATO-s
kishin shprehur mbshtetjen e tyre pr sigurin me baz t gjer, duke filluar nga
shtimi i prpjekjeve pr zhvillimet ekonomike, si dhe ndrtimin e demokracis n
regjionin e Evrops Juglindore. Po ashtu, ata kishin prkrahur nj raport me titull
Drejt nj partneriteti pr shekullin njzet e nj - partneritet i shtuar dhe m

operacional, i cili kishte pr synim prmirsimin e aftsis s forcave t Aleancs dhe

t partnerve, pr t operuar s bashku n t ardhmen.
Pr shkak t ngjarjeve n ish - Jugosllavi, Rusia kishte kundrshtuar t merrte pjes n
Samitin e Uashingtonit. Mirpo, lidert e NATO-s e kishin ritheksuar angazhimin e
tyre pr partneritet me Rusin, sipas Aktit Themelues NATO-Rusi. N mnyr t
veant kishin theksuar faktin q marrdhniet e ngushta ndrmjet NATO-s dhe
Rusis, ishin me interes t ndrsjell dhe t nj rndsie t madhe pr stabilitetin dhe
sigurin n rajonin Evro-Atlantik.
N Samitin e Uashingtonit, si u prmend m sipr, lidert e NATO-s kishin mbajtur
takimin e par me presidentin e Ukrains. T dyja palt e kishin mirpritur prparimin
n partneritetin e dallueshm t tyre dhe kishin diskutuar pr nj varg shtjesh t
siguris Evro-Atlantike.
N mnyr t veant, komunikata e Samitit t Uashingtonit e kishte ritheksuar
rndsin e Dialogut Mesdhetar t NATO-s, si nj pjes integrale e qasjes pr
bashkpunimin e Aleancs ndaj siguris. Lidert e NATO-s e kishin udhzuar
Aleancn q ta ndiqte me vmendje zbatimin e hershm t rritjeve t bashkpunimit
politik dhe praktik, t filluar me Dialogun Mesdhetar.
N Samitin e Uashingtonit arritjet ishin edhe praktike, edhe konceptuale, ngase ishin
prpjekje e puns disavjeare. N kto arritje reflektoheshin prioritetet e
menjhershme t vendeve antare t NATO-s, veanrisht prshpejtimi i prfundimit
t lufts n Kosov.
IV.6 Kosova para Rambujes
Kosova ishte burimi i krizs s shtetit artificial, Jugosllavis. Kshtu thon burimet
historike objektive. Kriza ishte thelluar q nga ripushtimi i Kosovs, n vitin 1945.
Prandaj, ishte e kuptueshme q asnjher nuk kishin ndalur prpjekjet pr liri dhe pr
prparim shoqror. Demonstratat e studentve dhe t popullit shqiptar, t viti 1981,
rezistencs n Kosov i kishin dhn form, prmbajtje dhe krkesa t reja.
Demonstratat kishin vn n lvizje tr Kosovn dhe kishin lkundur seriozisht
themelet e federats jugosllave.
N kt mnyr, kto ngjarje i kishin dhn fund idilit t qetsis s maskuar t
bashkjetess dhe barazis, si propagandohej me t madhe n Jugosllavi. Ngjarjet e
pranvers s vitit 1981, sipas zyrtarve t pushtetit okupues n Kosov, kishin hapur
Kutin e Pandors. Prmasa q kishin marr ngjarjet dhe shtypja barbare q kishte
ushtruar shrbimi diktatorial komunist i Jugosllavis mbi studentt dhe qytetart
shqiptar, ishin dy prej fakteve q shrbimet e pushtuesit krkonin t i linin n heshtje.
N kto ngjarje pushteti okupues komunist kishte angazhuar edhe policin e

prbashkt jugosllave. Por, prkundr prpjekjeve, autoritetet jugosllave nuk kishin

arritur ta mbanin mbyllur brenda kufijve jehonn e ngjarjeve. Prandaj, ngjarjet e vitit
1981 n Kosov, ishin br shenj e shprthimit, jo vetm e paknaqsive sociale, por
edhe e krkess pr zgjidhjen e padrejtsive kombtare.
Qendrat e vendosjes n Evrop nuk kishin ndrmarr asnj hap konkret pr t i
materializuar krkesat e demonstruesve shqiptar, ngase Kosova ende ishte pjes
prbrse e Jugosllavis. Prkundr jehons q kishin br ngjarjet e pranvers s vitit
1981, mekanizma t ndryshm ndrkombtar, t cilve u drejtoheshin shqiptart, si
Organizata e Kombeve t Bashkuara (OKB-ja), Unioni Evropian (UE-ja), Aleanca
Veriatlantike (NATO-ja), Shtetet e Bashkuara t Ameriks (SHBA-ja) e ndonj tjetr,
bheshin sikur nuk dgjonin thirrjet e Kosovs ose, mund t thuhej, interesimi i tyre
nuk tejkalonte caqet e nj kurtuazie diplomatike.
Shtetet e Bashkuara t Ameriks ishin t parat q kishin br publike interesimet e
tyre. Kishin shtrir dorn e ndihms, fillimisht morale, pr Kosovn dhe t vrtetn
pr t.
Dokumentin e par q kishte pesh relevante ndrkombtare (n kt kontekst
Rezoluta pr Kosovn), e kishte aprovuar Dhoma Prfaqsuese e Kongresit Amerikan,
m 17 qershor t vitit 1986, e cila mbante numrin 358.
Kriza n ish- Jugosllavi, ku prmendej edhe Kosova, q nga viti 1991, disa her kishte
qen tem diskutimi n Kshillin e Sigurimit (KS) t Organizats s Kombeve t
Bashkuara (OKB). N kto raste jan nxjerr rezoluta t shumta, por nuk sht
aprovuar asnj rezolut e veant pr Kosovn. S paku, deri n vitin 1999, asnj
rezolut nuk e kishte tem bosht Kosovn. Mirpo, sipas nj kronologjie del se pr
Kosovn sht folur n disa prej tyre. N vitin 1991, Kosova ishte prmendur n dy
rezoluta, n vitin 1992, n shtat, n vitin 1993, n njzet e tri, n vitin 1994, n
gjasht, n vitin 1995, n njzet e nj rezoluta. N dy vitet pasuese, numri i rezolutave
ku prmendej Kosova ishte i njjt. N vitin 1996, n dymbdhjet, n vitin 1997, po
ashtu, n dymbdhjet. N vitin 1998, ishin aprovuar nnt rezoluta, ndrsa n vitin
1999 shtat rezoluta.
Pas Lufts s Ushtris lirimtare t Kosovs dhe ndrhyrjes s NATO-s mbi caqet
ushtarake dhe policore serbe n Serbi dhe n Kosov, jo vetm q prmendej shkarazi
n ndonj pasus a fjali, si ndodhte zakonisht, por ishte hartuar dhe miratuar nj
rezolut e veant pr Kosovn. N vitin 1999, n Kshillin e Sigurimit ishte hartuar
rezoluta 1244.
IV.6. a. Konferenca e Rambujes (1999)
Kosova po e bnte m shum se nj shekull nn pushtimin sllav t Serbis. N qendrat

ndrkombtare t vendosjes, pr her t par problemi i Kosovs po trajtohej si i

veant. Kt prani t veant n qendrat botrore t vendosjes, Kosovs ia kishin
mundsuar demonstratat e studentve dhe t popullit, m 1 tetor t vitit 2007. Kt
prani t veant e kishte br t mundur, n mnyr t veant, gjaku i derdhur n
luftn pr liri nga bijt dhe bijat m t mir dhe m t nderuar t kombit, sidomos
gjat viteve 1998 dhe 1999, n luftn lirimtare t prir nga Ushtria lirimtare e
Kosovs (UK-ja), e cila ishte bartse e idealeve t liris, por, n t njjtn koh, ishte
edhe nismtarja dhe bartsja e proceseve diplomatike t Kosovs.
Prandaj, mund t thuhet se at q nuk kishte arritur ta bnte Lidhja Shqiptare e
Prizrenit, Lidhja Shqiptare e Pejs, Lufta pr liri dhe pavarsi e viteve 1909-1912 e
kndej, Ushtria lirimtare e Kosovs, jo vetm kishte arritur ta bnte krkes dhe
veprim popullor, pra veprim historik, por kishte arritur ta bnte shtje jetsore t
popullit shqiptar, kudo q jetonte ai. Duke e ditur se liria sht e drejt universale,
rruga politike, ushtarake dhe diplomatike e ndjekur nga UK-ja, ishte po ashtu
garantuesi universal i liris s popullit shqiptar.159 Lufta e UK-s ka hapur edhe
proceset e mdha historike, t mbyllura pr m shum se nj shekull, pr zgjidhjen e
drejt t shtjes s pazgjidhur shqiptare.
IV.6. b. Pranimi i Marrveshjes
Rruga pr t ardhur deri te Rambujeja ishte shum e rnd dhe shum e prgjakshme.
Por, as puna shum dinamike gjat ditve t Konferencs s Rambujes, nuk ishte e
leht. Prkundrazi, edhe rruga e ardhjes edhe puna ishin t mundimshme. Sakrificat e
popullit shqiptar ishin t mdha. Ai, edhe nj her, brenda nj shekulli, po prballej
me spastrimin etnik t gjeografis s tij, tashti vemas t Kosovs. Puna m e
rndsishme n aktin final t Konferencs s Rambujes ishte krijimi i marrveshjes
s prbashkt, pra ndrtimi i parimit mbi t cilin pranohej Marrveshja. Kjo ishte faza
m e rnd e puns s delegacionit t Kosovs, ngase, mund t thuhet, prve t
tjerash, teksti prfundimtar i Marrveshjes s Rambujes nuk kishte prfshir, andaj
as nuk i reflektonte, t gjitha krkesat e pals shqiptare. N tekstin prfundimtar nuk
shprehej n mnyr t qart njohja e s drejts s referendumit, si e drejt e
patjetrsueshme e popujve, si mekanizm pr prcaktimin e statusit final t Kosovs
n t ardhmen e afrt, prandaj paknaqsit ishin t natyrshme. Po ashtu, nuk
prfshihej shtja e transformimit t UK-s. Kto dy shtje delegacionin e Kosovs
e kishte vn n situat shum t vshtir dhe delikate pr t marr nj vendim t
drejt dhe meritor.
Brthama e problemit ishte shtja e referendumit, andaj delegacioni i Kosovs, deri
n momentin e fundit, kishte ngulur kmb q paragrafi, n t cilin prkufizohej
procesi politik pr statusin final, t prfshihej dhe t thuhej n mnyr t qart njohja e
s drejts pr referendum. Kmbngulja e ktill kishte krijuar hapsir pr

ndrmjetsit ndrkombtar, q disa her ta korrigjonin tekstin e ktij paragrafi, deri

n shkalln e njohjes s qart t s drejts pr referendum.
N ato rrethana, sipas studiuesve, ky ishte maksimumi q mund ta ofronte bashksia
ndrkombtare pr kt shtje. Delegacioni i Kosovs, duke marr parasysh
interpretimin juridik t ekspertve kombtar dhe ndrkombtar q e ndihmonin
gjat konferencs, vlersimi i t cilve ishte se paragrafi n fjal nnkuptonte njohjen
e qart t s drejts pr referendum, kishte dhn plqimin.160 Para se t sqarohej
shtja e transformimit t UK-s, ku ishin qartsuar parimet e ruajtjes s
subjektivitetit t saj, gjat dhe pas fazs kalimtare, kishte pasur bisedime t ngjeshura
paraprake. Fakti pr kt transformim ishte pranuar, duke u mbshtetur n
marrveshjet gojore t ndrsjella, ndrmjet prfaqsuesve t UK-s, n njrn an,
dhe Shteteve t Bashkuara t Ameriks dhe NATO-s, n ann tjetr. Ishte pranuar n
kt mnyr, n radh t par pr shkak t karakterit t panegociueshm t kapitullit
pr shtje ushtarake t Marrveshjes. Prandaj, ndryshimet me shkrim n tekstin e
ksaj pjese t Marrveshjes s Rambujes ishin t pamundura.
Kto dy shtje, marr n trsi, mund t thuhet se dukeshin t pakaprcyeshme, por
delegacioni ishte i vetdijshm pr kompromisin e domosdoshm. Po ashtu, ishte i
vetdijshm edhe pr konsekuencat e mundshme n rast t mospranimit t
Marrveshjes. Prve t tjerash, kto konsekuenca ua kishte br t qarta Grupi i
Kontaktit, t dyja palve, prmes Sekretares s Shtetit, M. Olbrajt. Aty, midis t
tjerash, thuhej: N qoft se delegacioni i Kosovs nuk e pranon Marrveshjen e
Rambujes, do t ballafaqohet me izolim ndrkombtar, ndrkaq, n qoft se
delegacioni i Beogradit nuk e pranon Marrveshjen e Rambujes, do t bombardohet
nga NATO-ja. do gj ishte e qart. Qndrimi i prer i bashksis ndrkombtare
kishte br q delegacioni, para do vendimi, t mendonte mir pr peshn e tij
historike.
Delegacioni i Kosovs, pr marrjen e vendimeve kaq t rndsishme, ndihmes t
madhe, pr t mos thn rol thelbor, kishte nga kshillat dhe kshilltart amerikan.
Ktu n veanti duhet prmendur angazhimin e madh e miqsor t Sekretares s
Shtetit, M. Olbrajt, e cila me tr fuqin e vet vendimmarrse i ishte prkushtuar
misionit t shenjt pr paqen n Kosov , kurse pr t, m njerzorja ishte shptimi i
jetve t njerzve. N kt frym, n njrn nga bisedat me delegacionin e Kosovs,
ajo ishte shprehur: A nuk e kuptoni se pa marrveshje nuk do t ket ndrhyrje t
NATO-s. Do ta mbani prgjegjsin pr vdekjen e njerzve, po qe se nuk ndrroni
mendje. T jesh udhheqs, do t thot t marrsh vendime t rnda.161
IV.6. c. Nnshkrimi i Marrveshjes s Rambujes
Ambasadori Hill, q ishte ndrmjetsi amerikan, n t gjitha fazat e negociatave
ngulte kmb q delegacioni i Kosovs t vepronte me pjekuri. N ann tjetr, ai

prher kishte marr parasysh seriozitetin e vazhdueshm t angazhimit t SHBA-s,

me tr hierarkin shtetrore, me n krye Presidentin Klinton. Krkesa t ngjashme,
thuajse vazhdimisht, kishte edhe zdhnsi i Departamentit t Shtetit, Rubini, i cili e
kshillonte delegacionin e Kosovs q t mos ia lidhte kmbt vetes, t mos kurthohej
nga iluzione t ndryshme, t cilat mund ti bllokonin proceset, andaj krkonte q t
shfrytzohej ky akt historik. Nj ndihmes t rndsishme kishte dhn edhe
ambasadori Petri, i cili n kt drejtim e kshillonte delegacionin t merrte vendime
t duhura dhe t pjekura.
Ndrtimi i procesit ishte br n at mnyr q krkonte pajtueshmri. Pr ta pranuar
Marrveshjen, duhej pajtimi i t gjith pjesmarrsve, t cilt, n fakt, koh pas kohe
krijonin atmosfer t tendosur deri n skajshmri. Kjo gjendje q krijohej her pas
here, nuk e kishte penguar delegacionin e Kosovs pr t marr vendime n mnyr t
njzshme.
Duhet t thuhet se delegacioni i Kosovs, sigurisht pr shkak t peshs s madhe,
qoft historike, qoft politike q kishin ngjarjet, nuk kishte arritur t pajtohej ta
pranonte Marrveshjen n afatin e par, m 20 shkurt. Me kt rast, sipas nj pjese t
pjesmarrsve, sht humbur vlera e letrs s Sekretares s Shtetit Amerikan, Medlin
Olbrajt, ku garantohej se SHBA-ja do ta njihte referendumin si mekanizm pr ta
prcaktuar statusin final t Kosovs. Ksisoj, procesi i krijimit t pajtimit t
prbashkt kishte vazhduar edhe tri dit t tjera. N afatin e dyt, m 23 shkurt,
delegacioni i Kosovs, n parim, kishte dhn plqimin pr Marrveshje, duke
premtuar se do ta nnshkruante at brenda dy javsh, pasi t bheshin konsultimet e
nevojshme me institucionet e Kosovs.
Krkesat e pals shqiptare nuk ishin prmbushur n trsi, por Marrveshja kishte
siguruar mundsin e vendosjes s trupave t NATO-s n Kosov, kishte definuar
njohjen e qart t s drejts pr deklarim me referendum, pr zgjidhjen e statusit final
t Kosovs, kishte saktsuar trsin territoriale t Kosovs, si dhe mbshtetjen e
qartsuar pr transformimin e UK-s. Sa dukej, n kt rrjedh t ngjarjeve, ky ishte
maksimumi q mund t arrihej, n kuadr t kompromisit t domosdoshm, q e
karakterizon do proces bisedimesh.
Delegacioni i Kosovs, pra, n kt kontekst, e kishte dhn n parim plqimin pr
Marrveshjen, duke e shtyr nnshkrimin e saj pas tri javsh. Ant pozitive dhe ato
negative t ksaj shtyrjeje t afatit, tashm dihen. Ant negative ishin, si sht thn
deri tashti, se Milosheviqi e kishte shfrytzuar kt rast pr ta prforcuar makinerin e
vet vrastare n Kosov, deri n prmasn e gjenocidit, duke futur m shum forca
ushtarake e policore serbe dhe armatim n Kosov. Kurse, ant pozitive, prve t
tjerash, ishin se pala shqiptare, vemas subjekti i UK-s, kishte forcuar bazn e
pajtimit t prbashkt brenda shqiptarve pr nnshkrimin e Marrveshjes.

Pr ta shqyrtuar realisht peshn e madhe q kishte delegacioni i Kosovs gjat ktij

procesi historik, mund t prmendet vetm nj e dhn q n vshtrim t par nuk heq
shum n peshoren e ngjarjeve. Delegacioni i Kosovs, prkundr faktit se e kishte
mandatin e popullit t Kosovs, edhe pr ta nnshkruar Marrveshjen, atij, n ato
momente, i kishte munguar, si thuhet, sensi i burr shtetit.163 Prandaj, ishin dashur
tri dit pr tu dhn aprovimi, ndrkaq ishin dashur tri jav q delegacioni i Kosovs
ta nnshkruante Marrveshjen e Rambujes, m 18 mars t vitit 1999.
V. NDRHYRJA AJRORE E NATO-s
Iden pr t ashtuquajturn ndrhyrje humanitare, pr her t par e ka prmendur
Toma Aquin-i, n shekullin XIII.
Ai i prmbahej parimit se nj sovran ka t drejt t ndrhyj n punt e brendshme t
tjetrit, kur ky i fundit i keqtrajton shtetasit e vet. Q nga ai shekull i largt, kjo ide
konsiderohet nj prej parimeve t ndrhyrjeve t armatosura n mbrojtje t njerzimit,
prkatsisht pr mbrojtjen e t pafajshmve nga vdekja e padrejt, nga mbrojtja prej
ligjeve njerzore, si sht sakrifikimi ose vrasja e njerzve pr t i ngrn.
E drejta ndrkombtare parimin e ndrhyrjes humanitare, ashtu si ishte njohur q
nga koha e vjetr, vemas q nga Groci e kndej, prkufizonte ekzistimin e kufijve t
liris q kishin shtetet pr sjelljet ndaj shtetasve t vet. N prputhje me kt,
ndrhyrja humanitare do her lejohet, nse ka pr qllim t pengohen mizorit ose
t ndalen krimet e nj shteti kundr nj popullate t tr, si dhe kur n nj vend
mungon minimumi i rendit moral.
V.1 Dilemat po t mos ndrhynte NATO-ja
Botkuptimi ekzistues thot se respektimi i t drejtave t njeriut sht i domosdoshm.
Mbi kt parim e mbshtesin t drejtn e ndrhyrjes juristt e s drejts
ndrkombtare dhe shtetet. Kurse, integriteti territorial e sovraniteti shtetror m nuk
mund t shrbejn si arsyetim pr shkeljet e t drejtave t njeriut, si dhe pr t
pamundsuar fardo ndrhyrje t jashtme. do her kur shkeljet sistematike dhe
masive t t drejtave t njeriut dhe t t drejtave t pakicave mund t bhen krcnim
pr paqe (qoft pr shkak t rrezikut t ndrkombtarizimit t konfliktit t brendshm,
qoft pr shkak se pasojat negative i tejkalojn kufijt e atij shteti: ikja masive e
popullats, krijimi i vendqndrimeve t refugjatve), Kshilli i Sigurimit i OKB-s, n
baz t kapitullit VII, mund ta autorizoj ndrmarrjen e masave, prfshir edhe
prdorimin i forcs s armatosur.
N rastin e Kosovs, m 1999, kt qndrim e prkrahn shum udhheqs shtetror
dhe qeveri demokratike. Mirpo, pr fat t keq, ky qndrim nuk sht mbajtur dhe ky
parim nuk sht zbatuar qart n rastin e Ruands s viteve 19941995, ku, vetm pr
tre muaj, jan zhdukur rreth nj milion pjestar t fisit Tutsi. Edhe n Bosnj e

Hercegovin, n vitet 19921995, ngjarjet patn rrjedh t njjt, ngase u vran mijra
njerz, si dhe u przun nga vendi i tyre m shum se 2.5 milion t tjer, pjesa m e
madhe e t cilve ishin mysliman. Kjo kishte ndodhur, mbase, vetm pse ata ishin t
nj kombi, t nj fisi, t nj feje dhe t nj gjuhe tjetr nga qendrat e vendosjes
evropiane.
Ngjashm me dy rastet e fundit, por mund t thuhet se ka edhe raste t tjera, si jan
kurdt n Irak ose eent n Rusi, bashksia ndrkombtare ishte br e shurdhr,
sepse kishte toleruar me vite masakrat ndaj personave t pafuqishm, kishte lejuar
hapjen e kampeve t prqendrimit, npr t cilat mbaheshin burra, gra, fmij dhe
pleq, si kishte ndodhur edhe n kohn e Lufts s Dyt Botrore. Kishte pasur
dhunime sistematike t femrave, ishin lejuar spastrimet etnike, shkatrrimi i
objekteve t banimit, i kulteve fetare, i monumenteve kulturore dhe historike. Kishte
raste kur bashksia ndrkombtare kishte mundur fare leht t i parashikonte disa nga
krimet m t rnda q kan ndodhur, si ishte, fjala vjen, rasti i Srebrenics.
Forcat paqeruajtse t bashksis ndrkombtare nuk kishin ndrmarr asgj pr ta
penguar tragjedin e Srebrenics, gj q e kishte pr detyr edhe sipas konventave
ndrkombtare, sepse Srebrenica ishte zon e sigurt, nn mbrojtjen e Kombeve t
Bashkuara. Krimi ishte br pothuajse n heshtje, por para syve t tr bots.
Parimi i ndrhyrjes humanitare merr rndsi t veant, ngase u jep t drejt shteteve
t bashkohen pr ta ndshkuar shtetin q shkel parimet humanitare, n mnyr q t
pamundsohet pr t shkaktuar humbje t mtejme t jetve t njerzve, si dhe t
shkaktoj dme t tjera. Forma e ktill e ndrhyrjes, prve t tjerash, ka edhe
funksion ta dnoj shtetin ose kombin keqbrs, i cili u shkakton humbje t t tjerve.
Prandaj, sipas Vattel-it, ky parim sht konsideruar interes i shoqris njerzore.
Ksisoj, Fuqit e Mdha, Britania e Madhe, Franca dhe Rusia kishin ndrhyr n
luftn pr lirimin e Greqis nga sundimi Osman, n vitin 1827. Kt ndrhyrje,
shum autor t njohur t s drejts ndrkombtare, si Oppenheim-i, Fenick-i,
Saksena e ndonj tjetr, e prmendin si nj ndr rastet e para t ndrhyrjes
humanitare.
Personalitete t njohura shkencore t s drejts ndrkombtare, si jan Grotius-i,
Vattel-i, Oppenheim-i, Le Fur-i, Rousseau-i, Verdross-i e t tjer, t drejtn pr
ndrhyrje humanitare, jo vetm e mbshtesin, por shum prej tyre e konsiderojn t
ligjshme, kur nj ose m shum shtete mund ta prdorin forcn pr t i ndaluar
keqtrajtimet q nj shtet u bn shtetasve t vet, ngase veprimet e tilla konsiderohen aq
brutale dhe nprkmbin dinjitetin e njeriut, sa fyejn ndrgjegjen e familjes s
popujve.

Ndrhyrja humanitare, jo vetm q sht e ligjshme, por duhet t jet edhe e shpejt,
nse bhet me qllim t ndrprerjes s shkeljeve masive t t drejtave themelore t
njeriut, mendojn disa autor m t rinj, t cilt me kt rast shtojn se n kt mnyr
pengohet aparteidi, gjenocidi, ekocidi, vdekjet nga uria ose praktika t tjera, q kan
tronditur ndrgjegjen e bashksis ndrkombtare.
Mirpo, nj grup i tret i autorve, t cilt merren me shtjen e ndrhyrjes
humanitare, mendojn se ndrhyrja duhet t jet kolektive, sepse, thon ata, vetm
bashksia e shteteve sht n gjendje dhe sht kompetente pr t ndalur shkeljet q
bhen. N kt mnyr, sipas tyre, mnjanohen mundsit e keqprdorimeve q do t
mund t ndodhnin, nse ndrhyrja bhet sipas vullnetit t njanshm t ndonj shteti
t caktuar. Nj ndrhyrje humanitare nuk do t thot se mund t bhet vetm n baz
t rezoluts s nj organi t Kombeve te Bashkuara, si sht, fjala vjen, Kshilli i
Sigurimit. Ndrhyrja mund t autorizohet edhe nga ndonj organizat rajonale.
Plqimi dhe autorizimi i ktill paraprak nga ndonj organizat ndrkombtare,
universale ose rajonale, i jep legjitimitet dhe ndrhyrjen e bn plotsisht t arsyeshme.
Prandaj, mund t thuhet se praktikat e ktilla jan n krah t s drejts s ndrhyrjes
pr arsye dhe qllime humanitare.

N porosin drejtuar Kongresit amerikan, m 11 prill t vitit 1898, Presidenti i SHBAs, Mc Kinley-i, n mesin e katr arsyeve, t cilat e kishin shtyr vendin e tij t
intervenonte n Kub, t parn e kishte prmendur arsyen dhe qllimin humanitar, si
dhe dshirn pr tu dhn fund barbarive, vrasjeve, masakrimeve dhe mizorive t
tmerrshme q kishin ndodhur atje, ngase dihej q palt n konflikt, ose nuk ishin n
gjendje ose nuk donin ti ndalnin. Pr kundrshtimet q kishte pasur, Presidenti i
SHBA-s kishte deklaruar se nuk sht prgjigje njerzore t thuhet q e tr kjo ishte
n nj vend tjetr, i takonte nj kombi tjetr, si dhe nuk ishte pun jona. Ngase, kishte
shtuar ai, ishte detyr e veant jona dhe pr kt ishte e drejt.
Dshmia m e mir pr parimin q kishte shtruar Presidenti amerikan, se ndrhyrja
ishte detyr e veant, andaj edhe ishte e drejt, ishte katastrofa humanitare q ishte
br n Kosov, n vitet 19981999, e cila ishte pasoj e dhuns q kishte ushtruar
pushteti serb pr nj koh shum t gjat mbi popullatn civile shqiptare n Kosov.
N ver t vitit 2009, ish-senatori amerikan me origjin shqiptare, J. Dioguardi, n nj
intervist e ka shpjeguar mundsin e prmass s tragjedis n Kosov, nse nuk do
t ndrhynte NATO-ja. Po t mos kishte intervenuar NATO-ja n Kosov,
Milosheviqi do t kishte br masakra edhe m t mdha se n Bosnj. Plani ka qen i
prgatitur qysh nga vitet tridhjet, nga Vaso ubriloviqi. Aty bhej fjal pr
shprnguljen dhe shfarosjen kolektive t popullit shqiptar. Milosheviqi marshoi me

ushtrin e tij n Slloveni, n Kroaci, n Bosnj e Hercegovin, por mimi m i madh

pr t ishte Kosova. N mendjet e serbve Kosova sht e tyre dhe u takon atyre, sht
krenaria e tyre q nga viti 1389. Ne parandaluam krijimin e Serbis s Madhe, q
Milosheviqi e paramendonte s bashku me Kosovn. Atij nuk i interesonin njerzit n
Kosov, por toka shqiptare.
Prve ksaj, n rastin e Kosovs sht vn n jet edhe nj parim q ka t bj me
shkeljen e t drejtave dhe lirive themelore t shqiptarve, si etni e veant, nga
pushteti serb. Ky parim ishte formuluar edhe teorikisht dhe thuhej: Kur shkelen t
drejtat dhe lirit e njeriut, kur ushtrohen format e represionit e t gjenocidit, aty
prfundon sovraniteti shtetror.
Nuk ka formulim m t qart dhe m humanitar, andaj qeveria serbe, nj her e
prgjithmon, duhet tu bindet fakteve historike dhe t u nnshtrohet argumenteve q
jan shtruar gjat gjith periudhs kohore q sht biseduar me kt qeveri.
Me Marrveshjen ushtarako-teknike t Kumanovs pr trheqjen e forcave
ushtarake-policore dhe paramilitare serbe nga toka e Kosovs, prfundimisht sht
nnshkruar kapitullimi i ushtris pushtuese. Q ather, Serbia e sotme nuk ka m
asgj t prbashkt me prbrsit q bjn sovranitetin shtetror e territorial t
Kosovs. Pr kt arsye, nse nga ana e Serbis pranohet realiteti i krijuar n
gjeopolitikn ballkanike, doemos do t duhej t pranohej edhe roli i ri i shqiptarve n
Ballkan. Prandaj, Serbia duhet ti bindet t drejts ndrkombtare, n mnyr q t
krijohen rrethana diplomatike t kodifikuara me marrveshje pr marrdhnie t mira
fqinjsore me Kosovn.
V.2 Prkufizimi i ndrhyrjes s NATO-s
Parimin e ndrhyrjes humanitare, e drejta ekzistuese ndrkombtare e ka konceptuar
dhe e ka saktsuar qart. Aty thuhet: Ndrhyrja humanitare sht krcnimi ose
prdorimi i forcs nga nj shtet, grup shtetesh ose organizatash ndrkombtare,
kryesisht me qllim t mbrojtjes s shtetasve t nj shteti nga privimi masiv i t
drejtave dhe lirive t njeriut, t njohura me konventa ndrkombtare. Mirpo, si
dihet, prqendrimi pr mnyrn e ndrhyrjes, t shumtn e herve, qndron te lloji i
njanshm i ndrhyrjes, q do t thot se sht br pa autorizimin e aprovuar t
Kshillit t Sigurimit, ngase, kur jepet ky autorizim, veprimet e ndrmarra nga shtetet
ose organizatat rajonale jan t ligjshme, sipas nenit 39 dhe nenit 42 t kapitullit VII
t Karts s OKB, si sht vepruar, fjala vjen, n Somali dhe n Ruand. Prandaj, n
rastin e Kosovs, mund t thuhet se gjendja ndrlikohet edhe m shum, ngase ky
autorizim as nuk sht dhn, as nuk sht krkuar.
Pr kt arsye, pra, ndrhyrjen humanitare fillimisht duhet shikuar n kontekstin e
tendencave aktuale pr prdorimin e forcs n prgjithsi, n mnyr q t dihet nse

prdorimi i forcs nn mburojn e ndrhyrjes ndrkombtare, sht apo nuk sht nj

koncept ligjor q gjendet n t drejtn ndrkombtare.
Pas shum lshimeve q i ishin br Serbis, kishte ardhur koha e dhnies s nj
ultimatumi, i cili kishte zn t zbatohej m 24 mars t vitit 1999, n orn 19:00 me
operacionin Determined Force t NATO-s. Prve t tjerash, kjo dshmon edhe pr
faktin se shtetet euroatlantike i kishin marr parasysh mir t gjitha problemet dhe t
gjitha veprimet, ngase NATO-ja kishte disa muaj q ishte vn n gjendjen action
order.
Kt e dshmojn, prve t tjerash, edhe fjalt e Sekretarit t Prgjithshm t NATOs, H. Solana, i cili, po at dit, pra m 24 mars t vitit 1999, n orn 20:00, kishte
deklaruar: Ka nisur nj sulm kundr objektivave serbe n Jugosllavi.
Pr t ardhur deri te kjo deklarat e njeriut t par t NATO-s, mund t thuhet se ishte
lodhur edhe opinioni ndrkombtar, ngase negociatat e Perndimit dhe t NATO-s
ishin aq t shumta, saq opinioni kishte zn ti etiketonte edhe si lshime ndaj
regjimit serb.
Kto jan vetm disa fakte q u parashtruan, por ka edhe t tjera, t cilat ofrojn
dshmi t mjaftueshme pr tu kuptuar qart se komanda e NATO-s ende kishte
dilema pr ndrhyrje. N fillim kishte krkuar q t zhvilloheshin edhe strvitje
paralajmruese. Kjo strvitje kishte pr qllim edhe verifikimin e shkalls s
gatishmris s vendeve antare, pjesmarrse n ndrhyrjen q do t zbatohej, duke
filluar nga data 24 mars e vitit 1999. Verifikimi i gatishmris bhej edhe pr faktin se
jo vetm Fuqit e Mdha, por edhe vendet e vogla pjesmarrse t Aleancs Atlantike,
pr disa shtje, n ndonj rast edhe thelbsore, nuk ishin t nj mendjeje.Pas nj
periudhe t gjat debatesh, bisedimesh, lshimesh, kishte ardhur nj moment kur
Kosova ishte br strumbullari i paqes n kontinent, por edhe m gjer, si dhe ishte
br nj peshore e ekuilibrave t mdhenj planetar.
Prandaj, mund t nxirrej nj prfundim i logjikshm se trsia e vlersimeve buronte
nga nj strategji e caktuar gjeopolitike e NATO-s.N ann tjetr, kishte edhe dijetar
t ndryshm, sado q emra shum t njohur, t cilt kishin shkruar se konceptet dhe
vlersimet sipas kriterit t strategjis gjeopolitike, ishin premisa dhe mbeturina t
doktrinave naziste, fashiste dhe komuniste. Ngase, mendonin ata, strategjia
gjeopolitike kishte krijuar parimin e racave t larta dhe t ulta. Pastaj ata shtonin se
gjeopolitika e ktill e kishte uar botn n luftn m t prgjakshme, n Luftn e
Dyt Botrore.
Prfundimi i Lufts s Dyt Botrore po e prmbyllte m shum se nj gjysm
shekulli. Gjat ksaj kohe, n opinionin botror kishte zn t formohej bindja se as

fashizmi, as komunizmi nuk mund t riktheheshin n at form q ishin shfaqur. N

ann tjetr, rasti i Kosovs kishte treguar shum qart se ngjarjet e Lufts s Ushtris
lirimtare t Kosovs, e kishin br pjes t strategjive gjeopolitike.
Pr kt arsye, prandaj, njerzimi duhej t shqetsohej, qoft edhe sikur t shihej hija
e fashizmit atje larg, n Kosovn e vogl, jo vetm n vendimet q merrte Beogradi e
prkrahsit e politiks s tij. Ato ishin t njjtat parime dhe t njjtat kritere q kishte
prdorur fashizmi dhe bolshevizmi. Mjaftonte qoft vetm kjo arsye, q Aleanca e
Atlantikut t Veriut ta merrte lejen pr ta shkatrruar bazn e agresionit n Evrop,
regjimin serb t Milosheviqit.168
Pr ta gjetur nj zgjidhje paqsore t krizs, si cilsohej lufta e Ushtris lirimtare
n Kosov, Shtetet e Bashkuara t Ameriks dhe aleatt e saj n NATO kishin br
prpjekje t shumta diplomatike, t cilat nuk kishin dhn efektet e duhura. N kt
mnyr, ishte br e pashmangshme ndrhyrja ushtarake kundr Serbis. Pasi ishte
marr vendimi pr sulme kundr caqeve ushtarake serbe, ishte shum e qart se fajtor
pr kt ndrhyrje ishte presidenti i Jugosllavis s athershme, Slobodan
Milosheviqi.
Presidenti i SHBA-s, Klintoni, n nj konferenc pr shtyp, menjher pas fillimit t
operacioneve ushtarake kundr Serbis, i kishte shprehur qart arsyet e ndrhyrjes. Ai
kishte theksuar se udhheqsi serb kishte shkelur n mnyr t vazhdueshme
angazhimet e marra pr ta ndaluar represionin brutal n Kosov dhe kishte
zgjedhur agresionin n vend t paqes. Forcat e tij ushtarake, policore dhe
paraushtarake kishin zgjedhur rrugn e intensifikimit t sulmeve, t djegies s
fshatrave dhe t vrasjes s civilve shqiptar. Ksisoj, kriza e Kosovs kishte
shprthyer plotsisht dhe n rast se nuk veprohej qart, gjendja do t keqsohej edhe
m shum. Presidenti Klinton theksonte se tri do t jen objektivat e sulmeve t
NATO-s:
Nj, ta demonstrojm seriozitetin e kundrsulmeve ndaj agresionit dhe ta mbshtesim
paqen.
Dy, ta frenojm shkallzimin e sulmeve nga ana e Milosheviqit kundr civilve, duke
vendosur nj mim pr kto sulme, n rast se sht e nevojshme.
Tre, ta dmtojm kapacitetin e Serbis pr t mos zhvilluar luft n t ardhmen.
Nga kjo mund t shihej se SHBA-ja dhe aleatt e saj e kishin n dor nj shans pr ta
mbyllur shekullin njzet me nj Evrop t lir, paqsore dhe t qndrueshme, gj q
Presidenti Klinton e kishte theksuar shum fuqishm.169 Prandaj, ai kishte ngulur
kmb me tr forcn:

duhet t veprojm tani, sepse, n rast se Ballkani bhet vend vrasjesh brutale dhe
shprnguljesh masive, m pas do t jet shum von.
V.3 E drejta humanitare ndrkombtare
T gjitha marrveshjet ndrkombtare, t gjitha rregullat e s drejts humanitare
ndrkombtare dalin nga konventat ndrkombtare, si ajo e Gjenevs, fjala vjen, ose
bazohen n ligje t s drejts zakonore ndrkombtare. Prandaj, shtetet nnshkruese t
ktyre marrveshjeve kan obligime dhe prgjegjsi t sigurojn pajtueshmri t plot
ligjore me t gjith paragraft e s drejts humanitare ndrkombtare, por edhe t
bjn t gjitha prpjekjet pr ta parandaluar shkeljen e tyre. N kto marrveshje
ndrkombtare, q jan t rregulluara me konventa t caktuara ndrkombtare, krimet
e lufts prbjn disa nga shkeljet m t rnda t s drejts humanitare ndrkombtare,
t njohura n prgjithsi si akte t qllimshme e t paramenduara.
Ndr shembujt e krimeve t lufts q jan prmendur n kto marrveshje, jan vrasjet
e paramenduara, torturat ose trajtimi njerzor i personave jo t prfshir n luftime,
shkaktimi i qllimshm i vuajtjeve t mdha ose i lndimeve t rnda trupore q kan
pasoja pr shndetin e personave, t cilt nuk jan t prfshir n luftime, ndrmarrja
e msymjeve pa br dallime, kur jan t vetdijshm se sulmi do t shkaktonte
humbjen e konsiderueshme t jetve t njerzve ose dme t qllimshme t shkaktuara
kundr civilve.
Prandaj, n prputhje me kt frym, e drejta humanitare ndrkombtare ka
prcaktuar nj varg kufizimesh lidhur me mnyrn e brjes s lufts. Kto t drejta
dhe kto prkufizime njihen ndryshe edhe si ligje t lufts.
E drejta humanitare ndrkombtare zbatohet n mnyr t veant dhe t prgjithshme
n situata q kan t bjn me konflikte t armatosura, pr t cilat ekzistojn paragraf
t prcaktuar qart. Rrjedhimisht, n vlersimet e prdorimit t forcs ushtarake nga
ana NATO-s n Republikn Federale t Jugosllavis, ligjet e lufts parashikonin
standardet m t rndsishme.
N kapitullin Standardet ligjore n konfliktin e Kosovs, lufta n Kosov, q nga 28
shkurti i vitit 1998, i detyronte edhe forcat ushtarake e policore qeveritare serbe, por
edhe forcat e UK-s, ti respektonin, ti zbatonin dhe t i mbronin elementet
thelbsore t s drejts humanitare ndrkombtare, pra ligjet e lufts, si dhe, n
veanti, nenin 3, i cili sht i prbashkt n t katr Konventat e Gjenevs, t vitit
1949, pastaj Protokolli II i ktyre konventave, si dhe rregullat zakonore t lufts.

Mirpo, kur kishte filluar bombardimi i NATO-s mbi caqet serbe n n Serbi dhe n
Kosov, m 24 mars t vitit 1999, shkalla e prfshirjes s forcave ushtarake dhe
policore ishte edhe serbe, por ishte edhe e njsive t tjera jugosllave, prandaj ishte
shndrruar n nj konflikt t armatosur ndrkombtar, i cili, prve t tjerash,
krkonte edhe zbatimin e gjith korpusit t s drejts zakonore humanitare.
Bazn pr vlersimin e bombardimeve t NATO-s e prkufizonte qart Protokolli I,
shtesa e Konventave t Gjenevs, t vitit 1949. Mund t thuhet kshtu, ngase ky
protokoll ishte pranur nga pjesa m e madhe e vendeve antare t NATO-s, si dhe nga
Qeveria e Shteteve t Bashkuara. Por, n ann tjetr, as edhe nj vend tjetr nuk ishte
deklaruar se nuk i pranonte t gjitha standardet e rndsishme t ktij Protokolli.
Parimi themelor i Protokollit I, si dhe i ligjeve t lufts n prgjithsi, prkufizonte
qart se popullsia civile, si dhe do individ civil, duhej ta gzonte mbrojtjen e t gjitha
palve t angazhuara n luft, ndaj rreziqeve q paraqesin operacionet ushtarake. Pala
q ndrmerr sulmet ushtarake, sht e detyruar t i respektoj krkesat n t cilat
thuhet se sht obligim dhe prgjegjsi ti dalloj civilt nga trupat e armatosura, si
dhe dallimin ndrmjet objekteve ushtarake dhe atyre civile. N kt mnyr, pala
sulmuese e ka obligim t marr t gjitha masat e mundshme mbrojtse, q t shmang
ose t jet sa m i vogl numri i viktimave dhe i dmeve ndaj civilve. Prkundr t
gjitha ktyre prkufizimeve teorike, viktimat kryesore n luft jan civilt. Do t
thot, botn nuk e kan br m t mir luftrat, nuk sht br m pak e prgjakshme
nga fjalt e mira t shkruara n letrat e konventave t ndryshme ndrkombtare.
Prandaj, duke pasur edhe kt obligim parasysh, nuk duhet t sulmohet popullata
civile drejtprdrejt, por as kur trupat ushtarake dhe popullata civile jan bashk, pa
br paraprakisht nj dallim t qart ndrmjet tyre.
Gjat Lufts s Ushtris lirimtare n Kosov pati organizata shum t fuqishme
ndrkombtare pr mbrojtjen e t drejtave dhe t lirive t njeriut, t cilat kan br
hulumtimin e secilit prej rasteve, n t cilat viktima kishin qen civilt. Por, mbledhja
e ktyre fakteve ua mundson analistve t profesioneve t ndryshme, edhe t
shtjeve ushtarake, t bjn vlersimet lidhur me mundsit reale pr prcaktimin e
legjitimitetit t ndrhyrjes s NATO-s kundr caqeve ushtarake serbe, kurse shtja e
shmangies s mundsive q civilt t mos jen viktima, zakonisht sht vlersim
hipotetik.
Pr t qen sa m t prgjegjshm, si dhe m t sakt e t qart n hulumtimin e tyre,
kto organizata ndrkombtare kishin krijuar nivele t caktuara standardesh t
hulumtimit, q mund t prmblidhen n:
- Procedurat dhe kriteret e ndjekura pr t vrtetuar kujdesin e treguar, sipas natyrs
ushtarake t objektivave;

- Kriterin proporcional pr vdekjen e civilve, si dhe mjetet e prdorura n sulmet

kundrejt objektivave ushtarake, q ishin t njohura si t tilla;
- Raportet e ndrsjella ndrmjet vdekjeve t civilve n vendngjarje dhe natyrs s
objektivit ushtarak t przgjedhur;
- Matjen e kohs n przgjedhjen e objektivit, si faktor i domosdoshm pr
zvoglimin n minimum t viktimave dhe t dmeve kundr popullats civile;
- Metodat dhe kushtet n t cilat sht vn n prdorim do sistem i caktuar armsh;
- Natyrn e przgjedhjes potenciale, pa br asnj dallim t disa sistemeve t caktuara
t armve n prgjithsi, si dhe t disa kushteve t caktuara.170
Pr ta br sa m profesional hulumtimin, shtjet q jan marr n shqyrtim gjat
ndrhyrjes s NATO-s mbi caqet serbe n Kosov dhe n Serbi, mund t prmblidhen
n pyetjet: a ishte do gj brenda parimit se ka konsiderohej e lejueshme n kuadr t
ligjeve humanitare, si dhe a ishin objektiva ushtarake ato q ishin identifikuar dhe
ishin qlluar nga ndrhyrja e trupave t NATO-s. Dilema e par sht kjo: ka
konsiderohej objektiv ushtarak serb gjat lufts n Kosov. Pr nj vlersim real t
ndrhyrjes s NATO-s, sht e udhs t shqyrtohet edhe sjellja e trupave pushtuese
serbe n territorin e pushtuar. Kjo do t mundsonte q hulumtimi t mos jet i
njanshm dhe t mos trajtoj vetm njrn an t shtjeve. Prandaj, analiza q
trajton aspekte t lufts ajrore t NATO-s n Kosov, ksaj radhe mund t shqyrtohet
vetm nga aspekti i mimit t jets s civilve t vrar, si nj nga faktort themelor
pr vlersimin e zbatimit t ktij kuadri t madh, n prputhje me t drejtn
humanitare ndrkombtare. Raportet e ktilla, asnjher nuk dihet sakt se me cilat
kritere duhet matur, me numrin e viktimave apo me prmasn e liris q sjell lufta
lirimtare, ku viktima jan edhe civilt.
N Protokollin I, sidomos n nenin 51 t tij, jan prcaktuar qart t drejtat dhe
obligimet pr mbrojtjen e popullats civile. Popullata civile dhe personat civil
gzojn mbrojtje t prgjithshme kundrejt rreziqeve q shkaktojn operacionet
ushtarake.
Q t prmbushet qllimi i mbrojtjes s popullats civile, jan marr parasysh, n t
gjitha rrethanat, rregulla t veanta, t cilat jan shtojc e rregullave t tjera t s
drejts ndrkombtare, n t cilat, prve t tjerash, thuhet:
- As popullata civile si e till, as individt civil nuk do t jen objekt sulmi.
- Ndalohen veprimet ose krcnimet e dhuns me qllim kryesor t prhapjes s
terrorit kundr popullats civile.

- Personat civil gzojn mbrojtjen e prcaktuar nga ky seksion, me prjashtim t

rastit dhe t kohs kur ata marrin pjes drejtprsdrejti n luftime.
- Sulmet q nuk jan t seleksionuara, jan t ndaluara.
Sulme t tilla jan: a) sulmet q nuk drejtohen kundr nj objekti ushtarak t
prcaktuar; b) sulmet q prdorin metoda ose mjete luftarake q nuk mund t
drejtohen kundr nj objektivi t caktuar ushtarak;
c) sulmet q prdorin metoda ose mjete luftarake, pasojat e t cilave nuk mund t jen
t kufizuara, si krkohet n kt Protokoll, dhe rrjedhimisht n t gjitha kto raste
qllojn pa dallim si objektivat ushtarake, ashtu edhe personat civil ose objektet
civile.
Sulme q nuk jan t seleksionuara, jan:
- sulmi me an t bombardimit, pa marr parasysh cilat jan metodat ose mjetet e
prdorura, q prek si objekt vetm nj numr t caktuar objektesh ushtarake
krejtsisht t larguara nga njri-tjetri dhe t dallueshme, t vendosura n nj qytet, n
nj fshat apo n do zon tjetr ku prfshihet dhe ka nj prqendrim t ngjashm me
at t civilve;
- sulmi nga i cili mund t pritet q t shkaktoj aksidentalisht humbje t jets s
civilve, plagosje t personave civil, dmtime t objekteve civile, ose kombinim t
ktyre humbjeve dhe dmeve q do t ishin shum t mdha, n krahasim me
prfitimin ushtarak konkret q pritet nga ai sulm.
- ndalohen sulmet me raprezalje kundr popullats civile ose personave civil.
- prania ose lvizjet e popullats civile, e personave civil nuk do t prdoren pr t
fituar pik t caktuara, si dhe zona t mbrojtura nga operacionet ushtarake, nga sulmet
ose pr t fshehur, favorizuar ose penguar operacionet ushtarake.
- palt n konflikt nuk do ti drejtojn lvizjet e popullats civile dhe t personave
civil me qllim t fshehjes s objektivave ushtarake nga sulmet ose pr t i mbuluar
operacionet ushtarake.
Prandaj, sht e kuptueshme se asnj shkelje e ktyre ndalimeve nuk do t i liroj palt
n konflikt nga detyrimet juridike ndaj popullats civile dhe personave civil,
prfshir ktu edhe detyrimin pr t marr t gjitha masat parandaluese, t
parashikuara me nenin 57 t ktij Protokolli.

N luftn e Kosovs, kto dhe t dhna t tjera nuk ishin prfillur nga ana e forcave
ushtarake dhe policore serbe. Mirpo, prkundr faktit se institucione t ndryshme
botrore, jurist t vendeve t ndryshme,shtete t veanta kishin shtruar krkesa q
Kshilli i Sigurimit t merrte vendim pr ndrhyrje mbi caqet e ushtris serbe n
Kosov dhe n Serbi, nj vendim i till nuk ishte nxjerr. Ather, antart e Aleancs
s Atlantikut t Veriut kishin marr vendim pr ndrhyrje edhe pa vendim t Kshillit
t Sigurimit. Vendimi i ktill nga NATO-ja ishte marr me arsyetimin se ekzistonte
rreziku pr nj katastrof humanitare. Do t thot, prkundr faktit se shum shtje
jan t trajtuara qart dhe sakt n teori, n zbatimin e tyre praktik luajn rol shum
faktor t tjer, q nuk e peshojn mir as humbjen e jetve t njerzve. Kshtu ka
ndodhur edhe me Kshillin e Sigurimit, i cili asnjher nuk nxori nj vendim pr ta
mbrojtur jetn e civilve shqiptar, edhe pse kt ia lejonte e drejta ndrkombtare
humanitare.
Prandaj, Kshilli i Atlantikut t Veriut kishte miratuar nj plan operacionesh ajrore, t
cilin e kishte ndar n faza. Plani ishte pagzuar si nj formul magjike: OPLAN
10601 - Forcat Aleate. Sipas studiuesve, t cilt kishin prcjell gjith tragjedin e
madhe t Kosovs, prfaqsuesi dhe ndrmjetsi amerikan, Hollbruku, i armatosur me
kt prmas krcnimi t besueshme pr bombardim, ishte kthyer n Beograd q t
takohej me Milosheviqin. Ndrmjetsi amerikan kishte shnuar: Atij dhe ushtarakve
t tij po u dilnin djers dhe e dinin q bombardimi ishte gati pr t filluar. Po ashtu,
ai i kishte thn pals serbe: Ne i kemi afruar B-52-sht nga Shtetet e Bashkuara n
Britanin e Madhe. Aeroplant n Itali qndrojn n pist. Objektivat e goditjes jan
prcaktuar. Gjat ktij takimi kaq dramatik, me t ishte edhe gjenerali amerikan
Majkll Short, i cili ishte ngarkuar ta komandonte fushatn e sulmeve ajrore.
Prkundr faktit se dukej moskokars, Milosheviqi i kishte thn ndrmjetsit
amerikan: Domethn, ti je ai q do t na bombardosh. N kujtimet e tij, Hollbruku
kishte shnuar se gjenerali Short i kishte dhn kt prgjigje: Un kam B-52-sht,
n njrn dor, dhe aeroplant mbikqyrs spiun U2, n dorn tjetr. Varet nga ju se
cilt do ti prdor. Sipas gjasash, pr her t par Milosheviqi e kishte kuptuar se ai
po e thoshte t vrtetn. M von, gjenerali Short, n prshkrimet e tij kishte dhn
edhe pamje t brendshme t mnyrs se si ishin zhvilluar bisedimet. Nja dhjet a
dymbdhjet veta, kishte thn gjenerali, ishin ulur rreth tryezs dhe, kur bisedimet
arrinin n nj pik t vdekur, Milosheviqi dhe Hollbruku futeshin t dy n nj dhom
tveant.
N baz t trajtimeve q ka br analisti Tim Judah-u, n at koh bisedimesh shum
dramatike, si del edhe n librin e tij, mund t thuhej se kriza kishte prfunduar, t
paktn qoft edhe pr nj ast. N ndrkoh, Havier Solana dhe gjenerali Uesli Klark,
shefi ushtarak i NATO-s (titulli zyrtar i t cilit ishte: Komandant Suprem i Aleancs
pr Evropn) kishin shkuar n Beograd q t takoheshin me Milosheviqin. Pr

gjeneralin Klark ky do t ishte takimi i par, nga tri takime t tjera q do t kishte me
t gjat pak ditve t ardhshme. N njrin prej ktyre takimeve, Milosheviqi i kishte
treguar gjeneralit Klark se si partizant serb e kishin mundur Shaban Polluzhn dhe
njerzit e tij.
Ai i kishte thn: E di, gjeneral Klark ne e dim si i zgjidhim problemet me kta
vrass shqiptar. Gjenerali e kishte pyetur: Dhe mnyr sht kjo?. Ai ia kishte
kthyer: Kt e kemi br edhe m par. Gjenerali srish e kishte pyetur: Kur?. Ai
i kishte thn: N Drenic, n vitin 1946. Gjenerali Klark e kishte pyetur srish: Si
e bt?. Milosheviqi ia kishte pritur: Ne i vrasim t gjith. Pastaj i kishte thn
gjeneralit se ather ishin dashur disa vjet, por kishte shtuar me vendosmri: Ne i
vrasim t gjith.
Gjat tr kohs s Lufts s Ushtris lirimtare t Kosovs, edhe n periudhn e
ndrhyrjes s NATO-s mbi caqet ushtarake dhe policore serbe n Serbi dhe n
Kosov, viktim kryesisht ishte popullata civile. Pala serbe prdorte t gjitha
mundsit pr ta diskredituar ndrhyrjen nga ajri t forcave t NATO-s.

Ushtarakt dhe politikant serb nuk lshonin asnj rast t vetm, krijonin edhe raste
t paqena, pr ti fajsuar forcat e NATO-s q vepronin n Kosov, se duke qlluar
nga ajri caqet ushtarake serbe, vrisnin civil t pafajshm. Prandaj, mund t thuhet se
vdekja e civilve n luftn n Kosov ofron vetm nj pjes t kuadrit t madh t
lufts, nga i cili do t mund t shqyrtohet, t analizohet dhe t studiohet brja e lufts
n Kosov, nga ana e NATO-s.
Forcat pushtuese serbe, pr ti ruajtur bazat e tyre ushtarake dhe vendqndrimet
policore, prdornin popullatn civile si mburoj. Vrasjet e ktilla t civilve jan ndr
humbjet m dramatike t jets s njerzve, gjat periudhs s bombardimeve t
NATO-s. Nn trysnin e armve dhe t forcave ushtarake e policore, karvant e
refugjatve shqiptar nuk kishin t mbaruar. Andaj, sulmet mbi kta karvan
refugjatsh, ose mbi personat q zhvendoseshin vazhdimisht, kan ndodhur qoft duke
u marr gabimisht si trupa ushtarake, qoft duke u prdorur nga forcat serbe si t till,
vetm pr ti diskredituar veprimet luftarake t NATO-s, q bheshin nga ajri.
Raste t ktilla dramatike, kur humbjet e civilve ishin t mdha, jan ato q kishin
ndodhur mbi refugjatt n rrugn ndrmjet Gjakovs e Deanit, ku kishin gjetur
vdekjen shtatdhjet e tre civil, rasti i Korishs, nj fshat i madh afr Prizrenit, n
Kosov, ku kishin humbur jetn tetdhjet e shtat persona t shprngulur. Po ashtu,
jan dramatike humbjet e jets s civilve t burgosur n Burgun e Dubravs, ku, gjat

dy ndrhyrjeve nga forcat e NATO-s, kishin humbur jetn nntmbdhjet qytetar

shqiptar t Kosovs.
N at periudh, jan me interes, pr t gjitha llojet e analizave t mundshme,
deklaratat publike t NATO-s qoft lidhur me sulmet e veanta, qoft lidhur me
mnyrn se si jan karakterizuar ato sulme, qoft edhe lidhur me paqartsit q ishin
krijuar n opinionin ndrkombtar, edhe nn ndikimin e propagands serbe, por edhe
t propagands s miqve t tyre, pr kto dhe ndonj rast tjetr t sulmeve ajrore t
NATO-s.
Vdekja e civilve n Korish, si dhe ndonj rast tjetr gjat lufts n Kosov, n
kohn e ndrhyrjes ajrore t NATO-s mbi caqet ushtarake dhe policore serbe n
Kosov dhe n Serbi, ka ngritur nj varg shtjesh.
Bhej propagand e madhe se ato viktima ishin shkaktuar gjat bombardimeve t
NATO-s. Por, shtja m e rndsishme, q vihet n shqyrtim, sht prgjegjsia e
prbashkt e ushtris dhe e policis serbe pr vdekjen e civilve shqiptar. Kt
prgjegjsi, propaganda serbe, por edhe e disa vendeve evropiane, si u tha m sipr,
ia linte barr NATO-s. Kurse, sipas dshmive, pr vdekjen e tetdhjet e shtat
civilve n Korish, prgjegjse ishin forcat ushtarake dhe policore serbe. Prve ktij
rasti, eksitojn edhe raste t tjera, pr t cilat ka dshmi t mjaftueshme, kur civil
shqiptar t shprngulur brenda Kosovs, ishin mbyllur forcrisht n nj kamp
ushtarak dhe mbaheshin atje si mburoj njerzore.

Tragjedia e vrasjeve t t burgosurve n Burgun e Dubravs, po ashtu sht

prgjegjsi e drejtprdrejt e forcave ushtarake dhe policore serbe. Pr kt ngjarje, si
dhe pr t tjerat, autoritetet politike dhe ushtarake serbe fajsonin bombardimet e
NATO-s. Hulumtues t ndryshm, ndr ta edhe t Human Rights Watch, kishin
zbuluar se tetdhjet e gjasht t burgosur kishin qen viktima t ekzekutimeve pa
gjyq. Vrasjet ishin kryer me gjakftohtsi, si prkufizohen me gjuhn e drejtsis
gjyqsore, nga forcat ushtarake dhe policore serbe. Si dihet, vrasjet ishin br disa
dit pasi NATO-ja kishte bombarduar hapsira t caktuara t burgut.174
V.4 Ballkani Perndimor dhe ndrhyrja e NATO-s
Problemi i Kosovs, n trsin e shtjes s pazgjidhur shqiptare, e cila, edhe pse
nuk dilte n tavolinat e bisedimeve ndrkombtare me kt prmas, m s paku ishte
konflikt etnik. N radh t par, problemi i Kosovs ishte nj kontekst territorial me
prmas ndrkombtare. Prandaj, mund t thuhet se bhet fjal pr nj territor, i cili
historikisht popullatn vendore shumic e kishte shqiptare. Prkundr faktit se ishte
territor i shkputur nga trsia e gjeografis kombtare (shekulli nntmbdhjet, kur

formohet edhe shteti shqiptar, ishte shekulli i kombeve) me forcn e armve dhe me
vendimet e fuqive botrore t shekullit t kaluar, prapseprap ishte nj territor, i cili
gjat tr historis kishte ruajtur vazhdimsin territoriale, juridike, kushtetuese,
politike, administrative, q ishin prbrs t jets shtetrore.
Pra, problemi i Kosovs nuk sht shtje e t drejtave t minoritarve, nuk sht as
shtje e nj grupi t paprcaktuar social, por sht kryesisht problem territorial e
shtetror. Andaj, si problem i till shtronte domosdoshmrin e trajtimit t tij n nj
mnyr tjetr, m serioze, qoft duke zbatuar aspekte t diplomacis parandaluese, si
sht mbikqyrja dhe drgimi i forcave shumkombshe, qoft duke organizuar nj
konferenc ndrkombtare pr Kosovn, n t ciln, prve prfaqsuesve shqiptar
dhe prfaqsuesve serb, do t merrnin pjes edhe prfaqsues t shteteve m me
ndikim, n radh t par t Shteteve t Bashkuara t Ameriks, t Gjermanis, t
Britanis s Madhe, t Francs, t Italis, t Rusis, por edhe prfaqsuesit e
institucioneve ndrkombtare, si: t OKB-s, t OSBE-s, t Kshillit t Evrops, t
Unionit Evropian, n mesin e t cilve, doemos, NATO-ja duhej t kishte rolin m t
veant dhe m t rndsishmin.
Lidhur me zbatimin e diplomacis parandaluese n Kosov, e cila shpresohej t jepte
rezultate inkurajuese, ngase nj praktik e till ishte treguar e mir dhe efikase n
Maqedoni, ku ishin vendosur trupat e
OKB-s. N ann tjetr, do shmangie nga kto prcaktime do ta thellonte edhe m tej
krizn n Kosov, kurse pasojat do t ishin t paparashikueshme, ngase rreziku pr
shprthimin e trazirave n rajon do t ishte i prhershm.
Prve ksaj, nse arrihej mbyllja e problemit t Kosovs n kuadr t nj zgjidhjeje,
e cila do ti tejkalonte mospajtimet aktuale, do t ishte edhe nj shtje e rndsishme
ekonomike pr arteriet gjysm t mbyllura t Ballkanit.
Disa deg t ksaj ekonomie kalonin edhe npr Kosov.Prkundr faktit se t gjitha
rrjedhat e ngjarjeve shkonin drejt asaj q quhej luft ndrmjet pushtetit kolonizues
serb, pra ushtris dhe policis s tij, dhe popullit shqiptar t Kosovs, qendrat e
vendosjes, sidomos ato evropiane, ende shpresonin se kishte mundsi t parandalohej
lufta e armatosur. Prandaj, ata thoshin se parandalimi i lufts s armatosur n Kosov,
si dhe krijimi i kushteve normale pr jet dhe pr pun (gj q shpesh nuk e
prkufizonin se si mund dhe si duhej t bhej), do t reflektohej edhe n hartn sociale
t shteteve t Evrops Perndimore. Brenda harts s Evrops Perndimore, thuhej n
t dhnat zyrtare t kohs, gjendeshin mbi 500 000 refugjat shqiptar t Kosovs.
Kthimi i tyre n Kosov, prmes mekanizmave q garantonin institucionet prkatse
ndrkombtare, do ta lvizte nga pozita zero ekonomin e shkallmuar t Kosovs, n

nj an, kurse pr investitort e huaj kjo do t ishte nj motiv m shum pr t

investuar n Kosov, n ann tjetr.
N kuadr t ktij angazhimi ndrkombtar shtroheshin mundsit e krijimit t
parakushteve pr nj dialog t vrtet shqiptaro-serb, i cili do ta nnkuptonte
demilitarizimin e Kosovs, pra trheqjen e forcave ushtarake dhe forcave t shumta
policore nga Kosova, kthimin e refugjatve shqiptar nga Evropa Perndimore, nn
nj mbikqyrje ndrkombtare, si dhe shtimin e pranis ndrkombtare n form t
misioneve t prhershme, t t drguarve special, vzhgimeve t rregullta
diplomatike dhe ushtarake, do t ndihmonte dukshm q diplomacia ndrkombtare
n rastin e Kosovs ta zbatonte artin e t mundshmes, si ishte zakon t thuhej pr
zgjidhjet politike t problemeve t rnda e me pesh ndrkombtare. N kt mnyr,
ky angazhim ndrkombtar linte hapur shtigjet q procesi i afrimit ndrmjet palve t
konfrontuara, t rrudhej n prmasat e mospajtimeve pr shtje procedurale e jo
esenciale. Pra, mbetej anash zgjidhja e problemit t Kosovs, sipas krkesave t
popullit shumic, n kt rast t shqiptarve, t cilt ishin t gatshm edhe pr luft t
armatosur, prkundr faktit se Serbia ishte nj fuqi e madhe ushtarake. Rrjedha e
ngjarjeve dshmonte se nuk ishte vshtir t konstatohej se problemi i pazgjidhur i
Kosovs do t thoshte rrezik i prhershm pr ti destabilizuar shtetet prreth, si dhe
rajonin e Evrops Juglindore. Mund t thuhet, prandaj, se nj nga rrugt kryesore pr
ta destabilizuar edhe Ballkanin kalonte npr Kosov.
Qarqe t caktuara q ishin bartse t politiks globale, nse mund t thuhet kshtu, n
ann tjetr, kishin br edhe plane t tjera lidhur me zgjidhjen e problemit t Kosovs.
Kishte filluar t prgatitej edhe operacioni luftarak i NATO-s, i quajtur Allied Force
(Forca Aleate). Ky operacion ushtarak i NATO-s kundr Jugosllavis ose, thn m
sakt, kundr caqeve ushtarake serbe n Serbi dhe n Kosov, n pranvern e vitit
1999, nuk ishte projektuar dhe nuk kishte pr qllim t ishte nj lloj i till i lufts. N
t vrtet, ka shnuar gjenerali Klark, neve kurr nuk na sht lejuar q at ndrhyrje
ta quajm luft. Pra, gjuha e politiks dhe e diplomacis, nj veprim luftarak nuk e
prkufizonte si t till. Por, natyrisht, ajo ishte luft. Ishte kjo luft moderne, lufta e
par e br n Evrop pas nj gjysm shekulli dhe lufta e par e br dhe e fituar nga
NATO-ja.

N prgatitjet pr realizimin e ktij operacioni, do gj ishte br me kujdesin m t

madh. Ksisoj, prandaj, edhe zgjedhja e armve ishte shqyrtuar hap pas hapi dhe me
nj kujdes t veant, por, prap se prap, n fund, przgjedhja e tyre nuk ishte ln n
duar t ushtarakve. Pr kt arsye, kishte shum vmendje q popullata civile dhe
objektet e pastra civile t mos ishin kurrsesi n shnjestr.

Operacioni Forca Aleate ishte nj luft moderne, por, si quhej, ishte e kufizuar, n
t ciln shqyrtohej do imtsi, edhe pr hapsirn gjeografike, si dhe pr shtrirjen e
saj, duke mos ln anash armatimin e prdorur dhe efektet q arriheshin me t.
Prandaj, mund t thuhet se do shkall e intensifikimit t operacionit ishte peshuar n
mnyr thuajse torturuese pr nga hollsit e konceptimit.
Nj numr analistsh i ngjarjeve gjat lufts s Ushtris lirimtare t Kosovs thon
se vendimtare ishte lufta, qndresa dhe sakrifica hyjnore e familjes Jashari, familja e
Komandantit Legjendar t UK-s, Adem Jasharit. Nj dor tjetr e ktyre analistve
mendojn se vendimtare pr marrjen e vendimit pr ndrhyrjen e NATO-s mbi caqet
serbe n Serbi dhe n Kosov, ishte masakra e Raakut. Sido q t jet, vendimtar
ishte gjenocidi shtetror serb q bhej mbi popullatn civile shqiptare n Kosovn e
pushtuar.
Aty ka shum trupa t pajet, u deklaronte ambasadori Walker gazetarve. Njerz
q jan qlluar n mnyra t ndryshme, por shumica e tyre jan vrar nga fare afr.
N fshatin Raak ishin gjetur trupat e dyzet e pes njerzve. Ambasadori Walker i
kishte par trupat me sy. Nj pjes t shprndar n nj shpat mali e t mbuluar me
bor. T tjert t hedhur njri mbi tjetrin. Secili prej tyre me plag t llahtarshme dhe
t gjith t veshur civil. Njri prej ktyre civilve ishte me kok t prer. Kur e kishin
pyetur se kush ishte prgjegjs pr at masakr, ambasadori yn, Walker-i, nuk kishte
ngurruar t prgjigjej: Policia serbe.
Kshtu e kujtonte at dit (e shtun, 16 janar 1999) Sekretarja e Shtetit e SHBA-s,
Medlin Ollbrajt, e cila, n kujtimet e saj, t botuara si shnime autobiografike, e kishte
prshkruar tr mngjesin e asaj dite, si dhe se si e kishte ndier veten, kur e kishte
dgjuar folsin n radio, i cili fliste pr nj masakr q kishte ndodhur, si kishte thn
ajo, pes mij milje larg nga selia e saj, e Sekretares s Shtetit n Uashington.178
N literaturn q sht botuar pas prfundimit t lufts n Kosov, si dhe pas
ndrhyrjes s NATO-s pr ti ndihmuar shqiptart kundr gjenocidit shtetror q
ushtrohej mbi ta, n mnyr t detajuar shpjegohen her rrethanat q kishin
kushtzuar marrjen e vendimit pr ndrhyrjen e NATO-s, her proceset historike q
kishin filluar pas prfundimit t Lufts s Ftoht, por edhe ngjarje nga e kaluara jo e
largt e popujve t ndryshm t Jugosllavis. Jan interesante shnimet q ka ln
Presidenti i Shteteve t Bashkuara t Ameriks, Bill Klinton, qoft pr prmasn
historike t problemit t Kosovs, qoft pr t dhnat gjat periudhs s zhvillimit t
ngjarjeve.
Nj vit m par (1998), serbt kishin ndrmarr nj ofensiv kundr kryengritsve
shqiptar t Kosovs, apo rebelve, si i quante propaganda serbe. Me kt rast,
ushtria dhe policia serbe kishte vrar shum njerz t pafajshm, madje disa gra dhe

fmij i kishin djegur t gjall n shtpit e tyre. Vala e fundit e ofensivs serbe kishte
shkaktuar nj tjetr eksod refugjatsh, duke e rritur ndrkaq dshirn e shqiptarve t
Kosovs pr pavarsi. Vrasjet t sillnin ndrmend ato q kishin ndodhur n fillimet e
lufts n Bosnj, e cila, ashtu si Kosova, ishte kufiri ndars ndrmjet myslimanve
evropian dhe t krishterve ortodoks serb, n t cilin, her pas here kishte pasur
konflikte, pr gjashtqind vjet.179 M tutje, n shnimet e tij, Presidenti i SHBA-s
rikujton ngjarjet q kishin krijuar iluzionin e qndrueshmris s nj shteti artificial,
si ishte Jugosllavia e athershme. N vitin 1974, Titoja i kishte dhn Kosovs
autonomi, duke ia lejuar vetqeverisjen dhe kontrollin mbi shkollat e saj. N vitin
1989, Milosheviqi ia kishte hequr autonomin Kosovs. Q ather kishin filluar t
rriteshin tensionet, t cilat morn prmasn e shprthimit, pas pavarsis s Bosnjs e
Hercegovins, q ishte shpallur n vitin 1995. Diplomacia amerikane ishte e vendosur
t mos lejonte q Kosova t bhej nj Bosnj tjetr. Sipas Presidentit t SHBA-s, kt
mendim e kishte edhe Sekretarja e Shtetit, Medlin Ollbrajt.
N prill t vitit 1998, si dihej, Organizata e Kombeve t Bashkuara kishte vendosur
embargo pr armt. Shtetet e Bashkuara t Ameriks dhe disa aleat t saj n Evrop
kishin vendosur sanksione ekonomike ndaj Serbis. Serbia nuk kishte ndrprer
veprimet luftarake, prkundr ktyre masave, por as nuk e kishte filluar dialogun me
shqiptart e Kosovs. Diku nga mesi i qershorit t vitit 1998, si dihet tashm, NATOja kishte filluar t planifikonte nj varg zgjidhjesh ushtarake pr t i dhn fund
dhuns. Administrata amerikane, n fillim t vers, e kishte kthyer srish n rajon
diplomatin e saj, Hollbrukun, n mnyr q t provonte t gjente nj zgjidhje politike
pr gjendjen n Kosov, prmes veprimeve diplomatike.
Kur arrihej ndonj armpushim, forcat ushtarake dhe policore serbe nuk e respektonin
kurr at, duke thn se ishin lufttart shqiptar ata q e prishnin armpushimin.
Prandaj, srish kishte filluar rruga e gjat e zgjidhjeve prmes kanaleve diplomatike.
Pra, ngjarjet nuk po lviznin nga vendi.
Duke pritur efektet e veprimeve t qendrave t ndryshme t vendosjes, aty nga mesi i
korrikut, forcat serbe kishin sulmuar lufttart shqiptar t Kosovs. Mirpo, n
pamundsi q t hakmerreshin mbi ushtart e UK-s, ata vrisnin dhe masakronin
qytetar civil t paarmatosur. Forcat ushtarake dhe policore serbe e pranonin se ishte
nj ver me luftime t ndrsjella. Pra, ata e pranonin se nuk ishte shtje terroristsh
ose grupe individsh t paknaqur, as mercenarsh, ata q luftonin me forcat ushtarake
dhe policore serbe. Por, agresioni luftarak mbi Kosovn kishte detyruar 300 000
shqiptar t tjer t Kosovs ti linin shtpit e tyre. Nj pjes e madhe e tyre kishte
dal jasht Kosovs.
Kt gjendje e prcillte me ankth opinioni botror dhe reagimet e tij, prmes kanaleve
diplomatike, kishin ndikuar q nga fundi i shtatorit Kshilli i Sigurimit i Kombeve t

Bashkuara ta miratonte nj rezolut, e cila, nga t dyja palt, krkonte t i ndrprisnin

veprimet luftarake.
Administrata amerikane, pr kt arsye, n fund t muajit shtator, srish e kishte
drguar diplomatin e saj, Hollbrukun, n nj mision tjetr n Beograd, q t prpiqej
ta bindte Milosheviqin pr ndrprerjen e luftimeve. Mirpo, sa dukej, suksesi i
bisedimeve nuk kishte qen i plot. Prandaj, m 13 tetor t vitit 1998, NATO-ja kishte
dal me nj krcnim t hapur se do ta sulmonte Serbin brenda katr ditsh, n qoft
se nuk respektoheshin t gjitha rezolutat e Kombeve t Bashkuara, t miratuara pr
ngjarjet n Kosov. Serbia, pa shum zhurm, kishte trhequr katr mij oficer t
forcave speciale t policis jugosllave nga Kosova, andaj sulmet ajrore t NATO-s
ishin pezulluar. Qendrat e vendosjes n Evrop kishin deklaruar se gjrat kishin filluar
t prmirsoheshin. Mirpo, n janar t vitit 1999, serbt prsri kishin filluar t
vrisnin njerz t pafajshm n Kosov, andaj edhe sulmet ajrore t NATO-s dukeshin
t pashmangshme.
Diplomacia amerikane dhe ajo evropiane nuk hiqnin dor prej rrugve diplomatike.
Pr t satn her provohej zgjidhja e veprimeve luftarake me bisedime. Dihej kaher
se qllimet e palve t konfrontuara ishin t kundrta, andaj nuk kishte vend pr
optimizm. As qndrimi i Shteteve t Bashkuara t Ameriks, as qndrimi e NATO-s
nuk ishte shum i qart. Kto qendra t vendosjes n nivel botror, krkonin q
Kosovs ti kthehej autonomia politike, si e kishte pasur me Kushtetutn e vitit 1974,
t ciln, Milosheviqi, nga ambicia q ta kontrollonte Kosovn, e kishte zhbr n vitin
1989. Ai donte q me kt veprim ti detyronte shqiptart ta pranonin pushtetin e tij
okupues ose, n t kundrtn, t zgjidhnin rrug t tjera. Kto dy qendra, po ashtu,
krkonin nj forc paqeruajtse t udhhequr nga NATO-ja, e cila do ta garantonte
paqen dhe sigurin e civilve t Kosovs, sidomos t shumics s popullats
shqiptare, por ata prfshinin ktu edhe pakicn serbe. Mirpo, Milosheviqi ishte
kundr pranis s fardo kontingjenti ushtarak t huaj n Kosov. Ai krkonte me
kmbngulje ta ruante kontrollin mbi Kosovn. shtja pr t ciln asnjher deri n
kt koh nuk ishte krkuar prgjigje, duke e ln anash n kt mnyr edhe luftn
lirimtare, ishte fakti se shqiptart e Kosovs krkonin dhe donin pavarsi.
Me kalimin e kohs, pr zgjidhjen e problemit t Kosovs, administrata amerikane
kishte filluar ta shqyrtonte edhe nj an tjetr t problemit, at t mvetsis s
Kosovs. Kto ide diheshin edhe gjat kohs s Lufts s Ftoht. Por, pas ksaj lufte,
shum kancelari diplomatike botrore kishin menduar se Rusia kishte hequr dor nga
idet e saj hegjemoniste. Pr kt dshmia m e mir jan takimet q kan mbajtur
prfaqsues t ktyre dy shteteve, t Shteteve t Bashkuara t Ameriks dhe t Rusis,
n t cilat sht diskutuar shtja e Kosovs dhe zgjidhja e problemit t saj. Pala
amerikane e konsideronte dhe e trajtonte Milosheviqin si thelbin e problemit, ngase
shtypja q ushtronte ushtria dhe policia serbe mbi popullatn shqiptare n Kosov

kishte qen nj faktor vendimtar pr krijimin e UK-s. Pala ruse, n ann tjetr, edhe
pse kishte mendim t njjt me paln amerikane, megjithat theksonte se krcnimi
kryesor ishte UK-ja, q nga koha kur ishte krijuar. Prandaj, si ka theksuar edhe
Sekretarja e SHBA-s, qoft gjat gjith kohs sa sht marr me problemin e
Kosovs, qoft edhe n shkrimet e saj, sa her shtrohej zgjidhja e problemit t
Kosovs, kur biseda vinte n kt pik, t bhej sikur sillej n nj rreth t mbyllur.
Ekziston nj literatur e tr pr ti kuptuar t gjitha ecejaket e proceseve q kishin
sjell marrjen e vendimit t NATO-s pr t ndrhyr kundr caqeve ushtarake serbe n
Serbi dhe n Kosov. Autor t ndryshm, shumica pjesmarrs t drejtprdrejt, n
nj mnyr ose n nj tjetr, gjat kohs s prurjes s vendimit, kan shpjeguar t
gjitha rrethanat e mundshme. Prpara se t fillonte procesi i ndrhyrjes s NATO-s,
pra para se t fillonte bombardimi mbi caqet ushtarake dhe policore serbe, mund t
thuhet se gjendja n terren, pra n frontin e luftimeve n Kosov, ishte prkeqsuar tej
mase. Forcat ushtarake dhe policore serbe, si dhe t gjitha formacionet paramilitare q
ishin nn komandn e ushtris serbe, nuk respektonin asnj norm t konventave
ndrkombtare t lufts. Prve dmeve t tjera, prve masakrave dhe prve
shkatrrimit nga zjarri i artileris shum t sofistikuar ushtarake, ushtria dhe policia
serbe kishte detyruar me dhun m shum se njqind mij shqiptar t Kosovs t
largoheshin nga shtpit e tyre. Shifrat e t zhvendosurve rriteshin me shpejtsi
marramendse. Secila dit q vinte, shtonte numrin e atyre q mbetnin pa kulm mbi
kok dhe pa kushte elementare pr ekzistenc. Pr pjesn m t madhe t tyre nuk e
dinte askush, as organizatat e shumta humanitare ndrkombtare q ishin n at koh
n Kosov, ku ishin vendosur dhe me ka jetonin.
N selin e NATO-s dhe n qarqet diplomatike botrore, kishin analizuar t gjitha
veprimet e Milosheviqit dhe kishin ardhur n prfundimin se ai kishte katr qllime
kryesore:
- Nj, ta shkatrronte UK-n;
- Dy, ta ndryshonte prgjithmon strukturn etnike t Kosovs, duke prishur ekuilibrin
e vn pr m shum se nj shekull;
- Tre, ti friksonte shqiptart q kishin mbetur n Kosov, n mnyr q t i
nnshtroheshin;
- Katr, t shkaktonte nj kriz humanitare me t ciln do ta destabilizonte gjendjen
shoqrore n Kosov, do ta shqetsonte komunitetin ndrkombtar, si dhe do ta
prante rajonin.

Qllimet e ktilla t pushtetit t Milosheviqit dhe t shtetit fashist t Serbis nuk ishin
t papritura. Mirpo, sa shihej, opinioni demokratik botror, andaj edhe qendrat e
vendosjes, e kishin nnvlersuar shpejtsin e realizimit t ktyre qllimeve t
Milosheviqit, nuk e kishin llogaritur mir shkalln e prfshirjes s hapsirs s
Kosovs pr ta zhvendosur, si nuk kishin mundur ta merrnin me mend egrsin e
fushats s terrorit t serbve. Vetm kur kishin par qindra fshatra t rrnuara, kur
kishin xhiruar me mijra shtpi t djegura, kishin filluar t mendonin se forca ishte e
vetmja gjuh q e kuptonte shteti ushtarak dhe policor i Milosheviqit. N ndrkoh,
organe t specializuara t pushtetit serb, t instaluara me dhun n Kosov ose t
ardhura nga Beogradi, kishin marr n hetime, kishin burgosur dhe kishin vrar mjaft
studiues, gazetar dhe udhheqs politik q kishin propaganduar pavarsin e
Kosovs.
Pr opinionin botror ishin tmerruese skenat, n t cilat dhjetra mijra qytetar t
Kosovs, sidomos gra, pleq e fmij i ngarkonin npr trena, t cilt i vuloseshin nga
jasht, ngjashm si n kampet e prqendrimit nazist, pastaj njerzit i drgonin n
kufirin shqiptar. Ata q i linin ta kalonin kufirin, qoft edhe pas disa javsh qndrimi
n kampin e turpit t Evrops, n Bllac, n kufi me Maqedonin, ishin njerz me fat.
Me mijra t tjer, nn krcnimin e armve ushtarake dhe policore serbe, i detyronin,
n grupe t mdha, ta bnin disa her n kmb t njjtn rrug. Pasi arrinin te kufiri, i
kthenin srish prapa. Shqiptarve q i zhvendosnin me dhun, forcat e sigurimit serb
ua merrnin t gjitha dokumentet e identifikimit. Porosia q dilte nga kto veprime
fashiste, pr shqiptart ishte shum e qart. Pushteti fashist i Milosheviqit, duke
prdorur t gjitha mjetet e nj ushtrie dhe policie kriminele, Kosovn e ktheu n nj
varrez dhe n nj tok t djegur, n mnyr q t ishte e pavler pr t gjith. 182
Ushtart dhe polict serb duke ua marr dokumentet e identifikimit pleqve, grave, por
edhe fmijve shqiptar, u thoshin: Duhet t largoheni dhe ne nuk do t ju lm t
ktheheni prsri. Nj dshmi t ktill e kishte shnuar edhe Sekretarja e SHBA-s
n kujtimet e saj pr ngjarjet e asaj kohe n Kosov.
N tr territorin e Kosovs, lufta po vazhdonte me intensitet t ndryshm. Kishte
rajone ku ishte pak m qet, por kishte rajone ku flakt e lufts kishin djegur do gj,
duke filluar nga t lashtat e deri t shtpit. Ishte dika e ngjashme me luftrat
mesjetare t kohs s Sknderbeut, kur forcat osmane, s pari digjnin t lashtat q ta
lodhnin popullatn me uri, pastaj digjnin dhe plakitnin shtpit dhe do gj q u dilte
prpara. Kjo ishte njra an e ngjarjeve, ndoshta ajo kryesorja. Ana tjetr ishte
Lufta e Ushtris lirimtare t Kosovs, e cila kishte n krah nj popull t tr q e
mbante me buk dhe q i bnte vend pr strehim. Kt e dinte mir diplomacia
perndimore, andaj nuk kishte ln rrug pa shtegtuar pr ta gjetur nj zgjidhje.

V.5 Konferenca pr Kosovn dhe ndrhyrja e NATO-s

N kt mnyr, fal diplomacis perndimore t prir nga Shtetet e Bashkuara t
Ameriks, si dhe t vendeve kryesore t Evrops, palt ndrluftuese ishin takuar n
Rambuje t Francs, m 6 shkurt t vitit 1999, pr t i prpunuar hollsit e nj
marrveshjeje q do ta rivendoste autonomin, do t i mbronte shqiptart e Kosovs
nga shtypja, nprmjet nj operacioni t drejtuar nga NATO-ja. Kto ishin shtjet pr
t cilat mendohej t bisedohej n Kshtjelln e Rambujes.
Medlin Ollbrajt dhe homologu i saj britanik, Robin Kuk, ndiqnin nj politik t ktill
me vendosmri.
Pas nj jav bisedimesh, t cilat i bashkrendonte ambasadori amerikan Kris Hill, si
dhe homologt e tij t Bashkimi Evropian dhe t Rusis, Sekretarja amerikane e shtetit
kishte konstatuar se kto qndrime kundrshtoheshin nga t dyja palt. Serbt nuk
donin ta jepnin miratimin pr nj forc paqeruajtse t NATO-s, kurse shqiptart e
Kosovs nuk donin ta jepnin miratimin pa u garantuar referendumi pr pavarsi.
Diplomatt perndimor q udhhiqnin bisedimet, kishin vendosur ta shkruanin
marrveshjen n at mnyr, q t bnte t mundur t shtyhej pr nj koh
referendumi, por nuk do ta mohonin at prgjithmon.
Marr n prgjithsi, kjo ishte rrjedha e ngjarjeve jasht opinionit t shqiptarve t
Kosovs, t cilt kishin shum pak informata se ka ndodhte n Kshtjelln e
Rambujes. Mirpo, pas prfundimit t Lufts s UK-s, rrjedha e ktyre ngjarjeve
do t shpalohet n gjith prmasn, edhe nga nj knd tjetr, nga kndi i peshs dhe i
prgjegjsis q mund t merrnin individ t caktuar, n rrethana t caktuara pr jetn
e nj populli. Sekretarja amerikane e Shtetit ka shpaluar nj an tjetr t rrjedhs s
ktyre bisedimeve, ann e gjendjes psikologjike t pjesmarrsve n ato bisedime,
prmes s cils shpalohet pr mrekulli e gjith barra q kishin marr prsipr
pjesmarrsit e Konferencs s Rambujes.
Po afrohej dita e ndrhyrjes s NATO-s mbi caqet ushtarake dhe policore serbe n
Kosov dhe n Serbi. Nj dit para se t merrej vendimi, ndrmjetsi amerikan pr
Ballkanin, Hollbruku, m 23 mars t vitit 1999, tashm ishte larguar nga Beogradi.
Kishte mbetur t jepej urdhri nga Sekretari i Prgjithshm i NATO-s, q n at koh
ishte diplomati spanjoll Havier Solana. Kreu i NATO-s, doemos e kishte mbshtetjen
e drejtprdrejt edhe t administrats amerikane, t ciln e prfaqsonte Sekretarja e
Shtetit, Medlin Ollbrajt, por pr gjith rrjedhn e procesit ishte i informuar edhe
Presidenti amerikan, Bill Klinton. Sekretari i Prgjithshm i NATO-s, Havier Solana,
ia kishte dhn udhzimet paraprake dhe shum t qarta gjeneralit Uesli Klark, i cili
duhej ti fillonte sulmet ajrore. Pr t qen do gj n rregull me procedurat ligjore
amerikane, po at dit, edhe Senati amerikan kishte dhn plqimin e tij pr

ndrhyrjen e NATO-s mbi caqet serbe n Kosov, por edhe ishte miratuar vendimi pr
drgimin e trupave amerikane n Kosov, nse do t kishte nj marrveshje paqsore.
Mirpo, si prher gjat dy shekujve t fundit, edhe ksaj radhe, Rusia ishte kundr.
Prkundr plqimit q ishte dhn nga shumica e vendeve antare t NATO-s, si dhe
nga Senati amerikan, kundrshtimi i Rusis nuk dukej shum problemor. N qarqet
diplomatike evropiane dhe n ato t NATO-s, mund t thuhet se ky shqetsim nuk
ishte marr shum seriozisht. Prpjekjet e Rusis mbase ishin t vonuara, ngase kur
kryeministri rus, Jevgeni Primakov, ishte nisur pr n Shtetet e Bashkuara pr ta
takuar nnpresidentin Al Gor, para se t zbriste n tok, nnpresidenti amerikan e
kishte informuar se nj sulm i NATO-s kundr Jugosllavis, pritej t niste s shpejti.
Kryeministri rus i asaj kohe,Primakovi, edhe sipas kujtimeve t Presidentit amerikan,
Bill Klinton, e kishte urdhruar pilotin e avionit t tij ta ndrronte drejtimin e
udhtimit dhe t kthehej n Mosk.
Jan interesante fjalt e Presidenti amerikan, Bill Klinton, kur kishte informuar
opinionin amerikan lidhur me fillimin e fushats s ndrhyrjes s NATO-s mbi caqet
ushtarake dhe policore serbe n Kosov dhe n Serbi. Ai ia kishte rikujtuar popullit
amerikan, ditn kur kishte filluar ndrhyrja e NATO-s, m 24 mars t vitit 1999, se
Milosheviqi dhe shteti serb ua kishin marr shqiptarve t Kosovs autonomin e tyre,
ua kishin hequr t drejtat q i kishin pasur me Kushtetut, ua kishin ndaluar pr ta
folur gjuhn e tyre, pr ti pasur dhe qeverisur shkollat e tyre, por edhe pr t pasur
nj qeveri t tyre ose, si ishte shprehur Presidenti amerikan, pr t u vetqeverisur.

Prve ktyre theksimeve, Presidenti amerikan kishte paraqitur para popullit t tij nj
prshkrim t hollsishm t krimeve t shmtuara, q kishin br forcat ushtarake dhe
policore serbe, si ishin: vrasjet e civilve, djegiet dhe rrnimet e fshatrave, nxjerrjet
me forc t njerzve nga shtpit e tyre. Kishte dhn shifra alarmuese, q nuk e
kishin ln indiferent opinionin amerikan. Kur u thoshte amerikanve se serbt kishin
przn nga shtpit e tyre, ua kishin rrnuar dhe ua kishin djegur ato, afro 60 000
njerzve, vetm gjat pes javve t fundit, kurse kishte m shum se 250 mij njerz
q kishin qen t detyruar t iknin nga shtpit dhe vendlindjet e tyre, ishte shum e
qart se aprovimi i opinionit pr ndrhyrjen e NATO-s ishte vendimtar pr ato
rrethana. Mirpo, duke qen i vetdijshm se po bhej nj hap shum i rndsishm
edhe n historin e forcave t NATO-s, n prcaktimin e Presidentit amerikan ishte e
pamundur t shmangej konteksti i luftrave t prgjakshme q regjimi serb kishte br
n Bosnj e Hercegovin dhe n Kroaci, duke i dhn prmas evropiane gjith asaj
tragjedie njerzore, e cila mbi shqiptart po merrte format e gjenocidit etnik. Sipas
analistve, por edhe sipas burrave t shteteve q ishin marr me luftn e Kosovs,
fushata e ndrhyrjes s NATO-s kishte tri qllime themelore:

- Nj, ti tregonte Milosheviqit dhe pushtetit serb se forcat demokratike evropiane

ishin plotsisht t vendosura pr ta ndalur, qoft edhe nj mundsi tjetr t spastrimit
etnik.
- Dy, pr ta shmangur nj ofensiv edhe m t prgjakshme kundr civilve t
pafajshm n Kosov.
- Tre, n qoft se Milosheviqi nuk do t hiqte dor nga qllimet e tij, do t dmtohej
seriozisht aftsia ushtarake e ushtris dhe policis serbe.
Sulmet ajrore t ndrhyrjes s NATO-s, q kishin filluar m 24 mars 1999, do t
vazhdonin pr njmbdhjet jav. N ann tjetr, makineria ushtarake dhe policore
serbe e Milosheviqit do t vazhdonte ti vriste shqiptart e Kosovs, t i nxirrte me
forc nga shtpit e tyre, ti shndrronte n refugjat afro nj milion shqiptar t
Kosovs.
Bombat e forcave t NATO-s do t shkaktonin dme t mdha n infrastrukturn
ushtarake dhe ekonomike t Serbis.185 Por, ishte pr t ardhur keq, se n disa raste
ato bomba nuk do ti qllonin objektivat e paracaktuara ushtarake dhe policore, andaj
do t vriteshin njerz t pafajshm, pr t cilt ndrhyrja e NATO-s ishte br q t i
mbronte.
Kishte ardhur nj moment n zhvillimet e ndrhyrjes s NATO-s mbi caqet serbe n
Kosov dhe n Serbi, kur duhej t merrej nj vendim pr t kaluar n nj faz tjetr t
ndrhyrjeve. Pra, duhej shtuar arsenali luftarak, si dhe duhej zgjeruar, n momente t
caktuara, pjesmarrja e ndrhyrjes. Ather, Sekretari i Prgjithshm i NATO-s,
Havier Solana, nga selia e tij n Bruksel, kishte urdhruar fillimin e fazs s dyt t
operacioneve luftarake t NATO-s kundr makineris ushtarake dhe policore t
Serbis.
N kt faz t dyt t operacioneve parashihej goditja dhe asgjsimi i mjeteve
tankiste t artileris, si dhe i tr makineris serbe t lufts, me t cilat forcat
ushtarake dhe policore serbe po zhvillonin operacione me prmas gjenocidi n
Kosov. Mirpo, kjo faz ishte zgjeruar edhe n hapsir, ngase trupat serbe dhe
teknika e tyre luftarake, prve n Kosov, do t qlloheshin edhe n Serbi, si thuhej,
deri t paralelja 44, e cila prfshinte edhe qytetin e Kragujevcit.
Me kt rast, zdhnsi i Ministris amerikane t Mbrojtjes kishte deklaruar se gjat
fazs s dyt t operacioneve t NATO-s, do t vazhdohej edhe m tutje, duke u shtuar
sulmet nga ajri.
Gjat kohs s zhvillimit t operacioneve t ksaj faze, ishte regjistruar edhe nj
bised telefonike e Presidentit amerikan, Bill Klintonit, br me kryeministrin

britanik, Toni Blerin. Kjo bised ishte e rndsishme, ngase, prve t tjerash, ishte
shprehur vendosmria pr t vazhduar sulmet e NATO-s mbi agresorin serb, deri n
arritjen e qllimit.
Struktura t caktuara t NATO-s, prfshir ktu edhe zdhnsin e saj, Xhemi Shian,
ishin t vetdijshm pr faktin se sulmet nga ajri nuk mund ta parandalonin do akt
dhune e terrori mbi popullsin civile shqiptare. Mirpo, n ann tjetr, ai kishte thn
se shqiptart do t duhej edhe t vetorganizoheshin, pr t iu kundrvn akteve
kriminale t forcave ushtarake dhe policore serbe.186
N kt koh, n frontet e lufts s Ushtris lirimtare t Kosovs, ende nuk besohej
plotsisht se do t kishte ndrhyrje. Pastaj, ksaj dileme ia lshonte vendin ankthi se si
do t dukej ndrhyrja, far do t ishin bombat, si do t reagonte ushtria dhe policia
serbe, por edhe si do t mund t mbrohej popullata civile, e cila ishte e pambrojtur.187
N ann tjetr, n selin e NATO-s dhe n qendrat e tjera botrore t vendosjes
bisedohej pr t gjitha format e ndrhyrjes. N ato bisedime t gjata kishte zra pr
dhe kundr ndrhyrjes s forcave t NATO-s mbi caqet e ushtris dhe policis serbe
n Kosov dhe n Serbi.
N kujtimet e tij shum interesante dhe shum domethnse, gjenerali Klark ka dhn
edhe ndonj moment emocional, edhe si shpalim i psikologjis s lufts. Duke
prshkruar botn e tij emocionale si ushtarak, ai ka dhn edhe disa detaje t
rndsishme t fuqis ushtarake t NATO-s, gjat ndrhyrjes mbi caqet ushtarake
serbe n Kosov.
Prkundr faktit se vendimi pr ndrhyrje dukej t ishte i njzshm, n opinionin e
vendeve t ndryshme kishte luhatje q her pas here krijonin huti dhe dyshim. Kishte
forca t caktuara, grupe njerzish dhe individ me shum ndikim, jo vetm q ishin
kundr ktij veprimi q kishte marr NATO-ja, por thoshin se rrethanat luftarake do t
ishin m t volitshme, nse do t ishin drguar trupa toksore. Nga selia e NATO-s,
shpesh nuk arrihej t bindej opinioni i vendeve t ndryshme, pjesmarrse n
ndrhyrjen e NATO-s mbi caqet ushtarake dhe policore serbe n Kosov dhe n Serbi.
Pr mekanizmat udhheqs t NATO-s kishte dy argumente q hidhnin posht
arsyetimet e dilemave t asaj kohe.
S pari, n kohn kur ushtart tan do t zinin pozicione n numr t mjaftueshm dhe
me mbshtetjen e duhur, serbt do t kishin shkaktuar nj numr tepr t madh
dmesh.
S dyti, ndoshta humbjet n radht e civilve nga nj fushat nga toka do t kishin
qen m t mdha, se ato t shkaktuara nga bombat e dala jasht kontrollit. N
filozofin e ndrhyrjes s NATO-s, si dihej, kishte mbretruar koncepti q t mos

bhej ndonj veprim, i cili do ta shkaktonte vdekjen e nj numri t madh t ushtarve

amerikan. N ann tjetr, as kjo arsye nuk ishte bindse, nse veprimi i ktill e rriste
mundsin e fitores. Strategjia e NATO-s pr ndrhyrje nga ajri edhe pse do t
shqyrtohej e rishqyrtohej shpeshher, si e ka thn edhe Presidenti Klinton n
kujtimet e tij, asnjher nuk do t braktisej.
V.6 Spastrimi etnik me prmas gjenocidi
Pr ta hetuar prmasn e masakrave deri n shfarosje, analist t ndryshm q jan
marr me shtjen e lufts n Kosov kan prshkruar ngjarje t caktuara, n vende
dhe rrethana t caktuara, q shprehin qart prmasn e gjenocidit mbi popullatn
civile t forcave ushtarake dhe policore t Serbis.
Pjesa m e madhe e shqiptarve t Kosovs u detyruan t largoheshin nga
vendbanimet e tyre, n drejtim t Shqipris. Para se ta kalonin kufirin, t vn pr
afro nj shekull n mes t tokave t gjeografis shqiptare, atyre ua merrnin t gjitha
dokumentet dhe parat.
N kt mnyr, n mngjesin e 25 marsit t vitit 1999, forcat e RFJ-s dhe t Serbis
rrethuan qytetin e Suhareks. Oficert e policis serbe, gjat atyre ditve, shkonin
shtpi m shtpi, duke i krcnuar e vrar banort t ktij qyteti. Njerzit i vinin para
tytave t pushkve. Shtpit dhe dyqanet digjeshin nga zjarri. Ishte rrnuar edhe nj
xhami, edhe pse ishte objektet fetar. Grat, fmijt e pleqt u dbuan nga policia. Nj
numr burrash, pasi ishin ndar nga familjart, ishin vrar nga forcat serbe, para syve
t familjarve. Serbt vran 44 pjestar t familjes Berisha n Suharek, m 26 mars,
duke kryer nj nga krimet m t rnda gjat gjith lufts n Kosov. Gjith fisi u
shfaros me gjakftohtsi, q nga Ismet Berisha dyvjear, deri te Sahit Berisha 83vjear. Ata dhan gjithka pr Kosovn.
N qendra t caktuara t Evrops, her pas here thuhej se ata q jepnin lajme pr
ngjarjet n frontet e luftimeve, i zmadhonin gjrat vetm pr ta akuzuar ushtrin serbe.
Nj gazetar i huaj thoshte se me kt shembull ua bnte me dije Londrs, Parisit e
Brukselit, t cilat mtojn se ne q dham lajme nga terreni n Kosov, e paskemi
ekzagjeruar egrsin e terrorit t serbve.
M 31 mars 1999, afrsisht 80 000 shqiptar t Kosovs, t shprngulur nga fshatrat e
komuns s Suhareks, ishin vendosur afr Bellanics. Forcat ushtarake serbe
sulmuan Bellanicn duke e qlluar me topa. T zhvendosurit i detyruan t shkonin
drejt kufirit me Shqiprin.

N rrethana t ktilla, diku larg fronteve t luftimeve dhe t krimeve n Kosov, ishte
hapur edhe nj front tjetr, n raste t caktuara edhe m i rnd se frontet e lufts. Po
bheshin prpjekje t mdha pr ti afruar palt ndrluftuese, n mnyr q t ndalej
gjakderdhja, por nuk ishte arritur sukses. Megjithat, bisedimet n Rambuje kishin
vazhduar, duke br trysni her te pala serbe, her te pala shqiptare q ta nnshkruanin
marrveshjen e paqes, t ciln e kishin prgatitur qendrat e vendosjes ndrkombtare.
Sekretarja e shtetit e Shteteve t Bashkuara t Ameriks nuk kishte ln gur pa
lkundur, vetm q t arrihej qllimi dhe t ndaleshin luftimet. Kishte br prpjekje
t mdha pr ta bindur kryetarin e delegacionit shqiptar, Hashim Thain, por i kishte
kontaktuar edhe pjesmarrsit e tjer, si dhe individ me ndikim n rrjedhn e lufts.
Ndr ta, m i rndsishmi, qoft edhe pr qndrimet e tij, qoft edhe pr autoritetin q
gzonte, ishte Adem Demai, i cili nj koh ishte zdhns politik i Ushtris
lirimtare t Kosovs. N nj koh kur forcat serbe kishin ndaluar do veprimtari t
shqiptarve, Adem Demai e kishte ngritur selin e UK-s n mes t Prishtins. Nga
aty ndihmoheshin t gjitha veprimtarit q ndihmonin luftn pr liri. Por, edhe pas
shum prpjekjeve t saj, nuk kishte pasur prparim t dukshm n bisedime.
N kujtimet e saj ajo kishte shnuar edhe bisedn q kishte pasur me Adem Demain,
si njrn nga prpjekjet q t arrihej nj plqim i prgjithshm i faktorit shqiptar n
Konferencn e Ramubjes.
Prkundr t gjitha dilemave, mospajtimeve, n njrn an, si dhe prkundr
prplasjeve dhe dshtimeve, sipas vlersimit nga qendrat ndrkombtare t vendosjes,
antart e ekipit bisedues n Rambuje ishin larguar nga konferenca, duke shpresuar se
ishte kryer nj pjes e madhe e punve, pr t cilat ishin tubuar. Aty, si e kishin thn
edhe vet pjesmarrsit, kishte nj delegacion shqiptar pak a shum t bashkuar, pastaj
ishte krijuar nj vizion i qart se form do t kishte nj Kosov demokratike n t
ardhmen. Ishte mendim dhe bindje e t gjith pjesmarrsve ndrkombtar n at
Konferenc, se delegacioni I shqiptarve, pavarsisht debateve shum t gjata,
pavarsisht lkundjeve, n fund, n mnyr thuajse t njzshme kishin zgjedhur
paqen.
Ishte fundi i muajit shkurt dhe fillimi i muajit mars t vitit 1999. Kryesuesi i
delegacionit t shqiptarve t Kosovs, n javt q i kishin mbetur deri te vazhdimi i
Konferencs n Paris, kishte br prpjekje t bisedonte dhe t merrte mendimin e
komandantve dhe t kuadrove drejtuese t Ushtris lirimtare t Kosovs, lidhur me
Marrveshjen e Rambujes.
Prandaj, kjo ishte ndoshta arsyeja themelore, se Konferenca e Parisit kishte zgjatur aq
pak. Aty ishte nnshkruar zyrtarisht nj marrveshje prej tetdhjet e dy faqesh, n nj

ceremoni q kishte zgjatur pes minuta, m 15 mars. Marrveshja nuk ishte

nnshkruar nga delegacioni jugosllav, po ashtu edhe nga bashkbiseduesi rus.
Makineria vrastare ushtarake dhe policore serbe, popullatn shqiptare t Kosovs e
kishte dbuar nga shtpit, pra dhe nga toka e vet. Rrethanat q ishin krijuar,
kaprcenin do prshkrim t mundshm real t gjendjes.
do dit, katr mij refugjat ose, m sakt, t dbuar kalonin do or kufirin pr n
Shqipri ose pr n Maqedoni. Skenat q shiheshin n t gjitha mjetet informative t
bots, ishin t tmerrshme. Andaj, doli si nevoj e ngutshme t ndryshoheshin veprimet
taktike ushtarake, si dhe ato diplomatike.
N kt koh, si dihet edhe botrisht, Gjenerali Klark kishte krkuar t shtohej numri
i aeroplanve pr ta shtuar intensitetin e bombardimeve, por n t njjtn koh kishte
krkuar edhe t zgjerohej lista e objektivave q do t qlloheshin, n mnyr q lufta
t ohej m pran Milosheviqit, duke ushtruar trysni m t madhe mbi forcat e tij t
sigurimit.
Pr veprime t ktilla krkohej nj bashkrenditje e punve shum t mdha, t cilat
ndonjher nuk kryheshin me koh dhe si duhet. Kurse n ann tjetr, ishte e
nevojshme t ruhej niveli i marrveshjes ndrmjet pes antarve q ishin nnshkrues
t Marrveshjes s Rambujes. N mesin e tyre kishte diplomat, t cilt her pas here
kishin shfaqur luhatje q kishin sjell huti, qoft n opinionin ndrkombtar, qoft
ishin marr si mbshtetje nga forcat serbe t Milosheviqit. Kto luhatje dhe kto
qndrime t paprcaktuara qart, t qeverive t ndryshme t vendeve antare t
Aleancs s Atlantikut t Veriut, kishin krijuar huti edhe n mesin e popullats
shqiptare, qoft asaj q kishte mbetur n Kosov, qoft asaj q ishte vendosur n
Shqipri, n Maqedoni dhe n Mal t Zi. Mirpo, edhe Beogradi po luante lojn e
vet, kryesisht duke u mbshtetur n prkrahjen e Greqis dhe t Italis. Por, kishte
edhe t till, t cilt e kishin kuptuar qart porosin msimeve t historis, ngase lufta
e prgjakshme q kishte br pr dhjet vjet Milosheviqi n hapsirat e Jugosllavis,
sidomos tashti mbi shqiptart ishte e papranueshme edhe pr moralin e njerzimit.
Prkundr faktit se forcat e NATO-s po bnin veprime t pandrprera, duke qlluar
caqet serbe n Kosov dhe n Serbi, n terren gjendja sa vinte e bhej m e rnd.
Dbimi i shqiptarve nga vendet e tyre, nga shtpit, po edhe nga vendstrehimet, nuk
kishte t ndalur. Po ashtu ishin shtuar shum masakrimet e njerzve, andaj ishte
krijuar nj gjendje e padurueshme, edhe pr lufttart e Ushtris lirimtare t
Kosovs, ngase shpeshher ishin t shtrnguar t hiqnin dor nga sulmet pr ta ruajtur
popullatn civile, t ciln nuk e kursente ushtria dhe policia serbe, prkundr normave
ndrkombtare t lufts.

N selin e NATO-s n Bruksel, sipas shnimeve q ka ln komandanti i ktij

operacioni, Uesli Klark, njra prej shtjeve m t ngutshme ishte sulmi kundr
ushtris dhe forcave policore serbe, n veanti t atyre q po ndrmerrnin sulme
kundr popullats shqiptare n Kosov. Mirpo, kjo ishte nj prvoj tjetr q dilte
para forcave ajrore t NATO-s. Shum gjra vareshin nga moti, pastaj vareshin nga
mnyra e aktiviteteve n tok, nga shkalla e rezistencs dhe nga prsosja e
vazhdueshme e teknikave tona pr ti sulmuar shnjestrat n tok. N kt koh, nga
komanda e udhheqjes s operacioneve t NATO-s ishte krkuar, sado q n fillim
vetm formalisht, t bhej stacionimi i helikopterve Apache, s bashku me
komand, me kontroll dhe me prkrahje me zjarr, pr ta ndihmuar n ndjekjen e
forcave toksore. Gjat prgatitjeve kishin dal probleme t papritura.
Prkundr faktit se kishte nj numr t ekuipazhit dhe t kontrolluesve t Apacheve t stacionuar n Gjermani, pr t marr nj vendim pr lejimin e prdorimit t
tyre, mund t kalonte nj jav ose dhjet dit, pr t qen t gatshm pr operacione,
n njrn an, kurse n ann tjetr kishte disa shtje t pasqaruara rreth lokacionit t
propozuar. Ditve t fundit ishte br e ditur se aeroporti n Shkup ishte nn
amplitudn e disa raketave serbe me rreze t gjat veprimi. Vendosja e helikopterve
aty, mund ti shtynte serbt t ndrmerrnin sulme me kt artileri. S fundi, pr
prdorimin e atij aeroporti krkohej edhe leja e Qeveris s Maqedonis, n mnyr
q t mundsohej veprimi nga nj vend sovran.
Sipas zhvillimeve t ngjarjeve n terren, kishte ardhur koha t kalohej n fazn e dyt
t operacioneve ushtarake t NATO-s. N kto rrethana, q kur kishte filluar ndrhyrja
e NATO-s mbi caqet e ushtris dhe t policis serbe, ishte shum me rndsi si do t
informohej opinioni publik, jo vetm i vendeve q ishin pjesmarrse t drejtprdrejta
n kto operacione, por edhe i opinioneve publike t vendeve t tjera, deri edhe t
atyre vendeve q ishin kundr sulmeve t forcave ajrore t NATO-s.
N kt aspekt, ishte shum e rndsishme q t prcillej bindja dhe shpresa se nga
momenti i fillimit t prdorimit t forcs, ne ishim t gjykuar pr arritje t suksesit.
Po bhej m shum se nj muaj dhe gjendja n Kosov po ashprsohej edhe m
shum. N ann tjetr, bombardimet e NATO-s kishin qlluar caqet serbe edhe n
qendr t Beogradit. Kto ishin dy shenja t ndryshme q i drgoheshin bots nga
qendrat e vendosjes, n selit e t cilave Kosova ishte br tem themelore. Gjat
muajit prill t vitit 1999, n Kosov po masakrohej popullata civile, kurse ndrhyrja
nga ajri e forcave t NATO-s, sa dukej, nuk kishte qen msim i mir pr trupat
ushtarake dhe policore serbe. N ann tjetr, n Beograd ishte qlluar Ministria e
Punve t Brendshme t Serbis, pastaj selia e televizionit shtetror t Serbis, selia e
partis s Milosheviqit, pra e Partis Socialiste t Serbis, e cila kishte vite q mbante
pushtetin n Serbi, dhe, m n fund, ishte qlluar edhe shtpia e tij.

Popullata shqiptare e Kosovs, q t mund shptonte nga masakrat, do dit e m

shum vendosej n Shqipri, q ishte br vendi kryesor pr vendosjen e popullats
civile t przn nga Kosova.
Prandaj, vendet e fuqishme t bots, sidomos grupi i pes shteteve perndimore q
prbnte edhe Grupin e Kontaktit, sipas shnimeve t kohs, kishte shtuar pranin
ushtarake n Shqipri dhe n Maqedoni, pr t i ndihmuar kto dy vende.
Mirpo, n ann tjetr, Milosheviqi ende nuk ishte dorzuar. N kt koh, nga fundi i
muajit prill, kryeministri i Britanis s Madhe, Toni Bleri, n nj an, si dhe disa
antar t Kongresit amerikan, n ann tjetr, kishin ndrmarr nismn q t
drgoheshin trupa toksore, ngase, sipas tyre, kishte ardhur koha tashm. Presidenti i
Shteteve t Bashkuara t Ameriks, duke qen vazhdimisht i informuar pr ngjarjet q
ndodhnin n Kosov, po ashtu ishte informuar se Dhoma e Prfaqsuesve t Senatit
kishte votuar kundr drgimit t trupave toksore n Kosov, pa miratimin paraprak t
Kongresit.
Si mund t shihej nga lvizjet e diplomacis botrore t asaj kohe, pjesa m e madhe
e ktyre vendeve ishin t bindura se fushata ajrore do t sillte rezultat, n mnyr q t
shmangej drgimi i trupave toksore, derisa t vinte asti pr t i prdorur pr ruajtjen
e paqes. Pr kt arsye ishin br prpjekje q t futej n loj edhe presidenti rus,
Boris Jelcini. M 14 prill, Shtpia e Bardh, prkatsisht presidenti amerikan,
Klintoni, i kishte telefonuar presidentit Boris Jelcin, duke i krkuar pjesmarrjen e
trupave ruse n nj forc paqeruajtse pas konfliktit, si kishte ndodhur n Bosnj.
Kjo do t ishte, sipas diplomacis amerikane, nj form e garantimit pr mbrojtjen e
pakics serbe n Kosov, por ajo q ishte kryesorja, do t i krijonte mundsi
Milosheviqit t hiqte dor nga kundrshtimi ndaj pranis s trupave t huaja n
territorin e tij, pa humbur nderin.
Mund t thuhet se edhe diplomacia e Grupit t Kontaktit, edhe selia e NATO-s e
kishin kuptuar se nuk ishte asti t bheshin lshime. Kto nivele t vendosjes, n at
koh, kishin aprovuar nj deklarat, e cila do t ishte n fuqi deri n prfundimin e
ndrhyrjeve t NATO-s, kur, prve t tjerash, theksohej fuqishm se prpara se t
ndaloheshin bombardimet e forcave ajrore t NATO-s, forcat e sigurimit serb duhej t
trhiqeshin nga Kosova, pastaj atje duhej t lejohej nj forc e udhhequr nga NATOja, si dhe ajo q ishte shum e rndsishme, refugjatt duhej t ktheheshin npr
shtpit e tyre. Ksisoj, motoja e puns son, e diplomacis son, por edhe e politiks
son, ishte br: Serbt jasht, NATO-ja brenda, refugjatt n shtpi.195
Opinioni botror, andaj edhe opinioni n Kosov, ishte ngopur me shumsin e
informatave, t dilemave, me propozime nga m t ndryshmit, q, sa dukej, ose
bisedoheshin kok me kok, n kryeqendrat e bots, ose ishin vetm spekulime t

shtypit t kohs. Por, nj gj ishte e sigurt, tashti ishte koha t bhej rezistenc
prfundimtare, qoft pr trsin e ndrhyrjeve t NATO-s n Kosov, qoft pr t
bindur nivele t caktuara t administrats s vendeve q kishin marr prsipr barrn
themelore t ksaj ndrhyrjeje.
Kishte ide t ndryshme, mendime t shumta, duke filluar edhe nga ideja pr krijimin e
mundsive pr armatosjen e UK-s. Mirpo, ishte vlersuar se ndoshta nj ide e till,
q kishte dal nga selia e Presidentit amerikan, mund ta prante Aleancn. Po ashtu,
kishin dal ide dhe propozime pr ndarjen e Kosovs. Por, edhe kjo ishte hedhur
posht, pasi krijohej nj makth, si nga pikpamja ligjore, si nga pikpamja e siguris, i
cili do t ndikonte edhe si nj shembull jo i mir pr zgjidhjen e mosmarrveshjeve
etnike. N tr kt rrjedh t ngjarjeve, srish po shqyrtohej mundsia e ndrprerjes
s bombardimeve pr nj koh. Sa dukej kishte qen vendimtare mosmarrja e nj
vendimi t ktill, ngase ishte konsideruar si shenj dobsie.
M n fund, kishte mbretruar bindja se fushata e ndrhyrjes ajrore t NATO-s do t
kishte sukses, nse do t vazhdonte t bhej m e shpejt dhe m efikase, m e fort
dhe m energjike. N kt mnyr, Shtetet e Bashkuara t Ameriks dhe Britania e
Madhe kishin nxitur Aleancn Veriatlantike t shtonte bombardimet dhe t zgjeronte
m tej numrin e objektivave.
Krahas ksaj, Milosheviqit dhe pushtetit t tij t gjenocidit dhe t masakrave t papara
i ishte br me dije q t mos e zgjeronte luftn n Shqipri dhe Maqedoni, ngase n
kt mnyr do t kishte pasoja t pallogaritshme pr vendin e tij. Krahas ktyre
planeve t lufts, krahas ktyre ideve dhe dilemave, ishte e pashmangshme q t mos
bisedohej edhe e ardhmja e Kosovs. Sekretarja e shtetit e SHBA-s kshtu e ka
formuluar kt shtje: Ram n nj mendje se pas lufts Kosova do t duhej t
shndrrohej n nj protektorat ndrkombtar, duke e quajtur pjes sovrane t
Jugosllavis vetm me fjal.
Mirpo, n ann tjetr, brenda n Kosov operacionet e serbve ashprsoheshin.
Raportet q prcilleshin npr t gjitha qendrat e bots, tregonin qart jo vetm pr
brutalitetin, terrorin dhe vdekjet q sillnin ushtria dhe policia serbe n Kosov, por
edhe pr spastrimin etnik t territorit nga popullata civile shqiptare.
Numri i atyre q dboheshin nga shtpit e tyre, nga vendlindjet e tyre, rritej n
prmasa shqetsuese. Kto raporte flisnin se n Shqipri numri i atyre q kishin kaluar
t gjall kufirin ishte m i madh se 100 000. Por, n t njjtn koh, po aq njerz,
thuajse 100 000 t tjer, ndaleshin dhe ktheheshin nga pikat kufitare, qoft me
Shqiprin, qoft me Maqedonin.

N Prishtin dhe n ndonj qytet tjetr, ushtria dhe policia serbe kishin filluar t
zbatonin nj metod t re t dbimit t popullats shqiptare t Kosovs. Serbt kishin
filluar ta organizonin mbushjen e trenave me shqiptar. S pari, t dbuarit nga
shtpit e tyre, pasi i plakitnin dhe ua merrnin do gj q ua mundsonte atyre t
mbetnin gjall, kuptohet nn krcnimin e armve, i grumbullonin te stacioni i trenit,
pr ti przn prtej kufirit me Maqedonin. Majk Xhekson vlersonte se kishte m
shum se 40 000 refugjat n pjesn veriore t rrugs kryesore, e cila vinte nga
Prishtina. Mirpo, kto shifra nuk prfshinin edhe m shum se 540 000 njerz t
zhvendosur brenda territorit t Kosovs, jeta e t cilve prher ishte n rrezik, qoft
nga armt e pushtuesve serb, qoft nga uria dhe smundje q mund t shkaktoheshin
nga mungesa e kushteve elementare t jets.
N kto rrethana, kur po kalonin dhjet ditt e para t ndrhyrjes s NATO-s n caqet
e ushtris dhe policis serbe n Kosov dhe n Serbi, kishte shtete, antare t Aleancs
Veriatlantike, q hezitonin ti shtonin shnjestrat e bombardimeve197 ose t i
zgjeronin veprimtarit e ndrhyrjeve.
Koha po kalonte me shpejtsi t madhe. Kjo koh kishte dy matje. Nj matje ishte ajo
q i bhej n selin e NATO-s, e ndoshta edhe n qendrat e vendosjes s fuqive t
mdha, q kishin marr vendimin pr lejimin e ndrhyrjes ajrore t trupave t NATO-s
mbi caqet ushtarake dhe policore serbe n Kosov dhe n Serbi. Kurse, kohs q po
kalonte, matja tjetr i bhej n Kosov, atje ku zhvilloheshin luftimet dhe ku po
bheshin masakrat m t papara q nga Lufta e Dyt Botrore e kndej. Derisa koha
ecte shum shpejt n nj an t kontinentit, n Kosov ajo ecte shum ngadal, pr t
mos thn vendnumronte. Kjo ishte njra an e shtjes s ndrhyrjes s NATO-s.
Ana tjetr kishte t bnte me mundsin e brjes s nj marrveshjeje, n t ciln do t
prfshihej edhe Rusia, q parashihte nevojn e drgimit t nj force paqeruajtse
ndrkombtare, pasi t pushonin bombardimet. Mirpo, n kt mes, Rusia duhej ta
pranonte edhe parimin e kthimit t refugjatve, andaj duhej t i bhej e qart se ata nuk
do t guxonin t ktheheshin pa pasur nj forc ndrkombtare t pranishme, q do t i
mbronte. Nse lufta do t zgjaste dhe refugjatt nuk do t ktheheshin npr shtpit e
tyre, shqiptart do t bheshin edhe m ekstremist. Sa shihej, Rusia nuk e kishte pr
shpirt q n Evrop t dilte edhe nj ushtri guerile.
Me kto prpjekje pr ti harmonizuar qndrimet e qendrave t vendosjes n bot, po
kalonte mesi i prillit t vitit 1999. Kishte m shum s katr jav q NATO-ja luftonte
n Kosov. Ndrkoh, srish kishte zn t nxirrte krye mendimi tradicional, vemas i
prhapur nga nj dor gjeneralsh q rrinin ulur npr kolltukt e tyre n mbar botn,
t cilt kishin zn t flisnin me t madhe se vetm ndrhyrja ajrore nuk ishte e
mjaftueshme. Kta zra nuk ishin t rinj as brenda strukturave udhheqse t NATO-s.
Kishte m shum se nj vit, para planifikimit t ndrhyrjeve t NATO-s, kur ishin br

vlersimet se pr t hyr n Kosov me trupa kmbsorie, krkoheshin m shum se

njqind mij ushtar.
Ishin marr parasysh t gjith faktort q mundsonin futjen e trupave toksore. Nj,
kjo dihej kaher, trupat e NATO-s nuk do t hynin n nj vend armik. Dy, po ashtu
ishte shum e qart, se pjesa m e madhe e shqiptarve t Kosovs do t i mirpriste.
Tre, ishte vn n dukje nga t gjith vzhguesit se ato jav t bombardimeve, pa
dyshim, e kishin ulur gatishmrin e trupave t Milosheviqit pr t luftuar. Por,
prkundr faktit se kishte njohuri pr t gjitha kto rrethana, prapseprap duhej nj
mjedis lejues, si thuhej n at koh me gjuhn e diplomacis ndrkombtare. Edhe
pr krkesa t ktilla, kishte ndonj burr shteti q ishte m i zshm dhe ishte m i
prer. Njri prej tyre ishte, pa dyshim, Kryeministri i Britanis s Madhe, Toni Bleri, i
cili disa her kishte sugjeruar q t bhej prgatitja e trupave pr t u futur, kur situata
n terren t ishte gjysm lejuese. Prve efekteve t tjera, kjo ide e Kryeministrit
britanik sqaronte edhe dy an t tjera t fushats s ndrhyrjes s NATO-s mbi caqet
ushtarake dhe policore serbe n Kosov dhe n Jugosllavi. S pari, dshmonte se
NATO-ja do ta shfrytzonte mundsin q t mos e vazhdonte pafundsisht fushatn e
bombardimeve. S dyti, kjo mundsonte q ti bhej e qart Milosheviqit dhe regjimit
t tij ushtarako-policor se vendet e NATO-s ishin t vendosura ta bnin at q ishte e
nevojshme pr t fituar.
N tr rrjedhn e tr ktyre veprimtarive dhe planifikimeve t NATO-s, Shqipria
kishte nj rol t veant. Atje ishin vendosur pilot, forca vzhgimi (Taske Force
Hawk), nj kuadr i Komands Evropiane, aleat t Forcave Mobile.
Shqipria jo vetm i kishte pritur mir, por edhe kishte siguruar t gjitha kushtet e
nevojshme pr pun efektive t ktyre organizmave ushtarak dhe politik. Qeveria
shqiptare, sidomos kryeministri, Pandeli Majko, kishte aprovuar t gjitha krkesat e
trupave t NATO-s.
Ishin ln n shfrytzim t gjitha aeroportet, edhe ato shtes, pastaj ishin krijuar
mundsit q t bhej prmirsimi dhe rregullimi i rrugs pr n Kuks. Po ashtu,
qeveria shqiptare kishte ln n dispozicion t gjitha rrugt e tjera, si dhe objektet e
qeveris, pra do gj q nevojitej pr forcat e NATO-s.
N Shqipri ishin vendosur afro nj mij trupa t NATO-s. Kjo ishte nj shenj, si e
thoshte edhe ministri i Mbrojtjes s Qeveris shqiptare, se NATO-ja ishte vendosur
tashm n at vend, gj q te popullata shqiptare e zhvendosur nga Kosova kishte
krijuar bindjen dhe shpresn se NATO-ja do t ngadhnjente. N t njjtn rrjedh
ishte vendosur edhe nj kontingjent helikoptersh t tipit Apache, t cilt zyrtart
shqiptar mezi prisnin ti shihnin duke u ngritur dhe ta dgjonin oshtimn e raketave
t shkrepura drejt Kosovs dhe drejt Serbis.

N t gjitha kto prpjekje diplomatike, thuajse t gjith komandantt e NATO-s

kishin informata t sigurta nga vzhgimet q ishin br pr luftn e UK-s, se si ajo
po prparonte dhe si po prballej me forcat serbe. Po ashtu, ishin t mjaftueshme
informatat q flisnin pr luftn e vazhdueshme t UK-s n veri t Kosovs, vemas
rreth qytetit t Podujevs, i cili mbikqyrte vijn kye t serbve pr komunikim me
Beogradin. Lufttart e UK-s kishin hapur nj korridor, i cili nga verilindja e
Shqipris onte pr n Kosov, prmes fshatit Koshare. Kjo mnyr e luftimeve t
vazhdueshme, shpesh i detyronte forcat serbe t dilnin n terren t hapur, ku do t
ishin t pambrojtur nga sulmet e UK-s.
M 26 maj t vitit 1999, n mngjes, n selin e NATO-s kishte arritur informata pr
planet e UK-s, n t ciln flitej pr prgatitjen e sulmeve brenda n Kosov. Atje
ishin t sistemuara katr ose pes batalione lufttarsh t UK-s, n t cilat mund t
ishin 1 800 deri n 2 000 ushtar, q do t sulmonin nga maja e Pashtrikut, e cila ishte
pika m e lart n verilindje t Kuksit, gj q do t ishte nj hapsir kye edhe pr
forcat e NATO-s. Luftimet pr mbrojtjen e pozicioneve t UK-s n maj t
Pashtrikut kishin vazhduar edhe gjat ditve t ardhshme. Pilott e NATO-s kishin
ndrmarr sulme t vazhdueshme kundr forcave serbe edhe n rajonet e tjera n tr
Kosovn Perndimore, ku ishin angazhuar edhe aviont luftarak B-52, pr t i
sulmuar pozicionet kufitare, por edhe rajonet e tjera ku ishin prqendruar forcat
ushtarake dhe policore serbe.
Gjat fushats s ndrhyrjeve ajrore t NATO-s ndodhnin edhe ngjarje q shkaktonin
tronditje t prmasave ndrkombtare, t cilat duhej t kaprceheshin me durim
diplomatik dhe me kmbngulje. Nj prej ktyre ngjarjeve ishte edhe bombardimi i
ambasads kineze. Ngjarja nuk do t ishte e nj rndsie t veant, sikur t mos
kishte ndikuar prkohsisht n largimin e vmendjes s bots nga mizorit e
paramenduara q bnte ushtria dhe policia serbe e Milosheviqit, duke e zhvendosur
kt vmendje te gabimet, sipas tyre, q bnte NATO-ja. N kt ndrkoh,
Milosheviqi bri prpjekje ta shfrytzonte rastin, duke i dhn pesh diplomatike,
andaj i bri t njohura planet e tij pr ta trhequr nj numr simbolik trupash nga
Kosova.
N ann tjetr, Rusia kishte filluar ta shtonte trysnin mbi antart e tjer t NATO-s
dhe n emr t ksaj kishte drguar Qernomirdinin n Kin, i cili e kishte quajtur
bombardimin e NATO-s akt agresioni. Kjo ishte njra an e medaljes. Ana tjetr e
saj, q dukej mjaft e paparashikueshme, ishte cirku politik q luhej n Mosk. N
ditn q Qernomirdini kishte shkuar n Pekin, presidenti rus, Jelcini, e kishte hequr
Primakovin nga posti i kryeministrit. Po n kt rrjedh, sht e udhs t prmendet
fakti se presidenti rus, Jelcini, publikisht krcnonte se do t hiqte dor nga prpjekjet
diplomatike, n rast se nuk ndrpriteshin menjher ndrhyrjet ajrore t NATO-s.

Kto rrethana, n vend q t ndikonin n prkrahjen e opinionit serb pr ta mbshtetur

politikn e Milosheviqit, ndodhte e kundrta. Nga Beogradi bheshin publike t
dhnat se dezertimet nga ushtria dhe policia serbe ishin br dukuri. Po ashtu, atje
ishin organizuar demonstrata kundr lufts. Andaj, ishin krijuar kushte dhe rrethana t
prshtatshme q t vihej n lvizje veprimtaria diplomatike e dyshes QernomirdiniAhtisari. Kjo jepte t kuptohej se pr sa koh aleatt t ishin bashk, koha punonte pr
ta. N ann tjetr, radht e UK-s vinin duke u forcuar, duke u mobilizuar dhe duke
e shtuar gatishmrin ushtarake pr msymje frontale t gjera. Si thuhej me fjalorin
ushtarak t NATO-s, po fillonte koha e kundrsulmit. Lufttart e UK-s kishin
prvetsuar taktika t reja ushtarake, q kishin pr qllim t kapnin arm dhe
municione nga pozicionet e izoluara t ushtris dhe t policis serbe. Morali i forcave
serbe kishte rn n at nivel, sa UK-ja blinte arm nga ato. Shihej qart se kishte
nj numr forcash serbe, t cilat kishin ardhur n prfundim: pasi nuk mund ta fitonin
luftn, t paktn t mund t nxirrnin ndonj fitim prej saj.
Prpjekjet diplomatike vinin duke u rritur nga t gjitha palt, pa marr parasysh
deklarimet e tyre publike dhe jopublike. M 6 maj t vitit 1999, shtetet e G-8-s
(Kanadaja, Franca, Britania e Madhe, Gjermania, Italia, Japonia, SHBA-ja dhe Rusia)
kishin arritur nj pajtim formal lidhur me tekstin e nj marrveshjeje paqsore, e cila
prbhej prej shtat piksh. Marrveshja duhej t drgohej n selin e OKB-s pr t u
autorizuar. N t ishte parapar trheqja e forcave policore, ushtarake dhe paramilitare
serbe nga Kosova, si dhe n Kosov t drgohej nj forc efektive ndrkombtare
civile dhe e siguris. N kt marrveshje nuk thuhej shprehimisht se kush do t i
udhhiqte kto forca, por privatisht ishte dhn dshmi e sigurt se forca
ndrkombtare ushtarake do t kryesohej nga NATO-ja.
Po afrohej fundi i muajit maj i vitit 1999. NATO-ja kishte miratuar drgimin n
Kosov, pas prfundimit t lufts, t nj force paqeruajtse prej 48 mij vetash,
ndrkoh q kishin filluar t diskutonin me qetsi pr mundsin e drgimit t trupave
toksore m shpejt se ishte parashikuar, nse fushata ajrore nuk do t ishte
vendimtare. M 27 maj, Gjykata Ndrkombtare pr Krime t Lufts n ishJugosllavi, Milosheviqin e kishte akuzuar pr krime lufte.
Ndrlidhja e gjith ktyre faktorve, m n fund, kishte mundsuar q NATO-ja dhe
Rusia t kishin nj mendim t prbashkt. Kishte filluar hartimi i nj dokumenti, n t
cilin radhiteshin kushtet q duhej ti prmbushte qeveria serbe e Milosheviqit, n
mnyr q tu jepej fund bombardimeve. Dokumenti i hartuar, prmes kanalesh
diplomatike, ishte drguar n Beograd.
Prve ksaj, satrapit serb i bhej me dije nga Qernomerdini dhe Ahtisari se nuk do t
kishte propozim m t mir, por edhe nuk do ta kishte mbshtetjen e rusve. Qeveria

serbe me n krye Milosheviqin e kishte pranuar marrveshjen dhe kishte krkuar nga
Parlamenti q ta miratonte.
N mngjesin e 3 qershorit t vitit 1999, lajmi pr trheqjen e mundshme t forcave
ushtarake, policore dhe paramilitare serbe ishte prhapur n t gjitha kryeqytetet e
vendeve t NATO-s, q nga Otava deri n Athin. Prandaj, ishte koha t bheshin
lvizje t mtejshme.
N kt mnyr, ishte hartuar nj strategji e tr. Pas prfundimit t lufts, nj forc e
udhhequr nga NATO-ja do ta mbante rendin n Kosov, sidomos gjat periudhs s
trheqjes s forcave serbe, n nj an, kurse OKB-ja do ta autorizonte misionin
paqeruajts dhe do ta merrte n dor administratn civile, n ann tjetr.
Nj hap tjetr i rndsishm ishte prcjellja dhe verifikimi i trheqjes s forcave serbe,
ngase ishte e lidhur me ndalimin e bombardimeve t NATO-s. Nse arrihej nj nivel i
ktill i bashkrendimit t veprimeve, ather edhe Rusia do t bindej ta votonte
rezolutn e Kshillit t Sigurimit, e cila autorizonte drgimin e forcs paqeruajtse n
Kosov. Kto ishin parakushtet elementare q t mundsohej kthimi i sigurt i t
zhvendosurve nga Kosova n shtpit e tyre. Riatdhesimi i njerzve q u ishte marr
atdheu ishte njra prej t arriturave m t mdha t lufts s NATO-s, prkundr faktit
se asnjher nuk ishte quajtur luft, si ka thn gjenerali Klark.
N jetn e popujve ka ngjarje q mbesin t pashlyeshme n kujtesn e brezave t tr.
Kjo, sigurisht, do t ndodh edhe me kujtesn e shqiptarve t Kosovs. Por, edhe
bindja q kishte mbretruar n qendra t caktuara t vendosjes, sidomos n Shtetet e
Bashkuara t Ameriks, se ndrhyrja ndshkuese e NATO-s nga ajri, kundr caqeve t
forcave ushtarake dhe policore serbe n Kosov dhe n Serbi, nj dit do ta thyente
kryeneqsin e Milosheviqit pr t rezistuar, doli se ishte e vrtet.
M 2 qershor t vitit 1999, kryeministri rus Viktor Qernomirdini dhe ish-presidenti
finlandez, Marti Ahtisari, ishin ngarkuar t i dorzonin personalisht te Milosheviqi
krkesat e NATO-s. M 3 qershor, pra t nesrmen e arritjes s ktyre
ndrmjetsuesve n Beograd, Milosheviqi dhe parlamenti i Serbis i kishte pranuar
kushtet q i kishte vn NATO-ja. Ashtu si ishte parashikuar n strategjin e
veprimeve t mtejme, gjrat po ecnin drejt fundit t nj lufte t tmerrshme. Por, edhe
bashkrenditja e t gjitha veprimeve kishte mjaft tensione, diskutime deri pr hollsit
m t imta.
M 9 qershor t vitit 1999, komandantt e NATO-s, n njrn an, dhe zyrtart
ushtarak serb, n ann tjetr, kishin arritur nj marrveshje pr trheqjen e
menjhershme t forcave serbe nga Kosova dhe pr vendosjen e nj force
ndrkombtare t siguris, nn komandn e unifikuar t NATO-s.

N kt mnyr, pas shtatdhjet e nnt dit bombardimesh t vazhdueshme t

forcave t NATO-s, prfundimisht ishin krijuar kushtet elementare pr kthimin e m
shum se nj milion njerzve, t nxjerr me forc nga toka e tyre.