Tortura

KUPTIMI I T DREJTAVE T NJERIUT
DORACAK MBI ARSIMIMIN PR T DREJTAT E NJERIUT

Kontribut i Rrjetit t Siguris Njerzore,
Me iniciativn e Ministres s Punve t Jashtme t Austris, Ms. Benita FerreroWaldner,
n cilsin e Kryesueses s Rrjetit t Siguris Njerzore.
Publikuar nga Ministria e Punve t Jashtme e Austris n bashkpunim me ETC.
Editor: Wolfgang Benedek and Minna Nikolova, ETC
2003, Qendra Evropiane e Trajnimit dhe Hulumtimit pr t Drejtat e Njeriut dhe
Demokraci (ETC), Grac
Botoi:
MANZ CROSSMEDIA, 1051 Vjen, Austri
Prkthyes:
Arta Rama
Hajredin Kui
Lektor dhe Korrektor:
Rrahman Paarizi
Realizimi Kompjuterik:
LEO PRINT
Shtypi:
LEO PRINT
Tirazhi
1000 cop
Shtypi:
Leo Print
Botimin e ktij libri e ka financuar
The publication of this book was sponsored
Logo
PARATHNIE
Siguria njerzore sht e qendrzuar kah populli ajo i v individt dhe bashksit e
tyre si pik kryesore t referimit. Krijimi i nj kulture t politiks globale, t bazuar n t
drejtat pr t gjith, sht krkes e domosdoshme pr prmirsimin e siguris njerzore.
Siguria njerzore krkon kuptimin e vrtet t t drejtave t njeriut. Pr kt arsye, si
kryesuese e Rrjetit t Siguris Njerzore, si tema prioritare t Rrjetit t Siguris Njerzore
pr vitin 2002/2003, kam caktuar Arsimimin pr t Drejtat e Njeriut dhe Fmijt e Prekur
nga Konfliktet e Armatosura.
Arsimimi pr t Drejtat e Njeriut, prmes bartjes s dijes, ndrtimit t aftsive dhe
dimensionit t formimit t sjelljeve, ngre vetdijen ton t prgjithshme pr mbrojtjen e
dinjitetit njerzor dhe t siguris njerzore. Pr kt qllim, un kam autorizuar Qendrn
Evropiane t Trajnimit dhe Hulumtimit pr t Drejtat e Njeriut dhe Demokraci n Grac,
q me ndihmn e rreth 30 ekspertve ndrkombtar, duke prfshir institucionet e
Partenerve t Rrjetit t Siguris Njerzore nga pes kontinente, t prpiloj nj Doracak
pr Kuptimin e t Drejtave t Njeriut. Ky doracak sht destinuar q prmes perspektivs
s sensitivitetit kulturor t bazuar n universalitetin e t drejtave t njeriut, t ket
prdorim global.
Ky doracak ndrtohet mbi bazat e Deklarats mbi Parimet e Arsimimit pr t Drejtat e
Njeriut dhe t Siguris Njerzore, miratuar nga Ministrat e Rjetit gjat takimit t tyre n
maj t vitit 2003 n Grac, qytetin e par t t Drejtave t Njeriut n Evrop. Synohet q
ky doracak t jet nj kontribut afatgjat nga Rrjeti i Siguris Njerzore, nn kryesin e
Austris pr sigurin njerzore t popujve, sot dhe n t ardhmen.
Besoj se ky Doracak do t ndihmoj Partnert e Rrjetit, por dhe m gjer, n prpjekjet e
tyre pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut dhe Komesarin e Lart t OKB-s pr t Drejtat
e Njeriut n prmbushjen e mandatit t tij, dhe, gjithashtu, t kontribuoj dhe inspiroj
m tutje edhe aktivitetet jasht Dekads s Kombeve t Bashkuara pr t Drejtat e Njeriut.
Dr. Benita Ferrero-Waldner

3
Ministre e Punve t Jashtme e Austris

Grac, Takimi i Pest Ministror i Rrjetit t Siguris Njerzore
9 maj 2003
MIRNJOHJET
Duke u besuar nga Ministria e Punve t Jashtme e Austris, n gusht t vitit 2002 ETCja (Qendra Evropiane e Trajnimit dhe Hulumtimit pr t Drejtat e Njeriut dhe Demokraci),
ka filluar hartimin e Doracakut Kuptimi i t Drejave t Njeriut, ku me rastin e Takimit
Ministror t Rrjetit t Siguris Njerzore t mbajtur prej 8-10 maj 2003 n Grac, me
qllim t zhvillimit t konceptit t doracakut, jan ftuar partnert e Rrjetit t Siguris
Njerzore dhe m gjer, q t kontribuojn pr kompletimin e tij. Gjat dy takimeve t
ekspertve, t mbajtura nga Ministria e Punve t Jashtme e Austris, nj numr i madh i
ligjruesve- ekspert dhe praktikant pr t drejtat e njeriut nga shtetet antare t Rrjetit
t Siguris Njerzore, jan ftuar t kontribuojn n kt prpjekje edukuese,
ndrkulturore, brezore dhe vrtet t re, pr t drejat e njeriut.
Doracaku Kuptimi i t Drejtave t Njeriut ka dal si rezultat i shkathtsis,
profesionalizmit t madh dhe energjis s parreshtur t shumics s bashkpuntorve.
Nj falnderim i posam u shkon autorve dhe kontribuesve kryesor pr prkushtimin e
tyre t jashtzakonshm n pun:
Hyrje n Sistemin e t Drejtave t Njeriut: Wolfgang Benedek, ETC-Grac;
Ndalimi i Torturs: Minna Nikolova, ETC;
Liria nga Varfria: Alpa Vora, YUVA dhe Minar Pimple, Nagpur, PDHRE (Dekada
Popullore pr Arsim pr t Drejtat e Njeriut) Indi;
Mosdiskriminimi: Eva Schfer, ETC-Grac; E Drejta n Shndet: Kathleen Modrowski,
PDHR, New York;
T Drejtat e Grave: Susana Chiarotti, PDHRE/CLADEM, Argjentin dhe Anke
Sembacher, ETC-Grac; Sundimi i Ligjit dhe Gjykimi i Drejt: Leo Zwaak dhe Hatice
Senem Ozyavuz, SIM-Utrecht, Angelika Kleewein, ETC-Grac;
Lirit Fetare: Petra Sulovska, ETC-Grac;
T Drejtat e Fmijs: Helmut Sax, BIM (Instituti pr t Drejtat e Njeriut, Ludwig
Boltzmann)-Vjen;
T Drejtat e Njeriut gjat Konfliktit t Armatosur: Alexandra Kleewein dhe Antoine A.

Bouvier, ICRC (Kryqi i Kuq Ndrkombtar) Grupi i Gjenevs: Angelina Kleewein, ETCGrac;
Liria e Shprehjes dhe Liria e Mediave: Wolfgang Benedek, Universiteti i Gracit dhe ETCGrac;
Demoracia: Satya Das, Qendra pr Paqe dhe t Drejta t Njeriut John Humphrey,
Edmonton, Kanada dhe Christoph Wertisch, Angelika Kleewiein, Minna Nikolova dhe
Catrin Pekari, ETC-Grac
Burimet Plotsuese: Angelika Kleewiein, Verena ahousen, Claudia Pekari, Evelin
Kammerer dhe Petra Sulovska, ETC-Grac
Vshtrim i Prgjithshm mbi Metodologjin e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut: Claudia
Pekari, ETC
Korrektura: Elisabeth Ernst-McNeal dhe Suzanne Marlow, Universiteti i Gracit
Disenji: Markus Garger, Robert Schrotthofer dhe Wolfgang Gosch, Kontrapart-Grac
Editort dhe koordinuesit e projektit: Wolfgang Benedek dhe Minna Nikolova, ETC-Grac
Shprehim falnderim t posam pr rrjetin e PDHRE, pr kontribut t madh pr hartimin
e ktij doracaku. Shprehim falnderimet m t sinqerta pr ekspertt, kshilltart, shokt
dhe institucionet vijuese pr prkrahjen e vazhdueshme, komentet e muara dhe
sugjerimet pr realizmin e doracakut:
Shulamith Koenig Lvizja Popullore pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut (PDHRE)
New York, Adama Samassekou dhe ekipi i PDHRE Mali, Renate Kicker Universiteti
i Gracit, Manuela Rusz dhe ekipi i Institutit pr t Drejtn Ndrkombtare dhe
Marrdhnie Ndrkombtare t Universitetit t Gracit, Anton Kok Qendra pr t Drejtat
e Njeriut t Universitetit t Pretorias, Yannis Ktistakis Fondacioni Marangopoulos pr
t Drejtat e Njeriut Athin, Otto Knig Universiteti i Gracit, Debra Long dhe Barbara
Bernath Shoqata pr Parandalimin e Torturs (APT) Gjenev, Gerd Oberleitner
London School of Economics and Political Sciences, Christian Pippan Fakulteti Juridik,
Universiteti i New Yorkut, Yvonne Schmidt Universteti i Gracit, Manfred Nowak
Instituti pr t Drejtat e Njerit Ludwig Boltzmann (BIM) Vjen, Monique Prindezis
CIFEDHOP Gjenev, Lidhja e Anti-Shpifjes (ADL) New York, Komiteti
Ndrkombtr i Kryqit t Kuq (ICRC) Gjenev dhe ekipi i Sektorit pr t Drejtat e
Njeriut n Ministrin e Punve t Jashtme t Austris, nn kryesin e Georg MautnerMarkhof dhe Ursula Werther-Pietsch.
SI T PRDORET KY DORACAK
Ideja pr nj doracak t prgjithshm pr arsimimin n fush t t drejtave ka ardhur nga
ETC-ja n Grac (Qendra Evropiane e Trajnimit dhe Hulumtimit pr t Drejtat e Njeriut
dhe Demokraci), si kontribut konkret pr punn e Rrjetit t Siguris Njerzore (HSN)
gjat kryesimit Austriak. Ministira e Punve t Jashtme e Austris ia besoi nj ekipi nga
ETC-ja zhvillimin e kornizs ideore dhe hartimin e librit.
Doracaku Kuptimi i t Drejtave t Njeriut, sht parapar si mjet pr t ndihmuar
arsimimin pr t drejtat e njeriut pr ata q msojn, edukatort e shteteve antare t
Rrjetit t Siguris Njerzore (HSN) dhe m gjer, n prpjekjet e tyre pr t msuar
sfonde t ndryshme kulturore, si strategji pr prmirsimin e siguris njerzore. Ashtu si
sht disenjuar, ky doracak mund t shrbej si pik e dobishme fillestare pr kuptimin e
t drejtave t njeriut, si dhe t padrejtsive, me qllim t trajnimit t trajunuesve t
ardhshm dhe pr hapjen e forumit t diskutimit pr shkmbime ndrkulturore dhe t
njohurive.
Doracaku paraqet nj prmbledhje t zgjedhur teorike, t ndrtuar prmes praktiks, q
gjithashtu ofron komponentn pr ndrtimin e aftsive dhe formimin e qndrimeve.
Temat e ndryshme t trajtuara ktu, kan qllim kryesor stimulimin e hulumtimeve t nj
qndrimi t prbashkt dhe t nj perspektive t ngjashme njerzore, si dhe paraqitjen e
shtjeve kontraverse shikuar nga perspektiva e ndieshmris kulturore.
Doracaku prbhet nga tri pjes kryesore, t cilat jan: hyrja e prgjithshme n bazat e t
drejtave t njeriut, pjesa speciale me shtjet kryesore n form t moduleve, t cilat
duhet t ndihmojn pr kuptimin e funksionimit t t drejtave t njeriut n jetn e
prditshme dhe e treta, e ashtuquajtura pjesa e burimeve plotsuese, e cila prmban
informata t dobishme pr institucionet e rndsishme, referenca pr lexime plotsuese
dhe burime on-line.
Pr t lehtsuar orinentimin n kt libr, do tju ndihmojn shenjat e poshtshnuara:
- e domosdoshme t dihet;
- praktika t mira;
- pyetjet pr diskutim;
- aktivitete t zgjedhura;
- perspektiva ndrkulturore dhe shtjet kontraverse;
- pr m shum informata shiko
Ky doracak mund t prdoret nga shfrytzues t ndryshm dhe n mnyra t ndryshme.
Prmes strukturs s tij fleksibile dhe t leht, kemi br prpjekje t inkurajojm leximin
kritik dhe kuptimin aktiv, si tek ata q msojn, ashtu edhe tek edukatort. N qoft se
krkoni konceptet dhe parimet kryesore t t drejtave t njeriut pr nj njohuri t
prgjithshme, mund t filloni me pjesn e par t doracakut, q prmban hyrjen. Ata q
krkojn shembuj konkret nga shtjet e t drejtave t njeriut, apo elsin pr arritjen e
siguris njerzore, gjurmimin e tyre mund t fillojn n pjesn e moduleve e dobishme
pr t ditur. N qoft se krkoni analiza sistematike dhe t thelluara pr ndonj shtje
nga t drejtat e caktuara, mund t filloni me pjest e moduleve t ndryshme e
domosdoshme t dihet. Kurse, ata q jan t interesuar t hulumtojn ose ligjrojn pr
t drejtat e njeriut n baz t metodologjive t reja msimore, si t adoleshentve, ashtu
edhe t t rriturve, mund t kalojn drejtprdrejt te pjest e moduleve mbi aktivitetet e
zgjedhura dhe t shikojn vrejtjet e prgjithshme mbi metodologjin e t drejtave t
njeriut. Doracaku pretendon t jet i pakufizuar dhe qllimisht trajton vetm nj numr t
zgjedhur t shtjeve m t rndsishme. Dshirojm tju inkurajojm q me shembuj,
tregime, pyetje dhe prvoja t kontekstit tuaj personal, t plotsoni vazhdimisht kt
doracak.
Mirpresim fardo reagimi, pasi q kjo na ndihmon neve t plotsojm doracakun n
pajtim me ambiciet e tij pr t qen i dobishm pr ata q msojn, edukatort si dhe pr
trajnuesit, t cilt vijn nga kulturat e ndryshme dhe kan shkall t ndryshme t
njohuris pr t drejtat e njeriut. Knaquni me kt libr dhe ndihuni t lir q duke i
shtuar praktikat tuaja t mira dhe t shklqyeshme, si dhe brengat e komuniteteve tuaja,
ti kontribuoni ksaj pune q sht n zhvillim, dhe gjithashtu inkurajoni sa m shum
njerz q t lexojn dhe kuptojn enegjin e aktualitetit dhe magjepsjen e vazhdueshme e

t drejtave t njeriut.
Wolfgang Benedek and Minna Nikolova, at: office@etc-graz.at
LISTA E SHKURTESAVE
ACHR American Convention on Human Rights; (Konventa Amerikane pr t Drejtat e
Njeriut)
ACHPR African Convention on Human and Peoples Rights; (Karta Afrikane pr t
Drejtat e Njeriut dhe Popujve)
ACF African, Caribbean and Pacific States; (Shtetet Afrikane, Karaibe dhe Pacifike)
ANC African National Congress; (Kongresi Kombtar Afrikan)
ASEM Asia and Europe Meeting; (Takimi Aziatik dhe Evropian)
BIM Ludwig Boltzmann Institute of Human Rights, Vienna, Austria; (Instituti pr t
Drejtat e Njeriut Ludwig Boltzmann, Vjen, Austri)
CCW Convention on prohibitions or restrictions on the use of certain conventional
weapons; (Konventa pr ndalimin dhe kufizimin e prdorimit t armve t
caktuara konvencionale)
CEDAW Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against
Women; (Konventa pr Eliminimin e t Gjithave Formave t Diskriminimit
ndaj Grave)
CERD United Nations Convention on the Elimination of All Forms of Racor
Discrimination; (Konventa e OKB-s pr Eliminimin e t Gjitha Formave t
Diskriminimit Racor)
CESCR Committee on Economic, Social, and Cultural Rights; (Komiteti i t Drejtave
Ekonomike, Sociale dhe Kulturore)
CJ Citizens Juries; (Jurit e Qytetarve)
CRC United Nation Convention on the Rights of the Child; (Konventa e OKB-s pr t
Drejtat e Fmijs)
ECHR European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental
Freedoms; (Konventa Evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave t Njeriut dhe
Lirive Fundamentale)
8
ECOSOC Economic and Social Council; (Kshilli Ekonomik dhe Social)

ETC European Training and Research Center for Human Rights and Democracy, Grac,
Austria; (Qendra Evropiane e Trajnimit dhe Hulumtimit pr t Drejtat e Njeriut
dhe Demokraci)
EU Europian Union; (Bashkimi Evropian)
EUMC European Monitoring Center on Racism and Xenophobia; (Qendra Monitoruese
Evropiane pr Racizm dhe Ksenofobi)
FARE Football Against Racism in Europe; (Futbolli kundr Racizmit n Evrop)
FDC Freedom from Debt Coalition; (Koalicioni Liria nga Borxhet)
FGM Female Gential Mutiliation; (Gjymtimi Gjenital i Femrave)
GA United Nations General Assembly; (Asambleja e Prgjithshme e OKB-s)
GATS General Agreement on Trade Services; (Marrveshja e Prgjithshme mbi
Shrbimet Tregtare)
GC General Compact; (Pakti i Prgjithshm)
GDP Gross Domestic Product; (Prodhimi i Prgjithshm Vendor)
HDR UNDP Human Development Report; (Raporti i UNDP pr Zhvillim Njerzor)
HIPC Heavily Indebted Poor Countries; (Shtetet e Varfra me Borxhe t Mdha)
HRE Human Rights Education; (Arsimimi pr t Drejtat e Njeriut)
ICC International Criminal Court; (Gjykata Ndrkombtare Penale)
ICCPR International Covenant on Civil and Political Rights; (Pakti Ndrkombtar pr
t Drejtat Civile dhe Politike)
ICESCR International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights; (Pakti
Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore)
ICRC International Committee of the Red Cross; (Komiteti Ndrkombtar i Kryqit t
Kuq)
ICTY International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia; (Tribunali
Ndrkombtar Penal pr ish-Jugosllavin)
IHL International Humanitarian Law; (E Drejata Ndrkombtare Humanitare)

IJC International Commission of Jurists; (Komisioni Ndrkombtar i Juristve)
ILO Intenraitonal Labour Organziation; (Organizata Ndrkombtare e Puns)
IMF International Monetary Fund; (Fondi Monetar Ndrkombtar)
IPEC International Progrmme for the Elimination of Child Labour; (Programi
Ndrkombtar pr Eliminimin e Puns s Fmijs)
MPs Members of Parliament; (Antart e Parlamentit)
NGO Non Governmental Organizations; (Organizatat joqeveritare)
NPA National Plan of Action; (Plani i Veprimit Kombtar)
OAU Organization of African Unity; (Organizata e Unionit Afrikan)
OECD Organization for Economic Cooperation and Development; (Organizata pr
Zhvillim dhe Bashkpunim Ekonomik)
ODIHR Office for Democratic Institutions and Human Rights; (Zyra pr Institucione
Demokratike dhe t Drejta t Njeriut)
OSCE Organization for Security and Cooperation in Europe; (Organizata pr Siguri dhe
Bashkpunim n Evrop).
PDHRE Peoples Movement for Human Rights Eduction; (Lvizja Popullore pr
Arsimim pr t Drejtat e Njeriut).
PRODEC The Decennial Development Program on Education; (Programi Dhjetvjear
pr Zhvillim Arsimor)
PRSPs Poverty Reduction Strategy Papers; (Punimet Strategjitke pr Reduktim t
Varfris)
SAPs Structural Adjustment Pogrammes of the World Bank; (Programet e Banks
Botrore pr Rregullimin e Strukturs)
SEE South Eastern Europe; (Evropa Juglindore)
SIM Netherlands Institute of Human Rights, Utrechts, Netherlands; (Instituti Holandez
pr t Drejtat e Njeriut, Utreht, Holand)
10
TRIPs Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights; (Aspektet Afariste t t

Drejtave t Prons Intelektuale)
UDHR Universal Declaration of Human Rights; (Deklarata Universale pr t Drejtat e
Njeriut)
UEFA Union of European Football Association; (Unioni i Shoqats Evropiane t
Futbollit)
UNCED United Nations Conference on Environment and Development; (Konferenca e
OKB-s pr Ambient dhe Zhvillim)
UNDP United Nations Development Program; (Programi i OKB-s pr Zhvillim)
UNESCO United Nations, Educational, Scientific and Cultural Organization;
(Organizata e OKC pr Arsim, Shkenc dhe Kultur)
UNICEF United Nations Childrens Fund; (Fondi i OKB-s pr Fmij)
UNMIK United Nations Mission in Kosovo; (Misioni i OKB-s n Kosov)
UNMISET United Nations Mission of Support of East Timor; Misioni Mbshtets i
OKB-s pr Timorin Lindor)
UNTAET United Nations Transitional Administration in East Timor; (Administrata
Tranzitore e OBK-s n Timorin Lindor)
WCAR World Conference Against Racism, Racor Discrimination, Xenophobia and
Related Intolerance; (Konfernca Botrore kundr Racizmit, Diskriminimit
Racor, Ksenofobis dhe Mostelerancs s ngjashme)
WHO World Health Organization; (Organizata Botrore e Shndetsis)
WSSD World Summit on Sustainable Development; (Konferenca Botrore pr
Zhvillim t Qndrueshm)
WTO World Trade Organization; (Organizata Botrore e Tregtis)
WUK Kinderkultur Werkstatten und Kulturhaus Kinderkultur
PRMBAJTJA
Hyrja....................................................................................................................................
Mirnjohjet.........................................................................................................................
Si t prdoret ky doracak.....................................................................................................
Lista e shkurtesave..............................................................................................................
11
Prmbajtja e hollsishme..................................................................................................
I. HYRJE N SISTEMIN E T DREJTAVE T NJERIUT ..................................
II.
MODULE
NGA
SHTJE
DREJTAVE
NJERIUT ..........................................................................................................................
A. NDALIMI I TORTURS......................................................................................
B. LIRIA NGA VARFRIA......................................................................................
C. MOSDISKRIMINMI..............................................................................................
D. E DREJTA PR SHNDET..................................................................................
E. T DREJTAT E GRAVE........................................................................................
F. SUNDIMI I LIGJIT DHE GJYKIMI I DREJT..................................................
G. LIRIT FETARE..................................................................................................
H. E DREJTA PR ARSIMIM ....................................................................................
I. T DREJTAT E FMIJS...................................................................................
J. T DREJTAT E NJERIUT GJAT KONFLIKTIT T ARMATOSUR...........
K. PUNA......................................................................................................................
L. LIRIA E SHPREHJES DHE LIRIA E MEDIAVE................................................
M. DEMOKRACIA........................................................................................................
III. BURIMET PLOTSUESE......................................................................................
Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut................................................................
Vrejtjet e Prgjithshme mbi Metodologjin e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut
Fjalor i shprehjeve.............................................................................................................
Indeksi.................................................................................................................................
PRMBAJTJA E HOLLSISHME
Hyrja....................................................................................................................................
Mirnjohjet.........................................................................................................................
Si t prdoret ky doracak ...................................................................................................
Lista e shkurtesave ............................................................................................................
Prmbajtja...........................................................................................................................
Prmbajtja e hollsishme ....................................................................................................
12
I. HYRJE N SISTEMIN E T DREJTAVE T NJERIUT

A. Kuptimi i t Drejtave t Njeriut
B. T Drejtat e Njeriut dhe Siguria Njerzore
C. Historia dhe Filozofia e t Drejtave t Njeriut
D. Koncepti dhe Natyra e t Drejtave t Njeriut
E. Standardet e t Drejtave t Njeriut n Nivel Universal
F. Implemetimi i Instrumenteve Universale pr t Drejtat e Njeriut
G. T Drejtate e Njeriut dhe Shoqria Civile
H. Sistemet Rajonale pr Mbrojtjen dhe Promovimin e t Drejtave t Njeriut
I. Evropa: Instrumentet Evropiane t t Drejtave t Njeriut 1.Sistemi i Kshillit t
Evrops pr t Drejtat e Njeriut: a. Vshtrim Institucionet dhe Instrumentet
Evropiane pr t Dejtat e Njeriut b. Gjykata Evropiane pr t Drejtat e Njeriut 2.
Sistemi i t Drejtave t Njeriut i Organizats Evropiane pr Siguri dhe Bashkpunim
n Evrop (OSBE) 3. Politika e Bashkimit Evropian pr t Drejtat e Njeriut II.
Amerikant: Sistemi Interamerikan i t Drejtave t Njeriut III: Afrika: Sistemi
Afrikan i t Drejtave t Njeriut IV. Regjionet tjera
I. Problemi i Mosprgjegjsis
J. Jurisdiksioni Ndrkombtar Penal
K. Iniciativat e t Drejtave t Njeriut n Qytete
L. Sfidat dhe Mundsit Globale pr t Drejtat e Njeriut
M. Bibliografia
II. MODULE NGA SHTJE T PRZGJEDHURA T T DREJTAVE T

NJERIUT
A. NDALIMI I TORTURS
TREGIMI ILUSTRUES
E DOMOSDOSHME T DIHET
1. Nj bot e lir nga tortura: Ndalimi i torturs dhe siguria njerzore 2. Definimi
dhe prshkrimi i shtjes: ka sht tortura? Metodat e torturs Si bhet tortura? -
13
Motivet e torturs Pse ushtrohet tortura? - Viktimat dhe kryesit e torturs, trajtimi
njerzor dhe poshtrues 3. Perspektiva ndrkulturore dhe shtjet kontraverse 4.
Zbatimi dhe monitorimi: Zhvillimet e fundit,
E DOBISHME T DIHET
1. Praktikat e Mira: Aktivitetet e organizatave ndrkombtare - Raportuesi special
pr tortur qllimet, mandati dhe aktivitetet Komiteti Evropian pr Parandalimin e
Torturs dhe Dnimit apo Trajtimit njerzor dhe Poshtrues (CPT) - Sepse jam
katrmbdhjet vjear - Aktivitetet e Organizatave Joqeveritare (OJQ) - Amnesty
International: Programi 12 piksh pr parandalimin torturs - Kodi i etiks lidhur me
torturn dhe trajtimet a dnimet tjera mizore, njerzore dhe poshtruese n relacion
me paraburgimin dhe burgimin 2. Trendet 3. Kronologjia
AKTIVITETE T PRZGJEDHURA:
Aktiviteti 1: Torturimi i terroristve Aktiviteti II: Nj fushat kundr torturs
B. LIRIA NGA VARFRIA
TREGIMI ILUSTRUES
Duke vdekur nga uria n Tokn e Suficitit
1. Hyrje -2. Definimi dhe prshkrimi i shtjes: Definimi i varfris - Dimensionet e
varfris - Grupet e prekura nga varfria - Pse Varfria po vazhdon 3. Perspektiva
ndrkulturore dhe shtjet kontraverse: Varfria relative dhe varfria absolute Prjashtimi shoqror 4. Zbatimi dhe monitorimi: Organet e Konventave
Ndrkombtare pr Monitorimin e Varfris - Raportuesit Special dhe ekspertt e
pavarur
E DOBISHME T DIHET
Praktikat e mira: T varfrit jan profitabil - Iniciativ 20 -20 e Malit - Uji yn nuk
sht n shitje - Nj Ardhmri e qndrueshme - Liria nga uria - Drejtsia ekonomike Marrveshja e Kotonous 2. Trendet: Progresi drejt qllimeve t mileniumit pr
zhvillim ekonomik Sa shtet jan n rrug t drejt 3. Kronologjia: Liria nga
Varfria - Dispozitat kryesore n instrumentet ndrkombtare
14
AKTIVITETE T PRZGJEDHURA
Aktiviteti I: Bota n nj fshat - Aktiviteti II: Fushata pr veprim
BIBLIOGRAFIA dhe INFORMATAT PLOTSUESE
C. MOSDISKRIMINIMI
TREGIMI ILUSTRUES
1. Diskriminimi Lufta e pafund dhe e vazhdueshme pr barazi: Diskriminimi dhe
siguria njerzore 2. Definimi dhe prshkrimi i shtjes: Qndrimi ose veprimi Kryesit e diskriminimit Diskriminimi Racizmi Diskriminimi Racor
Ksenofobia - Jotoleranca dhe paragjykimet e ngjashme Standardet ndrkombtare Detyrimet e sektorit privat (OJQ-t, mediat, etj.) 3. Perspektiva ndrkulturore dhe
shtjet kontraverse 4. Zbatimi dhe monitorimi
E DOBISHME T DIHET
Praktikat e Mira: Kodet vullnetare t sjelljes n sektorin privat - Luftimi i racizmit n
Lign Evropiane t Futbollit - Abolimi i Aparteidit 2. Trendet: Marrdhnia
ndrmjet varfris, racizmit dhe ksenofobis Racizmi n internet Antiislamizmi:
Pasojat e 11 shtatorit 2001 3. Kronologjia
Aktiviteti I: T gjitha qeniet njerzore lindin t barabarta Aktiviteti II: Qllo se
kush vjen pr dark
D. E DREJTA PR SHNDET
TREGIMI ILUSTRUES
1. E Drejta pr shndet n kontekstin e gjer: Siguria njerzore dhe shndeti 2.
Definimi dhe prshkrimi i shtjes: Shndeti dhe t drejtat e njeriut - Ekzistimi, qasja,
pranueshmria dhe kualiteti Mosdiskriminimi - E drejta pr t gzuar t mirat e
prparimit shkencor - Globalizimi dhe E drejta pr shndet - Shndeti dhe mjedisi 3.
Perspektiva ndrkulturore dhe shtjet kontraverse 4. Zbatimi dhe monitorimi:
15
Respektimi, mbrojtja dhe prmbushja e t drejts pr Shndet - Kufizimet e s drejts

pr shndet - Mekanizmat monitoruese.
E DOBISHME T DIHET
Praktikat e Mira: Parandalimi i HIV/AIDS-it - Jurit e qytetarve dhe Politikat e
shndetit publik - Betimi i Malikonds - Libri i kujtimeve 2. Trendet: Strategjit pr
integrimin e t Drejtave t Njeriut dhe Zhvillimit Shndetsor Statistikat Vdekshmria e Nnave 4. Kronologjia
Aktiviteti I: Imagjinimi i Shtetit t Mirqenies s plot fizike, mendore dhe sociale
Aktiviteti II: Planifikimi i realizimit t s drejts pr shndet
E. T DREJTAT E GRAVE
TREGIMI ILUSTRUES
Tregimi i Maria da Pena Maja Fernandez
1. T drejtat e grave: Gjinia dhe zgjerimi i konceptit t gabuar t t drejtave t grave Siguria njerzore dhe grat 2. Definimi dhe prshkrimi i shtjes: Nj vshtrim
historik - Konferenca Botrore pr t Drejtat e Njeriut - Platforma e Pekingut pr
veprim - Grat dhe varfria - Grat dhe shndeti - Grat dhe huna - Grat dhe
konfliktet e armatosura - Grat dhe resurset natyrore - Fmija vajz 3. Perspektiva
ndrkulturore dhe shtjet kontraverse 4. Zbatimi dhe monitorimi.
E DOBISHME T DIHET
Praktikat e mira: CLADEM Konventa Interamerikane pr Dhun Ndaj Grave
PDHRE 2. Trendet: ICC 3. Kronologjia
Aktiviteti I: Parafrazimi i CEDAW-it Aktivieti II: Gjuha e shenjave e grave dhe
burrave.
F. SUNDIMI I LIGJIT DHE GJYKIMI I DREJT
TREGIMI ILUSTRUES
16
1. Hyrje: Sundimi i ligjit - Zhvillimi historik i sundimit t ligjit - Gjykimi i drejt si

element kryesor i sundimi t ligjit - Sundimi i ligjit, gjykimi i drejt dhe siguria
njerzore 2. Definimi dhe prshkrimi i shtjes: Standardet minimale t t drejtave
t t akuzuarit jan - Dispozitat pr gjykim t drejt - barazia para ligjit dhe para
gjykats - qasja n mjete gjyqsore efektive dhe t drejta - pavarsia dhe paanshmria.
- Dgjimi publik - E drejta e prezumimit t pafajsis - E drejta pr tu gjykuar pa
vones t tepruar - E drejta pr tu mbrojtur vet ose prmes prfaqsuesit ligjor dhe e
drejta pr t qen i pranishm gjat gjykimit - E drejta pr t krkuar dhe pyetur
dshmitart dhe q t sillen n gjyq pr tu marr n pyetje - E drejta pr prkthyes pa
pages - Parimi Nulla Poena Sine Lege - 3. Perspektiva ndrkulturore dhe shtjet
kontraverse 4. Zbatimi dhe monitorimi - Rasti i Shqipris - Ndrtimi i kulturs s
respektimit t sundimit t ligjit n Kosov
E DOBISHME T DIHET
Praktikat e Mira: Asistenca zhvillimore pr vnien e sistemit gjyqsor funksional Komisioni i Pavarur Gjyqsor n Bosnj dhe Hercegovin (IJC) - Rezoluta pr
Respektimin dhe Forcimin e Pavarsis s Gjyqsis (Afrik) 2. Trendet: Tribunalet
ndrkombtare: Ndrmjetsimi dhe arbitrazhi - Rritja e publicitetit t gjykimeve - 3.
Kronologjia
Aktiviteti I: T dgjosh ose t mos dgjosh? Aktiviteti II: Si mund ti mbrosh ata
njerz?
G. LIRIT RELIGJIOZE
TREGIMI ILUSTRUES
1. Lirit religjioze: Nj rrug e gjat ende ka mbetur pr tu udhtuar: Lirit
Religjioze dhe Siguria Njerzore 2. Definimi dhe Prshkrimi i shtjes: ka sht
Religjioni? - ka sht besimi? - ka jan lirit religjioze? - Standardet
ndrkombtare - Parimi i mosdiskriminimit Edukimi - Kufizimiet e lirive religjioze
-3. Perspektiva Ndrkulturore dhe shtjet kontraverse: Shteti dhe feja - Apostatizmi
Liria pr t zgjedhur ose ndryshuar fen - Proselitizmi e drejta pr t prhapur
17
besimin - Kundrshtimi i ndrgjegjshm i shrbimit ushtarak - 4. Zbatimi dhe

monitorimi: Masat parandaluese dhe strategjit e ardhshme
E DOBISHME T DIHET
Praktikat e Mira: Dialogu ndrfetar pr pluralizm religjioz 2. Trendet: Kultet,
sektet dhe lvizjet e reja religjioze - Grat dhe feja - Ekstremizmi religjioz dhe
ndikimi i tij 3. Kronologjia
Aktiviteti I: Fjalt q plagosin Aktiviteti II: Feja ime dhe feja e fqinjit tim
BIBLIOGRAFIA DHE BURIMET PLOTSUESE
F. SUNDIMI I LIGJIT DHE GJYKIMI I DREJT
TREGIMI ILUSTRUES
E DOMOSDSHME T DIHET
1. Hyrje: Sundimi i Ligjit - Zhvillimi historik i Sundimit t Ligjit - Gjykimi i Drejt si
element kryesor i Sundimi t Ligjit - Sundimi i Ligjit, Gjykimi i Drejt dhe Siguria
Njerzore 2. Definimi dhe Prshkrimi i shtjes: Standardet minimale t drejtave t
t akuzuarit jan - Dispozitat pr Gjykim t Drejt - Barazia para Ligjit dhe para
Gjykats - Qasja n Mjete Gjyqsore efektive dhe t drejta - Pavarsia dhe
paanshmria - Dgjimi Publik - E Drejta e Prezumimit t Pafajsis - E drejta pr tu
gjykuar pa vones t tepruar - E drejta pr tu mbrojtur vet ose prmes prfaqsuesit
ligjor dhe e drejta pr t qen i pranishm gjat gjykimit - E drejta pr t krkuar dhe
pyetur dshmitart dhe q t sjellen n gjyq pr tu marr n pyetje - E drejta n
prkthyes pa pages - Parimi Nulla Poena Sine Lege - 3. Perspektiva Ndrkulturoere
dhe shtjet Kontraverse 4. Zbatimi dhe Monitorimi - Rasti i Shqipris - Ndrtimi
i Kulturs s Respektimit t Sundimit t Ligjit n Kosov
E DOBISHME T DIHET
Praktikat e Mira: Asistenca Zhvillimore pr Vendosjen e Sistemit Gjyqsor
Funksional - Komisioni i Pavarur Gjyqsor n Bosnj dhe Hercegovin (IJC) Rezoluta pr Respektimin dhe Forcimin e Paarsis s Gjyqsis (Afrik) 2.
Trendet: Tribunalet Ndrkombtare: Ndrmjetsimi dhe Arbitrazhi - Rritja e
Publicitetit t Gjykimeve - 3. Kronologjia
18
Aktiviteti I: T dgjosh ose t mos dgjosh? Aktiviteti II: Si mund ti mbrosh ata
njerz?
G. LIRIT RELIGJIOZE
TREGIMI ILUSTRUES
1. Lirit religjioze: Nj rrug e gjat edne ka mbetur pr tu udhtuar: Lirit
Religjioze dhe Siguria Njerzore 2. Definimi dhe Prshkrimi i shtjes: ka sht
Religjioni? - ka sht besimi? - ka jan lirit religjioze? - Standardet
Ndrkombtare - Parimi i mosdiskriminimit Edukimi - Kufizimiet e lirive religjioze
-3. Perspektiva Ndrkulturoere dhe shtjet Kontraverse: Shteti dhe feja Apostatizmi Liria pr t zgjedhur ose ndryshuar fen - Proselitizmi e drejta pr t
prhapur besimin - Kundrshtimi i ndrgjegjshm i shrbimit ushtarak - 4. Zbatimi
dhe Monitorimi: Masat parandaluese dhe strategjit e ardhshme
E DOBISHME T DIHET
1. Praktikat e Mira: Dialogu ndrfear pr pluralizm religjioz 2. Trendet: Kultet,
sektet dhe lvizjet e reja religjioze - Grat dhe feja - Ekstremizmi religjioz dhe
ndikimi i tij 3. Kronologjia
Aktiviteti I: Fjalt q plagosin Aktiviteti II: Feja ime dhe feja e fqiut tim
H. E DREJTA PR ARSIMIM
TREGIMI ILUSTRUES
Tregimi pr Majan
1. Hyrje: Pse e drejta pr arsimim? Arsimimi dhe Siguria Njerzore Zhvillimi
historik 2. Defnimi dhe prshkrimi i shtjes: Prmbajtja e t Drejts pr Arsimim
dhe Obligimet Shtetrore - Standarded q duhet t arrihen Disponueshmria
Kyja - Pranueshmira Adaptueshmria 3. Prespektivat ndrkulturore dhe
19
shtjet e diskutueshme: Afrika e nnsahars Amerika Latine dhe Kareibet Evropa

Qendrore dhe Lindore, Komonueltit i Shteteve t pavarura dhe shteteve Baltike
Vendet e Industrializuara 4. Zbatimi dhe Monitorimi: Komisoni pr t Drejta
Ekonomike, Sociale dhe Kulturore Problemet e zbatimit
E DOBISHME T DIHET
1. Praktikat e Mira - 2. Trendet: Gjendja aktuale sa i prket Arritjes s Arsimimit
Fillor Universal 3. Kronologjia
AKTIVITETE T ZGJEDHURA
Aktiviteti I: Vepro Aktiviteti II: Kallpi romboik
BIBLIOGRAFIA DHE INFORMATAT PLOTSUESE
I. T DREJTAT E FMIJS
TREGIMI ILUSTRUES
Fmijt e prekur nga konfliktet e armatosura - Prdorimi seksual i fmijve pr
prfitime
1. Beteja pr mbrojtjen e t drejtave t fmijve T drejtat e fmijs dhe sigurimi
njeri/fmij 2. Defnimi dhe prshkrimi i shtjes: Natyra dhe prmbajtja e t
drejtave t njeriut t fmijve Konceptet parsore t Konvents mbi t Drejtat e
Fmijs Mundsia e fmijs, aspektet gjinore dhe t brezave - Pamja e trsishme e
fmijs Marrdhnia fmij prind shtet Mosdiskriminimi i fmijve Interesi m i mir i fmijs - Definimi i fmijs nga KDF-ja - T Drejtat e
Konvents : pjesmarrja mbrojtja dispozitat - Prmbledhje: Pse prdorimi i t
drejts pr fmij qasje e bazuar? 3. Prespektivat ndrkulturore dhe shtjet e
diskutueshme 4. Zbatimi dhe Monitorimi
E DOBISHME T DIHET
1. Praktikat e Mira: Raportet hije joqeveritare dhe Koalicionet Nacionale - 2.
Trendet: Fakte dhe t dhna informata statisitikore pr t drejtat e fmijs 3.
Kronologjia
20
Aktivitieti I: Tavolina e rrumbullaktpr veprim pr ta zvogluar punn e fmijve - 2.

Aktiviteti II: Mosprfillja prindore dhe keqtrajtimi
J. T DREJTAT E NJERIUT N KONFLIKTET E ARMATOSURA

TREGIMI ILUSTRUES
1. Edhe luftrat kan kufij: DNH dhe Siguria Njerzore - Origjina e DNH - DNH si
e drejt ndrkombtare - DNH dhe t Drejtat e Njeriut - Kur prdoret DNH? 2.
Defnimi dhe prshkrimi i shtjes: Cilat jan rregullat themlore t DNH n konfliktet
e armatosura? - ka mbron DNH dhe si? - Kush duhet ta respektoj Ligjin Humanitar
Ndrkombtar? 3. Prespektivat ndrkulturore dhe shtjet e diskutueshme:
Rndsia e vetdijsimit kulturor - Vshtrimet e kundrta lidhur me
aplikueshmrin e DNH 4. Zbatimi dhe Monitorimi: Masat parandaluese - Masat
pr vshtrimin pajtues - Masat represive
E DOBISHME T DIHET
1. Praktikat e Mira: Mbrojtja e civilve - Mbrojta e t burgosurve - Rivendosja e
lidhjeve familjare Nj fjal pr emblemn - Parimet e puns e veprimit humanitar
Parimet fundamentale t Kryqit t Kuq dhe Gjysmhns s Kuqe 2. Trendet:
Ndalimi i minave antikmbsorike - Disa statistika t ndihms s KNKK pr vitin
2001 3. Kronologjia: Instrumentet baz t DNH dhe instrumentet e tjera t
ndrlidhura
Aktivitieti I: Pse t respektohet DNH-ja? Aktiviteti II: Etika e veprimeve humanitare
K. PUNA
TREGIMI ILUSTRUES
Kushtet e tmerrshme t puns n zonat e lira t tregtis
21
1. Bota e puns n shekullin XXI: Puna dhe siguria njerzore 2. Defnimi dhe
prshkrimi i shtjes: Legjislacioni Ndrkombtar i Puns Ratifikimi i konventave
(baz) t Organizats Ndrkombtare t Puns T drejtat e njeriut t lidhura me
pun n t drejtn ndrkombtare t t drejtave t njeriut - Universale e t Drejtave t
Njeriut - Konventa Ndrkombtare mbi t Drejtat Civile dhe Politike - far lloje t
skllavris ekzistojn sot? - Konventa Ndrkombtare mbi t Drejtat Ekonomike,
Sociale dhe Kulturore - E drejta pr formimin dhe bashkimin n sindikata - Shkallt e
obligimit 3. Prespektivat ndrkulturore dhe shtjet e diskutueshme 4. Zbatimi
dhe Monitorimi
E DOBISHME T DIHET
1. Praktikat e Mira: Programi Ndrkombtar pr Eliminimin e Puns s Fmijs
(PNEP) - Kodet e veprimeve t korporatave ndrlidhur me punn dhe t drejtat e
njeriut - Shenjat (etiketa) e prodhimeve - Marrveshja Globale 2. Trendet: Zonat e
Procesit t Eksportit
(ZPE) - Dobsimi i sindikatave - Rritja e mobilitetit
ndrkombtar: migrimi i puntorve - Papunsia e t rinjve

Aktivitieti I: Femra Fmijt Puna Aktiviteti II: Drejtsia/Paansia ekonomike
L. LIRIA E T SHPREHURIT DHE LIRIA E MEDIAVE
TREGIMI ILUSTRUES
1. Rndsia e kaluar dhe e tanishme: Siguria Njerzore, Liria e t shpehurit dhe e
Mediave - Sfidat e vjetra dhe t reja 2. Prmbajtjet dhe Krcnimet: Elementet
kryesore t liris s t shprehurit: Shkelja e t drejtave, krcnimet dhe rreziku Kufizimet legjitime t s drejts 3. Zbatimi dhe Monitorimi: Roli i Asociacioneve
Profesionale dhe OJQ-ve t tjera 4. Prespektivat ndrkulturore dhe shtjet e
diskutueshme: Kronologjia
E DOBISHME T DIHET
1. Roli i mediave t lira pr shoqrin demokratike -2. Media dhe minoritetet 3.
Liria e meidave dhe zhvillimi ekonomik 4. Propaganda e lufs dhe predikimi i
22
urrejtjes 5. Praktika t mira 6. Liria e mediave dhe arsimimi pr t drejtat e

njeriut 7. Trendet: Mediat dhe interneti - Rritja e mediave n shtetet n zhvillim 8.
Kronologjia
Aktivitieti I: Ballina Aktiviteti II: Ndikimi i internetit
M. DEMOKRACIA
TREGIMI ILUSTRUES
Ndrtimi i demokracis n Timorin Lindor - Drejtsia dhe pajtimi - M shum sfida
n t ardhmen
1. Demokracia n rritje?: Demokracia dhe Siguria Njerzore 2. Definimi dhe
prshkrimi: ka sht demokracia dhe si sht zhvilluar !? - Elementet thelbsore t
demokracis moderne Teorit e demokracin Format e demokracis 3.
Prespektivat ndrkulturore dhe shtjet e diskutueshme: Debati pr vlerat aziatike Sfidat e demokracin n shtetet islame - Disa pika pr mendim t mtutjeshm 4.
Zbatimi dhe Monitorimi
E DOBISHME T DIHET
1. Praktika t mira: N rrugn pr demokraci 2. Trendet: Pjesmarrja politike e
femrave Femrat n parlament - Demokr@cia Drejtprdrejt (Online) Globalizimi
dhe demokracia - Deficiti demokratik n organizatat ndrkombtare, korporatat
multinacionale dhe organizatat joqeveritare
Aktivitieti I: Fushata Aktiviteti II: Nj minare n bashksin ton?
III. BURIME SHTES
A. LUFTA
VAZHDIM
PR
DREJTAT
NJERIUT
KRONOLOGJIA
23
B. LITERATUR E SYGJERUAR MBI T DREJTAT E NJERIUT

C. BURIMET PR ARSIMIMIN PR T DREJTAT E NJERIUT
INFORMATA MBI SFONDIN
UDHZUES DHE MATERIALE EDUKATIVE
Fmijt
Rinia
T rriturit
ARSIMIMI PR T DREJTAT E NJERIUT N INTERNET
Materialet e arsimimit
Biblotekat me qasje nprmjet internetit
D. KONTAKTE T RNDSISHME
ORGANIZATAT
Organizatat Ndrkombtare
Organizatat Regjionale
Afrika
Amerika
Evropa
OJQ-t
OJQ-t Ndrkombtare
OJQ-t Regjionale
Afrika dhe Lindja e Mesme
Azia dhe Paqsori
Evropa
Amerika
PROGRAMET E MAGJISTRATURS PR T DREJTAT E NJERIUT
E. ORGANIZATA T ZGJEDHURA T RSN T T DREJTAVE T
NJERIUT
24
AUSTRIA
KANADA
KILI
GREQIA
IRLANDA
JORDANI
MALI
HOLANDA
NORVEGJIA
SLLOVENIA
AFRIKA E JUGUT
ZVICRA
TAJLANDA
Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut
Vrejtje t prgjithshme mbi metodologjin e arsimimit mbi t drejtat e njeriut
Fjalorth
Indexi
I. HYRJE N SISTEMIN E T DREJTAVE T NJERIUT

DINJITETI NJERZOR
T DREJTAT E NJERIUT
ARSIMIMI PR T DREJTAT E NJERIUT
SIGURIA NJERZORE
>> Kultura e t drejtave t njeriut nxjerr fuqin e saj m t madhe nga parashikimet e
paraqitura t do individi. Prgjegjsia pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut bie mbi
shtetet. Mirpo, ato q u japin t drejtave t njeriut strukturn e tyre ditore dhe
25
qndrueshmrin e tyre t vazhdueshme jan, t kuptuarit, respektimi dhe parashikimet e

do personi idividual pr t drejtat e njeriut.<<
SERGIO VIEIRA DE MELLO, KOMESAR I LART I KOMBEVE T
BASHKUARA PR T DREJTAT E NJERIUT, 2003
A. KUPTIMI I T DREJTAVE T NJERIUT

Aspirata pr t mbrojtur dinjitetin njerzor t t gjitha qenieve njerzore, paraqet thelbin e
konceptit pr t drejtat e njeriut. Kjo aspirat e v qenien njerzore n qendr t interesit.
Kjo aspirat sht e bazuar n sistemin e prbashkt universal t vlerave t prkushtuara
t t drejts pr jet, si nj e drejt e paprekshme, dhe ofron nj korniz pr ndrtimin e
sistemit t t drejtave t njeriut, t mbrojtur nga normat dhe standardet e pranuara
ndrkombtarisht. Gjat shekullit XX, t drejtat e njeriut jan zhvilluar si formulime
morale, politike dhe ligjore dhe udhrrfyese pr zhvillimin e nj bote t lir nga frika
dhe skamja.
Neni 1 i Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR), t miratuar nga
Kombeve t Bashkuara n vitin 1948, u referohet shtyllave kryesore t sistemit t t
drejtave t njeriut, t cilat jan liria, barazia dhe solidariteti. Lirit, si jan liria e
mendimit, ndrgjegjes, besimit, sikurse edhe ajo e opinionit dhe shprehjes, jan t
mbrojtura nga t drejtat e njeriut. Ngjashm, t drejtat e njeriut garantojn barazi, si
sht mbrojtja e barabart kundr t gjitha formave t diskriminimit pr t gzuar t
gjitha t drejtat e njeriut, duke prfshir edhe barazin e plot ndrmjet grave dhe burrave.
Solidariteti tregon t drejtat ekonomike dhe sociale, si t drejtn pr sigurim social,
shprblim (pag) t drejt, nj standard t mir pr jetes, shndet dhe qasje n arsim, t
cilat jan pjes prbrse t strukturs s t drejtave t njeriut. Kto t drejta jan t
sistemuara n pes kapituj; t drejtat politike, civile, ekonomike, sociale dhe kulturore
dhe jan t definuara juridikisht n dy Pakte paralele, t cilat s bashku me Deklaratn
Universale pr t Drejtat e Njeriut, krijojn Ligjin mbi t Drejtat e Njeriut.
>> T gjith njerzit lindin t lir dhe t barabart n pikpamje t dinjitetit dhe t t
drejtave. Ata ... duhet t sillen ndaj njri- tjetrit n frymn vllazrore.<<
NENI 1 I DEKLARATS UNIVERSALE PR T DREJTAT E NJERIUT.
26
T gjitha t drejtat e njeriut pr t gjith ishte parulla e Konferencs Botrore pr t

Drejtat e Njeriut n Vjen, t vitit 1993. T drejtat e njeriut, jan ato q u japin fuqi
individve dhe bashksive t krkojn transformimin e plot t shoqris n drejtim t
realizimit t plot t t gjitha t drejtave t njeriut. Konfliktet duhet t zgjidhen me mjete
paqsore, duke u bazuar n sundimin e ligjit dhe n strukturn e t drejtave t njeriut.
Sidoqoft, t drejtat e njeriut mund t ngatrrohen mes vete; ato kufizohen nga t drejtat
dhe lirit e t tjerve ose nga krkesat morale, publike, ose t rendit publik dhe
mirqenies s prgjithshme t nj shoqrie deomokratike (Neni 29 i UDHR). T drejtat e
t tjerve, jo vetm q duhet t tolerohen, por edhe duhet t respektohen. T drejtat e
njeriut nuk mund t prdoren pr shkeljen e t drejtave njerzore t t tjerve (Neni 30
UDHR); kshtu q, edhe pse n disa situata t jashtzakonshme dhe raste ekstreme,
mund t vihen disa kufizime, t gjitha konfliktet duhet t zgjidhen n frymn e t drejtave
t njeriut.
>>Asnj shprehje e kohs s fundit t historis njerzore nuk ka qen m e privilegjuar
pr t bartur misionin dhe barrn e s ardhmes njerzore sesa [shprehja] >t drejtat e
njeriut<. . . nocioni i t drejtave t njeriut sht dhuntia m e mir e mendimit njerzor
klasik dhe bashkkohor. N t vrtet, n kt koh t historis, gjuha e t drejtave t
njeriut, (sht) n disponim ton m shum se fardo gjuhe tjetr morale. . .<<.
NGA PADREJTSIT NJERZORE DHE T DREJTAT E NJERIUT PROF.
UPENDRA BAXI
Prandaj, dokush - grat, burrat, t rinjt dhe fmijt duhet ti dijn dhe kuptojn t
drejtat e tyre njerzore, q jan t rndsishme pr interesat dhe qllimet e tyre. Kjo
mund t arrihet prmes arsimimit dhe msimit pr t drejtat e njeriut, arsimim ky q
mund t jet zyrtar, jozyrtar ose joformal. Kuptimi i parimeve dhe procedurave t t
drejtave t njeriut, ua mundson njerzve t marrin pjes n vendimet q prcaktojn
jetn e tyre, t punojn drejt zgjidhjes s konflikteve dhe ruajtjes s paqes t bazuar n t
drejtat e njeriut, e cila sht nj strategji frytdhnse e bazuar n interesat e popullit pr
zhvillim njerzor, social dhe ekonomik.
27
Arsimimin pr t drejta t njeriut duhet ta bjn t gjitha palt ose pjesmarrsit, shoqria
civile, sikurse edhe qeverit dhe kompanit transnacionale. Prmes njohurive pr t
drejtat e njeriut, mund t zhvillohet vrtet nj kultur mbi t drejtat e njeriut, e bazuar
n respektimin, mbrojtjen, prmbushjen, zbatimin dhe praktikimin e t drejtave t njeriut.
E drejta pr arsimim pr t drejtat e njeriut mund t nxirret nga Neni 26 i UDHR-s, sipas
t cilit dokush ka t drejtn pr arsimim . . . Arsimimi duhet t orientohet drejt
zhvillimit t plot t personalitetit t njeriut dhe forcimit t respektimit t t drejtave dhe
lirive themelore t njeriut . . ..
>>Arsimimi, msimi dhe dialogu pr t drejtat e njeriut duhet t nxisin brenda strukturs
s t drejtave t njeriut mendim kritik dhe analiz sistematike me perspektiv n interesat
poliitke, civile, ekonomike, sociale dhe kulturore. <<
SHULAMITH KOENIG, PDHRE (LVIZJA POPULLORE PR ARSIMIM PR T
DREJTAT E NJERIUT)
>>Arsimimi pr t drejtat e njeriut nnkupton trsin e msimit q zhvillon njohuri,
aftsi dhe vlera pr t drejtat e njeriut, i cili prkrah paanshmrin, tolerancn, dinjitetin
dhe respektin pr t drejtat dhe dinjitetin e t tjerve.<<
NANCY FLOWERS, QENDRA PR T DREJTAT E NJERIUT E UNIVERSITETIT
T MINESOTS.
Resoluta 49/184, e 23 dhjetorit 1994, e Asambles s Prgjithshme t Kombeve t
Bashkuara, duke proklamuar Dekadn e OKB-s pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut,
flet pr procesin e msimit t prhershm dhe gjithprfshirs, ndrsa Plani Veprues i
Dekads s OKB-s pr Arsimim n fush t t Drejtave t Njeriut 1995-2004, jep
definicionin e detajuar pr Arsimimin pr t Drejtat e Njeriut dhe elaboron prmbajtjen
dhe metodikn e msimit (UN Doc. A/51/506, Add. 1 of 12 December 1996).
Rezoluta 49/184 e Asambles s Prgjithshme t OKB-s, e 23 dhjetorit

1994, duke shpallur Dekadn e OKB-s pr HRE (Arsimim pr t Drejtat e Njeriut )
thekson: shkollimi mbi t drejtat e njeriut duhet t prfshij m tepr se vetm pjesn
informative dhe duhet t jet proces i prhershm dhe gjithprfshirs n t cilin njerzit
e t gjitha niveleve t zhvillimit dhe shtresave t shoqris msojn pr respektin ndaj
28
dinjitetit t t tjerve, si dhe pr mjetet dhe metodat e sigurimit t atij respekti n t gjitha
shoqrit.
Plani Veprues i Dekads s Kombeve t Bashkuara pr Arsimim mbi t Drejtat e Njeriut
(1995-2004), thekson: . . . shkollimi pr t drejtat e njeriut duhet definuar si trajnim,
shprndarje dhe prpjekje pr informim, prmes transmetimit t dituris dhe aftsive, me
qllim t ndrtimit t kulturs universale pr t drejtat e njeriut, si dhe krijimit t sjelljeve
n drejtim t:
(a) Forcimit t respektimit pr t drejtat dhe lirit fundamentale t njeriut;
(b) Zhvillimit t plot t personalitetit t njeriut dhe kuptimit t dinjitetit t tij;
(c) Proklamimit t kuptimit, tolerancs, barazis gjinore, miqsis mes gjitha
kombeve, popujve vends dhe grupeve racore, kombtare, etnike, fetare dhe
gjuhsore;
N deklaratn e Dekads s OKB-s pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut (1995-2004), t
Asambles s Prgjithshme t Kombeve t Bashkuara, thuhet se duhet krkuar: edhe
kuptimet m t gjera t t gjitha normave, koncepteve dhe vlerave t mbrojtura nga
Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut. Shtytsi kryesor pas ksaj iniciative ka
qen Shulamith Konig (Shulamith Koenig), themeluesja e Dekads Popullore pr
Arsimim pr t Drejtat e Njeriut (PDHRE), e cila ka pr qllim hi m pak sesa vizionin
afatgjat pr mundsin q do individ i planetit ton t ket qasje n t drejtat e njeriut,
q njerzit ti dijn dhe ti krkojn ato. Prandaj, qllimi i arsimimit pr t drejtat e
njeriut sht shkollim i t gjithve pr t drejtat e njeriut. Ose, sipas fjalve t Nelson
Mandels: t ndrtohet nj kultur e re politike e bazuar n t drejtat e njeriut.
Pr metodat e arsimimit pr t drejtat e njeriut
Vrejtjet e Prgjithshme pr
Metodologjin e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut.
B. T DREJTAT E NJERIUT DHE SIGURIA NJERZORE

Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut, sht hartuar si rezultat i shkeljeve m
serioze t dinjitetit njerzor, e veaanrisht pas prvojs s Holokaustit gjat Lufts s
Dyt Botrore. Prqendrimi kryesor i saj sht qenia njerzore, kurse preambula e saj i
29
referohet liris nga frika dhe skamja. Nj qasje e ngjashme sht e pranishme edhe te
koncepti i siguris njerzore.
>>Shumica e krcnimeve kundr siguris njerzore nxjerrin n pah drejtprdrejt ose
trthorzi dimensionin e t drejtave t njeriut.<<
TAKIMI I DYT MINISTROR I RRJETIT PR SIGURI NJERZORE N
LUCERN, MAJ 2000.
Gjat Takimit Punues Ndrkombtar pr Siguri Njerzore dhe Arsimim mbi t Drejtat e
Njeriut, n korrik t vitit 2000 n Grac, sht theksuar se siguria njerzore ka pr qllim
q prmes parandalimit t konflikteve dhe adresimit t hollsishm t shkaqeve t
pasiguris dhe nnshtrimit ti mbroj t drejtat e njeriut. Strategjia e siguris njerzore ka
pr qllim krijimin e kulturs politike globale t bazuar n t drejtat e njeriut. N kt
kontekst, arsimimi pr t drejtat e njeriut paraqet nj strategji n drejtim t realizimit t
siguris njerzore, pasi q i mson njerzit q zgjidhjet e problemeve t tyre ti krkojn
para s gjithash n bazat e sistemit t vlerave t prgjithshme globale, t mbshtetura n
sundimin e ligjit dhe n t drejtn, e jo duke u bazuar n pushtet. Siguria njerzore
promovohet npr shoqri n form t decentralizuar, duke filluar nga nevojat themelore
t njerzve, si ato t grave ashtu edhe t burrave, q do t thot se fillohet nga problemet
e siguris personale, varfris, diskriminimit, drejtsis sociale dhe demokracis. Liria
nga eksploatimi ose korrupsioni fillon vetm ather kur njerzit nuk pranojn, q t
drejtat e tyre t shkilen edhe m tutje. Institucionet e shoqris civile (sikuse
Transparenca Ndrkombtare), prkrahin procesin e till t emancipimit, t bazuar n
njohurit mbi t drejtat e njeriut.
>>T drejtat e njeriut ofrojn bazn e nevojshme mbi t ciln do t vazhdohej zhvillimi
njerzor dhe siguria njerzore.<<
TAKIMI I KATRT MINISTROR I RRJETIT T SIGURIS NJERZORE N
SANTIGO DE CHILE, KORRIK 2002.
Ekzistojn disa lidhje ndrmjet t drejtave t njeriut dhe siguris njerzore.
Siguria n form t siguris personale (si p.sh. mbrojtja nga arrestimi arbitrar), siguris
sociale (si p.sh. sigurimi i nevojave themelore sikurse ushqimi) dhe siguris
ndrkombtare (sikurse e drejta pr t jetuar n nj rend ndrkombtar t sigurt),
30
prputhet me t drejtat ekzistuese t njeriut. Politikat e sigurs duhet t integrohen m

shum me strategjit pr promovimin e t drejtave t njeriut, demokracis dhe zhvillimit.
T drejtat e njeriut, e drejta humanitare dhe e drejta e refugjatve ofrojn kornizn
normative mbi t ciln bazohet qasja e siguris njerzore. (Siguria Njerzore: Siguria e
Njerzve n Botn e Ndryshueshme, Departamenti i Marrdhnieve t Jashtme dhe
Tregtis Ndrkombtare, Kanada 1999).
Cenimet e t drejtave t njeriut paraqesin krcnime pr sigurin njerzore, prandaj
prdoren si indikator n kuadr t mekanizmave pr paralajmrim t hershm, me qllim
t parandalimit t konflikteve. Sidoqoft, t drejtat e njeriut gjithashtu luan rol gjat
periudhs s paslufts, pr menaxhimin dhe transformimin e konflikteve, si dhe p
ndrtimin e paqes. Prmes transferit t dijes, ndrtimit t aftsive dhe formsimit t
sjelljeve, arsimimi n fushn e t drejtave t njeriut prbn bazn e kulturs s vrtet t
parandalimit.
Prve q t drejtat e njeriut jan nj instrument esencial pr parandalimin e konfliktit,
ato jan gjithashtu brtham e konceptit t ndrtimit t qeverisjes dhe demokracis.
Gjithashtu, ato ofrojn baz q prmes pjesmarrjes aktive, ngritjes s transparencs dhe
ngritjes s prgjegjsis, t bjn trajtimin e problemeve shoqrore dhe globale.
Ndrtimi i qeverisjes prbhet nga dy forma komplementare t ndrtimit t kapacitetve:
ndrtimit t shtetit dhe ndrtimit t shoqris. Ndrtimi i shtetit ofron siguri
demokratike, q m s miri mund t shihet pas prfundimit t konfliktit n prpjekjet pr
rehabilitim dhe rindrtim. Zhvillimi shoqror prfshin arsimimin e gjer pr t drejtat e
njeriut, me qllim t aftsimit t njerzve pr krkimin e t drejtave t tyre dhe respektim
t t drejtave t t tjerve (Walther Lichem, Ministria Federale e Austris pr
Marrdhnie t Jashtme).
>>(Siguria Njerzore) n esenc sht nj prpjekje pr ndrtimin e shoqris globale, ku
siguria e individit sht n qendr t prioriteteve ndrkombtare ...; ku standardet
ndrkombtare pr t drejtat e njeriut dhe sundimi i ligjit jan avancuar dhe jan
ndrtuar n nj rrjet koherent pr mbrojtjen e individit . . .<<
LLOYD AXWORTHY, ISH MINISTR I PUNVE T JASHTME T KANADAS
31
Komisioni pr Siguri Njerzore, i themeluar n vitin 2001, nn bashkudhheqjen e

Sadako Ogata-s (ish- Komesare e lart e OKB-s pr Refugjat) dhe Amartya Sen
(fituese e mimit Nobel pr Ekonomi) dhe n bashkpunim me Institutin Interamerikan
pr t Drejtat e Njeriut, mbajtn nj takim pune n dhjetor t vitit 2001, n San Jose t
Kosta Riks, lidhur me raportet mes t Drejtave t Njeriut dhe Siguris Njerzore, ku
ishte elaboruar mbi temn Deklarata pr t Drejtat e Njeriut si Komponent e
Domosdoshme
Siguris
Njerzore
(http://www.humansecurity-
chs.org/doc/sanjosedec.html). Sipas Bertrand G. Ramcharan, Ndihms i Sekretarit t

Prgjithshm t OKB-s dhe Zvends i Komesarit t Lart pr t Drejtat e Njeriut,
normat ndrkombtare dhe t drejtat e njeriut jan ato q e prcaktojn kuptimin e
siguris njerzore.
>>Bota asnjher nuk do t jet n paqe, nse njerzit nuk gzojn sigurin njerzore
gjat prditshmris s tyre.<<
RAPORTI PR ZHVILLIM NJERZOR, UNDP 1994
Neni 3 i Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR) dhe Neni 9 i Paktit
Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike, gjithashtu, mbrojn t drejtn e liris dhe
siguris perosnale, t cilat n veanti i referohen liris nga frika. Prve ktyre, neni 22 i
UDHR dhe neni 9 i Paktik Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe
Kulturore, njohin t drejtn pr sigurim social, e cila s bashku me t drejtat e tjera
sociale prputhen me lirin nga skamja. Raporti mes globalizimit dhe siguris njerzore
sht shqyrtuar edhe nga Sekretari i Prgjithshm i OKB-s Kofi Annan, n Raportin e
Mileniumit t 2000-t, i cili gjithashtu, bn dallimin mes liris nga frika dhe liris nga
skamja, dallim i cili kthehet prapa te katr lirit e proklamuara gjat Lufts s Dyt
Botrore n vitin 1940, nga presidenti i SHBA-ve Ruzvelt (Roosevelt), si vizion i tij pr
rendin e vendosur pas prfundimit t lufts. Lufta kundr varfris dhe ajo pr t drejtat
ekonomike, sociale dhe kulturore sht po aq e rndsishme pr siguri, sa edhe lufta pr
liri politike dhe liri fundamentale. Sidoqoft, njra nuk mund t veohet nga tjetra, ato
jan t varura n mnyr t ndrsjell dhe jan t pandashme.
Siguria njerzore paraqet mundsin pr gzimin e rezultateve t zhvillimit njerzor. N
baz t Raportit t Zhvillimin Njerzor t UNDP-s, t vitit 2000, ashtu si t drejtat e
32
njeriut, edhe zhvillimi njerzor, kan vizionet dhe qllimet e njjta. Treguesit pr
Zhvillim Njerzor, i cili prdoret n raportet e UNDP-s pr zhvillim njerzor, prmbajn
disa indikator, si jan, qasja n arsimim, sigurimi i ushqimit, shrbimet shndetsore,
barazia gjinore dhe participimi politik, t cilat prputhen n mnyr t drejtprdrejt me
t drejtat e njeriut. Raporti mbi Zhvillimin Njerzor, q sht duke u elaboruar nn
kryesimin e Andrew Mack-ut, sht prqendruar n krcnimet e siguris njerzore.
Arrihet n prfundimin se, konceptet e siguris njerzore, t t drejtave t njeriut dhe
zhvillimit njerzor jan t ndrlidhura ngusht dhe prforcohen n mnyr reciproke.
C. HISTORIA DHE FILOZOFIA E T DREJTAVE T NJERIUT

Ideja pr dinjitetin njerzor, sht po aq e vjetr sa edhe vet historia e njerzimit, e cila
n kulturat dhe religjionet e ndryshme, shfaqet n forma t ndryshme. Pr shembull, n
filozofin afrikane ubuntu, dhe te mbrojtja e t huajve n islamizm, njeriut i
akordohen vlera shum t larta. Rregulla e art, sipas t cils njeriu duhet ti trajtoj t
tjert ashtu si dshiron ta trajtojn vet at, ekziston n t gjitha religjionet kryesore. E
njjta rregull vlen edhe lidhur me prgjegjsit e shoqris pr prkujdesjen ndaj t
varfrve t tij dhe pr nocionet fundamentale t drejtsis sociale.
Sidoqoft, ideja pr t drejtat e njeriut sht rezultat i mendimit filozofik t kohs
moderne, e bazuar n filozofin e racionalizmit dhe iluminizmit, pastaj liberalizmit,
demokracis, por edhe t socializmit. Edhe pse koncepti modern pr t drejtat e njeriut
rrjedh kryesisht nga Evropa, do theksuar se nocionet e liris dhe drejtsis sociale, t cilat
jan fundamentale pr t drejtat e njeriu, jan pjes e t gjitha kulturave. Kombet e
Bashkuara nn udhheqjen e Ellenor Ruzvelltit (Eleanor Roosevelt), Rene Kas (Rene
Cassain) dhe Xhozef Malikut (Joseph Malik), zhvilluan Deklaratn Universale pr t
Drejtat e Njeriut, n t ciln kan punuar 80 njerz nga Veriu dhe Jugu pr t
konkretizuar idet dhe gjuhn. Nn ndikimin e Lindjes dhe Jugut, t drejtat e njeriut si
koncepti mbi t drejtat ekonomike, sociale, kulturore, t drejtn pr vetvendosje dhe
zhvillim, si dhe lirin nga diskriminimi racor dhe aparteidi, jan shndrruar n koncept t
gjithmbarshm botror,.
>>Un jam qenie njerzore, sepse syt e tu m shikojn si t till . . . <<
33
PROVERB AFRIKAN, MALI

Duke pasur parasysh faktin se, historikisht shtetasit si rezultat i prpjekjeve t tyre pr
liri fundamentale, ekonomike dhe t drejta sociale u bn prfitues t t drejtave t
mbrojtura me kushtetut, t huajt vetm n raste t rralla ose vetm n baz t ndonj
marrveshjeje bilaterale mund t ishin barts t t drejtave. Ata kishin nevoj pr
mbrojtje nga shtetet e tyre, t cilat i prfaqsonin jasht vendit.
E drejta humanitare ka luajtur nj rol shum t rndsishm pr zhvillimin e rregullave
pr mbrojtjen e joshtetasve. Ajo ka synuar vendosjen e rregullave themelore pr trajtimin
e ushtarve armiq, e edhe t civilve gjat konfliktit t armatosur. (
Moduli pr t
Drejtat e Njeriut gjat Konflikteve t Armatosura). Fillet e hershme dhe t vrteta t t

drejtave t njeriut mund t gjenden n marrveshjet mbi lirit e religjionit, si n
Traktatin e Vestfalis t vitit 1648, ndalimin e skllavris, si n rastin e deklarats s
Kongresit t Vjens t vitit 1815 mbi tregtin e skllevrve, themelimin e Shoqats
Amerikan Kundr Skllavris n vitin 1833, si dhe Konventn Ndrkombtare Kundr
Skllavris t vitit 1926. Gjithashtu, mbrojtja e t drejtave t minoriteteve, ka nj histori
t gjat dhe ka qen shtje kryesore e Traktatit t Paqes t Versajs, m 1919 dhe Ligs
s Kombeve, q sht krijuar po at vit (
Kronologjia n Pjesn III: Burimet
Plotsuese).
Sido q t jet, koncepti i t drejtave universale t njeriut, u b i pranueshm pr t
gjitha qeniet njerzore vetm pas tmerreve t Lufts s Dyt Botrore, kur nga 48 shtete
u arrit marrveshja pr Deklaratn Universale pr t Drejtat e Njeriut dhe 8 shtete
socialiste me Afrikn e Jugut abstenuan, dhe q ather, ky koncept sht br
komponent e pandashme e sistemit t Kombeve t Bashkuara. Q nga ajo koh numri i
shteteve antare n OKB ka arritur n 191, ndrsa kjo deklarat, e cila sot mund t
konsiderohet si e drejt zakonore ndrkombtare, nuk sht sfiduar asnjher seriozisht
nga kto shtete.
N kt kontekst, duhet prmendur, Deklarata e Kajros pr t Drejtat e Njeriut n
Islam e vitit 1990, hartuar nga Ministrat e Jashtm t Organizats s Konferencs
34
Islamike, e cila nuk sht miratuar formalisht asnjher. T gjitha t drejtat e theksuara n
kt Deklarat jan n pajtim me Sheriatin Islamik.
>>"(...) Ne i konsiderojm kto t vrteta si t pranueshme - t gjith njerzit jan t
barabart; t gjith jan pajisur nga krijuesi i tyre me disa t drejta t patjetrsueshme;
n mesin e t cilave jan jeta, liria dhe e krkimi i lumturis. Pr t siguruar kto t
drejta, jan themeluar qeverit, nga pushteti ligjor i t cilave rrjedh pajtimi i t
qeverisurve . . . <<
DEKLARATA AMERIKANE E PAVARSIS, (1776)
Debati i cili bhet koh pas kohe pr prioritetin e disa t drejtave dhe universalitetin
kudr relativizmit, sht adresuar n dy konferenca botrore pr t drejtat e njeriut - n
Konferencn e Teheranit dhe n at t Vjens. N Konferencn e Teheranit m 1968,
sht sqaruar se t gjitha t drejtat e njeriut jan t pandashme dhe t varura n mnyr t
ndrsjell mes vete, ndrsa n Konferencn e Vjens t vitit 1993 u arrit pajtueshmria
me koncensus q: Deri sa rndsia e veorive kombtare, regjionale si dhe t kaluarat e
ndryshme historike, kulturore dhe fetare duhet t merren parasysh, sht obligim i
shteteve, pa marr parasysh sistemin e tyre politik, ekonomik dhe kulturor, q t
promovojn dhe t mbrojn gjitha t drejtat e njeriut dhe lirit fundamentale. (paragrafi
5 i Deklarats se Vjens dhe Programit t Veprimit t vitit 1993).
>>E para sht liria e fjals dhe e shprehjes n gjith botn. E dyta sht liria e do
personi t adhuroj Zotin n mnyrn e vet n gjith botn. E treta sht liria nga
varfria e cila prkthyer n gjuhn botrore do t thot mirkuptim ekonomik, i cili do
ti siguroj do kombi jet paqsore dhe t shndosh pr t gjith pjestart e tij n
gjith botn. E katrta sht liria nga frika . . . <<
PRESIDENTI ROOSEVELT, KATR LIRIT (1941)
Sot, nj numr shum i madh i subjekteve ndrkombtare ndjekin politikn e bazuar n
frik, duke menduar se do t rrisin sigurin. Por, siguria e vrtet duhet bazuar n
parimin tashm t provuar- at t t drejtave t njeriut.
SERGIO VIEIRA DE MELLO, KOMESAR I LART I KOMBEVE T
BASHKUARA PR T DREJTAT E NJERIUT, 2003
35
D. KONCEPTI DHE NATYRA E T DREJTAVE T NJERIUT

Nga deklarata e miratuar n vitin 1993 gjat Konferencs Botrore pr t Drejtat e Njeriut
n Vjen, me rastin prvjetorit t 50-t t Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut,
si dhe nga rezolutat e miratuara nga Kombet e Bashkuara n vitin 1998, mund t vrehet
se koncepti i t drejtave t njeriut, sot pranohet si nj koncept universal. Disa skeptik q
dyshojn n universalitetin e t drejtave t njeriut, duhet q ta kujtojn faktin se shum
shtete t cilat jan gjeografikisht t kundrta, si Kina, Libani dhe Kili, gjat pjess s dyt
t vitit 1940, kan qen mes atyre shteteve q kan ndihmuar n hartimin e konceptit t
till. Sidoqoft, q nga ajo koh, shum shtete kan shprehur prkrahjen e tyre pr
Deklaratn Universale pr t Drejtat e Njeriut dhe kan ratifikuar Paktin Ndrkombtar
pr t Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR), si dhe Paktin Ndrkombtar pr t Drejtat
Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (ICESCR), t cilat bazohen n Deklaratn Universale.
N rastin e Konvents pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit ndaj Grave
(CEDAW), me gjith rezervat e shumta, ajo sht ratifikuar nga 177 shtete.
Si pik fillestare e konceptit t t drejtave t njeriut sht koncepti mbi dinjitetin e lindur
dhe t patjetrsueshm t t gjith antarve t familjes njerzore, koncept i cili njihet n
Deklaratn Universale dhe Paktet Ndrkombtare t viteve 1966, t cilat njkohsisht
njohn edhe idealin e qenieve t lira njerzore pr t gzuar lirin nga frika dhe skamja
dhe pr t qen t pajisur me t drejta t barabarta dhe t patjetrsueshme. Prandaj, t
drejtat e njeriut jan universale dhe t patjetrsueshme, q do t thot se aplikohen
gjithkund dhe nuk mund ti mohohen individit madje edhe nse ai/ajo pajtohet pr kt.
Ashtu si ka theksuar Sekretari i Prgjithshm i OKB-s, Butros Butros Gali (Boutros
Boutros-Ghali) n Konferencn Botrore t Vjens pr t Drejtat e Njerut t vitin 1993,
t drejtat e njeriut jan t drejta t lindura.
Gjithashtu, t drejtat e njeriut jan t pandashme dhe reciprocikisht t varura. Mund t
veohen dimensione ose kategori t ndryshe t t drejtave t njeriut, si jan: t drejtat
civile dhe politike, si jan liria e fjals dhe e shprehjes, t drejtat ekonomike, sociale
dhe kulturore, si e drejta n sigurim social, e cila duke pasur parasysh faktin se vendos
obligime financiare mbi shtetin, duhet t shikohen progresivisht. N t kaluarn, nj
36
kategori e caktuar e shteteve ose grupshteteve si sht grupi i shteteve komuniste, kan
shprehur preferencat e tyre ndaj t drejtave ekonomike, sociale dhe kulturore, n dallim
prej Shteteve t Bashkuara t Ameriks dhe shteteve antare t Kshilit t Evrops, t
cilt kan prkrahur pikrisht t drejtat civile dhe politike. Sidoqoft, n vitin 1968, gjat
Konferencs Botrore pr t Drejtat e Njeriut n Teheran, dhe n vitin 1993, gjat
Konferencs Botrore pr t Drejtat e Njeriut n Vjen, ky debat joproduktiv sht
adresuar n at mny q, sht vendosur se t dy kto kategori ose dimensione t t
drejtave t njeriut kan rndsi t barabart. N Teheran m 1968, kto t drejta jan
deklaruar si t pandashme dhe reciprocikisht t varura, pasi q gzimi i plot i t drejtave
ekonomike, sociale dhe kulturore, vshtir mund t realizohet pa gzimin e t drejtave
civile e politike dhe vice versa.
Gjat viteve t 1980-ta sht miratuar edhe nj kategori plotsuese e t drejtave t njeriut,
ku bjn pes e drejta pr paqe, e drejta pr zhvillim dhe e drejta pr mjedis. Kto t
drejta ofrojn nj korniz t domosdoshme pr gzimin e gjitha t drejtave tjera.
Sidoqoft, nuk ekziston ndonj kushtzim lidhur me at se nj kategori e caktuar e t
drejtave t njeriut sht parakusht pr ekzisitimin e kategoris tjetr. T drejtat nga kjo
kategori m s miri prkshkruhen si t drejta solidare, sepse krkojn bashkpunim
ndrkombtar dhe qllimi i tyre sht ndrtimi i solidaritetit.
Deri sa t drejtat e njeriut jan t drejta t t gjith individve, pa marr parasysh se a e
kan apo jo shtetsin e nj vendi prkats, t drejtat e shtetasve, si jan p.sh. e drejta
pr t votuar dhe pr t qen i votuar ose e drejta pr t pasur qasje n shrbimet publike
t atij vendi, jan t drejta fundamentale q ekskluzivisht u garantohen shtetasve t nj
vendi konkret.
Gjithashtu, t drejat e njeriut duhet t dallohen nga t drejtat e minoriteteve, q jan t
drejta t antarve t nj grupi me karakteristika t veanta etnike, fetare ose gjuhsore.
Qoft individualisht ose n grup, ata kan t drejt t gzojn kulturn e tyre, t
predikojn dhe praktikojn besimin e tyre, dhe t prdorin gjuhn e tyre (Neni 27 i
ICCPR). Lidhur me kt, rregulla m t hollsishme gjenden n instrumentet rajonale t
Evrops pr t drejtat e njeriut.
37
Nj vmendje e posame u sht kushtuar t drejtave t popujve autokton. Q nga viti

1982, Grupi Punues i OKB-s pr Popujt autokton shqyrton mnyrat pr promovimin
dhe mbrojtjen e t drejtave t tyre, e n veanti atyre t drejtave q kan t bjn me
marrdhnien e tyre me tokat.
Tashm, nj Deklarat pr t Drejtat e Popujve Autokton sht hartuar, por

ende nuk sht miratuar, deri sa Organizata Ndrkombtre e Puns (ILO), duke rishikuar
nj deklarat t mhershme, n vitin 1989 miratoi Konventn Nr. 169 lidhur me Popujt
Autokton dhe Popujt e Fiseve n Shtetet e Pavarura. N vitin 2001, OKB-ja ka emruar
Raportuesin Special pr t drejtat e njeriut dhe lirit fundamentale t popujve autokton.
N vitin 2000, duke marr parasysh rekomandimin e Konferencs Botrore t Vjens pr
t Drejtat e Njeriut t vitit 1993, sht themeluar Forumi i Prhershm pr shtjet
Autoktone, si nj autoritet ndihms i Kshillit Ekonomik dhe Social (ECOSOK), i cili
pr her t par sht mbledhur n vitin 2002. Gjithashtu, Komisioni Afrikan pr t
Drejta t Njeriut dhe t Popujve, ka themeluar nj Grup Punues pr popujt autokton.
Sot, koncepti i t drejtave t njeriut sht globalisht i pranuar dhe si i till shrben si baz
e bashksis ndrkombtare t shteteve, organizatave ndrkombtare dhe lvizjeve
shoqrore, t cilt e konsiderojn veten si pjestar t shoqris ndrkombtare. Si mund
t shihet nga prpjekjet e Bashkimit Evropian dhe Kshillit t Evrops, n veanti n
rastet kur kemi t bjn me pranimin e antarve t ri, t drejtat e njeriut, mund t jen
gjithashtu, mjete t cilat njerzit mund ti prdorin si instrumente pr transformime
shoqrore, qoft n nivel kombtar, qoft n nivel rajonal. Sidoqoft, me qllim q t
drejtat e njeriut t marrin efektin transformues, prdorimi i tyre si instrumente pr
ndryshime varet nga njohuria, t kuptuarit dhe gatishmria e vet popujve q ti prdorin
si t tilla.
Koncepti tradicional i t drejtave t njeriut sht kritikuar nga feministet me aryetimin se,
nuk reflekton n mnyr t drejt barazin mes grave dhe burrave dhe pr mungesn e
trajtimit gjinor. Konferencat Botrore t Grave dhe hartimi i Konvents pr Eliminimin e
t Gjitha Formave t Diskriminimit ndaj Grave, kan kontibuar, inter alia, pr qasjen e
38
trajtimit gjinor t t dejtave t grave, gj q sht reflektuar edhe n Deklaratn e OKBs Kundr Dhuns ndaj Grave dhe n draftin e protokolit t Karts Afrikane pr t Drejtat
e Njeriut dhe Popujve (
Moduli pr t Drejtat e Grave). sht me rndsi t
theksohet se, instrumentet pr t drejtat e njeriut paraqesin nj koncept t ri politik dhe

social, t cilat i pranojn grat si qenie njerzore plotsisht t barabarta me t tjert.
Disa shtete, duke prdorur si argumente ekzistimin e veorive historike, fetare dhe
kulturore, deklarojn se t drejtat e njeriut nuk mund t aplikohen ndaj grave n mnyr
t njjt si ndaj t tjerve. Deklarata dhe Plani Veprues i Konferencs Botrore t Vjens,
kan pranuar ekzistimin e qasjeve t ndryshme t bazuara n faktor historik, fetar dhe
kulturor n procesin e jetsimit t t drejtave t njeriut, por n t njjtn koh kan
theksuar obligimin e t gjitha shteteve pr implementimin e t gjitha drejtave. Prandaj
ekzistimi i dallimeve kulturore dhe fetare nuk mund t prdoret si arsyetim pr
mosimplementimin e plot t obligimeve ndrkombtare pr t drejtat e njeriut. Kjo
nnkupton se duhet t merret parasysh edhe konteksti kulturor. Dialogu pr civilizimet, i
cili aktualisht sht duke u zhvilluar n Kombet e Bashkuara, ka pr qllim pikrisht,
pranimin e vlerave pozitive q dalin nga dallimet e civilizimeve, pa ofruar arsyetim pr
mosprmbushjen e obligimeve t tyre. Pozita e femrave brenda disa kulturave, sht nj
nga shtjet m t vshtira q duhet t jet pjes e do agjende t diskutimeve.
E.
STANDARDET E T DREJTAVE T NJERIUT N NIVEL

UNIVERSAL
Historia aktuale e vnies s standardeve n nivel global ka filluar me Deklaratn

Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR), t miratuar me 10 dhjetor 1948 nga
Asambleja e Prgjithshme e OKB-s, si pasoj e Lufts s Dyt Botrore, gjat s cils
jan par shkeljet m t mdha t t drejtave q kan ndodhur ndonjher. Parandalimi
dhe ndshkimi i gjenocidit, sikurse ai ndaj hebrenjve, q ka ndodhur gjat holokaustit,
sht objekt i Konvents pr Parandalimin dhe Ndshkimin e Krimeve t Gjenocidit, t
miratuar vetm nj dit m hert se UDHR.
Duke dashur q prkushtimet e theksuara n UDHR t prkthehen n gjuh t obligimeve
ligjore, Komisioni i OKB-s pr t Drejta t Njeriut, hartoi dy Pakte, nj pr t drejtat
39
civile dhe politike (ICCPR) dhe nj pr t drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore
(ICESCR). Pr shkak t Lufts s Ftoht, ato jan miratuar tek n vitin 1966 dhe pasi q
jan ratifikuar nga 35 shtete, n vitin 1976, kan hyr n fuqi. M 1 Janar t vitit 2003,
kto pakte kan pasur 149, respektivisht 146 shtete antare. S pari sht miratuar
ICESCR si preferenc e shumics s shteteve t reja socialiste n zhvillim pr t drejtat
ekonomike, sociale dhe kulturore.
Gjat viteve t 60-ta, lufta kundr diskriminimit racor dhe aparteidit, arriti
kulminacionin, q rezultoi me dy konventa: at kundr diskriminimit racor dhe ndalimin
e krimeve t aparteiditit. M pas, jan miratuar konventa tjera pr eliminimin e t gjitha
formave t diskriminimit kundr gruas, torturs dhe trajtimeve ose dnimeve tjera mizore,
njerzore dhe poshtruese dhe konventa pr t drejtat e fmijve. Kto konventa sqaruan
dhe saktsuan m tutje nenet e pakteve, si dhe prqendruan vmendjen n nevojat
njerzore t grupeve t caktuara. N rastin e konvents s grave t vitit 1979, problemi i
rezervave, q sht problem i prgjithshm i traktateve mbi t drejtat e njeriut, prfitoi
rndsi t posame, kur nj numr i shteteve islamike bn prpjekje q n kt mnyr
t kufizojn t drejtat elementare t grave.
Shtetet, sipas parimit t mosdiskriminimit, duhet t respektojn dhe tu sigurojn t
gjith individve brenda territorit t tyre, t gjitha t drejtat pa asnj lloj diskriminimi, t
bazuar qoft n rac, ngjyr, gjini, gjuh, religjion, opinion politik ose tjetr, origjin
kombtare ose sociale, pron, lindje ose ndonj status tjetr (Neni 2 ICCPR dhe ICESCR).
Pr m tepr, Protokoli Shtes Nr. 12 i Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut,
ofron t drejtn e prgjithshme pr mosdiskriminim nga ana e fardo autoriteti publik.
Sidoqoft, ekziston mundsia e prjashtimeve dhe e prdorimit t trheqjes nga
klauzolat. N rastet e jashtzakonshme ose t krcnimit ndaj kombit, nse gjendja e
jashtzakonshme shpallet zyrtarisht dhe nse ndrmerren masa brenda kufijve t
domosdoshm t situats s krijuar, shteti mund t trhiqet nga disa obligime t tij. Masat
e tilla duhet t merren n baza jodiskriminuese (Neni 4 (1) ICCPR). Pr kto raste,
ekzistojn procedura t cila duhet t repsektohet, si sht ajo e njoftimit t shteteve t
tjera antare prmes Sekretarit t Prgjithshm t Kombeve t Bashkuara. Sidoqoft, nuk
40
lejohet asnj kufizim nga disa dispozita si jan ato mbi t drejtn pr jet, ndalimin e
torturs dhe skllavris, joretroaktivitetin e veprave penale, lirin e t menduarit,
ndrgjegjes dhe t besimit (Neni 4 (2) ICCPR), etj. Kshtu q, kto t drejta njihen si t
drejta t patjetrsueshme. Kto dispozita emergjente, kan prfituar nj rndsi m t
madhe n luftn kundr terrorizmit. Dispozita t ngjashme gjenden edhe n Konventn
Evropiane p t Drejtat e Njeriut (Neni 15). Komisioni i OKB-s pr t Drejtat Civile dhe
Politike, n Komentin e Prgjithshm (Nr. 29, 2001), ka sqaruar detyrimet shtetrore n
rastet e gjendjes s jashtzakonshme (Neni 4), gjithashtu Komisioni Interamerikan pr
t Drejtat e Njeriut dhe Komiteti Drejtues pr t Drejtat e Njeriut n Kshillin e Evrops,
kan miratuar nj raport dhe nj udhzim lidhur me Terrorizmin dhe t Drejtat e
Njeriut.
Disa t drejta mund t prmbajn t ashtuquajturn klauzol pr trheqje, e cila lejon
kufizimin e t drejtave t caktuara, nse sht e domosdoshme pr siguri kombtare, rend
publik, shndet publik ose moral dhe pr shkak t drejtave dhe lirive t t tjerve.
Mundsia e till, n veanti, ekziston pr kufizimin e liris s lvizjes, liris pr t lshuar
do vend, duke prfshir vendin e vet, liris s mendimit, ndrgjegjs, besimit, liris s
shprehjes dhe informimit, liris e tubimit dhe at t bashkimit. Kto kufizime duhet t
bhen me ligj, q do t thot se duhet t kalojn n kuvend. Organet q bjn
interpretimin e ktyre instrumenteve ligjore, e kan pr obligim kontrollin e do
keqprdorimi t ktyre dispozitave. Si pasoj e aplikimit t gjendjes s jashtzakonshme
dhe klauzols pr trheqje, disa raste jan paraqitur n Gjykatn Evropiane pr t Drejtat
e Njeriut, Komisionit dhe Gjykats Interamerikane.
RISHIKIMI I KONVENTAVE M T RNDSISHME T OKB-s

PR T DREJTAT E NJERIUT
Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut (1948)
Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (1966)
Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike (1966)
Konventa pr Parandalimin dhe Ndshkimin e Krimit t Gjenocidit (1948)
41
Konventn kundr Torturs dhe Trajtimit apo Dnimit tjetr Mizor, njerzor dhe
Poshtrues (1984)
Konventa Ndrkombtare pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit
Racor (1965)
Konventa pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit ndaj Grave (1979)
Konventa pr t Drejtat e Fmijs (1989)
F. IMPLEMENTIMI I INSTRUMENTEVE UNIVERSALE PR T

DREJTAT E NJERIUT
Shtetet kan detyrim t respektojn, mbrojn dhe prmbushin t drejtat e njeriut. N
shum raste, implementimi nnkupton obligimet q shteti dhe autoritetet e tij kan pr
prmbushjen e t drejtave t pranuara, si sht respektimi i s drejts pr privatsi ose
liris s shprehjes. Kjo vlen sidomos pr t drejtat civile dhe politike, deri sa
implementimi pr t drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore, nnkupton plotsimin e
tyre prmes veprimeve pozitive t shtetit, me qllim t sigurimit t nj minimumi t
standardeve, si jan dhurimi ose ofrimi i shrbimeve t caktuara si arsimimi ose
shendetsia. N kto raste, merren parasysh edhe kapacitetet e shtetit prkats. Pr
shembull, Neni 13 i ICESCR-s njeh t drejtn e prgjithshme pr arsimim. Sidoqoft, ky
nen saktson se, vetm arsimimi fillor duhet t ofrohet falas. Ndrsa, arsimi i mesm dhe
i lart, duhet tju mundsohet dhe ofrohet t gjithve, mirpo shkollimi i till falas ofrohet
vetm n mnyr progresive. Pr disa t drejta ekonomike, sociale dhe kulturore,
varsisht prej kapaciteteve ekzistuese, aplikohet koncepti mbi plotsimin gradual t tyre.
Detyrimi pr t mbrojtur, krkon nga shteti q brenda territorit t tij t parandaloj
dhunn dhe shkeljet e tjera t t drejtave t njeriut. Prandaj, t drejtat e njeriut, gjithashtu,
kan dimensionin horizonatal, i cili duke ngritur shtjen e prgjegjsis sociale t
kompanive transnacionale, sht duke fituar rndsi n kt koh t globalizimit.
Nj tjetr zhvillim sht ngritja e interesimit pr parandalimin e shkeljeve t t
drejtave t njeriut, duke marr masa shtetrore prmes institucioneve kombtare ose
duke prfshir dimensionin e t drejtave t njeriut npr misionet paqruajtse. Synimi
42
pr parandalim sht gjithashtu prioritet i qasjes s siguris njerzore ndaj t drejtave t

njeriut.
T Drejtat e Njeriut dhe Siguria Njerzore.
Para s gjithash, t drejtat e njeriut duhet t implementohn n nivel kombtar. Sidoqoft,

mund t paraqiten pengesa, si sht mungesa e qeverisjes s mir, ose prania e
korrupsionit dhe joefektivitetit t administrats ose gjyqsis. Pr tu siguruar q shtetet
kan plotsuar obligimet q dalin nga shumica e konventave ndrkombtare pr t drejtat
e njeriut, sht themeluar monitorimi ndrkombtar pr performans. Ky monitorim
mund t bhet n mnyra t ndryshme. Pr shum konventa sht themeluar sistemi i
raportimit. N baz t ktij sistemi, shtetet kan obligim q brenda intervaleve t
caktuara kohore t raportojn mbi t drejtat e njeriut. Zakonisht, nj komision i prbr
nga ekspertt, shqyrton raportet dhe bn rekomandime pr prforcimin e implementimit.
Gjithashtu, komisioni mund t bj komente t prgjithshme lidhur me interpretimin e
drejt t konvents. N disa raste, si sht rasti me Paktin Ndrkombtar pr t Drejtat
Civile dhe Politike (ICCPR), ekziston edhe nj protokol shtes, i cili autorizon Komitetin
pr t Drejtat e Njeriut t pranoj ankesa individuale, nga personat t cilt pohojn se u
jan shkelur t drejtat e njeriut. Sidoqoft, kjo sht e mundur vetm pr personat q
jetojn n shtetet q kan ratifikuar protokolin shtes. Disa konventa, gjithashtu
prmbajn dispozita pr ankesa ndrshtetrore, mirpo kjo mundsi sht prdorur
rrall. Procedura gjyqsore, ekziston vetm sipas Konvents Evropiane dhe
Interamerikane pr t Drejtat e Njeriut, n t cilat raste Gjykata Evropiane dhe ajo
Interamerikane pr t Drejtat e Njeriut, kan mundsi prmes vendimeve t detyrueshme
ti detyrojn shtetet. Gjithashtu, do t themelohet edhe Gjykata Afrikane e t Drejtave t
Njeriut dhe Popujve pasi q satuti i saj t hyj n fuqi.
Prve procedurave q gjenden n instrumentet e t drejtave t njeriut si jan, konventat,
gjithashtu ekzistojn edhe t ashtuquajturat Procedura t bazuara n Kart, t cilat
jan zhvilluar n baz t Karts s Kombeve t Bashkuara pr t Drejtat e Njeriut, me
qllim t shqyrtimit t shkeljeve t t drejtave t njeriut n mbar botn. Njra nga ato
bazohet n Rezolutn 1235 t vitit 1967, miratuar nga Kshilli Ekonomik dhe Social
(ECOSOC), e cila lejon Komitetin pr t Drejtat e Njeriut n procedur publike t trajtoj
shkeljet e rnda dhe sistematike t drejatve t njeriut n mbar botn. Tjetra sht
43
procedura e fsheht 1503 e ECSOSC-ut e vitit 1970, e cila lejon q ankesat t drgohen te
Komesari i OKB-s pr t Drejtat e Njeriut n Gjenev, t cilat m pas shqyrtohen nga
nj grup ekspertsh t Nnkomisionit t OKB-s pr Prkrahjen dhe Mbrojtjen e t
Drejtave t Njeriut. Kjo procedur parashihet kryesisht pr shkeljet t rnda t t drejtave
t njeriut. N raste t tilla, Komiteti pr t Drejtat e Njeriut, gjithashtu, mund ti diskutoj
situatat nga nj vend i caktuar.
Gjat puns s Komisionit pr t Drejtat e Njeriut dhe Nnkomisionit t tij, rndsi t
dukshme kan fituar procedurat speciale, si jan aktivitetet e raportuesve special dhe
prfaqsuesve t Komisionit pr t Drejtat e Njeriut, si dhe t prfaqsuesve t Sekretarit
t Prgjithshm. Ekzistojn raportuesit e shteteve dhe raportuesit tematik, si jan
raportuesit special pr Bosnjn dhe Hercegovinn, Republikn Federale t Jugosllavis,
Afganistanin, Haitin si dhe raportuesit special pr tortur ose dhun ndaj grave. N trsi,
ekzistojn prafrsisht rreth 40 institucione t specializuara, t cilat mbledhin informata
nga fusha e aktiviteteve t tyre, qoft n nj shtet ose n mbar botn. Kto institucione
reflektojn aktivitetin e shtuar t Kombeve t Bashkuara dhe gjithashtu ofrojn
mekanizma monitoruese dhe prcjellse pr raste si sht ai i Deklarats s Mbrojtsve
t t Drejtave t Njeriut, ose si sht rasti me disa t drejta ekonomike dhe sociale, si t
drejtn pr arsim, ushqim, strehim adekuat, shndetsi, politika t adaptimit shtetror dhe
borxhe t jashtme, ku procedurat zbatuese nuk jan t parapara, ose u mungon efektiviteti.
Pr m tepr, gjithashtu, ekzistojn edhe ekspert t pavarur t s drejts pr zhvillim
dhe grupe punuese pr zhdukjet e dhunshme dhe t detyrueshme.
Prve ksaj, Komesari i OKB-s pr t Drejtat e Njeriut, pr themelimin e misioneve t
Zyrs s Komesarit t Lart, mbshtetet fuqishm n shtetet me gjendje problematike
n fushn e t drejtave t njeriut. Misione t tilla jan themeluar n vendet si Afganistan,
Bosnj-Hercegovin, Kamboxhi, Kolumbi, Guatemal, Haiti, Kosov, Mali t Zi, Serbi,
Siera Leone etj. Kto misione mbledhin informata dhe duke ofruar kshilla prgjat
proceseve t reforms legjislative, ose duke marr pjes n punn e bashksis
ndrkombtare bjn promovimin e standardeve t t drejtave t njeriut. Aktivitetet e
ktyre institucioneve t specializuara kan dy qllime, at promovimit dhe at mbrojtjes.
Kto aktivite prkrahin nj vetdije m t lart pr t drejtat e njeriut dhe prfshirjen e
44
tyre n gjitha aktivitetet, me qllim q gjitha vendimet t mbshteten fort mbi bazat e t
drejtave t njeriut. Promovimi i t drejtave t njeriut, n t vrtet nnkupton nj detyr
shum t madhe, e cila nuk mund t prmbushet vetm nga institucionet dhe trupat
ndrkombtare. Para s gjithash, promovimi i t drejtave t njeriut nnkupton
vetdijsimin, informimin dhe msimin e njerzve pr t drejtat e tyre dhe pr mnyrn
m t mir t shfrytzimit t tyre. Pr kt arsye, n kt proces mund t prfshihen
pjesmarrs t ndryshm, si universitetet, sektori i prgjithshm i arsimimit, por
gjithashtu edhe organizatat joqeveritare (OJQ-t).
Pr nivelin kombtar, Kombet e Bashkuara kan rekomanduar themelimin e
institucioneve kombtare pr promovimin dhe mbrojtjen e t drejtave t njeriut, si
ombudspersonin ose komisionet nacionale pr t drejtat e njeriut. Pr kt qllim,
Asambleja e Prgjithshme e OKB-s ka miratuar nj numr t parimeve lidhur me
kompetencat, prgjegjsit, garancionet pr pavarsi, pluralizm dhe metoda t veprimit
pr kto institucione (Rezoluta 48/134 e Asambles s Prgjithshme t OKB-s, e 20
dhjetorit 1993).
G. T DREJTAT E NJERIUT DHE SHOQRIA CIVILE

N zhvillimin e sistemit t t drejtave t njeriut, roli i shoqris civile, e cila kryesisht
sht prfaqsuar nga organizatat joqeveritare (OJQ-t), ka qen vendimtar. OJQ-t
themelohen duke u bazuar n lirin e bashkimit, e cila mbrohet me Nenin 22 t Paktit
Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR). Brenda shoqris civile, OJQt jan subjekte kye n promovimin dhe mbrojtjen e t drejtave t njeriut. N Kombet e
Bashkuara, ato jan shndrruar n nj lloj t ndrgjegjes botrore. Shpesh, OJQ-t
prcjellin mbrojtjen e interesave konkrete si, lirin e t shprehurit dhe lirin e mediave
(Neni 19), ose parandalimin e torturs dhe trajtimit njerzor dhe poshtrues
(Organizata pr Parandalimin e Torturs, APT). OJQ-t si sht Amnesty
International, me qllim t vendosjes s presionit mbi qeverit, prdorin procedura t
veanta sikurse veprimi urgjent apelues. Shum efektive mund t jet edhe strategjia e
mobilizimit t turpit, e ndihmuar nga mediat e pavarura. OJQ-t si jan, International
Helsinki Federation (IHF), International Crisis Group (ICG) ose Human Rights
45
Watch (HRW), prmes raporteve shum kualitative, t bazuara n fakte dhe monitorime,
bjn influencimin e qeverive dhe bashksis ndrkombtare. Nj qasje tjetr dhe
efektive e OJQ-ve, sht hartimi i raporteve paralele, krahas raporteve zyrtare q bjn
shtetet pr trupat monitoruese ndrkombtare.
N baz t nj rezolute t Asambles s Prgjithshme t vitit 1998, Deklarats s
Mbrojtsve pr t Drejtat e Njeriut, njerzve dhe OJQ-ve, q punojn pr t drejtat e
njeriut, duhet siguruar lirin e nevojshme pr kryerjen e puns s till dhe duhet t
mbrohen nga fardo lloj dnimi. N disa shtete, organizatat si ajo Amnesty International
ose Komiteti i Helsinkit, kan qen subjekte t kritiks pr punn e tyre, kurse n disa
vende edhe subjekte t dnimeve. N mbar botn, ka pasur raste t shumta kur aktivistt
e t drejtve t njeriut pr punn e tyre legale q kan br jan burgosur. Shteti nuk ka
vetm obligim ti mbroj kta aktivist nga autoritetet e tij si sht policia, por edhe nga
grupet e dhunshme, si jan grupacionet vrastare, t cilat e marrin ligjin n duart e tyre.
Sekretari i Prgjithshm i OKB-s ka emruar Prfaqsuesin Special pr Mbrojtsit e t
Drejtave t Njeriut, me qllimt t prkrahjes s implemtimit t ksaj deklarate t OKB-s.
Shpesh, OJQ-t n bashkpunim me Kombet e Bashkuara, UNESCO-n, Kshillin e
Evrops dhe me organizata t tjera ndrqeveritare, ose prmes zhvillimit t
planprogrameve, organizimit t programeve trajnuese, ose prgatitjes s materialeve
trajnuese, luajn rolin kryesor n Arsimimin dhe Msimin pr t Drejta t Njeriut (HREL).
N nivel global, Dekada Popullore pr Arsimim t Njerzve (PDHRE), e cila ka inicuar
Dekadn e OKB-s pr t Drejtat e Njeriut, ka arritur edhe n viset jugore si Indi,
Argjentin dhe Mali. Ndrkaq, aktive n fushn e trajnimit kundr racizmit dhe sjelljeve
diskriminuese n gjith botn sht Liga e Anti-Shpifjes.
Rrjeti i OJQ-ve, ka fituar nj rndsi t posame n luftn pr barazin e grave dhe
mbrojtjen e tyre. OJQ-t si UNIFEM-i, CLADEM-i dhe WIDE, me qllim t forcimit t
grave pr tejkalimin e pengesave t barazis dhe mosdikriminimit t plot, kan vendosur
Arsimimin dhe Msimin pr t Drejta t Njeriut (HRLE) lart n agjendn e tyre. N
Afrik, para sesionit t Komisionit Afrikan pr t Drejtat e Njeriut dhe Popujve, OJQ-t
takohen rregullisht, prcjellin sesionet e tij dhe gjithashtu organizojn trajnime t
46
prbashkta. OJQ-ja AustriakeQendra Evropiane e Trajnimeve dhe Hulumtimeve pr t

Drejtat e Njeriut dhe Demokraci, bashkpunon me nj numr t qendrave tjera pr t
drejta t njeriut n Evropn juglindore, duke ofruar programe lokale dhe rajonale t
karakterit edukues dhe trajnues. Gjithashtu, kjo organizon edhe nj Akademi Verore
Ndrkombtare pr t Drejtat e Njeriut dhe Siguris Njerzore.
H. SISTEMET RAJONALE PR MBROJTJEN DHE PROMOVIMIN E T
DREJTAVE T NJERIUT
Prve instrumenteve universale pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut, gjithashtu jan
zhvilluar edhe disa sisteme rajonale t t drejtave t njeriut, t cilat zakonisht ofrojn
standarde m t larta pr t drejtat dhe implementimin e tyre.
Prparsia e sistemeve rajonale qndron n mundsin e tyre pr adresim m efektiv t
ankesave. N rastin e gjykatave mund t nxirren vendime t karakterit t detyrueshmm
pr kompensim dhe, n prgjithsi, rekomandimet e Komisioneve pr t Drejtat e Njeriut
merren seriozisht nga ana e shteteve. Mund t ndodh q shtetet jo vetm t interpretojn
dhe sqarojn dispozitat e instrumenteve pr t drejtat e njeriut n rastet kryesore, por
edhe t ndryshojn ligjet nacionale, me qllim t harmonizimit t tyre me detyrimet
ndrkombtare pr t drejtat e njeriut. Pr m tepr, sistemi rajonal ka tendenc t jet m
sensitiv ndaj problemeve kulturore dhe fetare, nse ekzistojn arsye t tilla.
I. EVROPA
Sistemi evropian i t drejtave t njeriut ka tri nivele, sistemin e Kshillit t Evrops
(momentalisht ka 45 antar), Organizatn pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop (55
antar) dhe Bashkimin Evropian (momentalisht 15 antar, n Maj pritet t rritet n 25
antar).
Sistemi Evropain i t drejtave t njeriut sht sistemi m i prpunuar rajonal. Ai sht
zhvilluar si reagim ndaj shkeljeve masive t t drejtave t njeriut gjat Lufts s Dyt
Botrore. Thelbin e rendit ligjor evropian e prbjn t drejtat e njeriut, sundimi i ligjit
dhe demokracia pluraliste.
INSTRUMENTET EVROPIANE T T DREJTAV T NJERIUT
47
Konventa pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive Themelore t Njeriut (1950) dhe

13 protokolet shtes
Karta Sociale Evropiane (1961) e rishikuar m 1991, 1996 dhe Protokolet shtes
t 1988 dhe 1995.
Konventa Evropiane pr Parandalimin e Torturs dhe Trajtmit apo Dnimit

njerzor dhe Poshtrues (1987).
Akti Final i Helsinkit dhe procesi vazhdues CSCE/OSCE me Kartn e Parisit pr

Evropn e Re (1990).
Karta Evropiane pr Gjuht Rajonale dhe Minoritare (1992).
Konventa Korniz pr Mbrojtjen e Minoriteteve Kombtare (1994) .
Karta e Bashkimit Evropian pr t Drejtat Fundamentale (2000).
1. SISTEMI I KSHILLIT T EVROPS PR T DREJTAT E NJERIUT

a. Vshtrim
Instrumenti kryesor i Kshillit t Evrops sht Konventa Evropiane pr t Drejtat e
Njeriut e vitit 1950 dhe 13 protokolet shtes t saj. Protokoli Nr. 6 dhe 13 (i cili ende nuk
ka hyr n fuqi), pr heqjen e dnimit me vdekje, q edhe e dallon qasjen evropiane pr t
drejtat e njeriut ndaj asaj Amerikane dhe protokoli Nr. 11, i cili ka zvendsuar
Komisionin Evropian pr t Drejtat e Njeriut dhe Gjykatn Evropiane pr t Drejtat e
Njeriut me nj Gjykat t Prhershme pr t Drejtat e Njeriut, jan t nj rndsie t
veant. Konventa Evropiane kryesisht prmban t drejta civile dhe politike.
Karta Sociale Evropiane e vitit 1961 sht nxjerr me qllim t shtimit t t drejtave
ekonomike dhe sociale, por kurr nuk ka fituar rndsi sa Konventa Evropiane. Q nga
fillimi ajo ka vuajtur nga sistemi i dobt dhe joefektiv pr implementim. Sidoqoft, nga
fundi i viteve t 1980-ta, krahas rritjes s vmendjes pr t drejtat ekonomike dhe sociale
n nivel universal, nj vmendje e re, gjithashtu, i sht prkushtuar Karts Sociale
Evropiane, e cila sht amenduar dy her, m 1988 dhe 1995, e cila duke u bazuar n
protokolin shtes tani ofron mundsi edhe pr ankesa kolektive.
Risia kryesore sht paraqitur me Konventn Evropiane pr Parandalimin e Torturs
dhe Trajtimit apo Dnimit njerzor dhe Poshtrues t vitit 1987, e cila themelon
48
Komitetin Evropian pr parandalimin e torturs dhe trajtimit apo dnimit njerzor dhe
poshtrues, drgon delegacione te t gjitha shtetet antare t konvents pr zhvillim t
vizitave t rregullta ose jashtzakonshme t t gjitha burgjeve. Prandaj, logjika e ktij
sistemit sht efekti i tij prandalues, me gjith mbrojtjen ex post facto, pr t ciln ende
kujdeset Konventa Evropiane pr t Drejtat e Njeriut dhe gjykata e saj. N dhjetor t
2002-ts, Asambleja e Prgjithshme e OKB-s miratoi nj protokol shtes kundr torturs,
i cili parasheh nj mekanizm t ngjashm pr veprim n mbar botn.
Konventa Korniz pr Mbrojtjen e Minoriteteve Kombtare (1995) sht hartuar pas
takimit t lart t Kshillit t Evrops n Vjen m 1993, si reaksion ndaj rritjes s
problemeve t minoriteteve n Evrop. Kto probleme jan paraqitur si rezultat i
shprbrjes s Bashkimit Sovjetik, Republiks Socialiste t Jugosllavis dhe procesit t
vetvendosjes n Evrop gjat vitetve t 1990-ta.
N pajtim me konventn, shtetet duhet t mbrojn t drejtat individuale t minoriteteve
kombtare, por gjithashtu duhet t ofrojn kushte t cilat u lejojn minoriteteve t ruajn
dhe zhvllojn identitetin e tyre. Sido q t jet, mekanizmi zbatues sht i kufizuar n
sitemin e raportimit dhe shqyrtimin e raportve nga Komiteti Kshilles i Ekspertve.
INSTITUCIONET DHE INSTRUMENTET EVROPIANE PR T
DREJTAT NJERIUT
Kshilli i Evrops:
Gjykata Evropiane e t Drejtave t Njeriut (si Gjykat e vetme nga 1998)
Komiteti Evropian pr t Drejtat Sociale (i rishikuar m 1999)
Komiteti Evropian pr Parandalimin e Torturs dhe Trajtimit apo Dnimit njerzor

dhe Poshtrues (CPT 1989)
Komiteti Kshillues i Konvents Korniz pr Minoritete Kombtare (ECRI 1993)
Komesari Evropian pr t Drejtat e Njeriut (1999)
Komiteti i Ministrave t Kshillit t Evrops.
OSBE:
Zyra pr Institucione Demokratike dhe pr t Drejtat e Njeriut (ZIDDNJ, 1990)
Komesari i Lart pr Minoritete Kombtare (OSCE, 1992)

49
Prfaqsuesi pr Lirin e Mediave (OSCE, 1997).
Bashkimi Evropian:
Gjykata Evropiane e Drejtsis
Qendra Monitoruese Evropiane pr Racizm dhe Ksenofobi (EUMC, 2000)
Karta e Bashkimit Evropian pr t Drejtave Fundamentale (2000)
Kshilli i Evrops n vitin 1999, gjithashtu ka themeluar Komesarin pr t Drejtat e

Njeriut, i cili informon mbi punn e tij/saj n raport vjetor. Prve ksaj, pr punn e
antarve nga fushat e ndryshme t t drejtave t njeriut, ekziston sistemi i monitorimit
konfidencial pr t cilin, n baz t raporteve t prgatitura nga Sekretariati sht
prgjegjs Kshilli i Ministrave.
b. Gjykata Evropiane pr t Drejtat e Njeriut
Gjykata Evropiane e t Drejtave t Njeriut n Strasburg, jurisdikcioni i detyrueshm i s
cils sot pranohet nga t gjitha shtetet antare t Kshillit t Evrops, sht instrumenti
kryesor pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut. Numri i gjyqtarve sht i njjt me numrin
e shteteve antare t Kshillit t Evrops. N secilin rast involvohet edhe nj i
ashtuquajtur gjyqtar vendor, me qllim t lehtsimit t kuptimit t legjislacionit vendor.
Sidoqoft, secili gjyqtar i emruar vepron n kapacitetin e tij/saj peronal.
N mnyr q nj ankes t jet e pranueshme, duhet t plotsohen katr parakushte
kryesore:
a. Shkelja e nj t drejte t mbrojtur me Konventn Evropiane pr t Drejtat e Njeriut
(ECHR) dhe protokolet e saj
b. Parashtruesi(t) t jet (jan) viktim/a e asaj shkeljeje
c. Shfrytzimi i gjitha mjeteve juridike efektive vendore
d. Ankesa t bhet brenda afatit kohor m t shkurtr se gjasht muaj pas prdorimit t
plot t mjeteve vendore
N qoft se rasti konsiderohet i pranueshm, nj dhom e prbr nga 7 gjyqtar vendos
mbi bazn e rastit. Aktvendimi i tyre lidhur me at nse rasti konsiderohet veanrisht i
50
rndsishm ose paraqet ndonj risi pr jurisdiksionin ekzistues sht final, me rast
dhoma e madhe prej 17 gjyqtarve e shqyrton krkesn.
Aktgjykimet jan t detyrueshme dhe gjithashtu mund t ofrojn kompensim t dmeve.
Implemetimi i akgjykimeve sht detyr e Komitetit t Ministrave, i cili bn mbikqyrjen
e ekzekutimit t aktgjykimeve t Gjykats. Pr momentin, problemin kryesor t ktij
sistemi e paraqesin numri shum i lart i ankesave, i cili sht rritur nga 1000 sa ishin
prafrsisht n vitin 1998, n 29.000 n vitin 2002, duke rezultuar n mbingarkesn e
sistemit.
2. SISTEMI I T DREJTAVE T NJERIUT I ORGANIZATS
EVROPIANE PR SIGURI DHE BASHKPUNIM N EVROP
(OSBE)
OSBE-ja sht nj organizat e posame, e cila n vitin 1994 ka zvendsuar
Konferencn pr Siguri dhe Bashkpunim t Evrops. Ajo nuk ka ndonj kart ligjore ose
subjektivitet ligjor ndrkombtar, ndrsa deklaratat dhe rekomandimet e saj jan vetm t
natyrs politike dhe nuk jan t obligueshme pr shtetet. Mirpo, katalogt mjaft t
detajuar, q jan miratuar npr konferenca dhe takime t ekspertve ose n konferenca t
rregullta, t cilat jan monitoruar nga Kshilli i shteteve prfaqsuese, paraqesin nj
meknizm monitorues mjaft t suksesshm. I ashtuquajturi Procesi i Helsiniki, gjat
lufts s ftoht ka luajtur rolin kryesor n ndrtimin e bashkpunimit mes Jugut dhe
Perndimit, duke ofruar nj baz pr bashkpunim t gjer n Evropn e prbr nga 55
shtete.
OSBE-ja n emr t dimensionit njerzor, ka ndrmarr nj sr aktivitetesh n fushn
e t drejtave t njeriut dhe n veanti n at t t drejtave t minoriteteve. Kto aktivitete
kan qen shum t rndsishme n terrene t misioneve t ndryshme t OSBE-s si n,
Bosnj-Hercegovin, Serbi, Mal t Zi dhe n Kosov. Pr kt arsye, misionet e OSBE-s
prmbajn departamente dhe zyrtar pr t drejtat e njeriut, t cilt shprndahen n gjith
vendin, pr t monitoruar dhe raportuar mbi gjendjen e t drejtave t njeriut, por edhe pr
t promovuar t drejtat e njeriut, kurse n raste t veanta edhe pr t asistuar n mbrojtje.
51
Po ashtu, n vendet ku OSBE-ja ka misionet e veta prkrah edhe institucionet kombtare,

si sht prkrahja e ombudspersonit n Bosnj-Hercegovin dhe n Kosov.
Jan zhvilluar edhe mekanizma special n form t Komesarit t Lart pr Minoritete
dhe Prfaqsuesit pr Liri t Mediave
Moduli pr Lirin e t Shprehurit, zyret e
t cilve ndodhen n Hag, prkatsisht n Vjen. Komesari i Lart pr Minoritete

Kombtare sht nj lloj mekanizmi pr parandalimin e konflikteve, me mandat q, n
rast t tensioneve etnike, t angazhohet n fazn sa m t hershme. N nj numr t
shteteve evropiane q po transformohen n demokraci pluraliste, OSBE-ja gjithashtu ka
pasur rol ky n monitorimin e zgjedhjeve demokratike. Procesi i demokratizimit dhe
promovimit t t drejtave t njeriut prkrahet nga Zyra pr Institucione Demokratike
dhe t Drejta t Njeriut (ODIHR) t vendosur n Varshav. Gjithashtu, OSBE-ja luan
rol kryesor pr zgjidhjen e konflikteve dhe rindrtimit n Evrop.
3.
POLITIKA E BASHKIMIT EVROPIAN PR T DREJTAT E

NJERIUT
Deri sa Komuniteti Ekonomik Evropian i krijuar m 1957, fillimisht gjat viteve t 1980ta nuk merrej me shtje politke, si jan t drejtat e njeriut, me integrimin politik t
Evrops drejt Bashkimit Evropian, t drejtat e njeriut dhe demokracia u bn koncepte
kryesore t rendit t prgjithshm juridik evropian. Rolin kryesor e ka luajtur Gjykata
Evropiane e Drejtsis, e cila ka zhvilluar jurisdiksionin pr t drejtat e njeriut, q rrjedh
si nga traditat e prbashkta kushtetuese t shteteve antare, ashtu edhe nga traktatet
ndrkombtare si sht Konventa Evopiane pr t Drejtat e Njeriut, pal t t cilave jan
gjitha shtetet antare t Bashkimit Evropian. Disa t drejta t njeriut sikurse jan, e drejta
pr pron, liria e bashkimit, besimit ose parimi i barazis, jan t nj rndsie t veant
pr t drejtn e bashksis evropiane. Q nga vitet e 1980-ta, Bashkimi Evropian, ka
zhvilluar nj politik t t drejtave t njeriut n raport me shtetet e treta, e cila reflektohet
edhe n t ashtuquajturat kritere t Kopenhags, t cilat vlejn pr njohjen e shteteve t
reja t Evrops Juglindore. Marrveshja e Bashkimit Evropian, e vitit 1995 shprehimisht
52
u referohet neneve 6 dhe 7 t Konvents Evropiane t vitit 1950, edhe pse deri m tani
Bashkimi Evropian nuk i sht bashkangjitur ksaj konvente si pal.
N vitin 2000, sht mbledhur nj asamble me qllim t hartimit t Karts s Bashkimit
Evropian pr t Drejtat Fundamentale, e cila u miratua n samitin e Nics n vitin
2000. Tash pr tash kjo kart sht dokumenti m modern i t drejtave t njeriut n
Evrop, i cili ngjashm me Deklaratn Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR)
prmban si t drejta civile, politike ashtu edhe t drejta ekonomike, sociale dhe kulturore.
Sikurse edhe UDHR-ja, edhe kjo Kart nuk ka karakter t detyrueshm ligjor. Sidoqoft,
pasi q Karta prmban nj numr t t drejtave t cilat gjithashtu jan pjes e traktateve t
ndryshme ndrkombtare, pal e t cilave jan shtetet antare t Bashkimit Evropian, kjo
Kart mund t kuptohet si nj interpretim dhe sqarim i atyre obligimeve t detyrueshme.
Q nga viti 1995, UE n marrveshjet bilaterale sikurse jan Marrveshja pr Stabilizim
dhe Asocijim, Marrveshja Kotonau ose Marrveshja Euromed, prfshijn edhe
kaluzoln pr t drejtat e njeriut. Ekzistojn shpresat q m n fund kushtetuta
Evropiane e cila mometalisht sht duke u hartuar nga asambleja, do t mund ti jap
statusin e obligueshm Karts s Bashkimit Evropian pr t Drejtat Fundamentale.
Bshkimi Evropian si pjes t Politiks s Prbashkt pr Pun t Jashtme dhe Siguri, ka
hartuar nj politik mbi t drejtat e njeriut, si pr marrdhniet e brendshme, ashtu edhe
pr ato t jashtmet. N prgjithsi, Raporti Vjetor pr t Drejtat e Njeriut, i publikuar
nga Kshilli i Baskimit Evropian reflekton rndsin e ksaj politike t Bashkimit
Evropian. Kshilli jep deklarata publike, por gjithashtu sht aktiv trthorazi n rastet e
diplomacis s t drejtave t njeriut, ku bashkrisht me Komisionin Evropian
zhvillojn dialog pr t drejtat e njeriut me disa shtete si Kinn dhe Iranin. Parlamenti
Evropian, ka marr iniciativ pr mbajtjen e shtjes s t drejtave t njeriut lart n
agjendn e UE dhe gjithashtu harton raporte vjetore pr t drejtat e njeriut. N baz t
iniciativs s saj, Iniciativa Evropiane pr t Drejtat e Njeriut dhe Demokraci, ka
vn n dispozicion prkrahje financiare pr OJQ-t nga fusha e t drejtave t njeriut dhe
demokracis, t cilat n emr t Komisionit Evropian menaxhohen nga Europe Aid, i cili
gjithashtu bn hartimin e strategjis politike. Nj theks i veant i sht kushtuar lufts
53
kundr torturs dhe dnimit me vdekje dhe kampanjs pr Gjykatn Penale

Ndrkombtare.
Qendra Evropiane e Bashkimit Evropian pr Monitorim t Racizmit dhe
Ksenofobis (EUMC), sht themeluar nga Bashkimi Evropian m 1998 n Vjen, me
qllim t trajtimit t problemeve t shtuara t racizmit dhe ksenofobis n Evrop, si dhe
pr vzhgimin e gjendjes dhe prkrahjen e aktiviteteve kundr racizmit dhe ksenofobis.
N t njjtin vit, n Traktatin e Komuniteteve Evropiane sht inkorporuar Neni 13, duke
i dhn fuqi Bashkimit Evropiane t luftoj diskriminimin e bazuar n rac, origjin
etnike, besim fetar, mosh, paaftsi ose orientim seksual. N vitin 2000, Kshilli ka
miratuar direktivn 2000/43/EC, pr implementimin e parimit pr trajtim t barabart, n
veanti n fushn e punsimit, qasjen n arsim, trajnim dhe avantazhe sociale pa dallim t
bazuar n rac ose origjin etnike, t cilat aplikohen si brenda sektorit privat t UE, ashtu
edhe n sektorin publik. N mnyr t ngjashme, Bashkimi Evropian ka interes t veant
edhe n barazin. N pajtim me Nenin 141 t Traktatit pr Themelimin e Bashkimi
Evropian, shtetet antare duhet t aplikojn parimin e pagess s njjt pr grat dhe
burrat dhe t marrin masa pr ofrimin e mundsive t barabarta. Kjo gjithashtu ka qen
subjekt i rregulloreve t miratuara nga Kshilli i Evrops, t cilat kan rndsi t veant
n marrdhniet e puns.
II. AMERIKANT
Sistemi Interamerikan i t Drejtave t Njeriut, ka filluar me Deklaratn Amerikane pr
t Drejtat dhe Detyrat e Njeriut t miratuar n vitin 1948, s bashku me Kartn e
Organizats s Shteteve Amerikane (OAS). Komisioni Iner-Amerikan pr t Drejtat e
Njeriut i themeluar n vitin 1959 nga OAS i cili prbhet nga 7 antar, paraqet organin
kryesor t ktij sistemi. Konventa Amerikane pr t Drejtat e Njeriut e miratuar m 1969,
ka hyr n fuqi m 1978 dhe q ather sht plotsuar me dy protokole shtes, nj pr t
drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore dhe tjetri pr heqjen e dnimit me vdekje. Edhe
pse selia e Komisionit sht n Washington, Shtetet e Bashkuara t Ameriks nuk jan
antare t Konvents. Konventa, gjithashtu parashikon Gjykatn Interamerikane pr t
Drejtat e Njeriut, e cila sht themeluar n vitin 1979 me seli n Kosta Rik, ku ndodhet
edhe Instituti Interamerikan pr t Drejtat e Njeriut.
54
Ekzistojn disa instrumente ligjore q u japin grave t drejta, por vmendje t veant
meriton Konventa Interamerikane pr Parandalimin, Dnimin dhe rrnjosjen e
Dhuns ndaj Grave (Konventa e Belem do Para), e cila ka hyr n fuqi n vitin 1995.
Deri m tani, konventn e kan nnshkruar 31 nga 34 shtete antare t OAS. N baz t
ksaj Konvente, shtetet duhet ti paraqesin Komisionit Interamerikan t Grave, t
themeluar qysh nga viti 1928, raporte t rregullta kombtare. Ekziston gjithashtu,
Raportuesi Special pr t Drejtat e Njeriut (q nga viti 1994).
@ SISTEMI INTERAMERIKAN I T DREJTAVE T NJERIUT
Deklarata Amerikane pr t Drejtat dhe Obligimet e Njeriut (1948)
Komisioni Interamerikan pr t Drejtat e Njeriut (1959)
Konventa Amerikane pr t Drejtat e Njeriut (1969/1978)
Protokoli Shtes pr t Drejta Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (1988)
Protokoli Shtes pr Heqjen e Dnimit me Vdekje (1990)
Gjykata Interamerikane pr t Drejtat e Njeriut (1979/1984)
Komisioni Interamerikan pr Grat (1928)
Konventa Interamerikane pr Parandalimin, Dnimin dhe rrnjosjen e Dhuns ndaj

Grave (1994)
N Komisionin Interamerikan pr t Drejtat e Njeriut, ankesat e quajtura krkesa, mund

ti parashtrojn, individt, grupet ose OJQ-t, prej t cilave, komisioni mund t krkoj
informata pr masat e ndrmarra pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut. Gjykata
Interamerikane nuk mund t qaset drejtprdrejt, por vetm prmes Komisionit, i cili
vendos se cilat raste duhet t transferohen n Gjykat. N baz t ksaj rruge, Gjykata n
t kaluarn nuk ka pasur shum raste, mirpo tani duket se ka ndryshuar. Gjykata,
gjithashtu, mund t jap mendime kshilluese, si interpretimet e Konvents. Sikurse
Komisioni, edhe Gjykata ka 7 antar dhe punon n baza jo t prhershme.
Komisioni mund t ndrmarr hetime n vendin e ngjarjes dhe mund t hartoj raporte
speciale pr shtjet me interes t posam. Ekzistojn disa OJQ, t cilat ndihmojn
55
viktimat e dhuns s t drejtave t njeriut t drgojn rastet n Komisionin Interamerikan

pr t Drejtat e Njeriut dhe n Gjyakts.
III. AFRIKA
Sistemi Afrikan i t drejtave t njeriut sht themeluar n vitin 1981, me miratimin e
Karts Afrikane pr t Drejtat e Popujve, e cila ka hyr n fuqi n vitin 1986, nga ather
e quajtura Organizata e Unitetit Afrikan (OUA). Kjo Kart parashikon Komisionin
Afrikan pr t Drejtat e Njeriut dhe t Popujve, q prbhet nga 11 antar dhe e ka
selin n Banjul t Gambis. Sot, t 53 shtetet e Unionit Afrikan (UA), i cili ka
trashguar OUA-n n vitin 2001, kan ratifikuar Kartn Afrikane, e cila duke marr pr
baz Deklaratn Universale pr t Drejtat e Njeriut, bn bashkimin e gjitha t drejtave
n nj dokument. Preambula e saj u referohet vlerave t civilizimit Afrikan duke tentuar
t inspiroj konceptin afrikan t t drejtave t njerzve dhe popujve. Prve t drejtave
individuale, ajo gjithashtu parashtron edhe t drejtat e popujve. Pr m tepr, ajo thekson
edhe detyrimet si p.sh. ato ndaj familjes dhe shoqris, t cilat sido q t jet, n praktik
nuk kan ndonj rndsi.
SISTEMI AFRIKAN I T DREJTAVE T NJERIUT
Karta Afrikane pr t Drejtat e Njeriut dhe t Popujve (1981)
Komisioni Afrikan pr t Drejtat e Njeriut (1987)
Protokoli mbi Themelimin e nj Gjykate Afrikane pr t Drejtat e Njeriut dhe

Qytetarve (m 1997, ende nuk sht n fuqi)
Protokoli pr t Drejtat e Grave (ende nuk sht miratuar nga UA)
Karta Afrikane pr t Drejtat dhe Mirqenien e Fmijs (1990)
Komisioni ka nj mandat t gjer n fushn e promovimit t t drejtave t njeriut, por

gjithashtu mund t pranoj ankesa nga shtetet (q nuk ka ndodhur deri tani), individt ose
grupet e caktuara. Kriteret e pranimit jan t numrta, por lejojn gjithashtu OJQ-t ose
individt t komunikojn n emr t viktimave t dhuns. Sidoqoft, Komisioni nuk
mund t nxjerr vendime me fuqi obligative dhe kjo ka qen nj nga arsyet pr miratimin
e protokolit shtes t Karts mbi themelimin e Gjykats Afrikane pr t Drejtat e
56
Njeriut dhe Qytetarve, q do t hyj n fuqi pasi t ratifikohet nga 15 shtete. Kjo
gjykat do t prbhet nga 15 gjyqtar. Sidoqft, individt do t ken qasje t
drejtprdrejt n gjykat, vetm nse shtetet deklarohen shprehimisht pr kt.
Prndryshe, Gjykata mund t pranoj ankesa vetm prmes Komisionit, ashtu si edhe n
Sistemin Interamerikan.
Monitorimi i rregullt i gjendjes s t drejtave t njeriut, duhet t bhet nga Komisioni,
duke i vlersuar raportet shtetrore, t cilat shpesh jan jo t rregullta dhe t mangta.
Komisioni, duke u bazuar prsri n praktikn e OKB-s, ka emruar raportuesin
special pr ekzekutime t paligjshme, jashtprocedurale dhe arbitrare, raportuesin
special pr burgje, at pr kushtet e arrestit dhe pr grat. Plani pr protokolin shtes
pr t drejtat e grave, ende nuk sht materializuar.
Komisioni, gjithashtu drgon misione pr hulumtimin e fakteve dhe n raste t veanta,
sikurse ai i vitit 1995 pas ekzekutimit t nnt antareve t Lvizjes pr Mbijetimin e
Popullit Ogoni, n nj gjykim t padrejt, organizon edhe sesione t jashtzakonshme.
Nj pjes e rndsishme e fuqis s Komisionit vjen nga Organizatat Joqeveritare t
Afriks dhe m gjer, t cilat lejohen t marrin pjes n gjitha takimet publike t
Komisionit. Shpesh, OJQ-t sjellin raste t shkeljeve t t drejtave t njeriut, si dhe
prkrahin punn e Komisionit dhe t raportuesve t tij special. Gjithashtu, sht e
rndsishme q shtetet ta bjn drejtprdrejt t aplikueshme Kartn n sistemet e tyre
nacionale. Kjo ka ndodhur pr shembull n Nigeri, ku si rezultat i OJQ-ve nigeriane, si
sht Projekti i t Drejtave Kushtetuese, jan paraqitur me sukses raste t shkeljeve t
Karts n gjykatat nigeriane.
Pas miratimit t Konvents s OKB-s pr t Drejtat e Fmijs m 1989, n vitin 1990
sht miratuar nj Kart Afrikane pr t Drejtat dhe Mirqenien e Fmijs. Sidoqoft,
kjo ka hyr n fuqi vetm n vitin 1999, kurse deri n vitin 2001, at e kan ratifikuar 27
shtete t Unionit Afrikan. Karta Afrikane parashikon edhe themelimin e nj Komiteti
Afrikan t Ekspertve pr t Drejtat dhe Mirqenien e Fmijs, i cili duhet t mblidhet s
paku nj her n vit. Duke pasur parasysh procesin e gjat t ratifikimit, mbetet t shihet
nse kjo konvent dhe komiteti i saj do t japin rezulatate t mira.
57
1V. REGJIONET TJERA

Nj Kart Arabe pr t Drejtat e Njeriut, e cila sht hartuar nga ekspertt arab t t
drejtave t njeriut sht miratuar n vitin 1994 nga Kshilli i Ligs s Shteteve Arabe
(Rezoluta 5437 e 15 Shtatorit 1994), mirpo deri n vitin 2002 nuk ka hyr n fuqi.
Me gjith disa prpjekje si ajo e Asociacionit t Azis Jugore pr Bashkpunim Regjional
nj Konvent mbi Marrveshjen Rajonale pr Promovimin e Mirqenies s Fmijs 2002,
dallimet e shumta q ekzistojn brenda rajonit, e kan br t pamundur miratimin e nj
instrumenti regjional t Azis pr t Drejta t Njeriut, ose themelimin e nj Komisioni
Aziatik pr t Drejtat e Njeriut. Sidoqoft, prpjekjet q jan duke u br brenda fushave
t integrimeve si n ASEAN ose Forum Azia-Pacific t Institucioneve Nacionale pr t
Drejta t Njeriut, m n fund brenda nj t ardhme t caktuar, mund t ojn drejt krijimit
t nj Komisioni Aziatik pr t Drejtat e Njeriut. N nivel t shoqris civile, n vitin
1998 gjat shnimit t 50 vjetorit t Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut
(UDHR), nn udhheqjen e Qendrave Aziaitke pr Burime Ligjore t Hong Kongut,
mse 200 OJQ aziatike, hartuan nj Kart Aziatike pr t Drejtat e Njeriut si nj Kart
t Popullit. Gjithashtu, ekziston nj Bisedim Euro-Aziatik, mes Bashkimit Evropian
dhe 10 shteteve t ASEM-it (Takimit Evropian dhe Aziatik) pr t drejtat e njeriut, i cili
deri tani ka mbajtur katr sesione. Bisedime t ngjashme ekzistojn edhe ndrmjet
Bashkimit Evropian dhe Kins.
Marrveshja pr Partneritet e Cotonou-s e vitit 2000, si nj marrveshje
ndrregjionale, ndrmjet 78 shteteve afrikane, karibike dhe pacifike dhe 15 shteteve
antare t Bashkimit Evropian, n Nenin 9 (2) prkujton se respekti pr t drejtat e
njeriut, parimet demokratike dhe sundimin e ligjit . . . prbjn elementet kryesore t
ksaj marrveshjeje.
SHEMBULLI I PAKTIT T STABILITETIT PR EJL-n

Pakti i Stabilitetit pr Evropn Juglindore (SEE), i nnshkruar zytarisht m 1999 n
Sarajev, u kushton rndsi t veant t drejtave t njeriut dhe t minoriteteve. Pr kt
qllim, Grupi Punues pr t Drejtat e Njeriut dhe t Minoriteteve i ktij pakti me seli
58
n Lubjan, ka zhvilluar nj strategji t prbashkt dhe ka bashkuar nj numr t madh t

aktiviteteve pr prmirsimin e marrdhenieve etnike, mbrojtjen e minoriteteve dhe t t
drejtave t njeriut.
N mesin e projekteve bashkpunuese brenda Grupit Punues, sht edhe rrjeti i qendrave
pr t drejta t njeriut i Evrops Juglindore, i njohur si Rrjeti HRC i SEE. Ky rrjet i
prbr nga 9 qendra, kryesisht t bazuara n universite dhe i koordinuar nga ETC e
Gracit, s bashku me qendrn pr t drejta t njeriut n Sarajev, organizojn trajnime n
nivel vendor, shkolla verore pr t drejtat e njeriut si dhe projekte hulumtuese si sht,
Doracaku i t Drejtave t Njeriut pr Joavokatt. Ky rrjet bn prpjekje q t kontribuoj
pr zhvillimin e kulturs s t drejtave t njeriut n Evropn Juglindore, duke vetdijsuar
njerzit pr t drejtat e tyre dhe duke i pajisur ata me dije pr t kontribuar n
transformimin e shoqrive t tyre drejt sundimit t ligjit, pr t drejtat e njeriut dhe pr
demokraci, si tri elementet kryesore t identitetit evropian.
I. PROBLEMI I MOSPRGJEGJSIS
Lufta kundr mosprgjegjsis dhe ajo pr prgjegjsi sht shndrruar n nj shqetsim
t gjer global. Nj nga problemet kryesore sht parandalimin i krimeve t mtutjeshme,
t cilat shpesh po marrin formn e shkeljeve t rnda t t drejtave t njeriut dhe t s
drejts humanitare. Praktikat e lirimit t shkelsve m t mdhenj t t drejtave t njeriut
n bot nga prgjegjsia, jan br me qllim q t bindin udhheqsit jodemokratik, e
m s shpeshti gjeneralt e ushtris q ti transferojn pushtetet n qeverit e zgjedhura
n mnyr demokratike. Kjo nuk duhet t ngatrrohet me amnistin, e cila jepet
menjher pas prfundimit t luftrave dhe ndrrimit t regjimeve pr shkeljet m t
vogla. Mosprgjegjsia sht e kundrta e prgjegjsis, e cila, pr shembull, n nivel
vendor dhe ndrkombtar, realizohet n mnyr t vazhdueshme prmes themelimit t
tribunaleve dhe gjykatave ndrkombtare penale, qoft speciale qoft t prgjithshme.
Me qllim t parandalimit t shkeljeve t t drejtave t njeriut, konventat e caktuara
ndrkombtare, sikurse Konventa e OKB-s kundr Torturs e vitit 1948, parasheh
detyrimin pr dnim universal t kryesve t krimeve. N rastin e ish-dikatorit t Kilit,
Gjeneralit Augusto Pinoetit (Augusto Pinochet) n vitin 1998, nj gjyqtar spanjoll ka
59
krkuar nga Britania e Madhe ekstradimin e tij, krkes e cila sht aprovuar me nj
vendim t jashtzakonshm t Dhoms s Lordve, por q nuk sht ekzekutuar pr
shkak t gjendjes s keqe shndetsore t Pinoetit. Parimi i jurisdiksionit universal
aplikohet nga Gjykata Penale Ndrkombtare (ICC) dhe n nivel kombtar.
Format e tjera t realizimit t prgjegjsis, pa domosdoshmrin e ndshkimit t
kryesve, jan Komisionet e Pajtimimt dhe t s Vrtets, t cilat si foma t drejtsis
jondshkimore, jan themeluar n Afrikn Jugore dhe n shtete t tjera. Kto komisione u
japin viktimave shans, q s paku ta din t vrtetn dhe q shoqria t msoj leksione
nga e kaluara.
N rastin e Argjentins, Komisioni Interamerikan pr t Drejtat e Njeriut ka vendosur se
ligjet pr amnisti, t cilat prjashtojn prgjegjsin, paraqesin shkelje t s drejts pr
mbrojtje ligjore dhe pr gjykim t drejt. Gjithashtu, ka ekzistuar edhe nj fushat
ndrkombtare kundr mosprgjegjsis, n t ciln OJQ-t lokale kan luajtur rolin
kryesor. Dhe si prfundim, n vitin 1998 jan hequr ligjet pr amnisiti.
J. JURISDIKSIONI NDRKOMBTAR PENAL
N baz t statutit t Gjykats Ndrkombtare Penale (ICC), t miratuar n Rom n
vitin 1998, e cila ka hyr n fuqi n vitin 2002, ICC-ja sht themeluar si gjykat e
prhershme n Hag. Jurisdiksioni i saj mbulon krimet e gjenocidi, krimet kundr
njerzimit t kryera si pjes e sulmeve t gjra sistematike t drejtuara kundr do
popullate civile, q prfshijn rastet e dhunimit, skllavris seksuale, shtatzansis s
detyrueshme, ose fardo forme tjetr t dhuns s rnd seksuale, zhdukjes s dhunshme
t popujve ose akteve t ngjashme njerzore q shkaktojn vuajtje t mdha, q mund t
jen dmtime serioze t shndetit mental ose shndetit fizik.
Tribunali Ndrkombtar Penal pr Ish-Jugosllavin (ICTY) me seli n Hag, sht
themeluar m 1993, si gjykat ad hoc nga Kshilli i Sigurimit i OKB-s, q t trajtoj
shkeljet masive t t drejtave t njeriut dhe t ligjeve humanitare n territorin e ishJugosllavis. Kshtu, kompetencat e saj prfshijn shkeljet e rnda t konventave t
Gjenevs t vitit 1949 pr mbrojtjen e viktimave gjat konflikteve t armatosura, krimet
60
kundr njerzimit, si jan vrasja, trotura, dhunimi dhe aktet tjera njerzore, t kryera
gjat konfliktit t armatosur, si dhe krimet e gjenocidit. Kjo gjykat e ndan prokurorin e
njjt me Tribunalin Ndrkombtar Penal pr Ruandn (ICTR) n Arusha, e cila
sht themeluar pas gjenocidit t vitit 1994. Ndrsa, pr Sierra Leonen dhe Kamboxhn
jan themeluar Gjykata speciale.
Sikurse n rastin e ICTY dhe t ICTR, jurisdikcioni i ICC paraqet plotsim t
jurisdikcionit vendor. Vetm ather kur shteti nuk dshiron ose nuk sht n gjendje t
ndjek kryesit e krimeve, ICC merr jurisdiksionin mbi ato raste. T gjitha kto gjykata
bazohen n parimin e prgjegjsis individuale, pa marr parasysh pozitn zyrtare t t
akuzuarit.
Gjykata Speciale pr Sierra Leonen, si gjykat gjysmndrkombtare do t hetoj
rastet e vrasjeve, dhunimeve, skllavris seksuale, shfarosjes, veprave t terrorit,
robrimit, vjedhjeve dhe djegieve. Qllimi i ksaj gjykate sht ti ndshkoj vetm ata
individ q kan prgjegjsi m t mdha pr vuajtjet e popullit t Sierra Leones. N kt
mnyr pretendohet q, prmes mekanizmave ligjore, t promovohet pajtimi kombtar
dhe n kt mnyr ti kontribuohet paqes s vazhdueshme.
K. INICIATIVAT E T DREJTAVE T NJERIUT N QYTETE
Programet pr forcimin e t drejtave t njeriut n nivel komunal, paraqesin nj qasje t re
pr prdorimin e kornizs s t drejtave t njeriut si udhzues pr zhvillim ekonomik dhe
shoqror. N baz t inciativs s PDHRE-s, Lvizjes Popullore pr Arsimim n t
Drejtat e Njeriut duke prdorur arsimimin pr t drejta t njeriut si strategji t
zhvillimit shoqror disa qytete, si jan Rosario (Argjentin), Thies (Senegal), Nagpur
(Indi), Kati (Mali), Dinapur (Bangladesh), popujt autokton t Arbasit (Filipine) dhe
qyteti i Gracit (Austri), kan shpallur veten qytete t t drejtave t njeriut ose bashki
t t drejtave t njeriut.
Nj tjetr inciativ sht ndrmar nga qyteti i Barcelons, ku n bashkpunim me qytetin
e San Denisit (Saint Denis) n vitin 1998, kan hartuar Kartn Evropiane pr Mbrojtjen
e t Drejtve t Njeriut n Qytete, e cila deri n vitin 2003, sht nnshkruar nga m
61
shum se 300 qytete, kryesisht t Evrops Mesdhetare. Karta prmban detyrime politke t
bazuara n t drejtat ndrkombtare t njeriut, pr t drejtat e migrantve dhe pr
mbrojtjen e t drejtave t njeriut, rekomandon themelimin e institucioneve dhe
procedurave lokale, si jan ombudspersoni, kshillat pr t drejta t njeriut ose bilance
pr vlersimin e t drejtave t njeriut. Gjat takimeve t tyre t rregullta, qytetet dhe
bashkit shkmbejn mes vete prvojat nga praktikat e mira.
Prparsia e strategjis s promovimit t t drejtave t njeriut ndrmjet komuniteteve n
nivel komunal, qndron n faktin se n kt rast, t drejtat e njeriut mund t adresohen
gjat prditshmris. Metoda e sugjeruar nga PDHRE dhe me sukses e aplikuar n
praktik, paraqet fillimin e zhvillimit t nj plani t prbashkt dhe identifikimit t
gjendjes s realizimit dhe shkeljeve t drejtave t njeriut n qytete, e cila do t shpjer
drejt hartimit t nj strategjie, q do t shndrrohet n program pr veprim. N kt
proces, qytetart i shqyrtojn ligjet dhe politikat mbi prdorimin e burimeve t qytetit t
tyre. N mnyr q qytetart t tejkalojn problemet lidhur me t drejtat e njeriut npr
qytete t tyre, zhvillojn plane pr prforcimin dhe realizimin e t drejtave t njeriut. S
bashku me autoritetet, ata prbetohen q t gjitha vendimet, politikat dhe strategjit do t
bazohen n t drejtat e njeriut.
Pr kt qllim, sht zhvilluar nj qasje e prgjithshme ndaj t drejtave t njeriut, q
nnkupton se t gjitha t drejtat civile, politke, ekonomike, sociale dhe kulturore, duke
prfshir edhe perspektivn gjinore, jan adresuar si nj trsi. Me qllim q populli t
vetdijsohet pr t drejtat e tyre, ligjrimet, msimet dhe aktivitetet trajnuese, duke
prfshir ktu edhe programin trajnimi i trajnerve pr msues, administrator, polic,
puntor shndetsor dhe social, udhheqs t shoqatave bashkiake dhe OJQ-ve, jan t
nj rndsie primare. Mbikqyrjen e procesit pr nj periudh kohore afatgjat, e bjn
sistemet monitoruese, si pr shembull Komitetit Drejtues, i cili prfshin t gjith sektort
e shoqris.
Ndrkaq, n nivel ndrkombtar, sht n formim e sipr nj asociacion i qyteteve t t
drejtave t njeriut, i cili do bj mbikqyrjen e vetkontrollit t domodoshm dhe
seriozitetit t prpjekjeve t antarve t tij.
62
SHEMBULLI I NAGUPRIT, QYTET I T T DREJTAVE T

NJERIUT N INDI
Faza 1 (janar qershor 1999): Identifikimi i problemeve dhe bartsve kryesor.
Faza 2 (korrik 1999 qershor 2000): Konsolidimi i aktiviteteve me ndihmn e grupeve
punuese.
Faza 3 (korrik 2000 dhjetor 2002): Ndrtimi i kapaciteve dhe aktiviteteve trajnuese;
mobilizimi i bashksive n lagje etj.
SHEMBULLI I KATIT, QYTET I T T DREJTAVE T NJERIUT

N MALI
Prill 2000: Fillimi i procesit
Shkurt 2001: Asambleja e Prgjithshme e Pjesmarrsve Strategjik: themelimi i
Komitetit. pr Orientim dhe Koordinim, si dhe i zyrs pr operacionalizim.
Dhjetor 2001: Kshilli i Personave Eminent pr Kshillim.
2002/2003: Zhvillimi i Planprogramit dhe Seminaret Trajnuese pr Arsimim mbi t
Drejtat e Njeriut.
SHEMBULLI I GRACIT, QYTET I T T DREJTAVE T NJERIUT

N AUSTRI
Shtator 2001: Vendimi unanim i Kshillit t Qytetit t Gracit.
Maj 2001: Ceremonia formale e inagurimit n Universitetin e Gracit, n prezencn e znj.
Shulamith Koeing.
Qershor 2002: Prezentimi i planit dhe draftprogramit pr veprim, t hartuar n Kuvendin
Komunal t Gracit, me ndihmn e m shum se 100 individve dhe organizatave.
Tetor 2003: Konferenca pr rezulatet e fazs s par t implementimit.
Ky proces koordinohet nga Qendra Evropiane e Trajnimeve dhe Hulumtimeve pr t
Drejtat e Njeriut dhe Demokraci (ETC) n Grac, e cila gjithashtu ofron programe t
ndryshme pr arsimim n fush t t drejtave t njeriut.
63
L. SFIDAT DHE MUNDSIT GLOBALE PR T DREJTAT E NJERIUT

Pas disa dekadave t suksesshme n prcaktimin e standardeve, tani si sfid kryesore e t
drejtave t njeriut, sht br implementimi i detyrimeve t ndrmarra. Jan zhvilluar
disa metoda pr prforcimin e implementimit t t drejtave t njeriut, si n nivel lokal dhe
kombtar, ashtu edhe n nivel ndrkombtar. N mesin e tyre parashihet edhe nj
qndrim m aktiv i komunitetit ndkrombtar prmes caktimit t zyrtarve pr t drejtat e
njeriut n misione ndrkombtare dhe instuticionalizimit t shtjes s t drejtave t
njeriut n terren, q parashihet t ket efekt t rndsishm parandalues.
Respekti pr t drejtat e njeriut n nivel lokal dhe kombtar, gjithashtu sht forcuar
prmes ndrtimit t kapaciteteve t institucioneve vendore pr t drejtat e njeriut, si
jan qytetet e t drejtave t njeriut dhe themelimi i institucioneve kombtare pr
promovimin dhe monitorimin e t drejtave t njeriut, ku organizatat joqeveritare si
prfaqsuese t shoqris civile e luajn rolin kryesor. Ashtu si shihet edhe nga
protokoli shtes pr t drejtat e fmijs, shtjet lidhur me bioteknologjin, inxhinierin
gjenetike dhe tregtin me organe njerzore, nevojat pr prcaktimin e standardeve n
fushat e reja sht ende e pranishme.
Ashtu sikurse n qasjen e ILO-s, t drejtat ekzistuese t njeriut, n t njjtn koh mund
t bhen edhe m t dukshme prmes fokusimit n t drejtat kryesore. Sfidat e reja
mund t shihen edhe nga ekzistimi i nevojs pr kushtim t vmendjes marrdhnieve
mes t drejtave t njeriut dhe t drejts humanitare, si jan standardet fundamentale t
njerzimit.
Moduli pr t Drejtat e Njeriut n Konfliktet e Armatosura. E njjta
gj vlen edhe pr marrdhnien mes t drejtave t njeriut dhe t drejts s refugjatve,

q ekziston si n shkalln e parandalimit t problemeve t refugjatve, ashtu edhe n at
t kthimit t tyre. N t dyja kto raste, vendimtare sht gjendja e t drejtave t njeriut
n vendin e origjins. Me qllim t trajtimit t personave t zhvendosur brenda territorit
t tyre, jan zhvilluar parimet udhzuese. Kjo ngre nj problem m t gjer si ai i t
drejtave t njeriut dhe parandalimit t konflikteve, ashtu edhe shtjen e
rehabilitimit dhe rindrtimit pas prfundimit t lufts, t cilat duhet t ndrmerren
duke u bazuar n t drejtat e njeriut dhe n sundimin e ligjit.
64
Prgjegjsia pr respektimin dhe shkeljen e t drejtave t njeriut sht br nj brengosje

globale, e cila krkohet jo vetm nga individt, por gjithashtu nga edhe nga institucionet
joshtetrore, kompanit transnacionale (TNCs) dhe organizatat ndrqeveritare si jan,
Banka Botrore, Fondi Monetar Ndrkombtar (IMF) dhe Organizata Ndrkombtare e
Tregtis (WTO).
N rastin e kompanive transnacionale, n baz t propozimit t Sekretarit t Prgjithshm
t Kombeve t Bashkuara Kofi Anan, n vitin 2000 sht lansuar Marrveshja Globale,
si nj qasje e re dhe inovative n procesin e globalizimit. Kompanit pjesmarrse i
pranojn 9 parimet kryesore nga fusha e t drejtave t njeriut, standardeve t puns dhe
mjedisit si dhe angazhohen n bisedimet e orientuara n problemet globale si sht roli i
biznesit n zonat e konfliktit.
Nj sfid e re ndaj siguris njerezore dhe t drejtave t njeriut ka rezultuar pas sulmeve t
11 Shtatorit, kur shtetet kan prforcuar masat antiterroriste, q pjesrisht kan rezultuar
n kufizimin e t drejtave themelore t njeriut.
Dispozitat ndrkombtare t pranuara gjrsisht si liria nga arrestimi arbitrar ose
burgimi i paafatizuar, e drejta n proces t drejt gjyqsor, e drejta n panel t pavarur,
gjykim t paanshm, gjyqtar t pavarur, prfaqsim ligjor ose liria nga trajtimi njerzor
dhe poshtrues jan dispozita q sot ndodhen nn rrethim. Ne duhet t trheqim nj vij
dhe ti mbrojm ato. Kjo paraqet, gjithashtu, nj pyetje t madhe t siguris. Kur siguria
definohet shum ngusht pr shembull, si asgj m shum se detyrimi i shtetit pr ti
mbrojtur shtetasit e vet ather nevoja pr siguri mund t shkaktoj shkeljen e t
drejtave t atyre q kan mbetur jasht rrethit t t mbrojturve.
SERGIO VIERIA DE MELLO, KOMESAR I LART I OKB-s PR T DREJTAT E
NJERIUT, 2003
M. BIBLIOGRAFIA
Alfredson, Gundumur et. Al. 1999. The Universal Declaration of Human Rights. Oslo:
Scandinavian University Press.
65
Alston, Philip and James Crawford (eds.). 2000. The Future of UN Human Rights
Treaty Monitoring. Cambridge: Cambridge University Press.
Alston, Philip (ed.). 1999. The EU and Human Rights. Oxford: Oxford University Press.
Andreopoulos, George J. and Richard Pierre Claude. 1997. Human Rights Education
for Twenty-First Century. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
An-Naim, Abdullahi Ahmed (ed.). 1992. Human Rights Cross-cultural Perspectives, A
Quest for Consensus. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Asia-Europe Foundation (ASEF). 2000. The Third Informal ASEM Seminar on Human
Rights. Singapore.
Bankie, B.F., Marias and J. T. Namiseb (comp.). 1998. Towards Creating a
Sustainable Culture of Human Rights: the Southern African human rights reader.
Windhoek: Macmillan.
Baefsky, Anne F. 2002. How to Complain to the UN Human Rights Treaty System.
Transnational Publishers.
Baxi, Upendra. 1994. Inhuman Wrong and Human Rights: Unconventional Essays.
Delhi: Har-Anand Publications.
Baxi, Upendra. 2002. The Future of Human Rights. Oxford University Press.
Benedek, Wolfgang (ed.). 1999. Human Rights in Bosnia and Herzegovina, Theory and
Practice. The Hague: Martinus Nijoff Publishers.
Benedek, Wolfgang, Esther M. Kissaakye and Gerd Oberleitnerv (eds.). 2002. The
Human Rights of Women: International Instruments and African experiences. London:
Zed Books.
Benedek, Wolfgang and Alice Yotopoulos-Marangopoulos (eds.). 2003. Anti-Terrorist
Measures and Human Rights, Kulwer Law International (upcoming).
66
Bjekovic, Sinisa, Vedrana Spahic-Vrkas and Nebojsa Vucinic (eds.). 2003. Human
Rights for Non-Lawyers. Sarajevo: DD Stamparija Svjetlost Fonica.
Buergenthal. Thomas, Diana Shelton and David Stewart. 2002. International Human
Rights in a Nutshell. St. Paul: West Group.
Buergenthal. Thomas, Diana Shelton. 1995. Protecting Human Rights in the Americas
Cases and Materials. 4th rev. ed., Kehl: Engel.
Caney, Simon and Peter Jones (eds.). 2001. Human Rights and Global Diversity.
London: Frank Cass Publishers.
Cassese, Antonio. 2001. International Criminal Law. A Commentary on the Rome
Statute for an Internaitonal Criminal Court. Oxford: Oxford University Press.
Council of Europe (ed.). 2000 (2nd ed.). Human Rights in Internaitonal Law, Basic
texts. Strasburg: Council of Europe Publishing.
Council of the European Union. 2002. Annual Report on Human Rights. Brussels:
European Communities.
Davidson, Scott. J. 1997. The Inter-American Human Rights System. Aldershot: Ashate
Publishing Company.
de Mello, Sergio Vieira. 2003. Statement to the Opening of the Fifty-Ninth Session of
the Commission on Human Rights of 17 March 2003; Report of the UN High
Commissioner for Human Rights and Follow-Up to the World Conference on Human
Rights, UN Doc. E/CN.4/2003/14 of 26 February 2003.
Donnelly, Jack. 2003 (2nd ed.). Universal Human rights in Theory and Practice. Ithaca
etc. Cornell University Press.
Dunne, Tim. and Nicholas J. Wheeler (eds.). 1999. Human Rights in Global Politics.
Cambridge: Cambridge University Press.
67
Evans, D. Malcolm and Rachel Murray. 2002. The African Charter on Human and
Peoples Rights. The System in Practice, 1986-2000. Cambridge: Cambridge University
Press.
Forsythe, David P. 2000. Human Rights in International Relations. Cambridge:
Cambridge University Press.
Freeman, Michael. 2002. Human Rights. Oxford: Polity
Galtung, Johan. 1994. Human Rights in Another Key. Polity Press.
Garcia, Ramirez. 2001. El Futuro del Sistema Inter-Americano de Proteccion de los
Derechos Humanos, in: Garcia Ramirez, S., (ed.), La jurisprudencia de la Corte
Interamericana de Derechos Humanos. Mexico, 1118-1144.
Ghai, Yash. 1999. Human Rights, Social Justice and Globalisation, in: Bell, D. And
Bauer, J. (eds.), The East Asian Challenge to Human Rights. Cambridge: Cambridge
University Press.
Ghai, Yash. 1998. Human Rights and Asian Values. Public Law Review, Vol. 9/3, 168182.
Goldewijk, Berma K., Adalid C. Baspineiro and Paulo C. Carbonari (eds.). 2002.
Dignity and Human Rights. The Implementation of Economic, Social and Cultural Rights.
Antwerp: Intersntia.
Gomien, Donna. 1998. Short Guide to the European Convention on Human Rights.
Strasbourg: Council of Europe (2nd ed.)
Gomien, Donna, David Harris and Leo Zwaak. 1996. Law and practice of the
European Convention on Human Rights and the European Social Charter. Strasbourg:
Council of Europe.
68
Hanski, Raija and Markku Suksi (eds.). 1999. An Introduction to the International
Protection of Human Rights. A Textbook, Turko/Abo: Institute for Human Rights . Abo
Akademi University (2nd ed.)
Ishay, Micheline R. (ed.). 1997. The Human Rights Reader: Major Political Writings,
Essays, Speeches and Documents from the Bible to the Present. London, Routledge.
Jones, John R.W.D. 2000. The Practice of the International Criminal Tribunals for the
Former Yugoslavia and Rwanda. Irvington-on-Hudson. NY: Transnational Publishers
(2nd ed.)
Maddex, Robert, L., 2000. Intenrational Encyclopedia of Human Rights. Washington:
Congressional Quarterly Press.
McRae, Rob and Don Hubert (eds.). 2001. Human Security and the New Diplomacy,
Protecting People, Promoting Peace. Montreal: McGill-Queens Univeristy Press.
Mernissi, Fatima. 1995. Arab Womens Rights ans the Muslim State in the Twenty-first
Century: Reflections on Islam as Religion and State. Faith and Freedom: Womens
Human Rights in the Muslim World. London, I.B. Tauris & Co.
Newman, Edward and Oliver P. Richmond (eds.). 2001. The United Nations and
Human Security. New York: Palgrave.
Nowak, Manfred. 1999. Human Rights Conditionality in Relationt to, and Full
Participation in, the EU, in: Alston, Ph. (ed.), The EU and Human Rights. Oxford:
Oxford University Press, 687ff.
Nowak, Manfred, 2003. International Human Rights Regime. Kulwer Law International.
Office of the High Commissioner for Human Rights et al. 1997. Manual on Human
Rights Reporting. Office of the High Commissioner for Human Rights.
Office of the High Commissioner for Human Rights. 1998 (3rd ed.). Basic Human
Rights Instruments. Geneva: United Nations Publication.
69
OSCE. 2000. OSCE Handbook. Vienna.

Ramcharan, Bertrand G. 2002. Human Rights and Human Security. The Hague etc.:
Martinus Nijhoff Publishers.
Robertson, Geoffrey. 2002. Crimes Against Humanity. The Struggle for Global Justice.
London: Penguin.
Sen, Amartya K. 1999. Culture and Human Rights. Development as Freedom. Oxford:
Oxford Uniersity Press.
Sicilanos, Linos-Alexander and Christiane Bourloyannis-Vrailas (eds.). 2001. The
Prevention of Human Rights Violations. The Hague: Martinus Nijhoff Publishers.
Smith, Rhona. 2003. Textbook on International Human Rights. Oxford: Oxford
University Press.
Steiner, Henry J. and Philip Alston. 2000 (2nd ed.). International Human Rights in
Context, Law, Politics, Morals, Text and Materials. New York: Oxford University Press.
Symoniders, Janusz and Vladmit Volodin (eds.). 2001. A Guide to Human Rights,
Institutions, Standards, Procedures. Paris: UNESCO.
Symoniders, Janusz and Vladmit Volodin. 1999 (2nd ed.). UNESCO and Human
Rights, Standard-Setting Instruments, Major Meetings, Publications, Selection of
documents and introduction. Paris: UNESCO.
Symoniders, Janusz (ed.). 2000. Human Rights: Concept and Standards. Ashgate:
UNESCO.
Todorovic, Mirjna (ed.). 2003. Culture of Human Right, Belgrade Human Rights Centre.
Umozurike, U. Oji. 1997. The African Charter on Human and Peoples Rights. The
Hague: Martinus Nijhoff Publishers.
70
Weston, Burt H. And Stephen P. Marks. 1999. The Future of International Human
Rights. New York: Transnational.
Willets, Peter (ed.). 1996. The Conscience of the World, The Influence of NonGovernmental Organizations in the UN System. London: Hurst.
Wilson, Richard A. 1997. Human Rights, Culture and Context, Anthropological
Perspectives. London: Pluto Press.
NDALIMI I TORTURS
DINJITETI NJERZOR DHE INTEGRITETI PERSONAL
TRAJTIMI NJERZOR DHE POSHTRUES
TORTURA
>>Askush nuk bn ti nnshtrohet torturs apo trajtimeve ose dnimeve t tjera mizore,
njerzore dhe poshtruese.<<
Neni 5, DEKLARATA UNIVERSALE PR T DREJTAT E NJERIUT
TREGIMI ILUSTRUES
M 25 nntor t vitit 1991, rreth ors 9:00 t mngjesit u ndalova nga policia. N ato
momente nuk kishte probleme. . . M pas u drgova n stacionin policor n Bobigni. M
drguan n katin e par ku filluan t m godasin prafrisht tet persona. U detyrova t
ulem n gjunj. Nj polic m kapi flokt dhe m ngriti lart. Nj polic tjetr m godiste
vazhdimisht n kok me nj mjet q i ngjate shkopit t bejzbollit. Edhe nj tjetr polic
vazhdonte t m grushtonte dhe godiste pas shpins. Marrja n pyetje zgjati prafrsisht
nj or . . . M 26 nntor, gjat dits u mora prsri n pyetje nga tre ose katr polic,. . .
Me at rast m kapn flokt dhe m goditn me shkop. . . T gjith vazhduan t m
lndojn deri n ora 1:00 t mngjesit. M duket s ky keqtrajtim ka filluar diku rreth
ors 19:00. N nj moment, ata m detyruan t dal n nj korridor t gjat ku polict,
pr t cilt un mendoj se ishin kujdestar, m trhiqnin flokt dhe m detyruan t vrapoj
prgjat korridorit, deri sa t tjert ishin pozicionuar n ann tjetr dhe m rrzonin. . .
Pas asaj, m drguan n nj zyre ku u krcnova me djegie nse nuk do t flisja. Kur
refuzova, ata ndezn dy llampa shprthyese, t cilat ishin t lidhura me dy shishe t vogla
71
t mbushura me gas. Ata m detyruan t ulem n tok, ku kishin vendosur llampat

eksploduese nj metr larg kmbve t mija, nga t cilat m par mi kishin zbathur
kpuct. N t njjtn koh ata vazhdonin t m godisnin. Pas ktij keqtrajtimi, ata
tregonin dhe m sprkatnin me nj gjilpr, duke m krcnuar se do t m injektonin.
Kur pash at, un grisa mngn e kmishs sime dhe thash: Vetm vazhdoni, por nuk
guxoni; ashtu edhe si mendova, ata nuk zbatuan krcnimin e tyre. . . Polict m lan t
qet pr 15 minuta, pastaj njri prej tyre m tha: Ju arabt knaqeni duke ju shtypur.
Ata m kapn, m detyruan t zhvishem dhe njri prej tyre m futi nj shkop t vogl dhe
t zi n anusin tim.
Vini re. Kur Z.Selmouni kujton at sken, ai menjher fillon t qaj.
Jam i vetdijshm se kjo q ju tregova sht shum serioze, por e gjitha sht e vrtet,
un e kam prjetuar krejt at keqtrajtim . . .
Gjykata Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, pas shqyrtimit t fakteve dhe provave t rastit
Selmouni vs France, me 28 korrik 1999, vendosi unanimisht se n kt rast sht shkelur
Neni 3 i Konvents Evropiane pr t Drejtat e Njeriut.
BURIMI:GJYKATA EVROPIANE PR T DREJTAT E NJERIUT, RASTI
SELMOUNI V. FRANCE, VENDIMI I 28 KORRIKUT 1999, STRAZBURG, FRANC.
PYETJET PR DISKUTIM
1. Si do ta kishit karakterizuar at ka i ka ndodhur Z. Selmouni? far mendime ka
nxitur ky tregim te ju?
2. ka mendoni se duhet br pr parandalimin e ngjarjeve t tilla?A jeni t vetdijshm
pr ekzistim e ndonj mekanizmi t nivelit lokal, regjional ose ndrkombtar?
3. Si mendoni q shoqria mund t prkrah dhe ndihmoj viktimat sikurse Z. Salmouni?
4. A do t kishit pasur tjetr qndrim sikurse t kuptonit se Z.Salmouni ka qen diler i
drogs? Pse?
1. Nj Bot e Lir nga Torura
72
Imagjinoni trupin tuaj t trin me dhimbje, si dhe shpirtin tuaj t lnduar e t atrofizuar
nga frika. Se e keni humbur lirin dhe jeni deprivuar nga dinjiteti njerzor. Se e ndieni
dhimbjen, poshtrimin dhe pafuqin pra, jeni br viktim e torturs. . .
Format e rnda t keqtrajtimit shpesh lidhen dhe ndodhin n ato shoqri dhe shtete, ku
shkeljet e t drejtve t njeriut jan prditshmri. Me gjith mendimin e gjr se tortura
sht nj fenomen i shoqrive t varfra dhe jocivilizuese, sht mjaft befasues fakti se,
tortura praktikohet n t 2/3 e vendeve t bots, prfshir gjithashtu pranin edhe n
shtetet e zhvilluara industriale. Edhe pse trotura dhe format e tjera t keqtrajtimit, jan t
pranishme n mbar botn, ajo ka e dallon nj vend prej tjetrit, sht mnyra dhe shkalla
e aplikimit t saj.
Ndalimi i torturs sht absolut dhe kjo sht theksuar n shum marrveshje
ndrkombtare dhe regjionale. Kjo i takon atij grupi t t drejtave t njeriut t cilat
konsiderohen si t patjetrsueshme, e q vlejn n t gjitha rrethanat dhe t cilat nuk
lejohet t derogohen nga shteti pr fardo arsye. Tortura dhe keqtrajtimi, sipas t drejts
zakonore ndrkombtare, gjithashtu kosiderohen si t ndaluara. Sidoqoft, me gjith kt
ndalim, tortura dhe keqtrajtimi praktikohen edhe sot. Tortura dhe trajtimi njerzor dhe
poshtrues, ndodhin shpesh dhe n mnyr t vazhdueshme, ato ndoshta jan duke
ndodhur edhe gjat ktyre momenteve; ato ju ndodhin njerzve t deprivuar nga liria,
atyre q u takojn grupeve tjera etnike, sociale dhe kulturore, t rinjve apo t moshuarve,
si dhe grave e burrave. Askush nuk sht imun ndaj torturs; gjithkush mund t bhet
viktim e saj. Pr nj koh t gjat, tortura dhe trajtimi njerzor dhe poshtrues jan
konsideruar vetm si karakteristik e kohve t lufts dhe skllavris, deri sa kur kan
ndodhur gjat paqes, nuk jan prfillur fare. N rast se bhet nj ekzaminim m i afrt i
rasteve t torturs dhe trajtimit njerzor dhe poshtrues, bhet e qart se format m
rnda t keqtrajtimit, nuk i takojn vetm t kaluars. Prgjat viteve me radh, deri sa
njerzimi ka prparuar dhe sht zhvilluar, metodat brutale t kohs s vjetr dhe t
mesme t keqtrajtimit, jan zavendsuar me metoda m t sofistikuara, por q gjithashtu
jan mizore. Sidoqoft, efekti dhe rezultati i tyre nuk ka ndryshuar; tortura dhe format
tjera t keqtrajtimit, vazhdojn t jen krcnim serioz pr sigurin njerzore, sikurse
73
edhe pr integritetin fizik dhe psikik t qenieve njerzore, prandaj jan duke vazhduar
krkesat pr prpjekje m t organizuar me qllim t parandalimit t paraqitjes s tyre.
Zhvillimet bashkkohore, sidomos n fushn e s drejts ndrkombtare, sikurse edhe
metodat e gjera dhe t shpejta pr shprdarjen e informatave, kan trhequr vmendjen n
gjith botn dhe kan ngritur vetdijen pr problemin e torturs dhe t formave t tjera t
keqtrajtimit serioz. Si zyrat qeveritare, ashtu edhe organizatat joqeveritare kan filluar t
trajtojn jo vetm pasojat e shum formave t keqtrajtimit, por edhe shkaqet e tyre t
shfaqjes. Standarde ndrkombtare plotsisht t qarta pr mbrojtje dhe parandalim jan
prcaktuar dhe jan pranuar gjersisht. Pr m tepr, nj trup i tr i hetimeve,
monitorimeve dhe mbikqyrjes jan zhvilluar me qllim t sigurimit t standardeve t
parandalimit dhe t drejts s patjetrsueshme t ndalimit dhe dnimit t torturs dhe
formave t tjera t trajtimit mizor, johuman dhe poshtrues.
Ndalimi i torturs dhe siguria njerzore. Krcnimi i torturs dhe keqtrajtimit paraqet
nj krcnim t drejtprdrejt pr sigurin e do personi. Kshtu q, mbrojtja e jets
njerzore, sigurimi i integritetit fizik dhe psikologjik pr qeniet njerzore sht
shndrruar n interes qendror t konceptit t siguris njerzore. Rruajtja e
pacenueshmris s jets s do qenieje njerzore sht e lidhur ngusht me ndalimin
absolut t torturs dhe do forme tjetr t keqtrajtimit. Realizimi i plot i t drejts pr
jet dhe integritet personal, si dhe ndalimi absolut i torturs dhe formave t tjera t
trajtimit mizor, johuman dhe poshtrues paraqet prioritet t do krkese pr siguri
njerzore. Pa dyshim, ngritja e vetdijes njerzore pr t drejtat e njeriut prmes arsimit
n t drejtat e njeriut, s bashku me strukturn e prmirsuar ligjore pr mbrojtje dhe
parandalim t torturs dhe keqtrajtimit, do t bhen gurthemelet e prmirsimit t siguris
dhe mirqenies njerzore. Statuti i Gjykats Ndkombtare Penale, themelimi i s cils
fuqishm sht avancuar nga Rrjeti i Siguris Ndrkombtare, n mnyr eksplicite njeh
torurn si krim kundr njerzimit dhe krim t lufts dhe n kt mnyr v nj theks t
veant n mbrojtjen e jets dhe siguris njerzore.
>>Njeriu q torturon njeriun sht aq shpirtlig sa nuk mund t prshkruhet<<
HENRY MILLER
2. DEFINIMI DHE PRSHKRIMI I SHTJES
74
SHT TORTURA?
T definuarit e fenomenit t torturs dhe keqtrajtimit n mnyr gjersisht t pranueshme,
ka qen sfidim pr nj koh t gjat, edhe pse dnimi dhe ndalimi i tyre n prgjithsi
kan qen t pranuara si norma t s drejts ndrkombtare zakonore, q jan aplikuar n
t gjitha shtetet. Dispozitat e pranuara ndrkombtare pr ndalim absolut t torturs, t
formuluara n nj numr t teksteve ligjore ndrkombtare, nuk kan qen nj garancion i
mjaftueshm pr ndalimin e paraqitjes s torturs. Dukej se gjithmon ka ekzistuar nj
shmangie n definim, duke ln nj hapsir interpretimi autoriteteve shtetrore me
qllim t sigurimit t pranimit t ktyre rregullave ndrkombtare n parim nga ana e
shteteve.
Definicioni ligjor i torturs sht prfshir dhe njohur nga gjitha shtetet nnshkruese t
Konvents s OKB-s Kundr Torturs dhe Trajtimit apo Ndshkimit tjetr Mizor,
njerzor dhe Poshtrues (UNCAT), t vitit 1984 (e cila sht miratuar n baz t
Rezoluts 39/46 t Asambles s Prgjithshme t 10 Dhjetorit 1984 dhe e hapur pr
nnshkrim, ratifikim dhe aderim; kurse hyri n fuqi m 26 qershor t vitit 1987).
Definicioni torturs n Nenin 1 t Konvents, e prcakton at si:
do veprim me t cilin personit tjetr i jan shkaktuar me dashje dhimbje ose vuajtje t
rnda, fizike dhe mendore, me qllim pr t marr prej tij ose prej ndonj personi tjetr
informacione ose pohime pr ta dnuar veprn t ciln ai ose ndonj person i tret e ka
kryer ose dyshohet se e ka kryer, apo me qllim q ai ose ndonj person i tret t
friksohet, t detyrohet, ose pr do arsye tjetr t bazuar n diskriminimin e fardo lloji,
kur dhembjet ose vuajtjet e tilla jan shkaktuar nga nj person zyrtar ose nga nj person i
tret q vepron me titull zyrtar, me nxitjen ose pajtimin e tij. Ky term nuk prfshin vuajtjet
ose dhembjet q jan pasoj vetm e sanksioneve ligjore, q u prkasin ose jan
shkaktuar prej tyre.
Edhe pse ky definicion nuk sht gjithprfshirs dhe nuk elaboron detajisht shkallt e
ndryshme t torturs dhe keqtrajtimit, sht me rndsi t theksohet se ky definicion
ligjor merr parasysh edhe dimensionin e tyre psikologjik dhe fizik. Ky definicion, po
ashtu prjashton sanksionet ligjore, pra sanksionet e parapara me legjislacion vendor, t
cilat n raste t caktuara nxisin pyetje nse kto sanksione jan n kundrshtim t plot
75
me frymn e Konvents. Sidoqoft, ky definicion i shtohet kuptimit t prgjithshm t

theksuar nga Komisioni i OKB-s pr t Drejtat e Njeriut, sipas tcili: t gjitha format
e torturs dhe trajtimit apo ndshkimit tjetr mizor, johuman dhe pashtrues, [. . .]
asnjher nuk mund t justifikohen n asnj rrethan, fardoqoft ajo. Raportuesi
Special i OKB-s pr tortur, gjithashtu ka thn se baza ligjore dhe morale pr
ndalimin e torturs dhe trajtimit apo ndshkimit tjetr mizor, njerzor dhe pashtrues
sht absolute dhe e domosdoshme, dhe se nga kjo nuk mund t hiqet dor n asnj
situat, ose tu nnshtorhen interesave, politikave dhe praktikave t tjera.
Me rastin e Dits Ndrkombtare t OKB-s pr Prkrahje t Viktimave t Torturs
26 qershori, Kshilli Ndrkombtar pr Rehabilitim t Viktimave t Torturs, vlersoi
se tortura sht nj ndr gjrat m t tmerrshme q njeriu mund ti bj tjetrit. Qllimi
i torturs sht shkaktimi i dhimbjeve sa m t mdha viktims dhe duke mos e ln t
vdes . . . Shkaktimi i qllimshm i dhimbjeve dhe vuajtjeve, qoft fizike ose psikike,
sht karakteristik si pr tortur ashtu edhe pr trajtim njerzor dhe poshtrues. N
terminologjin juridike baz pr dallim, edhe pse e vogl mes trajtimit njerzor e
poshtrues dhe mes torturs, sht natyra e veprimit dhe qllimi i tij, shkalla e
ashprsis, si dhe prdorimi i metodave mizore. Me fjal t tjera, sa m mizor dhe i
dhimbshm t jet nj veprim i qllimshm, gjykata ka predispozita ta shqyrtoj at
veprim si rast t torturs.
Sipas UNCAT-it, elementet dalluese t torturs jan:
Veprimi i qllimshm q shkakton vuajtje t rnda fizike dhe psikike;
Akti i shkaktuar me qllim t caktuar;
Nga nj zyrtari shtetror ose person q vepron n cilsi zyrtare.

METODAT E TORTURS SI BHET TORTURA?
N parim, do gj, duke filluar nga uji, elementet shtpiake mund t shndrrohen n
instrumente t torturs. Sidoqoft, sot mjetet dhe metodat e torturs kan prparuar n
vend se t stagnojn; dhe si rezultat kjo ka ndikuar n ngritjen e mizoris dhe
johumanitetit t tyre. Nj numr i teknikave t torturs q prdoren shpesh, nuk ln
shenja t dukshme n trup, por gjithsesi kan ndikim shum t madh n organet e
76
brendshme, sikurse edhe n integritetin psikik t viktims. N prgjithsi, metodat e

torturs mund t klasifikohen n dy grupe kryesore: fizike dhe psikike.
Tortura fizike i shkakton viktims dhimbje t mdha dhe vuajtje t rnda. N format m
mizore ajo mund te sjell deri te gjymtimi, shmtimi ose lndime t prhershme. Metodat
m t shpeshta t torturs prfshijn rrahjen me krba, objekte t metalit, gur, kabll,
shkop, shqelmim, goditje dhe prplasje pr muri. T ashtuquajturat metoda falaka ose
phalange (rrahja e viktims n mnyr t ashpr n shputat e kmbve t tyre),
prdoren shum, sikurse edhe metoda e elektroshokut, e zhytjes n uj, lidhjes dhe
djegieve me cigare ose ekspozimi i viktims n temperatura ekstreme t ulta ose t larta.
Tortura psikike prfshin teknikat e deprivimit dhe rraskapitjes, si jan, deprivimi nga
ushqimi, uji, gjumi, pajisjet higjienike, deprivimi nga format e komunikimit si jan
izolimi ose pamundsia e kontaktimit me t burgosurit e tjer ose t tjert jasht burgut,
shtrngimi ose krcnimi prmes detyrimit t prezencs gjat torturs s tjerve,
krcnimi pr ekzekutim, ose simulimi i ekzekutimt, poshtrimi dhe terrorizimi i
vazhdueshm etj. Po ashtu, dhuna seksuale shpesh prdoret sikurse metod fizike ashtu
edhe psikike pr paaftsimin e viktimave. T gjitha metodat e prdorura jan goditje e
rnd pr dinjitetin e qenieve njerzore dhe shkeljen e t dejtave t tyre. Bota e lir nga
tortura nnkupton botn e lir nga shkaktimi i qllimshm i dhimbjes dhe prdorimit t
mjeteve mizore nga nj person ndaj tjetrit.
Motivet e Torturs Pse ushtrohet tortura?
Motivet pr tortur jan t ndryshme, por kryesisht ato udhheqen nga paramendimet dhe
qllimet e caktuara. Shpesh, dshira pr t treguar fuqi ose thjesht pr ta fshehur ligsin
rezultojn n tortur dhe forma tjera t keqprdorimit.
Gjat epokave t ndryshme t historis, tortura sht prdorur si mjet pr t marr dhe
ushtruar pushtetin ndaj kundrshtarve ose njerzve t cilt kishin ide prparimtare dhe t
cilt paraqitnin krcnim pr autoritetet ose qeverit e caktuara. Prandaj, tortura kryesisht
sht prdorur si metod e shtypjes dhe represionit politik, pastaj dnimit, hakmarrjes
si dhe heshtjes s opozitn. Edhe pse pranimet e fajit t bra nn shtypje ose dhun
fizike jan t dyshimta ose nuk pranohen fare, tradicionalisht tortura sht prdorur si
mnyr pr marrjen e informatave dhe pranimin e fajit.
77
Trajtimi mizor dhe poshtrues, po ashtu sht prdorur si metod pr krcnim, friksim
dhe pr ushtrim t barbarizmit ndaj njerzve dhe si mjet pr poshtrimin dhe krijmin e
ndjenjs t njerzit pr padobishmri dhe inferioritet nga ana e tyre dhe kshtu t
shkatrroj personalitetin e tyre. T gjitha kto akte t cilat jan t motivuara nga qllimet
e ndryshme kan ndikim afatgjat n personalitetin e personave t torturuar. Prmirsimi
dhe rehabilimi fizik shpesh marrin vite t shumta, ndrsa pasojat nuk mund t shrohen
plotsisht n t gjitha rastet. Pr m tepr, te viktimat plagt psikike mbesin t pranishme
gjat tr jets s tyre dhe shpesh i pengojn ata t ken nj jet t qet.
Viktimat dhe kryesit e torturs, trajtimi njerzor dhe poshtrues
do kush mund t bhet viktim e torturs, sidomos n ato shoqri ku nuk ekziston
tradita e sundimit t ligjit, ose ku ligjet dhe prkushtimet e ndrmarra rrallher
respektohen ose implementohen. M s shpeshti keqtrajtimet ndodhin n burgje, stacione
t policis dhe qendra t tjera t burgimit, por gjithashtu nuk jan raste t rralla shfaqja e
tyre npr shtpi private, ose institute t specializuara t shndetsis pr t smurt
mental. N veanti, t paraburgosurit dhe kriminelt e dnuar paraqesin nj grup t
prekshm nga aktet e keqtrajtimeve, pasiq ata edhe pr nevojat e tyre m primare varen
nga autoritetet shtetrore. Kto qendra t burgimit praktikisht jan t mbyllura dhe t
burgosurit ndodhen jasht syrit t shoqris, por njkohsisht ata paraqesin at grup t
njerzve me t cilt shoqria nuk identifikohet dhe nuk ndien simpati. Nj rrezik i
traumatizimit t vazhdueshm ekziston te minoritetet, qofshin ato etnike, religjioze,
sociale, si dhe te refugjatt dhe azilkrkuesit, pasi q shpesh jan subjekte t trajtimeve
poshtruese. T moshuarit dhe personat me t meta mendore q jetojn npr institucione
t specializuara ose spitale, si rezultat i burimeve t pamjaftueshme pr sigurimin e
standardeve dinjitoze pr jet, kujdes shndetsor dhe mplakje dnjitoze, shpesh harrohen
dhe lihen pasdore dhe mund t bhen viktima t torturs.
Gjithashtu, edhe fmijt, grat, burrat, t rinjt dhe t moshuarit mund t bhen viktima t
torturs. Askush nuk sht i paprekshm nga format e ndryshme t keqtrajtimeve, madje
as vet kryesit. M s shpeshti kryesit jan polic, ose ushtarak q veprojn n detyr
zyrtare. Ekzistojn raste t shumta ku kryesit e keqtrajtimeve veprojn n baz t
urdhrave dhe jan pjes e grupeve t specializuara pr t cilt, ushtrimi i keqtrajtimit
78
sht nj prditshmri. Gjithashtu, personeli mjeksor dhe ai i sigurimit npr

institucionet pr njerz me nevoja speciale mund t bhen keqtrajtues, qoft si rezultat i
pakujdesis s tyre, ose si pasoj e mungess s kontrollit dhe mbikqyrjes korrekte, si
dhe si shkak i mungess s burimeve dhe trajnimeve adekuate.
3. PERSPEKTIVAT NDRKULTURORE DHE SHTJET KONTRAVERSE

Praktikat dhe perceptimet e ndryshme kulturore, pa dyshim se ndikojn n
kuptimin e ndryshm t dispozitave ligjore dhe standardeve ndrkombtare, dhe shpesh
interpretimi i tyre bhet nga prizmi i kulturs s caktuar. Pr shembull, dnimet fizike,
ose shkaktimi i dhimbjes me shkop ose thupr si mjet i zbatimit t dnimit paraqet form
t rnd t keqtrajtimit. Sidoqoft, brenda tradits islamike dhe t drejts s Sheriatit, nj
dnim i till fizik, madje edhe do form tjetr e amputimeve, jo vetm q jan t
pranueshme, por jan t legalizuara nga nj numr i gjykatave fetare, t cilat prve
martess dhe trashgimis, rregullojn edhe sferat e tjera t jets fizike dhe shpirtrore t
myslimanve. Pr shembull, n shtetin Zamafra t Nigeris, ndshkimet trupore,
amputimet dhe dnimi me vdekje e burgimin, jan dnime t parapara sipas Kodit Penal
t Sheriatit t vitit 2000. N mnyr t ngjashme, n Arabin Saudite, Iran, Libi dhe
Afganistan, gjykatat fetare, duke u bazuar n parimet e t drejts s Sheriatit, n vendimet
e tyre kan pikpamje t ngjashme.
>>Ata gjithmon luteshin pr ti vrar. Tortura sht m e keqe se vdekja.<<
JOSE BARRERA
Pr shembull, Shrbimet e Prgjithshme Izraelite pr Siguri, jan kritikuar vazhdimisht
pr prdorimin e presionit mesatar fizik si metod e marrjes n pyetje, e cila shpesh
rezulton n tortur. Miratimi i rekomandimeve t Komisionit Landau t Raportit Hetues
n vitin 1987, ka nxitur debate t nxehta, pasi q ka theksuar se prdorimi i masave
mesatare t presionit fizik gjat marrjes n pyetje justifikohet nga domosdoshmria.
Sidoqoft, nuk kan pasuar kurrfar sqarimesh pr kufizmet e presionit mesatar fizik
dhe n cilin moment fillon tortura. Vetm n vitin 1999, Gjykata Supreme e Izraelit n
rastin Komiteti Publik kundr Torturs kunr Shtetit t Izraelit, ka vendosur se
79
presioni mesatar fizik sht ilegal, pasi q ndrhyn n mbrojtjen kushtetutese t

dinjitetit individual t njeriut. Megjithat, Komiteti i OKB-s kundr Torturs, n
Konkluzionet dhe Rekomandimt e Komitetit kundr Torturs, Izrael. 23/11/2001 theksoi:
Komiteti vazhdon t mos jet i bindur dhe prsrit brengosjen pr mosprfshirjen e
nocionit t torturs n legjislacionin vendor, ashtu sikurse sht i diefinuar n Konvent.
Kta dy shembuj tregojn se me gjith faktin q standardet pr ndalimin e torturs jan t
pranuara n mnyr universale, intrpretimi dhe implementimi i tyre ndryshon prej nj
vendi n tjetrin. Megjithat, mbetet pyetje e hapur nse dallimet e tilla t ndieshme
kulturore e forcojn ndalimin absolut dhe universal t torturs, ose e kundrshtojn
qllimin dhe frymn e zakoneve dhe dispozitave dhe normave t kodifikuara
ndrkombtare.
Gjithashtu, mund t ngriten edhe nj numr shtjesh t tjera kontraverse dhe
argumentesh. Pr momentin, n Shtetet e Bashkuara t Ameriks sht duke u zhvilluar
nj debat i nxeht lidhur me at nse terrorizmi dallon nga format e tjera t krimeve dhe
shkeljes s t drejtave t njeriut dhe nse sht e domosdoshme futja e standardeve t reja
pr parandalimin dhe luftimin e tij. Disa shtete si, Irlanda, Turqia dhe SHBA-t kan
miratuar ligjet antiterroriste, n t cilat, n krahasim me prodecurat e rregullta penale jan
inkuadruar procedura m t shpejta dhe si rezultat i ksaj jan kufizuar disa t drejta dhe
liri t njeriut. Pas 11 shtatorit t vitit 2001, srish vrehet hapja e debatit t vjetr nse pr
qllim t shptimit t jets s t tjerve, sht i lejuar torturimi i terroristve. Lidhur me
kt dalin edhe disa pyetje, nse viktimat kan t drejt pr mbrojtje m t madhe sesa
kriminelt dhe nse vlera e jets s nj kryesi t krimeve ose terrorizmit sht e njjt me
vlern e jets s njerzve t tjer.
Nuk ekziston ndonj prgjigje e drejt ose e gabuar pr zgjidhjen e ktyre kontradiktave
t komplikuara dhe dilemave morale, por avokatt ndrkombtar vazhdimisht qndrojn
n pozicionet se dualiteti i standardeve sht i papranueshm dhe se standardet
ndrkombtare ligjore nuk mund t aplikohen n mnyr selektive. Shumica besojn se
kjo sht e vetmja mnyr pr ruajtjen e fryms dhe funksionimit t ligjit ndkombtar, si
ruajts i paqes n bot, siguris njerzore dhe mirkuptimit mes shteteve.
4. ZBATIMI DHE MONITORIMI
80
Q nga viti 1948, jan zhvilluar dhe kan prparuar dukshm dispozitat ndrkombtare
pr ndalimin e torturs dhe formave t tjera t trajtimit mizor, njerzor dhe poshtrues.
Nj numr i madh i shteteve kan nnshkruar, ratifikuar dhe inkorporuar kto
prkushtime ligjore ndrkombtare n ligjet e tyre vendore. Sisteme t fuqishme regjionle
dhe inspeksione kombtare jan zhvilluar pr mbrojtje kundr torturs (si pr shembull n
Evrop), e gjithashtu jan paraqitur edhe mekanizmat vizitues. N sfern ndrkombtare,
Komiteti i OKB-s kundr Torturs dhe Raportuesi Special i OKB-s pr Tortur,
s bashku me nj numr t madh t OJQ-ve jan duke monitoruar implementimin e
komiteteve vendore n ndalimin e torturs dhe t praktikave t tjera t ngjashme me
torturn.
Organi monitorues i OKB-s, Komiteti i OKB-s kundr Torturs (UNCAT), i
themeluar n pajtim me Nenin 17 t Konvents s OKB-s kundr Torturs, ka filluar
punn m 1 janar t vitit 1988. UNCAT-i ekzaminon raportet e shteteve pal t
Konvents q paraqiten n do periudh katrvjeare; dhe mund t bj hetime e t
krkoj sqarime ose informata plotsuese lidhur me faktet nga raportet e shteteve.
Gjithashtu, nj shtet mund t deklarohet pr lejimin e Komitetit, t bj shqyrtimin e
ankesave individuale ose ndrshtetrore dhe ti ekzaminoj ato, e pastaj tua drgoj
shteteve prkatse mendimet dhe rekomandimet prfundimtare pr veprim. Komiteti i
OKB-s kundr Torturs bashkpunon ngusht me Raportuesin Special t OKB-s pr
Tortur (
E Dobishme t Dihet), Komitetin Evropian pr Parandalimin e Torturs
dhe Fondin Vullnetar t OKB-s pr Viktima t Torturs. Shnimet e plota mbi

veprimtarin e Komitetit publikohen dhe shprndahen nj her n vit.
Zhvillimet e Fundit: Zhvillimi m i fundit dhe q del nga Sesioni i 57-t i
Asambles s Prgjithshme t OKB-s t vitit 2002 n New York (New York), sht
miratimi i Protokolit Opcional t Konvents s OKB-s kundr Torturs dhe
Formave t tjera t Dnimit Mizor, njerzor dhe Poshtrues t vitit 1984. Protokoli
sht disenjuar ashtu q, prmes vendosjes s vizitave t rregullta burgjeve nga organet e
specializuara vendore dhe ndrkombtare, t parandaloj torturn dhe format e tjera t
keqtrajtimit. Kshtu q, n baz t Protokolit Opcional, do t themelohet nj trup
ekspertsh ndrkombtar, pra Nnkomiteti i Komitetit t OKB-s kundr Torturs.
81
Protokoli, gjithashtu, obligon shtetet q t themelojn trupa vizituese vendore. Kto trupa
vendore dhe ndrkombtare do t vizitojn burgjet rregullisht dhe do t bjn
rekomandime pr pmirsimin e trajtimit t burgosurve dhe prmirsimin e kushteve pr
personat e deprivuar nga liria. Fokusimi n t parandaluarit e torturs paraqet nj zhvillim
t ri brenda sistemit t OKB-s pr t drejtat e njeriut, pasi q organet ekzistuese
ndrkombtare mund t veprojn vetm ather kur ka ndodhur shkelja. Vizita burgjeve
sht nj ndr masat m efektive pr parandalimin e torturs dhe prmirsimin e kushteve
t burgosjes. Prmes Protokolit Opcional, jan vendosur pr her t par n kuadr t nj
instrumenti ndrkombtar kritere dhe garanci pr vizita efektive dhe parandaluese nga
organet e themeluara vendore t ekspertve.
Pr kt arsye, ky protokol konsierohet si hap i vrtet drejt forcimit t mekanizmave
vendore dhe ndrkombtare kundr torturs dhe keqtrajtimeve njerzore e poshtruese.
Sidoqoft, edhe pse masat siguruese pr parandalim e torturs jan t mjaftueshme, ato
nuk implementohen plotsisht n nivele vendore. rrnjosja e plot e torturs mund t
bhet realitet vetm ather kur standardet e pranuara ndrkombtare, gjejn vend n
sistemet e pavarura implementuese dhe monitoruese, si n nivel vendor dhe lokal t t
gjitha vendeve antare t OKB-s. Pr m tepr, ofrimi i rehabilitimit, ndihms ligjore,
kompensimit, si dhe asistimit ndaj viktimave t torturs dhe trajtimit njerzor e
poshtrues pr reintegrimit n jet shoqrore, jan krkesa esenciale pr rend t drejt dhe
t barabart kombtar.
>>Hapni gazetn tuaj n cilndo dit t javs dhe aty do her do t gjeni raporte t cilat
tregojn se n nj vend t bots, dikush sht torturuar, burgosur ose ekzekutuar pr
shkak t mendimeve ose besimeve t tij fetare, t cilat ishin t papranueshme pr
qeverin e tij . . . Lexuesi i gazets ndien neveri pr shkak t pamundsis pr t vepruar.
Por, nse kto ndenja t neveris mund t bashkohen n veprim t prbashkt, ather
mund t bhet dika efektive.<<
PETER BENENSON, THEMELUES I AMNESTY INTERNATIONAL
Mund t shihet se jan tri mnyra kryesore pr parandalimin efektiv t torturs:
1. Krijimi i nj kornize ligjore efektive dhe sigurimi i implementimit t saj, si dhe
aplikimi i masave t duhura mbrojtse pr parandalimin e torturs pr shembull
82
sigurimi i garancive fundamentale n burg (e drejta pr avokat, mjek, gjyqtar etj) dhe
ndalimi i burgimit kur nuk ofrohet mundsia e komunikimit.
2. Krijimi i mekanizmave kontrollues, e n veanti mekanizmave vendor pr vizita t
rregullta burgjeve, si dhe ofrimi i mundss pr organizatat civile t monitorojn dhe
raportojn pavarsisht.
3. Trajnimi i vazhdueshm pr polic, gardian t burgjeve, avokat, gjyqtar, mjek etj.
dokush, prmes veprimeve konkrete, fushats, lobimit pr ratifikim t instrumenteve
ndrkombtare dhe implementim t tyre n nivel vendor, ose prmes shkrimit t letrave
dhe krkesave, mund t marr pjes n aktivitete e parandalimit t torturs. T gjith ne,
t involuar n pun ose vullnetarisht n OJQ, mund t kontribuojm pr ngritjen e
vetdijes dhe shtimin e aktiviteteve edukuese npr shtpi, bashki ose regjione. Dhe, s
fundi, por jo edhe m pak e rndsishme, ne mund ti ndihmojm viktimat e torturs,
duke i informuar ata si mund t adresohet rasti i tyre, ose mund ti prkrahim duke i
ndihmuar pr raportimin e rasteve t tyre, si dhe duke ndrmarr hapa ligjor kundr
kryesve.
E DOBISHME T DIHET
1. PRAKTIKA T MIRA
N ambientet e ngrohta, ku jeta edhe pse n dukje t par sht e vshtir, por disi prap e
mundur, sht vrtet veshtir t paramendohet se miliona njerz pr do vit, pr shkak t
asaj se kush jan, ka kan br ose n ka besojn, bhen viktima t trajtimeve mizore,
njerzore dhe poshtruese. Sot, ekziston nj numr i madh aktivitetesh n mbar botn
pr edukimin e t tjerve dhe ofrimin e asistencs ligjore dhe rehabilitimit fizik e psikik
viktimave t torturs, si mas e parandalimit t trajtimeve njerzore, t cilat i takojn
rrjetit t ngusht t iniciativs pr mobilizim t shoqris kundr praktikave t torturs n
ato vende ku kjo ndodh rregullisht.
Shumica e praktikave rrjedhin nga masat e gjera t popullit dhe nga padit e ngritura;
tjerat prpiqen t ndrtojn kapacitetet lokale dhe ngrisin njohurin e komunitetit, si mas
e sigurimit dhe parandalimit Dhe s fundi por jo edhe m pak e rndsishme, gjithashtu
83
ngritja e kapaciteve institucionale dhe prmirsimi i legjislacionit, kan nj rol t

rndsishm n kt proces. T gjitha kto veprime jan t pandashme dhe t ndrlidhura
mes vete, si dhe pr t gjitha kto iniciativat ndrmerren njsoj.
Si praktika t mira t parandalimit t torturs dhe keqtrajtimit, mund t jen:
Fushatat, lobimet, ngritja e vetdijes dhe aktivitet arsimuese n nivel lokal ndr masa
t gjera dhe prmes veprimeve gjyqsore.
Ngritja e kapaciteteve dhe institucioneve, ndikimi n strukturat dhe institucionet
ekzistuese, reformimi i tyre ose ndrtimi i institucioneve t reja me kapacitet pr trajtimin

e problemeve.
Aktivitetet e Organizatave Ndrkombtare
Raportuesi Special pr Tortur Qllimet, Mandati dhe Aktivitetet
Komisioni i OKB-s pr t Drejtat e Njeriut me Rezolun 1985/33, vendosi pr emrimin
e nj raportuesi special pr ekzaminimin e shtjeve relevante pr torturn, t krkoj dhe
t pranoj informata t besueshme dhe sigurta pr ato shtje, si dhe tju prgjigjet n
mnyr efektive atyre informatave. Raportuesi Special, pr do vit i paraqet Komisionit
raport t hollsishm mbi aktivitetet e tij/e saj, n t cilin rishikon shfaqjen dhe shtrirjen e
torturs dhe bn rekomandime pr t ndihmuar qeverit n eliminimin e torturs.
Mandati i Raportuesit Special prfshin t gjitha shtetet, pa marr parasysh nse shteti ka
ratifikuar Konventn Kundr Torturs dhe Trajtimit apo Ndshkimit tjetr Mizor,
njerzor dhe Poshtrues.
Mandati i Raportuesit Special, prfshin tri aktivitete kryesore: prcjelljen e komunikatave
q prmbajn krkesa urgjente dhe letra pretenduese (rastet e pretenduara t torturs) ndaj
qeverive; zhvillimin e misioneve hulumtuese (vizita npr shtete) atje ku informatat
tregojn se tortura sht e pranishme jo vetm n incidente sporadike dhe spontane; dhe
paraqitjen e raporteve vjetore pr veprimtarin, mandatin dhe metodat e puns s
Raportuesit Special, Komisionit pr t Drejtat e Njeriut dhe Asambles s Prgjithshme.
Pr dallim nga organet monitoruese t themluara n baz t traktateve ndrkombtare,
Raportuesi Special nuk krkon shfrytzimin e t gjitha e mjeteve vendore pr t vepruar
n rastet individuale q ndrlidhin rrezikun e torturs (pra, kkesat urgjente) ose n
rastet e pretenduara t torturs (pretendimet).
84
Pr ti dorzuar informata Raportuesit Special, mund t shkruani n kt adres:

Special Rapporteur in Torture
Office on High Commissioner for Human Rights
8-14 Avenue de la Paix
1211 Geneva 10, Switzerland
BURIMI
FACT SHEET NO. 4 COMBATING TORTURE OF THE HUMAN RIGHTS FACT
SHEET SERIES OF THE OFFICE OF THE UNITED NATIONS HIGH
COMMISSIONER FOR HUMAN RIGHTS, 2002
KOMITETI EVROPIAN PR PARANDALIMIN E TORTURS DHE DNIMIT
APO TRAJTIMIT NJERZOR DHE POSHTRUES (CPT)
Themelimi
CPT sht themelur n baz t Konvents Evropiane pr Parandalimin e Torturs dhe
Dnimit a Trajtimit njerzor dhe Poshtrues, t miratuar n vitin 1987. Ka filluar punn
po at vit kur Konventa ka hyr n fuqi, pra n vitin 1989.
Antart
Antar jan t gjitha shtetet antare t Kshillit t Evrops. Q nga marsi i vitit 2002, n
baz t ftess s Komitetit t Ministrave, sht mundsuar aderimi pr shtetet joantare t
Kshillit t Evrops. Komiteti prbhet nga mjek, avokat dhe ekspert t shtjeve
policore, burgjeve dhe drejtave t njeriut. Numri i antarve sht i njjt me numrin e
shteteve antare t Konvents. Q nga marsi i vitit 2000, Silvia Casale, kriminologe
britaneze, sht presidente e komitetit.
Mandati
Komiteti bn mbikqyrjen e trajtimit t njerzve t deprivuar nga liria. Komiteti
ekzaminon stacionet policore, spitalet e psikiatris dhe vendet e tjera ku mbahen t
burgosurit, si mund t jen, vendqndrimet e azilkrkuesve q ndodhen n vendet
tranzite dhe aeroportet ndrkombtare. Antart e Komitetit kan t drejt t bisedojn
privatisht me t burgosurit.
Metodat e Puns
85
Komiteti u bn vizita periodike t gjitha shteteve antare dhe, gjithashtu, n rast nevoje,
bn edhe vizita ad hoc. Konkluzionet e Komitetit pr qeverin e caktuar prfshihen n
nj raport konfidencial, i cili gjithashtu prmban edhe rekomandime. Konfidencialiteti i
raporteve sht nj baz e rndsishme pr besueshmri ndaj Komitetit dhe si rezultat
dialogu i prhershm dhe konstruktiv i CPT-s me qeverit, ka avancuar pozitn
ndrkombtare t saj. Raportet s bashku me komentet e paraqitura nga shtetet konkrete,
mund t publikohen me pajtimin paraprak t shteteve.
Sanksionet e Mundshme
Nse qeverit e caktuara n baz t rekomandimeve t Komitetit, refuzojn t
bashkpunojn ose prmirsojn situatn, CPT-ja duke lshuar deklarata publike, mund
t ushtroj presion politik mbi ato qeveri. Deri m tani, Komitetit ka prdorur kt
mundsi tri her: kundr Turqis n vitet 1992 dhe 1996 dhe kundr Republiks eke dhe
Federats Ruse n vitin 2001.
Vizitat dhe Raportet e CPT-s
Q nga 7 prilli i vitit 2003, CPT-ja ka br 152 vizita (100 vizita periodike + 52 vizita ad
hoc), si dhe ka publikuar 115 raporte.
BURIMI:
HTTP://WWW.CPT.COE.INT/EN/ABOUT.HTM
. . . Sepse jam katrmbdhjet vje
sht vshtir pr mua t shkruaj pr torturn, pasi q tani jam vetm katrmbdhjet
vje. Un nuk dua t mendoj pr at, pasi q tani jam vetm katrmbdhjet vje. Por,
un duhet t mendoj pr kt, pasi q qyteti im dhe njerzit e mi jan torturuar. Pr kt
arsye ne edhe jemi br t njohur n gjith botn. Qyteti im sht torturuar por nuk ka
vdekur. Ata u munduan ta vrasin Danubin dhe Vukn, por nuk patn sukses. Si kan
mundur ti vrasin zemrat e qytetit tim? Dy lumenj si dy vllezr: njri i vjetr, tjetri i ri.
Ata lumenj jan torturuar me bomba dhe plumba. Por, ata ende rrjedhin dhe zemrat e tyre
rrahin ende. Ata tentuan ti vrisnin drunjt dhe barin, por nuk kan mundur. Si kan
mundur ti vrasin mushkrit e qytetit tim? I kan torturuar ato me zjarr dhe tym t zi, por
ato marrin frym ende. Un, pas gjith ktyre viteve, jam kthyer n Vukovar. Un edhe
86
m tutje shoh rrug, shtpi, shkolla dhe kisha t torturuara . . . Un ndiej lirin dhe paqen,
por thell n zemrn time, un nuk mund t fal, pasi q jam vetm katrmbdhjet vje.
Eseu sht shkruar nga nj fmij i Vukovarit dhe me 26 qershor 2001, sht
prezantuar n Qendrn pr Shndet Mental dhe t Drejta t Njeriut, n Zagreb t
Kroacis.
Aktivitetet e Organizatave Joqeveritare (OJQ-t)
N vitin 1997, OKB-ja e caktoi 26 qershorin, si Dit Ndrkombtare pr Prkrahjen e
Viktimave t Torturs. Q ather, rrjete t ndryshme ndrkombtare nga e gjith bota,
si jan, CINAT-i dhe Koalicioni Ndrkombtar i Organizatave Joqeveritare kundr
Torturs, vazhdimisht kan br fushat pr zhdukjen e plot t torturs. N kto ngjarje
marrin pjes shum individ dhe persona t njohur.
Aktivitetet e Amnesty International (AI), pr qasjen e gjer si ndaj mass s popullit,
institucioneve, ashtu edhe ndaj prpjekjeve pr ndrtimin e kapaciteteve, jan br
shembull n mbar botn. Inspirim pr krijimin e Amnesty Internaitonal ka qen artikulli
i avokati britanez Peter Benenson, T Burgosurit e Harruar, botuar m 28 maj 1961 n
n gazetn The Observer. Sot, Amnesty International, me Sekretariatin Ndrkombtar
t vendosur n Londr, ka m shum se nj milion antar nga e mbar bota, dhe
parashkrues e donator t rregullt nga m se 140 shtete. Lvizja e AI prbhet nga m
shum se 7800 grupe, lokale, rinore, t ekpertve dhe profesionistve n m shum se
100 shtete dhe territore. Amnesty International sht nj lvizje demokratike, e
vetqeverisur nga Komitetit Ekzekutiv Ndrkombtar (IEC), i cili prbhet nga nnt
antar, q zgjidhen do dy vjet nga Kshilli Ndrkombtar, i cili i prfaqson degt e AI.
Puna vjetore e AI prfshin aktivitet specifike q kan t bjn me t drejtat e njeriut, si
jan fushatat, raportimi pr t drejtat e njeriut dhe lobimi me qeveri t shumta. N vitin
2001, AI filloi fushatn e quajtur Bje nj hap pr ta zhdukur torturn, kundr
torturs
dhe
keqtrajtimit
grave,
fmijve,
minoriteteve
etnike,
lezbikeve,
homoseksualve dhe transvestitve. Deri n fund t atij viti, n faqen e internetit kundr
torturs, www.Stoptorture.org, jan regjistruar m shum se 35.000 njerz nga 188 shtete,
me qllim q n rastet urgjente t veprojn, duke br apele prmes e-mailave.
87
N tetor t vitit 2000, AI miratoi Programin 12 piksh pr Parandalim e Torturs, i

cili u b platform e veprimtaris ndrkombtare pr ndalimin e torturs dhe forcimin e
mekanizmave mbrojtse, kundr paraqitjes dhe institucionalizimit t torturs.
PROGRAMI 12 PIKSH PR PARANDALIM T TORTURS

Amnesty International thrret t gjitha qeverit t implementojn Programit 12 piksh pr
Parandalimin e Torturs.
1. Dnimi zyrtar i torturs. Autoritetet e larta t t gjitha shteteve, duhet t
demonstrojn kundrshtimin e tyre t fuqishm ndaj aplikimit t torturs. Ata duhet tua
bjn t qart t gjithve q tortura nuk do t tolerohet n asnj rrethan.
2. Kufizimi i burgimit t izoluar (burgimi pa mundsi komunikimi). Tortura shpesh
ndodh ndaj atyre personave q mbahen t izoluar dhe nuk kan mundsi pr ti
kontaktuar njerzit jasht burgut q t dijn se ka po u ndodh atyre. Qeverit duhet t
parashikojn masa siguruese q t mos lejojn q rastet e arrestimeve t izoluara t
shndrrohen n tortura. Pr t gjith t arrestuarit, sht thelbsore q brenda kohs sa m
t shkurtr t drgohen para autoriteteve gjyqsore dhe q avokatt, mjekt dhe familjart
e tyre t ken mundsi ti vizitojn ata rregullisht.
3. T mos ket arrestime t fshehta
N disa shtete tortura ndodhin npr qendra t fshehta, pasi q viktimat fillimisht
zhduken. Qeverit duhet t marrin masa pr t siguruar mbajtjen e gjith t arrestuarve
n vende publike dhe q vendndodhjen e tyre tua bjn t njohur t afrmve dhe
avokatve t tyre.
4. Masat mbrojtse gjat marrjes n pyetje dhe gjat paraburgimit. Qeverit duhet
t mbikqyrin rregullisht procedurat e marrjes n pyetje dhe ato t paraburgimit. T gjith
t arrestuarit, duhet t informohen menjher pr t drejtat e tyre, duke prfshir ktu
edhe t drejtn pr tu ankuar pr trajtimin e tyre. Rregullisht duhet tu bhen vizita t
pavarura burgjeve, me qllim t kontrollimit t kushteve t burgut. Nj mas e
rndsishme kundr torturs, do t ishte ndarja e prgjegjsive mes autoriteteve pr
marrjen n pyetje nga autoriteteve pr arrestimin.
5. Hetimi i pavarur ndaj raportimeve t torturs. Qeverit duhet t sigurojn hetim t
paanshm dhe efektiv ndaj t gjitha ankesave dhe raportimeve pr tortur. Ndrsa,
88
metodat dhe prfundimet e hetimeve duhet t bhen publike. Ankuesit dhe dshmitart
duhet t mbrohen nga krcnimi.
6. Mosprdorimi i deklaratave t nxjerra prmes torturimit. Qeverit duhet t
sigurojn q deklaratat, pranimet dhe provat tjera t nxjerra prmes torturimit t mos
futen n procedura ligjore.
7. Nalimi i torturs me ligj. Qeverit duhet t sigurojn q n baz t ligjit penal vendor,
aktet e torturs ti konsiderojn vepra penale. N pajtim m t drejtn ndrkombtare,
ndalimi i torturs nuk duhet t suprimohet n asnj rrethan, prfshir ktu edhe gjendjen
e lufts, ose ndonj situat tjetr t jashtzakonshme.
8. Ndjekja e torturuesve t mundshm. T gjith prgjegjsit pr tortur duhet t sillen
para drejtsis. Ky parim duhet t aplikohet kudo q tortura t ket ndodhur, dhe pa
marr parasysh kombsin e kryesit apo t viktims. Nuk duhet t ekzistoj ndonj vend
i sigurt pr torturuesit.
9. Procedurat e trajnimit. Gjat trajnimit t zyrtarve q kan t bjn me trajtim t t
burgosurve apo marrje n pyetje, duhet tu bhet e ditur se tortura sht vepr penale e
dnueshme me ligj. Atyre duhet tu tregohet se jan t obliguar q t mos zbatojn asnj
urdhr pr torturim.
10. Kompensimi dhe rehabilitimi. Viktimave t torturs dhe t afrmve t tyre
familjar duhet tu mundsohet realizimi i kompensimit material. Viktimave duhet tu
ofrohet nj prkujdesje e nevojshme mjeksore dhe rehabilitim adekuat.
11. Prgjigja nga bashksia ndrkombtare. Qeverit duhet ti prdorin t gjitha
mundsit pr t ndrmjetsuar me qeverit e akuzuara pr tortur. Duhet t themelohen
dhe t prdoren mekanizma ndrqeveritare, me qllim t hetimit urgjent t raporteve pr
tortur dhe t ndrmarjes s hapave efektiv kundr saj. Qeverit duhet t sigurojn q
transferet dhe trajnimet ushtarake, policore ose t sigurimit t mos ndihmojn ushtrimin e
torturs.
12. Ratifikimi i instrumenteve ndrkombtare. T gjitha qeverit duhet ti ratifikojn
instrumentet ndrkombtare q prmbajn garanci dhe masa kundr torturs, duke
prfshir Paktin Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike dhe Protokolin Opcional
t tij, i cili mundson parashtrimin e ankesave individuale.
89
Kodi i Etiks: Shoqata Botrore e Mjeksis (WMA), n vitin 1975 n

Tokio, miratoi nj Deklarat Udhzuese pr Mjekt lidhur me Torturn dhe
Trajtimet a Dnimet tjera Mizore, njerzore dhe Poshtruese n relacion me
Paraburgimin dhe Burgimin. WMA-ja, n mnyr t qart ka potencuar pozicionin e
profesionit mjeksor kundr torturs dhe keqtrajtimit, duke theksuar: mjeku nuk do t
prkrah, lejoj ose ushtroj n praktik torturn dhe procedurat e tjera t trajtimit dhe
dnimit mizor, njerzor dhe poshtrues, pa marr parasysh se pr far vepre dyshohet,
akuzohet ose fajsohet viktima e atyre procedurave dhe pa mar parasysh besimet dhe
motivet e viktims n asnj rrethan, duke prfshir edhe konfliketet e armatosura dhe
luftn civile. Nj numr i shoqatave nacionale kan hartuar kodet e tyre t etiks, kundr
prfshirjes s mjekve n tortur dhe keqtrajtime.
BURIMI: THE WORLD MEDICAL ASSOCIATION ONLINE
HTTP://WWW.WMA.NET
2. TRENDET
Gjat 20 viteve t fundit, sht rritur n mnyr drastike tregtia me mjete t kryerjes s
torturs, si jan prangat, shufrat e hekurit, kamxhikt dhe instrumentet e elektroshokut.
N baz t raportit t Amnesty International, Ndalimi i Tregtis pr Tortur t vitit
2001, numri i shteteve t njohura pr prodhim ose furnizim me mjete t elektroshokut
sht rritur nga 30, sa ishte gjat vitieve t 1980-ta, n m shum se 130 n vitin 2000.
Momentalisht, pothuajse n gjitha pjest e bots, numri i personave t burgosur po rritet
vazhdimisht. Gjithashtu, n mnyr drastike dhe paralelisht po rritet edhe numri i grave
dhe fmijve t burgosur. Sipas raportit t fundit t Mbretris s Bashkuar mbi numrin
e t burgosurve n bot, gjat 10 vitet t fundit, n 200 shtete dhe territore t pavarura,
sht shnuar nj rritje e t burgosurve prej 69%. Kjo rritje prcakton obligim mbi
personelin dhe menaxhuesit e burgjeve pr trajnime t mtejshme dhe rritje t mjeteve,
si dhe vetdijes pr t drejtat e njeriut.
3. KRONOLOGJIA
Ndalimi i Torturs dhe Trajtimeve a Dnimeve tjera Mizore, njerzore dhe
Poshtruese Fazat e Ndrtimit
90
1948: Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut

1949: Katr Konventat e Gjenevs
1957: Rregullat Minimale Standarde t OKB-s pr Trajtimin e t Burgosurve
1966: Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike
1979: Kodi i Sjelljes pr Zyrtart e Zbatimit t Ligjit
1982: Parimet mbi Etikat Medicinale Relevante pr Rolin e Personelit Shndetsor,
veanrisht Mjekut n Mbrojtjen e t Burgosurve dhe t Paraburgosurve kundr
Torturs dhe Trajtimit apo Dnimit tjetr Mizor, njerzor dhe Poshtrues
1984: Konventa e OKB-s kundr Torturs dhe Trajtimit apo Dnimit tjetr Mizor,
njerzor dhe Poshtrues
1990: Rregullat e OKB-s pr Mbrojtjen e t Miturve t Deprivuar nga Liria
1998: Statuti i Gjykats Ndrkombtare Penale
2002: Protokoli Opcional i OKB-s pr Konventn Kundr Torturs dhe Trajtimit apo
Dnimit tjetr Mizor, njerzor dhe Poshtrues, (ende nuk ka hyr n fuqi)
AKTIVITETI 1: TORTURIMI I TERRORISTVE

PJESA I: HYRJE
Terrorizmi dhe torturimi i terroristve dhe kryesve t krimeve, kan nxitur debat t
nxeht, sidomos pas sulmeve t 11 shtatorit t vitit 2001. Shum njerz kan shprehur
mendimet e ndryshme dhe brengat e tyre lidhur me kt shtje. Prmes nj propozimi
pr diskutim, do t mund t tentohej t bhej identifikimi i argumenteve pr dhe kundr
pyetjeve t parashtruara, analiza e tyre n kuadr t kornizs s parimeve t t drejtave t
njeriut, si dhe diskutime t tjera pr shtje t ngjashme.
Forma e aktivitetit: diskutim
Pyetja q duhet diskutuar: a sht e pranueshme t torturohen kryesit e krimeve ose
terroristt, pr ti shptuar njerzit e tjer?
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME PR DISKUTIMIN
Qllimet dhe Synimet:
91
Formimi i opinionit, shkmbimi i opinionit dhe mbrojtja.
Fitimi i njohurive dhe ngritja e vetdijes pr mnyrn e trajtimit t shtjeve t

lidhura me tortur brenda nj shoqri demokratike.
Demonstrimi i faktit se t drejtat e njeriut, normat dhe sundimi i ligjit, mund t jen
korniz ndihmse pr kuptimin e problemeve t komplikuara.
Grupi i synaur: t rriturit e rinj dhe t rriturit

Madhsia e grupit/organizimi shoqror: 10 12
Kohzgjatja: 90 minuta
Prgatitja:
Mblidh punime t shkoqitura nga gazetat, artikuj dhe fotografi m t reja t botuara
n gazeta ndrkombtare, si dhe prgatit prmbledhjen e standardeve ndrkombtare
dhe regjionale pr ndalimin e torturs.
Krko nga pjesmarrsit q t sjellin me vete ndonj send q ka t bj me temn.
Materiali: kartolina me ngjyr, kopje t materialeve t prgatitura, tabel ose letr dhe
marker.
Aftsit e prfshira:
shprehja e aftsive pr argumentim dhe aftsive pr kritik
aftsi komunikative
aftsi pr menaxhim t konflikteve
Rregullat e diskutimit: para se t filloj diskutimi, krko nga pjesmarrsit q ti

caktojn vet rregullat e tyre dhe kujdesu q i gjith grupi t pajtohet dhe ti pranoj
rregullat e propozuara. Vendosi rregullat n nj vend q duken dhe konsultoni ato vetm
n rast se paraqitet ndonj problem. Moderatori duhet t kujdeset q n listn e prpiluar
nga pjesmarrsit, gjithsesi t prfshihen dy rregulla:
1. Vetm nj person mund t flas n t njjtn koh.
2. Grupi duhet t caktoj nj shenj, me ndihmn e s cils do t shprehet mospajtimi ose
paknaqsia n form respektive.
92
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE PR DISKUTIMIN

Prezentimi i tems: Si hyrje n tem, s pari e prezantoni shkurtimisht artikullin e ndar
nga gazeta, si dhe deklaratat kontradiktore t zyrtarve publik lidhur me terrorizmin dhe
ndalimin e torturs etj. Ndani grupin n dysh dhe kujdesuni q grupet t shqyrtojn dhe
zhvillojn argumente pr ose kundr, ndaj parimeve universale pr t dretat e njeriut,
qndrimeve morale, etike etj.
Procesi i diskutimit: Procesi i diskutimit duhet t udhhiqet me respekt dhe kujdes.
Asnjrit pjesmarrs nuk bn ti krijohet prshtypja se argumenti ose qndrimi i tij/saj
sht i padrejt dhe i pakuptimt. Krkoni nga pjesmarrsit q sendet t cilat kan t
bjn me temn e q i kan sjell me vete, ti rendisin n dhom. Caktoni nj koh (45
minuta) pr punn e grupeve t vogla, me qllim q ata ti formulojn argumentet e tyre.
Filloni diskutimin, duke krkuar nga secili grup ti prezantoj argumentet e veta dhe i
shnoni ato n ann e majt (kundr), ose t djatht (pr) t dhoms. Pyet nse t gjith
pajtohen me pozitn e argumenteve dhe mundohu t nxitsh diskutim pr qasjet e
ndryshme, kuptimet dhe arsyet e pozicionimit t tyre.
Vlersimi: Pasi t ket prfunduar diskutimi, ua shprndani t gjith pjesmarrsve
kartolinat me ngjyr t kuqe ose t gjelbr dhe krkoni nga ata q ti shnojn mendimet
e tyre pozitive dhe negative pr prmbajtjen dhe organizimin e diskutimit. Dhe, pr fund,
lexoni kartolinat m z dhe lejoni koh pr shprehjen e mendimeve. Si alternativ,
pjesmarrsit mund ti vn kartolinat n mur ose n tabel.
Kshilla metodologjike:
Gjithmon parashikoje nj pauz pesminutshe dhe n rast nevoje, nse debati

nxehet dhe paraqitet rreziku pr t dal jasht kontrollit, prdore at si opicion (pr ti
qetsuar)
Kur shkaktohet konfuzion ose hidhrim, lejo koh pr mendim n heshtje
Mundohu ti prmbledhsh, sqarosh dhe qetsosh argumentet, duke mos u

pozicionuar hapur pr asnjrn an.
93
Sygjerime pr ndryshim: Nse doni ti jepni nj struktur prmbajtjes s diskutimit,

ather pjesmarrsve mund tua shprndani nj material t quajtur:
Shkalla e Torturimit.
Dikush ka vn nj bomb dhe e pranon kt. Ne duhet ta torturojm pr t shptuar

jett e t tjerve.
Dikush sht i dyshuar pr vnien e nj bombe. Ne duhet ta torturojm pr t zbuluar

m shum.
Dikush sht i afrt me nj person q dyshohet se ka vn nj bomb. Ne duhet ta

torturojm mikun/ t afrmin e tij, pr t zbuluar planet e t dyshimtit.
Dikush e raporton nj person, sepse ai person ka bindje t njjta politike me

sulmuesin. Ne duhet ta torturojm at person, pr t zbuluar se kush jan prkrahsit e
tij.
Dikush ka refuzuar ti tregoj policis se ku ndodhet i dyshuari. Ky person duhet t

torturohet, n mnyr q t tjert t mos guxojn t veprojn ashtu.
Nse prdoret ky material, ather s pari duhet pyetur se ku dhe n cilin moment
duhet t trhiqet vija n kto raste dhe se a mund t justifikohet tortura n ndonj
rast?
BURIMI: NANCY FLOWERS ET AL. 2000. THE HUMAN RIGHTS EDUCATION
HANDBOOK. EFFECTIVE PRACTICES FOR LEARNING, ACTION AND CHANGE.
MINNESOTA: HUMAN RIGHTS RESOURCE CENTER OF THE UNIVERSITY OF
MINNESOTA.
PJESA IV: VAZHDIMI
T drejtat e ngjashme / fushat tjera t hulumtimit: e drejta n jet, dnimi me vdekje,
siguria njerzore.
AKTIVITETI II: FUSHATA KUNDR TORTURS.

PJESA I: HYRJE
Parandalimi i torturs dhe formave t tjera t dnimit apo trajtimit tjetr mizor, njerzor
dhe poshtrues, ngritja e vetdijes mbi torturn, ndryshimi i praktikave t ngjashme dhe
94
prmirsimi i legjislacioneve vendore n bot, krkojn shum njohuri, kreativitet dhe

kuptim. Ky aktivitet do ti inkurajoj pjesmarrsit, q prmes ndrtimit t aftsive
bindse dhe prmes zhvillimit t fushatave ti shndrrojn njohurit e tyre n vepra.
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHE PR AKTIVITETIN
ngritja e vetdijes
zhvillimi i aftsive pr qasje kreative dhe inovative ndaj problemve komplekse
zbulimi i zgjidhjeve t aplikueshme nga jeta e prditshme, si dhe taktikat dhe metodat
e parandalimit t torturs
Grupi i synuar: t rriturit e rinj dhe t rriturit

Madhsia e grupit/organizimi shoqror: 10 deri 20 persona t ndar n 4 ose 5 grupe
Prgatitja:
Mblidh shembujt nga aktivitetet lokale, rgjionale ose ndrkombtare pr parandalimin

e torturs
Paraqit dhe sqaro elementet e nj fushate potenciale
Mblidh dhe prgatit kopje t standardeve regjionale dhe ndrkombtare pr ndalim e

torturs
Materiali: kartolina me ngjyr, kopje t materialeve t prgatitura, tabel ose letr,

marker, tregime dhe fotografi tronditse t viktimave t torturs, etj.
Aftsit e prfshira:
mendim kritik
aftsi bindse dhe pr zhvillim t fushats
aftsi pr menaxhim t konfliktit
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE PR AKTIVITETIN

Prezantimi i tems: Pr fillim, pyeti t gjith pjesmarrsit q t shkmbejn sa m
shum mendime lidhur me komponentet e torturs. Shno t gjitha mendimet n tabel
ose n letr. A ekzistojn shum? Sa ju kujtohen juve?
95
Procesi i aktivitetit:
Prdor metodn e marrjes s ideve t shpejta, pr t definuar karakteristikat e mjediseve
torturuese dhe t mjediseve t lira nga tortura (me grupet t cilat jan m pak t
avancuara, moderatori duhet paraprakisht ti prgatis vet definicionet). Pastaj, e ndan
dhomn n dy kndet e kundrta, ku njri knd do t jet si mjedis i lir nga tortura dhe
tjetri si mjedis torturues. Fillimisht, t dyja kndet mund t dekorohen me poster dhe
materiale relevante nga gazetat, fotografi etj.
Ndaje grupin n grupe m t vogla (4-5 veta maksimalisht) dhe zgjidh nga nj
prfaqsues pr secilin grup. Qllimi i lojs sht q mjedisi torturues, prmes nj fushate
pr ngritjen e vetdijes kundr torturs, posterve, demonstratave, emisioneve t radios,
teatrit, lobimit, sportit etj, t transformohet n nj mjedis t lir nga tortura. Grupet do t
ken nga 60 minuta koh pr t prgatitur elementet strategjike t fushats s tyre.
Prfaqsuesit e grupeve duhet t lvizin dhe negociojn me prfaqsuesit e grupeve t
tjera, dhe n kt mnyr ti ndihmojn grupit pr tiu shmangur dublifikimit t ideve.
Dyzet e pes minutat e fundit prdori pr t prezentuar punn e grupeve.
Vlersimi: Pyeti pjesmarrsit nj nga nj, q me nj fjal ose nj fraz ta prshkruajn
prvojn e tyre me kt ushtrim. Pr pjesn e dyt, ata mund t pyeten se ka u ka plqyer
m s shumti tek ushtrimi dhe nse kan vrejtur dika shqetsuese. Prfundimisht,
sesioni mund t mbyllet, duke inkurajuar pjesmarrsit q ti shkmbejn idet e tyre me
OJQ-t tjera pr t drejtat e njeriut, ose t provojn ti zbatojn ato ide n praktik gjat
sesioneve t ardhshme t AI.
Lejo q pjesmarrsit t jen kreativ dhe shmangiu komentimit ose censurimit t
ndonj ideje
Provo ti prmbledhsh, sqarosh dhe lehtsosh argumentet dhe asnjher mos merr
ndonj pozicion konkret
Sygjerime pr ndryshim: Varsisht nga grupi me t cilin punohet, duhet t jeni t
kujdesshm gjat shfaqjes s detajeve tronditse, fotografive ose raporteve mbi torturn!
96
PJESA IV: VAZHDIMI. I ftoni antart e Amnesty International, ose aktivistt e tjer
lokal pr ti shkmbyer prvojat e tyre dhe eventualisht t fillohet nj grup ose fushat e
re. T drejta e ngjashme/ fushat e tjera t hulumtimit: e drejta pr jet, dnimi me vdekje,
siguria njerzore.
BIBLIOGRAFIA
Amnesty International News Service 102/99. 1999. Israel Supreme Court to Rule on
Torture and the Holding of Hostages. AI Index: MDE 15/39/99, 25 May.
Amnesty International. 2001. Creating a Torture Free World. London: Amnesty
International online at:
http://web.amensty.org/ai.nsf/4e5be749f06b3e4880256af600687348/0f211018993b3f2e8
0256b0a004c486 e/$FILE/POL320021.pdf
Association for Prevention of Torture (APT). August 2002. Torture under
International Law Compilation of Standards. Geneva: APT.
Burgers, J. Herman and Hans Danelius. 1998. The United Nations Convention against
Torture A Handbook on the Convention against Torture and Other Cruel, Inhuman and
Degrading Treatment or Punishment. Dordrecht: Martinus Nijhoff Publishers.
Coyle, Andrew. 2002. A Human Rights Approach to Prison Management A Handbook
for Prison Staff. London: International Center for Prison Studies, available at:
http://klc.ac.uk/depsta/rel/icps/human_rights_prison_management.pdf
European Court of Human Rights. Case of Selamouni v France from 28 July, 1999,
available online at: http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/default.asp?Cmd = Query
Evans, Malcolm D. and Rod Morgan. 1998. Preventing Torture A Study of European
Convention for the Prevention of Torture and Inhuman and Degrading Treatment or
Punishment. Oxford: Oxford University Press.
Giffard, Camille. 2000. The Torture Reporting Handbook. Essex: Human Rights Center
of the University of Essex.
97
Office of the United Nations High Commisioner for Human Rights. 2002. Fact Sheet
No. 4 Combating Torture of the Human Righjts Fact Sheet Series. Geneva: OHCHR
OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights. 1999.
Preventing Torture A Handbook for OSCE Field Staff. Warsaw: ODIHR, available at:
http://www.osce.org/odihr/documents/guide;ines/preventing_torture/th_index/htm
Popovic, Sabina. 1999. Torture, Consequences and Rehabilitation Bosnia and
Herzegovina: Manual. Sarajevo: CTV.
UN Doc. A/55/156 from 3 July 2001. Report of the Special Rapporteur of the
Commission on Human Rights on the question of torture and other cruel, inhuman or
degrading treatment or punishment.
UN Doc A/57/173 from 2 July 2002. Report of the Special Rapporteur of the
Commission on Human Rights on the question of tirture and other cruel, inhuman or
degrading treatment or punishment.
Un Doc CAT/C/XXVII/Concl.5 (Concluding observations/ comments) from 23
November 2001. Conclusions and Recommendations of the Committee against Torture:
Israel.
United Nations Convention Against Torture and Other Cruel, Inhuman and Degrading
Treatment or Punishment, 1984.
Walmsley, Roy. 2002. Findings 166: World Prison Population List. London: Home
Office. available online at: http://www.homeoffice.gov.uk/rds/pdfs/r166.pdf
Zamfara State of Nigeria Sharia Penal Code Law from January 2000. available at:
http://www.zamfaraonline.com/sharia/introdution.html
INFORMATA PLOTSUESE
Amnesty International USA: http://www.amnestyusa.org/stoptorture/
98
Amnesty International: http://www.amnesty.org/

Association for the Prevention of Torture: http://www.apt.ch/
Canadian Center for Victims of Torture: http://www.icomm.ca/ ccvt/about.html
European Committee for the Prevention of Torture: http://www.cpt.coe.int/en/
International Rehabilitation Council for Victims of Torture: http://www.irct.org
Special Rapporteur of the Commission on Human Rights on the questions of torture:
http://www.unhcr.ch/html/menu2/7/b/mtor.htm
United Nations Committee against Torture (UNCAT):
http://www.unhchr.ch/htrml/menu2/6/cat.htm
World Organization against Torture: www.omct.org
LIRIA NGA VARFRIA
ZVOGLIMI I PADREJTSIVE
MJETE T QNDRUESHME PR JETES
QASJA N RESURSE
PARTICIPIMI
STANDARDET DINJITOZE PR JET
>>dokush . . . ka t drejt pr realizimin e t drejtave t domosodoshme ekonomike,
sociale dhe kulturore, pr zhvillimin e lir t personalitetit . . . dokush ka t drejt t
punoj . . . dokush ka t drejt pr nj standard jetese q siguron shndetin dhe
mirqenien e tij dhe t familjes s tij, duke prfshir ushqimin, veshmbathjen, banesn,
kujdesin mjeksor dhe shrbimet e nevojshme sociale . . . dokush ka t drejt pr
arsimim . . .<<
NENET 22, 23, 25, 26 T DEKLARATS UNIVERSALE PR T DREJTAT E
NJERIUT
99
TREGIMI ILUSTRUES
Duke vdekur nga uria n Tokn e Suficitit. Kur dshtuan t mbjellat dhe nuk kishte
pun, fshatart e Mundiarit filluan t krkojn ushqim n xhungl. Por nuk gjetn asnj
ushqim, ata gjetn vetm bar. Kshtu, shumica e 60 familjeve e kaluan vern duke ngrn
sama ushqim i cili prdoret zakonisht pr t ushqyer bagtin. Por, meqense njerzit
nuk jan t krijuar pr t ngrn bar, fshatart filluan shum shpejt ta humbin shndetin
dhe u dobsuan shum. Ata ankoheshin pr shterzim dhe plogshti. Dhe n fund, filluan
edhe t vdesin. Nj fshatar, Murari, shikoi tr familjen e tij duke vdekur ngadal.
Fillimisht vdiq babai i tij Ganpati, e pastaj edhe gruaja e tij Bordi. Katr dit m von, ai
humbi edhe vajzn e tij. N kt pjes t Indin s brendshme veriore, e cila dikur ishte e
mbuluar nga pyjet e gjelbra, kurse tani e mbuluar nga thatsia, tregimi sht i njjt.
Gjat dy mujave t kaluar, m shume 40 persona t fisit Saharija (Sahariya) kan vdekur
nga uria. Afr 60 milion ton grur t teprt, sht duke u mbajtur n depot e qeveris.
Sipas fardo standardi, kjo tepric paraqet nj mal t madh me ushqim. Pr fat t keq,
aspak nga kjo sasi e tepricave nuk arriti n fshatin Mundiar, ose n ndonj fshat tjerr t
largt n pjest e thella t Rajasthanit juglindor.
Zyrtarisht, n Indi askush nuk vdes nga uria. Sipas sistemit publik pr distribuimin e
ushqimit, fshatart q gjenden nn nivelin e caktuar t varfris, kan t drejt pr
kartelat ushqimore, t cilat u mundsojn atyre blerjen e drithrave t subvencionura,
npr dyqanet shtetrore. Por, n Bhoyal dhe vendet tjera ky sistem ka dshtuar.
Sarapanqi lokal (udhheqsi i fshatit), ashtu si treguan fshatart, ua ka shprndar
kartelat e ushqimit t gjith miqve dhe pjestarve t fisit t tij. Ai, po ashtu ka shnuar
emrat e t gjitha vejushave q kan t drejt pr pension shtetror. Kurse, n ann tjetr,
pronart e dyqaneve shtetrore refuzuan tua shesin drithrat e lira sahariasve t largt
dhe i shitn ato n tregun e zi. Kur saharijasit filluan t vdesin, pronart e dyqaneve i
plotsuan kartelat e tyre, duke u munduar ta mbulojn marrin e bre. Niveli i ushqimit
t pamjaftueshm n Indi shtet me m shum se 1 bilion njerz sht ndr m t lartit
n bot. Prafrsisht, gjysma e fmijve t Indis marrin ushqim t pamjaftueshm,
derisa 50% e grave t Indis vuajn nga anemia. Por megjithkt, shumica e drithrave
t teprta t Indis ose hidhen ose at e han minjt. N Indi, m s shumti vuajn ata t
cilt gjenden n fund t sistemit hierarkik t kastave. Gjithashtu, komunietet fisnore q
100
prbjn afr 30% t popullsis s distriktit t Baranit (Baran), jan viktima t

padrejtsis historike. Para pavarsis s vitit 1947, saharijasit kan mbijetuar nga
gjuetia dhe rritja e bagtive. Pas pavarsis, zyrtart i larguan ata nga xhungla dhe e
konfiskuan tokn e tyre. Saharijasit jan detyruar t krkojn pun si bujq. Kur t
mbjellat dshtuan kt ver, ata nuk patn pun, kshtu q nuk patn as ushqim pr t
ngrn.
Nj grua 50 vjeare e cila prgatiste darkn e saj prej samas far e barit t egr, tha:
Politikant nuk jan t interesuar pr ne.
BURIMI:
PJES NGA DYING OF HUNGER IN A LAND OF SURPLUS. CASTE AND
CORRUPTION CONNIVE TO KEEP FOOD FROM INDIAS POOR, LUKE
HARDING IN BARAN, RAJASANTHAN. FRIDAY 15 NOVEMBER 2002. THE
GUARDIAN.
PYETJET PR DISKUTIM
1. Cilat deprivime dhe nnshtrime i kan prjetuar t varfrit n Baran? Si i vlersoni
kto, Shkelje e t drejts pr . . .
2. far kujtimi zgjon te ju kjo prvoj dhe ka mendoni se duhet br?
3. Krahaso gjendjen e varfris n Baran me prvojat e varfris n vendin tuaj. Sipas
prvojs q keni, far jan prftyrimet tuaja pr varfrin?
4. A e vreni ndonj lidhje n mes t rritjes s varfris dhe siguris njerzore? A
mendoni se trajtimi i njerzve ashtu si sht prshkruar n tregimin ilustrues mund t
ndikoj n sigurin njerzore? Nse po, far efektesh mund t ket?
1. HYRJE
Edhe pse varfria shikohet si nj fenomen historik, format n t cilat ajo po shfaqet sot e
bjn at dukshm m komplekse. Ky kompleksitet sht rezultat i shum faktorve,
prfshir ktu edhe ndrrimin e natyrs s marrdhnieve ndrmjet njerzve, raporteve t
shoqris me faktort dhe proceset e prodhimit, si dhe perspektivn e qeverive dhe
101
institucioneve ndrkombtare, si jan Banka Botrore, Fondi Monetar Ndrkombtar

ose Kombet e Bashkuara, lidhur me dimensionet e ndryshme t varfris.
Koncepti i varfris sht zhvilluar gjat kalimit t kohs. Varfria, e cila m par sht
par vetm n kontekstin e t ardhurave, tani shihet si koncept multidimensional, i cili
rrjedh dhe sht i lidhur ngusht me politikn, gjeografin, historin, kulturn dhe
veorit sociale. N shtetet n zhvillim, varfria sht majft e prhapur dhe karakterizohet
me uri, munges t toks dhe burimeve t mjaftueshme pr jet, politika joefektive t
ridistribuimit, papunsi, analfabetizm, epidemi, munges t shrbimeve mjeksore dhe
munges t ujit t mjaftueshm. N vendet e zhvilluara, varfria manifestohet prmes
prjashtimeve shoqrore, rritjes s papunsis dhe pagess s ult. N t dyja rastet,
varfria ekziston pr shkak t mungess s drejtsis, barazis, siguris njerzore dhe
paqes.
Varfria nnkupton pamundsin e qasjes n botn e mundsive t mjaftueshme. Si
pasoj e mungess s liris politike, pamundsis pr pjesmarrje n proceset e
vendimmarrjes, mungess s qeverisjes s mir, mungess s siguris personale,
pamundsis pr pjesmarrje n jetn e komunitetit dhe krcnimeve pr drejtsi t
qndrueshme afatgjat, t varfrit nuk kan mundsi ta ndryshojn gjendjen e tyre, sepse
u mohohen mjetet pr mundsi t tilla. Mohimi i fuqis dhe i resurseve ekonomike,
sociale dhe kulturore, jan ato q i mbajn t varfrit t zhytur n varfri.
Varfria dhe siguria njerzore
Varfria e cila shkakton pasigurit e mdha ushqimore dhe shoqrore, sht nj ndrhyrje
direkte n sigurin njerzore. Varfria, jo vetm q krcnon ekzistencn e nj numri t
madh t njerzve, por e shton nnshtrimin e tyre ndaj dhuns, keqtrajtimit dhe
pandikueshmris sociale, politike dhe ekonomike. Ashtu si tha nj grua n Bellorusi,
varfria sht poshtruese dhe e ul dinjitetin e do personi. Profesor Amartia Sen
(Amartya Sen), duke potencuar nevojn pr shikimin e sfidave t barazis globale dhe
siguris njerzore, n nj mnyr disi t ndryshme theksoi se detyra urgjente jan,
sqarimet konceptuale dhe promovimi i diskutimeve publike si plotsim ndaj identifikimit
t projekteve konkrete pr promovimin e drejtsis dhe pr garantimin e siguris
102
themelore t njerzve. Me hulumtimin e krkesave pr shndetsi, arsimim, mnjanimin t

varfris, zvoglim t pabarazive gjinore dhe t pasiguris, duhet t integrohet nj kuptim
m i plot mbi konfliktet dhe vlerat.
Prandaj, varfria paraqet edhe akt t deprivimit edhe t nnshtrimit. Si rrjedhoj e rritjes
s pabarazis dhe diskriminimit mes kombeve dhe diskriminimit brenda nj kombi, bhet
shkelja e s drejts s t varfrve pr t jetuar n siguri dhe me dinjitet.
2. DEFINIMI DHE PRSHKRIMI I SHT1ES
Definimi i varfris
Ekzistojn definicione t ndryshme pr varfrin dhe shfaqjen e saj:
Nga perspektiva e t ardhurave, varfria e definon personin si t varfr nse dhe

vetm nse niveli i t ardhurave t tij/saj sht nn nivelin e caktuar t varfris.
Shum shtete kan caktuar nivelin minimal t pagave pr ta mbikqyrur prparimin
n uljen e varfris. Kufiri sht trhequr te t ardhurat e mjaftueshme pr nj sasi t
caktuar t ushqimit. N baz t Raportit pr Zhvillim Njerzor t UNDP t vitit
1997 varfria nnkupton mohimin ndaj mundsive dhe zgjidhjeve themelore pr
zhvillim njerzor, pra pr t br jet t shndosh, dhe kreative, pr t gzuar
standarde dinjitoze pr jet, liri, dinjitet, vetrespekt dhe respekt pr t tjert.
Indeksi i varfris njerzore (UNDP, HDR 1997), si rezultat i prdorimit t

indikatorve m themelor t deprivimit, si jan jeta e shkurtr, mungesa e arsimit
elementar dhe mungesa e qasjes n resurse publike dhe private, e njeh varfrin e
njerzimit m gjer se vetm si varfri n t ardhura.
Nga perspektiva e t drejtave t njeriut, Zyra e Komisionerit pr t Drejtat e

Njeriut, e sheh varfrin si nj gjendje njerzore e karakterizuar nga deprivimi i
vazhdueshm ose kronik ndaj resurseve, mundsive, zgjidhjeve, siguris, fuqia e
nevojshme pr gzimin e nj standardi adekuat pr jetes dhe nga t drejtat
fundamentale civile, kulturore, ekonomike, politike dhe sociale.
Sipas draftit udhzues: Qasja e t Drejtave t Njeriut n Strategjit pr Uljen e

Varfris, t Zyrs s Komisionerit pr t Drejtat e Njeriut, nga shtatori i vitit 2002,
varfria shihet si nj form ekstreme e deprivimit. Raporti sugjeron se vetm
103
dshtimet ndaj atyre mundsive, q sipas nj prioritetit konsiderohen themelore, duhet

t numrohen si varfri. Deri sa kto mund t ndryshojn nga nj shoqri n tjetrn,
pr shumicn e shoqrive, trsia e krkesave themelore t prbashkta prfshin,
nevojnn pr ushqyeshmri t mjaftueshme, ndalim t vdekjeve n ato raste kur sht
e mundur, vdekjeve t hershme, nevojn pr strehim adekuat, arsimim elementar,
garantim t siguris personale, garantim t qasjes s barabart ndaj drejtsis,
shfaqjes n publik pa turp, mundsi pr t fituar t mira pr jet dhe pjesmarrje n
komunitet.
Debatet lidhur me mnyrat e matjes dhe shnimit t varfris ende vazhdojn, por
kompleksiteti i jets njerzore l t kuptohet se varfria gjithmon do t jet n krkim t
nj definicioni. Duke qen se nnshtrimi dhe deprivimi, kryesisht jan subjektive, nuk
mund t prmblidhen n kuadr t nj strukture t ngurt dhe t aplikueshme
universalisht.
Dimensionet e varfris. Varsisht nga konteksti specifik ekonomik, social, kulturor dhe
politik, fenomeni i varfris kuptohet dhe artikulohet ndryshe. Me qllim q t ndihmohet
shpjegimi i dimensioneve t ndryshme t varfris, duhet br nj hap prpara dhe t
bhet prpjekje q fjalt e prfshira n definicionin e varfris (si p.sh. drejtsia,
nnshtrimi, dinjiteti, siguria, mundsit etj) ti ndrlidhim me jetn reale.
Mjetet pr jet N viset rurale, ku ligjet e shtetit pr pyje nuk e lejojn popullsin
autoktone t mbledh ushqim pr vete dhe bagti, q prndryshe u takon, kjo nnkupton
mohimin e qasjes n tok, pyje dhe uj. N kotekstin urban, p.sh. qyteti dshiron ta
shfrytzoj fuqin puntore t migrantve nga viset rurale, por nuk merr prgjegjsi pr
nevojat e tyre pr strehim, arsimim dhe shndet, duke i shtyr kshtu edhe m shum kah
pasiguria dhe nnshtrimi m i madh. Diskriminimet e bazuara n kasta, etnicitet ose rac,
gjithashtu kan qen faktor t rndsishm pr ndalimin e komuniteteteve ose grupeve t
caktuara q t ken qasje ndaj resurseve natyrore elementare dhe me ket edhe ndaj t
drejts pr jet dinjitoze.
104
Nevojat elementare Nse komercializimi i ujit, energjis elektrike, shkolls dhe

shrbimeve shndetsore, si shrbime elementare shkakton mime prtej mundsis s t
varfrve, duke i detyruar ata ti shesin t mirat e kursyera dhe pr t jetuar nn nivel
njerzor, kjo nnkupton mohimin e ushqimit, arsimimit dhe kushteve normale pr jet
dhe banim, q menjher i privon ata t jetojn me dinjitet.
Drejtsia Mohimi i drejtsis per se ose drejtsis n nj koh t caktuar, sht si p.sh.
rasti i t varfrve n shum shtete, ku nuk kan qasje n sistemin gjyqsor pr aryse t
kostos s lart. Zakonisht, t rinjt e lagjeve t varfra, minoritetet etnike, racore dhe
fetare, jan t part t cilt dyshohen pr krime q nuk i kan br, ndrsa grat t cilat
krkojn ndrhyrjen e policis n rastet e dhuns familjare, shprfillen me pretekstin se
ato jan shtje private. Shpesh, si rrjedhoj e presionit nga shteti ose nga lobistt e fort,
gjykatat jan vrejtur duke zgjatur zgjedhjen e shtjeve t kompensimit t puntove ose
rehabilitmit t personave t zhvendosur, e q t varfrve u kushton me t gjitha t mirat
q i kan.
Organizimi Nse varfria ndrhyn n lirin e puntorve pr tu organizuar me qllim
t prmirsimit t kushteve t tyre t puns, ather kemi mohim t s drejts pr tu
organizuar, pr t krkuar pushtet dhe pr t rezistuar padrejtsin.
Pjesmarrja Mohimi i s drejts pr pjesmarrje dhe ndikim n vendimet q prekin
jetn, ndodh n raste si jan p.sh. rritja e interesave politike dhe interesave t kompanive
pr ngushtimin e hapsirs s qytetarve pr pjesmarrje efektive n shtjet publike
sikurse sht ofrimi i shrbimeve themelore. Analfabetizmi dhe mungesa e informatave si
rezultat i zhvendosjes s refugjatve, ua mohon atyre t drejtn pr prcaktimin e
ardhmris s tyre. Shumica e romve, pr shkak t natyrs s tyre migruese, n t
shumn e rasteve nuk shnohen n listat e votuesve dhe pr kt arsye fare nuk mund t
votojn.
Dinjiteti njerzor Pr shembull, n viset rurale, pjestart e kastave, minoriteteve
etnike, racore dhe grupeve tjera, q e formojn pjesn m t madhe t njerzve t patok
ose pronarve t parcelave t vogla, jan t detyruar t bjn kompromis me dinjitetin e
105
tyre pr t fituar paga minimale, q nnkupton se u mohohet e drejta pr t jetuar me

respekt dhe dinjitet. Fmijt, n vend se t jen n shkolla, jan t detyruar pr pun
eksploatuse si sht reciklimi i mbeturinave, qepja e lkurs ose agrikultura.
Grupet e prekura nga varfria
Edhe pse varfria sht nj fenomen shum i prhapur dhe prek njerzit n mbar botn,
ajo n veanti sht akute pr grat dhe fmijt.
Si rezultat i rritjes s migrimit t meshkujve, papunsis dhe shtimit t pronarve t
ekonomive t orientuara kah eksporti pr t cilat shprblehen pak, feminizimi i varfris
sht br nj problem i madh n vendet me ekonomi n tranzicion. Pjesa m e madhe e
puns s grave mbetet e pashnuar dhe e papaguar. N sektorin e ekonomis, meshkujt
preferohen m shum se grat, pasi q ato konsiderohen si fuqi e but puntore. N
shum shoqri grat nuk posedojn dhe nuk kan mbikqyrje mbi tokn, ujin, pronn dhe
resurset tjera, kshtu q ato prballen me barriera t mdha sociale dhe kulturore n
realizimin e t drejtave t tyre.
Moduli pr t Drejtat e Grave
Varfria ua mohon fmijve mundsit pr realizimin e potencialit t tyre si qenie

njerzore dhe i bn t nnshtruar ndaj dhuns, trafikimit, eksploatimit dhe abuzimit.
Shkalla e lart e vdekjes s t rinjve dhe t t miturve sht shkak i ushqyeshmris s
pamjaftueshme; ndrsa raporti i lart i prpjestimit fmij i rritur sht nj arsye
plotsuese pr varfri n t ardhura. Me rritjen rapide t urbanizimit, po rritet
vazhdimisht edhe numri i fmijve q jetojn n rrug. Afr 113 milion fmij nga e
gjith bota (97% e t cilve ndodhen n vendet n zhvillim) nuk kan shkuar kurr n
shkoll dhe paraqesin gjah t leht pr nnshtrim ndaj formave t ndryshme t
ekspolatimit ose puns. Pr m tepr, komercializimit i arsimit dhe shrbimeve
shndetsore, fmijve t shum vendeve sht duke ua mohuar t drejtat e tyre
kushtetuese.
Pse varfria po vazhdon?
Qeverit veriore t cilat e kontrollojn udhheqjen e ekonomis botrore, jan t
vendosura t mbajn tregtin dhe strukturat financiare q sjellin pasurin n botn e
106
industrializuar dhe t prjashtojn vendet dhe popujt e varfr nga shprndarja e

prosperitetit global, gjendje kjo e cila rezulton me pabarazi mes Veriut dhe Jugut. sht
mjaft interesant fakti se, si n vendet e zhvilluara ashtu edhe n ato n zhvillim, dallimi
mes t pasurve dhe t varfrve sht rritur.
Programet e Banks Botrore pr Rregullimin e Strukturs (SAPs) dhe pakot e
Fondit Monetar Ndrkombtar pr stabilizim, erdhn si premtime pr zgjerim, rritje t
mundsive t punsimit, paga, pasuri dhe zhvillim ekonomik, pr ato kombe q synojn
integrimin n sistemin e ekonomis globale. SAPs i cili tenton t zhduk varfrin
prmes disiplins fiskale dhe duke mos i shqyrtuar padrejtsit n kuadr t sistemit t
shprndarjes, mund ta intensifikoj varfrin edhe m shum, pasi q shtetet, duke
shpenzuar para pr shlyerjen e borxheve, jan duke e neglizhuar nevojn pr shpenzime
n shrbimet elementare, si jan, shndetsia, arsimi dhe strehimi.
Globalizimi neoliberal e vendos prqendrimin te prodhimtaria pr eksport, duke injoruar
t drejtat elementare t njerzve pr plotsimin e nevojave vetanake dhe realizimin e t
mirave pr jet n mnyr t denj. Shmangia e shtetit nga prgjegjsit q ka, lidhur me
mirqenien pr shndet, arsim, ushqim dhe strehim, si dhe mungesa e t ardhurave t
sigurta, e bjn edhe m t madh presionin mbi t varfrit. Gjithashtu, t varfrit i ka
dmtuar edhe inflacioni, kontraktimi i punsimit dhe erozioni i pagave reale nga
liberalizmi, si dhe privatizmi i pasurive.
Raporti i UNDP i vitit 2002 pr Zhvillimin Njerzor, thekson se gjat pjess s dyt t
shekullit XX, rritja e shpejt ekonomike n vendet tashm t pasura t Evrops
Perendimore, Ameriks Veriore dhe Oqeanis, n kombinim me rritjen e ngadalshme
ekonomike t subkontinetit Indian dhe zhvillimin tejet t ngadalshm t Afriks, kan
kontribuar edhe m shum pr rritjen e pabarazis globale. Edhe n vendet e OECD-s
(Organizats pr Bashkpunim dhe Zhvillimi Ekonomik), prfitimet jan realizuar nga
m t pasurit, nga 1% e familjeve me t ardhura t rritura prej 140%, ose tri her m
shum se mesatarja, duke shtuar kshtu n mnyr drastike pabarazin n t ardhura dhe
duke prodhuar t varfr t ri.
107
5% t njerzve m t pasur t bots kan t ardhura 114 her m t mdha se 5% e m

t varfrve.
T ardhurat e 25 milion amerikanve m t pasur, jan t barabarta me t ardhurat e

afr 2 bilion njerzve m t varfr t bots.
Sot, nj e katrta e popullats botrore jetojn n varfri t rnd dhe t izoluar nga
shoqria. N baz t raportit t UNDP t vitit 2002 pr Zhvillim Njerzor, diku rreth 1.2
bilion njerz mbijetojn me m pak se $1 n dit. Nj bilion njerz jan analfabet. do
dit, rreth 30.000 fmij n bot vdesin nga smundjet q jan t shrueshme dhe deri n
fund t vitit 2000, afr 22 milion njerz kan vdekur nga AIDS-i. Derisa afr 1/3 e
popullsis s vendeve t pazhvilluara, shumica e t cilve ndodhen n pjesn e poshtme
t Sahars s Afriks, nuk pritet ti mbrrijn t dyzetat.
PERSPEKTIVAT NDRKULTURORE DHE SHTJET
KONTRAVERSE
Varfria relative dhe varfria absolute
Varfria relative tregon q nj person ose nj grup personash jan t varfr n krahasim
me t tjert, ose n krahasim me at q konsiderohet t jet standard i drejt pr jetes,
ose nivelin e konsumimit n nj shoqri t caktuar. Varfria absolute tregon q njerzit
jan t varfr n krahasim me at q konsiderohet t jet standard i krkesave minimale.
Nj person i cili sipas standardeve amerikane konsiderohet i varfr absolut, sipas
standardeve t themi t Afriks, mund t kosiderohet i varfr relativ.
Xhim Harvej (Jim Harvey), banor i Posilparkut (Possilpark) t Britanis s Madhe, flet
pr prvojn e tij me varfrin, e cila mund t cilsohet si varfri relative: Varfria! ka
do t thot kjo pr mua? Kshtu, un jam 48 vjear, i martuar, me familje dhe pa fmij.
Jetoj n Posilpark, q gjendet n veri t Glasgout (Glasgow). Pa dyshim se un i takoj
klass puntore. Por, ktu mund t ket pak dyshim, pasi q tani pr disa vite me radh
kam qen i papunsuar dhe maksimalisht i varur nga beneficionet. Ather, ka sht
varfria? Pr mua kjo do t thot t jesh pa para n xhep. Po ashtu, do t thot t mos
kesh mundsi ta prmirsosh stilin e jets si pasoj e diets s dobt dhe pamundsis pr
t marr pjes n aktivitete t lira. Gjithashtu, ekziston edhe njolla sipas t cils varfria
108
vetm shtohet. Aty sht edhe apatia e ndjenjs s pafuqis, shtypjes, ndjenjs s
pavlefshmris, prjashtimit, . . . pse? Pse un? . . .
BURIMI: LOTHIAN ANTI POVERTY ALLIANCE, HTTP://WWW.LAPA.ORG.UK
Edhe pse nevojat elementare ekonomike t Xhimit jan t siguruara, ai prjeton
prjashtimin dhe stagnimin, gj q e bn at t palumtur me pafuqin t ciln e ndien dhe
mbijetesn e tij minimale. Kjo, n t vrtet, tregon se Xhimi sht relativisht i varfr, n
krahasim me t tjert e shoqris s tij, q jan shoqrisht dhe politikisht aktiv.
Prjashtimi shoqror. Edhe pse prjashtimi shoqror, shpesh prdoret si sinonim me
varfrin relative, kto konceptet nuk jan identike. Prjashtimi shoqror mund t oj
drejt varfris, por, n t njjtn koh, prjashtimi shoqror mund t vij si pasoj e
varfris. N rastin e Xhimit, prjashtimi shoqror ka shkaktuar pushimin e ekzisitmit t
tij politik, deri sa n rastin e komunitetit Saharias t Raxhastanit (Rajasthan), varfria e
tyre ekonomike dhe skamja, kan qen instrumente t prjashtimit t tyre nga shoqria.
PYETJET PR DISKUTIM
A nnkupton rritja e popullsis automatikisht edhe varfri m t madhe? sht besim i
prgjithshm se shtimi i lart i popullsis n vendet e pazhvilluara dhe ato n zhvillim,
sht prgjegjs pr prhapjen e varfris n kto vende. Kjo argumentohet nga disa
qeveri t Jugut dhe Veriut, me qllim t trheqjes s vmendjes nga shtjet qendrore, t
cilat jan burime kryesore t varfris n kto shtete. Kto shtje qendrore jan,
shtrydhja dhe eksploatimi i vazhdueshm i resurseve natyrore nga shtetet e zhvilluar pr
interesa komerciale, q rezulton me zhveshjen e ktyre komuniteteve nga e drejta pr
resurse; mungesa e ndarjes s fondeve pr shrbime elementare, si jan arsimi,
shndetsia dhe uji, t cilat n mnyr t dukshme do t zvoglonin mortalitetin dhe
smundjet e fmijve dhe t grave; si dhe shtimi i konflikteve dhe luftrave pr prfitimin
e kontrollit mbi resurse, q rezulton n jostabilitet politik, shoqror dhe ekonomik.
Argumenti sipas t cilit numri i madh i t varfrve n nj vend sht penges pr
prparimin e atij kombi sht i pavlefshm, kurse n t vrtet prgjegjse jan shum
qeveri, t cilat me politikat e shprndarjes s fitimeve pr zhvillim bjn alokimin e
109
ktyre mjeteve n mnyr t padrejt. Prandaj, mendimi sipas t cilit t varfrit jan
prgjegjs pr konsumim t resurseve natyrore dhe degradim t mjedisit nuk qndron,
pasi q, n t vrtet, t pasurit kan nivel m t lart t konsumit se sa t varfrit.
A do t oj zhvillimi i qndrueshm drejt uljes s varfris? Varfria i detyron t varfrit
t zgjedhin mnyrat e paqndrueshme pr jetes. Pr shembull, mungesa e shrbimeve
higjienike dhe sistemeve pr asgjsim t mbeturinave, sikurse edhe mungesa e derivateve,
mund ti detyroj t varfrit t prdorin metoda t cilat i kontribuojn degradimit t
mjedisit. Zhvillimi i qndrueshm, q do t rezultonte n zvoglimin e qndrueshm t
varfris do t arrihet vetm ather kur shtetet e zhvilluara vendosin ti respektojn
obligimet e marra, si jan, zvoglimi i emetimit t gasit i cili ngroh atmosfern prmes
realizimit t standardit t energjis efektive dhe kur fillojn t paguajn taksat e
transaksionit pr lvizjen e kapitalit prtej kufijve, etj.
A sht e mundur t financohet rrnjosja e varfris? Po, sht e mundur. sht
llogaritur se n shtetet n zhvillim, nevojiten afr 40 bilion dollar amerikan n vit, si
shpenzime plotsuese, pr tu ofruar shrbime elementare t gjithve, t cilat prafrsisht
paraqesin 1/8 e buxhetit t mbrojtjes t SHBA-ve pr vitin 2001/02, ose 8 bilion dollar
m pak sesa t ardhurat neto t njeriut m t pasur pr vitin 2001/02. Po ashtu, shumica e
ktyre parave do t mund t realizohej prmes riorganizimit t shpenzimeve nga ana e
qeverive, bankave multiraterale (Banks Botrore, Banks s Zhvillimit Aziatik etj) dhe
organizatave t tjera humanitare. Financimi i rrnjosjes s varfris do t ishte shum
m i leht sikur institucionet ndrkombtare si jan, Banka Botrore, Fondi Monetar
Ndrkombtar dhe qeverit antare t OECD, t vendosnin t heqin dor nga borxhet e
ekzistuese t disa qeverive ndaj disa prkushtimeve q kan, dhe varsisht nga krkesat e
shoqris lokale, ti orientojn ato fonde n rrnjosjen e varfris.
Shpenzimet e llogaritura do t zvogloheshin edhe m shum, sikur shtetet konkrete t
vendosnin pr t ndrmarr reforma radikale n fushn e shprndarjes s pasuris dhe
resurseve, dhe nse vendosin tu japin prioritet m t lart shpenzimeve pr zhvillim sesa
shpenzimeve pr mbrojtje.
110

Globalizimi dhe pasojat e tij kontraverse jan duke prodhuar forma t reja t varfris.
Pr m tepr, kto forma t reja jan duke u shfaqur npr shoqri t niveleve t
ndryshme t zhvillimit shoqror-politik dhe ekonomik dhe duke prfshir njerz t
besimeve, religjioneve dhe kulturave t ndryshme. Pr shembull, ndikimi i globalizmit n
fiset e Afriks sht i ndryshm nga ato t Indis, kryesisht pr shkak t kushteve t
ndryshme shoqrore-politike dhe ekonomike q jan n Afrik, n krahasim me ato n
Indi. Kto dallime t dukshme mes kulturave dhe regjioneve t ndryshme gjeografike,
gjithashtu kan ndikuar n mnyrn e perceptimit t njerzve ndaj krcnimeve nga
varfria dhe margjinalizimi i shoqris.
Prandaj, sht shum e rndsishme t vazhdohet zhvillimi i mtejshm i strukturs pr
monitorimin e ktyre formave t varfris, si n nivelin global, ashtu edhe n at lokal,
si dhe t aftsohen njerzit pr ta forcuar resistencn dhe luftn e tyre kundr forcave
eksploatuese.
Karta e OKB-s dhe Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut, kan pasur qllim q
pas Lufts s Dyt Botrore t ofroj pr t gjith njerzit nj korniz morale pr
ndrtimin e nj sistemi t ri t drejtave dhe detyrimeve dhe duke i dhn rndsin m t
madhe garantimit t dinjitetit njerzor, paqes dhe siguris njerzore.
Pikrisht, qasja ndaj t drejtave t njeriut si t pacenueshme sht ajo q mundson
prgjigjen ndaj natyrs multidimensionale t varfris. Kjo qasje tejkalon lmoshn duke
pranuar se, liria nga varfria sht e mundur vetm ather ku t varfrit aftsohen
prmes arsimimit n t drejtat e njeriut. Kjo qasje vrteton se t varfrit kan t drejta
ligjore, kurse shteti dhe strukturat joshtetrore kan obligim ligjor ti prmbushin ato.
Duke vendosur prgjegjsin mbi shtetet pr realizimin e t drejtave t gjith personave
q jetojn brenda jurisdiksionit t tyre, strukturat e tjera shtetrore dhe joshtetore kan
obligim t kontribuojn dhe ta prkrahin kt proces. Kjo sht e rndsis esenciale pr
t krijuar nj sistem afarist multirateral, t drejt, t barabart dhe joproteksionist, pr t
realizuar ndarjen adekuate t asistencs financiare dhe sigurimin e ndikimit t t varfrve
n procesin zhvillimor t ksaj bote t globalizuar. Kto vlera gjejn vend n deklaratat
111
politike si jan Deklarata e Rios, Agjenda 21, Deklarata e Kopenhags, Platforma e

Pekinit pr Veprim dhe Agjenda e Habitatit, t prpiluara nga shtetet e ndryshm si plan
zhvillimor pr rrnjosjen e varfris dhe si krkesa t domosdoshme pr zhvillim t
qndrueshm.
Organet e Konventave ndrkombtare pr monitorimin e varfris
Me qllim t prmirsimit t dosjeve t t drejtave t njeriut dhe zbutjes s varfris,
trupat monitoruese brenda intervaleve t caktuara kohore bjn ekzaminimin e rregullt t
raporteve shtetrore, mund t pranojn ankesa, tu japin vrejtje dhe rekomandime
shteteve, institucioneve ekonomike, organizatave t OKB dhe t tjerve.
Vrejtjet prfundimtare t Komitetit pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore
mbi raportet e disa shteteve antare tregojn se, si faktor vshtirsues paraqiten,
mungesa e sqarimeve mbi statusin e Konvents n legjislacionet vendore, mungesa e
zbatimit t ligjeve t bazuara n t drejtn ndrkombtare dhe informatat e
pamjaftueshme mbi instrumentet e konventave. Raportet theksojn se pengesat kryesore
q paraqiten n implementimin e strategjive pr uljen e varfris jan, borxhet ekzistuese,
mungesa e shnimeve t sakta, korrupsioni i prhapur tek autoritetet shtetrore, regjimet
ushtarake q rrezikojn gjyqsin dhe ndikimet konservative religjioze q imponojn
diskriminimin.
Edh pse pas viteve t 90-ta numri i shteteve q kan ratifikuar konventat e ndryshme pr
t drejtat e njeriut sht rritur n mnyr drastike, ekziston nj zbraztsi e madhe
ndrmjet zotimeve, qllimeve politike dhe implementimit faktik t tyre. Mungesa e
vullnetit politik t qeverive dhe zotimet konfliktuoze t bra ndaj platformave
ndrkombtare, si sht ajo e WTO (si p.sh. TRIPS-i, i cili do t mund t rezultoj n
ngritjen e shpenzimeve t medikamenteve dhe knaqjen e lakmive t kompanive, duke ua
mohuar individve t drejtn e tyre elementare pr jet t shndosh dhe dinjitoze) dhe
shprndarja joadekuate e resurseve, jan krcnimet kryesore pr realizimin e zotimeve t
marra.
Raportuesit special dhe ekspertt e pavarur
112
Komisioni pr t Drejtat e Njeriut ka emruar dy ekspert t pavarur, prej t cilve njri

ka mandat pr ti raportuar grupit special punues lidhur me implemetimin e s drejts pr
zhvillim (Rezoluta 1998/72), deri sa tjetri ka obligim t bj hulumtime dhe
rekomandime lidhur me ndikimin e varfris ekstreme n t drejtat e njeriut (Rezoluta
1998/25). Eksperti i Pavarur pr Varfrin Ekstreme, bn vlersimin e masave t cilat
ndrmerren n nivel kombtar dhe ndrkombtar pr promovuar gzimin e plot t
drejtave t njeriut nga personat q jetojn n varfri ekstreme, bn vlersimin e
pengesave dhe prparimin e br t grave dhe burrave q jetojn n varfri ekstreme, dhe
gjithashtu n kuadr t fushs s asistencs teknike dhe t tjera, bn rekomandime dhe
propozime pr uljen ose eventualisht eliminimin e varfris. N raportin e Ekspertes s
Pavarur pr Komisionin e t Drejtave t Njeriut [E/CN.4/2001/54, 16 shkurt 2001], ajo
prezenton zbulimet themelore pr mnyrn e ndryshimit t gjendjes s t varfrve.
Arsimimi pr t drejtat e njeriut dhe aftsimi i t varfrve, jan vendimtare pr plotsimin
e ktyre krkesave dhe pr tju ndihmuar atyre ta ndryshojn ardhmrin e tyre. Procesi i
arsimimit n t drejtat e njeriut promovon dhe avancon analizimin kritik t t varfrve pr
t prballuar t gjitha llojet e situatave dhe realitetin. Pra, ky proces ofron njohuri
konkrete, aftsi dhe kapacitete pr ti prballur forcat q i mbajn ata t varfr. Arsimimi
mbi t drejtat e njeriut e bn t mundur krijimin e organizatave dhe themelimin e rrjeteve
pr vetndihm, n mnyr q ato t krkojn dhe vazhdojn prparimin drejt realizimit
t t gjitha drejtave t njeriut n drejtim t rrnjosjes s plot t varfris.
ZHVILLIMI DHE RRNJOSJA E VARFRIS
QLLIMI: deri n vitin 2015, t prgjysmohet prqindja e popullats botrore, q ka t
ardhura m pak se nj dollar n dit dhe t prgjysmohet prqindja e popullsis q
vuan nga uria.
Strategjit pr Zhvillim
VARFRIA N T ARDHURA
Sigurimi i prkrahjes pr shtetet dhe iniciativat ekonomike e shoqrore, t cilat

prqendrohen n uljen e varrris;
Forcimi i aftsive pr t ofruar shrbimeve elementare shoqrore;
113
Asistimi n ndrtimin e kapaciteteve pr vlersimin, monitorimin dhe planifikimin e

varfris.
URIA
Ndrmarrja e veprimeve plotsuese nga ato t bra n Samitin Botror t Ushqimit n

vitin 1996, si dhe propozimi i planeve t reja n nivel kombtar dhe ndrkombtar pr
realizimin e qllimeve lidhur me urin;
Garantimi i ushqimit, tregtis bujqsore dhe politikave t prgjithshme t afarizmit,

prmes vendosjes s nj sistemi afarsit t drejt dhe t barabart, pr t ofruar siguri
ushqimore pr t gjith.
Vazhdimi i prqendrimit t prioritetit ndaj farmerve t vegjl dhe prkrahjen e

prpjekjeve t tyre pr prmirsimin e vetdijes lidhur me mjedisin dhe teknologjit e
thjeshta, e t lira pr prodhim.
BURIMI: ROAD MAP TOWARDS THE IMPLEMENTATION OF THE UNITED

NATIONS MILLENIUM GOALS. REPORT OF THE SECRETARY-GENERAL, 6
SEPTEMBER 2001.
E DOBISHME T DIHET
N baz t prvojs s lvizjeve popullore, puns s OJQ-ve dhe organizatave t tjera
humanitare, sht krijuar nj koncensus i prgjithshm, se pr tiu siguruar t varfrve
qasja n benificione dhe zhvillim, ku sht e domosdoshme t ndrmerren disa veprime
elementare si jan, reformat toksore, pronsore, kontrollimi i t mirave dhe resurseve
nga t varfrit, arsimimi dhe zhdukja e analfabetizmin, si veprime n fushn e
shndetsis, strehimit dhe ushqyeshmris. Ofrimi i lopve hibride n vend t toks
atyre q nuk kan tok, ose dhnia e kredive pr blerjen e toks, pa trajtuar edhe nevojat e
tjera t infrastrukturs si sht rasti kur bagtit varen nga irrigacioni, si dhe ofrimi i
shkollimit plotsues n vend t shkollimit t plot pr fmijt e puntorve, jan qasje t
cilat nuk kan funksionuar! Kto vetm sa e kan vazhduar varfrin. Problemet kryesore
jan, vullneti politik dhe ridistribuimi ose shprndarja.
rrnjosja ekfektive e varfris sht treguar e suksesshme ather kur sht ndrmarr n
nivelin e decentralizuar lokal. Ajo sht e suksesshme vetm ather kur t varfrit bhen
114
subjekte pjesmarrse dhe jo vetm objekte t proceseve zhvillimore, pasi q n kt

mnyr bhet i mundshm zhvillimi njerzor i barabart.
Msimet e prbashkta dhe t veanta t nxjerra nga prvojat lokale, kombtare
dhe ndrkombtare n fushn e uljes t varfris
Varfria sht po aq problem social, kulturor dhe politike, sa sht edhe problem
ekonomik.
Aftsimi politik dhe ekonomik i t varfrve, jan mjete pr rrnjosjen e varfris.
Qasja e atyre q jan ln anash n informata dhe arsimim pr t drejtat e njeriut, u

mundson t vetdijsohen pr t drejtat e tyre dhe t marrin veprime pr ndryshim e
gjendjes s tyre.
Sigurimi i puns me pag t mjaftueshme pr jetes dhe qasja n resurset prodhuese,

jan kye pr uljen e varfris.
Ulja e varfris do duhej t shoqrohet me zvoglimin e padrejtsive. Prioritetet duhet

fokusuar n eliminimin e gjitha formave t diskriminimit kundr guas, si dhe
diskriminimit t bazuar n kast, rac ose etnicitet (kombsi).
Sa m t mdha n shpenzimet n arsim, shndetsi, strehim, uj, higjien publike

dhe furnizim me ushqime t mjaftueshme, m e vogl do t jet varfria.
Shteti me ministrit e tij kan rol t rndsishm n uljen e varfris, sidomos n

kohn e globalizimit.
Prgjegjsia m e lart e institucioneve ndrkombtare dhe vendore financiare,

nnkupton sigurimin e drejt dhe t barabart t zhvillimit ekonomik.
Shum shtete n bot nuk jan n gjendje t zhdukin varfrin n mnyr imediate.
Prpjekjet e tyre duhet t prkrahen dhe plotsohen me ndihmn dhe bashkpunimin
ndrkombtar.
Falja e borxheve sht e lidhur drejtprdrejt me uljen e varfris. Nse borxhet e

falura kan qen t lidhura me investimet n arsim, shndetsi dhe sektor t tjer
shoqror, kjo do t kontribuoj drejtprdrejt pr uljen e borxheve.
Lufta dhe konfliktet e shtojn varfrin. Prpjekjet pr rrnjosjen e varfris pa

sigurimin e kushteve t paqes dhe siguris s vrtet, jan t gjykuara pr dshtim.
115
1. PRAKTIKA T MIRA
T varfrit jan profitabil
Banka Grameen ka filluar punn n vitin 1976 n Jorba-Bangladesh, si nj shoqri e
vogl aksionare fshatare. Deri n vitin 2002, ajo ka prfshir 2.4 milion huamarrs, prej
t cilve, 95% jan gra. Me 1175 deg, ajo ofron shrbime n 41.000 fshatra, duke
prfshir m shum se 60% t gjitha fshatrave t Bangladeshit.
Grameen Banka tenton, q kryesisht prmes akumulimit t kapitalit lokal dhe krijimit t
pasuris, t bj mobilizimin dhe avancimin e t varfrve. Qllimi i saj sht zgjerimi i
shrbimeve bankare pr t varfrit e viseve rurale t Bangladeshit, eliminimi i
eksploatimit nga huadhnsit e parave, krijimi i mundsive t vetpunsimit pr resurset
e pashfrytzura njerzore dhe atyre pak t shfrytzuara, bashkimin e njerzve me t meta
nn ombrell organizative t ciln ata e kuptojn dhe n t ciln mund t veprojn me
vetbesim dhe ku prmes prkrahjes s ndrsjell veprojn pr zhvillimin e tyre shoqrorekonomik.
Duke u prqendruar n at grup t njerzve t cilt jan kosideruar si rreziku m i madh
pr kredi, kjo bank ka vrtetuar se t varfrit jan t vlefshm pr kredi. Kjo bank
trajton barrn e dyfisht, si at t gjinis, ashtu edhe varfrin me t ciln prballen
femrat. Banka Grameen, ka pasur sukses n inicimin e ndryshimeve t rndsishme q
kan t bjn me sistemin e pronsis s mjeteve, produkteve dhe kushtet e prodhimit n
viset rurale. Kto ndryshime jan t rndsishme jo vetm pr lvizjen e t varfrve prtej
kufirit t varfris, por gjithashtu pr at se n fshatra prkrahja e till ka nxitur nj sasi t
lart t kreativitetit. Veprime t ngjashme si Banka Grameen gjithashtu jan ndrmarr
edhe n disa shtete tjera.
http://www.grameen-info.org/bank
Iniciativa e Malit 20 -20
Pas mbajtjes s Samitit Botror Social n Kopenhag m 1995, Mali miratoi inciativn e
njohur si 20 20, e cila nnkupton se afr 20% e shpenzimeve t buxhetit t prgjithshm
dhe 20% e ndihmave ndrkombtare pr nj vend, do t prdoren pr finansimin e
116
shrbimeve elementare t asaj shoqrie. Gjithashtu, q nga viti 1995, muaji tetor sht
shpallur Muaj i Solidaritetit dhe Lufts kundr Prjashtimit.
Punimet Strategjike pr Uljen e Varfris (PRSP)
Me Iniciativn e Shteteve t Varfra me Borxhe t Larta (HIPC) m 1999, sht
arritur pajtimi q tju paraqiten Banks Botrore dhe Fondit Monetar Ndrkombtar t
gjitha strategjit kombtare pr uljen e varfris prmes bazave t huazimit t
koncesioneve dhe lirimit nga borxhet. Kjo qasje reflektohet me zhvillimin e PRSP-ve nga
autoritetet shtetrore. Deri n janar t vitit 2003, trembdhjet shtete t Afriks (n mesin
e t cilave edhe Mali), katr shtete t Ameriks Latine, dy shtete t Evrops dhe Azis
Qendrore, nj shtet Aziatik dhe nj shtet i Lindjes s Mesme, i kan paraqitur Bordeve t
Banks Botrore dhe Fondit Monetar Ndrkombtar PRSP-t e tyre.
T gjitha PRSP-t jan prgatitur duke i marr parasysh pes parimet themelore q
nnvizojn zhvillimin dhe implementimin e strategjive pr uljen e varfris:
udhheqja nga shteti prfshirja e pjesmarrjes s gjer t shoqris civile dhe

sektorit privat n t gjitha nivelet e operacionalizimit;
orientimi n rezultate prqendrimi n rezultate q do tiu sjell dobi t varfrve;
njohja gjithprfshirse e natyrs multidimensionale t varfris;
orientimi n partneritet prfshirja e pjesmarrjes s koordinuar t partnerve t

zhvillimit (bilateral, multirateral dhe joqeveritar);
perspektiva afatgjat e orientuar n uljen e varfris.
Grupe t ndryshme t shoqris civile kan kritikuar PRSP-t pr ekzistimin e disa t

metave elementare si sht varsia e lart e strukturs s tyre financiare nga ndihmat e
jashtme dhe promovimi i investimeve t huaja t drejtprdrejta. Pjesmarrja e t t
prekurve vendor dhe n veanti pjesmarrja e grupeve t rrezikuara mbetet nj pikpyetje,
pasi q shpesh mungojn mekanizmat institucionale pr prfshirjen e tyre t vrtet n
kto procese dhe paraqiten pengesa si jan, mungesa e informatave dhe dokumenteve t
ofruara n gjuht lokale t cilat ata i kuptojn. Kto, si dhe kufizimet e tjera duhen
trajtuar edhe m tutje, dhe pr nj koh m t gjat.
117
BURIMI:
HTTP://WWW.WORLDBANK.ORG/POVERTY/STRATEGIES/OVERVIEW.HTM
Uji yn nuk sht pr shitje
Kshilli Kanadez sht nj organizat e prhershme mbikqyrse e qytetarve kanadez, i
cili prfshin m se 100.000 antar dhe 70 deg lokale nga i gjith vendi. Ky kshill, me
qllim t vnies s disa problemeve shtetrore n qendr t vmendjes, si jan: sigurimi
i programeve shoqrore, promovimi i drejtsis ekonomike, prtritja e demokracis,
mbrojtja e sovranitetit kanadez, prparimi i alternativave t tregtis s lir nga stili i
kompanive dhe ruajtja e mjedisit, duke u bazuar n karakterin e fort jopolitik t cilin e
ka, lobon te deputett e parlamentit, zhvillon hulumtime dhe organizon fushata
kombtare.
Kshilli, n fillim t vitit 1999 filloi nj fushat t suksesshme pr mbrojtjen e
kanadezve dhe mjedisit t tyre nga efektet e eksportit t lart t ujit dhe efektet e
privaizimit. Kjo fushat e ka zanafilln n besimin se uji paraqet nj burim publik, i cili u
takon t gjithve dhe t cilin askush nuk ka t drejt ta prvetsoj, ose t prfitoj nga ai.
Duke vrejtur interesat vetjake t kompanive dhe investitorve, t cilit liqenet e pastra,
lumenjt dhe shtresat ujmbajtse t Kanadas, i shohin si rezervuare t pasura pr
shfrytzim, kjo fushat mobilizoi opininon dhe veprimtarin publike kundr privatizimit
dhe komercializimit t ktij burimi q nuk ka mim.
N shkurt t vitit 2002, gjat Forumit Social Botror n Porto Alegro t Brazilit, Kshilli
Kanadez s bashku me nj numr t organizatave nga vendet e ndryshme, duke par
rritjen e kundrshtimit ndaj privatizmit dhe vjedhjes s ujit nga kompanit n mbar
botn dhe duke dashur t shndrrojn kt kundrshtim n nj vizion t ri pr t ardhmen
e planetit, lansoi Marrveshjen Globale pr Ujin. Ky propozim sht prezantuar n
Samitin Botror pr Zhvillim t Qndrueshm, n Afrikn Jugore, n gusht t vitit 2002.
Puna e Kshillit sht zgjeruar edhe n shrbimet e tjera bamirse si jan, shndeti,
arsimi, si dhe tregtia dhe shtjet e investimit. http://www.canadians.org
Nj e ardhme e qndrueshme
118
Shembulli i holandezve pr vlersimin e shkalls dhe ndikimit t gjurmve t tyre

ekologjike n sektort kryesor, prfshir energjetikn dhe bujqsin, si dhe prkushtimi
i tyre q brenda periudhs s caktuar kohore ta ulin ndikimit negativ t gjurmve t tyre,
sht nj shembull pozitiv i nj shteti t industrializuar n vlersimet e dmit ndaj
mjedisit nga ana e qeveris. Gjithashtu, ky shtet i raporton n baza t rregullta Komisionit
t OKB-s pr Zhvillim t Qendrueshm, lidhur me progresin e br, s bashku me
raportet mbi implementimin e Agjends 21.
Liria nga Uria
Organizata Para s gjithash Ushqimi, sht e vendosur n Kaliforni t SHBA-ve dhe
prkushtohet pr t eliminuar padrejtsit t cilat shkaktojn urin. Ata besojn s t
gjith njerzit kan t drejtn elementare pr ta ushqyer veten dhe se ata duhet ta ken
kontrollin e vrtet demokratik mbi burimet e domosdoshme pr ta ushqyer veten dhe
familjet e tyre. Organizata, duke br hulumtime dhe analiza, prmes arimimit,
prkrahjes s rrzimit t miteve dhe ekspozimit t shkaqeve t vrteta, pasataj prmes
identifikimit t pengesave q duhen ndryshuar dhe shqyrtimit t mnyrave pr largimin e
tyre, si dhe prmes vlersimit dhe publikimit t alternativave t suksesshme, punon pr
vetdijsimin e popullit pr mundsit dhe fuqin e tyre pr t br ndryshime.
http://www.foodfirst.org
Drejtsia Ekonomike
Koalicioni pr Lirin nga Borxhet (FDC), sht i vendosur n Filipine dhe punon pr
zhvillimin njerzor: barazi (duke prfshir barazin gjinore), pr t drejtat ekonomike dhe
drejtsin; zhvillimin e barabart dhe t qndrueshm; bn presion ndaj qeverive pr ti
kryer obligimet e tyre, si dhe lufton pr krijimin e marrdhnieve globale ekonomike dhe
prfituese ndrmjet kombeve t ndryshme. FDC-ja, prkrah fushatn botrore pr faljen e
borxheve shteteve m t varfra n bot. Koalicioni ka trajtuar edhe nj varg shtjesh t
tjera, prfshir sigurin ushqimore, shpenzimet publike dhe ndikimin e politikave
ekonomike n mesin e grave. Puna e tyre n fushn e avokatis integron n vete
arsimimin e popullit, informimin e publikut, mobilizimin masiv, hulumtimin dhe analizn
e politikave, ndrtimin e aleancave si dhe t rrjeteve provinciale.
http://www.freedomfromdebtcoalition.org
119
Marrveshja e Kotonous
Marrveshja e Partneritetit, e lidhur mes ACP-s dhe Komunitetit Evropian n Kotonou
(Cotonou) m 23 qershor 2000, v interes t posam mbi sigurin ushqimore. Neni 54,
trajton ekskluzivisht sigurin ushqimore dhe pranon rolin e rndsishm t cilin siguria
ushqimore e luan pr garantimin e siguris dhe mirqenies njerzore. Gjithashtu, kjo
marrveshje shpjegon prpunimin e hollsishm t prioriteve pr zhvillimin e politikave
ndihmse t BE n raport me avancimin e siguris njerzore.
2. TRENDET
Gjat Mbledhjes s Mileniumit t Asambles s Prgjithshme t OKB-s n
vitin 2000, udhheqsit e shteteve dhe qeverive, e pranuan prgjegjsin e tyre kolektive
n mbshtetjen e parimeve t dinjitetit njerzor, barazis dhe drejtis n nivel global.
Ata prcakuan tet synime pr zhvillimin dhe rrnjosjen e varfris, t cilat duhet t
realizohen deri n vitin 2015, dhe t cilat prshijn: rrnjosjen e varfris dhe t uris
ekstreme, realizimin universal t arsimimit fillor, promovimin e barazis gjinore,
aftsimin e grave, uljen e vdekshmris te fmijt, prmirsimin e shndetit mental,
sigurimin e qndrueshmris s mjedisit dhe krijimin e partneritetit global pr zhvillim.
Dekada 1996-2006, sht deklaruar si Dekada e Par e OKB-s pr rrnjosjen e
Varfris. do vit, 17 tetori konsiderohet si Dit Ndrkombtare pr rrnjosjen e
Varfris.
Nj numr i madh i shteteve kan br nj progres t konsiderueshm n kt drejtim,
mirpo shtetet e tjera, kryesisht ato m t varfrat, duket se nuk mund ti plotsojn kto
synime. Edhe pse, 55 shtete me 23% t popullsis botrore, jan n rrug t mir pr ti
realizuar s paku e synimeve, 33 shtete me 26% t popullsis botrore, jan duke
dshtuar n realizimin e m shum se gjysms s synimeve. Do t nevojiten prpjeke t
jashtzakonshme n pjesn e poshtme t Sahars s Afriks. M shum se 60% e
popullsis botrore n 55 shtete, nuk jan n rrug t mir pr t realizuar synimin pr
uljen e vdekshmris te fmijt. Duke u nisur nga prshtypjet e tepruara mbi prmasat e
120
shteteve q jan duke br prparime, shtetet t cilave u mungojn shnimet, mund t

ken performansa m t kqija.
3. KRONOLOGJIA
Liria nga varfria dispozitat kryesore n instrumentet ndrkombtare
1948: Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut (Nenet 22, 23, 25, 26).
1961: Karta Sociale Evropiane, e monitoruar nga Komiteti Evropian pr t Drejtat
Sociale.
1965: Konventa pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit Racor (Neni 5, e
monitoruar nga Komiteti pr Eliminimin e Diskriminimit Racor).
1966: Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (Nenet 6, 7,
9, 11, 12, 13, e monitoruar nga Komiteti pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe
Kulturore)
1979: Konventa pr Eliminimin e t Gjitha Formave ndaj Diskriminimit t Grave (Nenet
10, 11, 12, 13, 14, e monitoruar nga Komiteti pr Eliminimin e Diskriminimit
Kundr Grave).
1981: Karta Afrikane pr t Drejtat e Njeriut dhe Popujve (Nenet 14 17, 20 22, e
monitoruar nga Komisioni Afrikan pr t Drejtat e Njeriut dhe Popujve).
1988: Protokoli Shtes i San Salvadorit pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore,
i Konvents Amerikane pr t Drejtat e Njeriut, i monitoruar nga Komisioni
Interamerikan pr t Drejtat e Njeriut.
1989: Konventa pr t Drejtat e Fmijs (Neni 27, e monitoruar nga Komiteti pr t
Drejtat e Fmijs).
AKTIVITETI I: BOTA N NJ FSHAT
PJESA I: HYRJE
Ushtrimi ka t bj m padrejtsit dhe deprivimin e prjetuar nga t varfrit n kontekst
t instrumenteve ndrkombtare pr t drejtat e njeriut.
Forma e aktivitetit: Ushtrim
121
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME PR USHTRIMIN

Qllimet dhe Synimet
Sensibilizimi i t rinjve pr shtjet e pabarazis n shprndarjen e pasuris dhe resurseve.
Ky ushtrimi i ndihmon t rinjt t mendojn pr statusin e tyre n relacion me varfrin
dhe t mendojn pr realizimin e t drejtave t tyre. Po ashtu, ky ushtrim u jep atyre rast
q t kuptojn nevojat urgjente pr ndryshimin e pabarazive dhe padrejtsive t cilat i
prjetojn t varfrit dhe pr caktimin e prioriteteve me qllim t sigurimit t zhvillimit
pr t gjith.
Grupi i synuar: fmijt dhe t rinjt
Madhsia e grupit/organizimi shoqror: 20 25 njerz
Prgatitja: T fotokopjohet numr i mjaftueshm i materialit pr aktivitetit, pr t gjith
pjesmarrsit e ushtrimit
Matriali: Fotokopje t fletve punuese (t bashkangjitura), lapsa me ngjyr/marker.
Aftsit e prfshira: aftsi analitike, aftsi pr diskutim dhe aftsi reflektive.
PJESA III. INFORMATA SPECIFIKE PR USHTRIMIN
Ky ushtim sht pranuar nga Planprogrami pr Edukim n Media, i zhvilluar nga
Abhivykati n Indi. http://www.abhivykati.org.in
Prshkrimi i aktivitetit/ Instruksionet: Para se t fillohet, ua shprndaj pjesmarrsve
fletat punuese. Pastaj, deri sa je duke i lexuar instuksionet, krko nga pjesmarrsit q ti
zbatojn ato.
I. Krko nga pjesmarrsi t imagjinojn se e gjith bota (6000 milion) sht mbledhur
n nj fshat prfaqsues, i cili prbhet vetm nga dhjet banor.
1. N rendin e par rrumbullakso nj figur e cila juve ju paraqet si personin m t
pasur n bot (rrumbullakso figurn e par) n rendin n t cilin renditen nga m pasurit
deri te personi m i varfr i bots (personi i dhjet).
2. 50 % e popullsis botrore (pra pes fshatar) nuk do t ushqehen mjaft, do t jen
t uritur ose do t vdesin nga uria. Kryqo pes pjatat e fundit n rendin e dyt.
122
3. Tet persona do t jetojn me standarde shum t ulta (pra 80% e popullsis

botrore). Ktu prfshihen lagjet me t varfr, t pastreht, t zhvendosurit dhe refugjatt.
Pra, largo tet shtpit e fundit nga rendi i tret.
4. Shtat persona nuk do t ken aftsi pr t lexuar, pra 70% e gjith t gjith
njerzve t bots nuk do t mund t lexojn. Vr shenjat mbi shtat librat e fundit n
rendit e katrt.
5. Njri person posedon 60% t pasuris botrore, duke i ln kshtu nnt personat e
tjer t ndajn 40% e pasuris s mbetur. Kryqzo gjasht grumbujt e par t parave n
rendin e pest dhe shno afr personit t par nga rendi i par nj 6-she t madhe.
6. Vetm nj prqind e njerzve t bots posedojn kompjuter (nj e dhjeta e
kompjuterit t par sipas ksaj shkalle). N rendin e gjasht, njeriut t par n kompjuter
ngjyrosja hundn me ngjyr t kuqe.
7. Nj pr qind e popullsis s bots ka qasje n arsimim t lart. Vizato nj
rrumbullak rreth xhufks s t diplomuarit n rendin e shtat, duke treguar vetm nj t
dhjetn e ksaj figure.
8. Shikoje kt list edhe nj her, pr t par nse dshiron ta shqyrtosh edhe nj
her rezultatin. Nse ndryshon dika, vizato dy rrath rreth vlersimit tnd t ri.
II. Dhe tani krko nga pjesmarrsit t dgjojn kto prfundime:
123
nse keni ushqim pr ta ngrn shujtn e ardhshme n shtpi, nse keni rroba,
kulm mbi kok dhe vend pr t fjetur, ather ju jeni ndr tre njerzit m t pasur
n bot.
Nse ju (ose prindrit tuaj n qoft se jeni t mitur) keni para n bank, disa i keni
n portofolin tuaj dhe disa t holla tjera n nj en n shtpi, ather ju
kualifikoheni t jeni personi m i pasur sipas ksaj shkalle t vlersimit.
III. Varsisht nga profili i pjesmarrsve, tregoni statistikat e fundit t marra nga raporti i
fundit mbi Zhvillimin Njerzor t UNDP dhe/ose nga Raporti pr Zhvillimin Botror t
Bans Botrore lidhur me at shtet ose grup t shteteve pr fushn e arsimit, shndetsis,
ujit, higjiens, shpenzimeve ushtarake etj,.
Vlersimi
Grupi do t prkrahet q t diskutoj dhe t shprehn mendimin lidhur me statistikat e
ndryshme t paraqitura para tyre. Ushtrimi mund t hulumtoj:
Kundrthniet q dalin nga shnimet.
T hulumtoj nse realiteti i pjesmarrsve sht ose nuk sht i ngjashm me

statistikat.
Lidhmrin e ketyre shnimeve me realizimin ose shkeljen e t drejtave t ndryshme

t njeriut n raport me varfrin.
Synimet dhe prioritetet q ata do t donin ti vinin pr zhvillim, dhe arsyet pr kt.
124
Kshilla praktike: Deri sa pjesmarrsit jan duke e br ushtrimin individualisht, i

inkurajo ata q t shkmbejn mendimet e tyre me t tjert. Roli i moderatorit sht t
ofrojn informata dhe t moderoj diskutimin.
PJESA IV: VAZHDIMI
Pjesmarrsit mund t inkurajohen, q, duke u bazuar n kt ushtrim, t bjn plane pr
zhvillimin e aktivitete t lidhura me arsimimin pr t drejtat e njeriut me
bashkmoshatart e tyre.
AKTIVITETI II: FUSHATA PR VEPRIM
PJESA 1: HYRJE
Ky aktivitet ka pr qllim zhvillimin e nj fushate pr veprim lidhur me nj problem lokal
t ndrlidhur me varfri. Natyra e prhapjes s gjer t varfris duket si gjithprfshirse
dhe njerzit mund t ndiejn se nuk kan asnj ndikim dhe rol n rrnjosjen e saj.
PJESA II. INFORMATA T PRGJITHSHME MBI QLLIMET DHE
OBJEKTIVAT E AKTIVITETIT
Vetdijsimi dhe ngritja e menjhershme e ndieshmris pr varfrin te

pjesmarrsit.
Zhvillimi i marrdhnieve mes manifestimeve t menjhershme t varfris dhe

shkaqeve t saj n trsi.
Identifikimi i veprimeve - ka mund t bj pjesmarrsi n nj situat konkrete t

varfris.
Grupi i synuar: t rriturit/ t rriturit e rinj

Madhsia e grupit: 20 njerz, ose m pak , grupe t prbra nga 4-5 antar
Prgatitja: Tabela, marker, ngjyra, pastel, pen, letr pr poster dhe fotografi t njerzve
q jetojn n varfri. Shkarko nga interneti raste pr studim, q prmbajn shkelje t
ndryshme, duke u bazuar n disa web-faqe t propozuara n pjesn e Praktikave t mira
t ktij moduli. Si shembull mund t merren qeverit, t cilat kompanive multinacionale u
125
japin t drejtn pr privatizimin e shrbimeve themelore, ose u japin t drejta mbi pyjet
dhe liqenet pr peshkim afarist. Zgjidh disa citate nga t varfrit pr gjendjen e tyre
personale nga Voices of the Poor (Zrat e t Varfrve), http://www.worldbank.org, ose
nga ndonj burim tjetr informativ.
Aftsit e prfshira: Aftsi analitike, aftsi artikuluese, identifikimi ose vnia e vetes n
lkurn e t varfrit.
PJESA III. INFORMATA SPECIFIKE MBI PARAQITJEN E VEPRIMTARIS
Fillo duke lexuar disa nga citatet e zgjedhura q reflektojn zrat e t varfrve n
raste t ndryshme.
Inkurajo pjesmarrsit t prmendin individ/grupe/ose komunitetet nga jeta e tyre e

prditshme, t cilt jetojn n varfri absolute ose relative dhe t atyre q prballen
me prjashtim nga shoqria. Sipas nj koncensusi, i lejo grupet t identifikojn rastet
me t cilat do t dshironin t punojn gjat vazhdimit t ushtrimit.
Vullnetari i cili do t raportoj pr rastin konkret t varfris do ta marr rolin e t

varfrit, deri sa antart e tjer t gupit, duke pasur parasysh dimensionet e ndryshme
(sociale/politike/ekonomike/kulturore/mjedisit) t jets s atij personi/komuniteti, do
t tentojn t bisedojn me t.
Pastaj, antart e grupit numrojn shtjet dhe dimensionet e varfris, shkaqet imediate
dhe strukturore t varfris, si dhe identifikojn kush dhe ka ndikon n kto raste. T
gjitha kto, grupi duhet ti ndrlidh me nenet e prshtatshme t konventave pr t drejtat
e njeriut.
Pastaj, krko nga grupi t bj fushat pr zhvillimin e arsimimit n t drejtat e njeriut,
me qllim t trajtimit t problemeve me t cilat prballet grupi dhe t propozojn veprime
frytdhnse afatshkurta dhe afatgjata. Pas gjith ksaj, grupi mund t prgatis nj
pamflet/poster/ose fardo forme tjetr t materialit pr zhvillimin e fushats, me qllim
q pjesn e mbetur t grupit ta bindin pr tiu bashkangjitur fushats.
Vlersimi
126
Grupi i cili ka ka br prezentimin tenton ti bind t tjert pt tiu bashkangjitur fushats.

Pjesmarrsit e tjer kan mundsi t krkojn sqarime ose informata lidhur me rndsin
q ata ti bashkangjiten fushats. Ushtrimi ofron mundsin reale pr shqyrtimin e miteve,
keqformulimeve dhe paragjykimeve. Moderatori shfrytzon rastin pr ti br t njohura
problemet e varfrin dhe globalizmit, pr t prmbledhur njohurit mbi raportet mikromakro t varfris dhe pr t inkurajuar idet kreative pr vazhdimin e mtejshm.
PJESA IV. VAZHDIMI
Shikoni nj film i cili trajton ndonj fushat n nj shtje t caktuar t varfris ose
aranzho nj vizit n terren n ndonj OJQ e cila punon me komunitete t vogla. Inkurajo
antart t ndrlidhen me ndonj OJQ ose fushat lokale e cila prek jetn e tyre.
BIBLIOGRAFIA
Focus on the Global South. 2001. Profiting from Poverty: The ADB Private Sector and
Development in Asia. Focus on the Global South, Thailand.
Haq, Mahub-ul. 1995. Reflections on Human Development. New York: Oxford
University Press.
Harris, John. 1994. Poverty and Anti-Poverty Policy: A Perspective for SCF in the
South Asian Region. Saro Briefing Paper No.2. Save the Children.
International Human Rights Internship Programme, Asian Forum for Human
Rights and Development. 2000. Circle of Rights: Economic Social and Cultural Rights
Activism: A Training Resource.
Khan, Azizur Rahman and Carl Riskin. 2001. Inequality and Poverty in China in the
Age of Globalization. New York: Oxfrod University Press.
Nayyar, Rohini. 1992. Rural Poverty in India An Analysis of Inter-State Differences.
Oxford University Press, India.
Peoples Decade for Human Rights Education. 2002. Passport Diginity.
127
Peoples Movement for Human Rights Education (PDHRE). A Call for Justicie:
Resource Packet.
Pernia, Ernesto M. 1999. Urban Poverty in Asia: A Survey of Critical Issues. Oxford
University Press, China.
Subramanian, S. 1998. Measurement of Poverty and Inequality. Oxford University Press,
India.
United Nations Development Programme. 1997. Human Development Report 1997.
Oxford University Press.
United Nations Development Programme. 1998. Training Manual on Human Rights
and Sustainable Human Development. UNDP, New York.
United Nations Development Programme. 2002. Human Development Report 2002:
Deepening Democracy in a Fragmented World. Oxford University Press.
SAARC, 1992. Report of the Independent South Asian Commission on Poverty
Alleviation: Meeting the Challenge.
Sainath, Palagummi. 1996. Evrybody Loves A Good Drought. Penguin Books.
Watkins, Kevin. 1995. The Oxfam Poverty Report. Oxfam UK & Ireland.
Yanus, Muhhamed et al. 1999. Banker to the Poor: Micro-Lending and the Battle
against World Poverty. Public Affairs.
INFORMATA PLOTSUESE
50 Years Is Enough: http://www.50years.org
Child Rights: http://www.unicef.org/crc
Combat Poverty Agency: http://www.cpa.ie
128
Commission on Human Rights: http://www.unhchr.ch

Development Gateway: http://www.developmentgateay.org
Division for the Advancement of Women:
http://www.un.org/omenatch/daw/bejing/platform/poverty
ELDIS: http://www.ids.ac.uk/eldis/poverty
Eliminating World Poverty and Making Globalization Work for the Poor:
http://www.globalization.gov.uk
Focus on the Global South: http://www.focusweb.org
Friends of River Narmanda: http://www.narmada.org
International Monetary Fund: http://www.imf.org
Jubileesouth: http://www.jubileesouth.org
Lothian Anti Poverty Alliance: http://www.lapa.org.uk
Our World is Not For Sale: http://www.ourworldisnotforsale.org
PovertyNet: http://www.povnet.org
Sub-Commission on the Promotion and Protection for Human Rights:
http://www.unchchr.ch/html/menu2/2/sc.htm
United Nations Development Programme (UNDP): http://www.undp.org
World Bank: http://www.worldbank.org/poverty
MOSDISKRIMINIMI
PARIMI I MOSDISKRIMIIMIT
RACIZMI DHE KSENOFOBIA
129
JOTOLERANCA DHE PARAGJYKIMI

>>dokujt i prkasin t gjitha t drejtat dhe lirit e shpallura n kt Deklarat, pa
kurfar dallimesh n pikpamje t racs, ngjyrs, gjinis, gjuhs, besimit fetar, mendimit
politik ose do mendimi tjetr, t prejardhjes kombtare a shoqrore, t pasuris, t
lindjes apo t rrethanave t tjera . . . <<
NENI 2, DEKLARATA UNIVERSALE PR T DREJTAT E NJERIUT
TREGIMI ILUSTRUES
Nj nat, pas iq Z. S i kishte br vizit nj shokut t tij, ishte duke zbritur posht
shkallve t nj ndrtese. N fund t atyre shkallve ai u befasua me nj goditje n pjesn
e majt t fytyrs, e cila pasoi edhe me dy goditje tjera, nj n ann e djatht dhe nj n
mes. Pastaj, ai u detyrua t shtrihet n tok, me rast qndroi nj koh dhe u kontrollua.
M pas, Z. S vrejti se sulmues ishin rreth 8-10 polic (n rroba t thjeshta, me jelek t
policis dhe revole n gjendje gatishmrie). Ai nuk mori asnj prgjigje se far arsye
ekzistonin pr ta rrahur dhe mbajtur t shtrir n tok. Pastaj, ai u godit n hund dhe ia
mbylln hundn dhe gojn. M n fund, atij iu lejua t qndroj n kmb. Gjaku rridhte
nga hunda dhe goja e tij. Ai edhe nj her pyeti se ka po ndodhte. Atij iu urdhrua t
qndroj i qet dhe ta tregoj menjher pasaportn, gj q ky edhe e bri.
Policia u duk disi e befasuar pasi q nuk e kishin zn personin t cilin e krkonin.
Sidoqoft, megjithkt, ata nuk e lshuan Z. S, por e detyruan t shkoj bashk me ata
nj kat m lart, me rast thyen nj der dhe arrestuan nj njeri t zi (t cilin Z. S nuk e
njihte). Pastaj, me ndihmn e drits s biiklets t Z. S, ata bn kontollimin e baness.
N ndrkoh, Z. S e kishin krcnur me arm dhe i kishin thn t qndronte ulur n
karrige. Gjysm ore m von, Z. S sht pyetur pr adresn dhe numrin e telefonit, t
cilat ky edhe i dha pa asnj hezitim. Gjat gjith ksaj ngjarje, Z. S i ishin adresuar
vazhdimisht si zezak i cili kishte dal nga xhungla. Pas ksaj, ai ishte ln q t
shkonte.
Pasi q Z. S kishte njoftuar gruan e tij, ai shkoi n stacioin policor m t afrt, q ta
paraqes incidentin. Polici kujdestar e regjistroi deklaratn e tij, por e kshilloi at q
ditn e nesrme t shkoj n shtabin kryesor t policis. Pastaj, ata thirrn ndihmn e
shpejt, e cila e drgoi Z. S n spital. Ditn e nesrme, Z. S prsri paraqiti incidentin n
130
shtabin kryesor, por ishte lshuar pa asnj fletregjistrim mbi paraqitjen e tij. M von,
prmes nj telefonate t dyshimt, policia e kontaktoi at dhe i tha se dikush po fshihej n
banesn e tij, q nuk ishte e vrtet.
(Ky incident sht paraqitur n nj OJQ lokale, e cila ofron konsultime, kshilla juridike,
ndihm dhe informata pr viktimat dhe dshmitart e racizmit. N kt rast, Z. S. ka
lejuar q ti skadoj afati pr t parashtruar ankes pran Bodit t Pavarur
Administrativ.)
BURIMI: HTTP://WWW.ZARA.OR.AT/DOWNLOADS/RASS_REP_2001_E.PDF
PYETJET PR DISKUTIM
1. Cila sht porosia e ksaj ngjarjeje?
2. Cilat t drejta jan shkelur?
3. ka do t mund t bnte Z. S. pr ti mbrojtur t drejtat e tij?
4. Pse policia veproi n kt mnyr?
5. Pse Z. S. nuk ka parashturar ankes?
6. A prfshihen stereotipe dhe paragjykime ndaj nj grupi t caktuar t njerzve dhe nse
po, ather cilat jan ato?
7. A keni dgjuar pr incidente t ngjashme n vendin tuaj?
8. Cilat jan arsyet e njerzve pr t qen racist?
1. DISKRIMINIMI NJ LUFT E PAFUND DHE E VAZHDUESHME PR
BARAZI
Provoni t mendoni pr ndonj person t cilin ju e njihni dhe i/e cili/a gjat gjith
jets s tij/saj, nuk ka qen ndonjher subjekt i ndonj forme t diskriminimit! Do
ta shihni se nuk do t mund t gjeni asnj t till!
Parimi sipas t cilit t gjitha qeniet njerzore kan t drejta t barabarta dhe duhet t
trajtohen njsoj, paraqet bazn e kuptimit t t drejtave t njeriut dhe rrjedh nga dinjiteti i
barabart njerzor i do individi. Mirpo, kjo e drejt natyrore e barazis, qoft n t
kaluarn ose tani, asnjher nuk u sht ofruar t gjitha qenieve njerzore n mnyr t
plot.
131
Q nga fillimi i njerzimit, diskriminimi, qoft n nj form, qoft n tjetrn ka paraqitur

problem. Diskriminim sht br gjithkund ndaj njerzve autokton dhe ndaj
minoriteteve, duke filluar nga pyjet e Ekuadorit, deri tek ishujt e Japonis, n rezervate t
Dakots Jugore, pastaj kundr hebrenjve, kundr aborigjinve t Australis dhe romve t
Evrops. Kjo ndodh n Amerik Veriore dhe n Evrop, e gjithashtu edhe n fise t
ndryshme t Afriks, u ndodh puntorve migrant, refugjatve si dhe azilkrkuesve.
Diskriminimi ndodh ndaj fmijve, femrave t cilat trajtohen si qenie njerzore m pak t
vlefshme, njerzve t infektuar me HIV/AIDS, kundr atyre q kan t meta fizike dhe
psikike, si dhe kundr atyre me orientime t tjera seksuale. Kjo shfaqet madje edhe n
fjalorin ton t prditshm, prmes s cilit ndonjher, me qllim ose pa qllim e veojm
veten nga t tjert. Diskriminimi shfaqet n aq shum forma, sa q mund t supozojm se
secili n njfar forme dhe sasie ka qen i prekur nga diskriminimi. Prandaj, vetdijsimi
pr kt shtje sht esencial pr ta prballuar at n mnyr efektive.
Ky modul prqendrohet n disa nga format m serioze dhe m shkatrruese t
diskriminimimt t bazuar n rac, ngjyr, origjin kombtare, racizm, diskriminim racor
dhe sjellje t ngjashme, si ksenofobia dhe jotoleranca.
Marr historikisht, ndryshimet biologjike qysh nga koht e hershme jan prdorur pr ta
justifikuar ekzistimin e racave superiore dhe inferiore dhe me kt qeniet njerzore
klasifikoheshin varsisht nga raca. Pr shembull, teorit e arls Darvinit (Charls Darwin)
pr evoluimin dhe mbijetesn e m t aftve, jan prdorur pr t justifikuar
shkencrisht ekzistimin e superioritetit racor. Forma t ndryshme t diskriminimit dhe
racizmit jan manifesuar edhe n sistemin e kastave n Indi, n Greqin antike dhe te
konceptet e superioritetit kulturor kinez. M von, kjo parahistori e racizmit u dominua
nga persekutimi i hebrenjve n mbar botn. Sundimi kolonial i Spanjs gjat shekujve
XVI dhe XVII, paraqiti n Botn e Re (Kontinentin e Ameriks Jugore), shoqrin
moderne racore t kastave, ku pastria e gjakut u b parim kryesor. Viktima t ktij
sisemi kan qen indiant dhe skllevrit e deportuar nga Afrika. Fuqit koloniale
aprovuan kto struktura dhe e krijuan si baz pr shoqrit e tyre t kolonizuara. N
botn e re, si kontrast nga raca e bardh e pronarit, shprehja zezak ka qen sinonim
pr skllevrit e nj race inferiore. N fund t shekullit XVIII dhe n fillim t shekullit
132
XIX, ideologjia raciste u kultivua n nj dimension tjetr. Pas Lufts Civile n Amerik,
npr shtetet e Konfederats kishte trazira racore dhe t zinjt terrorizoheshin nga Ku
Kux Klan-i. Gjat shekullit XIX, edhe kolonizatort evropian shfrytzuan kt ideologji
dhe akceptimin e gjer t socializmit Darvinist pr ta shtrir dhe mbajtur dominimin e
tyre n kontinentin Afrikan. Gjat shekullit XX, u pan shum forma ekstreme t racizmit:
urrejtja racore e regjimit nazist n Evrop, diskriminimi racor i institucionalizuar n
sistemin e aparteidit n Afrik Jugore ose gjenocidet e motivuara n baza kombtare dhe
racore n ish-Jugosllavi dhe n Ruand.
Sot, si rezultat i ktyre prvojave historike, ndalimi i diskriminimit sht parapar me
shum konventa ndrkombtare dhe legjislacione kombtare. Megjithat, diskriminimi i
bazuar n rac, ngjyr, kombsi si dhe n besim fetar, gjini ose orientim seksual etj,
paraqet ndr shkeljet m t shpeshta t t drejtave t njeriut n mbar botn. @ Moduli
pr t Drejtat e Grave dhe Moduli pr Lirit Fetare.
Diskriminimi dhe Siguria Njerzore
Nj ndr qllimet kryesore t siguris njerzore sht ofrimi i kushteve t gjith njerzve
pr shfrytzimin dhe zgjerimin e mundsive, zgjidhjeve dhe aftsive t tyre, duke qen t
lir nga pasiguria. Diskriminimi i bazuar n fardo baze, pengon njerzit q n mnyr
t barabart t ushtrojn t drejtat dhe zgjidhjet e tyre dhe kjo rezulton jo vetm n
pasiguri ekonomike dhe shoqrore, por gjithashtu prek edhe vetrespektin dhe
vetvendosjen e personit t diskriminuar. Gjithashtu, diskriminimi racor dhe shkelja e t
drejtave t antarve t grupeve t nnshtruara, minoriteteve dhe puntorve migrant,
duhet t shikohen si shkaqe t konflikteve serioze dhe si rrezik t paqes dhe stabilitetit
botror. Njohja e dinjitetit t lindur dhe e t drejtave t barabarta, ashtu si sht
deklaruar n Premabuln e Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut, t gjith
pjestarve t familjes njerzore, paraqet shtylln pr liri, drejtsi dhe paqe n bot.
Prandaj, tejkalimi de facto i pabarazive t bazuara n rac, gjini, identitet kombtar,
religjion, gjuh dhe kushte t tjera sociale, duhet t jen prioritete t larta n agjendn e
siguris njerzore.
133
DEFINICIONI DHE PRSHKRIMI I SHTJES

Pr fillim, sht shum e rndsishme q dy aspektet krysore t tems n fjal t trajtohen
dhe t kuptohen ndaras:
Qndrimi ose Veprimi:
Ekziston nj dallim i rndsishm mes besimit dhe mendimit personal n njrn an dhe
manifestimit faktik ose veprimeve, t cilat jan t motivuara nga ato qndrime, n ann
tjetr. Kuptimi i t pars prfshin vetm sfern private t secilit individ, kurse i fundit
prfshin veprimet, q prekin dhe ndikojn edhe t tjert. Prderisa kto qndrime dhe
opinione nuk manifestohen, ato nuk e lndojn ask, kshtu q rrallher sanksionohen.
Sidoqoft, n praktik qndrimet dhe besimet raciste dhe ksenofobike shpesh rezultojn
n veprime t cilat ndikojn negativisht te t tjert dhe kto veprime mund t jen: fyerjet,
abuzimet verbale, poshtrimet, madje edhe agresionet fizike. Kto veprime mund t
karakterizohen si diskriminime, t cilat nn disa kushte t caktuara jan t sanksionuara
me ligj.
Kryesit e Diskriminimit shteti ose individt:
Fusha tjetr e rndsishme q do trajtuar sht ajo q ka t bj me kryein ose
shkaktuesin. Tradicionalisht, sistemi ndrkombtar pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut
dhe mekanizmat e ngjashme ligjore, dominohen nga ideja e sigurimit t individve nga
ndrhyrja e shtetit. Prandaj, kryesit kryesor t diskriminimit (atij pozitiv dhe negativ)
gjithmon kan qen shtetet, deri sa diskriminimi ndrmjet individve ka mbetur pak a
shum i parregulluar. Si rezultat i zhvillimeve t reja n luftn ndrkombtare kundr
racizmit dhe diskriminimit, ky perceptim ka ndryshuar koht e fundit, duke rezultuar n
nj kuptim m t plot t diskriminimit, marr parasysh q shum incidente
diskriminuese shkaktohen mu nga personat privat, pra nga kryesit joshtetror.
SHEMBULL: Qndrimi i prhapur te qiradhnsit pr shfaqjen e mungess s
vullnetit pr lshimit e apartamenteve t tyre migrantve, refugjatve ose personave
me lkur t zez. Rregullorja pr antidiskriminim sht prfshir edhe n sektorin
134
privat, por megjithat ende krijon shum kundrthnie, duke ln shpesh at si nj

zon t zbeht ligjore, e cila nuk ka rregulla t qarta.
Diskriminimi
Definicioni: N prgjithsi, diskriminim konsiderohet do form e dallimit, prjashtimit,
kufizimit ose ndonj preferimi, me qllim t mohimit ose refuzimit t t drejtave t
barabarta dhe mbrojtjes, si dhe paraqet mohim t parimit t barazis dhe fyerje ndaj
dinjitetit njerzor. Varsisht nga arsyeja pr trajtim t till, ne mund t flasim pr
diskriminim n baza racore, kombtare, ngjyre, gjinie, religjioni, orientimi seksual, etj.
sht shum e rndsishme t dihet se nuk mund t konsiderohet fardo dallimi
menjher edhe si diskriminim n kuptimin e abuzimit t t drejtave t njeriut. Prderisa
ky dallim sht i bazuar n kritere t arsyeshme dhe objektive, ai mund t justifikohet.
SHEMBULL: Pothuajse n t gjitha shtetet, punsimi n ushtri, polici, ose tek
autoritetet e tjera publike sht i kufizuar vetm pr shtetasit.
Problemi sht se si t definohen kriteret e arsyeshme. ka do t thot kjo n t vrtet
dhe a sht e mundur q kto kritere t jen t njjtat pr shoqri t ndryshme? Pasi q
barazia ligjore nuk nnkupton gjithmon edhe barazin faktike, kto paqartsi mund ta
qartsojn pse parimi i barazis sht nj nga parimet m kontraverse t t drejtave t
njeriut.
Tri elementet e diskriminimit: N prgjithsi mund t indetifikohen tri elemente q jan
t prbashkta pr t gjitha format e diskriminimit:
veprimet t cilat kualifikohen si diskriminuese, si dallimi, prjashtimi, kufizimi

dhe preferimi.
shkaqet e diskriminimit, pra karakteristikat personale si raca, ngjyra, prejardhja,

origjina kombtare/etnike, gjinia, mosha, integriteti fizik etj.
qllimet dhe/ose pasojat e diskriminimit, t cilat kan pr qllim, parandalimin e

viktimave t ushtorojn dhe/ose ti gzojn t drejtat dhe lirit e tyre
fundamentale. M pastaj, duhet br nj dallim ndrmjet diskriminimit t
drejtprdrejt, (duke prshkruar qllimin), ku kryesi dshiron t diskriminoj
135
personin ose grupin dhe diskriminimit t trthort (ose t lidhur me pasojat), ku,
qartazi, nj dispozit neutrale ose ndonj mas de facto, favorizon nj person ose
nj grup n krahasim me t tjert.
SHEMBULL pr diskriminim t trthort: Dyqanet zejtare t cilat nuk punsojn
njerz me fustane t gjata ose kok t mbuluar kto dispozita neutrale, n
praktik n mnyr disproporcionale mund t dmtojn antart e nj grupi t
caktuar.
Karakteristika e tjera t rndsishme t diskriminimit: Zakonisht grupi dominant,
diskriminon grupin m pak t fuqishm dhe numerikisht m t vogl. Dominimi mund t
paraqitet ose n kuptimin e numrave (pra shumica kundr pakics), ose n kuptimin e
forcs (pra klasa e lart kundr klass s ult). Prmes dominimit, njri grup e trajton
grupin tjetr si m pak t rndsishm dhe shpesh atij grupi ia mohon t drejtat e tyre
themelore. Sipas Beti A. Rerdon (Betty A. Reardon) nga Universiteti i Kolumbis
(Columbia University), kjo do t thot se pr ata q diskriminohen, diskriminimi
paraqet mohimin e dinjitetit njerzor dhe t drejtave t barabarta.
Nj tjetr aspekt interesant sht diskriminimi pozitiv, ose ashtu si njihet veprimi
pozitiv (affirmative action), shprehje e cila vjen nga SHBA-t. Kjo nnkupton masat e
veanta dhe t prkohshme t qeveris, t cilat synojn arritjen de facto t barazis dhe
tejkalimin e formave insititucionale t diskriminimit. Diskriminimi institucional u
referohet ligjeve, politikave dhe zakoneve, t cilat sistematikisht rezultojn n pabarazi
dhe diskriminim n shoqri, organizat ose institucion. Masat e veprimeve pozitive, kan
qen gjithmon kontraverse, pasi q n momentin e caktuar ato gjithashtu nnkuptojn
favorizim t nj grupi ndaj tjetrit dhe me qllim t kompensimit t pabarazive t
mhershme, n kohn kur ato ndrmerren ndaj grupit t destinuar p.sh. grave ose
minoriteteve kombtare u jepen mundsi t barabarta pr gzimin e plot t lirive t tyre
fundamentale, posarsht atyre nga fusha e arsimit, punsimit dhe biznesit.
Keni parasysh se, pasi q ky lloj diskriminimi ndodh vetm pr nj periudh t caktuar
kohore, ky lloj trajtimi preferues nuk duhet t konsiderohet si diskriminim, por duhet t
shihet si mas e luftimit t diskriminimit.
136
ka mendoni pr kto masa?

* A do t thot se ndalimi i diskriminimit nnkupton vetm trajtim t barabart?
* ka mendoni pr nocionin e mundsive t barabarta, q me qllim t kompensimit t
trajtimit t pabarabart nga e kaluara, ndoshta do t nnkuptonte trajtim t njerzve t
barabart n mnyr jo t barabart, n situata t barabarta,?
* far forme e veprimit do t ishte e justifikueshme ndalimi apo favorizimi?
Racizmi
Racizmi shkakton dme, duke izoluar dhe lnduar njerzit dhe duke shkaktuar ndarje mes
komuniteteve. Sikurse racizmi aktiv, edhe akceptimi pasiv i privilegjeve t bazuara n
rac, dmtojn shndetin mental dhe fizik si t viktims, ashtu edhe t kryesit t
padrejtsis racore. Shkaqet e racizmit ose jotolerancs s ngjashme, si dhe mjetet pr
kryerjen e tyre jan mjaft komplekse dhe prfshijn, nnshtrimin dhe diskriminimin ligjor,
disatvantazhin ekonomik dhe arsimor, anashkalimin social dhe politik, si dhe
viktimizimin psikologjik.
sht mjaft interesant fakti se pr shkak t konfliktit q ekziston ndrmjet pikpamjeve t
ndryshme mbi kuptimin e sakt dhe prfshirjen e racizmit, nuk ekziston nj definicion i
pranuar universalisht pr racizmin. Racizmi mund t kuptohet si besim i vetdijshm ose
i pavetdijshm pr superioritetin natyral t nj race mbi tjetrn, ose si nj qndrim dhe
sistem i veprimeve q tentojn t vendosin regjim racor, ose nj hierarki t prhershme
t nj grupi q besohet t jet reflektim i ligjeve t Zotit. Ky definicion i fundit pr
racizmin, qndron ndrmjet pikpamjeve pr diskriminimin si koncept modern, i cili ka
dal nga teorit shkencore mbi racn dhe kuptimit t tij si manifestim i organizimit fisnor
antik. Si do q t jet, shprehja racizm nxit shum diskutime, sepse vet shprehja,
vetvetiu supozon ekzistimin e racave t ndryshme, e q shkencrisht sht konstatuar si e
pasakt. Sot, raca shihet m tepr si konstrukt social n t ciln theksi vihet m shum
n dallimet kulturore, sesa n karakteristikat biologjike, prandaj dikush mund t flas pr
t ashtuquajturin racizm kulturor, i cili n kohn e tashme, paraqet prshkrimin m
adekuat t qndrimeve aktuale t njerzve t njohur si racist. Racizmi si form e t
menduarit mund t jet i dmshm, por nse nuk manifestohet, ather nuk mund t
137
sanksionohet. Kjo do t thot se, idet raciste nuk mund t karakterizohen si shkelje e t
drejtave t njeriut, sepse liria e t menduarit dhe e besimit vetvetiu konsiderohen si t
drejta shum t rndsishme. Vetm nse kto paragjykime dhe mendime ojn n
drejtim t politikave diskriminuese, zakoneve shoqrore dhe kulturore pr ndarje grupore,
ather mund t flasim pr veprime diskriminuese racore t sanksionuara. Kto veprime
mund t bhen ose nga raca mbizotruese duke krijuar regjim hierarkik, ose nga
individt q ushtrojn kontroll mbi t tjert.
Varsisht nga forca e prdorur dhe marrdhniet ndrmjet viktims dhe kryesit, racizmi
shfaqet n nivele t ndryshme:
nivel personal (qndrimet, besimet, vlerat e personale)
nivel ndrpersonal (sjelljet ndaj tjerve)
nivel kulturor (vlerat dhe normat e sjelljes shoqrore)
nivel institucional (ligjet, zakonet, traditat dhe praktikat)
Ish-sistemi i apartedit i Republiks Jugafrikane, ku ligjet e apartedit n mnyr

srtukturore veonin t zinjt nga t bardht, paraqet nj shembull konkret t forms
insititucionale t diskriminimit racor dhe racizmit.
E Dobishme t Dihet.
>>Nj person i cili me vite ka qen i lidhur me zinxhir, nuk mund t sillet para vijs s
fillimit t ri racor dhe ti thuhet tani je i lir t garosh me t gjith dhe t vazhdosh t
besosh se ke vepruar drejt. Kshtu q, nuk sht e mjaftueshme vetm t hapen dyert e
mundsive. T gjith qytetart tan kan t drejt t kalojn npr kto dyer . . . Ne nuk
krkoj . . . barazin si t drejt teorike, por barazin si fakt dhe barazin si rezultat.<<
PRESIDENTI I SHBA-ve, LINDON XHONSON (LYNDON JOHNSON), 1965
Diskriminimi Racor: Konventa e OKB-s pr Eliminimin e t Gjitha
Formave t Diskriminimit Racor (CERD) e vitit 1965, prmban nj definicion ligjor t
plot pr diskriminimin racor, cili sht prdorur si baz e shum definicioneve dhe
insrumenteve q kan t bjn me diskriminimin:
Neni 1 thot . . . N kt Konvent, shprehja diskriminim racor nnkupton do dallim,
prjashtim, kufizim, ose preferenc q bazohet n racn, ngjyrn, prejardhjen ose
138
origjinn kombtare dhe etnike, q ka qllim apo efekt t shkatrroj ose t

komprometoj njohjen, gzimin ose ushrtimin, n kushte barazie, t t drejtave t njeriut
dhe t lirive themelore n fushat politike, ekonomike, shoqrore dhe kulturore ose n do
fush tjetr t fushs publike.
Me hartimin e ksaj Konvente (
Standardet Ndrkombtare, Implementimi dhe
Monitorimi), Asambleja e Prgjithshme e Kombeve t Bashkuara reagoi kundr akteve

anti-semitike, e veanrisht atyre n Gjermani, ku fotografit shkatrruese t djegies s
sinagogave npr qytetet gjermane, tronditn bashksin ndrkombtare.
Dhuna racore e cila prfshin akte specifike t dhuns dhe ngacmimit t kryer kundr nj
individi ose grupi n baz racore, ngjyre, prejardhjeje kombtare ose origjine etnike,
paraqet nj shembull konkret t ndikimit t racizmit. Paraqitja e nj grupi si krcnim,
sht element kryesor i nj mjedisi shoqror dhe politik ku ndodhin aktet e dhuns, t
bazuara n urrejtje. Racizmi dhe dhuna e motivuar racore jan paraqitur dukshm n
artikujt e gazetave ditore n gjith botn, p.sh. n SHBA, lidhur me trazirat n Los
Anxhelles (Los Angeles) pr aktgjykimin e Rodnej Kingut (Rodney King) dhe pastaj
pr kontraversn gjat gjykimit t Ou Xhej Simpsonit (O. J. Simpson).
N dekadat e fundit t luftimit kundr racizmit dhe diskriminimit racor, sht zhvilluar
nj kuptim m i gjer pr termin racizm, duke prfshir edhe pranimin se t gjitha
shoqrit e bots jan t prekura dhe t penguara nga racizmi. Bashksia ndrkombtare
ka marr detyr pr zbulimin e shkaqeve kryesore t racizmit dhe pr t br thirrje pr
reforma t domosdoshme pr parandalimin e shprthimit t konflikteve racore ose t
bazuara n diskriminimin racor. Fatkeqsisht, me gjith prpjekjet pr heqjen e t gjitha
politikave t bazuara n kt fenomen, kto teori dhe praktika ende ekzistojn dhe pr m
tepr, po marrin forma t reja, si sht politika mizore kriminale e quajtur spastrim
etnik.
Ksenofobia
Dikur ksenofobia sht prshkruar si frik morbide nga t huajt dhe nga shtetet e jashtme,
por ajo gjithashtu karakterizohet nga qndrimet, paragjykimet dhe sjelljet, t cilat shpesh
139
refuzojn, prjashtojn dhe nnmojn personat, duke u bazuar n pikpamjen se ata jan
t ardhur ose jan t huaj pr komunitetin, shoqrin dhe identitetin kombtar. Me fjal t
tjera, ajo sht nj ndjenj e bazuar n pikpamje dhe ide joracionale, t cilat shpiejn
drejt skenareve thjesht t mira ose t kqija.
Edhe pse dallimi mes racizmit dhe ksenofobis mund t jet i rndsishm pr fushn
juridike dhe akademike, ndikimi i sjelljeve dhe veprimeve raciste dhe ksenofobike n
viktima jan gjithher t njjta. Ajo ua rrmben njerzve potencialin dhe mundsit pr
plotsimin e planeve dhe ndrrave t tyre, dmton seriozisht vetbesimin dhe vlersimin
e tyre pr veten, kurse n miliona raste kjo u ka kushtuar njerzve edhe me jett e tyre.
N veanti, nj ndikim shkatrrues i racizmit dhe diskriminimit racor mund t vrehet te
fmijt, sepse duke qen dshmitar t racizmit, n mesin e tyre shaktohen ndjenja t
forta t friks dhe konfuzionit.
Gjat Panelit Diskutues t OKB n New York, ku u diskutua lidhur me ndikimin e
racizmit te fmijt, nj grua nga ikago i tha audiencs se ajo prjetoi racizmin pr her
t par qysh n momentin kur kishte lindur, pasi q nj motr medicinale n spital refuzoi
q n lindjen e saj t vshtir t asistoj nnn e saj, sepse ajo pr dallim nga motra
medicinale vinte nga pjesa tjetr e vendit. Kur ajo u rrit, shpejt msoi se prejardhja e saj,
pra fisi nga vinte, gjuha q fliste dhe regjioni ku jetonte, influencuan do ngjarje q i ka
ndodhur n jetn e saj, gj q e kan br at qysh nga fmijria dhe m pas t ndihet e
pavlefshme, e pasigurt dhe e paaft.
Jotoleranca dhe Paragjykimet e Ngjashme
Jotoleranca: Universiteti Penn State (The Penn State University) n rregulloren e tij
deklaron se jotoleranca sht nj qndrim, ndjenj ose besim prmes s cilit nj individ
tregon prbuzje pr indivdt ose grupin tjetr, duke u bazuar n karakteristika si jan,
raca, ngjyra origjina kombtare, gjinia, orinetimi seksual ose besimet politike dhe fetare.
Paragjykimi: Definicioni klasik i paragjykimit, sht ai t cilin e ka dhn i famshmi
psikolog, Gordon Allport, i cili thekson se paragjykimi sht nj antipati e bazuar n
140
prgjithsime t gabuara dhe jofleksibile; mund t ndihet dhe shprehet; mund t drejtohet
ndaj nj grupi ose ndaj nj individi t atij grupi.
T dy kto shprehje mund t jen shum leht motivim pr fardo veprimtarie
diskriminuese. Thn n prgjithsi, jotoleranca dhe paragjykimi shpesh shihen si baza
dhe pika fillestare t sjelljeve t tjera specifike, si jan racizmi dhe ksenofobia.
Nocioni i paragjykimit etnik sht zhvilluar von, duke prshkruar antipatin e bazuar
n pretendimin e supremacis kulturore t nj grupi ndaj grupit tjetr. Pr shembull, n
kontekstin evropian, kjo sht e shprehur n paragjykimet antiturke, antipolake ose
antiruse. Meqense zakonisht sulmohen tiparet kulturore/fetare (qoft t vrteta ose t
imagjinuara) t nj grupi, mund t shihen disa ngjashmri me t kuptuarit e vonshm t
racizmit si racizm kulturor. Zakonisht kto dy fenomene, paragjykimi dhe jotoleranca
jan m t vshtirat pr tu trajtuar dhe luftuar.
N njrn an ato prshkruajn karakteristikat personale, t cilat prbjn nj qenie
njerzore dhe n kt mnyr deprtojn thell n sfern private. Edhe nse opinionet
personale jan t ndryshueshme (prmes arsimimit, ngritjes s vetdijes dhe dialogut),
njeriu duhet t jet i kujdesshm q ta kuptoj se ku prfundon edukimi dhe kur fillon
indoktrinimi.
N ann tjetr sht me rndsi t dihet se ku duhet t trhiqet kufiri mes tolerancs
dhe jotolerancs, duke menduar se kur dhe pr ka jemi t lejuar me qen jotolerant
ose sa larg duhet shkuar me toleranc? Nuk duhen harruar vshtirsit me shprehjen
toleranc, pasi q ajo tregon ndjenjn e gabueshme t superioritetit n tolerimin e
ekzistimit t tjerve, por n t vrtet nuk tregon mirseardhjen ose respektimin e tyre.
* Kush mund t vendos pr kt?
* A sht krijuar ende ndonj norm ose standard, i cili bn dallimin mes tolerancs dhe
jotolerancs dhe nse jo, a sht e mundur t krijohet?
* A ekzistojn dallime rajonale ose kulturore n pikpamjen e ktyre normave?
Kufizimet dhe standardet e zhvilluara n kuadr t s drejts ndrkombtare pr t drejtat
e njeriut mund t prbjn nj minimum t till, nn t cilin minimum ndodhen shoqrit
141
dhe pjestart e tyre q i nnshtrohen jotolerancs dhe shkeljeve t t drejtave t tyre.

Ekziston nj pajtim i prgjithshm lidhur me at se racistt nuk lindin si t till, por
zhvillohen, prandaj shkaku kryesor i racizmit sht injorimi. Sekretari i Prgjithshm i
OKB-s, Kofi Anan, m 21 mars 1999, n rastin e festimit t Dits Ndrkombtare pr
Eliminimin e Diskriminimit Racor, tha: injoranca dhe paragjykimi jan krijuesit e
propagands . . . Prandaj, misioni yn sht q t konfrontojm injorancn me dije,
ngurtsin me toleranc dhe izolimin duke zgjatur dorn e zemrgjersis. Racizmi mund,
duhet dhe do t shpartallohet.
Standardet ndrkombtare
Leksionet e msuara nga skllavria, kolonizimi dhe posarisht nga Lufta e Dyt
Botrore, uan drejt inkorporimit t parimeve t mosdiskriminimit n shum kushtetuta
kombtare dhe konventa ndrkombtare. Konventa m e rndsishme ndrkombtare pr
diskriminimin racor sht Konventa Ndrkombtare pr Eliminimin e t Gjitha Formave
t Diskriminimit Racor, q sht ratifikuar n vitin 1965. Kjo konvent sht e bazuar n
parimin e dinjitetit dhe barazis dhe dnon do form t diskriminimit racor, si dhe
udhzon shtetet t implementojn gjitha masat e nevojshme pr eliminimin e
diskriminimit racor.
Shkall t ndryshme t obligimeve lidhur me zbatimin e parimit t mosdiskriminimit
aplikohen si ndaj shteteve, sektorve privat, ashtu edhe ndaj individve.
Obligimi pr t respektuar: N kt kontekst, shteteve u ndalohet t veprojn n

kundrshtim me t drejtat dhe lirit e pranuara fundamentale. Me fjal t tjera,
prderisa nuk ekziston ndonj rezerv eksplicite ligjore, kjo ka t bj me obligimet
shtetrore pr t mos vepruar.
Obligimi pr t mbrojtur: Ky element krkon nga shtetet t mbrojn individt nga

shkelja e t drejtave t tyre. Kur flitet pr diskriminimin, kjo gjithashtu i referohet
racizmit ndrmjet personave privat, kshtu q shteti brenda shoqris duhet t
luftoj n mnyr aktive edhe diskriminimin racor mes individve. Sidoqoft, ky
obligim sht shum kontravers, pasi q prek sfern private t individve dhe ende
nuk sht arritur ndonj koncensus pr at se sa larg shtrihet ky detyrim.
142
Obligimi pr t prmbushur: Ky obligim krkon q shteti t ofroj realizimin efektiv

t t drejtave t garantuara prmes masave adekuate ligjore, administrative, gjyqsore
dhe faktike. Neni 5 i Konvents Ndrkombtare pr Eliminimin e t Gjitha Formave
t Diskriminimit Racor (CERD) krkon nga shtetet-pal t ndrmarrin masa pr
ndalimin dhe eliminimin e diskriminimit racor dhe pr tua garantuar t gjithve t
drejtat e njeriut.
Detyrimet e sektorit privat (OJQ-t, mediat, etj.): Prve qeveris, nj rol madhor pr
lufitmin e diskriminimit dhe racizmit ka edhe sektori privat. Pjestart e saj prbjn
pjesn m t madhe t shoqris dhe zakonisht diskriminimi dhe qndrimi racist m s
miri mund t konfrontohet brenda shoqris prmes qasjes s njohur si nga fundi e lart.
Praktikat e mira
Programet arsimuese dhe msimi: Racizmi, ksenofobia dhe qndrimet e ngjashme,
shpesh paraqiten n forma t lehta dhe tinzake, t cilat shpesh sht vrtetuar se jan t
vshtira pr tu trajtuar dhe identifikuar, por q megjithat ndikojn q individt dhe
komunitetet t ndihen t viktimizuar. Kjo mund t oj te nj vshtrim i gabuar, se
racizmi kryhet vetm nga t tjert, prandaj edhe sht prgjegjsi e t tjerve. Me qllim
q mendimet dhe besimet e tilla t konforontohet n mnyr t suksesshme, racizmi duhet
par si sfid e cila duhet t trajtohet prmes forcimit t kulturs s t drejtave t njeriut n
t gjitha shtresat e shoqris. Kjo prfshin inkuadrimin sistematik t vlerave
ndrkulturore, respektit, kuptimit t dallimeve racore, etnike dhe kulturore n kuadr t
arsimimit t rinis.
Gjat procesit prgatitor t Konferencs Botrore Kundr Racizmit, jan
raportuar edhe shum shembuj t tjer dhe ide interesante. Pr shembull, n nj numr t
shteteve afrikane tani jan duke u br prpjekje pr luftimin e paragjykimeve racore
prmes librave shkollore dhe planprogrameve, ose n kuadr t iniciativs evropiane t
propozuar, ku rrjetet shkollore prmes hartimit t kodeve t sjelljes, n objektivat e tyre
edukuese kan inkorporuar parime t qarta t mosdiskriminimit. N shum shtete
ekzistojn programet e shkmbimeve shkollore, t cilat prkrahin studentt nga shtetet
e ndryshme q t shkmbejn kulturat e tyre dhe t msojn gjuht e njri-tjetrit. Shum
143
qeveri dhe OJQ kan prfshir programe pr msimin e dallimeve kulturore, ku prmes
materialeve shkollore pr t drejtat e njeriut, prkrahet kuptimi i kontributit t secils
kultur dhe t secilit komb.
Roli vendimtar i mediave: Fatkeqsisht shum radio dhe programe televizive n gjith
botn propagojn diskriminimin dhe urrejtjen racore e etnike. Duke mos e haruar rolin e
rndsishm t internetit, i cili sht mjet i lehtsimit t shprndarjes s informatave dhe
opinioneve, fuqia e mediave mund t shihet p.sh. n rastin e Radio Mille Collines n
Ruand, e cila ka nxitur hutut t masakrojn tutsit gjat lufts civile t vitit 1994.
Moduli pr Trendet dhe Lirin e Shprehjes.
3. PERSPEKTIVAT NDRKULTURORE DHE SHTJET KONTRAVERSE
Racizmi dhe diskriminimi racor jan probleme globale q manifestohen
n mnyra t ndryshme. Edhe pse fjala racizm spontanisht kuptohet si diskriminim i t
bardhve ndaj jo t bardhve, nuk ekziston ndonj shoqri e cila mund t deklaroj se
sht plotsisht e lir nga do form e racizmit. Antisemitizmi, diskriminimi racor ose
superioriteti i keqkuptuar jan m tepr t manifestuara n hemisfern perndimore, por
kjo nuk prjashton ekzistimin e racizmit n Azi, Afrik dhe n Amerikn Latine.
Pr shembull, n Japoni, koreant pr shkak t prejardhjes s tyre koreane nuk kan t
drejt t mbajn pozita publike. Deri von, minoriteti kinez n Indonezi nuk ka mundur
ta festoj n mnyr t hapur Vitin e Ri Kinez, dhe sistemi kastor n Indi, i cili, edhe
pse shpesh prshkruhet si unik gjat historis, duke organizuar dhunime masive dhe
masakra nga kastat m t larta, diskrimininon n mnyr t rnd t paprekurit. Po ashtu,
jan mir t njohura pikpamjet e shumics s kinezve Han pr minoritetet tibetane ose
mongole si barbar, t ndotur, primitiv dhe t mbrapsht.
Shtetet afrikane nuk jan m t mira n kt drejtim; mijra aziatik jan ndjekur nga
Afrika lindore dhe qendrore prmes politikave t ashpra raciste. Pr shembull, Akti i
Licensimit Afarist t Kenis, Ugands dhe Zambis, rezervon aktivitetet e caktuara
biznesore vetm pr qyterart e tyre dhe i lejonte aziatikt t vepronin vetm n baz t
liensimit, i cili duhej riprtrir pr do vit. Prfundimisht, nuk duhet harruar
144
diskriminimi q ekziston mes fiseve, ku antart e fiseve minoritare q nuk u takojn

fiseve shumic t cilat sundojn, gjat jets s tyre t prditshme prballen me sulme
racore, diskriminim dhe disavantazhe krcnuese.
N Evrop, diskriminimi i romve (sipas llogarive t prafrta afr tet milion jetojn
n gjith kontinentin evropian), i cili sht ln anash, paraqet nj ndr problemet m
serioze dhe m t fshehta t t drejtave t njeriut n Evrop. Duke qen se gjat pjess m
t madhe t historis s tyre kan qen nomad, romt n disa shtete zakonisht jan
detyruar t asimilohen, n disa vende sht ndaluar prdorimi i gjuhs s tyre dhe
prindrve u jan marr fmijt nga prkujdesi. Sot, bashksit e romve ende prjetojn
diskriminim n shum sfera t jets, prfshir, punsimin, strehimin, arsimimin, qasjen n
drejtsi ose n shrbimet shndetsore.
Nj tjetr aspekt interesant dhe i rndsishm, i cili ka dal gjat Konferencs s tret
Botrore Kundr Racizmit n Duran, n vitin 2001, ka t bj me kuptimin e fjals
racizm n Afrik n njrn an dhe Evrop/Amerik Veriore n ann tjetr. Prpjekja
e shteteve evropiane pr ta larguar fjaln rac nga protokoli, pasi q nj gj e till sht
vrtetuar shkencrisht si jo e sakt, sht kritikuar fuqishm nga delegacionet afrikane
dhe karaibike, t cilat argumentuan se kjo prov e okupimit kolonial tentohet t rrnjoset
vetm tani kur shtetet perndimore nuk shohin m asnj prparsi nga kto kategori
superiore.
Nj moment tjetr shum emocional gjat Konferencs Botrore ka qen
mospajtimi mes grupeve t ndryshme se varsisht nga definimi i komunitetit t hebrenjve
si grup etnik ose religjioz, antisemitizmi a t definohet si form e racizmit apo jo. Kjo
dilem (prverve t tjerash) ka mbetur e pazgjidhur dhe ende sht nj shtje shum e
debatuar gjat takimeve t ndryshme ndrkombtare.
Antisemitizmi ka qen shum i prhapur n historin bashkkohore evropiane, deri n
ditt e sotme. Kjo urrejtje, dhe ndonjher form e dhunshme e armiqsis s shfaqur
ndaj hebrenjve, t cilt shihen si nj grup i ndryshm religjioz ose minoritar, sot sht m
e gjall se kurdoher ndoshta vetm pse sht e fshehur m mir dhe shprehet n form t
145
mbuluar. N fillim t shekullit XX, me paraqitjen e fashizmit, antisemitizmi u b pjes e

ideologjis s tij. Gjat Holokaustit t kryer nga regjimi nazist, afr 6 milion hebrenj jan
vrar n mnyr sistematike vetm pse ishin hebrenj. Fatkeqsisht, edhe sot sulmet
kundr bashksive dhe trashgimis hebreje nuk jan t rralla dhe nj numr i grupeve
neonaziste n mnyr t hapur shfaq pikpamjet e tyre antisemitike. Pr m tepr, rritja e
numrit t faqeve n internet dhe materialit t prhapur pr glorifikimin e propagands
naziste, po u kontribuojn ktyre zhvillimeve brengosse pr mbar botn.
Fakti se diskriminimi sht nj ndr format m t shpeshta t shkeljeve t t drejtave t
njeriut, tregon sa ka mbetur t bhet ende pun n kt fush. N parim, implementimi i
instrumenteve ndrkombtare pr t drejtat e njeriut sht prgjegjsi e shtetit, kshtu q
instrumentet t cilat e luftojn diskriminimin, duhet t ratifikohen dhe implementohen
nga shtetet si dhe shtetet antare. Sidoqoft, nj implementim efektiv i standardeve
ndrkombtare, mund t garantohet vetm nse ekzistojn sisteme efekive pr monitorim
dhe mekanizma t forta pr zbatim.
Pve theksimit t detyrimeve t shteteve nnshkruese, Konventa pr Eliminimin e
Diskriminimit Racor, gjithashtu ka themeluar Komitetin pr Eliminimin e
Diskriminimit Racor (CERD), i cili ishte organi i par i OKB-s, pr monitorimin dhe
rishikimin e implementimit t Konvents dhe pr promovimin e implementimit t
fuqishm t saj. Ky sistemi i krijuar, prbhet kryesisht nga tri procedura: procedura
raportuese, e cila sht e obligueshme pr t gjitha shtetet pal, pocedura e ankesave t
shteteve ndaj shteteve, e cila sht e hapur pr t gjitha shtetet pal dhe e drejta e
peticionit, komunikatat nga individt ose grupet q gjenden n jurisdiksionet e shteteve
pal, e q pretendojn se jan viktima t shkeljeve.
Pasi q, gjat dekadave t fundit shfaqja e racizmit dhe ksenofobis ka shnuar rritje,
bashksia ndrkombtare ka shtuar prpjekjet e saj pr luftimin e ktij fenomeni.
Komisioni pr t Drejtat e Njeriut ka emruar Raportuesin Special pr Format
Bashkkohore t Racizmit (momentalisht sht Z. Doudou Diene nga Senegali), duke
146
krkuar nga ai t shqyrtoj incidentet e formave bashkkohore t racizmit dhe

diskriminimit racor.
Tjetr instrument i rndsishm pr monitorim sht ombudspersoni antidiskriminues
dhe antiracor; zakonisht kta ombudspersona jan t themeluar n nivel kombtar dhe
luajn rol t rndsism n dokumentimin e incidenteve diskriminuese, pr t informuar
lidhur me rregullativat kombtare dhe ndrkombtare dhe pr t krkuar mjeteve t
mundshme.
Gjat dekadave t kaluara, mekanizmat dhe instrumentet ndrkombtare jan prdorur
m shum pr t monitoruar dhe zbatuar parimet antidiskriminuese. Rndsia e
strategjive parandaluese si jan, sistemet e paralajmrimit t hershm, mekanizmat
parandaluese t vizitave, procedurat urgjente, informimi i masave t gjera dhe
arsimimi, kan qen t injoruara pr nj koh t gjat, pasi q prekin kto fenomene n
origjinn e tyre dhe kshtu jan neglizhuar prgjigjet m efektive ndaj racizmit dhe
diskriminimit.
N vitin 2001, n FBI t SHBA, jan raportuar 9721 incidente penale t motivuara nga
paragjykimi:
a. t motivuara nga paragjykimi racor 44.9%
b. t motivuara nga origjina etnike/kombtare 21.6%
c. t motivuara nga jotoleranca fetare 18.6 %
d. paragjykime t motivuara nga orientimi seksual 14.3%
e. paragjykime t motivuara nga paaftsia 0.4%
BURIMI: UNIFORM CRIME REPORT, HATE CRIME STATISTICS, FEDERAL
BUREAU OF INVESTIGATION, 2001
>>Shpesh sht m leht t zemrohesh nga padrejtsit q ndodhin n gjysmn tjetr t
bots, sesa nga shtypjet dhe diskriminimi q ndodh nj gjysm rruge larg nga shtpia
jon.<<
KARL T. ROUVAN (CARL T. ROWAN)
147
Zbraztsira ndrmjet ligjit n libr dhe ligjit n praktik: Konventat, deklaratat

dhe planet e veprimit t ratifikuara jan vetm nj hap drejt nj strategjie t vrtet pr
luftimin e racizmit dhe diskriminimit. Nse ato nuk aplikohen dhe implemetohen trsisht
n praktik, ndikimi i tyre sht i
kufizuar. Pr nj implementim efektiv, sht i
nevojshm vullneti i fort politik q n praktik shpesh ka gjetur vend pr interesa tjera
politike. N kt kontekst, nuk bn t nnmohet roli i rndsishm i organizatave
joqeveritare dhe atyre t komunitetve pr zhvillimin e fushatave dhe projekteve t gjera,
si dhe lobimit dhe vendosjes s presionit mbi qeverit pr prmbushjen e obligimeve t
tyre kombtare dhe ndrkombtare.
ka mund t bjm ne?
Sfida e vrtet nuk sht mbrojtja ose penalizimi, por parandalimi i diskriminimit, q do
t thot t ndalohen aktet diskriminuese para se t ndodhin. Prandaj, sht e
domosdoshme t trajtohen qndrimet, besimet, veprimet dhe sjelljet pasuese. Kjo detyr e
vshtir mund t arrihet vetm prmes arsimimit institucional pr t drejtat e njeriut,
informimit lokal prmes qasjes posht-lart dhe pjesmarrjes s plot t autoriteteve
vendore n bashkpunim me pjestart e tjer relevant joshtetror.
T qenit vzhgues i akteve diskriminuese dhe racore: sht e rndsishme t zhvillohet
guximi moral, ndrhyrja n rast se ka nevoj, paraqitja e rasteve ose incidenteve t
vrejtura tek autoritetet kompetente, si dhe realizimi i qasjes ndaj mjeteve vendore dhe
ndrkombtare n disponim, si jan, ombudspersoni kombtar ose CERD e OKB-s.
N prgjithsi, do individ n mjedisin e tij mund t hulumtoj rrugt prmes t cilave
organizatat e bashksive mund t punojn bashkrisht pr promovimin e marrdhnieve
pozitive racore dhe inkurajimin e dialogut mbi racizmin dhe t drejtat e njeriut.
E DOBISHME T DIHET
1. PRAKTIKAT E MIRA
Kodet Vullnetare t Sjelljes n Sektorin Privat. Shum kompani multinacionale

(p.sh. Nike, Reebok, Daimler Chrysler, Volkswagen, Hennes & Mauritz) kan nxjerr
148
me vetiniciativ kode t sjelljes pr vete dhe partnert e tyre, mes tjerash me qllim t
parandalimit t diskriminimit t motivuar racor.
Luftimi i racizmit n Lign Evropiane t Futbollit. Unioni i Shoqats Evropiane
t Futbollit (UEFA), ka nxjerr planin dhjet-piksh t veprimit, duke numruar masa t

ndryshme q krkohet t ndrmerren nga klubet, pr promovimin e fushatave antiracore
mes adhuruesve, lojtarve dhe zyrtarve. Plani parasheh masa si jan, zbatimi i masave
disiplinore kundr lojtarve q involvohen n abuzime racore, ose brjen e deklaratave
publike q dnojn racizmin i cili brohoritet gjat takimeve. Pr m tepr, UEFA prkrah
financiarisht Rrjetin e Futbollit Kundr Racizmit n Evrop (FARE). Ky rrjet prkrah
dhe koordinon veprimet pr luftimin e racizmit dhe ksenofobis n futbollin evropian, si
n nivelin vendor, ashtu edhe n at ndrkombtar.
Abolicioni i Aparteidit. N rastin AZAPO kundr Presidentit t Republiks
Jugafrikane n Komisionin e Pajtimit dhe t Vrtets t Afriks s Jugut, ather

zvendspresidenti i Gjykats Kushtetuese, Gjyqtari Mahomed theksoi se, pr dekada
me radh, historia e Afriks s Jugut ka qen e dominuar nga konflikti i thell mes
minoritetit t bardh, i cili rezervoi pr vete konrollin mbi t gjitha instrumentet politike
t shtetit dhe mes shumics s zez q vazhdoi ti rezistoj atij dominimi. T drejtat
fundalemtale t njeriut u bn shkaku kryesor i ktij konflikti, pasi q rezistenca e t
dnuarve nga refuzimet e tyre sht ndeshur nga ligjet e hartuara pr t kundrshtuar
efektivitetin e rezistencs s till (. . . ). Shkurt, pasi q Partia Nacionale erdhi n pushtet
n vitin 1948, ajo filloi t nxjerr ligje me qllim t mbajtjes ndaras (apart) t racave n
Afrikn e Jugut dhe krijoi Aparteidin. T bardht gzonin trajtim superior n do sfer
t jets. Prfundimisht, t dyja palt e kuptuan se Afrika e Jugut po zhytej n humner
dhe negociatat pr nj Afrik t Jugut demokratike filluan menjher, pasi Kongresi
Kombtar Afrikan (ANC) dhe lvizjet tjera pr liri u lejuan t zhvillojn veprimtarin e
tyre, si dhe kur n shtator t vitit 1990 u lirua nga burgu lideri i famshm, e m von
presidenti i Afriks s Jugut, Nelson Mandela. N prill t vitit 1994, pas kalimit t m
shum se tre shekujve nn kolonizim dhe shtypje, u mbajtn zgjedhjet e para demokratike.
149
sht e qart se efektet e diskriminimit ende jan t dukshme dhe sigurisht se duhet t
kalojn edhe breza t tjer pr tu zhdukur, por jan vendosur bazat me Kushtetut dhe
Ligjin pr t Drejta, t cilat n mnyr t qart e ndalojn diskriminimin e padrejt.
2. TRENDET
Marrdhnia mes varfris, racizmit dhe ksenofobis
Nj marrdhnie potenciale mes varfris, racizmit dhe ksenofobis mund t

konsiderohet n mnyra t ndryshme. A e shkaktojn varfrin racizmi dhe ksenofobia?
Dhe pr m tepr, a drgon varfria drejt formave aktive ose pasive t racizmit ose
ksenofobis? Prgjigje t qndrueshme pr kto pyetje nuk ekzistojn; interpretimet dhe
vshtrimet pr kt dallojn mes vete n mnyr drastike. Sidoqoft, numri i ekspertve
q konfirmojn nj lidhje t till sht duke u rritur.
N shum pjes t bots varfria sht shtje e prejardhjes etnike. N baz t
Departamentit Shtetror t SHBA-ve pr Bujqsi, afro-amerikant dhe hispanikt
prballen tri her m shum sesa t bardht me pasiguri ushqimore dhe uri. Minoritetet
imigruese n gjith botn prballen me nevoja t ndryshme. Mjaft shpesh duket se
racizmi sht shkas i ktyre rrethanave (p.sh. kufizimit i pjesmarrjes s barabart n
tregun e puns).
Nj shtje mjaft kontraverse sht debati pr ekzistimin e tendencave m t mdha
raciste te klasat m t varfra t shoqris. Disa ekspert mendojn se arsimimi i ult
sht m i prhapur te popullata m e varfr. M pas, ata konkludojn se me gjith
ekzistimin e sigurt t racizmit ndr klasat e larta me arsimim m t lart, varfria e
ndrlidhur me arsimin t ult, krijon probabilitet m t lart pr sjellje raciste. Sidoqoft,
ky lloj racizmi n t cilin duket se lufta pr ekzistenc sht motivi kryesor shikohet si
sjellje e veant dhe jo ideologjia raciste.
Racizmi n internet
Interneti sht br forum pr m shum se 300 milion prdorues potencial n gjith

botn. Ai paraqet nj medium t rndsishm pr t gjith pjestart e shoqris. Por,
potenciali i t ashtuquajturit super-autostrad pr t informuar dhe argtuar n nivel
150
botror, gjithashtu ka edhe ann e errt t tij. Organizatat dhe grupimet raciste e
ekstremiste, kan msuar shpejt si ta prdorin kt medium dhe si ti shfrytzojn
prparsit e tij. Racizmi n internet paraqet nj problem i cili sht n rritje. Ashtu si
sht potencuar n raportin vjetor t vitit 1999, t Qendrs Evropiane Monitoruese pr
Racizm dhe Ksenofobi (EUMC), n vitin 1995 ka qen vetm nj faqe e internetit q ka
nxitur urrejte racore. Deri n nntor t vitit 1997, jan shfaqur afr 600 faqe t tilla, kurse
n janar 1999 jan numruar afr 1429 faqe t internetit q ka nxitur urrejtje racore.
Mbetet e paqart edhe sa faqe t tilla ekzistojn e q mbeten t pazbuluara.
Luftimi i ekstremizmit n internet paraqet vshtirsi t mdha teknologjike dhe juridike.
Materiali pr racizmin n internet pritet t bhet ilegal, pasi q Kshilli i Evrops ka
votuar pr miratimin e Protokolit Shtes t Konvents pr Krime Kompjuterike. Ky
protokol i ri, i cili penalizon aktet e natyrs raciste dhe ksenofobike t kryera prmes
sistemeve kompjuterike shpresohet se do t shrbej si model pr zhvillime t
mtutjeshme n kt fush.
Antiislamizmi: Pasojat e 11 shtatorit 2001
Vetm gjat javs s par q pasoi sulmet e 11 shtatorit t vitit 2001 n territorin e
SHBA-ve, jan raportuar 540 sulme ndaj arabo-amerikanve dhe s paku 200 sulme mbi
Sikhs-it (pasardhsit e Indanve), n krahasim me 600 sulmet e raportuara ndaj araboamerikant gjat tr vitit 2001 (Crisis Response Guide, Amnesty International, 2001). @
Moduli pr Lirit Fetare.
N Evrop numrat jan t ngjashm. N lidhmri me kto fakte, artikulli i cili pason
duhet t shihet si nj shembull i personalizuar ilustrues dhe si pik fillestare pr diskutim:
(Pjes nga intervista e nj gazetari amerikan me nj grua t re nga Bangladeshi e cila ka
shtetsin e SHBA-ve):
(. . .) Sima (Seema) sht 18 vje dhe sht maturante e re. E lindur n Bangladesh, ajo
ka kaluar gati gjysmn e jets s saj n kt shtet, n Woodside, Queens. Ajo sht e
vogl, serioze dhe si fmija m i madh nga tre fmijt e nj familjeje imigrante, ashtu si
e pranon edhe vet, ajo ka shkall mjaft t lart t prgjegjsis. Ashtu si thot, pr do
hap q ndrmerr, ajo brengoset se si do t ndikoj kjo n familjen e saj (. . .). Anglishtja e
151
Simas sht tipike e Queensit edhe pse vrehet nj nuanc e Bengalit. Ajo sht qytetare e
SHBA-ve. Por n t vrtet, ajo thot se nuk mund t mendoj pr veten si nj amerikane.
Ajo thot s pari Bengale, para se t shpjegonte se ka sipas saj e prbn nj amerikan
(. . .). Pyetjeve lidhur me at se ka e prbn nj amerikan, gjithmonui kan ngurruar
vajzat si ajo. sht 11 shtatori dhe pasojat e tij, q kan sjell kto vajza n nj situat t
ngusht si kjo. Pr jav t tra pas ktyre sulmeve, vajzat myslimane t cilat ajo i njihte i
hoqn shamit. (Sima sht myslimane por nuk mbulohet.) Djemt i rruan mjekrat e tyre.
T tjert ishin rrahur pse mbanin turban; e nuk ishin fare mysliman. Babai i saj, puntor
n nj restaurant firksohej se do t humbte punn. Nna e saj friksohej t ecte n rrobat
e tyre tradicionale nga stacioni i metros deri te shtpia. Ndrsa shkolla ishte m e keqja
nga t gjith. Simas i kujtohet se njher deri sa nj profesor prkrahte bombardimin e
Afganistanit, ajo kishte ngritur dorn t thot dika pr fatin e civilve afgan, ndrsa ajo
ishte prqeshur nga shokt e klass. Nj msues tjetr tha pr nj simpatizues t Talibanit
nga Kalifornia, Xhon Vallker Llindin (John Walker Lindh), se kishte rn nn ndikimin e
magjis islame. Sima ishte shtangur. Ajo tha se Islami nuk sht ndonj shtrig, ose
ndonj magji (. . .).
BURIMI: FRAGMENT NGA NJ ARTIKLL I NEW YORK TIMES-it, 7 KORRIK
2002, BEARING THE WEIGHT OF THE WORLD, BUT NOT ON SUCH NARROW
SHOULDERS, BY SOMINI SENGUPTA (NYT), ORIGNAL 831 WORDS
PYETJET PR DISKUTIM
Cilat t drejta jan shkelur n kt tregim?
ka do t mund t bnin viktimat e tilla pr ti prfituar srish kto t drejta?
far e keni pyetur ju veten pas sulmeve t 11 shtatorit?
A mendoni se ngjarjet e 11 shtatorit duhet ti ndryshojn t drejtat e njerzve?
Kush vendos se cilat t drejta aplikohen ndaj njerzve t caktuar?
3. KRONOLOGJIA
Hapat kryesor n hisorin e luftimit t diskriminimit racor:
1945 Karta e Kombeve t Bashkuara (Neni 1, paragrafi 3)
1948 Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut, e OKB-s (Neni 1, 2)
1963 Deklarata pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit Racor
152
1965 Konventa Ndrkombtare pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit

Racor (CERD)
1973 Konventa Ndrkombtare pr Ndalimin dhe Dnimin e Krimit t Aparteidit (Neni
1, paragrafi 1)
1978 Deklarata e UNESCO-s mbi Racn dhe Paragjykim Racor
1978 Konferenca e Par Botrore e Gjenevs pr Luftimin e Racizmit dhe Diskriminimit
Racor
1983 Koferenca e Dyt Botrore e Gjenvs pr Luftimin e Racizmit dhe Diskriminimit
Racor
1998 Statuti i Gjykats Ndrkombtare Penale
2002 Koferenca e Tret Botrore e Gjenvs pr Luftimin e Racizmit dhe Diskriminimit
Racor, Ksenofobis dhe Jotolerancs s Ngjashme (Deklarata dhe Programi i
Veprimit)
AKTIVITETI 1. T GJITHA QENIET NJERZORE LINDIN T
BARABARTA
PJESA I. HYRJE
Bisedat pr diskriminimin, mund tua sqarojn njerzve origjinn dhe mekanizmat e tij,
por kurr nuk mund t jen aq impresive dhe arsimuese sikurse sht prjetimi i ndjenjs
s viktims s diskriminimit. Kshtu q, ky aktivitet u mundson pjesmarrsve ta
identifikojn diskrimnimin dhe ta prjetojn vet at.
PJESA II. INFORMATA T PRGJITHSHME PR USHTRIMIN
Forma e aktivitetit: nj ushtrim i vetm
Qllimet dhe Synimet: dhnia e mundsis pjesmarrsve t msojn pr diskriminimin
si intelektualisht, ashtu edhe emocionalisht.
Kohzgjatja: 30-60 minuta
153
Materiali: gjra pr selektim t rndomt, shkums, tabel dhe lapsa

Aftsit e prfshira:
marrja n konsiderat e t gjitha aspekteve
identifikimi me veten
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE PR USHTRIMIN

Prshkrimi i aktivitetit/ Instruksionet
Ndaj pjesmarrsit n grupe t vogla. Krko nga gjysma e grupeve t numrojn s

paku pes avantazhe dhe disavantazhe t t qenurit femr ose pjestar i nj grupi
minoritar, ose antar i nj minoriteti seksual. Krko nga t tjert t bjn t njjtn pr
meshkuj ose antart nj shumice etnike, ose heteroseksual.
Shno rezultatet n tabel dhe pyet t gjith grupin q, duke u bazuar n shkall nga
1-5, t rangojn secilin nga kto elemente se sa jan t rndsishme pr jetn e nj
individi (5 nnkupton shum e rndsishme, 1 nnkupton jo e vlefshme)
Vizato nj vij n dysheme dhe krko nga pjesmarrsit t qndrojn pas saj. Sqaro
pr pjesmarrsit se ata jan t porsalindur dhe fillojn jett e tyre t lir dhe t
barabart. Pastaj krko nga secili pjesmarrs ta shnojn me nj letr, nse jan
femrose mashkull, antar i grupit shumic ose antar i grupit pakic.
Pastaj lexo nj nga nj avantazhet dhe disavantazhet e secilit grup dhe gjithashtu shto
edhe vlersimin e secilit grup. Antart e grupit t caktuar duhet ta bjn nj hap para
ose pas varsisht prej vlersimeve (p.sh. nj avantazh me vlersim 5 nnkupton se
antart e grupi duhet t bjn pes hapa para, disavantazhi me vlersim 3 nnkupton
tre hapa prapa pr grupin). Pjesmarrsit nuk duhet t flasin gjat ktij aktiviteti.
Kur shihet nj hapsir e madhe mes grupeve, ndale leximin dhe krko nga
pjesmarrsit t kthehen me fytyr nga njri-tjetri dhe t shikohen. Pyete njrin nga
secili grup: Si ndihesh n pozitn tnde? A dshiron ti thuash dika personit t grupit
tjetr? Si do t ndiheshe po t ishe n grupin tjetr?
Vlersimi: Mblidhuni n rreth dhe krko nga pjesmarrsit t prmbledhin me fjal se

ka kan ndier dhe ka kan menduar gjat aktivitetit.
154
Kshilla metodologjike: Kujdesuni t theksoni aspektet plotsuese dhe arbitrare pr

diskriminimin, nse pjesmarrsit nuk e prekin kt shtje.
Sygjerime pr vndryshim: Ky aktivitet mund ti prshtatet fardo teme ose grupi
punues varsisht nga pyetjet e parashtruara.
PJESA IV. VAZHDIMI
T drejtat dhe fushat e tjera pr hulumtim: t drejtat e njeriut n prgjithsi, t drejtat e
grave, t drejtat e minoriteteve.
BURIMI: E ADOPTUAR NGA METHODOLOGIES FOR HUMAN RIGHTS
EDUCATION. HUMAN RIGHTS RESOURCE CENTER, UNIVERSITY OF
MINNESOTA
AKTIVITETI II. QLLO KUSH VJEN PR DARK
PJESA I: HYRJE
Jan t pakt ata njerz t cilt mendojn pr veten si racisa, por kur vjen deri te shtjet
familjare . . . ka do t thoshin prindrit tuaj nse do ta sillnit nj djal ose vajz q ka
ngjyr tjetr nga ju n shtpi (ose t nj besimi tjetr fetar, orientim tjetr seksual, me t
meta . . . )?
Forma e aktivitetit: Improvizim (Luajtje e roleve)
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME PR IMPROVIZIMIN
Qllimet dhe Synimet
Theksimi i rolit t familjes n krijimin dhe transmetimin e vlerave.
Analizmi i porosive q t rinjt i marrin n familjet e tyre.
Analizimi i vlerave t cilat qndrojn pas atyre porosive.
Grupi i synuar: t rriturit e rinj

Kohzgjatja: 45 - 60 minuta
Prgatitja: Programi i roleve (nse nuk jan prgatitur nga vet pjesmarrsit)
Matriali: Letra dhe lapsa pr vzhguesit special
155
Aftsit e prfshira: Aftsi sociale: dgjimi i t tjerve, aftsia pr t pyetur, aftsi pr

zgjidhjen e problemeve; aftsi pr mendim kritik: arsyetim logjik, kritik analitike.
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE PR IMPROVIZIMIN
Instruksionet (nj variant i mundshm: Nj familje e bardh, prindrit dhe dy fmij,
vajza 25 vje dhe i dashuri i vajzs nga nj vend afrikan).
Ia sqaro grupit se kan obligim t prgatisin dhe t luajn nj shfaqje pr nj situat
familjare: vajza ua komunikon prindrve lajmin se do t jetoj me t dashurin e saj.
Krko nga pjesmarrsit t imagjinojn nj bised mes vajzs s re, prindrve t saj,
motrs, vllait dhe t dashurit t saj. Pastaj, ndaje grupin n grupe m t vogla, varsisht
prej numrit t roleve t parapara. Secili grup i vogl duhet t krijoj rolin pr njrin antar
t familjes dhe t zgjedh personin i cili do ta luaj at rol.
Ekzekutimi i rolit
Pr secilin rol krko nga nj vullnetar t cilt do t bhen vzhgues special, n mnyr q
t marrin shnime pr t gjitha argumentet q ai ose ajo prdor. Pjesa tjetr e grupit jan
vzhgues t rndomt. Vendosi karriget (varsisht se sa role jan) n mesin e dhoms, e
cila paraqet dhomn e dits ose hapsirn ku zhvillohet biseda familjare. E jep sinjalin
pr t filluar diskutimin dhe pas afr 15 minutave, varsisht se si sht duke u zhvilluar e
jep edhe nj sinjal q tregon fundin.
Vlersimi
Fillimisht lejo secilin interpretues t shpjegoj se si sht ndier gjat ktij improvizimi.
Pastaj krko nga vzhguesit special t lexojn me z t gjitha argumentet q jan prdorur
nga interpretuesit. Pas ksaj mund t filloni diskutimin. Gjat diskutimit mund t
parashtoni
pyetje
nga
prapavija
shoqrore,
kulturore,
identiteve
gjinore,
homoseksualitetit (ka nse ajo do ta sillte t dashurn e saj, ose djali t dashurin e tij?)
etj.
Kshilla metodologjike
Nse grupi ka njohuri pr improvizim (luajtje t roleve), ather nuk ka nevoj pr m
shum instruksione. Nse jo, sht me rndsi t theksoni se improvizimi nuk do t thot
156
aktrim. Interpretuesi mbetet vet ai/ajo deri sa prezanton nj rol ose qndrim, derisa
aktori interpreton nj karakter t ndryshm nga vetja.
Sygjerime pr ndryshim
Nse nuk ka shum koh pr kt aktivitet, ather vet moderatori mund ti prgatis
rolet. Rekomandohet q aktiviteti ti adoptohet realitetit shoqror dhe kulturor t
pjesmarrsve. Familjes nuk duhet ti drgohet nj person ekzotik, por dikush t cilin
ata mund ta takojn do dit n rrug, kjo mund t prfshij njerz nga t gjitha
minoritetet me prejardhje t ndryshme shoqrore dhe kulturore.
PJESA IV. VAZHDIMI
N qoftse sht e mundur t gjenden filmat e vjetr, do t ishte mir q pr nj mbrmje
argtuese, t propozohej nj film i vjetr me Ketrin Hepbrn (Katherine Hepburn) dhe
Spenser Trejsi (Spenser Tracy), Guess whos coming to dinner (Qllo kush vjen pr
dark).
T drejtat e ngjashme dhe fushat e tjera t hulumtimit: t drejtat e minoriteteve,
imigracioni, prleshja e civilizimeve.
BURIMI: ADOPTUAR NGA ALL DIFFERENT ALL EQUAL. EDUCATION
PACK. IDEAS, RESOURCES, METHODS AND ACTIVITIES FOR INFORMAL
INTERCULTURAL EDUCATION WITH YOUNG PEOPLE AND ADULTS.
EUROPEAN YOUTH CENTRE 1995.
BIBLIOGRAFIA
Allport, Gordon. (1954) 1988. The Nature of Prejudice. Cambridge: Perseus
Publishining.
Amnesty International USA, 2001. September 11th Crisis Response Guide, Human
Rights Education Program. New York: Amnesty International.
Anti-Defamation League. 1999. Poisining the Web: Haterd Online, An ADL Report on
Internet Bigotry, Extremism and Violence. New York: Anti-Defamation League.
157
BBC News. 2001. Europes Neglected Race. available online at:

http://new.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/15256q7.stm.
Burgmer, Christoph, ed. 1999. Rassismus in der Diskussion. Berlin: Elefanten Press
Berlin.
Capitanchik, David and Michael Whine. 1996. The Governance of Cyberspace:
Racism on the Internet. available online at:
http://www.media-awareness.ca/eng/issues/internet/resource/jpr.htm.
Cervenakova, Anna. 2001. Intitutionalised Racism and Roma. Speech held at panel
discussion, Institutionalised Racism/Castism. NGO Forum of the World Conference on
Racism.
Constitutional Court of South Africa. Case AZAPO v. President of the Republic of
South Africa. available online at: www.concourt.gov.za/index.html.
Council of Europe. 2002. COMPASS, A Manual on Human Rights Education with
Young People. Council of Europe, Strabourg: Council of Europe.
Danckwortt, Barbara, Thorsten Querg and Claudia Schning, eds. 1995. Historsche
Rassismusforschung. Ideologien-Tter-Opgfer. Hamburg: Argument Vlg.
European Monitoring Centre on Racism and Xenofobia (EUMC). 2001. Statement on
Behalf of EUMC at Public Hearing of the EC Regarding Computer-Related Crime.
Brussels. available online at:
http://euroa.eu.int/ISPO/eif/InternetPoliciesSite/Crime/PublicHearingPresentations/EUM
C.html.
Flinterman, Cees and Catherine Henderson. 1999. Special Human Rights Treaties.
Edited by Raija Hanski and Markku Suksi. An Introduction to the International
Protection of Human Rights. Turku/Abo: Institute for Human Rights, Abo Akademi
University.
Geiss, Imanuel. 1988. Gescichte des Rassismus. Frankfurt: Suhrkamp.
158
Hagendoorn, Louk. 1999. Introduction: A Model of the Effects of Education on

Prejudice and Racism. Edited by Louk Hagendoorn and Shervin Nekuee. Education and
Racism. Aldershot: Ashgate Publishing Ltd.
Heckmann, Friedrich. 2001. Racism, Xenpphobia, Anti Semitism: Conceptual Issues in
the Raxen Project. Paper read at Raxen Workshop, 5-6 November in Vienna, Austria.
Jackson, Andrew. 2001. Poverty and Racism. Article based on a presentation made to
the Canadian Human Rights Commissions Forum on Racism, 21 March. available online
at: http://www.ccsd.ca/perception/244/racism.htm.
Jusuf, Ester I. 2000. About Rcism. Quoted in Jennie S. Bev. 2000. Human Rights Law
and Issues. available online at: http://suite101.com/article.cfm/human_rights/43265.
Kongidou, Dimtri, Evangelia Tressou-Mylona and Georgios Tsiakalos. 1994.
Rassismus und Soziale Ausgrenzung unter Bedingungen von Armut. Edited by Seigfreid
Jger. Aus der Werkstatt: Antirassistische Praxen. Konzepte Erfahrungen forschung.
Duisburg: DISS.
Lodenius, Anna-Lea for Save the Children Swden. 2000. How to Fight Racism on the
Internet. avalable online at: http://www.rb.se.pdf/HowToFightRacismOnTheInternet.PDF.
Maddes, Robert L. 2000. International Enclycopedia of Human Rights, Freedoms,
Abuses, and Remedies. Washington: CQ Press.
Marschik, Nikolaus. 1999. Die UN-Rassendiskriminierungskonvention im
sterreichischen Recht. Wien: Verlag sterreich.
Morawa, Alexander H. E. 2002. The Concept of Non-Discrimination: An Introductory
Comment. Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe (Flensburg), no.3/2002
Novak, Manfred. 2000. Civil and Political Rights. Edited by Janusz Symonides. Human
Rights: Concepts and Standards. Paris: UNESCO Publishing.
159
Novak, Manfred. 2002. Einfhrung in das Internationale Menschenrechtssystem.

Wien:NWV.
Oxford Advanced Lerners Dictionary. 2000. available online at:
http://www.loup.co.uk/elt/oald/.
Reardon, Betty A. 1995. Educating for Human Dignity, Learning about Rights and
Responsibilities. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Reardon, Betty A. 1997. Tolerance the Threshold of Peace. vol.1. Paris: UNESCO
Publishing.
Taran, Patrick A. 2001. Foundations of Dignity, Current Dynamics of Migration and
the Response of International Standards. Speech held at parallel event of World
Conference on Racism and Xenophobia in Durban 2001. available online at:
http://www.december18.net/UNWconfNGO16.htm.
UNESCO & Office of High Commissioner of Human Rights. 2001. United To Combat
Racism, Selected Articles and Standard-setting Instruments. Paris: UNESCO Publishing.
Zivilcourage und Anti-Rassismus-Abeit (ZARA). 2001. Racism Report: Case Reports
on Racist Excess and Structures in Austria. Vienna: Manz Crossmedia.
Kok, Anton. Human Rights Centre of University of Pretoria, November 2002.
Special contribution to the Module on Apartheid in South Africa.
INFORMATA PLOTSUESE:
Anti Racism Network: http://www.antiracismnet.org
Commission for Racor Equality: http://www.cre.gov.uk.
Convention on the Elimination of All Forms of Racor Discrimination:
http://193.194.138.190/html/menu2/6/cerd.htm.
160
ECRI European Commission against Racism and Intolerance:

http://www.ecir.coe.int
ENAR European Network against Racism: http://www.enar-eu.org
European Monitoring Centre on Racism and Xenophobia: http://www.eumc.at
European Roma Rights Centre: http://www.focusweb.org
Football Against Racism in Europe: http://www.farenet.org/
International Movement Against All Forms of Discrimination and Racism:
http://www.imadr.org/
South Afican Human Rights Commission: http://www.sahrc.org.za
The Asia Foundation: http://www.asiafoundaion.org
Third World Network: http://www.twnside.org.sg
United Nations High Commissioner on Human Rights: http://www.unhchr.ch
United Nations World Conference on against Racism, Racor Discrimination,
Xenophobia and Related Intolerance: http://www.unhhr.ch/html/racism/program.htm
E DREJTA PR SHNDET
PASOJAT SOCIALE
T ARRITURAT SHKENCORE
T DISPONUARIT DHE KUALITETI
>>dokush ka t drejt pr nj nivel jetese q siguron shndetin dhe mirqenien e tij dhe
t familjes s tij, duke prfshir ktu ushqimin, veshmbathjen, strehimin, kujdesin
mjeksor dhe shrbimet e nevojshme sociale.<<
NENI 25, DEKLARATA UNIVERSALE PR T DREJTAT E NJERIUT
161
TREGIMI ILUSTRUES
Miriam sht 36 vjee dhe sht nn e gjasht fmijve. Ajo sht rritur n nj fshat larg
nga qendrat urbane. Ajo e ndrpreu shkollimin pas prfundimit t klass s dyt.
Prindrit e saj kan qen t varfr, kurse shkolla ishte katr kilometra larg nga shtpia e
saj. Babai i saj besonte se arsimimi i femrs sht vetm humbje kohe dhe prpjekjesh,
pasi fati i femrave sht martesa e jo pr t punuar pr mbijetes.
Kur Miriam ishte 12 vjee, sipas zakoneve lokale i ishte br rrethprerja (gjymtimi
gjenital). Ajo u martua si 16 vjee me nj njeri rreth t 50-tave. Babai i saj mori nga
dhndri nj sasi t mir parash si paj pr nusen. Vitin e ardhshm ajo lindi nj djal.
Fmija kishte lindur i vdekur. Klinika regjionale ishte 10 kilometra larg fshtatit dhe nuk
bnte mbikqyrjen e lindjeve. Gjat shtatzansis, Miriamin e rrahte bashkshorti shpesh
dhe ajo besonte se fmija lindi i vdekur pr kto arsye. Sidoqoft, familja e saj dhe shum
t tjer nga fshati e fajsuan Miriamin pr dshtim.
Miriami nuk kisht dshir t ksihte marrdhnie seksuale m bashkshortin e saj. Ajo
friksohej nga ai dhe nga shtatzansia. Bashkshorti i saj konsideronte se ka t drejt
pr marrdhnie seksuale me at dhe rregullisht e detyronte Miriamin. Miriami nuk
dshironte t mbetej shtatzn prsri, por nuk kishte tjetr zgjidhje. Ajo vizitonte mjekt
popullor dhe merrte przierje t ndryshme t bimve dhe gjithashtu mbante hajmali q
nuk kishin sukses. Ajo rrall kishte koh t shkonte pr kontroll n klinik dhe ather kur
shkonte, kt e bnte pr shkak t fmijve q i smureshin, por kurr nuk arrinte t
bisedonte me motra medicinale pr kontracepcion. Motra medicinale edhe pse dukej se e
kuptonte gjuhn lokale t Miriamit, preferonte t bisedonte n gjuhn dominuese q flitej
n kryeqytet dhe mes klass s edukuar t njerzve. Motra medicinale e kishte friksuar
Miriamin.
Jeta e saj ka qen nj sag e gjat e dhuns, varfris dhe skamjes. Miriami gjat disa
shtatzansive q kishte dhe gjat rritjes s fmijve t saj prpiqej t mbante shpirtin
dhe trupin bashk. Ajo mbolli nj parcel t vogl me gjra pr t ushqyer fmijt e saj,
pasi q bashkshorti kurr nuk i dha para t mjaftueshme pr kt. Ajo krkoi ndihm
162
nga prindrit e saj dhe nga nj misionar vizitues. T gjith i than asaj q ta dgjoj
bashkshortin e saj dhe i kujtuan asaj se ka obligim ndaj bashkshortit dhe familjes.
Nj dit, bashkshorti akuzoi Miriamin pr shoqrim me nj njeri tjetr. Ai pretendonte
ta ket par at duke qeshur dhe biseduar me nj fshatar n nj dit tregu. Kur ajo u
prgjigj, ky filloi ta godas pandrprer, duke i thn lavire dhe duke u zotuar s do ti
hakmerrej pr at nderim q ajo i kishte br. Miriam kishte psuar lndime t rnda;
ajo mendonte t kishte edhe brinj t thyera. Pr disa jav rresht ajo nuk kishte mundur
t dilte jasht shtpis. Ajo nuk kishte para t shkonte n klinik pr trajtim, ose pr t
arritur deri atje. Askush n fshat nuk i ndohmoi asaj, edhe pse kishte disa q mendonin se
bashkshorti i saj e kishte tepruar. Gruaja sht pun e burrit t saj. N pamundsi pr t
shkuar n treg pr t shitur ose pr tu kujdesur pr kopshtin e saj, Miriami dhe fmijt e
saj, gati sa vdiqn nga uria.
Miriami e dinte se do t ket dhun edhe n t ardhmen. Ajo friksohej pr jetn e saj dhe
jetn e fmijve t saj. Ajo pa n ndrr vdekjen e saj dhe e dinte se duhet t shkonte.
Posa filloi t ecte, ajo mori me vete dy m t vegjlit dhe e lshoi fshatin. Ajo tani jeton
n nj fshat tjetr, si refugjate brenda shtetit t saj, duke jetuar n frik se bashkshorti i
saj do ta gjej dhe do ta kthej n shtpi.
(Marr nga WHO Training Curriculum: Gender and Rights in Reproductive Health)
PYETJET PR DISKUTIM
Pikat e poshtshnuara pr diskutim, i shikoni nga perspektiva e definicionit t shndetit,
ashtu si sht theksuar n kushtetutn e Organizats Botrore t Shndetsis (WHO) t
vitit 1946, si: gjendje e plot fizike, mendore dhe mirqenie sociale, e jo vetm munges
e smundjeve ose gjendjes s dobt shndetsore
1. Kur filluan problemet e Miriamit?
2. Si ishte trajtuar ajo nga ata q ishin m t fuqishm (babai, bashkshorti, motra
medicinale dhe misionari)? Pse?
3. far ishte ndikimi i varfris n jetn e Miriamit dhe fmijve t saj? A mendoni se
Miriami dhe bashkshorti i saj ishin njsoj t varfr?
163
4. Varsisht nga statusi dhe fuqia q kan n bashksi, si do ti rangoje n bashksin e

Miriamit secilin grup (pra burrat, grat dhe fmijt)? Shpjego!
5. far informata do ti nevojiteshin Miriamit pr t ndryshuar rrethanat e jets s saj
dhe t fmijve t saj?
6. Edhe pse ka nj qendr shndetsore n regjion, sa ka qen ajo e dobishme pr
Miriamin? Shpjego!
7. Shiko tabeln e poshtme: Jan dhn shembuj t lidhjeve mes shndetit dhe t drejtave
t njeriut. Cilat lidhje kan t bjn drejtprdrejt me shtjet e prezantuara n tregimin
pr Miriamin?
Figur
Shembuj t lidhjeve mes Shndetsis dhe t Drejatave t Njeriut
(nga e majta n t djatht) Liria nga diskriminimi; e drejta pr ushqim t mir, e drejta pr
arsim; e drejta pr shndet; zakone tradicionlae t dmshme; tortura; tortura dhuna ndaj
grave dhe fmijve; e drejta pr pjesmarrje; liria nga diskriminimi;
e drejta pr
informim; e drejta pr privatsi; (rendi i brendshm-nga e majta n t djatht) zvoglimi i

nnshtrimit t shndetit t smur prmes t drejtave t njeriut; shkeljet e t drejtave t
njeriut q rezultojn me shndet t smur; promovimi ose shkelja e t drejtave t njeriut
prmes zhvillimit t shndetsis.
1. E DREJTA PR SHNDET N KONTEKST M T GJER
E drejta pr shndet sht prmbledhje shum e gjr dhe komplekse e shtjeve t
ndrlidhura mes vete, pasi q shndeti dhe mirqenia jan ngusht t lidhura n t gjitha
fazat dhe aspektet e jets. T drejta specifike pr shndetin mund t gjenden npr
dokumente ndrkombtare pr t drejtat e njeriut. N esenc, t gjitha t drejtat e njeriut
jan t ndrlidhura dhe t ndrvarura mes vete, duke br kshtu realizimin, neglizhimin,
si dhe shkeljen e t drejtave t njeriut, pr nj numr m t madh t t drejtave, e jo vetm
ndaj nj t drejte t vetme dhe t izoluar nga tjerat. Kjo ndrlidhje bhet m e qart kur
merret parasysh se nj e drejt njerzore (p.sh. shndeti), krkon plotsimin e gjitha
nevojave njerzore, qoft fizike, si jan nevoja pr ajr, uj, ushqim, seks, qoft t
nevojave sociale dhe psikologjike, si jan, nevoja pr dashuri, shok, familje dhe shoqri.
164
T drejtat e njeriut kan t bjn me obligimet q i kan shtetet pr ti kontribuar

prmbushjes s ktyre nevojave dhe pr tua mundsuar grupeve dhe individve t jetojn
me dinjitet. Pas Lufts s Dyt Botrore, Karta e Kombeve t Bashkuara e bri t qart se,
shtetet antare kan obligime ndaj t drejtave t njeriut. E drejta pr shndet, sht br
eksplicite n Deklaratn Universale pr t Drejtat e Njeriut t vitin 1948, ku n Nenin 25
thuhet: dokush ka t drejt pr nj nivel jetese q siguron shndetin dhe mirqenien e
tij dhe t familjes s tij, duke prfshir ktu ushqimin, veshmbathjen, strehimin, kujdesin
mjeksor dhe shrbimet e nevojshme sociale, . . . .
Nj deficion i gjer dhe vizionar pr shndetin sht dhn edhe n preambuln e
Organizats Botrore t Shndetsis (WHO), ku prcaktohet si nj: gjendje e plot
fizike, mendore dhe mirqenie sociale dhe jo vetm munges e smundjeve ose gjendjes
s dobt shndetsore Kjo pikpamje pr paprekshmrin e s drejts pr shndet,
nnvizon faktin se pjesa m e madhe e politiks s prcaktimit t shndetsis, bhet
jasht sektorit t zakonshm shndetsor dhe kjo ndikon n faktort social t shndetsis.
SIGURIA NJERZORE DHE SHNDETSIA
Shtimi i numrit t konflikteve t armatosura dhe situatave emergjente, si dhe numri i
madh i refugjatve q krkojn mbrojtje nga luftrat dhe fatkeqsit natyrore, e vn t
drejtn e tyre pr jet, n qendr t s drejts n shndet. Organizatat ndrkombtare si
jan, Komiteti i Kryqit t Kuq Ndrkombtar, Mjekt pr t Drejtat e Njeriut, Mdecins
sans Frontires (Mjekt pa Kufi) dhe Mdecins du Monde (Mjekt e Bots), me qllim q
t sigurohet e drejta pr shndet gjat situatave t jashtzakonshme dhe rrethanave t tjera
t pasiguris njerzore, bjn mobilizimin e puntorve shndetsor pr t aplikuar
strukturn e t drejtave t njeriut.
Dhuna paraqitet si problemi kryesor pr shndetsin publike dhe sht penges serioze
pr realizimin e t drejts pr shndet. do vit, n bot vdesin miliona njerz si pasoj e
lndimeve t shkaktuara nga dhuna. Disa t tjer mbijetojn, mirpo vazhdojn jetn me
t meta fizike dhe psikike. Dhuna sht dika e parandalueshme. Ajo sht rezultat i
faktorve kompleks t shoqris dhe t mjedisit. sht dshmuar se n vendet me
165
prvoja t dhuns kolektive dhe luftrave civile e ndrkombtare, prdorimi i dhuns

sht m i zakonshm.
2. PRSHKRIMI DHE DEFINIMI I SHTJES
Shndeti dhe t Drejtat e Njeriut
Ekzitojn lidhje t rndsishme mes shndetsis dhe t drejtave t njeriut. Disa nga
fushat e ndrlidhjes jan: dhuna, tortura, skllavria, diskriminimi, uji, ushqimi, strehimi
dhe zakonet tradicionale.
Prkushtimi i Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut ndaj t drejts n shndet si
nj standard adekuat pr jetse, sht br m se i qart n Nenin 12 t Paktit
Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (ICESCR), t vitit 1966.
Ky pakt sht miratuar n t njejtn koh me Paktin Ndrkombtar pr t Drejtat Civile
dhe Politike (ICCPR). Ndarja e Pakteve n dy kategori ishte simptom e Lufts s Ftoht,
ku shtetet e lindjes i dhan prioritet t drejtave t parapara me ICESCR, derisa shtetet e
perendimit prkrahn t drejtat civile dhe politike, si t drejta kryesore sa i prket t
drejtave t njeriut. Deri m tani, ICCPR sht ratifikuar nga 149 shtete, derisa ICESCR
nga 146 shtete; SHBA-t kan nnshkruar t dyjat, por kan ratifikuar vetm ICCPR,
ndrsa Kina ka nnshkruar t dyjat, por ka ratifikuar vetm ICESCR. Teksti i Nenit 12- t
ICESCR paraqet themelin e s drets n shndet dhe ka kt prmbajtje:
1. Shtetet pal t ktij Pakti e njohin t drejtn e do personi pr t gzuar standardin sa
m t lart t gjendjes shndetsore fizike dhe mentale.
2. Masat q Shtetet pal t ktij Pakti duhet ti marrin pr t siguruar ushtrimin e plot t
ksaj t drejte, duhet prfshir ato masa t cilat jan t domosdoshme pr t siguruar:
a. Zvoglimin e vdekshmris te t posalindurit dhe vdekshmrin e foshnjeve, si dhe
zhvillimin e shndetshm t fmijs;
b. Prmirsimin e gjitha aspekteve t higjiens s mjedisit dhe t higjiens industriale;
c. Parandalimin, trajtimin dhe kontollin e smundjeve epidemike, endemike, profesionale
dhe smundjeve t tjera;
166
d. Krijimin e kushteve t cilat n rast t smundjeve do tu siguronin t gjithve shrbime

mjeksore dhe prkujdesje mjeksore.
>>Aspirata ime sht q prfundimisht shndetisa do t shihet jo vetm si nj bekim pr
t cilin do t shpresohet, por si nj e drejt e njeriut pr t ciln do t luftohet.<<
KOFI ANNAN
Ekziston edhe nj numr i konventave regjionale t cilat e definojn m tutje t drejtn
pr shndet, prfshir ktu Nenin 11 t Karts Sociale Evropiane t vitit 1961, t reviduar
m 1996, Nenin 10 t Protokolit Shtes t Konvents Amerikane pr t Drejtat e Njeriut
n Fushn e t Drejtave Ekonomike, Sociale dhe Kulturore t 1988 dhe Nenin 16 t
Karts Afrikan pr t Drejtat e Njeriut dhe Popujve t vitit 1981.
Qeverit u qasen n forma t ndryshme obligimieve t dala nga Neni 12 i ICESCR dhe
organi i autorizuar pr monitorimin e aplikimit t Paktit, me qllim t sqarimit t
obligimeve t shteteve, ka lshuar nj tekst t quajtur Komenti i Prgjithshm 14, t cilin
e miratoi n maj t 2000. N kt Koment t Prgjithshm theksohet se realizimi i t
drejts pr shndet mbshtetet n prmbushjen e t drejtave t tjera, duke prfshir t
drejtn pr jet, ushqim, strehim, pun, arsimim, pjesmarrje, gzim i arritjeve shkencore
dhe aplikimeve t tyre, lirin pr t krkuar, pranuar dhe prhapur informata t t gjitha
llojeve, mosdikriminim, ndalim t torturs dhe lirin e bashkimit, tubimit dhe t lvizjes.
Ekzistimi, qasja, pranueshmria dhe kualiteti
Komenti i Prgjithshm gjithashtu prcakton katr kritere prmes s cilave vlersohet e
drejta pr shndet:
Ekzistimi, i cili prfshin funksionimin e shndetsis publike, objekteve, t mirave dhe
shrbimeve shndetsore, si dhe programeve q duhet t ekzistojn n sasi t
mjaftueshme.
Qasja ndaj objekteve, t mirave dhe shrbimeve pr shndetsi t cilat krkojn
mosdiskriminim, qasje fizike, mundsi dhe informata adekuate.
Pranueshmria, e cila krkon q t gjitha objektet, t mirat dhe shrbimet shndetsore
duhet t jen t pranueshme n pajtim me etikn mjeksore dhe kulturn e caktuar, pastaj
167
me krkesat gjinore dhe ciklet jetsore, si dhe t parashikohet respektimi i

konfidencialitetit dhe prmirsimi i shndetit dhe statusit shndetsor t atyre n nevoj.
Kualiteti, i cili krkon q objektet, t mirat dhe shrbimet shndetsore, t jen
shkencrisht dhe medicinalisht t prshtatshme dhe t kualiteteve t mira.
Njeriu sht ila pr njeriun
FJAL E URT E VOLOFVE (Wolof).
Kur Tukididi ishte pyetur se kur do t arrij drejtsia n Athin?, ai ishte prgjigjur
Drejtsia do t arrij n Athin, ather kur ata q nuk jan t lnduar, do t jen po aq
t zemruar sa edhe ata q jan t lnduar.
Mosdiskriminimi
Dikriminimi i bazuar n gjini, prejardhje etnike, mosh, prejardhje shoqrore, besim fetar,
paaftsi fizike ose mendore, status shndetsor, orientim seksual, kombsi, status civil,
politik ose tjetr status, mund ta pengojn realizimin e t drejts pr shndet. Deklarata
Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR), Konventa Ndrkombtare pr Eliminimin e
t Gjitha Formave t Diskriminimit Racor (CERD) e vitit 1965 dhe Konventa
Ndrkombtare pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit ndaj Gruas
(CEDAW) e vitit 1979, jan t rndsis s veant, pasi q t gjitha kto i referohen
qasjes n shndetsi dhe kujdesit mjeksor pa kurfar diskriminimi. Nenet 10, 12 dhe 14
t CEDAW-it vrtetojn t drejtat e barabarta t grave n qasje ndaj kujdesit
shndetsor, duke prfshir planet familjare, shrbimet e prshtatshme pr reprodukim
shndetsor dhe shtatzansi, si dhe shrbimet shndetsore famijare.
Deklarata e Pekinit dhe Platforma pr Veprim (1995) e nxjerr n fokus
pikpamjen mbi pacenueshmrin e s drejts pr shndet dhe nevojn e prfshirjes s
plot t pjesmarrjes gruas n shoqri, sikurse vijon:
Shndeti i grave prfshin mirqeninen e tyre emocionale, sociale dhe fizike si dhe
prcaktohet nga konteksti i jets s tyre shoqrore, politike dhe ekonomike, si dhe
biologjike. Zhvillimi dhe paqja, jan t domosdoshme pr sigurimin e shndetit optimal,
barazis, si dhe ndarjes s prgjegjsive familjare pr grat. Tradicionalizimi i ktyre
parimeve sht duke ndodhur prmes sistemit t OKB-s dhe prpjekjeve t organizatave
168
joqeveritare (OJQ-ve). Grat, fmijt, njerzit m t meta, si dhe popujt autokton dhe ata
t fiseve, jan n mesin e grupeve t nnshturara dhe t anashkaluara, q psojn
probleme shndetsore si pasoj e diskriminimit. Paraqitja e nj shembulli mbi t drejtn
pr mbrojtje shndetsore, si ky q ka ndodhur me gruan nga tregimi ilustrues, tregon
ngritjen e vetdijes s qeverive lidhur me obligimet pr realizimin e plot t s drejts pr
shndetsi.
E drejta pr t gzuar t mirat e t arriturave shkencore
Prhapja e madhe e AIDS-it (SIDA-s), ka br t qart ekzistimin e urgjencs pr
prodhimin e barrave dhe ofrimin e dijes shkencore, njerzve n shtetet n zhvillim.
Qasja e kufizuar ndaj terapis anti-retrovirale, ka ngritur vetdijen se pr t realizuar nj
standard m t lart shndetsor, njerzit nga e gjith bota duhet t ken mundsi t
prdorimit t njohurive shkencore t cilat kan t bjn me shndetin dhe t kryejn
lirisht hulumtime shkencore. Qeverit kan njohur gjersisht t drejtn e parapar me
Nenin 15 t ICESCR pr t gzuar prfitimet e t arritjeve shkencore dhe aplikimeve t
tyre dhe detyrimet e tyre pr t ruajtur, zhvilluar dhe prhapur shkencn dhe hulumtimet
shkencore. E drejta pr t prfituar nga barrat q shptojn jetn, pengohet nga t drejtat
e pronsis intelektuale q i mbrojn t drejtat patentore t kompanive t barrave.
Politika e disa shteteve, si ato t Afriks Jugore, Indis, Brazilit dhe Tajlans, kan gjetur
rrugt lidhur me mbrojtjet patentore dhe gjat Konferencs s Ministrave n Doha m
2001, Organizata Ndrkombtare e Tregtis (WTO) u pajtua q rregullat t cilat
mbrojn kto patente duhet t inerpretohen dhe implementohen n at mnyr q t
prkrahin t drejtat e antarve t WTO-s pr mbrojtjen e shndetit publik, e n mnyr
t veant promovimit t qasjes s gjithve n medikamente dhe bn referim specifik
pr t drejtn e secilit shtet q t prcaktoj se ka e prbn emergjencn kombtare ose
rrethanat e tjera t gjendjes ekstreme (duke lejuar prjashtime n mbrojtjen e patentit),
dhe duke ln t kuptohet se rastet e krizs s shndetit publik, prfshir at t HIV/AIDS,
tuberkulozs, malaries dhe epidemive t tjera, mund ta prbjn emergjencn kombtare
dhe rrethanat e tjera t gjendjes ekstreme.
Globalizimi dhe e drejta pr shndet
169
Q nga vitet e 1970-ta, ekonomia botrore ka ndryshuar n mnyr dramatike, si pasoj e

globalizimit, e q gjithashtu ka pasur ndikim t drejtprdrejt dhe t trthort n
shndetsi. Disa rezultate uan drejt ndryshimeve pozitive, si rritja e mundsive pr
punsim, shkmbimi i njohurive shkencore dhe si rezultat i partneriteteve mes qeverive,
shoqris civile dhe korporatave, rritjen e potencialit pr ofrimin e standardit m t lart
t shndetsis n mbar botn. Sidoqoft, gjithashtu edhe rezultatet negative si jan,
liberalizimi i tregtis, investimet n shtetet me standarde t ulta t puns dhe prfitimet
jo t barabarta mes dhe brenda shteteve gjat marketingut t produkteve t reja n bot,
kan qen t shumta dhe kan pasuar si rezultat i mungess s rregullativs ligjore, gj q
ka rezultuar n ndikime negative n shndetsi. Qeverit nuk jan treguar t suksesshme
n aftsin e zvoglimit t pasojave negative t rritjes s qarkullimit t t mirave, parave,
shrbimeve, njerzve, kulturave dhe njohurive prtej kufijve nacional. N t njjtn koh,
kompanit multinacionale jan treguar t suksesshme pt tiu shmangur prgjegjsive.
Pr shembull, sipas Njsis Speciale pr Shndetsi dhe Ekonomi t Organizats
Botrore t Shndetsis, substancat e dmshme si duhani, shkmbehen lirisht, pa
ekzistuar ndonj mbrojtje adekuate e shndetit t popullats.
Sfidimi i ligjeve dhe praktikave t afarizmit mbi bazat e t drejtave t njeriut n nj pjes
t madhe, sht motivuar nga shqetsimet lidhur me t drejtn pr mbrojtje t shndetit.
Nj shembull i ngritjes s vetdijes pr nevojn e ekzistimit t nj rregullimi m t gjer,
ka t bj me licencat farmaceutike. Prmes Deklarats s Dohs (2001), antart e
WTO-s, pranuan se n raste emergjente (Neni 5) qeverit mund t lshojn licenca t
detyrueshme pr prodhimin e farmaceutikve, pastaj q shtetet t cilat nuk kan kapacitet
pr prodhim, duhet t ndihmohen pr sigurimin e farmaceutikve (Neni 6), si dhe q
shtetet e zhvilluara duhet t ndihmojn shtetet n zhvillim pr sigurimin e transferit t
teknologjis dhe njohurive n fushn e farmaceutikve (Neni 7).
Shndeti dhe Mjedisi
Ashtu si sht theksuar n rezolutn 45/94, t 14 dhjetorit 1990 t Asambles s
Prgjithshme t OKB-s, e drejta pr mjedis t shndosh thrret pr t drejtn e popujve
pr t jetuar n mjedis adekuat pr shdetin dhe mirqenien e tyre. Kjo e drejt sht
pranuar n kushtetutat e 90 shteteve, duke prfshir ktu kushtetutat m nacionale, t cilat
170
jan miratuar q nga Konerenca e Rios pr Mjedis dhe Zhvillim (1992). N Samitin e
Toks, t Rio de Zhaneros dhe n planin e miratuar si Agjenda 21 (1992), prmes krijimit
t nj kornize t vetme politike, u arrit bashkimi i shqetsimeve shoqrore, ekonomike
dhe t mjedisit si shtylla t ndrvarura pr zhvillim t qndrueshm. Sigurimi i ujit dhe
ajrit t pastr, si dhe furnizimi me ushqim t mjaftueshm jan ngusht t lidhura me nj
mjedis t shndosh dhe realizim t s drejts n shndet. Megjithkt, dhjet vite pas
Agjends 21 statistikat e mposhtme tregojn pamjaftueshmrin e prpjekjeve pr
arritjen e synimeve t dshiruara:
800 milion njerz vuajn nga uria;
1.5 bilion njerz nuk kan qasje n uj t pijshm;
2.5 bilion njerzve u mungojn shrbimet e knaqshme higjienike;
5 milion njerz, kryesisht gra dhe fmij vdesin do vit nga smundjet q jan t
lidhura me mungesn e ujit kualitativ.
>>Qeniet njerzore ndodhen n qendr t brengave pr nj zhvillim t qndrueshm.<<

DEKLARATA E RIOS, 1992
Disa OJQ, s bashku me Komisionin Afrikan pr t Drejtat e Njerzve dhe Popujve,
prmes nj komunikate t vitit 1996, pretenduan se qeveria ushtarake e Nigeris, prmes
nj kompanie shtetrore dhe Shell Petroleumit ishte involvuar n mnyr t drejtprdrejt
n prodhimin e nafts, dhe se kto veprime shkaktuan degradim t mjedisit dhe probleme
shndetsore te populli Ogoni. N tetor t vitit 2001, Komisioni Afrikan vendosi q
Republika Federative e Nigeris, kishte shkelur shtat nene t Karts Afrikane pr t
Drejtat e Njerzve dhe Popujve, duke prfshir shkeljen e t drejts pr shndet. Ky
vendim sht nj precedent i rndsishm pr prgjegjsin e shtetit q ta mbroj
mjedisin dhe shndetin e popullsis lokale kundr efekteve t aktiviteteve t tilla.
Samiti Botror pr Zhvillim t Qndrueshm (WSSD) i mbajtur n Johanesburg m 2002,
e shqyrtoi implemetimin e Agjends 21. N planin e Johanesburgut pr Implementim,
sht shprehur nj prkushtim i fuqishm ndaj prmirsimit t sistemit t informimit dhe
edukimit shndetsor n mbar botn, zvoglimit t prhapjes s HIV-it, zvoglimit t
171
elementeve helmuese n ajr dhe uj, si dhe integrimit t problemeve shndetsore n

planin e rrnjosjes s varfris.
Gjat dhjet viteve t fundit sht zhvilluar nj parim i ri: parimi i veprimeve
parandaluese pr udhzimin e aktiviteve pr parandalimin e dmtimit t mjedisit dhe
shndetit njerzor ose parimi parandalues. Ky parim i cili n vitin 1998 ishte definuar
dhe formuluar m mir nga nj grup i shkenctarve ndrkombtar, juristve dhe
aktivistve t sindikatave dhe masave t gjera pr mjedis n Viskonsin (Wisconsin) t
SHBA-ve, krkon nga zbuluesit e teknologjive q para se t arrij ai produkt te publiku
ose t ndikoj n mjedis, ta dshmoj at si t sigurt. Dhe s fundi, por jo edhe m pak e
rndsishme, t gjitha vendimet q aplikojn parimin e parandalimit, duhet t jen t
hapura, publike dhe demokratike, si dhe duhet t prfshijn palt e prekura.
3.
PERSPEKTIVAT NDRKULTURORE DHE SHTJET

KONTRAVERSE
Deklarata e Vjens e vitit 1993, bn t qart se dallimet duhet t pranohen, por n asnj
mnyr ato nuk mund ta mohojn universalitetin e t drejtave t njeriut. Komenti i
Prgjithshm 14 mbi t Drejtn pr Shndet, ndrtohet mbi kt vetdije, duke krkuar q
objektet, t mirat dhe shrbimet shndetsore t jen t prshtatshme n baza kulturore.
Nj aspekt kulturor i t drejts pr shndet, sht theksi i lart n sistemin biomjeksor t
shndetsis dhe me kt edhe n kuptimin e realizimi t s drejts pr shndet. Sidoqoft,
n shum vende t bots, mjeksia popullore (TM) mbizotron praktikn e kujdesit
shndetsor. N Afrik, 80% e popullsis prdor mjeksin popullore pr ti prmbushur
nevojat e kujdesit shndetsor. Mjeksia popullore prdoret gjersisht edhe n Azi
(veanrisht n Kin), Amerik Latine dhe ndr popujt autokton t Australis dhe
Ameriks (te m shum se 40%). Organizata Botrore e Shndetsis (WHO), e definon
mjeksin popullore si terapi e cila prfshin prdorimin e bimve mjeksore, pjesve t
shtazve, mineraleve dhe terapive jomjeksore, terapive manuale dhe shpirtrore.
Prdorimi i mjeksis popullore (TM) sht ngusht i lidhur me t drejtat kulturore, ligjet
pr mbrojtjen e pronsis intelektuale, t drejtn pr tok dhe t drejtn pr zhvillim t
qndrueshm. Duke njohur prdorimin e gjer t mjeksis popullore dhe benefitet e saj,
si dhe rndsin e terapive ekonomikisht dhe kulturalisht t prshtatshme, WHO me
172
qllim t ndihmimit t prdorimit racional t mjeksis popullore n vendet n zhvillim,

ka zhvilluar Strategjin e Mjeksis Popullore (2002-2005).
N rastet e tjera, e drejta pr shndet mund t neglizhohet ose mund t shkilet pr shkak
t raporteve jo t barabarta t pushtetit t bazuar n gjini, mosh, rac, besim fetar,
prkatsi etnike etj, t cilat ekzistojn n mes grupeve dhe t cilat konsiderohen
fundamentalisht t lidhura me kultur. Prsri ktu aplikohet parimi themelor i
mosdiskriminimit. Gjymtimi Gjenital i Femrave (FGC), sht nj praktik q shtrihet
gjersisht n Afrik dhe pjest e Mediteranit dhe t Lindjes s Mesme. Kjo praktik e cila
shpesh n mnyr jo t sakt i prshkruhet religjionit, ka nj histori m se 2000 vjeare.
Kjo praktik mund t dmtoj seriozisht shndetin fizik dhe psikik t vajzave dhe grave.
Sipas nj deklarate t prbashkt t WHO-s, UNICEF-it dhe Fondit Popullor t OKB-s,
nga viti 1996: sht e papranueshme q bashksia ndrkombtare t qndroj pasive n
emr t vizionit t shtrembruar pr multikulturalizm. Sado q sjelljet njerzore dhe
vlerat kulturore nga kndvshtrimi i tjerve t duken t pakuptimta dhe destruktive, ato
kan kuptim dhe prmbushin nj funksion pr ata q i praktikojn. Sido q t jet, kultura
nuk sht statike, por sht n rrjedhje, adaptim dhe reformim i vazhdueshm.
Respektimi, Mbrojtja dhe Prmbushja e t Drejts n Shndet
Obligimet e shtetit pr tju siguruar antarve t shoqris gzimin e standradeve m t
larta t shndetsis krkojn prkushtime t shumta. Detyrimi pr respektimin e s
drejts n shndet, do t thot se shteti nuk mund t ndrhyj ose ta shkel kt t drejt.
Si shembull do t ishte refuzimi i ofrimit t prkujdesit shndetsor nj grupi t caktuar,
si jan minoritetet ose t burgosurit, ose moslejimi i grave q t shrohen nga mjek
meshkuj dhe duke mos iu ofruar atyre mjeke femra. Mbrojtja e t drejts pr shndet
nnkupton q shteti duhet ti ndaloj pjestart joshtetror t ndrhyjn n fardo
mnyre n kt t drejt. Si shembull do t ishte parandalimi i korporatave q t hedhin
helmet n furnizues t ujit. Nse shkelja ndodh, shteti duhet tu ofroj njerzve ndonj
form t zhdmtimit. Kjo gjithashtu nnkupton se shteti sht i obliguar t nxjerr ligje t
domosdoshme dhe t prshtatshme, sikurse jan ligjet q rregullojn dhe mbikqyrin
173
menaxhimin e hedhurinave t helmueshme. Prmbushja e t drejts, nnkupton q

shteti duhet t jet aktiv n ofrimin e qasjes pr kujdes shndetsor. Pr shembull, duhet
t themelohen nj numr i mjaftueshm i klinikave shndetsore pr ti shrbyer
popullats dhe kto klinika duhet t ofrojn shrbime n baz t krkesave t asaj
popullate. Shteti duhet t publikoj vendndodhjen, shrbimet dhe krkesat e kliniks. Kjo
nuk mund t sigurohet n ato vende, ku kujdesi shndetsor i sht ln vetm sektorit
privat.
Kufizimet e s drejts pr shndet
Disa t drejta jan aq esenciale sa kurr nuk mund t kufizohen. Kto jan, liria nga
tortura dhe skllavria, e drejta pr gjykim t drejt dhe liria e mendimit. T drejtat e tjera
mund t kufizohen, kur kt e krkon rendi publik. Mbrojtja e t drejts pr shndet si
kusht pr shndetin publik, sht prdorur si arsyetim pr vnien e kufizimeve ndaj t
drejtave t tjera. Shpesh, si prpjekje e parandalimit t prhapjes s ndonj smundjeje
ngjitse jan vn kufizime edhe ndaj lirive t tjera. Masat q jan ndrmarr pr t
parandaluar prhapjen e smundjeve t rnda ngjitse si jan Ebolla, SIDA, tifoja dhe
tuberkuloza jan, ndalimi i qarkullimit t lir, ndrtimi i karantinave dhe izolimi i
popullats. Kto masa ndonjher kan qen t tepruara. N mnyr q t parandalohet
abuzimi i t drejtave t njeriut n emr t shndetit publik, shteti duhet t ndrmarr
veprime kufizuese, vetm kur nuk ka zgjedhje tjetr. Parimet e Sirakuzs parashikojn
nj korniz t ngusht pr rastet n t cilat mund t vihen kufizime:
Kufizimi t parashikohet dhe t bhet n pajtim me ligjin;
Kufizimi t jet n interes t nj qllimi legjitim t interesit t prgjithshm;
Kufizimi t jet i domosdoshm pr arritjen e qllimit n shoqrin demokratike;
T mos ekzistoj ndonj mjet m pak i bezdisshm dhe kufizues pr arritjen e qllimit
t njjt;
Kufizimi q t mos hartohen dhe vihet n mnyr arbitrare, me fjal t tjera, t mos
jet e paarsyeshme ose diskriminues n ndonj form.
Mekanizmat monitoruese
174
Me qllim t sigurimit t prmbushjes s obligimeve t marra pr respektimin, mbrojtjen

dhe prmbushjen e t drejts pr shndet nga qeverit, nevojiten mekanizma si n nivelin
vendor, ashtu edhe n at ndrkombtar. Pasi q shteti ta ratifikoj konventn e cila
garanton t drejtn pr shndet, n procesin e shqyrtimit formal t saj n nivel kombtar,
mund t marrin pjes komisionet qeveritare, ombudspersonat dhe OJQ-t. Secili shtet
pal i konvents pr t drejtat e njeriut, duhet ti paraqes raport organit monitorues t
konvents. Gjat ksaj kohe t shqyrtimit, gjithashtu edhe OJQ-t paraqesin raportet e
tyre, t cilat shpesh njihen si raporte paralele. Kto raporte paralele, ofrojn
kndvshtimrin e shoqris civile dhe mund t ndodh q kto raporte t mos jen n
pajtim me raportet qeveritare. Me rastin e prpilimit t Komenteve dhe Vshtrimeve
Prfundimtare, organi i konvents i merr parasysh t gjitha informatat e paraqitura. Pasi
q nuk ekziston ndonj mnyr pr t detyruar zbatimin, ky raport mund t bhet publik,
ashtu q shteti i caktuar nuk dshiron t fajsohet pr abuzimin e t drejtave t njeriut, q
mes tjerash do t kishte pasoja dhe ndikim t drejtprdrejt n marrdhniet e tij me
shtetet e tjera.
E DOBISHME T DIHET
1. PRAKTIKA T MIRA
Kur bimt miqsore dgjuan se kafsht kishin vendosur tu shkaktojn njerzve smundje,
ato vendosn ti ndihmojn njerzit. Secili dru, secila shkurre, barishte, bar dhe myshk u
pajtua t ofroj shrim pr nj nga smundjet e emruara sipas kafshve dhe insekteve.
Pas ksaj, kur erokasit plagoheshin, smureshin ose shihnin ndrra t kqija, mjeku i
tyre konsultonte bimt dhe gjithmon gjente shrim. Ky ishte fillimi i mjeksis brenda
fisit iroki, para shum shum vitesh.
LEGJENDA E IROKVE PR ORIGJINN E MJEKSIS
Parandalimi i HIV/AIDS-it
Tregimet e suksesshme nga Kamboxhia, Uganda, Senegali, Tailanda, Zambia e

urbanizuar dhe nga shtetet e pasura, tregojn se qasjet pr parandalimin e prgjithshm
jan efektive. Provat tregojn se:
175
Ndryshimi i sjelljes krkon t ndrmerren masa t prshtatshme lokale pr informim,

trajnim pr negociata dhe ndrtim t aftsive, si dhe prkrahje sociale dhe ligjore,
qasje pr masa parandaluese (kondom dhe gjilpra t pastra) dhe motiv pr ndryshim.
Qasja pr nj parandalim t vetm nuk mund t oj deri te ndryshimi i sjelljes n
suaza t gjera mes popullats. Programet parandaluese t nivelit kombtar duhet t
fokusohen n komponenta t shumfishta dhe t zhvillohen prmes bashkpunimit t
ngusht me popullatn t cils i sht destinuar.
Programet pr parandalimin e prgjithshm, duhet t fokusohen veanrisht te t
rinjt.
Partneritetet jan qensore pr sukses. Programet e shumfishta q destinohen pr
popullat t madhe, duhet t kan partner t shumt, duke prfshir edhe ata t cilt
jan t infektuar me HIV/AIDS.
Lidershipi politik sht shum i rndsishm pr nj prgjigje efektive.
Jurit e Qytetarve dhe Politikat e Shndetit Publik
Jurit e qytetarve (CJ), jan nj form e re e marrjes s vendimeve pr politikat e

shndetsis publike. N Mbretrin e Bashkuar, Gjermani, Skandinavi dhe SHBA, kto
organe pfshijn nga 12-16 qytetar t thjesht, t cilt prfaqsojn popullatn e gjer
dhe marrin n pyetje ekspertt dshmitar, diskutojn dhe shqyrtojn me kujdes
informatat q u jepen, si dhe botojn konkluzionet e tyre. Autoritetet kompetente, duhet
ta kthejn prgjigjen brenda nj kohe t caktuar. N Mbretrin e Bashkuar, disa studime
t gjera kan treguar se jurit e qytetarve jan m efektive pr trajtimin e problemeve
komplekse dhe arrijen e konkludimeve, sesa anketat, grupet e fokusit ose takimet publike.
sht e qart se qytetart e thjesht jan t gatshm t involvohen drejtprdrejt n
procesin e vendimmarrjes dhe ata kan qndrim t fort dhe t vendosur lidhur me at se
far shndetsie publike dshirojn pr veten dhe familjet e tyre.
Betimi i Malikonds
Gjat viteve t 1980-ta, nj organizat e masave t gjera n Senegal zhvilloi nj plan pr

zgjidhjen e problemeve, i cili prfshiu t msuarit e gjith banorve t fshatit pr t
drejtat e tyre dhe aplikimin e asaj njohurie n jetn e tyre t prditshme. Programi u ofroi
pjesmarrsve rastin q t trajtojn probleme si nga shndetsia, higjiena, probleme t
176
mjedisit dhe aftsit pr menaxhim financiar dhe material. TOSTAN-i filloi programin n
Malikond (Malicounda), nj fshat nga Bambara me rreth 3000 banor, ku ende
praktikohet infibulacioni, q sht nj nga format m brutale t gjymtimit gjenital t
femrave. Pas shum diskutimeve publike, duke prfshir edhe organizimin e shfaqjeve
teatrale n rrug t cilat prqendroheshin n problemet e infektimit, rrezikut n rast t
lindjeve dhe dhembjeve q shkaktoheshin nga infibulacioni gjat marrdhnies seksuale,
i gjith fshati u betua pr ndalimin e ksaj praktike t gjymtimit gjenital t femrave. Kjo u
b e njohur si Betimi i Malikonds. N at koh u caktuan dy t moshuar nga ky fshat pr
t prhapur fjaln te fshatrat e tjera mbi domosdoshmrin e ndalimit t ksaj praktike.
Deri n shkurt t vitit 1998, trembdhjet fshatra iu bashkangjitn ktij betimi. Kurse,
deri n korrik t atij viti, edhe pesmbdhjet fshatra tjera i dhan fund ksaj praktike.
Kjo lvizje prfitoi edhe vmendje ndrkombtare. M 13 janar t vitit 1999, Kuvendi
Kombtar i Senegalit nxori ligjin pr ndalimin e gjymtimit gjenital t femrave.
Megjithat, vetm akti i till ligjor nuk do t ishte i mjaftueshm pr ta zhdukur kt
praktik. Fuqia e saj mbshtetej n kontrollin shoqror t br nga fshatrat dhe prmes
demonstrimit t vullnetit publik, duke iu bashkangjitutr Betimit t Malikonds.
Trajnimet e TOSTAN-it e theksuan lidhshmrin ndrmjet t drejts pr shndet dhe t
drejtave t tjera.
Libri i Kujtimeve
N shum vende, librat e kujtimeve jan br metod e rndsishme pr hapjen e

komunikimeve pr HIV-in brenda familjeve dhe n veanti pr nnat HIV pozitive pr
tu shpjeguar fmijve gjendjen e tyre. Prmes ksaj, prindrit e smur dhe fmijt e
tyre punojn s bashku n prpilimin e librit t kujtimeve, i cili shpesh sht nj album q
prmban fotografi, anekdota dhe kujtime t tjera familjare.
N Ugand, prdorimin e librave t kujtimit e ka filluar Organizata pr Prkrahjen e
AIDS-it (TASO) n fillim t viteve t 1990-ta. Q nga vitit 1998, me ndihmn e PLAN
Ugands, Shoqata Kombtare e Grave me AIDS ka promovuar kt qasje n nj shkall
m t gjer. Shoqata ka vrtetuar se nnat e infektuara me HIV kan vshtirsi t mdha
t komunikojn me fmijt pr smundjet e tyre dhe se librat e kujtimeve ishin nj rrug e
mir pr kto gra q ta fusin iden pr HIV-in n jett e fmijve t tyre dhe t bisedojn
177
me ata pr ndikimin q ka kjo smundje. Kto libra shrbejn pr fmijt si kujtim pr t

kaluarn e tyre, n mnyr q t mos e humbin sensin e farefisit. Libri, gjithashtu,
promovon parandalimin e HIV-it, sepse fmijt prjetojn dhe kuptojn vshtirsit npr
t cilat kalon prindi i tyre, kshtu q nuk dshirojn t prjetojn t njjtin fat.
2. TRENDET
Strategjit pr integrimin e t drejtave t njeriut dhe zhvillimit shndetsor:
Qasja e shndetsis nga perspektiva e t drejtave t njeriut, mund t shrbej si nj

korniz, e cila shtetet dhe bashksin ndrkombtare mund ti mbaj t prgjegjshme pr
at q ka ndodhur dhe at q duhet br pr shndetin e popullit. Masa n t ciln t
drejtat e njeriut jan integruar n krijimin e politikave, analizave t gjendjes shndetsore
sociale dhe fizike ,ashtu si edhe shprndarja e shndetit, tregojn nj lvizje pozitive drejt
realizimit t s drejts pr shndet. Lista pasuese tregon trendet momentale:
Fushat n t cilat ekzistojn prvoja t ndrlidhjes s shndetit me t drejtat e
njeriut si n praktikn e qeverive dhe partnerve t tyre, ashtu edhe n literaturn
shkollore:
- T drejtat reproduktive dhe seksuale
- HIV/AIDS-i
- Tortura (parandalimi dhe trajtimi)
- Dhuna kundr grave
- Smundjet ngjitse
Fushat n t cilat politikat dhe programet, kan filluar t reflektojn vetdijen mbi
vlerat e ndrlidhjes s shdetsis dhe t drejtave t njeriut:
- T drejtat e popujve autokton
- Pasojat bioetike n t drejta nga modifikimi gjenetik
- Shndeti i nns dhe fmijs
- T drejtat e personave me t meta
Fushat n t cilat ka shum pak hulumtime, por edhe m pak zbatime, jan bazuar
n integrimin e shndetsis dhe t drejtave t njeriut.
178
Zbraztsira vrehet sidomos te:

- Shndetsia profesionale
- Smundjet kronike
- Ushqyeshmria
- Mjedisi (ajri, uji, peshkimi, etj)
>>Informatat dhe statistikat jan mjete t fuqishme pr krijimin e kulturs s
prgjegjsis dhe realizimin e t drejtave t njeriut.<<
RAPORTI MBI ZHVILLIMIN NJERZOR 2000
Statistikat:
T dhnat e poshtme jan shembull i statistikave t cilat prkrahin nevojn pr prpjekje
m t mdha pr futjen e pikpamjeve t t drejtave t njeriut n shndetsi:
Numri i prafrt i fmijve t mbetur jetim nga AIDS-i, 2001-2010

Rajoni
2001
2010
N trsi
14 milion
25 milion
Afrik
9 milion
20 milion
Azi
1.8 milion
4.3 milion
Amerik Latine/Karaibe
578 000
898 000
tani, do shtet i bots sht pal e s paku nj konvente pr t drejtat e njeriut e cila
trajton t drejtat e lidhura me shndetin, duke prfshir t drejtn pr shndet, si dhe
nj numr t t drejtave t ndrlidhura me kushtet e nevojshme pr shndet.
BURIMI: WHO. 25 QUESTION AND ANSWERS ON HEALTH AND HUMAN

RIGHTS, 2002 (Organizata Botrore e Shndetsis. 25 pyetje dhe prgjegje pr
shndetsin dhe t drejtat e njeriut)
Dhuna sht ndr shkaqet kryesore t vdekjes, te njerzit e moshs 15-44 vje n bot,
duke llogaritur 14% t vdekjeve ndr meshkuj dhe 7% t vdekjeve ndr femra.
BURIMI: WHO WORLD REPORT ON VIOLENCE, 2001 (Raporti Botror pr

Dhunn i Organizats Botrore t Shndetsis, 2001)
179
T dhnat pr grat e sulmuara fiziksht nga partnert, sipas shtetit dhe prqindjes s
sulmeve
BURIMI: HUMAN DEVELOPMENT REPORT 2000. UNDP. (Raporti i UNDP-s pr

Zhvillimin Njerzor, 2000)
Shteti
Prqindja %
Bangladeshi
47
Zelanda e Re
35
Barbadosi
30
Nikaragua
28
Zvicra
21
Kolumbia
19
Filipinet
10
Diskriminimi n t ardhura - njerzit e varfr marrin pjes m pak n shpenzimet e

prgjithshme publike dhe ato pr shndet publik: shkalla 1-50, ku 1 sht m e ulta
BURIMI: HUMAN DEVELOPMENT REPORT 2000. UNDP (Raporti i UNDP-s pr

Zhvillimin Njerzor, 2000)
Shteti
M t pasurit
Guinea
45
Gana
33
11
Bregu i Fildisht
31
10
M t varfrit
Mesatarja e parashikimit t jets s shndosh n nivel kombtar, e llogaritur q nga

lindja:
Shteti
Popullata e prgjithshme
Meshkuj
Femra
Afganistani
33.4
31.1
35.7
Zimbabveja
31.3
31.6
31.0
Mali
35.7
33.7
37.7
180
Burkina Faso
35.7
33.9
36.3
Australia
71.6
70.1
73.2
Suedia
71.8
70.5
73.2
SHBA
67.6
66.4
68.8
Kuba
66.6
64.7
68.5
Gjeorgjia
59.8
57.5
62.2
Kina
63.2
62.0
64.3
India
51.4
51.5
51.3
Vdekshmria e Nnave
Shteti
Rreziku nga vdekja n lindje, 1 n
Afganistani
15
Zimbabveja
33
Mali
19
Burkina Faso
Australia
7700
Suedia
5800
SHBA
3500
Kuba
2200
Gjeorgjia
1900
Kina
710
India
55
BURIMI: HUMAN DEVELOPMENT REPORT 2000. UNDP (Raporti i UNDP-s pr

Zhvillimin Njerzor, 2000).
3. KRONOLOGJIA
1946: Kushtetuta e Organizats Botrore t Shndetsis (WHO)
1966: Miratimi i Paktit Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore
181
1975: Deklarata pr Prdorimin e Zhvillimit Shkencor dhe Teknologjik n Interes t

Paqes dhe n t mir t Njerzimit
1975: Deklarata pr t Drejtat e Personave t Paaft
1978: Deklarata Alma Ata
1991: Parimet pr Mbrojtjen e Personave me Smundje Mentale dhe Prmirsimin e
Kujdesit t Shdetit Mental
1991: Parimet e Kombeve t Bashkuara pr Personat e Moshuar
1992: Konferenca e Kombeve t Bashkuara pr Mjedisin dhe Zhvillimin (UNCED)
1993: Deklarata pr Eliminimin e Dhuns ndaj Grave
1994: Konferenca Ndrkombtare mbi Popullatn dhe Zhvillimin (ICPD)
1995: Konferenca e Katrt Botrore pr Grat (FWCW)
1997: Deklarata Universale pr Gjenet e Njerzve dhe t Drejtat e Njeriut
1998: Deklarata pr t Drejtat dhe Detyrat e Individve, Grupeve dhe Organeve t
Shoqris pr Promovimin dhe Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive t Njohura
Universalisht
1998: Parimet Udhzuese pr Zhvendosjen e Brendshme
2002: Samiti Botror pr Zhvillim t Qndrueshm
2002: Emrimi i Raportuesit Special pr t Drejtat e Njeriut
1. AKTIVITETI I: T IMAGJINUARIT E SHTETIT T
MIRQENIES S PLOT FIZIKE, MENDORE DHE SOCIALE
PJESA I: HYRJE
Pr shum njerzm, koncepti mbi shndetin nuk sht i zhvilluar aq sa t prfshij
nevojat e gjera t shoqris, si dhe gjendjen e individit. Ky aktivitet u mundson
pjesmarrsve t njihen me elementet e ndryshme, q prbjn gjendjen e shndetit
optimal dhe t shkmbejn ide me antart e tjer t grupit me qllim t krijimit t nj
koncepti t prgjithshm.
Forma e aktivitetit: Sesion pr nxitje t idev dhe mendimet e grupit.
Pyetjet pr Diskutim:
182
Preambula e Kushtetuts s Organizats Botrore t Shndetsis (WHO), e definon

shndetin si gjendje t mirqenies s plot fizike, mendore dhe sociale dhe jo vetm
munges t smundjeve. Cilat elemente dhe cilat kushte jan t nevojshme n vendin
tuaj pr realizimin e ksaj gjendjeje t shndetit?
Vetdijsimi pr konceptin e gjer t shndetit si dika m shum se munges e

smundjeve.
Nxitja e ndrgjegjes te pjesmarrsit mbi t drejtn pr shndet.
Krijimi i lidhjes ndrmjet shndetit dhe nevojave t tjera fundamentale.
Krijimi i lidhjese ndrmjet nevojave fundamentale dhe t drejtave t njeriut.
Grupi i synuar: T rriturit e rinj dhe t rriturit

Kohzgjatja: dy or
Matriali: Flet t mdha, marker dhe ngjits pr t ngjitur letrat n mur. Nj kopje e
Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR), ose ndonj tjetr libr tjetr si
sht, A Call For Justice (Thirrja pr Drejtsi), q prmban tema nga t drejtat e njeriut.
Pako me Burime pr Prkushtimet dhe Obligimet e Qeverive pr t Drejtat e Njeriut.
PDHRE, 2002.
Aftsit e prfshira:
Komunikimi verbal
Pjesmarrja n analiza
Rregullat pr nxitjen e ideve

T gjith pjesmarrsit, prfshir edhe moderatorin do t ulen n karrige t vendosura n
form t rrumbullakt, ose do t ulen n form rrethi n tok. Kjo metod krijon ndjenjn
e barazis mes t gjithve. Aktiviteti prfshin mendimin e shpejt t pjesmarrsve, n
mnyr q informacionet e studentve, pasurojn idet dhe proceset mendore t grupit.
Moderatori duhet t mbaj rend duke krkuar q:
183
1. T gjith pjesmarrsit ti parashtrojn idet e tyre; sidoqoft, atij q mban shnime i

duhet lejuar koh e mjaftueshme n mnyr q ti shkruaj idet ashtu si paraqiten.
2. Gjat fazs s rishkrimit, pjesmarrsit t dgjojn me kujdes prfaqsuesit e secilit
grup, t cilt duke prdorur gjuhn e t drejtave t njeriut bjn prezantimin e listave t
reja.
Prezantimi i tems
Moderatori do ta lexoj definicionin e Organizats Botrore t Shndetsis (WHO) pr
shndetin dhe do t parashtroj pyetje. Moderatori duhet t prkujdeset q t gjith e
kan kuptuar deklaratn dhe pyetjet. Nse grupi n fillim sht i ngadalshm, moderatori
mund t krkoj nga grupi, ashtu si jan t ulur me rend, t japin prgjigje t shpejta. T
gjitha idet shkruhen n flet t mdha aq sa t mund t shihen nga t gjith. Asnj ide
nuk bn t prjashtohet. Kur grupi nuk ka m ide, dikush duhet ti lexoj t gjitha idet e
shnuara. Letrat ngjiten n mur q ti shohin t gjith. N kto momente, pasi q t gjith
kan dhn nga nj element, moderatori krkon nga individt ti sqarojn mendimet e
tyre. Po ashtu, pjesmarrsit mund t pyesin njri-tjetrin pr at q kan shkruar. (Kjo
duhet t marr prafrsisht nj or.)
Hapi i dyt
Moderatori shprndan kopjet e Dekarats Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR) ose
ndonj burim tjetr q prmban temat e tilla. Ai/ajo sqaron se t gjitha nevojat e shnuara
n letra pr shndetin, jan t drejta t njeriut. Pr shembull, n kuptimin e gjer, e drejta
pr jet sipas Nenit 3 t UDHR-s e prkrah t drejtn pr shndet.
Hapi i tret
Moderatori udhzon pjesmarrsit t ndahen n grupe me nga 4-6 persona. N kto grupe,
ata do t marrin listat t cilat i kan krijuar dhe do ti identifikojn t drejtat q
korrespondojn me ato. Secili grup do ta zgjedh prfaqsuesin e vet, i cili do ti
prezantoj konkluzionet e prgjithshme t grupit. Gjat kohs s puns n grupe t vogla,
moderatori e viziton secilin grup dhe vzhgon ose ndihmon n rast se krkohet kjo nga ai.
(Lejo 30 minuta pr kt faz).
184
Hapi i katrt
Moderatori e mbledh grupin e plot. Prfaqsuesit e secili grup prezantojn konkluzionet
e tyre. Njri nga pjesmarrsit shkruan listn e re me t drejta, t cilat prkrahin dhe
garantojn t drejtn pr shndet, npr flet t cilat paraprakisht ngjiten n mur, n
mnyr q ti shohin t gjith. Gjat sesionit grupi mund t bj pyetje. Kto lista do t
mbeten n mur pr referim t mvonshm. (Lejo 30 minuta pr kt sesion).
Hapi i pest
N mnyr q moderatori ta vlersoj sesionin, ai/ajo krkon nga pjesmarrsit t
tregojn se ka kan msuar nga ky sesion dhe i pyet pr sygjerimet e tyre pr ta
prmirsuar kt ushtrim.
Ky ushtrim sht nj form e fuqizimit (aftsimit). Moderatori duhet t inkurajoj

pjesmarrsit q t prdorin idet e tyre, t mendojn n mnyr kritike dhe t bjn
hulumtime t vetat. Ai/ajo nuk bn t luajn rolin e ekspertit q ka prgjigje pr t
gjitha pyetjet.
N t dyja pjest e sesionit, pra n at t nxitjes s ideve dhe at t mendimeve t

grupit, t gjith pjesmarrsit duhet t flasin. Nse nj ose disa persona mbizotrojn
n diskutimet e grupit, moderatori duhet t vr rregullin q nj person nuk mund t
flas m shum se nj her, deri sa t dgjohen t tjert.
Potenco kualitetin e gjykimit t shndosh t t drejtave t njeriut, duke iu treguar

pjesmarrsve q UDHR-ja sht nj deshifrim i ideve pr dinjitetin njerzor, t cilin
t gjith njerzit e konsiderojn t vrtet.
2. AKTIVITETI II: PLANIFIKIMI I REALIZIMIT T S DREJS

PR SHNDET
PJESA I: HYRJE
Realizimi i s drejts n shndet npr t gjitha nivelet e shoqri krkon nj vetdije nga
institucionet prgjegjse pr t br promovimin e ksaj t drejte. Po aq sa sht e
rndsishme prgjegjsia e qeverive pr sigurimin e ksaj t drejte, jan po aq t
185
rndsishme edhe vetdija e qytetarve pr prparsit dhe t metat infrastrukturs

vendore t shndetsis, si dhe niveli i prgjegjsis q duhet mbajtur secili nivel i ktij
sistemi. Pr m tepr, i rndsis themelore sht vullneti i qytetarve pr t marr pjes
n procesin e identifikimit dhe zgjidhjes s problemeve.
Forma e aktivitetit: Diskutim, zgjedhje e problemeve dhe planifikim.
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME PR AKTIVITETIN
Identifikimi i institucioneve q jan prgjegjse pr realizimin progresiv t s drejts

pr shndet.
Ngritja e vetdijes mbi prgjegjsit pr shndetin e shoqris te nivelet e ndryshme,

prfshir at lokal, regjional, kombtar dhe ndrkombtar.
Fitimi i aftsive pr analizim e problemeve t ndrlidhura me shndetsin.
Grupi i synaur: T rriturit e rinj dhe t rriturit

Madhsia e grupit/organizimi shoqror: 10 50, t ndar n grupe prej 5-10 persona
Kohzgjatja: 180 240 minuta
Matriali: Kopja e tekstit t Nenit 12, t Paktit Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike,
Sociale dhe Kulturore (ICESCR) dhe Komentit t Prgjithshm 14.
Flet t mdha. Marker. Ngjits.
Aftsit e prfshira:
Komunikimi
Mendimi abstrakt
Analizimi kritik

Rregullat e prgjithshme
Para ndarjes s grupit n grupe m t vogla, pjesmarrsit duhet t vendosin vet se si t
ndahen n grupe. Atyre u duhet prezantuar ushtrimi i prgjithshm, kurse grupi duhet t
prcaktoj kohn e prafrt e cila nevojitet pr seciln pjes t ktij aktiviteti: pr
diskutimet e grupeve t vogla, prezantimin e prgjithshm, vazhdimin dhe vlersimin.
186
Pjesmarrsit duhet t informohen pr emrimin e nj personi q do te marr shnime dhe

t nj prezantuesi pr secilin grup t vogl.
Prezantimi i tems
N pika t prgjithshme bhet prezantimi i informatave q ndodhen n Komentin e
Prgjithshm 14 mbi t Drejtn pr Shndet, i cili sht interpretim i Nenit 12 t
ICESCR-s. Lejo pyetje konkrete pr t sqaruar termat etj, por duhen shmangur
diskutimet e prgjithshme pr temn. Krko nga secilit grup t identifikoj institucionet
q jan prgjegjse pr prmbushjen e obligimeve mbi t Drejtn pr Shndet. (20 minuta)
Hapi i par:
Grupi duhet t ulet n form t rrethit, ku t gjith duhet t shohin flett e mdha, n t
ciln mbajtsi i shnimeve do ta vizatoj hartn e cila identifikon institucionet q japin,
mbikqyrin dhe monitorojn shrbimet e nevojshme pr realizimin e s drejts pr
shndet. Ata gjithashtu do ta zgjerojn hartn pr t treguar se kur obligimi shkon m larg
se sa sht caktuar sipas zgjedhjes s tyre fillestare. Pr shembull, n hart ata mund t
prfshijn institucionet e qeveris vendore, agjencit dhe organizatat ndrkombtare, etj.
Varsisht nga grupi i pjesmarrsve, analizat mund t prqendrohen n nivele t
ndryshme strukturore. Pr shembull, nj grup homogjen prej nj bashksie t njjt,
fillimisht do t prqendrohet n nivel komunal ose fshatar. Grupi i puntorve
shndetsor nga nj rajon mund t zgjedh si pik fillestare nivelin regjional. Gjat
ushtrimit, moderatori duhet t shkoj te grupet pr tiu shrbyer si burim. (60 minuta)
Hapi i dyt
Pjesmarrsit shnojn n nj letr tjetr se sa prmbushen kto krkesa t bashksis nga
institucionet.
Hapi i tret
Pjesmarrsit mbledhen n grup t plot. Prfaqsuesit e secilit grup prdorin hartn dhe
listn e krkesave pr ti prezantuar konkluzionet e grupit.
VAZHDIMI
187
Pastaj, i gjith grupi vendos se far veprimesh, hipotetike ose reale mund t ndrmerren
brenda bashksis pr realizimin e mtutjeshm t s drejts pr shndet.
Pr t sqaruar Nenin 12 dhe Komentin e Prgjithshm, prdor terminologji dhe gjuh

t ciln e kuptojn t gjith pjesmarrsit.
Diskutimet e grupeve mbaji n ritm t vazhdueshm.
Ndihmo pjesmarrsit t planifikojn vazhdimin e sesionit, pasi q ky ushtrim sht

prgatitje pr pjesmarrje n shoqri.
BIBLIOGRAFIA
Farmer, Paul. 1999. Infections and Inequalities. Berkeley: University of California Press
and 2003. Pthologies of Power. University of California Press.
Fourth World Conference on Women, Beijing. 1995. Beijing Declaration and
Platform for Action and its follow-up, Beijing Plus 5.
Jackson, Helen. 2002. Aids in Africa. Harare, Zimbabe: SAFAIDS.
Mann, Jonathan, Sofia Gruskin, Michael A. Gordin and George J. Annas (eds.).
1999. Health and Human Rights. New York: Routledge.
Marks, Stephen (ed.). 2002. Health and Human Rights: The Educational Challenge.
Boston: Franois Xavier Bagnoud Center for Health and Human Rights. Harvard
School of Public Health.
PDHRE, 2002. A Call for Justice. Ne York: PDHRE; and 2002. Passport to Dignity:
Working with the Beijing Platfrom for Action for Human Rights of Women. New York:
PDHRE.
Second United Nations Conference on Human Settlements (Habitat II), Istanbul
(1996): Istanbul Declaration on Human Settlements.
Second World Assembly on Ageing. 2002. Political Declaration.
188
Stott, Robin. 2000. The Ecology of Health. Devon, U.K: Green Books Ltd.
UNAIDS. 2002. Report on the Global HIV/AIDS Epidemic.
UNDP. 2002. Human Development report 2000. New York/London: Oxford university
Press.
United Nations Conference on Environment and Development, Rio de Janeiro. 1992.
Rio Declaration on Environment and Agenda 21.
United Nations General Assembly Speical Session (UNGASS) on AIDS. 2001.
Declaration of Commitment on HIV/AIDS Global Crisis-Global Action.
UNU. 2002. Report on Sustainable Development. United Nation University.
World Conference Aginst Racism, Racor Discrimination Xenophobia and Related
Intolerance, Durban. 2001. Durban Declaration and Programme Action.
World Conference on Human Rights, Vienna. 1993. Vienna Declaration and
programme of Action.
World Food Summit, Rome. 1996. Rome Declaration on World Food Security and
World Food Summit Plan of Action, and its follow-up, Declaration of the World Food
Summit: Five Years Later, Internationall Alliance Against Hunger (2002).
World Health Organization. 2001. Report on Violence and Health. International
Conference on Population and Development, Cairo, 1994: Programme of Action.
World Summit for Children, New York. 1990. Wolrd Declaration on Survival,
Protection and Development of Children and Plan of Action for Implementing the World
Declaration, and its follow-up, the Unnited Nations General Assembly Speical Session
(UNGASS) on Children (2002): A World Fit for Children.
189
World Summit for Social Development , Copenhagen. 1995 Copenhagen Declaration

for Social Development; Development nd Programme of Action of the Wold Summit for
Social Development, and its follow-up, Copenhagen Plus 5.
Data Compiled in UNAIDS Repot on the Global HIV/AIDS Epidemic, 2002:
www.unaids.org
Franois-Xavier Bagnoud Center for Health and Human Rights:
www.hsph.harvard.edu/fxbcenter/
Health and Human Rights: www .who.int/hhr/readings/en/
Health Statistics: www.who.int/whosis/menu.cfm
World Report on Violence and Health:
www.who.int/violence_injury_prevention/main.cfm?p=0000000714
Tradicional Medicine:
www.who.int/dsa/cat98/trad8.htm-41k
www.who.int/medicines/organization/trm/orgtrmmain.shtml
T DREJTAT E GRAVE
SHIKIMI I T DREJTAVE T NJERIUT NGA PERSPEKTIVA E NDIESHME
GJINORE
FUQIZIMI I GRAVE
>>Prparimi i grave dhe arritja e barazis mes grave dhe burrave sht shtje e t
drejtave t njeriut dhe kusht pr drejtsin sociale, dhe nuk duhet t mbahen t izoluara
si probleme t grave.<<
DEKLARATA DHE PLATFORMA PR VEPRIM E PEKINIT
TREGIMI ILUSTRUES
Rast i vrtet: Tregimi i Maria da Pena Maja Fernandez (Maria da Penha Maia
Fernandes).
190
M 29 maj t vitit 1983, Maria da Pena Maja Fernandez, u qllua me arm deri sa ishte
duke fjetur, nga bashkshorti i saj Marco Antonio Heredia Viveiros. Edhe pse mori
lndime t rnda, si dhe trauma fizike, psikike dhe paraplegji t prhershme, pr fat t
mir ajo mbijetoi. Bashkshotri i saj, i cili tentoi t mbulonte sulmin e tij t par duke e
raportuar at si tentim t plakitjes, vetm dy jav pasi q bashkshortja e tij ishte
lshuar nga spitali, tentoi ta mbyste at me rrym deri sa ajo ishte duk br banj. Pas
ktij sulmi t dyt, Zyra e Prokuroti Publik ngriti aktakuz kundr Z.Viveiros. Gjykats s
Par t Qarkut iu deshn tet vjet q t vendos pr rastin. M 4 maj t vitit 1991, juria e
gjeti Z.Viveiros fajtor pr sulm dhe tentim vrasje dhe e dnoi at me 10 vjete burg. Pas
ankess, gjykimi i dyt u mbajt n vitin 1996, ku Z.Viveiros u dnua me burgim prej 10
vjet e gjasht muajsh. Mbrojtja e tij parashtroi ankes t re dhe q ather, n mnyr t
vazhdueshme jan paraqitur fakte t reja dhe si rezultat i ngadalshmris s sistemit
gjyqsor, nuk sht arritur nj vendim prfundimar pr kt krim. M 20 gusht t vitit
1998, Maria de Pena Maja Fernandez, Qendra pr Drejtsi dhe t Drejt Ndrkombtare
(CEJIL) dhe Komiteti Latino-Amerikan dhe Karaibik pr Mbrojtjen e t Drejtave t
Grave (CLADEM),i
parashtruan ankes Komisionit Interamerikan pr t Drejtat e
Njeriut, duke pretenduar se Republika Federative e Brazilit ka dshtuar pr m se 15 vjet

t ndrmarr masa efektive pr ndjekjen dhe dnimin e Z. Viveiros. Ankuesit, prve
argumentimit pr shkelje t Nenit 1, paragrafi 1 (obligimi pr t respektuar t drejtat),
Nenit 8 (e drejta pr gjykim t drejt), Nenit 23 (e drejta pr mbrojtje t barabart) dhe
Nenit 25 (e drejta pr mbrojtje gjyqsore) t Konvents Amerikane pr t Drejtat e
Njeriut, n lidhje me Nenin 2 dhe 18 t Deklarats Amerikane pr t Drejtat dhe
Detyrimet e Njeriut, gjithashtu pretendonin pr shkelje t Neneve 3 dhe 4 t Konvents
Interamerikane pr Prandalimin, Dnimin dhe rrnjosjn e Dhuns ndaj Grave dhe
Neneve 5 dhe 7 t Konvents s rndsishme t Belem do Paros (Belm do Par). Sikurse
edhe n rastet tjera, Shteti i Brazilit nuk e komentoi kt ankes. N raportin e 16 prillit
t vitit 2001, Komisioni Iner-Amerikan vendosi q Brazili kishte shkelur t drejtn e
Maria de Pena Maja Fernandez pr gjykim t drejt dhe mbrojtje gjyqsore. Pr m
tepr, Komisioni vendosi q Brazili kishte shkelur edhe Nenin 7 t Konvents s Belm do
Pars. Si rezultat i ktij raporti, n vitin 2002, gati 20 vjet pas tentimi t par pr ta
vrar gruan e tij, Z.Viveiros u arrestua dhe u dnua me burg.
191
BURIMI:
INTER-AMERICAN COMMISSION ON HUMAN RIGHTS ORGANIZATION OF
AMERICAN STATES. 2001. REPORT No 54/01, CSE 12.051, MARIA DA PENHA
MAIA FERNANDES BRASIL, 16 APRIL 2001, AVAILABLE ONLINE AT:
HTTP://WWW.CIH.OAS.ORG/ANNUALREP/2000ENG/CHAPERTIII/MERITS/BRA
ZIL12.051.HTM
PYETJET PR DISKUTIM
1. Cilat jan problemet kryesore q ngriten nga ky rast?
2. Si mund t arrihet drejtsia, kur qasja ndaj gjyqeve dhe zhvillimi i gjykimeve t drejta
jan n rrezik, pr shkak t gjinis s viktims?
3. A mjaftojn ligjet dhe rregulloret pr t garantuar mundsit e barabarta pr t gjith
njerzit?
4. A mund t parandalohen veprimet e ngjashme? Prmend mekanizma e nivelit lokal,
regjional dhe ndrkombtar q mund t prdoren pr ta arritur kt.
1. T DREJTAT E GRAVE
Grat kan qen t detyruara q pr nj koh t gjat t luftojn pr njohjen dhe pranimin
e tyre si qenie t plota njerzore dhe pranimin e t drejtave t tyre themelore, por
fatkeqsisht, kjo luft ende nuk ka prfunduar. Edhe pse situata e tyre sht prmirsuar
n shum sfera n mnyr globale, strukturat shoqrore dhe paragjykimet jan ato q
ende po pengojn implementimin e plot dhe t menjhershm t t drejtave t grave.
Shekulli i XX-t ka sjell shum prmirsime dhe keqsime, por edhe gjat kaj kohe t
paqes dhe prparimit, grave dhe t drejtave t tyre nuk u sht kushtuar ndonj vmendje
e posame. Sidoqoft, n t gjitha periudhat e historis, mund t gjenden heroina t cilat
kan luftuar pr t drejtat e tyre, qoft me arm ose me fjal. Pr shmbull, Ellenor
Ruzvellt (Eleanor Roosevelt), insistonte q n Deklaratn Universale pr t Drejtat e
Njeriut t vitin 1948, n Nenin 1 t draftit, n vend t t gjith njerzit jan vllezr, t
prdoret t gjitha qeniet njerzore jan t barabarta. Ndryshimi i till n kt formulim
bri t qart se t drejtat e njeriut u takojn t gjitha qenieve njerzore, pa marr parasysh
192
nse jan femra apo meshkuj dhe kjo bri q barazia t jet nj ndr parimet
fundamentale t t drejtave t njeriut.
Parimi i barazis duke mos br diferencimin mes grave dhe burrave, ashtu si gjendet
formalisht n ligj, shpesh n mnyr t fsheht nnkupton diskriminim ndaj grave. Duke
pasur parasysh pozitat dhe rolet e ndryshme q kan grat dhe burrat n shoqri, shpesh
barazia de iure rezulton n diskriminim de facto. Kjo gjendje ka detyruar aktivistt e
t drejtave t grave t promovojn diferencimin (dallimin) mes barazis formale dhe reale.
N shum raste, nocionet formale pr barazin t bazuara mbi hipotezat e barazis
ndrmjet t gjitha qenieve njerzore, nuk u kan ndihmuar njerzve npr situata jo t
favorshme. Nocioni i till duhet lvizur drejt definimit real t barazis, duke marr
parasysh pluralizmin, dallimet, disavantazhin dhe diskriminimin. Sikurse Dairijan Shanti
(Dairian Shanti) thekson n artikullin e saj Barazia dhe Struktura e Diskriminimit,
neutraliteti nuk lejon q ndieshmria t dmtoj dhe me kt t parandaloj disa njerz
t prfitojn nga trajtimi i barabart. Prandaj prqendrimi duhet t orientohet drejt
potencimit t `rezultateve t barabarta` dhe `prfitimeve t barabarta`. Barazia e vrtet
ndrmjet grave dhe burrave mund t arrihet vetm nse s bashku realizohen plotsisht
barazia formale dhe ajo reale.
>>Gjat mileniumit t ardhshm do t bhet prkthimini (transformimi) i forcs s
numrav n forcn e veprimit pr grat, nga grat dhe n partneritet me burrat.<<
AZZA KARAM
Gjinia dhe zgjerimi i koncepti t gabuar pr t drejtat e grave
Gjinia sht nj koncept q nuk adreson vetm grat dhe t drejtat e tyre, por sht nj
koncept m kompleks, me q prfshin si burrat ashtu edhe grat. Pr her t par sht
prdorur n vitet e 70-ta nga Suzan Moller (Susan Moller) dhe sht definuar si
institucionalizim i thell i fshehjes s dallimeve seksuale q prshkojn shoqrin
ton, dhe pastaj n gjith botn u zhvillua si rezultat i zhvillimeve dinamike politike,
shoqrore dhe transformimeve ekonomike. Statuti i Roms i Gjykats Ndrkombtare
Penale i vitit 1998, pas nj diskutimi intensiv mes prfaqsuesve t shteteve lidhur me
prmbajtjen dhe konceptin e gjinis, ku disa kundrshtonin zgjerimin e saj n orientim
193
seksual, definoi gjinin si dy sekse, mashkull dhe femr, prbrenda kontekstit t

shoqris. . ..
Megjithat, n vend se grat t pranohen si gjysma e popullat botrore, gjysma e
popullsis s do vendi, t do populli autokton dhe shum komuniteteve, sht shum e
zakonshme t shihen definicion pr gra si grupe t veanta. Ky lloj koncepti mund t
gjindet npr dokumente n t cilat grat vendosen n paragrafe ose kapituj bashk me
grupet e tjera t rrezikuara, si jan popujt autokton, t moshuarit, njerzit me aftsi t
ndryshme dhe fmijt. Ajo q i lidh t gjitha kto grupe t rrezikuara, sht fakti se t
gjith ata kan prjetuar dhe ende prjetojn diskriminim, si dhe nuk kan mundur dhe
ende nuk mund t gzojn n trsi t drejtat e tyre elementare.
Sidoqoft, gjinia sht nj kategori e dobishme pr tu analizuar, q neve na ndihmon t
kuptojm se si grat dhe burrat n shoqri marrin prgjegjsi, role dhe pozita t ndryshme.
Prfshirja e analizave gjinore n teorin dhe praktikn e t drejtave t njeriut, na bn ne t
ndieshm n veanti ndaj dallimeve mes grave dhe burrave n shoqri dhe pr mnyrat
specifike t shkeljes s t drejtave t grave.
Prandaj, sht e qart se duhet promovuar opinioni pr ndieshmrin-gjinore, me qllim
t arritjes s t drejtave t barabarta pr t gjith, pa dallim gjinie, ngjyre, race dhe
religjioni.
Siguria njerzore dhe grat
Deri sa konfliktet ekzistuese po keqsojn gjendjen e pabarazis dhe diferencimit, siguria
njerzore dhe statusi i grave, jan t lidhura ngusht mes vete. Nj vmendje e veant
dhe mbrojtje e posame u duhet kushtuar refugjatve dhe personave t zhvendosur brenda
vendit, shumica e t cilve jan gra, t moshuar dhe fmij .
Siguria njerzore ka t bj gjithashtu me sigurimin e qasjes s barabart dhe pr t gjith
njsoj ndaj arsimimit, shrbimeve sociale dhe punsimit edhe gjat kohs s paqes. Grave
shpesh u mohohet qasja e plot n kto fusha. Prandaj, grat dhe fmijt n veanti jan
prfitues t qasjes s siguris njerzore nga perspektiva e t drejtave t njeriut, e cila
dshmon se nuk mund t arrihet kurrfar sigurie njerzore nse nuk respektohen t drejtat
e njeriut n trsi. Kshtu q, rrnjosja e fardo forme t diskriminimit, n veanti ndaj
grave dhe fmijve, do duhej t ishte prioritet i agjends s siguris njerzore.
194
Pr sigurin njerzore, nj rndsi t veant ka gjendja e grave gjat konflikteve t

armoatosura, q do t diskutohet m posht.
Pr tu kuptuar m mir krkesat e sotme t grave pr t drejtat e tyre sht i dobishm
shqyrtimi i historikut t lvizjeve pr t drejtat e grave.
Nj vshtrim historik
Revolucioni francez, si nj ngjarje e rndsishme historike, paraqet fillimin e
prpjekjeve t femrave pr tu njohur n botn e meshkujve si qenie njerzore t
barabarta. Kjo epok nuk paraqet vetm fillimin e lvizjes pr t drejta civile dhe politike,
por gjithashtu kjo koh i shtroi rrugn lvizjes s par t grave pr liri dhe barazi. Njra
nga shtytset m t famshme t ksaj lvizje ishte, Olimp de Guzh (Olympe de Gouges),
e cila ka shkruar Deklaratn pr t Drejtat e Gruas dhe Qytetars Femr. Ajo, sikurse
edhe shum bashkmendimtare t saj femra, e kan paguar me gijotin prkushtimin e
tyre.
Gruaja lind e lir dhe gzon t drejta t barabarta m mashkullin n do aspekt.
Neni 1 i Deklarats pr t Drejtat e Gruas dhe Qytetares Femr, 1798.
Edhe Britania e Madhe ka nj tradit t vjetr dhe t fort t lufts s femrave pr t
drejta t barabarta. Britania e Madhe shpesh quhet edhe atdheu i feminizmit. Qysh n
vitet e 1830-ta, grat britaneze filluan t krkojn t drejtn e vots. Ato luftuan pr m
shum se 70 vite pr ndryshimin e ktyre metodave, pr t pasur sukses prfundimisht n
vitin 1918, kur grave duke filluar n moshn 30 vjeare iu dha e drejta pr t votuar.
Fushat e tjera t veprimit t tyre kan prfshir qasjen n arsimim, t drejtat e grave t
martuara n pron dhe t drejtn pr t mbajtur pozita publike.
Grat sidomos n Britani t Madhe dhe Shtete t Bashkuara t Ameriks kan prdorur
edhe metoda radikale, madje edhe greva t uris. Sufragjeta (partizane e t drejtave t
grave n Angli) e njohur Emilli Devjison (Emily Davison), gjat nj gare n vitin 1913
zgjodhi vdekjen me qllim duke e hedhur veten para kalit t Mbretit Xhorxhi i V-t.
195
Kshilli Ndrkombtar i Grave, i cili u themelua n vitin 1888, ekziston edhe sot. Ky
Kshill ka selin n Paris dhe merr pjes aktive pr t siguruar t drejtat e grave prmes
takimeve ndrkombtare, seminareve dhe workshopeve ndregjionale dhe vendore, pastaj
programeve intensive pr zhvillim t projekteve n bashkpunim me agjencionet
ndrkombtare, rezolutave t prpiluara dhe t miratuara n Asamblen e Prgjithshme t
OKB-s, si dhe prmes bashkpunimit n t gjitha nivelet me organizatat e tjera
joqeveritare dhe planit trevjear t veprimit n secilin nga pes Komitetet e tij t
prhershme..
Organi i par ndrqeveritar i cili ka trajtuar t drejtat e grave sht Komisioni
Interamerikan i Grave (CIM) pr Regjionin e Ameriks Latine i cili sht krijuar n vitin
1928. Ky organ ka qen prgjegjs pr prpilimin e Konvents Interamerikane t Grave,
t miratuar nga Organizata e Shteteve Amerikane (OAS) n vitin 1933. Kjo konvent
nxiti debat pasi q regjioni po zhvillonte nj trup t ligjeve q do t trajtonte t drejtat e
njeriut.
Qysh n vitin 1945, pra nga fillet e hershme t Kombeve t Bashkuara, grat kishin
tentuar t marrin pjes brenda strukturs s saj dhe t bnin prezencn e tyre t dukshme
n prmbajtjen dhe implementimin e instrumenteve dhe mekanizmave pr t drejtat e
njeriut.
Komisioni pr Statusin e Grave (CSW), i cili ka mandatin pr promovimin e t drejtave t
grave n gjith botn, u krijua n vitin 1946. Kryesuesja e par e tij ishte Bogil Boegstrup
nga Belgjika. CSW-ja promovoi prfshirjen eksplicite t t drejtave t grave n
Deklaratn Universale pr t Drejtat e Njeriut.
Edhe pse grat q nga fillimi kontribuan n mnyr t barabart evolucionin e sistemit
ndrkombtar politik, ekonomik dhe social, vmendja ndaj problemeve t tyre ka qen
minimale. Dekada t tra t verbris gjinore n dokumente pr t drejtat e njeriut, kan
br q edhe njerzit t verbrohen pr kto fakte. T drejtat fundamentale t m shum
se gjysms s njerzimit u harruan, gj q sjell domosdo deri te konkluzioni se deri sa
shoqrit npr gjith botn ende nuk jan neutrale ndaj gjinive dhe vazhdojn t
196
diskriminojn grat, nuk mund t ekzistoj neutralitet gjinor n ligje ndrkombtare dhe
vendore.
Pabarazia n shum fusha t jets s prditshme, pastaj varfria n mesin e grave dhe
diskriminimi ndaj fmijve vajza ishin ato rrethana q shtyn Kombet e Bashkuara q
gjat viteve t 1970-ta, t vendosin pr lansimin e Dekads s Kombeve t Bashkuara
pr Grat: Barazia, Zhvillimi dhe Paqja, nga viti 1976 der m 1985. N vitin 1979, me
miratimin e Konvents pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit ndaj Grave
(CEDAW), Dekada arriti kulminacionin. Kjo Konvent sht instrumenti m i
rndsishm pr mbrojtjen dhe promovimin e t drejtave t grave. Pr her t par,
CEDAW, i cili n vete prmban t drejta civile, politike dhe ekonomike, sociale e
kulturore, duke bashkuar kshtu dy kategori t t drejtave, t cilat prndryshe jan t
ndara n dy kategori, njohu grat si qenie t plota njerzore.
Diskriminimi ndaj grave nnkupton do dallim, prjashtim ose kufizim t
bazuar n gjini, q ka pr efekt ose qllim t komprimitoj ose t asgjsojn njohjen,
gzimin ose ushtrimin nga grat, cilado qoft gjendje e tyre martesore, mbi bazn e
barazis s burrit dhe t gruas, t t drejtave t njeriut dhe t lirive themelore n fushat
poltike, ekonomike, shoqrore, kulturore e civile ose n do fush tjetr.
NENI 1 i KONVENTS PR ELIMINIMIN E T GJITHA FORMAVE T
DISKRIMINIMIT NDAJ GRAVE CEDAW-it.
Prve ksaj, CEDAW-i gjithashtu obligon shtetet antare:
T prfshijn n kushtetutat e tyre kombtare ose n ndonj dispozit tjetr ligjore t

prshtatshme parimin e barazis mes grave dhe burrave;
T sigurojn zbatimin efektiv t parimit t barazis;
T miratojn masa ligjore dhe masa t tjera t prshtatshme, duke prfshir edhe
sanksione nse sht nevoja, pr ndaljen e do diskriminimi ndaj grave;
T vendosin baza t barabarta pr mbrojtje e t drejtave t grave dhe burrave;
T mos ndrmarrin asnj veprim ose praktik diskriminuese ndaj grave dhe t arrijn
q autoritetet publike dhe institucionet publike ti prmbahen ktij detyrimi;
197
T marrin t gjitha masat e prshtatshme pr t eliminuar diskriminimin t cilin e

ushtron ndonj person, organizat ose fardo ndrmarrje ndaj grave;
T anulojn t gjitha dispozitat penale q prbjn ndonj diskriminim ndaj grave;
T sigurojn zhvillimin e plot dhe prparimin e grave mbi bazat e barazis me burrat,
me qllim q tu garantojn atyre n mnyr t barabart ushqimin dhe gzimin e t
drejtave t njeriut e t lirive themelore;
T ndryshojn skemat dhe modelet sociale e kulturore t sjelljes s burrit dhe gruas;
T arrijn zhdukjen e paragjykimeve dhe fardo praktike tjetr zakonore, q

mbshtetet n iden e inferioritetit ose t superioritetit t njers apo tjetrs gjini, ose
stereotipe t rolit t burrit dhe gruas;
T sigurojn q edukimi familjar t prfshij kuptimin e drejt t maternitetit si

funksion social dhe njohjen e prgjegjsis s prbashkt t burrit dhe t gruas pr
prkujdesjen ndaj rritjes s fmijve dhe zhvillimit e tyre, duke br t qart se kusht
parsor n t gjitha rastet sht interesi i fmijve;
T marrin gjitha masat e prshtatshme pr t zhdukur t gjitha format e trafikimit t

grave dhe ndalimin e prostitucionit t grave.
T sigurojn votimin e grave n t gjitha zgjedhjet dhe referendumet publike, si dhe

mes tjerash t jen t zgjedhshme n t gjitha kto organe;
Tu japin grave t drejta t barabarta me burrat n fushn e marrjes, ndrrimit dhe

mbajtjes s shtetsis;
Tu sigurojn grave t drejta t barabarta me burrat n fushn e arsimimit.
Konventa rregullon shtjet nga jeta private edhe ajo publike e grave. Disa dispozita kan
t bjn me rolin e grave n familje dhe shoqri, nevojn pr ndarjen e prgjegjsive
brenda familjes dhe nevojn urgjente pr implementimin e ndryshimeve n sistemet
sociale dhe kulturore, t cilat i atribuohen pozits subordinuese t grave. Njohja e t
drejtave t grave n nivel global mund t bhet vetm prmes ktyre ndryshimeve
themelore. Kur nj shtet bhet pal e CEDAW-it, ai obligohet q me t gjitha mjetet e
nevojshme dhe pa kurrfar vonese ta respektoj politikn e eliminimit t diskriminimit
dhe do akti tjetr diskriminues ndaj grave.
198
M 6 tetor t vitit 1999, Asambleja e Prgjithshme e OKB-s me nj vendim histroik pr

grat, t bazuar n konsensus, miratoi Protokolin Opcional t Konvents pr
Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit ndaj Grave me 21 nene dhe u bri
thirrje t gjitha shteteve pal t Konvents, t bhen sa m par pal edhe t ktij
instrumenti. Ky Protokol ofron mundsin q Komisionit ti adresohen ankesa
individuale t bazuara n CEDAW. Deri n prill t vitit 2003 Protokolin Opcional, e kan
nnshkruar 75 shtete, deri sa tashm e kan ratifikuar 50 shtete.
BURIMI:
HTTP://WWW.UN.ORG/WOMENWATCH/DAW/CEDAW/SIGOP.HTM
Konferenca Botrore pr t Drejtat e Njeriut e mbajtur n Vjen, n
qershor t vitit 1993, mblodhi mijra aktivist dhe ekspert pr t drejtat e njeriut.
Deklarata dhe Programi pr Veprim e Vjens, e miratuar si rezultat i ksaj Konference,
v theksin te promovimi dhe mbrojtja e t drejtave t grave dhe t vajzave n prgjithsi
dhe parandalimin e dhuns ndaj grave. Gjithashtu, deklaron se pjesmarrja e plot dhe e
barabart e grave n jetn politike, civile, ekonomike, sociale dhe kulturore n nivel
vendor, regjional dhe ndrkombtar, si dhe rrnjosja e t gjitha formave t diskriminimit
t bazuar n gjini, jan objektiva prioritare t bashksis ndrkombtare.
Komisioni mbi Statusin e Grave, n kuadr t mandatit t tij ka organizuar katr
konferenca globale kryesore, me qllim t drejtave t grave si t drejta t njeriut, t
bhen tradicionale:
Meksik, 1975
Kopenhag, 1980
Najrobi, 1985
Pekin, 1995
Pr m tepr, n New York n vitin 2000, u mblodh Takimi i 23-t Special i Asambles
s Prgjithshme t OKB-s, Grat 2000: Barazia Gjinore, Zhvillimi dhe Paqja n
shekullin XXI, me qllim t vlersimit t progresit t prkushtimeve t bra nga qeverit
n vitin 1995, gjat Konferencs Botrore pr Grat n Pekin. Kjo sht arsyeja, si dhe
pse ky takim sht quajtur Pekini + 5.
199
Pas do konference kryesore, lansohet nj instrument i planit pr veprim, i cili prmban

nj trsi t masave dhe politikave, t cilat shtetet duhet ti marrin n konsiderat pr t
arritur barazin mes grave dhe burrave.
Platforma e Pekinit pr Veprim, e miratuar n vitin 1995 gjat
Konferencs s Katrt Botrore t Kombeve t Bashkuara pr Grat, ka nj rndsi t
posame. Preambula dhe 12 kapitujt e saj, prbjn programin m t plot pr t drejtat e
grave, i cili prmban diagnozn mbi gjendjen e grave dhe ekzaminimin e politikave,
strategjive dhe masave pr promovimin e t drejtave t grave n gjith botn. Vmendje e
posame u sht kushtuar 12 fushave kryesore t shqetsimit: varfris, arsimimit,
konflikteve t armatosura, ekonomis, procesit t vendimarrjes, mekanizmave
institucionale, t drejtave t njeriut, mediave, mjedisit, fmijve vajza dhe rregullimit
institucional dhe financiar.
Grat dhe Varfria
N mnyr q t kuptohet ndikimi i ndryshm i varfris te grat dhe burrat, sht e
domosdoshme t shikohet ndarja e pjess m t madhe t tregut t puns n bot mbi bazt
gjinore. Shum shpesh, edhe pse kontributet e grave jan t domosdoshme shoqrisht dhe
ekonomikisht dhe do duhej t vlersoheshin shum lart, grat punojn n mirmbajtjen e
shtpive, duke plotsuar obligimet e tyre pr prkujdesjen ndaj fmijve, ndaj t
smurve dhe t moshuarve, si dhe duke br punt e tyre t prditshme dhe pr kt nuk
marrin kurrfar kompensimi material, dhe gati askund nuk kan sigurim t mirfillt.
Nj ndr dimensionet e varfris q prekin grat sht ndarja e tregut t puns duke u
bazuar n gjini. Funksioni biologjik i maternitetit, paraqet nj dimension tjetr strukturor,
i cili kuptohet si funksion dhe prgjegjsi shoqrore e prindit.
Moduli i Puns dhe Moduli i Varfris
>>Deri sa varfria prek familjen n trsi, si rezultat i ndarjes s puns dhe
prgjegjsive pr mirqenien familjare n baza gjinore, grat duke tentuar q nn kushte
t shtimit t mungess t bjn menaxhimin e konsumit dhe prodhimit familjar, e mbajn
barrn e shprpjestuar.<<
200
PLATFORMA E PEKINIT PR VEPRIM

Varfria gjithashtu krijohet prmes pagess jo t barabart pr pun t njjt dhe mohimit
ose kufizimit t qasjes n arsimim ose shrbime publike e sociale, si dhe mohimit ose
kufizimit t t drejtave trashgimore dhe pronsis s toks.
Varfria n dimensionin e saj politik, shfaq pabarazin e t drejtave mes antarve t
shoqris ton, gj q u krijon atyre penges t madhe n qasje ndaj t drejtave civile,
politike, ekonomike, sociale dhe kulturore. Varfria gjithashtu zvoglon qasjen ndaj
informatave dhe ndaj mundsive pr pjesmarrje n organizata publike dhe procese t
vendimmarrjes. N kontekstin e migracionit, sidomos n Amerikn Latine, Azi dhe
Evrop Juglindore, varfria gjithashtu drgon drejt shtimit t trafikimit t grave.
Statistikat pr Kilin nga viti 1996 tregojn se burrat realizojn 67% t fitimit komercial
dhe nuk bjn asnj pun t shtpis, deri sa grat realizojn 37% t fitimi komercial dhe
bjn 100% t punve t shtpis. Kjo sasi e puns pa pages ndikon n reprodukim t
shoqris dhe prfaqson bazn strukturore t varfris, e cila i prek grat.
ROSA BAVO (1998)
Grat dhe shndeti
Shndeti i grave prfshin mirqenien e tyre emocionale, sociale dhe fizike. Shndeti i
grave prcaktohet nga konteksti i jets s tyre shoqrore, politike dhe ekonomike dhe nga
biologjia. Reproduktimi i shndetit shikohet si nj gjendje e plot e mirqenies fizike,
mentale, shoqrore dhe shndetit seksual, qllimi i s cils sht prmirsimi i jets dhe
marrdhnieve personale. Marrdhniet e barabarta mes grave dhe burrave n shtjet e
marrdhnieve seksuale dhe reprodukimit, krkojn respekt dhe pajtim t ndrsjell, dhe
gjithashtu edhe ndarje t prgjegjsive. Si tregon edhe rasti i Filipineve, realiteti sht
tjetr:
Shkaku kryesor i vdekjes s grave t moshs reproduktive sht shtatzansia dhe
lindja e fmijs. Gjakderdhja pas lindjes kryeson listn dhe pason nga rregullimet
hipertensive t shtatzansis (pre-eklampsia dhe eklampsia). Njra n gjasht
shtatzansi n Filipine prfundon me abort ilegal, pasi q, ose jan t paplanifikuara ose
201
t padshiruara. Llogaritet se do vit bhen rreth 300.000 deri n 400.000 abortime

ilegale, shumica prej t cilave prfundojn me komplikime si jan sepsa ose vdekja. S
paku 2 milion gra t martuara t moshs reproduktive dshirojn ta aplikojn planifikimin
familjar, por pr shkaqe t ndryshme, prfshir edhe mungesn e shrbimeve pr
planifikim familjar, ende nuk mund ta bjn kt.
Llogaritet se 7 milion gra t moshs reproduktive, jan n rrezik t lart pr t mbetur
shtatzna sepse jan: shum t reja (nn moshn 18 vjeare); kan pasur katr ose m
shum shtatzansi; kan prfunduar von shtatzansin; ose jan vazhdimisht t
smura . . . Edhe pse prballen me kt rrezik, 2.6 milion e ktyre grave pritet t mbesin
shtatzna do vit.
. . . shkalla e vdekshmris s nnave prej 172 vdekjeve n 100.000 lindje t shndosha
dhe shkalla vdekshmris s fmijve prej 32 vdekjeve n 1000 t lindur t gjall . . .
jan ndr m t lartat n bot.
DOMINI M. TOREVILLAS (2002)
Moduli pr Shndetin.
>>24 gra nga Polonia, Rusia, Italia, Shqipria dhe Turqia, jan liruar nga polica pas
bastisjes s nj shtpie publike n Gjermani, ku ishin mbajtur si skllave dhe ishin
detyruar n prostitucion. Dy gra ishin mbyllur prafrsisht pr 7 muaj pa par asnjher
dritn. Nj band prej 16 t dyshuarve nga Turqia, Italia dhe Shqipria ishin arrestuar,
kurse policia po krkon edhe gjasht t tjer. Pretendohet se tre polic t Luedensheidit
(Luedenscheid) kishin bashkpunuar me rrjetin e trafikantve. Ky operacion ishte ndr
m t mdhenjt kundr nj unaze t krimit t organizuar n Gjermani.<<
ERICH REIMANN (1996)
Grat dhe Dhuna
N shum shoqri grat edhe vajzat i nnshtrohen dhuns fizike, seksuale dhe
psikologjike, t cilat si n jetn publike edhe n at private ndrprejn vijat e t ardhurave,
klass dhe kulturs. Grat shpesh bhen viktima t dhunimit, abuzimit seksual,
ngacmimit seksual dhe krcnimit. Skllavria seksuale, shtatzansia, postitucioni i
202
detyruar, sterilizimi, abortimi i detyruar, zgjedhja e parakohshme e gjinis dhe vrasja e

foshnjeve vajza, jan gjithashtu vepra t dhuns s kryer ndaj grave.
Aktet e tilla t dhuns shkelin, pengojn ose pamundsojn grat t gzojn q t drejtat
dhe lirit e tyre fundamentale. Prandaj miratimi i Deklarats pr Eliminimin e Dhuns
Ndaj Grave me koncensus n vitin 1993, nga Asambleja e Prgjithshme e OKB-s, si
mjet pr parandalimin e dhuns ndaj grave, sht e nj rndsie t veant. Prve ksaj,
n vitin 1994 sht emruar Raportuesi Special pr Dhun ndaj Grave.
Zbatimi dhe Monitorimi
Dhuna ndaj grave prfshin, por nuk kufizohet vetm n:
a) Dhunn fizike, seksuale dhe psikike q ndodhin n familje duke prfshir rrahjen,
abuzimin seksual t fmijve vajza n familje, dhunn e lidhur me pajn, dhunimin
martesor, gjymtimin gjenital t femrave dhe praktikat tjera tradicionale q dmtojn
grat, si dhe dhunn jomartesore dhe dhunn e lidhur me shfrytzim;
b) Dhunn fizike, seksuale dhe psikike q ndodh brenda komunitetit t gjer duke
prfshir dhunimin, abuzimin seksual, ngacmimin dhe krcnimin seksual n vend
pune, institucione arsimore dhe gjetiu, si dhe trafikimin e grave dhe prostitucionin e
detyruar;
c) Dhunn fizike, seksuale dhe psikike q kryhet nga shteti ose lejohet t ndodh kudo.
Neni 2 i Deklarats pr Eliminimin e Dhuns Ndaj Grave
Prve sistemit ekzistues ndrkombtar, disa organizata regjionale i jan prkushtuar
parandalimit ose rrnjosjes s dhuns ndaj grave. Pr shembull, sistemi Interamerikan i
t drejtave t njeriut ofron mbrojtjen e grave prmes Konvents Interamerikane pr
Parandalimin, Dnimin dhe rrnjosjen e Dhuns Ndaj Grave t Belem do Paros
(1995).
Pjesa pr Praktikat e Mira
Grat dhe Konfliktet e Armatosura
Grat gjat lufts dhe konflikteve t armatosura shpesh bhen viktimat e para t konfliktit
t armatosur. Ruth Seifert n eseun e saj Fronti i Dyt: Logjika e Dhuns Seksuale,
203
thekson se n shume raste sht strategji ushtarake q t goditen femrat pr ta shkatrruar

armikun. Sipas vendimit t Tribunalit Ndrkombtar Penal t Ruands, dhunimi i cili
gjat konflikteve t armatosura sht i shpesht, paraqet nj krim, i cili kur kryhet me
qllim t shkatrrimit t trsishm ose pjesrishm t nj grupi, prbn edhe gjenocid.
Spastrimi Etnik si strategji e lufts dhe dhunimi si nj nga metodat e saj, duhet t
goditen dhe nuk bn t lejohen t mbeten edhe m tutje nn hijen e pandshkueshmris.
N statutin e Gjykats Ndrkombtare Penale t vitit 1998, pr her t par n histori, n
mnyr shprehimore krimet si dhunimi, shtatzansia e detyruar, prostitucioni i detyruar
etj, jan inkuadruar dhe ofron nj sistem q ka pr qllim q brenda jurisdiksioni t vet t
sjell drejtsi, si pr viktima ashtu edhe pr kryesit e krimeve t tilla.
Grat, rrall luajn rol aktiv n vendimet q shkaktojn konfliktet e armatosura, por n
vend t ksaj, gjat konflikteve ato punojn pr ta ruajtur rendin shoqror dhe bjn do
gj pr t siguruar nj jet sa m normale. Ashtu si thekson Qendra Ndrkombtare pr
Hulumtime e Grave n buletinin e saj pr rindrtimin e paslufts, grat shpesh jan
bartse t ndarjes s shprpjestuar t pasojave t lufts. Shum gra mbeten t veja dhe
prballen me barrn e teprt pr mbajtjen e familjes, deri sa shpesh edhe vet duhet t
prballen me trauma t shkaktuara gjat lufts nga ekspozimi i tyre ndaj dhuns, e n
veanti ndaj dhuns seksuale. N mnyr q grave tu ofrohet sa m shum asistenc n
plotsimin e nevojave t tyre t veanta, sidomos gjat misioneve t ardhshme
paqruajtse, t gjith kta faktor duhet t merren n konsiderat m shum.
>>Shumica e rasteve t dokumentuara kan ndodhur nga vjeshta e vitit 1991 deri n fund
t vitit 1993, me nj prqendrim m t lart mes muajve prillit - nntor t vitit 1992.
Megjithse n Bosnj dhe Hercegovin jan raportuar dhunime si nga grat myslimane,
kroate dhe serbe, shumica e rasteve jan dhunime t grave myslimane nga burrat serb.
Kryesit e ktyre dhunimeve ishin ushtar, grupe paramilitare, polic lokal dhe persona
civil. Numri i dhunimeve sht i diskutueshm. Nj delegacion i Bashkimit Evropian ka
sygjeruar nj numr prej 20.000 dhunimeve; Ministri i Punve t Jashtme t Bosns ka
thn 50.000; Komisioni i Ekspertve refuzoi t spekuloj pr ndonj numr.<<
CATHERINE N. NIARCHOS (1995)
204
Grat dhe Resurset Natyrore

Fragmenti i Vadana Shivs, Monokulturat, Monopolet, Mitet dhe Mashkullizimi i
Agrikulturs tregon se kur bhet fjal pr ruajtjen e njohurive pr resurset natyrore dhe
mjedisin n Indi, grat luajn nj rol t rndsishm. Sipas Vandana Shivs, gjat ktyre
mileniumeve, grat fermere kan qen ruajtset dhe kultivueset e farrave. Kjo nuk vlen
vetm pr Indin, por pr gjith botn. Prmes menaxhimit dhe prdorimit t resurseve
natyrore, grat u kan sigurar mjete pr jetes familjeve dhe bashksive t tyre.
Shkatrrimi i resurseve natyrore ka ndikim negativ n shndetin, mirqenien dhe
kualitetin e jets s popullsis n trsi, por q n veanti prek grat. Pr m tepr,
njohurit, aftsit dhe prvojat e tyre, rrall merren n konsiderat nga vendimmarrsit, t
cilt kryesisht jan meshkuj.
>>Fenomeni i biopirateris, prmes s cils korporatat perndimore po vjedhin njohurit
e mbledhura dhe zbulimet shekullore q kan br grat e bots s tret sht duke marr
prmasa epidemike. Kjo biopirateri tani sht duke u justifikuar si nj partneritet i ri
mes agrobizneseve dhe grave t bots s tret. Pr ne, vjedhja nuk mund t jet baz e
partneritetit.<<
VANDANA SHIVA (1998)
Fmija Vajz
N shum shtete, fmijt vajza nga fazat m t hershme, gjat fmijris dhe n
adoleshenc prballen me diskriminim. N disa vende t bots, si rezultat i sjelljeve dhe
praktikave t dmshme si jan, gjymtimi gjenital i femrave, preferenca pr fmij
meshkuj, martesat e hershme, eksploatimi seksual dhe praktikat e lidhura me shndetsi
dhe alokim t ushqimit, moshn e adoleshencs e arrijn m pak vajzat sesa djemt. N
ato shoqri ku djemt preferohen m shum sesa vajzat, praktika e vrasjes s foshnjeve
vajza sht shum e prhapur. Si rezultat i mungess s ligjeve mbrojtse, ose dshtimit
t zbatimit t ligjeve t tilla, vajzat jan m shum t rrezikuara ndaj t gjitha llojeve t
dhuns dhe n veanti dhuns seksuale. N shum regjione t bots, vajzat prballen me
diskriminim n qasjen e arsimimit dhe trajnimeve specializuese.
Shembull nga nj gazet e Indis
205
Edhe n nj incident tjetr t vrasjes s foshnjeve vajza, n nj fshat t rajonit, si rezultat

i helmimit nga prindrit dhe gjyshrit e saj, ka vdekur nj vajz e posalindur. Si raportoi
t shtunn Komesari i Policis s Rajonit M. N. Manjunatha para gazetarve, prindrit
dhe gjyshrit jan arrestuar dhe sipas Nenit 302 t IPC-s (vrasja), ndaj tyre sht filluar
rasti. Ai theksoi se nj zyrtar administrativ i fshatit Mollahalli Pudur ka parashtruar
ankes se javn e kaluar nj Kavitha, pasi q i kishte lindur vajza e tret me radh, e
kishte helmuar at.
BURIMI:
HTTP://NEWSARCHIVES.INDIAINFO.COM/2000/12/17/17FEMALE.HTML
3. PERSPEKTIVAT NDRKULTURORE DHE SHTJET

KONTRAVERSE
Koncepti i universalitetit sht themelor pr t drejtat e njeriut dhe kjo vlen n veanti
kur kemi t bjm me t drejtat e grave. Diversiteti kulturor sht prdorur s teprmi si
asyetim ose penges pr implementimin e plot t t drejtave t grave. Dokumenti i
miratuar n vitin 1993 gjat Konferencs Botrore pr t Drejtat e Njeriut n Vjen, sht
nj arritje esenciale pr grat, pasi q nnvizon se:
T gjitha t drejtat e njeriut jan universale, t pandashme, recipocikisht t varura dhe
t ndrlidhura . . .Deri sa rndsia e karakteristikave kombtare dhe regjionale si dhe
veorit e ndryshme historike, kulturore dhe fetare duhet t merren parasysh, sht
obligim i shtetit, pa marr parasysh sistemin e tij politik, ekonomik dhe kultutror, t
promovoj dhe mbroj t gjitha t drejtat dhe lirit fundamentale t njeriut.
Me gjith prhapjen e gjer t konceptit t universalitetit, shum sfera t jets s
prditshme t grave, edhe m tutje jan burime pr kontraversa t shumta. N disa
religjione, grat nuk gzojn trajtim t njjt me burrat. N kto vende, mohimi i qasjes
s barabart n arsimim dhe mundsit e punsimit, si dhe prjashtimi i hapur nga
proceset politike t vendimmarrjes konsiderohen si normale. N disa raste ekstreme
politikat dhe qndrimet e tilla paraqesin krcnim pr sigurin personale t grave dhe t
drejtn e tyre pr jet.
206
N Nigeri gjat vitit 2002, nj grua e re nigeriane ishte dnuar sipas ligjit t Sheriatit me
vdekje me goditje t gurve. Sipas Amnesty International t Australis, krimi pr t cilin
ishte pretenduar se e kishte kryer Amina Lawal, ishte lindja e fmijs jasht lidhjes
martesore. Ky aktgjyim shkaktoi reagim t madh ndrkombtar dhe parashtroi pyetjen
mbi pajtueshmrin e disa praktikave kulturore dhe fetare me universalitetin e t drejtave
t njeriut.
Nj praktik tjetr fetare q prek jetn e prditshme t grave mund t gjendet n Indi, ku
me gjith ndalimin n vitin 1892 nga qeveria britanike, tradita e hinduve e njohur si suti
(suttee) ose sati pr diegien e t vejave s bashku me bashkshortt e tyre t vdekur
bazuar n rastin e fundit t regjistruar n Indi n vitin 2002, ende vazhdon t praktikohet.
Sot, pjesmarrja e gruas n politk sht m e rndsishme se kurr, pasi q grat m
s miri mund ti prmirsojn problemet e tyre. Gjat 50 viteve t fundit, grave gjithnj e
m shum u jan dhn t drejta pr votim, kandidim dhe zgjedhje n pozita publike.
Shpresohet se kjo do t rezultoj n m shum politika t ndieshmris gjinore n mbar
botn.
Moduli pr Demokraci
>>Pjesmarrja e grave n politik nuk mund t shikohet m vetm si nj shrbim ofruar

grave nga institucionet ende t dominuara nga burrat, por si nj prgjegjsi dhe obligim
pr t krijuar nj bot m t barabart dhe m demokratike.<<
BENGT SVE-SDERBERGH, SEKRETARI GJENERAL I IDES
NDRKOMBTARE.
Q nga rrzimi i komunizmit, grat e shteteve postkomuniste t cilat kan kualifikimet e
njjta me kolegt e tyre meshkuj, pr punn e njjt fitojn shprblim m t vogl pr 1/3
e shums s prgjithshme. Brenda Bashkimit Evropian (EU), Neni 141 i Marrveshjes
pr Themelimin e Bashkimit Evropian krkon pages t njjt pr grat dhe burrat q
bjn pun t njjt dhe kan kualifikime t njjta. Sidoqoft, n realitet, shum shtete
antare t BE jan larg prmbushjes s plot t krkess pr pages t njjt midis grave
dhe burrave pr punn e njjt.
Moduli pr Punn
207
Po ashtu, zakonet dhe traditat paraqiten si burim i rrezikut pr fmijt vajza dhe vajzat
tinejxhere.
Pr shembull, Gjymtimi Gjenital i Femrave (FGM), sht br prafrsisht te 135
milion gra dhe vajza t bots. Pr m tepr, sipas Amnesty International, do vit dy
milion vajza gjenden n rrezik nga gjymtimi, q do t thot se prafrsisht do dit 6000
vjaza prballen me rrezik nga gjymtimi gjenital. Disa pjes t Afriks dhe Lindja e
Mesme jan vendet kryesore ku praktikohet FGM-ja. Bashksit e imigrantve kan
sjell FGM-n edhe n disa pjes t Azis, Pacifkut, Ameriks Veriore dhe Latine dhe n
Evrop.
Tradita e martess s fmijve, gjithashtu ka shkaktuar probleme shndetsore pr
fmijt vajza. Sipas dokumenteve t organizats joqeveritare Komiteti pr UNICEF,
lidhur me problemet shndetsore te fmijt vajza, m s shumti n Azi martesat e
hershme pashmangshm rezultojn n shtatzansi t hershme q shkaktojn
vdekshmrin e nnave te vajzat e moshs 10 -14 vjeare pes her m shum se sa te
grat e moshs 20-24. OJQ-ja Komiteti pr UNICEF, gjithashtu ofron shnime pr
HIV/AIDS-in, q tregojn se fmijt vajza jan n rrezik t lart nga infektimi me virus,
qoft prmes nnave t tyre, ose nga dhuna seksuale, pr shkak t dhunimit, q mund t
kryhet ndaj tyre.
Pr zbatimin e plot t drejtave t grave, nevojiten prpjekje t veanta pr
reinterpretimin e nj numri t insrumenteve ndrkombtare pr t drejtat e njeriut dhe
zhvillimin e mekanizmave t reja pr sigurimin e barazis gjinore.
Sa i prket zbatimit t drejtave t grave, ekzistojn pikpamje t ndryshme t cilat do t
mund t respektohen, jo vetm nga qeverit, por gjithashtu edhe nga shoqria civile.
E rndsis parsore sht q prmes sistemit t shkollimit formal ose joformal pr

arsimim mbi t drejtat e njeriut t bhet prhapja e instrumenteve dhe
mekanizmave pr t drejtat e grave. Nse grat nuk i dijn t drejtat e tyrere, nuk ka
gjas q ato ti ushtrojn kto t drejta.
208
Prkrahja e grave pr t br monitorimin e veprimeve t shtetit t tyre sht nj

hap tjetr i rndsishm pr t par se a jan duke i prmbushur shtetet obligimet e
tyre q gjenden n instrumentet ndrkombtare, t cilat i kan ratifikuar. Nse
obligimet shtetrore nuk jan prmbushur n mnyr t rregullt, ather OJQ-t mund
t prgatisin raporte alternative ose paralele pr komitete prkatse. Grat duhet t
inkurajohen q t prgatisin raporte alternative CEDAW-it, si dhe komiteteve ose
organeve t tjera t parapara me konventa. Raportet paralele u mundsojn
pjestarve t shoqris civile ti konsiderojn qeverit e tyre t prgjegjshme ndaj
obligimeve dhe prkushtimeve q kan marr n nivel ndrkombtar. Prve ksaj,
ato kontribuojn pr ngritjen e vetdijes n vendin e tyre, lidhur me procesin e
raportimit n CEDAW.
N ato vende ku Protokoli Opcional i CEDAW-it nuk sht ratifikuar ende, duhet t
organizohen fushata lobimi pr ratifkimin e tij sa m t shpejt. Ratifkimi i ktij
Protokoli Opcional nnkupton q shteti ratifikues e njeh kompetencn e Komitetit pr
Eliminimin e Diskriminimit Ndaj Grave pr t pranuar dhe shqyrtuar ankesat e
individve ose grupeve, brenda jurisdiksionit t shteteve prkatse. Komiteti
gjithashtu monitoron pajtueshmrin e shteteve antare me obligimet e marra me
CEDAW.
Nj hap i rndsishm n drejtim t implementimit t plot t instrumenteve pr t

drejta t grave sht edhe trajnimi i femrave avokate pr prdorimin e
mekanizmave pr t drejtat e njeriut. Pr momentin, shum pak gra kan njohuri
pr instrumentet ndrkombtare t t drejtave t njeriut, ndrsa edhe m pak i dijn
mnyrat e drejta pr prdorimin e atyre instrumenteve.
Konferenca Botrore pr t Drejtat e Njeriut e mbajtur n vitin 1993 n
Vjen, prkrahu krijimin e Raportuesit Special pr Dhun ndaj Grave si nj

mekanizm i ri. Zonja Radhika Coomaraswamy nga Shri Lanka, ka kryer kt detyr q
nga viti 1994. Si pjes e detyrs s saj, ajo viziton vendet e ndryshme dhe ekzaminon
nivelin e dhuns ndaj grave atje, por gjithashtu me qllim t krijimit t pajtimit t
praktikave t tyre me normat ligjore ndrkombtare n fushn e t drejtave t grave, bn
edhe rekomandime.
209
Me gjith prmirsimet e dukshme q jan br n fushn e t drejtave t grave gjat 30

viteve t fundit, paraqitja e mendimeve ultrakonservative dhe fundamentaliste n shum
shoqri, ka qen nj hap prapa pr t drejtat e grave, prandaj, pa marr parasysh koston,
sht shum e rndsishme q vazhdimisht t theksohet krkesa pr implemetimin e plot
t drejtave t grave.
E DOBISHME T DIHET
1. PRAKTIKA T MIRA
Gjat viteve t fundit, organizatat joqeveritare dhe qeveritare jan angazhuar n procesin
e vshtir t hartimit t dispozitave t obligueshme ligjore pr sigurimin e t drejtave t
grave, si dhe n projekte me vler t lart praktike pr realizimin e qllimeve t
standardeve t zhvilluara.
Tashm ka filluar procesi i interpretimit t instrumenteve ndrkombtare pr t drejtat e
njeriut nga nj aspekt m i madh i ndieshmris gjinore. Nj nga shembujt m t mir
sht mirtimi i Komentit t Prgjithshm 28, nga Komitetit i OKB-s pr t Drejtat e
Njeriut n mars t vitit 2000. Duke br Komiteti interpretimin e Nenit 3 t ICCPR-s
(Paktit Ndrkombtar pr t t Drejtat Civile dhe Politike) pr t drejtn e barabart t
burrave dhe grave n gzimin e t gjitha t drejtave civile dhe politike, ai rishikoi t
gjitha nenet e paktit prmes thjerrzs s ndieshmris gjinore.
M 1992, CLADEM-i s bashku me Komitetin Amerikano-Latin dhe Karaibik pr
Mbrojtjen e t Drejtave t Grave, duke prfshir organizata nga e gjith bota filloi nj
fushat, e cila rezultoi me draftimin e Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut me
Perspektiv Gjinore. Kjo Deklarat tani prdoret si deklarat paralele pr qllime
arsimuese. Qllimi i saj sht q grat, jo vetm t inkurajohen t msojn pr t drejtat e
njeriut, por q n kuadr t ksaj kornize dhe gjuhs s tyre ti inkuadrojn edhe prvojat
personale, krkesat si dhe dshirat e tyre.
Miratimi i Konvents Interamerikane pr Prandalimin, Dnimin dhe rrnjosjen e
Dhuns ndaj Grave, n vitin 1995 n Belm do Par t Brazilit, paraqet nj ndr
210
momentet m t rndsishme n histori t kushtimit t vmendjes ndaj t drejtave t

grave n kuadr t sistemit t drejtave t njeriut. Kjo Konvent sht prgatitur nga
Komisioni Interamerikan i Grave, gjat nj procesi pesvjear. Konventa sht miratuar
pothuaj n t gjitha vendet e rajonit dhe paraqet nj korniz politike dhe ligjore t nj
strategjie, e cila duke br t obligueshm implementimin e strategjive publike pr
parandalimin e dhuns dhe ndihmn e viktimave pr shtete, do t trajtoj problemin e
dhuns.
N kuadr t strukturs s Komisionit Afrikan pr t Drejtat e Njerzve

dhe Popujve, sht hartur nj Protokol Shtes pr t Drejtat e Grave si hap pozitiv
drejt leximit t Karts m nga nj prspektiv m e madhe e ndieshmris gjinore.
Sidoqoft, ajo ende nuk sht miratuar nga Unioni Afrikan (AU).
Prmes fillimit t Pasaports s Dinjitetit dhe serialit Grat mbajn Qiellin, Lvizja
Popullore pr Arsimim n t Drejtat e Njeriut (PDHRE) ka br nj kontribut t
rndsishm pr avancimin e t drejtave t grave. Pasaporta e Dinjitetit prmes shqyrtimit
global t 12 fushave kryesore t shqetsimit nga Platforma e Pekinit pr Veprim dhe duke
u bazuar n raporte t ekspertve, si dhe n informata t dors s par nga grat, krijon
nj raport mes obligimeve ligjore dhe realitet n shum shtete. Me prkrahjen e Institutit
t Vjens pr Zhvillim dhe Bashkpunim dhe Departamentit pr Zhvillim dhe
Bashkpunim t Ministris s Punve t Jashtme t Austris, n vitin 1999 me rastin e
festimit t 20 vjetorit t CEDAW-it, sht botuar manual tjertr N mesin e tregimeve
t tyre dhe realitetit ton, si pjes integrale e serialit t lartprmendur, grat mbajn
qiellin. Me kt kontribut t muar, Lvizja Popullore pr Arsimim mbi t Drejtat e
Njeriut, ofroi material t mueshm pr trajnimin e brezave t ardhshm t aktivistve pr
t drejtat e grave.
Organizata joqeveritare gjermane Terre des Femmes, gjat vitit 2000 organizoi nj
fushat kundr trafikimit t grave dhe prkrahu projektin Malinkowa t Minskut, nga
Bellorusia, i cili informon dhe ua trheq vrejtjen grave pr ekzistimin e krcnimit pr
tafikim, abuzim seksual dhe prostitucion t detyruar. Fushata e tyre e fundit prqendohet
n ndalimin e martesave t imponuara dhe luftimin e dhuns ndaj grave.
211
>>N kt ast t rndsishm dshiroj tu bj nderim grave t Takimit t Grave pr

Drejtsi Gjnore, t cilat kan msuar prvojn e grave q kan prjetuar luftn,
identifikuan strategjit pr trajtimin e dhuns dhe tejkaluan kundrshtimin e fuqishm t
shum prfaqsuesve gjat negociatave pr Gjykatn Ndrkombtare Penale (ICC) dhe
ia arritn t sigurojn q dhunimi, skllavrimi seksual, shtatzansia e detyruar dhe
format e tjera t dhuns seksuale t bazara n gjini, t prfshihen n statutin e ICC-s<<.
MARY ROBINSON, ISH-KOMESARE E LART E OKB-S PR T DREJTAT E
NJERIUT
2. TRENDET
Gjat dekads s fundit, OJQ-t e grave jan involvuar aktivisht n nj numr t
shtjeve t lidhura me t drejtat e njeriut dhe t drejtn humanitare. N Konferencn e
Roms t vitit 1998, gjat draftimit t Statutit t Gjykats Ndrkombtare Penale pr t
siguruar q draftuesit do ti merrnin seriozisht n konsiderim t drejtat e grave dhe do ti
inkorporonin ato n statut, n konferenc mori pjes edhe nj grup i grave. Grat kuptuan
se pa nj organizim t mir, shqetsimet e grave nuk do t promovoheshin dhe
mbroheshin n mnyr t drejt. Duke gjykuar nga Statuti i Roms, i cili ka hyr n fuqi
m 1 korrik 2002, ato patn sukses.
Statuti i Gjykats Ndrkombtare Penale i vitit 1998, paraqet nj etap t re historike
pr t drejtn ndrkombtare humanitare. Zhvillimet n hapsirat e Ish-Jugosllavis dhe
Ruands kan treguar se mbrojtja e grave dhe e t drejtave e tyre duhet t bhen pjes e
nj Gjykate Ndrkombtare Penale. Deri m 10 prill t vitit 2003, Statutin e Roms e
kan nnshkruar dhe i jan aderuar 139 shtete, deri sa 89 shtete tanim e kan ratifikuar.
Statuti i Roms pr her t par n histori prmend n form eksplicite krimet e
ndryshme q kryhen ndaj grave e q ndshkohen me statut. Pr shembull, Neni 7 (1)
thekson se dhunimi, skllavrimi seksual, prostitucioni dhe shtatzansia e detyruar,
sterilizimi i detyruar, ose fardo forme tjetr e dhuns seksuale t rrezikshmris s
krahasueshme, prbjn krimet kundr njerzimit. Pr m tepr, vmendje e veant u
sht kushtuar viktimave dhe dshmitarve. Neni 68 i Statutit, thekson se do t sigurohet
212
siguria, mirqenia fizike dhe psikike, dinjiteti dhe privatsia e viktimave dhe
dshmitarve dhe se organi gjyqsor mund t urdhroj zhvillimin e do pjese t
procedurs prmes kamerave, ose do t lejoj prezentimin e provave prmes mjeteve
elektronike dhe mjeteve t tjera t veanta. N veanti, kto masa duhet t aplikohen n
rastin e viktimave t dhuns sekuale, ose n rastet kur fmija sht ose viktim ose
dshmitar . . .kto masa mbrojtse jan gjithashtu rezultat i prvojs s fituar gjat
gjykimeve t mbajtura n Gjykatn Penale Ndrkombtare pr Jugosllavi (ICTY) ose
Gjykatn Penale Ndrkombtare pr Ruand (ICTR).
BURIMI: HTTP://WWW.ICCNOW.ORG
Lvizjet e grave kan arritur q gjithashtu me sukses t promovojn t drejtat e grave n
nivel kombtar. N Ugand, grat deputete lobuan pr nj ligj t ri mbi tokn, i cili do tu
lejonte grave t trashgojn tokn nga bashkshortt e tyre t vdekur. Zakonet e kan
ndaluar kt pr nj koh t gjat. Prfundimisht ato patn sukses, dhe tani shum gra e
kuptojn se kan t drejt pr tokn e cila u nevojitet pr t mbajtur veten. Ky sukses i
inkurajoi grat q t merren edhe me probleme t tjera t rndsishme, si sht ligji pr
Marrdhnie Familjare, i cili ka pr qllim t ndaloj disa dukuri si jan poligamia ose
rrahja e gruas.
BURIMI: HTTP://WWW.ONEWORLD.ORG/IPS/SEPT98/17_03_046.HTML
3. KRONOLOGJIA
1789
Deklarata pr t Drejtat e Gruas dhe Qytetares Femr nga Olimpe de Guzh

(Olympe de Gouges)
1888 Themelimi i Kshillit Ndrkombtar t Grave

1921 Konventa Ndrkombtare pr Ndalimin e Trafikimit t Grave dhe Fmijve dhe
Protokoli Shtes
1933 Konventa Ndrkombtare pr Ndalimin e Trafikimit t Grave t moshs madhore
1950 Konventa Ndrkombtare pr Ndalimin e Trafikimit t Personave dhe
Ekspolatimit t tjerve prmes Prostitucionit
1953 Konventa pr t Drejtat Politike t Grave
1957 Konventa pr Shtetsin e Grave t martuara
213
1962 Konventa pr Pajtim n Martes, Moshn Minimale pr Martes dhe Regjistrimin

e Martesave
1967 Deklarata pr Eliminimin e t gjitha Formave t Diskriminimit ndaj Grave
1975 Konferenca e par Botrore e Kombeve t Bashkura pr Grat (Meksiko Siti)
1976 Fillimi i Dekads s OKB-s pr Grat: Barazia, Zhvillimi dhe Paqja
1979 Konventa pr Eliminimin e t gjitha Formave t Diskriminimit ndaj Grave
(CEDAW)
1980 Konferenca e dyt Botrore e Kombeve t Bashkura pr Grat (Kopenhag)
1985 Konferenca e tret Botrore e Kombeve t Bashkura pr Grat (Nairobi)
1985 Miratimi i Strategjive t Nairobit t Parapara pr Avancimin e Grave deri n vitin
2000
1995 Konferenca e katrt Botrore e Kombeve t Bashkura pr Grat (Pekin)
1998 Statuti i Roms i Gjykats Ndrkombtare Penale
2000 Protokoli pr Parandalimin, Ndalimin dhe Dnimin e Trafikimit t Personave, n
veanti t Grave dhe Fmijve, si plotsim i Konvents s OKB-s kundr Krimit
t Organizuar Transnacional
2000 Takimi i 23 t Special i Asambles s Prgjithshme t OKB-s, Grat 2000:
Barazia Gjinore, Zhvillimi dhe Paqja n shekullin XXI
AKTIVITETI I: PARAFRAZIMI I CEDAW-IT
PJESA 1: HYRJE
Ky aktivitet ka qllim prmirsoj t kuptuarit e Konvents pr Eliminimin e t gjitha
Formave t Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW) dhe n veanti sht parapar pr laik
(jo avokat), t cilt nuk e njohin terminologjin juridike.
Forma e aktivitetit: ushtrim
Ngritja e vetdijes pr t drejtat e grave.
Familjarizimi me terminologjin juridike.

214
Shqyrtimi i qndrimeve t ndryshme pr t drejtat e grave.
Diskutimi pr instumentet ligjore q trajtojn t drejtat e grave.
Grupi i synuar: T rriturit e rinj dhe t rriturit

Kohzgjatja: afrsisht 60 minuta.
Matriali: Kopje t CEDAW-it, letr dhe lapsa.
Aftsit e prfshira:
Leximi dhe parafrazimi i terminologjis juridike, komunikimi, bashkpunimi dhe
vlersimi i qndrimeve t ndryshme.
Pas zhvillimit t nj prezantimi hyrs pr CEDAW-in, moderatori duhet ti lus
pjesmarrsit q t ndahen n 4-5 grupe. Secilit grup i caktohet nj pjes e caktuar e
CEDAW-it pr ta prkthyer n gjuhn e prditshme, pra LAIKE (JOLIGJORE).
Gjithashtu, sht e mundur q nj dispozit ose dispozitat e njjta tu caktohen t gjitha
grupeve, gj q do t bnte diskutimet e hollsishme m interesante, pasi q njerzit e
ndryshm mund ti shohin disa shprehje ndryshe nga tjert.
Pasi q rezultatet e prkthimit u paraqiten t gjithve, grupi duhet t shoh gjendjen n
vendin e tyre. Diskutimi i gjitha ose disa pyetjeve q pasojn, mund t jen t dobishme
pr vlersimin e asaj q far duhet t ndryshohet:
A prcaktohen t drejtat e grave ndaras prej t drejtave t njeriut n shoqrin tuaj? Si

bhet ky segregacion: me ligj? me zakone?
A sht i hapur segregacioni? Apo sht realitet jetsor pr t cilin nuk flet askush?
A i prfshin t gjitha grat? Nse jo, cilat gra jan m t prekurat?
Prshkruaj nj shembull konkret t segregacionit gjinor?
Si prgjigjen grat ndaj ktij segregacioni?
A ekzistojn t drejta t caktuara q burrat i gzojn pa problem, kurse grat duhet t

bjn prpjekje t veanta pr tiu njohur t drejtat e njjta?
215
A ekzistojn fusha t jets ku grat duhet t veprojn prmes ndrmjetsimit t

burrave? Cilat jan pengesat e autonomis s grave?
ka thot kushtetuta e vendit tuaj pr t drejtat e grave? A ka mospajtim mes realitetit

jetsor dhe parimeve t kushtetuts?
A dini pr ndonj rast konkret q sht duke u zhvilluar n gjyq lidhur me t drejtat e
grave? Pr ka bhet fjal? Cilat t drejta jan shkelur?
A kan n prgjithsi avokatt njohuri pr CEDAW-in dhe instrumentet e tjera ligjore

pr t drejtat e grave?
Kshilla praktike
Puna n grupe prej 4-5 prsonave, mundson diskutim m intensiv, kurse pjesmarrsve t
qet dhe t pasigurt u jep rast m t madh pr tu prfshir. Sidoqoft, rezultatet e puns
s grupit gjithmon duhet t prezantohen dhe diskutohen pran t gjithve, n mnyr q
t sigurohet niveli i njjt i njohuris pr t gjith pjesmarrsit.
Varsisht prej interesit t pjesmarrsve dhe tems s kursit, ky aktivitet mund t
zhvillohet me fardo lloj dokumenti ligjor.
PJESA IV: VAZHDMI
Nj vazhdimi i prshtatshm do t ishte organizimi i nj fushate pr t drejtat e grave.
T drejtat e ngjashme/ fushat e tjera t hulumtimit
T drejtat e njeriut, t drejtat e minoriteteve
AKTIVITETI II: GJUHA E SHENJAVE, E GRAVE DHE BURRAVE
PJESA I: HYRJE
Ajo q thuhet prbn 10% t porosis kurse mnyra se si thuhet 90%. Shum njerz
nuk jan t vetdijshm sa gjuha e shenjave ndikon n paraqitje dhe komunikim, ndrsa
edhe m pak jan t vetdijshm q grat dhe burrat veprojn ndryshe, jo vetm me fjal
por edhe me gjeste dhe lvizje.
Forma e aktivitetit: nj ushtrim/ luajtje e roleve
216

Sensibilizimi pr komunikim
Prkrahja e identifikimit t rasteve me veten
Kuptimi i roleve gjinore
Grupi i synuar: T rriturit e rinj dhe t rriturit; djemt dhe vajzat nga mosha 12 vjeare
Madhsia e grupit/organizimi shoqror: 20 25 njerz; puna n grupe t vogla dhe
ifte dhe puna e prbashkt
Kohzgjatja: afrsisht 60 minuta.
Prgatitja: Duhet pasur kujdes q pjesmarrsit t ken hapsir t mjaftueshme pr t
lvizur.
Aftsit e prfshira: Aftsi kreative, aktrim
Prshkrimi i aktivitetit/ Instuksionet
S pari, pjesmarrset femra msojn gjuhn e shenjave q sht tipike pr femra, pastaj
edhe meshkujt, gjuhn e shenjave tipike mashkullore. Kjo prfshin pozitat tipike gjat
ecjes, uljes ose gjat biseds me t tjert, gjat situatave t ndryshme. Pjesmarrsit nuk
duhet t flasin vetm pr gjuhn e shenjave, por t provojn edhe gjestikulacione dhe
pozicione t ndryshme.
M pas, moderatori duhet tiu tregoj pjesmarrsve sjelljet specifike gjinore dhe gjuhn
e shenjave gjat situatave t ndryshme (p.sh. me vizatime ose fotografi). Pjesmarrsit
duhet t mundohen t imitojn pozicionet e paraqitura dhe t mendojn se si ndihen gjat
pozicionit t caktuar.
Pas ktij ushtrimi fillestar, grupi duhet t ndahet n ifte, preferohet n ifte t prziera
dhe t prpunojn njrn nga skenat e dhna m posht, q pastaj i prezantohen grupit:
Babai sht hidhruar n vajzn e cila sht kthyer von n shtpi.
Nj djal i ri mundohet t hyj n bised me nj grua n rrug.
Nj vajz e re n nj kompani e lut nj koleg mashkull pr ndihm, pasi q ajo nuk di

shum pr kompanin.
217
Nj ift i ri ha dark n restorant. Ata bjn pagesn dhe shkojn.
Kto shfaqje t vogla duhet t bhen para audiencs. Pastaj, nj diskutim i mundshm
mund t bhet pr efektin e gjuhs s shenjave, p.sh. si reagon shoqria kur nj burr
fillon t sillet si nj femr dhe e kundrta.
Kshilla praktike
Do t ishte prvoj shum interesante pr pjesmarrsit ti ndrrojn rolet femr/mashkull,
por kjo me siguri do t shkkatonte shum vshtir pr pjesmarrsit q vijn nga kulturat
ku rolet e gjinive jan shum strikte dhe dallojn shum mes vete. Pra, mbetet pr
moderatorin t vendos se ka mund t pres, pa hasur n rrezikun e rebelimit.
PJESA IV: VAZHDIMI
Nj vazhdmi i prshtatshm do t ishte pr shembull analizimi i sjelljes s grave dhe
burrave n nj debat ose film artistik.
T drejtat e ngjashme/ fushat e tjera t hulumtitmit
T drejtat e njeriut n prgjithsi, t drejtat e minoriteteve
BIBLIOGRAFIA
Abiella, Rosalie. 1987. The Evolutionary Nature of Equality. in: Mahoney, Kathleen and
Sheilah Martin. Equality and Judicial Neutrality. Toronto: Carswell.
Achieng, Judith. 1998. RIGHTS-UGANDA: Women benefit from new Land Legislation.
available online at: http://www.oneworld.org/ips2/sept98/17_03_045.html
Amnesty Interational Australia. Defending womens rights. Nigeria: Condemnation of
the death penalty. Concerns on the implementation of new Sharia-based penal codes.
available online at: http://www.amnesty.org.au/women/action-ltter09.html
Amnesty International. Female Gender Mutiliation A Human Rights Information
Pack. available online at: http://www.amnesty.org/ailib/intcam/femgen/fgm1.htm
Another girl chiled killed in Tamil Nadu. available online at:
http://www.newsarchives.indiainfo.com/2000/12/17/17female.html
218
Benedek, Wolfgang and Gerd Oberleitner, Esther Kisaakye(eds.). 2002. Human

Rights of Women: International Instruments and African Experinces. London: Zed Books.
Boletn Red Feminista Latinoamerica y del Caribe contra la violencia domestica y sexual.
Isis, No.20. July/Septemer 1998.
Bravo, Rosa. 1998. Pobreza por razones de Gnero y Pobreza, Nuevas dimensiones.
Santiago de Chile: Editores Isis.
Cook, Rebeca. 1994. State Accauntability under omens Convention. in: Human Rights
of Women. University of Pennsylvania.
ECLAC Women and Development Unit. 2000. The challenge of gender equity and
human rights on the threshold of the tenty-first century. Santiago.
Emily Davison. Available online at: http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/Wdavison.htm
Falcn O`Neil, Lidia. 1999. Historia de los Derechos de las Mujeres. La construccin
del Sujeto Politico. Seminario Internacional de Derechos Humanos. Movimiento
Manuela Ramos. Lima.
Inter-American Commission on Human Rights Organization of American States.
Report No.54/01, Case 12.051, Maria da Penha Maia Fernandes Brazil, 16 April 2001.
available online at:
http://www.cidh.oas.org/annualrep/2000eng/ChapterIII/Merits/Brazil12.051.htm
International Center for Research on Women. 1988. Information Bulletin: After the
Peace: Women in Post-Conflict Reconstruction. available online at:
http://www.icrw.org/docs/postconflictinfobulletin.pdf
Kamat, Jyostna. The tradition of Sati in India. available online at:
http://www.kamat.com/kalranga/hindu/sati.htm
219
Karam, Azza. 1998. Beyond Token Representation, in: Women in Parliament: Beyond
Numbers. available online on: http://www.idea.int/omen/parl/toc.htm
Koenig. Shulamith. 1998. Embracing Women as Full Owners of Human Rights, in:
Haxton, Eva and Claes Olsson (eds.), Gender Focus on the WTO. Uppsala: ICDA.
Moller Okin, Susan. 1998. Justice, Gender and the family, New York: Basic Books.
Neuhold, Brita and Brigit Henkl. 2000. Womens Rights Human Rights: From
Dream to Reality. Vienna: Austria Service for Development Co-Operation.
NGO Committee on UNICEF. Factsheet: Girl Child Health Issues. available online at:
http://www.girlrights.org/factsheet/health.pdf
NGO Committee on UNICEF. Factsheet: Girl Child Health Issues. available online at:
http://www.girlrights.org/factsheet/hivfactsheet.pdf
Niarchos, Catherine M. 1995. Women, War, and Rape: Challenges Facing The
International Tribunal for the Former Yugoslavia. Human Rights Quarterly 7.4 (1995)
649-690. available online at:
http://muse.jhu.edu/demo/human_rights_quarterly/17.4naiarchos.html#Rape
Pandjiarjian, Valeria. 2003. Investigating and Analyzing a Strategy, in: Women, Law
and Development International. Sa Paulo: Cladem Brazil.
Peoples Decade for Human Rights Education. 2002. Women Hold up the Sky. New
York.
Peoples Decade for Human Rights Education. 1999. Between their Stories and our
Realities. New York.
Power, Carla. 2002. The Shackles of Freedom. The end of communism as supposed to
make life better for women. Has it? Newsweek International, 18 March 2002. available
online at: http://www.cdi.org/russia/johnson/6142-2.cfm
220
Reimann, Erich. 1996. German Breaks Up Sex Slave Ring, Associated Press, 13
December 1996. available online at: http://www.catwinternational.org/fb/Germany.html
Resolution A/Res/48/104, 20 December 1993. Declaration on the Elimination of
Violence against Women.
Seifer, Ruth. 1996. The Second Front: The Logic of Sexual Violence in Wars in:
Womens Studies International Forum 19 (1/2) 1996, 35-43.
Shanti, Dairian. 1998. Equality and the Structures of Discrimination. in: Yaeli, Danieli
and Elsa Stamatopoulou, Clarence Dias (eds.). New York.
Shiva, Vandana. 1998. Monocultures, Monopolies, Mythsand the Masculinisation of
Agriculture, http://gos.sbc.edu/s/shiva2html
The Prosecutor vs. Jean-Paul Akayesu. ICTR-96-4, 2 September 1998.
The Vienna Declaration and Programme of Action. 1993.
Torrevillas, Domini M. 2002. Why I am for House Bill 4110, The Philippine Star,
August 29, 2002. available online at:
http://www.remedios.com.ph/fhtml/mk4q2002_wiaf.htm
United Nations. 2001. Multilateral Treaty Frameork: An Invitation to Universal
Participation, Focus 2001: Rights of Women and Children.
United Nations. 2000. Women, Peace and Security, Study submited by the SecretaryGeneral pursuant to Security Council resolution 1325 (2000).
INFORMATA PLOTSUESE
Campaign for a Latin American and Caribbean Convention in Sexual Rights and
Reproductive Rights: www.convencion.org.uy
CLADEM Latin American and Caribbean Committee for the Defense of Women
Rights: www.cladem.org (in English, Portuguese and Spanish).
221
Economic Commission for Latin America and the Caribbean: http://www.eclac.org

International Council of Women: http://www.icw-cif.org
Terre des Femmes Menschenrechte fr die Frau e.V.:
http://www.terresdesfemese.de
Organization of American States: http://www.oas.org
Peoples Movement for Human Rights Education: http://www.pdhre.org
RSMLAC Latin American Womens Health Network: http://rsmlac.org
United Nations: Commission on the Status of Women:
http://www.undp.org/fwcw/csw
United Nations: Committee on the Elimination od Discrimination against Women:
http://www.un.org/DPCSD/daw/cedaw
United Nations: Division for the Advancement of Women:
http://www.un.org/DPCSD/daw
SUNDIMI I LIGJIT DHE GJYKIMI I DREJT
SUNDIMI I LIGJIT N SHOQRIT DEMOKRATIKE
GJYKIMI I DREJT ELEMENT THEMELOR I SUNDIMIT T LIGJIT
ELEMENTET E GJYKIMIT T DREJT
>>Sundimi i ligjit sht m shum se vetm prdorimi formal i instrumenteve ligjore gjithashtu sht sundim i drejtsis dhe mbrojtje e t gjith antarve nga prdorimi i
teprt i dhuns shtetore.<<
KOMISIONI NDRKOMBTAR I JURISTVE
TREGIMI ILUSTRUES
N mngjesin e hershm t 16 dhjetorit 1988, Z.A ishte arrestuar n shtpin e tij pr
tentim sulmi me bomb ndaj personelit ushtarak, sipas Kapitullit 12 t Ligjit Britanik pr
Parandalimin e Terrorizmit. Z.A u drgua n stacionin policor n Kastelreg
(Castlereagh). Ai tregon se menjher pas arritjes ka krkuar ta shoh avokatin e tij. Nj
222
gj e till i sht mohuar Z. A. Arrestimi i Z.A ishte br n pajtim me Urdhrin pr

Prova Penale t vitit 1988. Z.A, duke qen i panjohur me kt ligj t ri, krkoi prsri t
konsultohet me mbrojtsin e tij dhe kjo krkes iu refuzua. Gjat asaj dite, Z.A ishte
marr pes her n pyetje nga dy ekipe t prbra me nga dy detektiv. Hern e fundit u
intervistua n mesnat.
M 17 dhjetor t vitit 1988, Z.A u ankua te nj mjek pr keqtrajtimin q i ishte br gjat
dy intervistave nga dita e kaluar. Mjeku mori shnime n fletoren e tij lidhur me
pretendimet e Z.A, se gjat intervists s dyt dhe t tret, ai ishte rrahur vazhdimisht me
shuplaka dhe ishte goditur mbas koks, si dhe ishte goditur disa her n stomak.
Pastaj, intervista e gjasht, e shtat dhe e tet me Z.A ishin zhvilluar gjithashtu at dit.
Gjat intervists s gjasht Z.A ndrpreu heshtjen e tij dhe ofroi prgjigje t detajuara
lidhur me pyetjet e shumta, me rast pranoi edhe pjesmarrjen e tij n organizimin dhe
planifikimin e sulmit me bomb. Gjat intervists s shtat, Z.A nnshkruajti nj
deklarat t gjat, n t ciln n mnyr mjaft t detajuar prshkruhej involvimi i tij n
komplotin e vnies dhe shprthimit t bombs.
Me 18 dhjetor 1988, Z.A iu lejua t konsultohet me avokatin e tij, me rast ai mori
shnime pr pretendimet e Z.A lidhur me keqtrajtimin e tij. Avokati vendosi q t mos ia
paraqet kto ankesa policis.
Me 19 dhjetor 1988, Z.A s bashku me t tjert u akuzua nga Gjykata e magjistratit t
Belfastit, pr komplot n shkaktimin e eksplodimit, posedim t qllimshm t eksplozivit,
komplot pr vrasje, si dhe antarsim n Ushtrin Republikane t Irlands (Irish
Republican Army IRA).
Me 17 dhjetor 1990, n Gjykatn mbretrore t Belfastit filloi gjykimi ndaj Z.A dhe t
bashkakuzuarve t tjer, nga nj gjyqtar i vetm dhe pa juri. Z.A u deklarua i pafajshm.
Prokuroria e bazonte rastin n pranimin e Z.A q kishte br gjat intervists, e sidomos
n deklaratn e nnshkruar nga ai. Z.A nuk kishte dhn ndonj prov tjetr n vijim t
gjykimit. Sidoqoft, gjyqtari dnoi Z.A me njzet vjet burgim.
223
(Gjykata Evropiane pr t Drejtat e Njeriut (ECHR) e vendosi kt rast m 6 qershor t

vitit 2000. ECHR-ja vendosi se gjat gjykimit ishte shkelur e drejta pr gjykim t drejt,
ashtu si parashihet me Nenin 6 t Konvnets Evropiane pr t Drejtat e Njeriut.)
BURIMI: MARR NGA RASTI MAGEE V. THE UNITED KINGDOM, ECHR, 6
QERSHOR 2000; GJINDET N:
HTTP://HUDOC.ECHR.COE.INT/HUDOC2DOC2/HEJUD/200207/MAGEE.BTJ.DOC
PYETJET PR DISKUTIM
1. Cilat arsye mendoni se ekzistonin pr nj trajtim t till t Z.A? Cilat t drejta jan
shkelur n kt rast?
2. ka mendoni se duhet br pr t parandaluar veprimet e tilla?
3. A keni njohuri pr sistemet mbrojtse t cilat tashm ekzistojn?
1. HYRJE
Paramendojeni veten t ulur n salln e gjyqit dhe duke mos ditur arsyen pse ndodheni
aty. Kur gjyqtari fillon t lexoj me z akuzn ndaj jush, bheni edhe m konfuz, pasi q
krimi pr t cilin akuzoheni nuk ishte konsideruar kurr nuk m par i ndaluar me ligj,
dhe nuk gjendet si i till edhe n legjislacionin aktual. Askush nuk u prgjigjet pyetjeve
tuaja, ndiheni plotsisht t paaft pr tu mbrojtur dhe madje nuk keni qasje n avokat
mbrojts. Ndrkaq, bhet edhe m keq kur fillon dgjimi i dshmitarve dhe ju e shihni
se s paku njri nga ata nuk e flet gjuhn t ciln ju e kuptoni, kurse aty nuk ka prkthyes.
Gjat gjykimit, nga gjyqtari msoni se kjo ishte seanca e dyt me radh dhe se e para
ishte mbajtur pa prezencn tnde. Dhe, deri sa gjykimi vazhdon, gjithnj e m shum
bhet e qart se t gjith jan t bindur n fajsin tnde dhe se n realitet e vetmja
dilem sht se far do t jet dnimi . . .
Ky shembull tregon ka mund t ndodh kur shkilen t drejtat pr gjykim t drejt. E
drejta pr gjykim t drejt, e cila njihet gjithashtu si udhheqje e drejt e drejtsis,
paraqet gurthemelin e nj shoqrie demokratike drejt zbatimit t sundimit t ligjit.
224
Sundimi i Ligjit
Sundimi i ligjit prek fusha t ndryshme t politikave dhe n vete prfshin shtje politike,
kushtetuese, ligjore, si dhe shtje t t drejtave t njeriut. do shoqri demokratike q
synon nxitjen dhe promovimin e t drejtave t njeriut, si parim fundamental duhet ta
njoh supremacin e ligjit.
Moduli pr Demokracin.
Edhe pse sundimi i ligjit sht gurthemel i shoqris demokratike, nuk ekziston nj
koncensus i plot mbi t at se cilat jan t gjitha elementet e tij prbrse. Sidoqoft, m
se kontravers duket fakti se, qytetart mbrohen nga veprimet arbitrare t autoriteve
publike, vetm ather kur t drejtat e tyre jan t parapara me ligj. Ky ligj duhet ti bhet
publikut i njohur, t aplikohet njsoj pr t gjith dhe t zbatohet n mnyr efektive.
sht evidente se ushtrimi i pushtetit shtetror duhet t bazohet n ligje t cilat jan
nxjerr n pajtim me kushtetutn dhe kan pr qllim sigurimi e liris, drejtsis dhe
siguris juridike.
Konferenca Botrore pr t Drejtat e Njeriut n Vjen, e vitit 1993, riafirmoi lidhjen e
pandashme mes parimit t sundimit t ligjit, mbrojtjes dhe promovimit t t drejtave t
njeriut. Gjat konferencs u pranua se mungesa e sundimit t ligjit sht nj nga pengesat
m t mdha pr implementimin e t drejtave t njeriut. Sundimi i ligjit siguron bazn pr
menaxhim t drejt mes dhe ndr popuj dhe n kt mnyr, prkrah diversitetin.
Sundimi i ligjit sht shtyll e procesit demokratik. Gjithashtu, sundimi i ligjit siguron
prgjegjsin dhe kontrollin ligjor ndaj udhheqsve.
>> Prcaktimi im n punn time pr sundimin e ligjit si nj tem e gjithanshme nuk sht
aspak pr shkak t universalitetit t saj. Ajo sht po ashtu baza m e fuqishme e
siguris<<
SERGIO VIEIRA DE MELLO, KOMESAR I OKB-s PR T DREJTAT E
NJERIUT, 2003
Zhvillimi historik i sundimit t ligjit
225
Parimi i sundimit t ligjit i ka rrnjt e tij qysh n Anglin mesjetare. Q n vitin 1066,
Uilliam Pushtuesi (William the Conqueror) kishte vendosur nj pushtet qendror. Edhe pse
mbreti e vuri n jet pushtetin qendror qeveritar, legjislativ dhe gjyqsor, ai vetvetiu nuk
qndroi mbi ligjin ishte ligji ai q e bri at mbret. Nga kuptimi i till, gjykatat e s
drejts zakonore dhe parlamenti s bashku me feudalt, forcuan ndikimin e tyre n
sistemin vendor, duke ndrtuar kshtu monarkin e par parlamentare n Evrop. Bazat e
zhvillimit t sundimit t ligjit ishin, Magna Charta Libertatum (1215) e cila u ofronte
feudalve disa t drejta dhe Habeas Corpus Act (1679) i cili u jepte njerzve n arrest t
drejtn e pamohueshme pr tu njoftuar pr arsyet e kufizimit t liris s tyre.
N kontinentin e Evrops, parimi i sundimit t ligjit e fitoi rndsin e tij kundr
prejardhjes s revolucioneve popullore gjat shekullit XVII dhe XVIII. Sot, parimi i
sundimit t ligjit sht parim baz i institucioneve vendore dhe regjionale n gjith botn.
Gjykimi i drejt si element kryesor i sundimi t ligjit
Sundimi i ligjit, n radh t par do t thot ekzistimi i ligjeve t njohura pr popullin dhe
ekzistimi i ligjeve jodiskriminuese. Vetm ekzistimi i thjesht i tyre nuk do t thot asgj,
nse ato ligje nuk zbatohen. Prandaj, shteti duhet t krijoj institucione q e mbikqyrin
sistemin ligjor, duke prfshir gjykata, prokuror dhe polici. Ashtu si parashihet me
konventa universale dhe regjionae pr t drejtat e njeriut, si jan Pakti Ndrkombtar pr
t Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR), Konventa Evropiane pr t Drejtat e Njeriut,
Konventa Amerikane pr t Drejtat e Njeriut dhe Karta Afrikane pr t Drejtat e Njeriut
dhe t Popujve, kto institucione vetvetiu jan t lidhura pr t garantuar t drejtat e
njeriut.
Me rndsi sht t theksohet se, ICCPR bn nj referim t posam t t miturve.
ICCPR-ja potencon se n rastin e t miturve, procedura duhet t marr parasysh moshn e
t miturve dhe vullnetin pr ta prkrahur rehabilitmin e tyre. Kjo nnkupton se shteti
duhet t hartoj legjislacionin pr shtjet relevante, si jan mosha minimale n t ciln
mund t akuzohet i mituri pr vepr penale, moshn maksimale deri n t ciln nj person
mund t konsiderohet i mitur, ekzistimin e procedurave dhe gjyqeve t veanta, ligje pr
zhvillimin e procedurs ndaj t miturve dhe q gjitha kto dispozita ligjore pr t miturit
duhet t marrin n konsiderat vullnetin pr t prkrahur rehabilitimin e tyre.
226
Gjat vers dhe vjeshts s vitit 2002, nj seri e vrasjeve ka terrorizuar Uashington DC.
Brenda nj muaji, dhjet njerz u vran dhe tre t tjer u plagosn pa asnj arsye nga nj
snajperist. Me 24 tetor, policia arrestoi dy njerz: 42 vjearin Xhon Allen Muhamed
(John Allen Muhammad) dhe shoqruesin e tij 17 vjear Xhon Li Mallvo (John Lee
Malvo). Ky i dyti, edhe pse i mitur, tani sht duke u ndeshur me procedur gjyqsore n
Virxhinia, dhe mund t dnohet edhe me vdekje. Ky rast ka nxitur debat publik n SHBA,
nse sht e justifikueshme t shqiptohet dnimit me vdekje ndaj nj 17 vjeari.
Sundimi i ligjit, gjykimi i drejt dhe siguria njerzore
Siguria njerzore nuk mund t realizohet pa sundimin e ligjit dhe pa gjykimin e drejt.
Parimi i sundimit t ligjit dhe i gjykimit t drejt, i kontribuon siguris personale t
njeriut, ashtu si garantojn se askush nuk do t persekutohet ose arrestohet n mnyr
arbitrare, gjithkush ka t drejt pr dgjim t drejt dhe gjyqtar t pavarur e t paanshm.
Procedurat e rregullta gjyqsore sjellin drejtsin dhe besimin e qytetarve brenda nj
jurisdiksioni t caktuar.
Pr m tepr, nj sistem gjyqsor i fort ndihmon t mbaj krimin dhe korrupsionit n
nivele t ulta dhe, n kt mnyr, i kontribuon liris nga frika. N situata t paslufts si
p.sh. ajo Bosnj dhe Hercegovins, sht e rndsishme n veanti t rivendoset sundimi
i ligjit dhe i s drejts pr gjykim t drejt, me qllim q t prmirsohet siguria njerzore
prmes siguris ligjore, administrimit t gjyqsis dhe qeverisjes s mir. Kto jan mjete
me an t s cilave qytetart kthejn besimin ndaj shtetit dhe autoriteteve t tij.
Sa i prket mirbesimit ekonomik dhe zhvillimit, sigurimi i investimeve varet fuqishm
nga administrata funksionale dhe sistemi gjyqsor. Prandaj, rritja ekonomike dhe
mirqenia sociale, si jan siguria sociale dhe ajo ekonomike, t cilat korrespondojn me
lirin nga skamja, gjithashtu jan t varura nga sundimi i ligjit dhe nga gjykimi i drejt.
2. DEFINIMI DHE PRSHKRIMI I GJYKIMIT T DREJT
ka sht gjykimi i drejt? E drejta pr nj gjykim t drejt lidhet me
administrimin e gjyqsis pr t dy llojet e konteksteve, ato civile dhe penale. Fillimisht
227
sht e rndsishme t kuptohet se administrimi i gjyqsis ka dy aspekte, at

institucional (p.sh pavarsia dhe paanshmria e organeve gjyqsore) dhe procedural (p.sh.
rregullsia e dgjimit). Parimi i gjykimit t drejt prkrah nj seri t t drejtave
individuale, duke siguruar kshtu administrimin e mir t gjyqsis q nga momenti i
dyshimit deri tek ekzekutimi i dnimit.
Standardet minimale t t drejtave t akuzuarit jan:
1. T gjith personat jan t barabart para gjykatave dhe organeve gjysore, dhe t gjith
kan t drejtn e barazis s plot n garancit minimale pr gjykim t drejt;
2. donjri ka t drejtn e qasjes s lir ndaj masve gjyqsore t drejta dhe efektive;
3. Organi gjyqsor t jet i plot, pavarur, paanshm dhe i themeluar n baz t ligjit;
4. donjri ka t drejtn e dgjimit t drejt dhe publik; prandaj, publiku mund t
prjashtohet vetm n rastet specifike;
5. do person i akuzuar pr nj vepr penale ka t drejt t konsiderohet i pafajshm deri
sa fajsia e tij provohet ligjrisht;
6. donjri ka t drejt t gjykohet pa vones t tepruar;
7. dokush ka t drejt t gjykohet n pranin e vet. I akuzuari ka t drejt t mbrohet
vet ose t ket ndihmn e nj mbrojtsi t zgjedhur prej tij; n qoft se nuk ka
mbrojtje ai duhet t informohet pr kt t drejt, kurdoher q e krkon interesi i
drejtsis, atij duhet ti caktohet nj mbrojtje detyrimisht pa shpenzime nse ai nuk ka
mjete pr ta paguar;
8. I akuzuari ka t drejt t pyes ose t krkoj t merren n pyetje dshmitart e akuzs
dhe t marr pjes dhe t ekzaminoj dshmitart nn emrin e tij.;
9. I akuzuari ka t drejt t ket ndihmn falas t nj prkthyesi, n qoft se nuk e kupton
ose nuk e flet gjuhn q prdoret n gjyq;
10. Askush nuk mund t dnohet pr veprime ose mosveprime t cilat nuk prbjn
shkelje sipas t drejts kombtare ose ndrkombtare n kohn kur jan kryer. Nuk
mundet t jepet nj dnim m i rnd se ai q mund t zbatohej n kohn kur sht
kryer shkelja penale.
Dispozitat ndrkombtare, sikurse Neni 14 i Paktit Ndrkombtar pr t Drejtat Civile
dhe Politike pr t drejtn n gjykim t drejt, aplikohen n gjitha gjykatat dhe organet
228
tjera gjyqsore, pa marr parasysh se a jan ato t rregullta ose t specializuara. N

shum shtete ekzistojn gjykata ushtarake ose t veanta, t cilat gjykojn edhe civilt
e thjesht. Shpesh, si arsyetim pr themelimin e gjykatave t tilla sht mundsimi i
aplikimit t procedurave t veanta, q nuk jan n pajtim me standardet normale t
drejtsis. Deri sa Pakti nuk ndalon ekzistimin e kategoris s gjykatave t tilla,
megjithat, sipas kushteve q i ka prcaktuar, n mnyr t qart thekson se gjykimi i
civilve n gjykata t tilla duhet bhet vetm prjashtimisht dhe vetm nn kushte t cilat
garantojn n trsi masat e theksuara n Nenin 14.
Dispozitat pr Gjykim t Drejt
1948 Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut, Neni 11
1950 Konventa Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, Neni 6
1966 Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Poltike, Neni 14
1969 Konventa Amerikane pr t Drejtat e Njeriut
1985 Parimet Themelore t OKB-s pr Gjyqsi t Pavarur,
1985 Rregullat Standarde Minimale t OKB-s pr Administrim t Gjyqsis s t

Miturve
1986 Karta Afrikane pr t Drejtat e Njeriut dhe Popujve, Neni 7
1990 Parimet Themelore t OKB-s pr Rolin e Avokatve
1990 Udhzimet e OKB-s pr Rolin e Prokurorve

Barazia para Ligjit dhe para Gjykats
Garantimi i barazis sht nj ndr parimet kryesore t syndimit t ligjit. Kjo ndalon
ligjet e karakterit diskriminues dhe prfshin t drejtn pr qasje t barabart ndaj
gjykatave dhe t drejtn pr trajtim t barabart nga gjykat. Aspekti m i rndsishm
praktik i ktij parimi sht barazia e armve, q prfshin iden se secila pal n
procedur duhet t ket mundsi t barabarta pr t prezantuar rastin dhe se asnjra pal
nuk duhet t gzoj ndonj prparsi substanciale ndaj kundrshtarit t vet.
Nj aspekt tjetr i trajtimit t barabart nga gjykata, sht ai se do i akuzuar ka t drejt
t trajtohet n mnyr t barabart dhe pa kurfar diskriminimi si t gjith t akuzuarit e
tjer. Sidoqoft, n kt kontekst duhet kujtuar se trajtimi i barabart nuk do t thot
229
trajtim identik. Do t thot se kur rrethanat objektive jan t ngjashme, trajtimi nga ana e
sistemit administrativ dhe gjyqsor duhet t jet i ngjashm, por kur faktet jan t
ndryshme, ather parimi i barazis krkon trajtim tjetr.
Qasja n mjete gjyqsore efektive dhe t drejta
Standardet e gjykimit t drejt prfshijn nj numr t elementeve q prbjn
administrimin e drejt t gjyqsis. Kto elemente deri n nj mas mund t shihen si
prkufizime t karakteristikave t prgjithshme t institucioneve gjyqsore dhe si skicime
t parametrave t gjer, prmes t cilve n fund mund t gjykohet mbi rregullsit e
procedurave. Sidoqoft, para se t arrihet deri n pikn ku mund t bhen vlersime t
tilla, individit duhet ti oforhet mundsia q t dgjohet rasti i tij ose i saj.
Nj parim tjetr i rndsishm i sundimit t ligjit n rastet kur kemi pretendim pr
shkeljen e t drejts pr qasje t njjt ndaj gjykats, sht se shteti nuk mund t kufizoj
ose eliminoj shqyrtimin gjyqsor n fusha t caktuara, ose ndaj nj klase t caktuar t
individve.
Qasja e lir ndaj gjykatave nuk duhet t garantohet vetm n kontekst t proceseve civile.
Kjo sht po aq e rndsishme edhe pr zhvillimin e rregullt t rasteve penale, pasi q
ofron mbrojtje kundr dnimeve q nuk prmbush kriteret pr zhvillim t gjykimit t
drejt nga trupi gjyqsor.
Pavarsia dhe paanshmria
Roli i gjykatave t pavarura dhe t paanshme sht nj nga elementet themelore t
funksionimit t sundimit t ligjit n kuadr t nj sistemi juridik. Sipas parimit t ndarjes
s pushteteve, pushteti gjyqsor duhet t jet plotsisht i ndar nga pushteti legjislativ dhe
ekzekutiv.
N vitin 2001, Amnesty International raportoi pr nj rast n Egjipt, ku 94 civil ishin
gjykuar nga nj gjykat ushtarake, pr shkak t pretendimit pr ekzistimin e lidhjes s
tyre me nj grup t armatosur islamist. Ata ishin torturuar dhe ishin mbajtur n burg t
mbyllur, pa mundsi komunikimi me t tjert. Pr m tepr, atyre u ishte kufizuar edhe e
230
drejta e gjykimit t drejt, pasi q nuk ishte siguruar paanshmria dhe pavarsia e
gjykatave ushtarake nga ekzekutivi.
Pvarsia e gjyqtarve sht nj nga shtyllat e gjyqsis s pavarur. Nse gjyqtart mund
t shkarkohen n do moment nga qeveria ose autoritetet e tjera, ather nuk mund t
sigurohet pavarsia e tyre institucionale. Pr m tepr, nse edhe vet gjyqet ose gjyqtart
jan nn kontrollin ose influencn e entiteteve jogjyqsore, ather nuk mund t sigurohet
kurfar gjykimi i drejt. Shembuj t kontrolleve t tilla jan: kushtet e pagess s
gjyqtarve, mundsia e degve t tjera t pushtetit pr tu dhn instruksione gjykatave,
ose krcnimet pr transferin e gjyqtarve n pozita t tjera, nse vendimet e tyre nuk
jan n pajtim me instruksionet dhe t priturat e caktuara.
Vendimet e gjykats nuk mund t ndrrohen nga autoritetet jogjyqsore, prve n rastet
kur me kushtetut njihet e drejta e amnestis, q zakonisht dhurohet nga kryetari i shtetit.
Normat pr gjykim t drejt nuk krkojn ndonj struktur t veant t prbrjes s
trupit gjykues, i cili mund t prbhet vetm nga gjyqtar profesional, nga panele t
kombinuara t gjyqtarve profesional dhe atyre laik, ose kombinime t tjera. Sidoqoft,
ekzistojn standarde ndkombtare pr pavarsin e gjyqsis, t cilat gjithashtu
prfshijn edhe dispozita pr emrimin e gjyqtarve. N ann tjetr, asnj instrument
ndrkombtar nuk krkon gjykim me juri. Sidoqoft, n ato vende t cilat aplikojn
sistemin e gjykimit me juri, krkesat e pavarsis dhe paanshmris, gjithashtu, aplikohen
edhe pr jurit.
Dgjimi publik
Me qllim q t nxitet besimi ndaj administrats s gjyqsis dhe t sigurohet dgjimi i
drejt i palve, procedurat duhet t jen t hapura pr publikun e gjer. Sipas maksims
s njohur e cila thot se drejtsia jo vetm q duhet t bhet, por duhet t shihet se si
bhet, publiku ka t drejt t dij se si bhet drejtsia dhe far vendimesh merren.
Dgjimi publik, nnkupton dgjimet e prezantimeve gojore pr bazat e rastit, t cilat
duhet t jen publike dhe t cilat mund ti prcjell publiku, dhe shtypi. Pr kt arsye,
gjykatat duhet ta bjn publike kohn dhe vendin e dgjimeve t prezantimeve gojore.
Parimi i publicitetit duhet t respektohet n trsi, prve nse ekziston ndonj arsye q
lejon prjashtimin e publikut.
231
Arsyet pr kufizime jan theksuar n vet instrumentet ndrkombtare, dhe mund t jen,
morali (p.sh. dgjimi q ka t bj me veprat seksuale), rendi publik (kryesisht n dhomat
e gjykatave) dhe siguria kombtare n shoqrit demokratike, ose kur kt e krkon
interesi jetsor i palve, si dhe n rrethana t posame, ku publiciteti mund t krcnoj
nxjerrjen e nj aktgjykimi t drej dhe adekuat.
Sidoqoft, edhe n ato raste kur publiku sht prjashtuar nga gjykimi, prve n disa
raste t prjashtimit strikt, si jan interesat e t miturve ose marrdhniet familjare,
aktgjykimi duhet t bhet publik.
E drejta e prezumimit t pafajsis
E drejta pr tu prezumuar i pafajshm do t thot se secili i akuzuar pr nj vepr penale
ka t drejt t prezumohet i pafajshm dhe duhet t trajtohet si i pafajshm deri, dhe
vetm ather, kur n baz t ligjit dhe n gjykim t drejt, provohet se ai, ose ajo sht
fajtor. Ky parim aplikohet ndaj personave q nga momenti i dyshimit dhe prfundon pas
ankess s fundit, ather kur aktgjykimi bhet i plotfuqishm. Kshtu q, n rastet
penale, prokuroria duhet ta vrtetoj fajsin e personit t akuzuar dhe i akuzuari nuk bn
t shpallet fajtor edhe nse n kto raste ekziston dyshim i bazuar.
E drejta e prezumimit t pafajsis krkon nga gjyqtart dhe jurit t prmbahen nga
paragjykimi i fardo rasti. Kjo, gjithashtu, aplikohet ndaj zyrtarve t tjer publik t cilt
jan pjes e procedurs. Sidoqoft, duhet pasur parasysh se prderisa nuk deklarohet se
nj person sht fajtor, nuk sht shkelje e ksaj t drejte kur autoritetet informojn
publikun pr zhvillimin e hetimeve dhe me kt rast tregojn emrin e atij personi.
E drejta pr t heshtur ose e drejta pr t mos u detyruar pr t dshmuar kundr vetes ose
pranim t fajsis, gjithashtu bjn pjes n kuadr t parimit pr t drejtn e prezumimit
t pafajsis. E drejta pr t heshtur, gjithashtu, krkon q para se t zhvillohen hetimet
nga ana e prokurorit, qetsia t mos merret n konsiderim gjat prcaktimit t fajsis ose
pafajsis. E drejta pr t mos u detyruar pr dshmim kundr vetes dhe pranim t
fajsis nnkupton ndalimin e ushtrimit t fardo forme t presionit.
232
E drejta pr tu gjykuar pa vones t tepruar

Periudha kohore q parashihet me dispozita ligjore lidhur me vonesn e tepruar, prfshin
jo vetm kohn deri te fillimi i gjykimit, por totalin e gjatsis s procesit n trsi,
prfshir ktu edhe ankesat e mundshme npr instancat m t larta gjyqsore, deri te
Gjykata Supreme ose ndonj autoritet tjetr prfundimtar gjyqsor.
Se ka nnkuptohet me gjatsin e kohs s arsyeshme ndryshon varsisht nga natyra e
rastit n procedur. Vlersimi i asaj se ka mund t konsiderohet vones e tepruar varet
nga rrethanat e rastit, si jan kompleksiteti i rastit, sjellja e palve, krkesat e pals
parashtruese dhe si drejtohet nga autoritetet.
Pr m tepr, duhet pasur parasysh se n rastet penale e drejta pr gjykim t drejt, pa
vones t tepruar, sht gjithashtu e drejt e viktims. Parimi i prmendur i ksaj rregulle
sht shprehur shum mir n kt fraz: drejtsia e vonuar sht drejtsi e mohuar
E drejta pr tu mbrojtur vet ose prmes prfaqsuesit ligjor dhe e drejta pr t
qen i pranishm gjat gjykimit
do i akuzuar pr nj veprr penale ka t drejt pr tu mbrojtur vet ose prmes
prfaqsuesit ligjor. E drejta pr mbrojts gjat fazave paraprake t procedurave penale
sht qartazi e lidhur me t drejtn pr t qen i mbrojtur gjat gjykimit. N prgjithsi,
dispozitat theksojn se pr prcaktimin e do aktakuze penale kundr ndonj personi, ai
ose ajo ka t drejt t jet i pranishm gjat procesit dhe t mbrohet vet ose t ket
ndihmn e nj mbrojtsi t zgjedhur pej tij; n qoft se nuk ka mbrojtje, ai duhet t
informohet pr t dejtn e tij q t kt nj t till dhe kurdoher q e krkon interesi i
drejtsis, atij duhet ti caktohet nj mbrojtje detyrimisht pa shpenzime, nse ai nuk ka
mjete pr ta pguar Neni 14 (3d) ICCPR.
Prmbajtja e t drejts per tu mbrojtur vet ose prmes prfaqsuesit ligjor dhe t
drejts pr t qen i pranishm gjat gjykimit
e drejta pr t qen i pranishm gjat gjykimit
e drejta pr t mbrojtur veten
e drejta pr ta zgjedhur vet mbrojtsin
233
pr t qen i informuar mbi t drejtn pr mbrojts dhe

pr t marr ndihm ligjore pa pages
Varsisht nga seriozitetit i dnimit t mundshm, shteti nuk sht i obliguar q pr do
rast t caktoj mbrojts ligjor. Pr shembull, Komiteti i OKB-s pr t Drejtat e Njeriut
ka vendosur se do personi t akuzuar pr vepr penale pr t ciln parashihet dnimi me
vdekje, duhet ti caktohet mbrojtsi. Sidoqoft, nj personi t akuzuar pr tejkalim t
shpejtsis nuk sht e domosdoshme q n llogari t shtetit ti caktohet mbrojtsi. Sipas
Gjykats Interamerikane pr t Drejtat e Njeriut, me qllim t sigurimit t dgjimit t
drejt, sht e domosdoshme t caktohet mbrojtsi.
Kur duhet t caktohet mbrojtsi, duhet pasur parasysh se i akuzuari ka t drejt n
mbrojts me prvoj, t aft dhe efektiv. I/e akuzuari/a, gjithashtu ka t drejt pr
komunikim t fsheht me mbrojtsin e vet.
Edhe pse ekziston e drejta pr t qen i pranishm gjat gjykimit, n raste t
jashtzakonshme dhe pr shkaqe t arsyeshme, gjykimet mund t mbahen edhe n
munges, por gjithnj e m i domosdoshm sht duke u br vzhgimi strikt i t drejtave
t mbrojtjes.
E drejta pr t krkuar dhe pyetur dshmitart dhe pt ti sjell n gjyq q t
merren n pyetje
Kjo dispozit sht hartuar pr ti garantuar t akuzuarit fuqi t njjta me qllim t
sigurimit t prezencs s dshmitarve dhe marrjes s tyre n pyetje, si dhe marrjes n
pyetje t do dshmitari q sht n dispozicion t prokuroris. Kjo siguron q mbrojtja
ta ket mundsin pr ti pyetur dshmitart t ciln do t japin prova dhe ti sfidojn ato
prova q jan kundr t t akuzuarit.
Ekzisojn disa kufizime pr ekzaminimin e dshmitarve t prokuroris. Kto bazohen n
sjelljet e t akuzuarit, kur dshmitari me arsye friksohet nga hakmarrja dhe n rastet kur
dshmitari nuk paraqitet fare.
E drejta pr prkthyes pa pages
234
Nse personi nuk kupton ose nuk e flet gjuhn e cila prdoret n gjyq, ai ose ajo ka t
drejt pr nj prkthyes pa pages, duke prfshir gjithashtu edhe prkthimin e
dokumenteve. E drejta n prkthyes aplikohet pr gjith vendort dhe t huajt q nuk jan
mjaft t rrjedhshm n gjuhn e gjyqit. E drejta pr prkthyes mund t krkohet nga i
dyshuari ose i akuzuari q n momentin e marrjes n pyetje nga policia, gjyqtari hetues
ose gjat gjykimit. Gjat procesit gjyqsor, prkthyesi prkthen gojarisht t akuzuarit dhe
gjyqit.
Parimi Nulla Poena Sine Lege
Fjalia latine nulla poena sine lege, thjesht do t thot se ashkush nuk mund t dnohet
pr vepra t cilat nuk kan qen t kundrligjshme n momentin e kryerjes, edhe pse q
nga ajo koh ligji ka ndryshuar. Po ashtu, nuk mund t jepet nj dnim m i rnd se ai q
ka qen i aplikueshm n kohn kur sht kryer vepra penale. Ky i ashtuquajtur
joretroaktivitet i ligjit, siguron q personi i cili jeton n pajtim me ligjin, nuk rrezikohet
q papritmas t dnohet pr ndonj vepim i cili n fakt ka qen i ligjshm. Prandaj,
aplikimi i parimit t joretroaktivitetit sht i pazvendsueshm pr realizimin e siguris
ligjore.

KONTRAVERSE
Parimi i sundimit t ligjit sht i pranuar gjersisht. Sidoqoft, nse bhen krahasime mes
interpretimeve t ndryshme rreth prmbajtjes s sundimit t ligjit, mund t vrehen
dallime t konsiderueshme kulturore mes shteteve t ndryshme. Dallimi m i theksuar
sht ai mes kuptimit amerikan dhe aziatik. Juristt amerikan, tentojn q sundimit t
ligjit tia atribuojn disa karakteristika t sistemit t tyre t drejtsis, si jan gjykimi me
juri, t drejta m t mdha pr t akuzuarin dhe nj ndarje t qart mes pushteteve
shtetrore, deri sa juristt aziatik theksojn rndsin e aplikimit t rregullt dhe efektiv t
ligjit pa nnshtrim t domosodshm t pushtetit shtetror ndaj ligjit. Ky koncept m i
ngusht, i cili m mir karakterizohet si sundim, se sa si sundim i ligjit, sht ngusht i
lidhur me nocionin e demokracis s stilit aziatik.
235
N disa shtete, e drejta e kodifikuar islamike Sheriati i kufizon t drejtat e grave pr

gjykim t drejt, pasi q ato nuk kan t drejt t barabart me burrat n qasje ndaj
gjykatave. Sidoqoft, dallimet e bazuara n gjini jan t ndaluara me nenin 2 dhe 3 t
Paktit Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR).
Moduli pr Lirit Fetare
Disa probleme me t cilat prballen shtetet gjat tranzicionit n demokraci nuk mund t
zbulohen prmes dallimeve kulturore. Shpesh ndodh q qytetart t tregojn pak
konsiderat ndaj qeverive dhe sistemeve ligjore t cilat udhhiqen n baza t lidhjeve
miqsore dhe korrupsion, ku si rezultat i ksaj rriten krimi dhe dhuna civile. Poenta
qendron n at se, vendosja dhe funksionimi i mir i sundimit t ligjit krkon koh dhe
mjete financiare. Pr m tepr, n ato vende ku lidert politik nuk shfaqin respekt ndaj
vlerave demokratike dhe lirive civile, sht shum e vshtir t arrihet gjyqsia e pavarur.
Sidoqoft, n kohn e globalizmit ekonomik, sht duke u rritur vazhdimisht krkesa
ndrkombtare pr stabilitet, prgjegjsi dhe transparenc, q mund t garantohen vetm
nga regjimet t cilat e respektojn sundimin e ligjit.
Zbatimi
Mbrojtja e t drejtave t njeriut fillon q nga niveli familjar. Kshtu q, implementimi i
sundimit t ligjit varet nga vullneti i shtetit pr t vendosur nj sistem i cili garanton
sundimin e ligjit dhe zhvillimin e procedurave t drejta gjyqsore. Shtetet, duhet q
prve vendosjes t bjn edhe mbajtjen e infrastrukturs institucionale t nevojshme
pr administrim t drejt t gjyqsis, si dhe t promulgojn dhe implementojn ligjet dhe
rregulloret, t cilat garantojn procedura t drejta dhe t barabarta.
Koncepti i sundimit t ligjit sht i lidhur ngusht me iden e demokracis, pranimin e
lirive civile dhe politike, domosdoshmrin e zhvillimit t ekonomis s tregut, prandaj
edhe implemtimi i tij varet nga realizimi i ktyre vlerave. Raste t ndryshme t studiuara
n shtetet e tranzicionit tregojn se vendosja e sundimit t ligjit dshton, nse lidert
politik nuk tregojn vullnet pr t respektuar parimet themelore t demokracis dhe
kshtu mundsojn korrupsionin dhe strukturat e krimit t organizuar.
236
Rasti i Shqipris: tranzicioni i trazuar nga forma e pushtetit t centralizuar, n nj

ekonomi t tregut t hapur, ka shkaktuar probleme mjaft t rnda. Edhe pse faza e par e
tranzicionit politik dhe ekonomik kishte dhn shpresa pr optimizm, si pasoj e sistemit
t dobt ekzekutiv dhe gjyqsor, shum shpejt fituan ndikim t madh organizata t
ndryshme kriminale vendore dhe ndrkombtare. Ata themeluan nj skem financiare
priamidale, t cilat plakitn kursimet e mse 75% t popullsis, dhe n vitin 1997 e
solln vendin afr kolapsit t trsishm.
Forcimi i sundimit t ligjit prmes sistemit efektiv t kontrollit dhe balansit, si nj rregull
e prgjithshme, duket si rruga e vetme pr luftimin e korrupsionit, ndalimin e liderve t
rinj t zgjedhur q t marrin vese autoritative dhe pr t nxitur respektimin e t drejtave t
njeriut. Por, si sht e mundur q n realitet t implemetohen gjitha kto? Tri hapa jan t
domodoshm. S pari, ligjet ekzistuese duhet t rishqyrtohen dhe nse eventualisht nuk
sht br m hert, t kodifikohen. S dyti, duhet forcuar institucionet q garantojn
administrimin e drejt t gjyqsis, p.sh prmes trajnimit t gjyqtarve. Dhe s fundi, dhe
q sigurisht sht hapi m i vshtir pr ta implementuar, duhet t rritet respektimi i
qeveris ndaj ligjit kryesisht pr ta siguruar pavarsin e gjyqsis.
Ekzistojn trupa kshillues si sht Komisioni i Venedikut i Kshillit t Evrops, i cili
ndihmon ose monitoron veprimet e qeverive dhe q sht themeluar pr forcimin e
sundimit t ligjit dhe organzatave profesionale t gjyqtarve.
Monitorimi
N shum shtete, dispozitat pr t drejtat themelore t njeriut jan t prfshira n
kushtetuta. Zakonisht, n rastet ku pretendohet se jan shkelur kto t drejta, kushtetutat
gjithashtu ofrojn mundsin pr tu thirrur n kto dispozita pr t drejtat e njeriut.
Ndrsa n nivel ndrkombtar, me qllim t mbrojtjes s t drejtave t njeriut, jan
nnshkruar marrveshje t ndryshme pr t drejtat e njeriut. Kur nj shtet bhet pal e nj
marrveshje t till, ai sht i detyruar t garantoj dhe implementoj kto dispozita n
nivel vendor. Kjo varet nga forma se si sht i organizuar rendi ligjor i vendit.
237
Disa marrveshje pr t drejtat e njeriut, si sht Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat

Civile dhe Politike (ICCPR), me qllim t monitorimit t implementimit dhe garantimit t
dispozitave pr t drejtat e njeriut, mundsojn edhe mekanizma mbikqyrs. Ky
mekanizm prbhet nga sistemi i raportimit, ku shtetet pal jan t obliguara q trupit
ndrkombtar monitorues ti raportojn n periudha t rregullta kohore pr mnyrn se si
jan duke implementuar dispozitat e marrveshjes. Pr shembull, Komiteti i OKB-s pr
t Drejtat e Njeriut, komenton mnyrn se si shtetet kan prmbushur obligimet e tyre
dhe gjithashtu mund tu jap shteteve pal sugjerime dhe rekomandime pr t
prmirsuar implementimin e obligimeve t tyre pr t drejtat e njeriut. Po ashtu, ky
Komitet nxjerr komente t prgjithshme mbi interpretimin e ICCPR-it, si sht edhe
Komenti i Prgjithshm Nr. 13 mbi Nenin 14 t ICCPR-it, n vitin 1984.
Disa marrveshje pr t drejtat e njeriut, gjithashtu mundsojn mekanizma pr ankes.
Pasi q t shfrytzohen t gjitha mjetet ligjore t vendit, nj person mund t drgoj
komunikat, duke pretenduar pr shkelje t drejtave t garantuara me at marrveshje.
Nj mundsi e till ekziston sipas Protokolit Opcional t Paktit Ndrkombtar pr t
Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR), me Konventn Evropiane pr t Drejtat e Njeriut
(Neni 34), Konventn Amerikane pr t Drejtat e Njeriut (Neni 44) dhe Kartn Afrikane
pr t Drejtat e Njeriut dhe Popujve (Neni 55). Sipas ktyre marrveshjeve, personat
mund t drgojn ankesat e tyre n Komitetin e OKB-s pr t Drejtat e Njeriut, Gjykatn
Evropiane pr t Drejtat e Njeriut, Komisionin Interamerikan pr t Drejtat e Njeriut ose
Komisionin Afrikan pr t Drejtat e Njeriut dhe Popujve. Kta trupa mund ti shqytojn
ankesat dhe n rast se gjejn se ka ndodhur shkelja, shtetit t caktuar i rekomandohet q
t marr hapa t domosdoshm pr ta ndryshuar praktikn ose ligjin e till dhe ti ofroj
viktims dmshprblim.
Si pjes e ktyre procedurave n fjal, Komisioni i OKB-s pr t Drejtat e Njeriut ka
emruar raportuesit special pr ekzekutime t paligjshme, jashtprocedurale dhe
arbitrare (1982), si dhe raportuesit special pr pavarsi t gjyqtarve dhe avokatve
(1994), kurse sht themeluar edhe nj grup punues pr arrestime arbitrare (1991).
Ndrtimi i kulturs s respektimit t sundimit t ligjit n Kosov
238
Pas viteve t tra t lufts dhe konfliktit t armatosur, gjendja n Kosov po tregon shenja
t qarta t avancimit t saj n rrugn drejt nj shoqrie demokratike e cila respekton
sundimin e ligjit. OSBE-ja duke ndihmuar rivendosjen e strukturave themelore t sistemit
t gjyqsis, sht duke luajtur nj rol t rndsishm n kt proces. Ky proces sht
duke u rrezikuar nga fakti se vetm ndrtimi i thjesht i institucioneve nuk do t mjaftoj,
pasi q atje ekziston nj munges e besimit n gjyqsi, si dhe kulturs s respektimit t
sundimit t ligjit dhe po ashtu duhet t rivendoset kultura e t drejtave t njeriut n
prgjithsi. Prve prkrahjes s dhn OJQ-ve, organizatave profesionale t gjyqtarve,
avokatve dhe institucioneve t ngjashme, OSBE-ja ka ndihmuar themelimin e
institucioneve t mposhtme:
Instituti Gjyqsor i Kosov (KJI) KJI sht themeluar pr t ngritur njohurit ligjore
te gjyqtart dhe prokurort. Qllimi i shum seminareve trajnuese pr standardet
ndrkombtare t t drejtave t njeriut t lidhura me aspektet e s drejts penale dhe
civile, kan qllim rifreskimin dhe riprtrirjen e njohurin t tyre ligjore. Programi pr
arsimim juridik prbhet gjithashtu nga vizitat studimore n vendet e regjionit pr t
nxitur dhe promovuar diskutimet lidhur me sfidat me t cilat prballen sistemet gjyqsore
t shoqrive n tranzicion dhe gjetjen e zgjidhjeve t mundshme pr prmirsimin e
praktiks gjyqsore aktuale n Kosov. Fokus i vazhdueshm sht trajnimi i trajnerve
vendor dhe pr kt, nj numr i antarve t gjyqsis kosovare kan nxn pran KJI
pozita si trajnues gjyqsor.
Qendra Burimore pr Mbrojtje Penale (CDRC) Institucioni m i ri i themeluar nga
OSBE-ja fokusohet n prmirsimin e kapaciteve t avokatve mbrojts, ku prmes
asistencs direkte n raste, hulumtimit dhe trajnimit ka qllim q klientt t prfaqsohen
n mnyr sa m adekuate. CDRC-ja paraqet nj balans ndaj prkrahjes, burimeve dhe
ekspertizs s dhn gjyqsis dhe prokuroris.
Qendra Juridike e Kosov (KLC) KLC-ja shrben si nj institut krkimor juridik i
prkushtuar pr zhvillimin e aftsive profesionle t jurisve t ri e t talentuar t vendit.
KLC-ja ka qen aktive n asistimin e Fakultetit Juridik t Universitetit t Prishitns n
shum shtje, duke prfshir reformimin e planprogramit, themelimin e bursave
239
shkollore dhe programeve shkmbyese, prmirsimin e biblioteks, si dhe ofrimin e

klinikave praktike ligjore. Nj nga projektet m t rndsishme t KLC-s ka qen,
prmbledhja e ligjeve t aplikueshme n Kosov pr prdorim t komunitetit ligjor n
vend. Deri m tani, jan publikuar tri prmbledhje, e drejta penale, familjare dhe
pronsore.
BURIMI: HTTP://WWW.OSCE.ORG/KOSOVO/LAW
E DOBISHME T DIHET
1. PRAKTIKA T MIRA
Asistenca zhvillimore pr vendosjen e sistemit gjyqsor funksional
Shum shtete perndimore jan duke prkrahur reformat n fushn e sundimit t ligjit si
pjes t politikave t tyre pr zhvillim. Pr shembull, Rusia sht ndihmuar nga SHBA-t
me 58 milion dollar si kredi nga Banka Botrore; jan prkrahur edhe projekte t tjera
ndihmse nga SHBA-t, Gjermania, Holanda, Danimarka, Bashkimi Evropian dhe Banka
Evropiane pr Rindrtim dhe Zhvillim. Disa shtete aziatike dhe t Ameriks Latine,
gjithashu kan marr asistenc t konsiderueshme financiare, deri sa sht m e vogl
prfshirja n Lindjen e Mesme dhe n Afrik. U sht dhn prkrahje edhe projekteve
pr forcimin e sundimit t ligjit n rindrtimin e shoqrive t paslufts, si n Bosnj e
Hercegovin dhe Kosov.
Komisioni i Pavarur Gjyqsor n Bosnj dhe Hercegovin (IJC)
N vitin 2001, Prfaqsuesi i Lart themeloi Komisionin Gjyqsor pr Bosnjn dhe
Hercegovinn. Mandati i ktij Komisioni sht q prmes vlersimit t institucioneve
gjyqsore, t prokuroris dhe institucioneve t qeveris, pastaj koordinimit t reformave,
asistimit t trupave vendore pr trajnime gjyqsore dhe ofrimit t kshillave pr t gjith
pjesmarrsit, duke prfshir shoqrin civile, si dhe vet Prfaqsuesin e Lart, t
promovoj sundimin e ligjit dhe reformn gjyqsore.
Rezoluta pr Respektimin dhe Forcimin e Pavarsis s Gjyqsis (Afrik)
N vitin 1996, Komisioni Afrikan pr t Drejtat e Njeriut dhe Popujve hartoi kt
rezolut, duke pranuar kshtu rndsin e nj gjyqsie t pavarur, jo vetm pr shkak t
240
ekulibrit social, por gjithashtu pr shkak t zhvillimit ekonomik. Kjo rezolut thrret
shtetet e Afriks t ndrmarrin masa ligjore pr sigurimin e pavarsis gjyqsore dhe ti
ofroj gjyqsis burime t mjaftueshme pr prmbushjen e funksioneve t saj. Pr
shembull, n mnyr q gjyqtart t mund ta mbajn pavarsin e tyre, sht shum e
rendsishme q t ken mjete t mjaftueshm pr nj jet dinjitoze dhe kushte t
pranueshme pr pun. Pr m tepr, shtetet duhet t prmbahen nga ndrmarrja e fardo
veprimi q do t krcnonte drejtprdrejt ose trthorazi pavarsin e gjyqtarve dhe
magjistratve.
2. TRENDET
Tribunalet ndrkombtare
Pas krimeve n Ruand dhe ish-Jugosllavi, bashksis ndrkombtare iu desh t reagoj
dhe t themeloj dy tribunale ad hoc, pr t filluar procedurat ndjekse dhe pr ti gjykuar
krimet m serioze q u kryen gjat ktyre luftrave dhe konflikteve t armatosura. Edhe
pse deri m tani kto tribunale kan br nj pun bukur t suksesshme, ato jan kritikur
pr arsye t ndryshme: ka pasur pretendime se jan gjykata ilegale, jan kritikuar pr
pasiguri lidhur me rregullat e procedurs (pasiq gjyqtart mund ti ndrrojn ato
varsisht prej nevojave t tyre), pr mosekzistim t kompensimit pr t akuzuarit
gabimisht dhe pr qndrim t prgjithshm ndaj parashturesve q shihen si t kqinjt e
mdhenj para gjyqit. Duk nxjerr msim nga kto t meta, bashksia ndrkombtare iu
qas n mnyr t ndryshme themelimit t Gjykats Ndrkombtare Penale (ICC). M
shum prgjegjsi jan ln n shtetet pal t Statutit t Roms dhe jan br prpjekje
pr forcimin e sundimit t ligjit.
Ndrmjetsimi dhe arbitrazhi
Shtetet jan duke u angazhuar gjithnj e m shum n procedurat alternative t zgjidhjes
s mosmarrveshjeve (ndrmjetsim dhe arbitrazh), duke i lehtsuar gjykatat dhe duke
shkurtuar kshtu procedurat gjyqsore, por gjithashtu tentojn q duke gjetur zgjidhje t
pranueshme pr t dyja palt, t krijohen situatat e njohura si fitues-fitues. N veanti,
gjyqet e SHBA-ve jan vazhdimisht t paafta q t merren me numrin e madh t
krkesave brenda kohs s caktuar, deri sa n Evrop ky aspekt nuk paraqet problem.
241
Deri sa procedurat gjyqsore kan qllim trajtimin e krkesave ligjore, ndrmjetsimi

gjithashtu merr parasysh nevojat dhe interesat e individve dhe kshtu sjell rezultate m
t mira n shtjet si jan biznesi, marrdhniet familjare dhe ato fqinjsore.
Ndrmjetsimi sht metod e zgjidhjes s grindjes mes palve me udhzimin ose
ndrmjetsimin e pals s tret. Arbitrazhi sht form e zgjidhjes s grindjes n baz t
vendimit t nj arbitri, i cili sht i detyrueshm pr palt.
Shume shtete parashohin ndrmjetsim t obligueshm gjat fazave paraprake. Nevoja
pr gjykim del vetm ather kur ndrmjetsimi nuk on te nj zgjidhje. Pr shembull, n
SHBA dhe Australi, mbahen periodikisht t ashtuquajturat jav t pajtimit, ku
ndrmjetsohen t gjitha rastet e lidhura me gjyqin. Dhe, n t vrtet, nj numr i madh i
rasteve zgjidhen n mnyr t suksesshme (pr shembull, 70% n shtetin e Ohajos). Por,
prsri dikush mund t argumentoj se palve u sht mohuar qasja n gjykat, pasi q
alternativat pr procedura t gjata dhe t shtrenjta gjyqsore, mund t ushtrojn presion t
theksuar mbi palt pr t gjetur nj zgjidhje.
Rritja e publicitetit t gjykimeve
Gjat viteve t fundit sht rritur popullaritetit i televizionit t vrtet (ose real). Gati se
gjithka mund t shihet n televizion, duke filluar nga ndjekja e veturave, programet e
mbijetimit, e deri te jeta e prditshme e disa njerzve brenda nj shtpie. N kt
shumllojshmri t jashtzakonshme, programet e bazuara n dhomat e gjykatave kan
gjetur gjithashtu nj numr t madh t adhuruesve. Pa marr parasysh se a bhet fjal pr
gjykime t vrteta ose drama televizive, tani mund t shikohet drejtsia nga krevati, duke
pirr nj birr t ftoht dhe duke ngrn kikirik. Kjo natyrisht s zgjon disa kritika t
natyrs morale. Deri sa n njrn an, publicitetit i gjykimit sht qendror pr gjykim t
drejt, n ann tjetr, kjo form e prezantimit ka t bj shum pak me shfaqjen e
drejtsis n mnyr t drejt, por m shum ka t bj me krkesn e pastr pr
senzacion dhe loj me emocionet afatshkurtra t shikuesve. Strategjit kundrprgjigjse
m adekuate ndaj ktyre programeve jan udhzuesit etik, t zhvilluar nga organizatat
dhe asociacionet e gjyqtarve.
3. KRONOLOGJIA
242
1948: Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut

1950: Konventa Evropiane pr t Drejtat e Njeriut
1966: Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike
1969: Konventa Amerikane pr t Drejtat e Njeriut
1982: Raportuesi Special i OKB-s pr Ekzekutime t Paligjshme dhe Jashtprocedurale
1984: Komenti i Prgjithshm Nr. 13 i Nenin 14 t ICCPR-it
1985: Parimet Themelore t OKB-s pr Pavarsin e Gjyqsis
1986: Karta Afrikane pr t Drejtat e Njeriut dhe Popujve
1990: Parimet Themelore t OKB-s pr Rolin e Avokatve
1991: Grupi Punues i OKB-s pr Arestime Arbitrare
1994: Raportuesi Special i OKB-s pr Pavarsin e Gjyqtarve dhe Avokatve
1998: Statuti i Roms pr Gjykatn Ndrkombtare Penale
AKTIVITETI I: T JESH OSE T MOS JESH I DGJUAR?
PJESA I: HYRJE
Ky aktivitet sht luajtje e roleve dhe ka pr qllim demonstrimin e rregullave t
procedurave t gjykimit.
Forma e aktivitetit: Luajtje e roleve
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME PR AKTIVIETITN
Prjetimi i prvojs nga dhoma e gjyqit.
Identifikimi i prkufizimit t gjykimit publik t drejt.
Zhvilimi i aftsive analizuese.

Kohzgjatja: rreth 90 minuta
Prgatitja:
243
Rregullojeni klasn si nj dhom t gjyqit. Nj tavolin vendoset prpara pr gjyqtarin

dhe dy t tjera n kndet ansore t tij, njra prball tjetrs - nj pr t akuzuarin dhe
mbrojtsin dhe tjetra pr ekipin e prokuroris.
Aftsit e prfshira:
Mendim kritik dhe aftsi analizuese, komunikim, ndrtim i opinioneve, aftsi pr
vetidentifikim me situatn.
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE PR LUAJTJEN E ROLEVE
Hyrje:
Shpjegoni se do t luani rolin e gjyqit me dy skenar t ndryshm, nj pa mbrojtje dhe
tjetrin me mekanizma mbrojtse. Shpjegoni rolet dhe lejo pjesmarrsit t zgjedhin rolet
e tyre.
Njri person sht i akuzuari gabimisht pr nj vepr penale, si vjedhja ose plakitja.
Ekipi prej dy ose tre personash e udhheqin ndjekjen (prokuroria).
Nj grup prej tre ose katr personash ngrisin aktakuzn dhe i shnojn pikat e
aktakuzs n tabel.
Nj gjyqtar.
Akuzuesit dhe grupi q ngrit aktakuzn kan dhjet minuta pr t prgatitur deklaratn
akuzuese.
Shfaqja e luajtjes s roleve
N skenarin e par, nuk ka avokat mbrojts dhe i akuzuari nuk mund t mbrohet vet.
Pjesmarrsit e tjer jan vetm audienc n gjyq. Askujt n klas nuk i lejohet t shpreh
mendimin me z. Krko nga akuzuesit ta paraqesin rastin e tyre para gjyqtarit dhe nga
gjyqtari q t marr vendim, duke u bazuar vetm n at.
Pas ksaj, pr skenarin e dyt, cakto nj gjyqtar t ri pr t dhn aktgjykimin
prfundimtar mbi fajsin ose pafajsin. Gjithashtu cakto nj ekip mbrojts prej dy ose
tre personave. Lejo t akuzuarin t flas dhe ekipin mbrojts ta bjn deklarimin e tyre.
Audienca sht e lejuar q gjithashtu ta shpreh mendimin e vet. Vetm pas ksaj,
gjyqtari i ri duhet ta sjell vendimin.
244
Vlersimi
Mblidh srish t gjith pjesmarrsit. S pari pyeti ata q kan marr pjes n luajtjen e
roleve:
Sa ka qen e mundur t ndikohet vendimi i gjyqtarit?
Sa ka qen simulimi real?
Pastaj, mundohu ta motivosh gjith grupin t mendoj pr procesin dhe qllimin e dy

shfaqjeve.
ka ishte ndryshe te kto dy skenare dhe pse?
A jan ndier pjesmarrsit keq gjat skenarit t par?
A sht e mundur q skenart si ai i pari mund t ndodhin n jetn e vrtet?
Kshilla praktike
Provo q para se t fillosh shfaqjen t mos e shpjegosh gjith poentn e luajtjes s roleve.
Vlerat befasuese mund t ken ndikim m t madh te pjesmarrsit dhe gjithashtu nuk do
t pengohet shfaqja e luajtjes s roleve. Qndro i kujdesshm gjat shfaqjes, e posarisht
n t parn dhe ndrhyj nse i akuzuari fillon t ndiej nervoz ose frik. Kjo nuk do t
thot se aktivitetit dshtoi, por sa i vrtet mund t jet simulimi.
Pr skenarin e dyt n vend t nj gjyqtari mund t caktoni nj juri prej tre ose katr
personave. Gjat vlersimit, bisedoni pr dallimet mes nj gjyqtari dhe juris.
PJESA IV: VAZHDIMI
Lexo Nenin 10 t Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR).
dokush ka t drejt pr barazi t plot, pr gjykim t drejt dhe publik, para gjyqit t
paanshm e t pavarur q do t vendos pr t drejtat dhe obligimet e tij/saj dhe pr
mbshtetshmrin e do akuze penale kundr tij/saj.
Shpjego me fjal t tjera se, kjo do t thot q nse del n gjykim, gjykimi duhet t jet
publik. Dgjimi publik sht ai kur i akuzari sht i pranishm n gjykim dhe provat
parashtrohen para tij si dhe para familjes s tij dhe komunitetit.
245
Njerzit q gjykojn t akuzuarin nuk duhet ti lejojn vetes q t ndikohen nga t tjert.
Varsisht prej roleve t luajtura, diskuto faktin se dokush duhet ta ket t drejtn dhe
rastin pr ta prezantuar rastin e vet. Kjo vlen si n rastet penale edhe ato mosmarrveshje
civile, ku nj person akuzon tjetrin.
U trego pjesmarrsve definicionin e OKB-s, se ka e bn nj gjykat t pavarur dhe t
paanshme: i `pavarur` dhe i `paanshm` do t thot se gjyqi duhet t gjykoj do rast drejt
dhe n baz t provave dhe se pr shkaqe politike sundimi i ligjit nuk duhet t favorizoj
asnjrn pal t rastit.
T drejtat e ngjashme / fushat tjera t hulumtimit:
Prezumimi i pafajsis, njohja si person para ligjit, e drejta n mbrojts t aft; elementet
e demokracis
BURIMI: MARR NGA: UNITED NATIONS CYBERSCHOOLBUS; AVAILABLE
ONLINE AT:
HTTP://WWW.UN.ORG/CYBERSCHOOLBUS/HUMANRIGHTSDECLARATION/10
.ASP, FEBUARY 2003
AKTIVITETI II: SI MUND TI MBROSH ATA NJERZ?

PJESA I: HYRJE
Ky aktivitet sht diskutim i bazuar n raste e vrteta me qllim t identifikimit t
paragjykimeve dhe definicionit prkats t gjykimit t drejt.
Forma e aktivitetit: Diskutim
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME PR DISKUTIMIN
Identifikimi i paragjykimeve dhe kufizimeve t vshtrimeve neutrale
Zhvilimi i aftsive analizuese.
Grupi i synaur: t rriturit e rinj dhe t rriturit

Kohzgjatja: rreth 60 minuta
246
Materiali: Matriali pt tu shprndar (shiko m posht)

Prgatitja
Prgatit pr t shprndar nj deklarat t avokatit mbrojts Geri Spens (Gerry Spence)
shiko m posht.
Aftsit e prfshira:
Mendimi kritik dhe aftsi analizuese, aftsi komunikuese, ndrtim i opinioneve, shprehje
e mendimeve dhe pikpamjeve t ndryshme pr problemin.
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE PR DISKUTIMIN:
Duke u lejuar pjesmarrsve ti paramendojn kryesit e krimeve q ata i njohin (ose ua
trego nj videokaset t ndonjrit prej tyre), bhet paraqitja e tems. Nse dshirohet, ata
mund t shnohen n tabl ose n letr t madhe.
Pastaj pjesmarrsit lejohen t paramendojn se jan mbrojts t klientve t akuzuar pr
krime t mdha.
Shprndahet deklarata e avokatit mbrojts Geri Spens, i cili prshkruan prgjigjen e tij
pyetjes q shepsh i bhet atij, Si mund ti mbrosh ata njerz?
Pastaj fillon diskutimi pr t drejtat e kryesve n baz t ksaj deklarate.
A duhet t konsiderohet secili i pafajshm deri sa nuk provohet se sht fajtor?
Nse akuzohesh pr krime, a do t duhej q ta kishte gjithnj t drejtn pr ta

mbrojtur veten?
A i duhet lejuar dokujt t krkoj ndihm ligjore dhe ta ket at ndihm pa pages
nse ai/ajo nuk kan mjete pr ta siguruar nj?
A duhet t jen t gjith t barabart para ligjit?
Nse dshirohet, pr ta prfunduar diskutimin n tabel, mund t shkruhen disa

argumente.
Vlersimi:
Gjat kohs s vlersimit, nga pjesmarrsit krkohet vetm ta prmbledhin diskutimin
n pika t shkurtra:
ka mendojn pjesmarrsit, pse avokatt mbrojn kriminelt?
247
A mendojn ata se kta avokat shihen njjt sikurse kriminelt t cilt ata i mbrojn
dhe pse sht ashtu?
Kshilla praktike:
Tema mund t paraqitet duke e lshuar nj videokaset ose duke lexuar nj artikull pr
kriminelt e mdhenj, si jan ata nga koha e nacistve, Ku Klux Klanit n SHBA dhe
diktatorve t Ameriks Latine ose Azis. Gjithashtu mund t referohen rrethanat lokale
dhe aktuale dhe t bisedohet pr njerzit q akuzohen nga populli pr kryerjen e krimeve
t rnda. Nse bhet kjo, duhet pasur kujdes ndaj emocioneve q mund t shkaktoj ky
debat. Mendimet e pjesmarrsve nuk bn t gjykohen, por duhet theksuar qart se t
drejtat e njeriut jan pr t gjith dhe se ato nuk mund t derogohen n mnyr arbitrare
n asnj moment.
Sygjerime pr ndryshim:
Mund t diskutohet Neni 11 i Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR). Ky
nen shkruhet n tabel dhe shpjegohet kuptimi dhe qllimi i tij. Duhet t konsiderohesh i
pafajshm deri sa nuk provohet fajsia jote. Nse je i akuzuar pr krim, gjithmon duhet
t kesh t drejt pr ta mbrojtur veten. Askush nuk ka t drejt t t akuzoj ose dnoj
pr nj vepr t ciln nuk e ke kryer. Prezumimi i pafajsis dhe e drejta pr mbrojts
jan dy parime t rndsishme t theksuara n kt dispozit. N lidhje me kt mund t
bhet vazhdimi i aktivitetit t jesh ose t mos jesh i dgjuar?.
PJESA IV: VAZHDIMI
Nenet 6 dhe 8 t Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR) duhet t lexohen
me z.
Neni 6: dokush ka t drejt t pranohet si subjekt para ligjit. Duhet shpjeguar se kjo
do t thot se ke t drejt q t mbrohesh ligjrisht gjithkund njsoj dhe njjt si dokush
tjetr. Definicioni: personi para ligjit sht dikush q pranohet si subjekt i mbrojtjes s
ofruar nga sistemi ligjor dhe prgjegjsive t krkuara nga ai sistem.
Neni 8: dokush ka t drejt q me mjete juridike efektive t mbrohet para gjykatave
kompetente kombtare nga veprimet e shkeljes s t drejtave themelore t garantuara me
248
kushteut ose me ligj.. Kjo do t thot se t lejohet t krkosh ndihm juridike, kur t
drejtat tua nuk respektohen.
BURIMI: MARR NGA: CORRESPONDENCE BIAS IN EVERYDAY LIFE,
CARLETON COLLEGE, MINNESOTA, USA, AVAILABLE AT:
HTTP://CARLETON.EDU/CURRICULAR/
Teksti q shprndahet:
Si mund ti mbrosh ata njerz?
Geri Spense (Gerry Spence), avokat mbrojts:
A mendoni se i akuzuari duhet t gjykohet para se ta varim at? Nse po, ather a
duhet q ai gjykim t jet i drejt? Nse duhet t jet i drejt, a duhet q i akuzuari t ket
avokat? Nse duhet ti lejohet avokati, a duhet q ai avokat t jet i aft? Pastaj, nse
avokati mbrojts e di se i akuzuari sht fajtor, a duhet ai t bj gjithka gj q ta
humb rastin? Nse jo, a duhet q ai t bj do gj n mundsit e tij pr ta dshmuar
rastin prtej dyshimit t bazuar? Dhe nse ai bn do gj dhe prokuroria dshton ta
dshmoj rastin prtej dyshimit t bazuar dhe nse juria e liron t akuzuarin nga fajsia,
k e fajsoni ju? A e fajsoni avokatin mbrojts, i cili ka br punn e tij, apo prokurorin
i cili nuk e ka br punn e tij?
BURIMI: MARR NGA HARPERS MAGAZINE, JULY 1997
BIBLIOGRAFIA
Amnesty International. 2001. Egypt- Trials of Civilians Before Military Courts Violate
Human Rights Standards. Available online at:
http://www.amnestyusa.org/2001/egypt11102001.html
Becker, Michael, Hans-Joachim Lauth and Gert Pickel. 2001. Rechtsstaat und
Demokratie. Theoretische und empirische Studien zum Recht in der Demokratie.
Wiesbaden: Westdeutcher Verlag.
Bell, Ryand Brett and Paula Odysseos. 2002. Sex, Drugs and Court TV? How
Americas Increasing Interest in Trial Publicity Impacts our Lawyers and Legal System.
15 Georgetown Journal on Legal Ethics 653.
249
Carothers, Thomas. 1998. The Rule of Law Revival. Foreign Affairs, Vol. 77, Issue 2.
Cotran, Eugene and Mai Yamani. 2000. The Rule of Law in the Middle East and the
Islamic World, Human Rights and the Judicial Process. New York: Palgrave.
Goldfarb, Ronald. 1998. TV or not TV: Television, Justice and Courts. New York: Ne
York University Press.
Hofmann, Rainer, Joseph Marko and Franz Merli, 1996. Rechtsstaatlichkeit in
Europa. Heidelberg: C.F. Mller.
Lawyers Committee for Human Rights. 2000. What is a fair trial? A basic Guide to
Legal Standards and Practice. Available online at:
http://www.lchr.org/pubs/descriptions/fair_trial.pdf
Huber, Martina. 2002. Monitoring the Rule of Law, Consolidated Framework and
Report, The Hague: Netherlands Institute of International Relation.
Robinson, Mary. 1998. Opening Speech, Buliding Justice: A Conference on Establishing
the Rule of Law in Post-Conflict Situations. Vienna 26-27 June 1998.
Office of the High Commissioner for Human Rights. 1985. Basic Principles on the
Independence of the Judiciary. Adoped by the Seventh United Nations Congress on the
Prevention of Crime and the Treatment of Offenders held at Milan from Augudt to 6
September 1985 and endorsed by General Assembly resolutions 40/32 of 29 November
1985 and 4/146 of 13 December 1985. Available online at:
http://193.194.138.190/html/menu3/b/h_comp50.htm
Ramen, Frank. 2001. The Rights of the Accused (Individual Rights and Civic
Responsibility). New York: The Rosen Publishing Group.
Weissbrodt, David A. 2001. The Right to a Fair Trial under the Universal Declaration
of Human Rights and the International Covenant on Civil and Political Rights, Articles 8,
250
10, and 11 of the Universal Declaration on Human Rights. The Hagues: Kulwer
Academic Publishers.
Wissbrodt, David and Rdiger olfrum. 1997. The Right to a Fair Trial. Berlin:
Springer Verlang.
The International Commission of Jurists Center for the Independence of Judges
and Lawyers: http://www.icj.org/rubrique.php3?id_rubrique=40&langen
The COE Venice Commission: http://www.venice.coe.int/site/interface/english.htm
Inter-American Network for Human Rights and Develpment:
http://www.oneworld.org/afronet/afronet.htm
The Rights Consortium: http://www.rightsconsortium.org
The Asia Foundation: http://www.asiafoundation.org/programs/legal-reform.html
Shah, Nasim Hasan. 1994. Judgement on the Constitution, Rule of Law, and Martial
Law in Pakistan. Pakistan: OUP
All Africa Com: http://allafrica.com
Center of Islamic and Middle East Law (CIMEL):
http://www.soas.ac.uk/Centers/IslamicLaw/
LIRIT RELIGJIOZE
LIRIA E MENDIMIT, E NDRGJEGJES DHE E BESIMIT
LIRIA PR T PRANUAR DHE NDRRUAR RELIGJIONIN OSE BESIMIN,
LIRIA PR TI MANIFESTUAR KTO T DREJTA
>>dokush ka t drejtn e liris s mendimit, t ndrgjegjes dhe t besimit; kjo e drejt
prfshin lirin e ndrrimit t besimit apo t bindjeve dhe lirin q njeriu, qoft vet ose
n bashksi me t tjert, t shfaq publikisht ose privatisht besimin apo bindjen e vet me
an t dhnies s msimeve, kryerjes s kultit dhe riteve fetare.<<
251
Neni 18, DEKLARATA UNIVERSALE PR T DREJTAT E NJERIUT

TREGIMI ILUSTRUES
I burgosuri 38 vjear Turkmen Kristian Shageldi Atakov, i tha lamtumir gruas s tij
Artygyl me rastin kur asaj iu lejua ta vizitojn at n burgun Seidi, nj kamp pune n
Turkmenistanin verilindor. Atakov i tha gruas s tij se nuk ia merrte mendja se do t
mbijetonte trajtimin brutal fizik t cilin po e prjetonte aty.
N kohn kur ajo e vizitoi at, ai kishte hematome dhe ishte i rrahur, kishte dhimbje n
veshka dhe n mushkri dhe vuante nga verdhza. Ai mezi ecte dhe shpesh humbte
vetdijen.
Para se ta arrestonin m 18 dhjetor t vitit 1998 n shtpin e tij, Atakovi ishte krcnuar
dy her nga zyrtart shtetror q ti ndrpres predikimet dhe pjesmarrjen n kishn e
tij, pr nj grumbullim t paregjistruar Evangjelist t Krishterve Baptist.
Pasi q nj muaj m hert nj polic i kishte br vrejtje fshehurazi, , nj jav para se ta
arrestonin, nj udhheqs i lart mysliman, s bashku me nj prfaqsues t komitetit
lokal pr shtje fetare, shkoi n shtpin e tij pr tia prsritur se nse do t vazhdonte
kshtu, ai mund t prballej me akuza ligjore.
Tre muaj pas arrestimit, Atakovi u dnua me dy vjet burg. Mirpo, n mars t vitit 1999,
prokurori parashtroi ankes pr shkak se dnimi ishte shum i but.
Shtat muaj m von, gjat kohs s rigjykimit t tij ai ishte rrahur aq shum, sa q i
kishte lutur fmijt e tij t mos e preknin sepse kishte dhimbje t mdha.
N muajin shkurt t vitit t kaluar, gruaja e Atakovit dhe pes fmijt e tyre jan
prndjekur nga shtpia e tyre n Meri, n azil t brendshm n Kahka, ku ende vazhdojn
t jetojn n arrest fshatar.
Urdhrat sekrete t policis erdhn pasi q gruaja e tij refuzoi ti lejoj fmijt e saj t
prkulen para fotografis s presidentit, gjat ritualit t prditshm n shkollat publike.
(Ky incident sht raportuar pran nj OJQ-je evropiane, e cila ka qllim promovimin e
demokracis, sundimit t ligjit dhe t drejtave individve n gjith botn. Raportimi pr
kt rast ende nuk sht vazhduar.)
252
Marr nga prmbajtja e raportit: Human Rights Without Frontiers, available at:
http://www.hrwf.net/newhrwf/html/tukey2001.html, October 2002
PYETJET PR DISKUTIM
1. ka mendoni, cilat jan arsyet pr trajtimin e till t Z. Atakov?
2. ka mendoni se mund t bhet pr t parandaluar prsritjen e situatave t tilla? A keni
njohuri pr ndonj sistem ekzistues pr mbrojtje?
3. A keni dgjuar pr incidente t ngjashme n vendin tuaj?
>>Asnj njeri nga natyra nuk sht i betuar ndonj kishe t caktuar ose ndonj sekti, por
dokush i bashkohet vullnetarisht atij grupi n t cilin ai beson se ka gjetur adhurimin
dhe manifestimin e vrtet dhe t pranueshm pr Zotin. Arsyeja e vetme e bashkangjitjes
s tij, sht shpresa pr shptim, prandaj sht edhe arsyeja e vetme pr qndruar aty . . .
Ather, kisha sht nj shoqri e antarve t bashkangjitur vullnetarisht pr at
qllim.<<
XHON LLOKU (JOHN LOCKE), LETRA PR TOLENRAC, 1689
1. LIRIT RELIGJIOZE: NJ RRUG E GJAT E CILA KA MBETUR ENDE
PR TU UDHTUAR
Miliona njerz besojn se ekziston dika mbinjerzore q na udhheq shpirtrisht. Ndodh
q pr shkak t asaj n ka besoni, t detyroheni ta mohoni at besim, ta braktisni
familjen, t ndiqeni, burgoseni ose edhe t vriteni.
Gjat shekullit t III t ers s re, n Indi budistt u persekutuan pr shkak se besonin n
msimet e Buds. Duke filluar nga shekulli IX, n periudhn e njohur si Vitet e Errta
t Evrops, besimtart mysliman dhe jokrishter u persekutuan n emr t Zotit. M
pas, lufta pr zgjerimin e Perandoris Osmane dhe prhapjen e besimit islam e tmerroi
Evropn. Hebrenjt u mbylln npr geto, jo vetm nga t krishtert por edhe nga
myslimant. Gjithashtu, gjat procesit t prhapjes s krishterimit u b zhdukja e
indianve t Ameriks Latine.
253
Sikurse n t kaluarn, edhe tani, njerz t ndryshm religjioz dhe joreligjioz jan t
krcnuar pr shkak se besojn ose nuk besojn n dika. Aftsia pr t besuar n dika
dhe pr ta shfaqur at besim, njihet dhe mbrohet si liri religjioze dhe kjo nuk sht vetm
shtje ligjore por edhe morale. Besimi fetar ndrhyn thell n jetn private t njeriut,
sepse prek bindjet dhe kuptimet personale mbi botn ton.
Feja sht nj ndr elementet kryesore pr t shprehur identitein kulturor t njeriut,
prandaj kjo edhe sht arsyeja pse lirit fetare jan tema mjaft t ndieshme pr tu
adresuar dhe duket se shkaktojn m shum probleme sesa shtjet e tjera t t drejtave t
njeriut.
Nj tjetr problem e ka penguar rregullimin e lirive religjioze n kuadr t t drejts
ndrkombtare pr t drejtat e njeriut. Religjioni dhe besimi jan elemente kye t
politiks dhe t politikanve, n gjith botn. Lirit dhe besimet religjioze shpesh
keqprdoren pr krkesa politike dhe pretendime t pushtetit, me rast, shpesh, kur
religjioni dhe politika jan t ndrlidhura rezultohen argumente t gabuara.
Pasi q n gjith botn jotoleranca dhe persekutimi religjioz jan duke u paraprir shum
konflikteve tragjike q prfshijn probleme etnike, racore dhe t urrejtjes ndaj grupeve t
caktuara, gjat viteve t fundit sht br mjaft aktuale ofrimi i mbrojtjes adekuate. N
konfliktet e kohs s sotme n shtetet multireligjioze, ose brenda shtetit, mund t shihen
perskutime mbi baza religjioze si mes besimtarve dhe jobesimtarve, religjioneve
tradicionale dhe atyr t reja, mes nj religjioni zyrtar ose t preferuar dhe individve
ose bashksive q nuk i takojn atij religjioni.
Sot, shkeljet e lirive religjioze shfaqen, q nga ndalimi i besimeve t ndryshme n Kin,
spastrimi etnik ndaj myslimanve edhe t krishterve n Bosnj dhe Kosov, tensionet
n Irlandn Veriore, e deri te ndarjet religjioze t kufijve n Saharn Jugore, nga Etiopia
deri n Nigeri, dhe vrasjet me motive religjioze. Kto shkelje shfaqen q nga rritja e
ndikimit t religjionit n konfliktin mes Indis dhe Pakistanit, ose mes hinduve dhe
myslimanve, i cili tani ka arritur n krcnim me armatim nuklear, e deri te shfaqja e
ekstremizmit religjioz tek islamizmi dhe s fundi sht rritja e ndjenjave antiislamike n
Shtetet e Bashkuara t Ameriks dhe n Evrop.
254
Fatkeqsisht, ekzitojn edhe shum raste t tjera q theksojn domosdoshmrin e

trajtimit t lirive religjioze, e n veanti t atyre q jan t lidhura me ekstremizmin.
Megjithat, ky fenomen duhet t adresohet ndaras.
E domosdoshme t dihet
Lirit religjioze dhe siguria njerzore
Liria nga frika sht vlera themelore e siguris njerzore. Kjo vler themelore sht
duke u rrezikuar pa mas nga shkeljet e lirive religjioze. N qoft se nj person nuk mund
t besoj n fardo Zoti ose koncept tjetr pr universin t cilin vet e preferon,
ather liria dhe siguria personale do ta jen larg realizimit. Krcnimet ndaj liris s
mendimit, ndrgjegjes, besimit dhe religjionit t individve dhe grupeve t njerzve
ndikojn drejtprdrejt n sigurimin dhe zhvillimin e integritetit t tyre personal.
Kur diskriminimi dhe persekutimi mbi baza religjioze sht sistematik dhe i
institucionalizuar, ai mund t rezultoj me tensione mes bashksive e madje edhe n kriza
ndrkombtare. Shkaktar t pasiguris mund t jen t gjith - individt, grupet, por
edhe shtetet. Kjo kanosje e plotfuqishme dhe e gjithpranishme ndaj siguris personale, e
bazur n besim ose religjion, krkon masa t posame mbrojtse. Arsimimi dhe msimi
pr t drejtat e njeriut paraqet baz pr krijimin e respektit ndaj mendimeve dhe besimeve
religjioze t t tjerve. Msimi pr respektin, tolerancn dhe dinjitetin njerzor nuk mund
t arrihen me forc. Ky duhet t jet nj prkushtim afatgjat i gjitha subjekteve me
qllim t ndrtimit t prbashkt t siguris individuale dhe globale.
>>Nuk do t ket paqe ndrmjet kombeve pa pasur paqe ndrmjet religjioneve. Nuk do t
ket paqe ndrmjet religjioneve pa dialog mes religjioneve. Nuk do t ket dialog
ndrmjet religjioneve, pa e hulumtuar themelimin e religjioneve.<<
HANS KNG, PRESIDENT I FONDACIONIT PR EIK GLOBALE
sht religjioni?
255
N kuadr t debateve filozofike dhe sociologjike, nuk ekzisotn ndonj definicion i

prbashkt pr religjionin. Megjithat, nga definicionet e ndryshme q jan propozuar,
ekzistojn disa elemente t prbashkta.
Religjoni, i cili etimologjikisht lidhet me fjaln latine religere i referohet lidhmshris.
Religjioni sht ai q lidh besimeart me dika absolute, t konceptuar, qoft sipas
konditave personale qoft sipas atyre jopersonale. Zakonisht prfshin nj prmbledhje t
riteve dhe ritualeve, rregullave dhe rregullimeve, t cilat ua mundsojn individve ose
bahksive ta lidhin ekzistencn e tyre me nj Zot ose disa Zota. Sipas Millton J.
Jinger (Milton J. Yinger), religjioni mund t jet nj sistem i besimeve dhe praktikimeve
prmes t cilave nj grup i njerzve lufton problemet m t mdha t jets.
Sa pr krahasim, Blacks Law Dictionary, e definon religjionin si
Marrdhnie e njeriut ndaj Hyjnors, adhurimit, kultit, bindjes dhe nnshtrimit ndaj
mandatit dhe porosive t krijesave supernatyrore ose superiore. N kuptimin e tij m t
gjer, religjioni prfshin t gjitha format e besimit pr ekzistimin e krijesave superiore, t
cilat ushtrojn pushtet mbi njerzit prmes dhuns, imponimit t rregullave t sjelljes dhe
shprblimeve ose dnimeve t ardhshme.
Ky dhe t gjitha definicionet e tjera, prfshijn pranimin e ekzistimit t nj dikaje t
personalizuar ose jo, q sht superiore, e shenjt, absolute dhe e jashtzakonshme.
Supremja ose e para ka funksion normativ dhe nga besimtart pritet ti respektojn
msimet dhe rregullat e sjelljes sipas religjionit t tyre, si rrug drejt ktij absolutizmi.
Gjithashtu, nga besimtart pritet ti shprehin besimet e tyre religjioze t ndryshme prmes
adhurimit ose kryerjes s kultit. N prgjithsi, por jo gjithher, jan themeluar kisha ose
institucione t tjera, me qllim t organizimit t grupit ose praktikimit t adhurimit.
sht besimi?
Besimi sht koncept m i gjer sesa religjioni. Besimi prfshin religjionin, por nuk
kufizohet vetm n kuptimin e tij tradicional. Blacks Law Dictionary, e definon at si
besim n t vrtetn e nj propozimi, q subjektivisht ekziston n mendje dhe sht
nixtur nga agumenti, bindja ose prova e adresuar ndaj gjykimit.
Prkundr ktij koncepti eurocentrik t besimit si nj akt i mendimit, besimi nnkupton t
besosh n supremen, shenjtrin, absoluten dhe t jashtzakonshmen. N dokumentet
256
ndrkombtare, termi besim sht adaptuar pr ti prfshir edhe t drejtat e personave

joreligjioz, si jan ateistt (t cilt nuk i besojn Perndis), agnostikt (t cilt jan t
pasigurt pr ekzistimin e Zotit) dhe racionalistt. Besimet e karaktereve t tjera, qoft
politike, kulturore, shkencore ose ekonomike, nuk prfshihen n kuadr t ksaj
mbrojtjeje, por duhet t adresohen ndaras.
Moduli pr Lirin e Shprehjes dhe Lirin e Mediave.
jan lirit religjioze?
N t drejtn ndrkombtare, lirit religjioze mbrohen si liri t mendimit, ndrgjegjes
dhe religjionit. Kto tri liri themelore aplikohen njsoj ndaj bindjeve teistike dhe
religjioze, si dhe prfshijn gjitha besimet me pikpamje t jashtzakonshme ndaj
universit dhe nj kod normativ t sjelles.
N kuptimin e ngusht, liria e religjionit dhe e besimit prfshijn lirin e religjionit dhe
besimit dhe lirin nga religjioni dhe besimi, t cilat mund t kuptohen si t drejta pr t
pranuar ose pr t mos pranuar nj rregull ose sjellje religjioze.
Liria e mendimit dhe ndrgjegjes sht e mbrojtur njsoj sikurse edhe liria e religjionit
dhe besimit. Kjo prfshin lirin e mendimit n t gjitha shtjet dhe bindjet personale, si
dhe prkushtimet ndaj religjonit ose besimit, qoft prmes manifestimit individual ose s
bashku me tjert.
Ashtu si tregon numri i madh i t burgosurve t ndrgjegjes n gjith botn, liria e
ndrgjegjes shkilet mjaft shpesh. Kta t burgosur, n t shumtn e rasteve u takojn
minoriteteve religjioze t nj regjioni dhe burgosen pr shkak t besimeve t tyre
religjioze. Tregimi pr Z. Atakov sht vetm nj nga shembujt e panumrt. Liria e
mendimit dhe ndrgjegjes, si dhe liria pr t zgjedhur dhe ndryshuar religjionin ose
besimin, jan t mbrojtura pa rezerv. Askush nuk mund t detyrohet ti zbuloj
mendimet e tij ose t saj, e as ti bashkohet ndonj religjioni ose besimi.
Standardet ndrkombtare
E drejta mbi t drejtat e njeriut i shmanget kontraverss s definimit t religjionit dhe
besimit, por prmban nj katalog t t drejtave pr t mbrojtur lirin e mendimit,
257
ndrgjegjes, religjionit dhe besimit. Pr t kuptuar m mir kompleksitetin e lirive

religjioze, mund t bhet nj klasifikim i tyre n tri nivele:
1. Lirit e praktikimeve t posame individuale
2. Lirit e praktikimeve kolektive
3. Lirit e godinave t caktuara
Lirit e praktikimeve t posame individuale:
Neni 18 i Deklarats Universale pr t Drejtat e Njeriut (UDHR) identifikon lirit
religjioze si t drejta t t gjithve (q do t thot se i mbron fmijt, t rriturit,
vendort dhe t huajt), t cilat nuk mund t derogohen, madje as n raste t gjendjes
s jashtzakonshme ose lufts. Lista e lirive individuale religjioze e parashikuar me
Nenin 18 t Paktit Ndrkombtar pr t Drejta Civile dhe Politke, ofron formulimin e
detajizuar t t drejtave q gjinden brenda standardeve minimale t pranuara
ndrkombtarisht:
Lirin pr t manifestuar individualisht ose s bashku religjioni dhe besimin, si dhe

pr t themeluar dhe mbajtur vende pr kt qllim;
Lirin pr t prodhuar, bler dhe prdorur deri n nj mas t caktuar, artikujt dhe
materiale t nevojshme q kan t bjn me ritet ose zakonet e nj religjioni dhe
besimi;
Lirin pr t krkuar dhe pranuar ndihma financiare dhe kontribute t tjera nga
individt dhe institucionet e tjera;
Lirin pr t trajnuar, emruar, zgjedhur, ose caktuar sipas trashgimis udhheqsit e

caktuar, sipas krkesave dhe standardeve t fardo religjioni ose besimi;
Lirin e individve pr t zbatuar ditt e pushimit dhe pr t festuar ditt e shenjta dhe
ceremonit, n pajtim me parimet e religjionit dhe besimit t tij/saj;
Lirit religjioze n pun, duke prfshir t drejtn pr tu lutur, veshur dhe pr t

ngrn sipas parimeve t religjionit dhe besimit t caktuar;
Lirin pr tu mbledhur dhe bashkuar pr t kryer dhe zbatuar ritet;
Lirin pr t deklaruar lirshm besimin;
T drejtn pr t ndryshuar dhe refuzuar nj religjion;
T drejtn pr arsimim religjioz pr interesa t fmijs.
258
Lirit e Praktikimeve kolektive:

Lirit religjioze nuk u mundsojn vetm individve gzimin e lirive t prmendura m
lart. Nj religjion ose besim mund dhe zakonisht manifestohet n bashksi me tjert, q
do t thot se manifesohet n vende publike. Kjo nnkupton respektimin e liris s
grumbullimit dhe bashkimit, gjithashtu edhe t bashksive t besimtarve.
Lirit e godinave t caktuar:
Organet e caktuar q jan t bazuara n parime religjioze, gjithashtu gzojn mbrojtje t
plot prmes lirive religjioze. Kto organe mund t jen shtpit e kultit ose institucionet
arsimore q merren me shtje religjioze, ose edhe OJQ-t.
T drejtat e tyre prfshijn:
Lirin pr t themeluar dhe mbajtur institucione t caktuara bamirse ose humanitare;
Lirin pr t shkruar, publikuar dhe prhapur publikime t rndsishme t ktyre

fushave;
Lirin pr t ofruar msime pr religjion npr vende t prshtatshme.
Parimi i mosdiskriminimit
Diskriminimi dhe jotoleranca mbi baza religjioze q nnkupton fardo dallimi,
prjashtimi, kufizimi, ose preferenc t bazuar n religjion ose besim, sht i ndaluar.
Ndalimi i diskriminimi dhe jotolerancs religjioze nuk vlen vetm pr jetn publike, por
gjithashtu ka t bj me sfern private t individve, n t ciln jan t futura thell
besimet dhe religjionet. Kjo do t thot, se as shteti e as pundhnsi juaj, ose ndonj
individ tjetr, nuk lejohet t ndrmarr ndonj veprim diskriminues ndaj jush.
Moduli pr mosdiskriminim
Edukimi
Prindrit kan t drejt t vendosin se n far religjioni dshirojn ti edukojn fmijt e
tyre. Dsipozita n interesin m t mir t fmijs, ka pr qllim kufizimin e liris s
veprimit t prindrve, vetm ather kur nj praktik fetare mund ta dmtoj shndetin
fizik ose mental t fmijs. Si praktik e till mund t jet refuzimi i prindit pr trajtim
mjeksor dhe arsimim shkollor t fmijs. Pr shembull, refuzimi i transfuzionit t gjakut
259
mund t shkaktoj vdekjen e fmijve te Dshmitart e Jehovait (Jehovahs Witnesses),

besimi i t cilve sht n kundrshtim me trajtimet mjeksore.
N sfern publike, shtetet kan obligim t ofrojn arsimimin, i cili mbron fmijn nga
jotoleranca dhe diskriminimi religjioz dhe t ofroj planprograme, t cilat prfshijn edhe
msimin e liris s mendimit, ndrgjegjes dhe religjionit.
PYETJET PR DISKUTIM
Si rregullohet prdorimi i religjionit n vendin tuaj?
Planprogrami shkollor dhe librat shkollore n vendin tuaj, a trajtojn lirin e

religjionit dhe besimit, si dhe prfshin edhe lirin pr t mos besuar?
A ka masa siguruese n vendin tuaj, pr t siguruar pavarsin e prdorimit t

religjionit?
Manifestimi i besimit
Liria pr t manifestuar besimin religjioz prfshin mbrojtjen e fjalve, msimeve,
praktikimeve, kulteve dhe zbatimit t atij besimi. Sipas ksaj ke t drejt t flassh pr
fen tnde, ta msosh at, ta praktikosh vet ose s bashku me tjert dhe ti zbatosh
rregullat lidhur me ushqimin, veshjen ose prdorimin e nj gjuhe t caktuar, si dhe
ritualet e lidhura me besimin e caktuar. Manifestimi i religjionit ose besimit nnkupton
gjithashtu mundsin e shmangies s veprimeve t kundrta me rregullat e besimit
konkret. Veprimet e tilla mund t jen refuzimi i dhnies s betimeve, shrbimet
ushtarake, pjesmarrja n ceremoni fetare, pranimet ose trajtimet e detyrueshme
mjeksore.
Kufizimiet e lirive religjioze
Deri sa nuk sht e rndsishme n ka besohet, manifestimi i besimit mund ti arrij
limitet, kur me an t tij preken interesat e t tjerve. Kufizimet e t drejts s
manifestimit t besimit religjioz duhet t jen proporcionale dhe t bazuara n ligj.
Kufizimet mund t vihen vetm kur kjo sht e domosdoshme pr sigurin dhe rendin
publik, shndetin, moralin ose t drejtat dhe lirit fundamentale t t tjerve. Kufizimet e
ktyre lirive lejohen pr shembull te rastet e sakrificave njerzore, vetvrasjeve,
260
gjymtimit gjenital t femrave, skllavris, prostitucionit, veprimeve shkatrruese dhe

praktikave t tjera q krcnojn shndetin njerzor dhe integritetin fizik.
3. PERSPEKTIVAT NDRKULTURORE/ SHTJET KONTRAVERSE
Shteti dhe feja
Ndr dallimet m t mdha lidhur me mbrojtjen e lirive fetare n bot, kan t bjn me
marrdhniet ndrmjet shteteve dhe religjioneve ose besimeve. Kemi disa modele
kryesore t raportit t shtetit dhe fes: shtete religjioze, kisha t themeluara, neutralitet
shtetror ndaj feve dhe institucioneve t tjera, mosekzistim t ndonj religjioni zyrtar,
ndarje mes shtetit dhe kishs dhe mbrojte e grupeve religjioze t pranuara me ligj.
Standardet ndrkombtare nuk krkojn ndarjen e shtetit nga kisha ose religjioni. Kjo
nnkupton se nuk caktohet ndonj model konkret i raportit mes shtetit dhe ndonj besimi,
dhe n veanti nuk krkohet krijimi i shoqrive laike, t cilat e prjashtojn religjionin
nga shtjet publike. Krkesa e vetme ndrkombtare sht q nj marrdhnie e till nuk
duhet t rezultoj n diskriminim ndaj atyre q nuk i takojn besimit t pranuar zyrtar,
ose feve t pranuara me ligj. Mirpo, atje ku vetm nj religjion pranohet si pjes
prbrse e identitetit kombtar, sht pikpyetje nse mund t sigurohet trajtim i
barabart i feve tjera ose feve m t vogla.
Sipas pikpamjeve perndimore, nj marrdhnie neutrale mes religjionit dhe shtetit e
bn m shum t mundshm garantimin e mbrojtjes s plot t lirive religjioze t
individve. Pr shembull, e drejta tradicionale islame ose E drejta e Sheriati si kontrast i
ksaj pikpamjeje i lidh shtetin dhe fen, sepse konsideron se nj sistem i till mundson
mbrojtje m t mir t lirive religjioze pr popullin. Sido q t jet, mund t thuhet se kur
n shtet sht i lidhur me nj kish ose religjion t caktuar, sht e pamundshme q t
drejtat e antarve t minoriteteve religjioze t ken mbrojtje t barabart.
PYETJET PR DISKUTIM
Cili sht qndrimi i vendit tuaj ndaj besimeve?
A i pranon vendi juaj institucionet e feve t ndryshme?
A mendoni se sht e mundur t vendoset sistemi i barabart ndaj t gjitha feve deri
sa privilegjohet njra?
261
A konsideroni se sht legjitime t lejohen parti politike religjioze?
Apostatizmi liria pr t zgjedhur ose ndryshuar fen

Prkundr ekzistimit t rregullave t qarta ndkrombtare, akti i apostasis, ose braktisjes
s nj religjionit pr shkak t religjionit tjetr, ose pr t jetuar si laik, vazhdon t mbetet
nj shtje kontraverse.
Nj person sht apostat, nse ai ose ajo braktis nj religjion dhe merr nj religjion tjetr
ose vazhdon t jetoj si laik. Historikisht, islamizmi, krishterimi dhe religjionet e tjera
kan marr qndrim shum t errt ndaj apostatve. Shpesh, dnimi pr ata ka qen
ekzekutimi. Sot, n islamizm, pra n ato shtete q jan t bazuara n T drejtn e
Sheriatit, apostatizmi vazhdon t dnohet shum rnd. N praktik, kjo shpesh l t
kuptohet se n kto raste nuk ekziston e drejta pr t zgjedhur ose ndryshuar religjionin e
caktuar.
E drejta ndrkombtare n mnyr shum t qart e kundrshton kt pikpamje. do
person ka t drejt ta zgjedh besimin e tij, lirshm dhe pa kurrfar shtrngimi. Debati pr
kt shtje sht shum emocional dhe i ndieshm, sepse prek thell bindjet dhe
kuptimet e ndryshme pr lirit religjioze. Ky debat, duke i ndar perndimort nga t
tjert, tregon dallimet kulturore n perceptimin ndaj religjioneve dhe lirive t tjera.
PYETJET PR DISKUTIM
A mendoni se n praktik, njerzit mund ta zgjedhin lirshm besimin e tyre ose ta
ndrrojn at? A mund t shkkatoj kjo ndeshje me t drejtat e tjera t njeriut?
Proselitizmi e drejta pr t prhapur besimin
Prderisa nuk prdoret shtrngimi dhe forca, njeriu ka t drejt ta prhap besimin e tij
dhe ti inkurajoj njerzit q t konvertohen nga njra fe n tjetrn. Ky veprim njihet si
proselitizm ose evangjelizm.
Gjat promovimit t programeve misionare t religjioneve t huaja n Evrop Qendrore
dhe Lindore dhe n Afrik, kan lindur konflikte mes kishave lokale dhe atyre
religjioneve. Madje n disa raste, qeverit kan ndaluar aktivitetet e tilla. T drejtat e
njeriut krkojn nga qeverit t mbrojn t drejtn e t shprehurit dhe q besimtarve tiu
262
garantohet liria pr tu kyur n forma jo t dhunshme t proselitizmit, si jan zgjimi i

thjesht i ndrgjegjes ose ekspozimi i posterve dhe pllakateve.
Nse dikush detyrohet q me forc t konvertohet nga njra fe n tjetrn, kjo sht
shkelje e qart e t drejtave t njeriut, por nse shtrohet pyetja se ka sht e lejuar, kjo
ende nuk sht rregulluar me t drejtn ndrkombtare. N mnyr q t kufizohet
proselitizmi, duhet t paraqitet nj rrethan e shtrngimit si mund t jet: prdorimi i
parave, dhuratave ose privilegjeve pr ata q konvertohen; ose kur proselitizmi bhet n
vende ku njerzit ndodhen sipas detyrs ose kur kjo u krkohet me ligj (n shkolla,
ndrtesa ushtarake, burgje dhe institucione t ngjashme).
Kundrshtimi i ndrgjegjshm i shrbimit ushtarak
Kontraversa ndrkulturore mbi t ashtuquajturin kundrshtim i ndrgjegjshm i shrbimit
t detyrueshm ushtarak, ende vazhdon. Nj person mund t prjashtohet nga shrbimi
ushtarak, nse detyrimi pr t prdorur arm t ftohta ndeshet n mnyr serioze me
ndrgjegjen e atij personi; dhe nse ndaj personave t besimit tjetr nuk rezultohet n
ndonj dallimi t kundrt.
Ky trend i njohjes s ksaj t drejte nga ana e ligjeve kombtare vrehet n disa shtete n
t cilat ofrohen shrbimiet shoqrore si alternativ (Austri, Franc, Kanada ose SHBA).
N ann tjetr, n shtetet e tjera ku nuk ekziston kundrshtimi i ndrgjegjshm i shrbimit
t detyrueshm ushtarak, njerzit mund t burgosen pr refuzim e mbajtjes s armve.
PYETJET PR DISKUTIM
A ka n vendin tuaj t burgosur t ndrgjegjes?
A mendoni se ekziston nevoja pr t drejtn e refuzimit pr t vrar, e cila duhet t

njihet shprehimisht me standarde ndrkombtare?

Problemi kryesor pr implementimin e t drejtave religjioze, sht thjesht mungesa e nj
instrumenti t obligueshm ndrkombtar. Deklarata e OKB-s pr Eliminimin e t
Gjitha Formave t Jotolerancs dhe Diskriminimit t bazuar n Religjion dhe Besim e
vitit 1981, ka nj efekt t konsiderueshm juridik, sepse mund t konsiderohet si rregull i
vendosur i t drejts ndrkombtare zakonore. Por, deklarata nuk sht marrveshje,
263
prandaj edhe nuk krijon obligime ligjore. Me gjith nj pajtim ndrkombtar pr nevojn
e ekzisitmit t nj konvente, ende nuk sht arritur nj pajtim se n ka duhet
prqendrohet m shum fokusi.
Me qllim t implementimit dhe monitorimit t Deklarats s vitit 1981, sht themeluar
Raportuesi Special pr Jotoleranc Religjioze n vitin 1986. Kryesisht, mandati i tij
sht identifikimi i incidenteve dhe veprimeve t qeveris t cilat jan n kundrshtim me
dispozitat e Deklarats, si dhe tu bj shteteve rekomandime pr mjetet dhe masat q
duhet ti ndrmarrin. sht vrtetuar se persekutimi dhe diskriminimi religjioz ka prekur
individ dhe komunitete n mbar botn dhe t t gjitha feve. Persekutimi dhe
diskriminimi religjioz paraqitet duke filluar nga prmasat e vogla si persekutimi dhe
diskriminimi religjioz, shkeljet e parimit t mosdiskriminimit dhe tolerancs n religjion
dhe besim, e deri te atakimi i s drejts pr jet, integritetit fizik dhe siguris njerzore t
personit.
Gjithashtu, edhe instrumente regjionale merren me implementimin e liris s religjionit:
pr shembull Komisioni Afrikan pr t Drejtat e Njeriut n rastet e fundit n Sudan ka
vendosur q aplikimi i t drejts s Sheriatit duhet t bhet n pajtim me obligimet
ndrkombtare.
Masat parandaluese dhe strategjit e ardhshme
Para se t vazhdohet t punohet n drejtim t nj konvente t obligueshme ligjore, me
qllim t zhvillimit t nj kulture t bashkjetess multireligjioze, duhet t promovohet m
mir Deklarata e OKB-s pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Jotolerancs dhe
Diskriminimit t bazuar n Religjion dhe Besim e vitit 1981. Vmendje e posame duhet
t vendoset te roli i arsimimit, si metod kryesore e luftimit t jotolerancs dhe
diskriminimit religjioz. Sipas t s drejts ndrkombtare, shtetet kan obligim t qart
pr tiu kundrprgjigjur dhuns dhe diskriminimit n shtjet e besimit. sht e qart se,
me qllim t mbrojtjes s t persekutuarve dhe promovimit t tolerncs, OJQ-t,
organizatat religjioze dhe ato laike, prmes fushatave informative, ngritjes s vetdijes,
programeve arsimuese dhe msimit, gjithashtu kan rol t barabart pr ndriimin e
shkeljeve nga shteti dhe t tjert.
ka mund t bjm ne?
264
Ne mund t parandalojme diskriminimin dhe persekutimin religjioz, duke filluar ti

respektojm t drejtat e t tjerve. Toleranca religjioze e ndrlidhur me fen, prfshin
respektimin e besimtarve t feve t tjera, pa marr parasysh se a mendojm ne q
feja e tyre sht e vrtet apo jo. Ky respekt dhe kjo kultur e tolerancs krkon nga ne
q t refuzojm t diskriminojm, denigrojm dhe nnvlersojm religjionet e t
tjerve, si dhe ta respektojm t drejtn fundamentale pr t qen i ndryshm. Kjo
gjithashtu nnkupton refuzimin pr t diskriminuar kundr t tjerve n punsim, strehim
dhe qasje ndaj shrbimeve publike, pr shkak t besimit tjetr. Pr m tepr, neve na
duhet respekti pr t filluar t ndryshojm sjelljen. Ekziston nevoja pr dialog ndrfetar,
si dhe pr takim mes besimtarve dhe jobesimtarve n nj vend t prbashkt, pr tu
msuar t shprehin respekt ndaj njri-tjetrit.
E DOBISHME T DIHET
1. PRAKTIKA T MIRA
Dialogu ndrfetar pr pluralizm religjioz

Gjat disa dekadave t fundit, pyetjet e pluralizmit religjioz dhe kulturor kan ringjallur
prsri interesimin e bashksive kishtare dhe interesimin e besimtarve. Ekziston nj
ndjenj e sensit t menjhershm pr ndrtimin e marrdhnieve pozitive mes popujve t
besimeve t ndryshme. Me rritjen e interesit pr dialog sht rritur, gjithashtu, edhe
aktualiteti i tij, duke ua mundsuar kshtu bashksive t ndryshme religjioze q ta
kuptojn m mir njra-tjetrn dhe t punojn m shum s bashku pr edukimin dhe
zgjidhjen e konflikteve, si dhe n prditshmrin e jets s komuniteteve t tyre. Ndr
OJQ-t ndrkombtare t shumta q punojn n promovimin e dialogut religjioz dhe
paqes, jan:
Kshilli Botror i Kishave;
Konferenca Botrore mbi Religjionin dhe Paqen (WCPR) me grupet punuese t

prhershme pr religjionin dhe t drejtat e njeriut;
Parlamenti Botror i Religjioneve;
Fondacioni i Etiks Globale;

265
Bashksia Botrore e Kshillave Ndrreligjioze (WFIRC).
Krahas ktyre, nj numr i madh i iniciativave lokale dhe regjionale, prmes dialogut
n mbar botn, jan duke ndihmuar zgjidhjen e konflikteve dhe parandalimin e
konflikteve n bot:
N Lindjen e Mesme, klerikt pr paqe mbledhin rabint, priftrinjt, pastort dhe

imamt e Izraelit dhe Bregut Perndimor (West Bank), q t ndrmarin veprime t
prbashkta dhe t jen dshmitar t paqes dhe drejtsis n rajon;
N Indin Jugore, kshilli i hirsis mbledh s bashku hindut, t krishtert,

myslimant, budistt, jainsit, zoroastriant, hebrenjt dhe sikst, n prpjekje q t
adresohen rastet e konflikteve t bashksive;
N Pacifik, hulumtimi ndrfetar mbledh s bashku prfaqsuesit e shum religjioneve

n Fixhi, duke br prpjekje pr t tejkaluar paragjykimet dhe pr t promovuar
respektin e ndrsjell dhe vlersimin pr njri-tjetrin.
N Evrop, Projekti: Evropa ndrfetare sht i pari i llojit t till, q fton politikant
urban dhe prfaqsuesit e religjioneve t ndryshme nga e gjith Evropa n qytetet e
Gracit dhe Sarajevs.
PYETJET PR DISKUTIM
N dialog, bindja dhe iltrsia mbahen t balancuara. Si mund t bhet kjo,

individualisht dhe n bashksi?
Religjionet pr paqe prmes arsimimit

Arsimimi ndrreligjioz inkurajon respektimin pr njerzit e feve t tjera dhe prgatit
studentt pr ti ln anash barrierat e paragjykimeve dhe jotolernacs.
N Izrael, projekti i quajtur Vlerat e prbashkta/ Burimet e ndryshme mbledh n

nj vend hebrenjt, myslimant dhe t krishtert, pr ti studiuar s bashku tekstet e
shenjta, n krkim t vlerave t prbashkta, q do t mund ti zbatonin n jetn e tyre
t prditshme dhe eventualisht t dilnin me nj libr pr prdorim shkollor;
N Tajland dhe Japoni, koht e fundit, Kampet Etike t t Rinjve Lider, mblodhn
n nj vend prfaqsuesit e rinj t bashksive religjioze t ktyre shteteve pr
266
programe trajnuese n pikpamje t lidershipit, etiks morale, shrbimeve shoqrore

dhe forcimin e pajtimit.
N Gjermani, Angli dhe n shtete t tjera, msimdhnsit jan duke analizuar

trajtimin e traditave religjoze n librat shkollore, tradita t cilat jan t panjohura pr
audiencn, s cils i jan kushtuar kto libra.
2. TRENDET
Kultet, sektet dhe lvizjet e reja religjioze
Dhjetra ndrtesa dmtohen si rezultat i sulmit t turms s indonezianve ndaj
sektit islamik: XHAKARTA, 24 dhjetor: Policia njoftoi sot se, n provicn indoneziane
t Javs perndimore, turmat kan dmtuar dhe demoluar afr njzet shtpi dhe dy xhami
t lidhura me sektin Ahmadiyah Islamik. Jana tha se hetimet jan duke vazhduar, por
ende nuk sht br ndonj arrestim.
(AFP) (Vendosur n ora 10:00 PST)
BURIMI: HTTP://WWW.DAWN.COM/2002/12/24/WELCOME.HTM, JANAR 2003
Liria e religjionit nuk duhet t interpretohet ngusht n at mnyr q do t nnkuptonte
vetm religjionet tradicionale t bots. Religjionet e reja dhe religjionet e vogla kan
gjithashtu t drejt pr mbrojtje t barabart. Ky parim sht i rndsis s veant n
dritn e ngjarjeve t fundit, ku lvizjet e religjioneve t reja jan br shnjestra t
herpashershme t diskriminimit dhe represionit. Kto lvizje t reja njihen me disa emra
t ndryshm dhe kan nevoj pr studim m t afrt. Termet kult ose sekt prdoren
pr tiu referuar grupeve t ndryshme religjioze, t cilat n besim dhe praktika t tyre
dallojn prej religjioneve kryesore. T dyja kto shprehje jan t paqarta, por n
prgjithsi sekti i referohet nj grupi t ndar nga nj religjion, pra si nj deg e ndar e
nj religjioni madhor, derisa kultet n prgjithsi njihen si sisteme ortodokse ose t
kopjuara t besimeve religjioze, q shpesh prcillen me rituale t njjta. Pasi q t dyja
kto terme jan definuar duke u ndar nga baza, pikpamjet lidhur me at se ka e
prbn nj sekt ose nj kult, dallojn te besimet e ndryshme. Budizmi dhe hinduizmi do
ta prdornin kt n form shum neutrale, deri sa n botn perendimore sekti ose
kulti shpesh prdoren n konteksit negativ. Kto lvizje nuk dalin gjithher vetm nga
dallimet e ktyre grupeve n krahasim me bazn, por gjithashtu sepse jan t lidhura
267
shpesh nga dedikimi i plot dhe keqprdorimi i bazuar financiar. Nj shembull i famshm
dhe kontravers sht Kisha e Shkencs, s cils n disa shtete, ndr to n Gjermani si
shembulli m i mir, nuk i sht dhn liria religjioze, sepse konsiderohet t jet kompani.
PYETJET PR DISKUTIM?
A mbrohen besimet e vogla n vendin tuaj dhe nse po, si?
A kan ato t drejta dhe prkrahje t barabart si besimi(et) kryesore?
Grat dhe feja

Prgjat historis grat jan diskriminuar pothuaj nga t gjitha fet. Dhe, vetm tani von
jan adresuar lirit e tyre religjioze. Diskriminimi i grave n religjione sht i dyfisht.
Atyre u mungon liria e manifestimit t fes s tyre, pasi q nuk kan qasje t barabart n
vendet e lutjes, nuk predikojn dhe nuk udhheqin. Po ashtu, ato mund t bhen viktima
t feve t caktuara, sa her q rregullat fetare, praktikat dhe zakonet i dnojn ato, ose
edhe e krcnojn jetn e tyre:
Prqindja e vajzave t reja t gjymtuara n vendet rurale t Egjipit sht 95%.

Gjymtimi gjenital i femrave sht tradit religjioze dhe kulturore n shum shtete dhe
kundrshtohet fuqishm me standarde ndrkombtare pr mbrojtjen e t drejtave t
njeriut. Si pasoj e ksaj, mund t shkaktohen probleme t rnda shndetsore, t cilat
mund t rezultojn n vdekje.
Martesat e dhunshme t cilat shpesh rezultojn n skllavri, zbatohen sidomos n disa

pjes t Nigeris, Sudanit, Pakistanit dhe rajone t tjera. N kto raste, nuk sht i
nevojshm pajtimi i gruas pr martes. Nganjher ndodh q grat t jen m t
vjetra se nnt vje.
Dhuna si form specifike e spastrimit etnik: n shum raste prkatsia fetare e

viktimave ka qen motiv pr dhunime masive n ish=-Jugosllavi, Gjeorgji, Sudan,
Ruand ose eeni. Shtatzansit e imponuara t grave t dhunuara, kan br q
ato t njollosen publikisht si t dhunuara dhe n kt mnyr prvese jan dmtuar
fizikisht, ato edhe jan turpruar dhe nderuar.
Ekstremizmi religjioz dhe ndikimi i tij

268
Pas sulmeve t 11 shtatorit t vitit 2001, po duket se terrorizmi ka instrumentalizuar

besimin religjioz m shum se kurdoher. Shum njerz konkludojn se kjo ngjarje
tragjike vetm se ka shnuar kulmin e lidhjes mes terrorizmit dhe fes: rrmbimi i
aeroplanve, bombardimi i ambasadave perndimore n shtetet dominuese myslimane,
pastaj shtja e palestinezve dhe konfliktet e tjera n bot t intensitetit m t ult,
kan theksuar religjionin pr arsyetime politike.
Sido q t jet, nj ndrlidhje e till sht shum e rrezikshme. Nj gj e till e ndan
botn, n t mirt dhe t kqinjt dhe kshtu i njollos njerzit n baz t prkatsis
s tyre fetare. Por, jo t gjith terroristt ose ekstremistt jan religjioz, ashtu si nuk do
t jen t gjith besimtart terrorist. N ato raste kur sulmet ekstremiste lidhen me fen,
pra kur kryesit theksojn se e kan kryer krimin n emr t Zotit, religjioni dhe lirit e
tij prdoren dhe keqprdoren pr ti mbuluar veprimet ose krkesat e motivuara politike.
Duke pasur parasysh se ekstremizmi paraqet nj krcnim global dhe jo t kufizuar vetm
ndaj nj shoqrie ose feje t caktuar, por nj goditje t bazuar n injoranc dhe
jotoleranc, prdorimi i terrorizmit n emr t fes nuk paraqet ndeshje mes kulturave t
ndryshme t bazura n besime religjioze.
PYETJET PR DISKUTIM
Cilat jan arsyet kryesore pr konflikte brenda dhe n mes bashksive religjioze. A
mund t japsh ndonj shembull nga prvoja personale?
ka mendoni, cili sht roli i feve n krkim t paqes dhe zgjidhjes s konflikteve?
Mendo pr ndonj shembull ku religjioni ka shrbyer si agjent pr pajim!
3. KRONOLOGJIA
Hapat kryesor t zhvillimit historik t lirive religjioze
1776 Ligji mbi t Drejtat i Virgjinis, Amandamenti i par
1948 Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut (Nenet 2 dhe 18)
1948 Konventa pr Parandalimin dhe Dnimin e Krimeve t Gjenocidit (Neni 2)
1950 Konventa Evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive Fundamentale t Njeriut
(Neni 9)
1966 Pakti Ndrkombtar pr t Drejtat Civile dhe Politike (Nenet 18, 20, 24, 26f)
269
1969 Konventa Amerikane pr t Drejtat e Njeriut (Nenet 12, 13, 16f, 23)
1981 Deklarata e OKB-s pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Jotolerancs dhe
Diskriminimit t bazuar n Religjion ose Besim
1981 Karta Afrikane pr t Drejtat e Njeriut dhe Popujve (Nenet 2, 6, 12)
1990 Deklarata e Kairos pr t Drejtat e Njeriut n Islam (Neni 10)
1992 Deklarata e OKB-s pr t Drejtat e Personave t Minoriteteve Etnike, Religjioze
dhe Gjuhsore (Neni 2)
1998 Karta Aziatike pr t Drejtat e Njeriut (Neni 6)
AKTIVITETI 1:
FJALT Q PLAGOSIN
PJESA I: HYRJE
Ky aktivitet ka pr qllim ti tregoj kufijt e liris s shprehjes, pra kur ajo ka ne bjm
ose flasim ndeshet me besimet religjioze dhe ndjenjat e t tjerve.
Forma e aktivitetit: diskutim
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSME PR USHTRIMIN
Qllimet dhe Synimet
T zbulohen dhe t pranohen ndenjat religjioze t njerzve t tjer
T msohen prkufizimet e liris s shprehjes

Kohzgjatja: s paku nj or
Materiali: tabel dhe marker
Prgatitja:
Duhet t prgatitet tabela dhe markert
Aftsit e prfshira:
Dgjimi i t tjerve, ndieshmria dhe pranimi i t tjerve
270

Krko nga pjesmarrsit t japin ide t shpejta pr t krijuar nj list t komenteve

ose deklaratave lnduese dhe stereotipeve q kan t bjn me ndrgjegjen ose
besimin religjioz t dikujt; ndaj atyre q pjesmarrsit e dijn se do t shkaktojn
shqetsim. Zgjidh disa nga deklaratat m t kqija dhe shnoji ato n tabel.
Ndajo pjesmarrsit n grupe prej 4 deri n gjasht persona. Njri nga secili grup
duhet ta lexoj deklaratn e par. Grupi thjehst duhet t pranoj se komenti i till e ka
lnduar dik. Mirpo, nuk do t pyeten nse ata mendojn se deklarata ishte lnduese
ose jo.
Nxiti pjesmarrsit pr t biseduar pse personat e lnduar mund t ndihen ashtu si

ndihen; a u duhet lejuar njerzve t flasin gjra t tilla, pa marr parasysh efektin e
atyre fjalve; dhe ka duhet br n rastet kur kjo ndodh.
Prsrite kt pr seciln deklarat.
VLERSIMI
Diskutimi
Si ndihen pjesmarrsit pas aktivitetit? A ishte vshtir t pranoheshin komentet q

lnduan t tjert dhe t rrish i qet?
far kufizimesh duhet t vendosen pr at se ka mund t flasim pr mendimet dhe

besimet tona? A duhet t kemi mundsi t themi gjithmon at q dshirojm?
Kshilla metodlogjike
Gjat ktij aktiviteti, mundohu t jesh diskret, duke mos i peshuar deklaratat.
Si prmbyllje e aktivitetit: nj letr t gjithve. Shkruaj emrat e t gjith pjesmarrsve n
nj letr t vogl, krko nga secili t vizatoj dika dhe ti shkruaj gjra t kndshme atij
personi, nj prfundim i prshtatshm pr shum aktivitete q nxisin kontraversa dhe
emocione.
PJESA IV: VAZHDMI
271
Nse pjesmarrsit vazhdojn t punojn bashkrisht, do t ishte aktivitet i prshtatshm

nse i lejohet grupit t prcaktoj dhe t vendos rregullat e diskutimit ose komunikimit
t cilat do t ngjiteshin n mur, n mnyr q t gjith ta ken rastin tiu referohen atyre,
kurdo q ata mendojn se kjo sht e nevojshme.
T drejtat e ngjashme: liria e t shprehurit
AKTIVITETI II: FEJA IME DHE FEJA E FQINJIT TIM
PJESA I: HYRJE
Objekt i ktij aktiviteti sht parimi i mosdiskriminimit dhe ndalimi i jotolerancs s
bazuar n religjion. M s miri sht t punohet me grupe t besimeve t ndryshme
religjioze.
Forma e aktivitetit: aktivitet i shumanshm
Qllimet dhe Synimet
T prpunohet dhe kuptohet nocioni i tolerancs
T analizohen faqet e lirive religjioze
T zhvillohen imagjinata dhe aftsit pr mendim kreativ
T msohet pr zakone dhe kultura t ndryshme
Grupi i synaur: t rriturit e rinj dhe t rriturit. Me nj modifikim t vogl, ky aktivitet

mund t prdoret me nxns t t gjitha moshave.
Kohzgjatja: 2-4 or
Prgatitja:
Duhet t prgatiten tabela, letra pr tabel dhe marker pr t shkruar
Aftsit e prfshira: aftsi sociale: dgjim i analizave t t tjerve, komunikim; aftsi
pr mendim kritik; shfaqje e mendimit t tjerve, mendim reflektiv; aftsi kreative: krijim
i metaforave dhe simboleve ilustruese.
272

Pjesa e par
Aktivitet grupor: krijo nj tabel me dy kolona. Emrto njrn kolon Toleranc

dhe tjetrn Jotoleranc. Krko nga pjesmarrsit t japin shembuj t shpejt pr ti
shkruar nn seciln kolon.
Pastaj krko nga ata ti shqyrtojn dhe krahasojn t dy kolonat. (kshill: ajo q
ndodh m s shpeshti sht se t gjitha definicionet dhe shembujt nn `Tolernac`
jan m par `pasive` sesa `aktive`. Nse ndodh kshtu, ather potencoje kt fakt.)
Raportimi i prvojave personale t jotolerancs: krko nga pjesmarrsit t

prshkruajn nj incident t jotolerancs q ata e kan prjetuar. Si do t ishte dashur
t trajtohej ose shmangej ai? A mendojn pjesmarrsit se ekzistojn mnyra pr t
edukuar njerzit pr sjellje tolerante?
Vlersimi
Nocioni i toleranc: duke i krahasuar t dy kolonat, ka mund t vrejn pjesmarrsit?
ka do t duhej t prfshinte nj definicion i prgjithshm i tolerancs ose jotolerancs?
Pyeti pr kt pjesmarrsit dhe vshtro pikpamjen e tyre t prbashkt. Pastaj jepjua
pjesn e par t definicionit nga Deklarata e OKB-s mbi Parimet e Torturs: [toleranca]
sht nj qndrim aktiv dhe prgjegjsi q prkrah t drejtat e njeriut, pluralizmin (duke
prfshir pluralizmin kulturor), demokracin dhe sundimin e lgjit.
Pjesa e dyt
Organizo nj takim multikulturor. Krko nga secili pjesmarrs t prezantoj nj

antar t nj grupi tjetr religjioz.
Krko nga ata t ilustrojn me an t pikturimit, pantomims, kngs, vizatimit ose

aktrimit, dika q do t shfaqte zakonet dhe besimet e rajoneve t tyre.
Lejo pjesmarrsit t prgatiten pr 20 minuta.
Krko nga ata t bjn nj prezantim pr zakonet e ndryshme q kan t bjn me

secilin religjion q ata prfaqsojn.
Vlersimi
273
ka mund t msojn pjesmarrsit nga aktiviteti? A kan prezantimet e ndryshme

dika t prbashkt?
A sht m leht pr pjesmarrsit q ti tolerojn besimet/religjionet e tjera pasi q

kan pasur rast t msojn dika pr to?
Shprndaje pjesn e dyt t Deklarats s OKB-s mbi Parimet e Torturs:

[Toleranca] i obligon shtetet antare t ti edukojn qytetart q t jen t
kujdesshm dhe prgjegjs ndaj kulturave t tjera, t jen n gjendje ti mojn vlerat
e liris, ta respektojn dinjitetin dhe dallimet njerzore, dhe t jen t aft ti
parandalojn konfliktet ose ti zgjidhin ato prmes mjeteve jo t dhunshme.
Pr pjesn e dyt t ushtrimit, kujdesu q grupi ti respektoj besimet e pjesmarrsve t
tjer. Pr kt arsye, ky aktivitet nuk duhet t prdoret si aktivitet pr tu njohuar.
Gjithashtu, sigurohu q prezentimi i zakoneve t ndryshme nuk do ti lndoj ndjenjat e
besimtarve t tjer dhe nuk do ti diskriminoj ata. Ky ushtrim prezantohet te
pjesmarrsit si prpjekje pr ti paraqitur lutjet ose ritet e caktuara, e jo pr t treguar pse
ata jan t mirt ose t vetmit t vrtet. Para se t fillohet, sht mir q t gjith
pjesmarrsit t pajtohen pr nj shenj (p.sh. nj cop letr e kuqe), q do t ndaloj
prezentimin, i cili mund t jet ofendues, ose thjesht i bazuar n keqkuptime ose
informata t gabuara.
Nse me gjith instruksionet tuaja pjesmarrsit vazhdojn t jen t diskriminuar,
ndrprite prezantimin dhe bisedo pr motivet e keqkuptimit te t dyja palt.
Nse punoni me fmij mund ti prdorni dy pjest e aktivitetit, duke i ln anash
definicionet e prcaktuara n Deklaratn e OKB-s mbi Parimet e Torturs. Nse punoni
n shkoll, pr pjesn e dyt t ushtrimit mund t bashkpunoni me msuesin e artit.
Prezantimi mund t bhet gjithashtu me plastelin dhe materiale t tjera.
PJESA IV: VAZHDIMI
Pas ktij aktiviteti t bazuar n prvoj dhe kreativitet, mund t vazhdoni me disa
informacione intelektuale, si p.sh. me materiale mbi tolerancn dhe jotolerancn.
274
T drejtat e ngjashme/ fushat e tjera t hulumtitmit

Diskriminimi mbi baza tjera, si raca, ngjyra, gjinia ose prkatsia etnike.
BURIMI: MARR NGA CHYBERSCHOOLBUS, AVAILABLE AT:
HTTP://WWW.UN.ORG/CYBERSCHOOLBUS/HUMANRIGHTS/DECLARATION/1
8.ASP, DECEMBER 2002
BIBLIOGRAFIA
Amor, Abdelfattah. Report of the Special Rapporteur on Religious Intolerance, U.N.
ESCOR 54th Sess., Agenda Item 18, U.N. Doc. E/CN.4/1998/6.
http://www.hri.ca/fortherecord1998/documentation/commission/e-cn4-1998-6.htm
Blacks Law Dictionary, 6th ed. 1990. West Group.
Boyle, Kevin and Juliet Sheen. 1997. Freedom of Religion and Belief A World Report.
Pointing- Green Publishing Services, London and New York.
Evans, Malcolm D. and Rachel Murray, eds. 2002. The African Charter on Human
Rights and Peoples Rights. The System in Practice, 1986-2000. Cambridge University
Press.
Krishnaswami, Arcot. Study of Discrimination in the Matter of Religious Rights and
Prakctices, U.N. Doc. E/CN.4/Sub.2/200/Rev1, U.N. Sales no. 60.XIV.2 (1960),
reprinted in 11 N.Y.U.J. Intl L. & Pol. 227 (1987) Publication, Sales No. 60.XIV.2.
General Comment on Art. 18 of the ICCPR by the Human Rights Committee,
CRP.2/Rev.1.20 July, 1993.
Kng, Hans, and Karl-Josef Kuschel, eds. 1993. A Global Ethic. The Declaration of
the Parliament of Worlds Religions. Continuum, London.
Marshall, Paul. 2000. Religious Freedom in the World: A Global Report of Freedom
and Persecution. Broadman & Holman, Nashville, Tenn. Lerner, Natan, 2000. Religion
Beliefs, and International Human Rights. Orbis Books, New York.
275
Odio Benito, Elisabeth. Study of the Current Dimesnions of the Problem and Belief,
U.N. ESCOR 39th Sess., Agenda Item 13, U.N. Doc. E/CN.4/Sub.2/1987/26.
Witte, John J. Jr., and Johan van der Vyver. eds. 1996. Religious Human Rights in
Global Perspektives. Martinus Nijhoff Publishers, Dordercht/London/Boston.
Yinger, J. Milton. 1970. The Scientific Study of Religion. McMillan, New York.
World Council of Churches- Inter-religious Relations & Dialogue
http://www.wcc-coe.org/wcc/what/interreligious/indx-e.html
World Conference on Religion and Peace (WCRP): http://www.wcrp.org/
International Cosultative Conference on School Education in Relation with
Freedom of Religion and Belief, Tolernace and Non-Discrimination in Madrid,
November 2001. available online at: http://www.unhchr.ch/html/menu2/7/b/main.htm
INFORMATA PLOTSUESE
Afhkami, Mahanaz. ed. 1995. Faith and Freedom: Womens Human Rights in the
Muslim World. (Gender, Culture and Politics in the Middle East). Syracuse University
Press, Syracuse.
Diouf, Sylviane A. 1998. Servants of Allah: African Muslims Enslaved in Americas. New
York University Press, New York.
Gahrana, Kanan. 2001. Right to Freedom of Religion: A Study in Indian Secularism.
International Academic Publishing.
Lipton, Edward P. and Bob P. Temple, eds. 2002. Religious Freedom in the Near East,
Northern Africa and the Former Soviet States. Nova Science Publishers.
Surush, Abd Al-Karim et al. 2000. Reason, Freedom and Democracy in Islam:
Essential Writings of Abdolkarim Suroush. Oxford University Press.
276
Annual (United States) Department Report on Internaitonal Religious Freedom:

http://www.uscirf.gov/dos01Pages/irf_exec.php3?mode=print
Anti-Defamation League (ADL): http://www.adl.org/
Center for Religious Freedom- A Division of Freedom House:
http://www.freedomhouse.org/religion
Council for a Praliament of the Worlds Religions: http://www/cpwr.org/
European Court of Human Rights. Case of Kokkinakis v. Greece from 25 May 1993,
available online at:
http://hundoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=2&Action=Html&X=604114335&
Notice=O&Noticemode=&RelatedMode=0
Global Ethic Foundation: http://www.weltethos.org
Human Rights Watch: http://www.hrw.org/religion/
Human Rights Without Frontiers: http://hrwf.net/newhrwf/
International Association for Religious Freedom:
http://www.iarf-religiousfreedom.net/
Internatioanl Journal of Philosophy of Religion, Department of Philosophy, University
of South Carolina: USA. http://www.kluweronline.com/issn/0020-7047/contents
Journal of Religion and Society, Center for the Study of Religion & Society,
Creighton University, http://www.crighton.edu/JRS
Marburg Journal of Religion, available online at: http://www.unimarburg.de/religionswissenschaft/journal/mjr
Ontario Consultants of Religion Freedoms: http://www.religioustolerance.org
Soka Gakki International (SGI) Worldwide Buddhist Association:
http://www.sgi.org/
277
Special Rapporteur of the Commission on Human Rights on Freedom of Religion or

Belief: http://www.unhchr.ch/html/menu2/7/b/mrei.htm
E DREJTA PR ARSIMIM
Disponueshmria dhe qasja n arsimim
Fuqizimi prmes arsimimit
.Arsimi duhet t drejtohet kah zhvillimi i plot i personalitetit t njeriut dhe kah
forcimi i respektimit t t drejtave t njeriut dhe lirive themelore ..
Neni 26(2), DEKLARATA UNIVERSALE E T DREJTAVE T NJERIUT.
TREGIMI ILUSTRUES
Tregimi pr Majan
Quhem Maja. U linda 14 vjet m par n nj familje t varfr fshatare. Aty kishte mjaft
fmij dhe kur u linda un askush nuk ishte i lumtur. Kur isha ende e vogl, msova ti
ndihmoja nns dhe motrs sime m t vjetr n pun t shtpis. I pastroja dyshemet,
rrobat, bartja uj dhe dru zjarri. Disa nga shokt e mi luanin jasht, por un nuk mund tiu
bashkohesha. Un isha shum e lumtur kur mu lejua t shkoja n shkoll. Bra shok t
ri atje, dhe msova t shkruaj dhe t lexoj. Por, kur arrita n klasn e katrt, prindrit e mi
m ndaluan nga shkolla. Babai im thoshte se nuk ka t holla pr ti paguar shpenzimet. Po
ashtu, nevojitesha n shtpi pr ti ndihmuar nns dhe t tjerve. Nqoftse do t m
jepej zgjedhja pr t lindur prsri, do t preferoja t bhesha djal.
BURIMI:
THE MILLENNIUM REPORT, UN. 2000.
>> Jeto sikurse do t vdessh nesr. Mso sikurse do t jetosh prgjithmon<<
(Anonim)
278
PYETJE PR DISKUTIM?
Cilat jan problemet kryesore t ilustruara n kt rast? A ndjeni simpati pr Majan, dhe
ve ksaj, a mendoni se ka ndonj mnyr q ajo t ngritet nga varfria dhe ta gjej
rrugn pr arsimim? Nse po, far?
A mund ti mendoni aryset pse prqindja kaq e madhe e njerzve analfabet jan femra?
A mendoni se atje ka dije t ndryshme? Nse po, cila dije sht e rndsishme? Cili lloj e
humb rndsin?
A mendoni se e drejta pr arsimim sht momentalisht prioritet pr komunitetin
ndrkombtar?
Prgjegjsi e kujt sht zhdukja e injorancs dhe analfabetizmit?
far masash duhen t merren n mnyr q t zhduket analfabetizmi?
A sht arsimimi i rndsishm pr gzimin e t drejtave tjera t njeriut? Nse po, prse?
A mendoni se arsimimi mund ti kontriboj siguris njerzore? Nse po, si?
E DOMOSDOSHME T DIHET!?
1. HYRJE
Pse e drejta e njeriut pr arsimim?
Afr 1 miliard njerz hyn n shekullin XXI t paaft q t lexojn nj libr apo t
shkruajn emrin e tyre. Shifra tregon pr 1/6-n e popullats botrore apo sa e gjith
popullata e Indis, dhe kjo vazhdon t rritet. E drejta pr arsimim mund t karakterizohet
si nj e drejt e aftsimit-fuqizimit. Nj e drejt e till i ofron individit m shum
kontroll pr drejtimin e jets s tij apo saj, n veanti kontrollin mbi veprimet e shtetit
kundrejt individit. Me fjal t tjera, ushtrimi i t drejts s aftsimit i ndihmon personit q
ti prjetoj t mirat e t drejtave t tjera.
Gzimi i shum t drejtave politike dhe civile, si sht e drejta pr informim, liria e t
shprehurit, e dreja pr votim dhe pr tu zgjedhur, dhe shum t tjera, varen nga s paku
279
nj shkall minimale e arsimimit. Ngjajshm, nj numr i t drejtave ekonomike,

shoqrore dhe kulturore, sikurse e drejta pr zgjedhjen e puns, pr t marr pag t njjt
pr pun t njjt, pr t gzuar t mirat e prparimit shkencor e teknik dhe pr t marr
arsimim t lart n baz t aftsive, mund t ushtrohet n mnyr kuptimplot nse sht
arritur nj shkall minimale e arsimimit.
E njjta mban t vrtetn pr t drejtn e pjesmarrjes n jetn kulturore. Pr minoritetet
etnike dhe gjuhsore, e drejta pr arsimim sht nj mjet thelbsor pr ta ruajtur dhe
forcuar identitetin kulturor.
Arsimimi mund t nxis (megjithse nuk garanton) mirkuptimin, tolerancn, respektin
dhe miqsin ndrmjet popujve, grupeve etnike apo religjioze dhe mund t ndihmoj
krijimin e kulturs universale t t drejtave t njeriut.
Arsimimi dhe Siguria Njerzore
Mohimi dhe shkelja e t drejts pr arsimim dmton aftsin e njrzve q ti zhvillojn
personalitetet e tyre, t mbshtesin dhe ta mbrojn vetveten dhe familjet e tyre, si dhe t
marrin pjes prshtatshmrisht n jetn shoqrore, politike dhe ekonomike. N shkalln e
gjer t shoqris, mohimi i arsimimit dmton shtjen e demokracis dhe prparimit
shoqror, dhe si vazhdim, paqen ndrkombtare dhe sigurin njerzore. Nprmjet
arsimimit dhe msimit pr t drejtat e njeriut dhe pr t drejtn humanitare, mund t
ndalohen apo rregullohen shkeljet e t drejtave t njeriut dhe konfliktet e armatosura, si
dhe mund t lehtsohet rindrtimi shoqror pas prfundimit t konflikteve.
Arsimimi sht m shum se sa t msohet leximi, shkrimi dhe llogaritja. Vet fjala n
gjuhn latine do t thot pr t udhhequr dik jasht. E drejta e personit pr arsimim
prfshin mundsin dhe qasjen n arsimim fillor, t mesm dhe t lart. Prderisa t
vetdijshm pr konceptin e gjer t s drejts pr arsimim, ky modul prqendrohet n
arsimim elementar apo fillor, pasiq shumica e njerzve jan t privuar madje edhe nga
themelet e msimit i cili zgjat sa vet jeta. E drejta e njeriut pr arsimim si sht
prckatuar n Kartn pr t Drejtat e Njeriut t Kombeve t Bashkuara, i referohet
arsimimit pa pages n shkalln fillore dhe t domosdoshme. Megjithat, shtetet e
interpretojn kt krkes n forma t ndryshme.
280
Shumica e shteteve respektojn obligimin q t ofrojn arsimim fillor dhe t

domosdoshm pa pages pr shkollimin fillor (shkalla e par e shkollimit t rregullt). N
Evrop, Amerikn Veriore, Australi dhe n disa pjes t Azis, arsimimi fillor vazhdon
deri n arsimimin e plot t mesm; megjithse, s paku 22 shtete n bot nuk kan
mosh pr arsimim t detyruar fare.
Zhvillimi historik
N Evrop para kohs s iluminizmit, arsimimi ishte s pari prgjegjsi e prindrve dhe
kishs. Arsimimi filloi t bhej shtje publike dhe prgjegjsi e shtetit vetm me
shfaqjen e shtetit laik modern. N fillim t shekujve XVI dhe XVII, filozoft e shquar
Xhon Lloku dhe Zhan Zhak Ruso n shkrimet e tyre aludojn drejt koncepteve moderne
t t drejts individuale pr arsimim.
Nga kontrasti, instrumente civile klasike si ishte Karta Britanike e t Drejtave e vitit
1689, Deklarata e Virgjinias pr t dejtat e vitit 1776, Deklarata Amerikane e Pavarsis
e vitit 1776 apo Deklarata Franceze pr t Dejtat e Njeriut nuk kan pasur as nj t drejt
t ndrlidhur veanrisht me t drejtn pr arsimim.
N shekullin XIX, shfaqja e socializmit dhe liberalizmit e vendosi arsimimin m
fuqishm n fushn e t drejtave t njeriut. Shkrimet e Marksit dhe Engelsit e prceptonin
shtetin si nj institucion atror dhe bamirs. Mendimet liberale dhe anitklerikale t
shekullit XIX gjithashtu ndikuan n definimin e t drejts pr arsimim t cilat u
fromuluan q t mbrojn dhe prparojn idet e liris s shkencs, hulumtimit dhe
msimit kundr ndrhyrjes s kishs dhe shtetit.
Gjat gjysms s fundit t shekullit XIX u shfaq qart njohja e t drejts pr arsimim. M
1871 Kushtetuta e Perandoris Gjermane prmbante nj pjes t titilluar T Drejtat
Themelore t Popullit Gjerman, ngjashm kushtetuta e Gjermane e Vajmarit e vitit 1919
prfshiu nj pjes pr Arsimimin dhe Shkollimin e cila qart njihte detyrn e shtetit q
t garantoj arsimimin me an t shkollimit t detyryeshm dhe pa pages. Nnshkrimi i
traktateve t ndryshme pas Lufts s Par Botrore dhe proklamimi i Deklarats s
Gjenevs m 1924, i prin njohjes ndrkombtare t s drejts pr arsimim. Gjat
shekullit XX pikpamjet e t drejts pr arsimim u prfshin n kushtetutat shtetrore dhe
Kartn Ndrkombtare pr t Drejtat, ose u njohn legjislacionet jokushtetuese apo t
281
rndomta vendore. E drejta pr arsimim ka qen qartsisht e prmendur n kushtetutat e

pesdhjet e dy vendeve, pr shembull, Nikaragua, Qipro, Spanja, Vietnami, Irlanda,
Egjipti, Japonia, Paraguai dhe Polonia. Anglia dhe Peruja e kan njohur t drejtn pr
arsimim n legjislacionin jokushtetues, Korea Jugore, Maroko dhe Japonia e kan njohur
n t dyja, n kushtetutn e tyre dhe legjislacionin e rndomt.
Asnj e drejt pr arsimim nuk sht e prmendur n Kushtetutn e Shteteve t
Bashkuara. Gjykatat e SHBA-ve n t dyja nivelet - at federal dhe shtetror, kan
zhvilluar kapituj t caktuar pr arsimim, veanrisht lidhur me barazin e mundsive pr
arsimim.
2. DEFNIMI DHE PRSHKRIMI I SHTJES

Prmbajtja e t Drejts pr Arsimim dhe Obligimet Shtetrore.
E drejta pr Arsimim ka baz solide n t drejtn ndrkombtare pr t drejtat e njeriut.
Ajo ishte e shtruar me kujdes n disa dokumente Regjionale dhe Universale pr t Drejtat
e Njeriut. Si shembujt jan, Deklarata Universale pr t Drejtat e Njeriut (Neni 26), Pakti
Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (Neni 13 dhe 14)
Konventa pr Eliminimit e t Gjitha Formave t Diskriminimit kund Gruas (Neni 10)
dhe Konventa mbi t Drejtat e Fmijs (Neni 28 dhe 29). N shkalln regjionale jan,
Konventa Evropiane pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive Fundamentale t Njeriut
(Neni 2 i Protokolit t Par), Konventa Amerikane pr t Drejtat e Njeriut (Neni 13 i
Protokollit Shtes t Konvents Amerikane pr t Drejtat e Njeriut n sfern e t drejtave
eknonomike, sociale dhe kulturore) dhe Karta Afrikane pr t Drejtat e Njeriut dhe t
Popujve ( Neni 17).
E drejta themelore pr arsimim u jep t drejt t gjith individve q ti sigurojn format
adekuate te sjelljes nga qeveria prkatse. Shtetet kan obligim t respektojn, mbrojn
dhe ti prmbushin t drejtat pr arsimim.
Obligimi pr respektim ia ndalon vet shtetit q t veproj n kundtrshtim me t drejtat
dhe lirit e njohura, ndrhyrjen me apo detyrim t ushtrimit t ktyre t drejtave apo lirive.
Shtetet duhet, inter alia (n mes t tjerash), t respektojn lirin e prindrve t zgjedhin
shkollat private apo publike pr fmijt e tyre dhe t sigurojn arsimimin moral dhe
282
religjioz pr fmijt e tyre, n prputhje me bindjen e tyre. Nevoja pr arsimimin e

djemve dhe vajzave barabarsisht duhet t respektohet, sikurse pr t gjitha grupet
religjioze, etnike dhe gjuhsore. Obligimi pr ti mbrojtur krkon nga shtetet q t
ndrmarrin hapa nprmjet legjislaturs apo mekanizmave t tjer q t mbroj dhe
ndaloj shkeljen e t drejtave dhe lirive individuale nga persona t tret. Shtetet duhet t
sigurojn q shkollat private nuk zbatojn praktika diskriminuese apo nuk u shkaktojn
dnime trupore nxnsve. Detyrimi pr prmbushjen n PNDESK mund t karakterizohet
si nj obligim pr realizimin progresiv t s drejts. Detyrimet e mbikqyrjes dhe
obligimet e rezultatit mund t dallohen. Detyrimet pr mbikqyrje obligojn veprime apo
masa t caktuar q shteti duhet t adoptoj. Shembulli m i mir pr kt sht Neni 14 i
Paktit Ndrkombtar mbi t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kluturore (PNDESK) sipas
t cilit, palt e reja shtetrore t cilat nuk kan siguruar ende arsimimin e detyruar fillor,
obligohen;
t hartojn dhe t adoptojn planin e detajuar t veprimit pr zbatimin progresiv,
brenda nj numri t arsyeshm t vitevenga parimi i arsimimit t detyrueshm pa
pages pr t gjith.
>> arsimimi duhet t drejtohet kah zhvillimi e plot i personalitetit njerzor dhe
ndjenja e dinjitetit t tij, dhe do ta forcoj respektin pr t drejtat njerzore dhe lirit
themelore. Ata m tej pajtohen se arsimimi do tu mundsoj t gjith personave q t
marrin pjes efektivisht n shoqrin e lir, prkrah mirkuptimin, tolerancn dhe
miqsis s t gjitha kombeve dhe t gjitha grupeve racore, etnike apo religjioze; dhe i
prparon veprimtarit e Kombeve t Bashkuara pr ruajtjen e paqes.<< Neni 13(1) Pakti
Ndrkombtar pr t Drejta Civile dhe Politike (PNDCP)
Standarded q duhet t arrihen;
Arsimim fillor i detyruar dhe pa pages;
Disponim i arsimimit t mesm i cili sht i lejuar pr t gjith;
Arsimim i lart i lejuar pr t gjith, n baz t kapaciteteve;
Shtimin e arsimimit themelor pr ata q nuk e kan kryer arsimimin fillor;
283
Eliminimi i analfabetizmit dhe injorancs, nprmjet mjeteve t kooperimit ndrkombtar,

duke marr parasysh nevojat e veanta t shteteve n zhvillim
Kjo do t thot se prmirsimi i qasjes n arsimim pr t gjith, n baz t parimit t
barazis dhe jodiskriminimit dhe liris pr t zgjedhur llojin dhe prmbajtjen e shkolls,
paraqet shpirtin dhe thelbin kryesor t t drejts pr arsimim Komenti Gjeneral 13 i
Komitetit nn Paktin Ndrkombtar pr t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore
(PNDESK) identifikon katr elemente t detyrimeve shtetrore luidhur me t drejtn pr
arsimim. Ato jan: disponueshmria, mundsia e kyjes, pranueshmria dhe
adaptueshmria.
Disponueshmria
Detyra pr t siguruar arsimim fillor t detyruar dhe pa pages sht pa dyshim nj
parakusht i realizmit t s drejts pr arsimim. Sigurimi i shkollave t gatshme fillore pr
t gjith fmijt krkon nj angazhim t konsiderueshm financiar dhe politik. Prderisa
shteti nuk sht ofruesi i vetm i arsimimit, e drejta ndrkombtare e t drejtave t njeriut
e detyron at t jet ofruesi i fundit dhe t siguroj se shkollat fillore mundsohen pr
fmijt e t gjitha moshave. N qoft se kapaciteti i pranimit t shkollave fillore sht m
i vogl se numri i fmijve t moshs shkollore, ather obligimet legale t shtetit sa i
prket arsimimit t detyruar nuk jan zbatuar n praktik, dhe qasja n arsimim do t
mbetet nevoj q do t realizohet si e drejt.
Dispozitat e arsimimit sekondar apo terciar jane po ashtu nj element i t drejts pr
arsimim. Kushti i hyrje prparimtare e arsimimit t lir nuk do t thot se shteti mund
shfajsohet nga obligimet e tij.
>> Arsimimi i femrs sht arsimimi i familjes,komunitetit, kombit. <<
PROVERB AFRIKANE
Qasja
Si minimum, qeverit jan t detyruara q t sigurojn realizimin e s drejts pr arsimim
npmjet garantimit t qasjes n institucionet ekzistuese nga t gjith, vajzat dhe djemt,
grat dhe burrat, n baz t barazis dhe pa dallim.
284
Zotimi pohues q t sigurohet qasje e barabart n institucionet e arsimimit prfshin ato

fizike dhe konstruktive. Qasja fizike n institucione sht me rndsi t veant pr t
vjetrit
dhe
hendikepuarit.
Qasja
konstruktive
nnkupton
se
barrierat
prjashtueshmris duhet t largohen, pr shembull eliminimi i koncepteve stereotipe t

rolit t mashkullit dhe t femrs nga tekstet shkollore dhe strukturat arsimore, si
parashikon Neni 10 i Konvents pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit
kundr Gruas (KEFDG).
Pranueshmira
Raportuesja Speciale pr t Drejtn n Arsimim, Katarina Tomasevski, ka thn n njrin
nga raportet e saj se shteti sht i detyruar t siguroj se t gjitha shkollat prputhen me
kriterin minimal i cili zhvillohet, po ashtu, si prcaktim se arsimimi sht i pranueshm
pr prindrit dhe fmijt.
Ky element prfshin t drejtn e zgjedhjes s arsimimit t pranuar, dhe t drejtn pr
themelim, mbajtje, drejtim dhe kontroll ne institucionet private arsimore. Nxnsit dhe
prindrit kan t drejt t jen t lir nga indoktrinimi si i till, studimi i detyrueshm i
materialeve q nuk jan n prputhshmri me besimin religjioz apo besimet e tjera se
nxnsi mund ta shkel t drejtn pr arsimim. shtja e gjuhs s instruksioneve ka
shkaktuar polemik. Nuk ka t drejt t pergjithshme ndrkombtare t njeriut pr
msimin e gjuhs amtare n shkoll kur i prket pakics gjuhsore t vendit. Neni 27 i
PNDCP shpall se praktikimi i gjuhs nuk duhet t mohohet, por ai mbetet i heshtur pr
shtjen e gjuhs amtare. N Konventn Korniz pr Mbrotje t Pakicave Kombtare,
Kshilli i Evrops e ka njohur t drejtn e t msuarit t gjuhs amtare, por nuk e ka
njohur njkuptimisht t drejtn pr t pranuar msimdhnie n gjuhn ametare.
Karta Evropiane pr Gjuh Rajonale apo t Pakicave ka shkuar nj hap m larg n
prkrahje t s drejts pr arsimin n gjuhn amtare, si nj e drejt zgjidhje pr ato shtete
t cilat e kan nnshkruar Kartn; qllimi i dygjuhsis s pakicave n ato vende sht i
njohur nga shteti.
285
Megjithat, ka pakica t cilt nuk jan t mbrojtura n kt mnyr dhe nuk kan as t
drejt t msojn gjuhn e tyre amtare, si jan romt ne Evrop dhe aborigjint n
Australi.
Adaptueshmria
Normalisht, ajo q fmija mson n shkoll duhet t prcaktohet nga nevojat e atij apo
asaj pr t ardhmen. Kjo nnkupton se sistemi edukativ duhet te jet i adaptueshm, duke
marr parasysh interesin m t mir t fmijs, por edhe zhvillimin social dhe prparimin
n shkall nacionale dhe ndrkombtare.
Prgjegjsia e sigurimit t arsimimit pr t ndihmuar prmbushjen e t drejts pr siguri,
duhet t jet qendrore n kuptimin e krkesave t siguris njerzore. Qeverit obligohen
t sigurojn q t drejtat e njeriut n arsimim jan t respektuara, t mbrojtura dhe t
prmbushura. Megjithat, prgjegjsia e ushtrimit t ktyre detyrave dhe zotimi nuk sht
vetm shtje e shtetit. sht po ashtu detyr e shoqris civile q t prkrah dhe asistoj
pr zbatimin e plot t s drejts pr arsimim.
3. PRESPEKTIVAT NDRKULTURORE DHE SHTJET KONTRAVERSE
Sot, shqyrtimi i raporteve shtetrore dhe varsia nga indikatort e prkohshm jan
metodat m efektive pr t kontrolluar shtjen. Kta indikator na tregojn pabarazin
n zbatimin e t drejts pr arsimim n rajone t ndryshme botrore.
AFRIKA E NNSAHARS
Regjistrim: Nga 25 % n 1960, regjistrimi rajonal primar sht ngritur afrsisht 60 %
deri m 1980. Pas nj rnieje m 1980, regjistrimi sht prsri afrsisht 60%. M shum
se 40 milion fmij t moshs pr shkoll fillore nuk jan n shkolla.
Gjinia: Hapsira sht ngushtuar shum, me shkalln e pjesmarrjes s vajzave prej 57
% dhe t djemve prej 61% (Megjithat, Benini si shembull ka pabarazin m t madhe
n regjistrimin fillor, me shkalln e vajzave 30% m t ult se ajo e djemve.)
286
Efektiviteti: N rajon, nj e treta e fmijve t regjistruar n shkollat fillore braktisin ato,

para se t arrijn n klas t pest.
Prmbajtjet: Konfliktet e armatosura dhe presionet ekonomike nga borxhet dhe poltikat
strukturore t rregullimit kan ndikuar ne nj mas t madhe n arsimim. Rajoni prfshin
rreth 30 shtete t zhytura n borxhe, dhe qeverit shpenzojn n borxhe, aq sa n
shndetsi dhe arsimimin fillor s bashku.
Prparimi dhe risit: N mes t shteteve q e arrijn shkalln e regjistrimit fillestar 90
% apo m shum jan: Botsuana, Kepi i Gjelbr, Malavi, Mauritania, Afrika Jugore dhe
Zimbabveja.
Amerika Latine dhe Karaibet
Regjistrimi: Kyja ne arsimimin fillestar sht pothuaj universale, me nj regjistrim me
m shum se 90 %.
Gjinia: Megjithse diskriminimi kundrejt gruas dhe vajzava sht problem n rajon,
regjistrimi fillestar i vajzave ka qen i njjt me at t djemve pr dekada.
Efektiviteti: Niveli i lart i brakisjes dhe prsritja e klasve jan nj problem serioz.
Prmbajtjet: Rajoni ka pabarazit m t larta n mes t t pasurve dhe t varfrve, dhe
popullsia vendse dhe e varfruar prballen me vshtirsi q t ken kyje n arsimimin
kualitativ.
Prparimi dhe risit: Regjistrimi ne shkollat fillore sht ngritur nga nn 60% n vitin
1969 n 90%.
EVROPA LINDORE DHE QENDRORE, SHTETET E PAVARURA T
KOMONUELTIT DHE SHTETET BALTIKE
287
Regjistrimi:Qasja universale per arsimimin bazik t lir sht arritur n fillim t viteve
80.
Gjinia: sht nj paritet ndrmjet djemve dhe vajzave t regjistruara n shkollat fillore
dhe shkalls s prfundimit t saj.
Efektiviteti: N shkollat fillore ekzistuese, shkalla e prfundimit duket t jet mbi 90%,
prafrsisht nj e treta e vendeve n rajon nuk kan t dhna t kompletuara.
Prmbajtjet: Investimi real publik n arsimim ka dshtuar n shume vende, nga nj e
treta e Federats Ruse dhe nga tre t katrtat ose m shum n Azerbejxhan, Bullgari,
Gjerogji dhe Kirgistan. Shum ndrtesa t shkollave kan nevoj t riparohen dhe
ngrohja sht problem n disa vende.
Prparimi dhe risit: Reformat arsimore jan n agjendat e disa prej shteteve.
VENDET E INDUSTRIALIZUARA
Regjistrimi: Regjistrimi fillestar n shtetet e industralizuara qndron afrsisht 100 %.
Gjinia: Ka nj barazi n mes shkalls s regjistrimit t vajzave dhe djemve n nivele
fillore dhe t mesme.
Efektiviteti:
N vitet 60, vetm gjysma e njerzve n vendet e industrializuara
mbaronin shkolln e lart. Deri m 1980, prpjestimi u rrit n dy t tretat dhe vazhdoi t
rritet. Megjithat, nj mesatare pre 15% e t rriturve n 12 vendet e industrializuara jan
analfabet; n Irland, Mbretri t Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara, shkallt jan m
shum se 20 %.
Prmbajtjet: Nuk sht befasi q varfria on n nivele m t ulta akademike dhe
shkall m t larta t braktisjes.
288
Prparimi dhe risit: M shum se tre t katrtat e fmijve t rinj n Evropn

Prendimore jan n programe parashkollore.
BURIMI:
UNICEF, 1999.
Pavarsisht nga prparimi i mrekullueshm n orvatjet pr tua mundsuar fmijve q ti
gzojn t drejtat e tyre pr arsimim, nj pjes e madhe e puns mbetet pr tu br n
mnyr q t arrihen qllimet. Ende ka shum shtje t pazgjidhura t diskriminimit,
pabarazis, shprfilljes dhe shprdorimit, q prek vajzat, grat dhe pakicat. Andaj,
shoqrit duhet ti shpejtojn prpjekjet q ti adresojn veprimet kulturore dhe shoqrore
q i kontribuojn direkt pasiguris s ktyre grupeve dhe i ndalojn ato ti gzojn
plotsisht t drejtat e tyre.
Q nga zanafilla m 1945, Kombet e Bashkuara kan njohur nevojn e bashkpunimin
ndrkombtar pr zgjidhjen e problemeve ndrkombtare t karakterit ekonomik, social,
kulturor dhe politik.
Bashkpunimi ndrkombtar, nprmjet shkmbimit t informatave, dituris dhe
teknologjis sht qensor pr realizimin efektiv t s drejts pr
arsimim, veanrisht pr fmijt n vendet e pazhvilluara. sht
zbatimi efektiv i t
drejts s fmijs pr
arsimim sht s pari
ekonomike nga e cila varet zhvillimi i vendit. Prkujdesja pr shtje e dshirs. Vetm
arsimimin duhet t konsiderohet nga t gjitha shtetet si nj dshira politike e
qeverive dhe e bashksis
investim afatgjat me prioritet t lart, pr arsye se zhvillon
ndrkombtare mund t
burimet njerzore, si nj pasuri n procesin e zhvillimit kombtar. shtyj prpara kt t
Fondet ndrkombtare, si Banka Botrore dhe Fondi Monetar drejt themelore deri n
mas t till q t
Ndrkombtar (FMN) theksojn rndsin e arsimimit i cili
kontribuoj pr
shihet si nj investimin n kapitalin njerzor. Megjithat, prmbushje nga do
saktsisht kto institute i detyrojn qeverit q ti shkurtojn individ dhe t prparimit
t do shoqrie
vzhguar dhe studiuar se e drejta pr arsimim sht nj nevoj
AMADOU-MAHATAR
MBOW, ish-drejor
289gjeneral i
UNESCO-s
shpenzimet publike, prfshir ato t ndrlidhura me arsimim, si rezultat i kushteve t

rrepta q i kan n Programet pr Rregullim Strukturor.
Konferenca Botrore pr Arsimim pr t Gjith, e vitit 1990 e mbajtur n Tajland,
kumtoi se masat efektive pr arsim pr t gjith varen nga qndrimi dhe dshira politike e
mbshtetur nga politikat e prshtatshme fiskale, eknomike, tregtare, punsimi dhe
shndetsia. Nj studim i UNICEF-it q prfshin nnt vende ka gjetur 6 tema t gjera
pr t arritur rezultate m t mira, q t siguroj t drejtn universale pr arsim fillor.
Kto jan: zotimi politik dhe financiar, roli qendror i sektorit publik, paansia n sektorin
publik, zbritja e kostos s edukimit pr shtpi, dhe shkrirja e reformave arsimore n
strategjit e gjera t zhvillimit njerzor.
Forumi Botror i Arsimit, i mbajtur n Dakar nga 26 deri 28 Prill 2000, ka qen evoluimi
m i madh i br ndonjher n fushn e arsimit. N t u prfaqsuan 164 shtete t
prfaqsura, s bashku me m shum se 150 grupe t shoqris civile, duke prfshir
edhe OJQ-t. Prgatitjet pr forum ishin br n trsi. Nj mas e konsiderueshme e
informatave ishte mbledhur duke theksuar situatat e ndryshme nga nj shtet n tjetrin, me
disa shtete t cilat kishin br nj prparim t mrekullueshm dhe t tjerat q po
prjetonin probleme n rritje n fusha t ndryshme t arsimit. Prparimi i dal nga forumi
ishte miratimi i Kornizs s Dakarit pr Veprim. Trendet.
sht krkuar mbshtetje e fuqishme institucionale pr zbatim t plot t s Drejts pr
Arsimim. Vet UNESCO luan rolin udhheqs pr kt shtje sepse arsimi sht fusha
kryesore dhe specialiteti i saj. UNESCO ka qen ndihmues pr nisjen e reformave
arsimore dhe pr shtytjen e zbatimit t plot t s drejts pr arsimim, si dshmi e
prmbledhjes s gjer t instumenteve pr standardizim, dokumenteve t ndryshme,
raporteve, por edhe t nj numri t madh t forumeve, takimeve, grupeve punuese, dhe
aktiviteteve t koordinimit dhe bashkpunimit me shtetet, organizatat ndrkombtare
ndrqeveritare dhe OJQ-t. Si rrjedhoj e ksaj UNESCO sht agjencioni uhdheqs pr
bashkpunim ndrkombtar n fushn e arsimit. UNESCO ka zhvilluar nj numr
mekanizmash t disenjuar pr t lejuar aplikimin m efektiv t masave t adoptuara dhe
pr t siguruar nj prmbushje m t mir t obligimeve t marra n lidhje me t drejtn
pr arsimim. Raportet periodike t cilat u krkohen shteteve kan nj efekt t informimit
290
pr masat e marra n vendet e tyre, pr ti prmbushur detyrimet e tyre sipas konvents

pal nnshkruese e t cils jan. Palt shtetrore nnshkruese t Konvents Kundr
Diskriminimit n Arsimim, duhet t japin informata n raportet e tyre periodike n
Konferencn e Prgjithshme t UNESCO-s, pr masat e marra legjislative dhe
adiministrative, t cilat i kan miratuar, apo edhe pr veprime t tjera t ndrmarra pr
zbatimin e konvents. N mnyr q t sigurojn operim t mir, UNESCO ka ndrtuar
mekanizma ndihmse pr ti analizuar raportet e shteteve antare, si sht Komisioni i
Konventave dhe Rekomandimeve.
Komiteti pr t Drejta Ekonomike, Sociale dhe Kulturore, si trup mbikqyrs, sht i
prgjegjshm pr monitorimin dhe zbatimin e Paktit Ndrkombtar pr t Drejtat
Ekonomike, Sociale dhe Kluturore brenda palve shtetrore. Ai provon raportet nacionale
t dorzuar rregullisht nga kto shtete dhe vazhdon dialogun me ta, n mnyr q t
siguroj zbatimin m efektiv t t drejtave t mbrojtura me Konventn Ndrkombtare.
Arsimimi nuk sht mnyr pr ti ikur varfris s

vendit. sht mnyr pr ta luftuar at.
JULIUS NEYRERE
Realizimi i plot i t drejts

pr arsimim mund t arrihet
duke prmirsuar sistemin
e raportimit dhe monitorimit dhe me nj vendosmri m t madhe nga ana e shteteve q

ti prmbushin obligimet e raporteve sipas instrumenteve ndrkombtare, vazhdimisht
dhe n besim t plot. Si edhe me t drejtat e tjera ekenomike, sociale dhe kulturore,
monitorimi i zbatimit t s drejts pr edukim n baza prparimtare do t prfitoj nga
prvetsimet dhe prdorimet e treguesve t sigurt, si jan krahasimi ndrnacional dhe
pozicioni i vendit. N fushn e arsimimit, treguesit e sigurt t hulumtimeve t
kohpaskohshme, prfshir ato t shkalls s shkrim-leximit, prqindjet e regjistrimit,
prqindjet e braktisjes dhe e prfundimit, dhe e shpenzimeve publike n arsimim, si
prqindje e shpenzimeve totale publike ose n krahasim me sektort e tjer, si ai i forcave
t armatosura.
Porblemet e zbatimit
291
Si e kishte vrejtur me zgjuarsi nj komentator, nuk sht e mjaftueshme q t

deklarohen parimet kryelarta, n qoft se ato mbeten vetm n letr, pr arsye se metodat
e zbatimit t tyre jan konfuze apo t gjymta.
T drejtat sociale, eknonomike dhe kulturore shpesh krkojn pjes t mjaftueshme t
shpenzimit t kapitalit gjat kohs s zbatimit t tyre efektiv. N t vrtet, n prvojn e
shum vendeve, arsimimi prbn njrin nga shpenzimet kryesore qeveritare.
Shpesh, pengesa kryesore e voness s fmijve pr ushtrimin e t drejts pr arsimim n
nj shtet n zhvillim sht varfria.
Liria nga moduli i varfris.
Problemi nuk qndron se fmijt nuk kan shkolla q ti vijojn. N fakt, m shum se
90% e fmijve t vendeve n zhvillim e fillojn shkolln fillore. Problemi qndron n
shifra t larta t braktisjes s shkolls nga nxnsit dhe prsritjes s vitit t njjt
shkollor. Mungesa e fondeve i pengon autoritetet q ti ndrtojn dhe ti mirmbajn
shkollat, programet pr trajnimin e msuesve, rekrutimin e msuesve dhe personelit
administrativ kompetent, ofrimin e materialeve pr msues dhe mjeteve t tjera, dhe
ofrimin e sistemit t prshtatshm t transportit pr nxns. T gjitha kto varen n
mnyr direkte nga rezervat e shtetit. Gjithashtu, varfria ua bn m t vshtir familjeve,
q t paguajn tarifn pr shkoll dhe koston e materialeve shkollore dhe librave, ose kur
shkolla sht pa pages, drgimi i fmijs n shkoll sht t kontribuosh n hollimin e
buxhetit t familjes. Nj studim i br nga Fondacioni Shptoni Fmijt nxori n pah
se si rezultat i ngarkess s borxheve, shtetet afrikane jan t detyruara nganjher q ti
imponojn apo ti rrisin tarifat e shkollimit, duke e rritur n kt mnyr koston e arsimit
pr familjet. Si rezultat, miliona fmij kurr nuk kan vijuar shkolln, apo kan dshtuar
t mbarojn edukimin fillor.
Edhe nj faktor, n shum shtete, sht prdorimi i gjer i fmijve si fuqi puntore.
Moduli i puns.
Fatkeqsisht, shum familjeve iu duhet kjo e hyr plotsuese q t mund ta arrijn fundin
e muajit. Mungesa e burimeve ekonomike si dhe varfria pengojn fmijt pr
pjesmarrje dhe prfitim nga shanset e arsimimit. Varfria prodhon uri dhe
paushqyeshmri, e cila mund ta dmtoj prfundimisht trurin e fmijs.
292
Nxnsi mesatar n Zambi ecn shtat kilometra do mngjes pr t arritur n shkoll, pa

ngrn, i lodhur dhe i drrmuar nga parazitt e zorrve. Ai apo ajo ulet n klas me 50
nxns t tjer, t cilt ndodhen n kushte t ngjashme. Perceptimi i tyre sht minimal.
Dgjimi sht i keq. Nuk ka shkums dhe nuk ka shum fletore
>>Arsimimi sht mbrojts m i mir i liris, sesa nj armat e tr<<
EDUARD EVEETT
Varfria dhe fuqia puntore e fmijve jan nj penges e madhe pr arsimimin e
vajzave n veanti. Moduli i t drejtave pr femra. Shum vajza duhet t pranojn pun
shum t rnda n mosh mjaft t re, n mnyr q t mbijetojn. Jo vetm q pritet nga
ato q tu prgjigjen nevojave familjare dhe ti marrin prsipr detyrat e puns, por ato
prballen me paragjykimet shoqrore pr amsi t re dhe qndrime t vjetra tradiconale.
Kto kndvshtrime tradiconale, dritshkurtra dhe t njanshme, sa i prket arsimimit t
vajzave, ende mbizotrojn, dhe rezultati i fundit sht mungesa e motivit t prindrve q
ti drgojn vajzat n shkoll. Grupe t veanta t vajzave, si jan ato t rrnjs s
bashksive nomade, minoriteteve etnike dhe vajzat e braktisura dhe t hendikepuara,
prballen me situat veanrisht t pafavorshme.
Si pasoj sht rritja e brengosjes ndrkombtare q t ofrohet prfshirje e barabart n
arsimim pr vajzat dhe kshtu tu mundsohet q ta prmbushin potencialin e tyre
njerzor.
Konfliktet e armatosura t brendshme dhe ndrkombtare.
Moduli i t drejtave t njeriut n konflikt t armatosur, dhe lufta civile mund t prajn
motivin normal t jets. Shkollimi i rregullt pr nxnsit mund t jet i pamundshm kur
shkollat gjenden afr rajoneve t konfliktit. Edhe pse jan t mbrojtura me ligjin
ndrkombtar humanitar, shkollat shum shpesh jan cak i sulmeve.
Shtetet n konflikt gjat viteve t 90-ta: Algjeria, Burundi, Kongo, Bregu i Fildisht,
Etiopia, Ish-Jugosllavia, Gambia, Guinea-Bisau, Haiti, Lesoto, Nigeria, Pakistani,
Ruanda, Siera Leone, Somalia etj.
293
A E DINI SE:
Arritja e arsimimit fillor botror n nj decenie n shtetet n zhvillim do t kushtoj 7-8
miliard n vite, q prfaqson: rreth shtat dit vler t shpenzimeve ushtarake botrore,
shtat dit vler t transakcioneve financiare n tregjet ndrkombtare, m pak se
gjysmn e vlers q prindrit amerikano-verior e shpenzojn pr lodrat e fmijve t tyre
do vit.
E DOBISHME T DIHET
PRAKTIKA T MIRA
N Egjipt qeveria sht duke integruar nj koncept t suksesshm t bashksis

s shkollave t shoqris s vajzave n arsimimin fillor dhe ka nisur nj program
gjithprfshirs t reformave, me qllim q t nxjerr shkolla t shndosha.
Malavi ka hequr kostot e shkollimit pr prindrit, duke i eliminuar tarifat

shkollore dhe duke hequr uniformat e detyrueshme pr nxnsit.
Programi Busti n Pakistan, i cili sht nj bashkpunim n mes t nj OJQ-je t

lokalizuar n Karai dhe UNICEF-it dshiron t ofroj edukim baz pr fmijt,
t cilt pastaj do t pranoheshin n shkolla fillore. Mosha e prfshir n kto
grupe sht nga pes deri dhjet vje- rreth tri t katrtat e fmijve jan vajza.
Kjo iniciativ sht treguar e suksesshme pr kthimin e pjesshm t barazis
gjinore, duke ofruar arsimim npr shtpi. Ajo ka themeluar m shum se 200
shkolla-shtpi, duke regjistruar rreth 6000 nxns, me nj kosto prej 6 $, shum
m lir se mesatarja e kostos n shkollat fillore shtetrore.
Mauritania ka miratuar ligjet pr ndalesn e martesave t hershme dhe pr

arsimin e obliguar fillor, duke e br moshn 16 vjeare, si mosh minimale t
lejuar pr pun. Ka themeluar Kshillin pr Fmij pr t promovuar zbatimin e
Konvents mbi t Drejtat e Fmijve dhe n qytetet kryesore ka promovuar
themelimin e gjykatave pr t rinj.
N qarkun Mashan n Kin, fshatarve dhe familjeve q marrin masa efektive pr

ti drguar vajzat n shkoll, u jepet prparsia pr kredi apo fonde t zhvillimit.
294
Populli i Republiks Demokratike t Laosit sht duke zbatuar me sukses nj

disenjim gjithprfshirs t barazis gjinore, i cili garanton prfshirje n edukimin
fillor kualitativ pr vajzat n zonat e pakicave. Piksynimi afatgjat sht q t
sillen m shum vajza n rrjedhn e prgjithshme t zhvillimit ekonomik, duke
avancuar shkalln e tyre t arsimimit.
N Mumbaj (ish Bombajin) n Indi, Nisma Arsimore Pratham e Mumbajit, nj

partneritet n mes edukatorve, grupeve t bashksis, sponsoruesve t
korporatave dhe zyrtarve qeveritar, ka themeluar 1600 shkolla dhe ka ndihmuar
t modernizohen rreth 1200 shkolla fillore.
N Afganistan, ku vajzat ishin t prjashtuara nga sistemi zyrtar i edukimit,

UNICEF-i ka marr nj hap t vshtir duke i mbshtetur shkollat-shtpi pr djem
dhe vajza. Q nga 1999 deri n fund t 2001, n shkollat-shtpi ishin duke i
msuar rreth 58.000 fmij.
Projekti CHILD (Fmija) n Tajland filloi me donacione si jan kompjutert e

monitort e dors s dyt, dhe duke mbikqyrur ndrlidhjet n mes msimit t
fmijve dhe shndetsis.
Programi zhvillimor i Dekads pr Arsimim (PRODEC) sht nj program me

qllim kryesor arritjen e shkalls s regjistrimit deri 75% n Mali deri n vitin
2008.
Qendrat pr Zhvillimin e Arsimit (QZHA) jan institucione arsimore n Mali, t
cilat frekuentohen nga fmijt e moshs 15 vjeare, t cilt nuk mund t prfitojn
nga shkollat. Atyre u msohen njohuri fillestare pr gjuhn e tyre dhe t
profesionit. do klas ka 30 vijues-15 djem dhe 15 vajza.
Akcioni i UNESCOs pr arsimim sht i ndrtuar prreth tri strategjive:

Promovimin e arsimimit, si e drejt themelore;
Prmirsimin e kualitetit t arsimimit
Promovimi i eksperimentimeve, shpikjeve dhe shprndarja e informats dhe
praktikave m t mira, si dhe dialogu si politik n arsim.
295
Komisioni pr t Drejtat e Njeriut ka krijuar nj Raportues Special pr t Drejtn n

Arsimimit m 1997, me mandat t raportimit mbarbotror lidhur me gjendjen e
prparimit t realizimit t s drejts pr arsimim, duke prfshir ktu edhe prfshirjen n
arsimin fillor, si dhe vshtirsit q ndeshen gjat zbatimit t ksaj t drejte.
2. TRENDET
Korniza e Dakarit pr Veprim Arsim pr t Gjith e miratuar n Forumin Botror
t Arsimimit (Dakar, Senegal, 26 deri 28 Prill 2000) shpreh vendosmrin e bashksis
ndrkombtare pr realizmin e plot t s drejts pr arsimim. Korniza e Dakarit pr
Veprim prcakton gjasht synime pr arsimin fillor deri m 2015:
1. Zgjerimi dhe prmirsimi gjithprfshirs i kujdesit dhe arsimimit fmijnor, n
veanti pr fmijt e prekshm dhe t dmtuar;
2. Sigurimi se deri n vitin 2015 t gjith fmijt, e veanrisht vajzat, fmijt me
kushte t vshtira dhe ata q u prkasin pakicave kombtare, t ken qasje n
arsimimin e obligueshm fillor t kualitetit t lart dhe pa pages;
3. Sigurimi se do t plotsohen t gjitha nevojat e msimit pr t gjith t rinjt dhe t
rriturit, me nj qasje t barabart n prvetsimin e msimeve dhe programeve t
aftsimit jetsor;
4. Arritja e prmirsimit prej 50 % t shkrim-leximit te t rriturit, n veanti te femrat,
dhe qasje te barabart pr arsimim fillor dhe at n vazhdim, pr t gjith t rriturit;
5. Eliminimi i kontrastit gjinor n arsimin fillor dhe t mesm deri n vitin 2005, dhe
arritja e barazis gjinore n arsimim deri m 2015;
6. Prmirsimi i t gjitha aspekteve t kualitetit t arsimimit dhe sigurimi i prsosmris
pr t gjith, n mnyr q rezultati i msimit t akredituar dhe mesatar t jet i
arritur nga t gjith, veanrisht n shkrim-lexim dhe aftsi themelore jetsore.
Arritja e arsimit fillor universal deri m 2015 e komunikuar n Samitin e Mileniumit
n shtator t vitit 2000 sht njri nga qllimet e zhvillimit t mijvjearit.
Tabela grafike duhet t futet

Situata momentale me vmendje pr arritjen e arsimit fillor universal:
296
51 shtete, me rreth 40 prqind t numrit botror t popullsis, jan n rrug pr arritjen e

Arsimit Fillor Universal deri n vitin 2015 apo e kan arritur. Por 24 shtete kan mbetur
mbrapa, apo jan larg nga ky piksynim dhe 93 vende, me rreth 40 prqind t
popullsis botrore, nuk kan t dhna pr ta mundsuar vlersimin. Nj n do gjasht
fmij n bot, t moshs s shkolls fillore nuk shkon n shkoll. Benini me nj Bruto
Produkt Kombtar (BPK-GDP) pr kok banori prej 990$- sht n rrugq t fus n
shkoll t gjith fmijt e moshs s shkolls fillore, deri n vitin 2015, kurse Katari, me
t ardhura 20 her m t mdha ka ngelur shum m mbrapa.
T ardhurat pr kok banori n Egjipt jan m t ulta se e nj e treta treta n Hungari,
por Egjipti sht n rrug pr t arritur regjistrim fillor universal, kurse Hungaria ka
ngecur mbrapa.
BURIMI: RAPORTI MBI ZHVILLIMET NJERZORE 2002, UNDP.
Regjistrimi i prgjithshm i shteteve n zhvillim u rrit nga 50 % n vitin 1970, n 80 %
n vitin 1990 dhe n 84 % n vitin 1998. Shkalla e shkrim-leximit n shtetet n zhvillim
po ashtu u rrit nga 43% n vitin 1970, n 65 % n vitin 1990 ,dhe n m shum se 70 %
n vitin 1995. Megjithat, si kontrast i ktij pasqyrimi, disa fakte t kundrta me kto,
mund t shihen n stagnimin e regjistrimit n shtetet e tjera.
Nga numri i prgjithshm botror prej 854 milion t rriturish analfabet, 544 milion jan
gra.
60 % e fmijve t cilt nuk jan n shkoll fillore rretheprqark bots jan vajza.
Regjistrimi i vajzave n shkoll fillore sht duke u prmirsuar, ashtu si edhe edhe ai i
djemve. Ekziston nj brengosje, megjithat, se hapsira po rritet. 113 milion fmijve t
moshs s shkolls fillore u sht refuzuar e drejta pr arsimim. 97 % e tyre jan nga
vendet n zhvillim. 93 vende me 39 % t popullsis botrore nuk kan t dhna mbi
regjistrimin fillor.
3. KRONOLOGJIA
297
1948: N Deklaratn Universale, arsimimi sht deklaruar si e drejt themelore e do

qenieje njerzore.
1959: Deklarata pr t Drejtat e Fmijve sht miratuar nga Asambleja e Prgjithshme e
Kombeve t Bashkuara. Arsimimi sht shpallur e drejt e do fmije.
1960-1966: Konferenca Rajonale Botrore pr Arsimim e UNESCO-s.
1969: Konventa Ndrkombtare pr Eliminimin e t Gjitha formave t Diskriminimit
Racor hyn n fuqi, duke e proklamuar t drejtn e t gjithve pr arsimim, pa
marr parasysh racn apo prkatsin etnike.
1976: Konventa Ndrkombtare pr t Drejtn Ekonomike Sociale dhe Kulturore hyn n
fuqi, duke garantuar t drejtn pr arsimim pr t gjith.
1981: Konventa pr Eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit kundr Femrs hyn
n fuqi dhe thrret pr t drejta t barabarta n arsimim.
1985: Konferenca e Trete Botrore pr Gra. Arsimimi sht shpallur si baz pr
prmirsimin e statusit t femrs.
1990: Deklarata Botrore pr Arsimim pr t Gjith n Jomtien, Tajland. Konferenca e
bashksponzorizuar UNDP-ja, UNESCO, UNICEF-i, dhe Banka Botrore e m
von nga UNFPA, ka treguar koncensusin global pr nj vizion t zgjeruar pr
arsimimin.
1993: Samiti i Arsimimit, E-9 n Nju Delhi. Prfaqsuesit e qeverive t 9 kombeve m t
populluara t bots n zhvillim (Bangladeshit, Brazilit, Kins, Egjiptit, Indis,
Indonezis, Meksiks, Nigeris, dhe Pakistanit), jan zotuar t arrijn qllimin e
arsimimit fillor universal deri n vitin 2000.
1994: Konferenca Botrore pr nevojat Speciale t Arsimimit, Kyjes dhe Barazis n
Salamank. Pjesmarrsit deklaruan se t gjitha vendet duhet ti shkrijn nevojat
speciale t arsimimit n strategjin e tyre vendore pr arsimim.
1994: Konferenca Ndrkombtare pr Popullim dhe Zhvillim. Shtetet pjesmarrse
marrin qndrim t promovojn dhe t arrijn qasje t barabart universale t
arsimimit kualitativ pr t ndihmuar rrnjosjen e varfris, promovimin e
punsimit, integrimin n prkujdesjen sociale, me theks t veant n arsimimin e
vajzave.
298
1996: Ripohimi n takimin e Amanit n takimin e Mesdecenies t Forumit Ndrkombtar

Konsultativ pr Arsimim pr t Gjith.
2000: Korniza e Dakarit pr Veprim u miratua n Forumin Botror t Arsimit n Senegal.
VEPRIMI I:
VEPRO !
PJESA I: HYRJA
Ky aktivitet ka pr qllim ta thelloj kuptimin e shtjeve t prezantuara n modulin e t
drejts pr arsimim.
Lloji i aktiviteti: aktrim
PJESA II: PRSHKRIM I PRGJITHSHM PR AKTIN DRAMTIK
Qllimet dhe Synimet
Teknika e aktrimit mund ta ndihmoj msimin. Synimi i saj sht q ti bj
pjesmarrsit ta prjetojn nj situat jo t zakonshme dhe ta zhvillojn prjetimin dhe
vlern e pikpamjeve t ndryshme.
Grupi i synaur: t rinjt, t rriturit
Madhsia e grupit / organizimi shoqror: rreth 20
Koha: 60 minuta
Prgatitja: lexim me kujdes i modulit t arsimimit
Materiali: flett; markert
Aftsit e prfshira: aftsit per gjuh, aftsit e bashkpunimit, aftsit e argumentimit,
aftsit kritike dhe ato kreative
PJESA III: INFORMATA SPECIALE PR AKTIN DRAMATIK
Hyrje n tem
299
Shpjego synimin se ushtrimi duhet t vij me nj paraqitje dramatike t prmbajtjes s

modulit pr arsimim.
Krko nga njerzit q t ndahen n grupe t vogla (4-6) dhe do grupi jepi nga nj flet
dhe marker.
do grupi ia jep dhjet minuta pr t hedhur n letr t gjitha idet pr modulin dhe
pastaj ti przgjedhin dy apo tri ide kye, t cilat do t shpreheshin m fuqishm n aktin
dramatik.
Tani ua jep grupeve 30 minuta q ta disenjojn dhe t bjn prova. Shpjego se duhet t
jet prpjekje grupore dhe secili duhet t ket nj rol pr vnien n sken.
Pastaj, grupet mblidhen se bashku, n mnyr q t gjith t mund ta shohin shfaqjen e
njri-tjetrit.
Ua jepni disa minuta pas do shfaqjeje pr vlersim dhe diskutim
Krkoni nga mbikqyrsit dhe aktruesit q ti shprehin mendimet e tyre.
Shfaqja e aktit dramatik
Formojeni nj rreth, duke u kujdesur se ka vend t mjaftueshm pr shfaqje n mes t
ktij rrethi.
Ia lejoni do grupi q ta aktrojn dramn e tyre t vogl.
Paralajnrimet e organizimit:
Thrrisni ndalgjat nj momenti t nj veprimi t gjall dhe krkoni nga aktort t
prshkruajn emocionet e tyre n at moment apo thrrisni t tjert pr t analizuar se ka
po ndodh.
Pa paralajmirm, ndalo t gjitha veprimet, krko nga aktort ti ndrrojn rolet dhe
vazhdoni veprimin aty ku keni mbetur.
Mbaj dik pas do aktori. Ndrprite aktrimin n mes t rrugs dhe pyete hijen se ka
mendon se karakteri i tyre ndien dhe mendon dhe prse ndodh ashtu.
Vlersim:
Kontrolloje vet rolin dramatik!
300
Si jan ndier njerzit pr kt aktivitet? ka ishte m vshtir apo m leht se ajo q s

pari e imagjinuan? Cilat ishin aspektet m t vshtira, apo shtjet m t vshtira t
pasqyruara?
A kan msuar njrzit ndonj t re?
Ku jan ngjashmrit e ndryshimeve n mes t njerzve, dhe nse po, ku?
Roli dramatik mund t marr shum forma, por n t gjitha ato, pjesmarrsit aktrojn
dramat e vogla t cilat normalish shkaktojn ndjenja t fuqishme tek aktori, por edhe te
shikuesit. Prandaj udhheqsi i grupit duhet t inkurajoj vlersimin e asaj se ka ndodhi
dhe pastaj ta analizoj n lidhje me t drejtat e njeriut.
Para se do grup ta nis shfaqjen e tij, jepni instruksione t qarta dhe siguroni koh t
mjaftueshm pr zhvillim t plot dhe diskutim.
Bhuni i ndieshm pr ndjenjat q roli mund ti nxis tek aktort dhe shikuesit.
Lejo koh pr ti pyetur t dy palt aktort dhe shikuesit se si jan ndier
Inkurajo velrsimin se ka ndodhi dhe analizo n lidhje me modulin dhe t drejtat e
njeriut n prgjithsi.
Kryeje kt aktivitet si nj ushtrim vizatimi: bni grupet t prezantojn nj poster dhe ti
shprehin idet e tyre kryesore.
PJESA IV: VAZHDIMI
Shiko n dramat apo n literaturn tjetr me tem nga t drejtat e njeriut dhe organizo nj
shfaqje dramaturgjike pr antart e bashksis suaj lokale.
T drejtat e tjera: T gjitha t drejtat e njeriut
Burimi: Shtrirja: Doracaku pr t Drejtn e Arsimimit pr Njerzit e Rinj. Viti 2002.
Cedex Strasbourg: Publikim i Kshillit t Evrops.
301
AKTIVITETI II:
KALLPI ROMBOIK
PJESA I: HYRJE
Ky aktivitet ka pr qllim kuptimin e principeve dhe masave n Konventn e t Drejtave
t Fmijve (KDF-s) dhe ta ndrlidhin at me t drejtn pr arsimim n veanti.
Lloji i aktiviteti: Grupet punuese
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME MBI USHTRIMIN
Ky aktivitet merret me shqyrtimin e disa neneve t KDF-s pr t prfituar kuptimin e t
drejts s do fmije pr t qen i arsimuar.
Grupi i synuar: t rinjt e moshs madhore
Madhsia e Grupit / organizmi shoqror: rreth 20
Koha: s paku 60 minuta
Prgatitja:
Radhitni nenet 12, 13, 14, 17, 18, 27, 28, 29, 32 t KDF-s n nj flet t gjer, pr ta
br nj skic n mur.
Pregatitni nj grumbull t kartave t neneve pr do grup
Materiali: grumbull t kartave n zarfe
Aftsit e prfshira: gjuhsore, bashkpunuese, argumentuese, kritike dhe reflektive
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE MBI USHTRIMIN
Prshkrimi i aktivitetit/instruksionet:
Filloni me nj rishikim prbledhs t KDF-s. Pyetni njerzit se ka din pr t. Trego
skicn e murit dhe lexo nenet kryesore.
Ndaje grupin n grupe t vogla. Shprndaj zarfet me kartat e KDF-s.
do grup i vogl duhet t diskutoj nnt nene duke marr parasysh se sa i rndsishm
do njri sht pr jetn e tyre. Pastaj ata duhet ti rregullojn n kallpin romboik n
302
baz t rndsis s tyre mbi t gjitha ata duhet t ken 25 minuta pr t diskutuar,
vendosur dhe eventualisht rivendosur formn e kallpit.
Kur grupet t prfundojn, ato duhet t shikojn se si i ka radhitur do grup nenet e tyre.
Pastaj ata mund t mblidhen pr diskutim.
Grupi i synuar: t rinjr, t rriturit
Madhsia e Grupit / organizmi shoqror: rreth 20
Koha: 60 minuta
Prgatitja: lexim me kujdes i modulit t arsimimit
Materiali: hamert; shnuesit
Aftsit e prfshira: aftsit pr gjuh, aftsit pr bashkpunim, aftsi t argumentimit,
aftsit kritike dhe ato kreative
Vlersimi / Evaluimi:
Fillo t thrrassh do grup q ti prezentoj rezultat e tij. Pastaj vazhdo rishikimin se si
pjesmarrsit e kan plqyer aktivitetin dhe ka kan msuar.
Krijo disa pyetje si: ngjashmrit dhe ndryshimet n mes t grupeve; pse kemi prioritete
t ndryshme; cilat argumente ishin m bindse, a ka ndonj t drejt q mungon n KDF,
si sht situata n bashksin tona?
Kshilla metotologjike:
Ndarja e pjesmarrsve n grupe m t vogla ofron mundsi m t madhe pr
pjesmarrje dhe bashkpunim. Grupet e vogla punuese mund t prodhojn ide shum
shpejt dhe inkurajojn ndrlidhjen e prvojs personale me koncepte prmbledhse.
Thekso se nuk ka mnyr t drejt apo t padrejt t rregullimit t kartave!
Ikurajo pjesmarrsit q t diskutojn opinione t ndryshme dhe pozita!
Trhiq vmendjen pr rndsin e arritjes s marrveshjes prbrenda grupit!
Zgjidh njrin nga nenet dhe nprmjet artit, tregimit, poezis, aktrimit etj., bj nj shfaqje
q prfaqson at!
303
Lejo pjesmarrsit ta zgjedhin nj nen dhe t flasin pr at rreth nj minut!

PJESA IV: VAZHDIMI
Shiko politikat e menaxhinit t shkollave dhe planprogramin, pr t par se sa i
prmbushin shkollat detyrat dhe prgjegjsit lidhur me KDF-n.
T drejtat e tjera: T drejtat sociale dhe ekonomike dhe t gjitha t drejtat e tjera
njerzore.
Burimi: T miratuara nga shtrirja: Doracaku pr t Drejtn e Arsimimit me Njerzit e
Rinj. Viti 2002. Cedex Strasbourg: Publikim i Kshillit t Evrops.
BIBLIOGRAFIA
Dejvid Betham, 1998. T drejtat e njeriut: Dimensionet dhe sfidat e reja. Edituar nga:
Janus Simonides. Demokracia dhe t drejtat e njeriut: civile, eknomiko politike, sociale
dhe kulturore. Doracak mbi t drejtat e njeriut. Publikim i UNESCO-s.
Fons Komans, 1998. Idenitfikimi i shkeljeve t s drejts pr arsimim. Edituar nga Van
Boven, Teho, Ses Flinterman dhe Ingrid Uesterndorp. Udhzimet e Mastrihtit mbi
shkeljen e t drejts ekonomike, sociale dhe kulturore, SIM special nr. 20. Utrecht:
Instituti Holandez pr t Drejtat e Njeriut.
Fons Komans, 1995. Qartsimi i elementeve kye t s drejts pr arsimim. Edituar nga
Komans, Fons dhe Fred Van Hof. E drejta pr ankes rreth t drejts eknonomike,
sociale dhe kulturore. SIM special nr. 18. Utrecht: Instituti Holandez pr t Drejtat e
Njeriut.
Kshilli i Evrops. 2002. COMPASS- Doracaku pr t Drejtn e Arsimimit pr Njerzit
e Rinj. Viti 2002. Strasbourg: Kshilli i Evrops.
304
Ivet Daoudes dhe Kishor Sinh. 2001. E drejta pr arsimim: nj analiz e instrumenteve
pr rregullimin e standardiit t UNESCOs. Paris. Publikuar nga UNESCO.
Asociacioni Gjerman per Kombet e Bashkuara. Raport per zhvillimin njerzor . Bon:
DGVN (pr UNDP).
Alfred Fernandez dhe Zigfrid Jenker. 1995. Deklaratat dhe Konventat Ndrkombtare
mbi t Drejtn pr Arsimim dhe Liri t Arsimimit. Frankfurt Main: Info3 Verlag.
Daglas Hodgson. 1998. Bashkpunimi dhe Zhvillimi Ndrkombtar mbi t Drejtn e
Njeriut pr Arsimim. Tekst shkollor. Aldershot: Ashgate Publishing.
Qendra e Burimit t t Drejtave t Njeriut. Qarku i t drejtave. Aktiviteti i t drejtave
Ekonomike, Sociale dhe Kulturore: Burimet e trajnimit. N dispozicion n adresn e
internetit: http://hrusa.org/hrmaterials/IHRIP/circle/toc.htm
Manfred Novak. 2001.
kulturore.
E drejta pr arsimim n t drejtn eknomike, sociale dhe
Edituar nga Edie, Asbjorn, Katarina Kraus dhe Rosas Allen. E drejta
Eknonomike, Sociale dhe Kulturore, Tekst shkollor. Dordrecht: Martinus Nijhoff

Publishers.
Zyra e Komisionerit t Lart t Kombeve t Bashkuara mbi t Drejtat e Njeriut.
1999. Dekada e Kombeve t Bashkuara pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut (1995-2004)
nr. 3. Prpilimi i masave rezerv t instrumenteve ndrkombtare dhe rajonale q merren
me t drejtn e njeriut pr arsimim. Gjenev. Kombet e Bashkuara.
Amartya Seb. 2002. Arsimi Baz dhe Siguria Njerzore n Mbledhjen e puns n
arsimim, paansia dhe siguria mbajtur n Kalkut, Indi, prej 2 deri 4 Janar 2002.
Janus Simonides. 2000. T Drejtat e Njeriut: Konceptet dhe Standardet. Aldershot:
Ashgate Publishing.
305
The Interdependent. Mujorja nr. 104, Shkurt 2002: www.nscentre.org

Katarina Tomashevski. 1999. Raporti Preliminar i Raportuesit Special mbi t Drejtn
pr Arsimim, dokument i KB. E/CN.4/1999/49. Po ashtu, shiko raportin e arritjeve t
Raportuesit Special. Dok. i KB E/CN.4/2000/6.
UNICEF. 1999. Kushtet e fmijs botror 1999. Paris. UNICEF.
Kombet e Bashkuara. 2001. Pekini drejt Pekinit +5 Rishikimi dhe vlersimi i zbatimit t
platoforms s Pekinit pr raportin veprues t Sekretarit t Prgjithshm. New York.
Kombet e Bashkuara. 2001. Ne njerzit: Roli i Kombeve t Bashkuara n shekullin 21,
shkrime njoftuese pr studentt. New York. Publikime t KB-s.
INFORMATA PLOTSUESE
Arsimimi Ndrkombtar: www.ie-ei.org
Qendra Baz Elektronike pr t Drejtn e Njeriut pr Arsimim: http://erc.hrea.org
Dritarja pr msim elektronik n internet:
www.unesco.org/education/elearning
Shoqria e pr t Drejtn e Njeriut pr Arsimim: www.hrea.org
Interneti i t Drejtave t Njeriut: www.hri.ca
Rrjeti i t Drejtave t Njeriut: www.derechos.net
Zyra e Komsionerit t Lart pr t Drejtat e Njeriut: www.unhchr.ch
306
E Drejta pr Arsimim: www.right-ti-education.org

Lvizja Pupullore pr t Drejtn e Njeriut pr Arsimim: www.pdhre.org
Banka Botrore: www.worldbank.org
Fondi i KB-s pr Fmij: www.unicef.org
Organizata Arsimore, Shkencore dhe Kulturore e KB-s: www.unesco.org
Programi i Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim: www.undp.org
Forumi Botror i Arsimit 2000: www.unesco.org/efa
T DREJTAT E FMIJS
MUNDSIA DHE MBROJTJA E FMIJS

PJESMARRJA DHE DISPOZITAT
MOSDISKRIMINIMI I FMIJVE
INTERESI M I MIR I FMIJS
>> N t gjitha veprimet kundrejt fmijve, qoft t marra nga institucionet e mirqenies
publike apo nga ato private, gjyqet e drejtsis, autoritetet administrative apo trupat
legjislative, interesi m i mir i fmijs duhet t jet element primar...<<
NENI 3,
KONVENTA E KOMBEVE T BASHKUARA PR T DREJTAT E
FMIJS
TREGIM ILUSTRUES
Fmijt e prekur nga konfliktet e armatosura
307
Un u rrmbeva (nga Armata e Rezistencs s Zotit) kur un dhe nna ime ishim duke
shkuar n fush.... Njra nga vajzat e rrmbyera tentoi t ikte, por u kap. Rebelt na
than se ajo tentoi t ikte, prandaj duhej vrar. Ata i shtyn fmijt e rinj q ta vrasin at.
Ata na than se n qoft se do t iknim, do t na i vrisnin familjet.
Ata n detyruan t ecnim me jav t tra . . . . Disa prej fmijve t vegjl nuk mund ta
mbanin hapin kaq gjat pa pushuar, dhe u vran. . . . Disa prej fmijve vdiqn nga uria.
Un ndihesha pa jet, duke par aq shum fmij duke u vdekur dhe duke u vrar. Un
mendova se do t vritem.
BURIMI:
MBRESAT
VDEKJES:
FMIJT
RRMBYER
NGA
ARMATA
REZISTENCS S ZOTIT N UGAND, MBIKQYRJA E T DREJTAVE T

NJERIUT, SHTATOR 1999.
Sharona 13 vjeare ishte rrmbyer nga Armata e Rezistencs s Zotit, nj grup rebelsh t
vendosur n Ugandn veriore, t cilt luftojn kundr qeveris, por po ashtu terrorizojn
popullsin lokale, duke grabitur dhe prdorur fmijt n forcat e tyre rebeluese.
N m shum se 85 vende prreth bots, fmijt m t rinj se 18 vje rekrutohen n
armata kombtare apo grupe t armatosura kundrshtuese. 300.000 fmij marrin pjes
n mnyr aktive n konflikte t armatosura. Cilat mund t jen arsyet pr prdorimin e
fmijve pr t luftuar n luftrat e t rriturve?
Prdorimi seksual i fmijve pr prfitime
Duke qndruar n nj kafene nate n hotelin e errt Del Roj, nj nat, banakieri
kalifornian, 33 vjeari i quajtur Dejvid tha se ishte pr her t dyt n Kosta Rika n kto
vitet e fundit. Ai fliste gjra t pacipa se si i kishte hulumtuar disa web-faqe t internetit
t cilat reklamonin prostituta vajza- fmij n Kosta Rika, n orvatjet e tij pr t pasur
marrdhnie seksuale me vajza fmij t virgjra. Dejvidi, nj trupngjeshur i pakrehur, i
308
cili insistonte t prdorej vetm emri, mburrej se si e kishte rregulluar me njrin nga
shofert e shumt t taksive t cilt ishin ndrlidhur me tregtin seksuale, q t ia sjell
nj vajz 13 vjeare nga shtpia e prindrve t saj nga lagjia e varfr e San Hoses n
hotelin e tij. Babai dhe nna e vajzs kishin krkuar 400$ pr shprdorim t vajzs s tyre,
t cilat Dejvidi i paguajti me etje.
BURIMI:
SHPRDORIMI SEKSUAL I VAJZAVE DHE DJEMVE N NUMR T MADH
NGA BURRAT AMERIKAN, KA ARRITUR PRMASA ALARMUESE N
AMERIKN QENDRORE, UASHINGTON POST, 2 JANAR 2000.
A mendoni se fmijt kan t drejt t shptohen nga lndimet?
Si mund t mbrohen ata nga kto forma t shprdorimit?
A keni dgjuar pr ndonj rast n shtetin tuaj n t cilin turistt jan gjykuar para gjyqeve
nacionale pr shprdorim t fmijve n shtetet e tjera?
E DOMOSDOSHME T DIHET!
1. BETEJA PR MBROJTJEN E T DREJTAVE T FMIJVE
Diskutimi pr t drejtat e fmijve nganjher sht nj tem e uditshme. N t par, t
gjith do t pajtoheshin mbi t drejtn pr banim, pr t jetuar me familje dhe shok, pr
mundsi t zhvillimit t personalitetit dhe talentit, q t jet i respektuar dhe t trajtohet
seriozisht. Prapseprap, edhe pse t drejtat e fmijve duken mjaft t rregulluara, ka
shum probleme n zbatimin e tyre. Dikur, pyetjet e ngritur pr prgjegjsin e realizimit
t ktyre piksynimeve, t fromuluara si t drejtat e detryeshme t fmijve, jan mbyllur.
Shikoni nj her Konventn e Kombeve t Bashkuara pr t Drejtat e Fmijs (KDF). Ky
traktat ndrkombtar, i miratuar nga Asambleja e Prgjithshme e Kombeve t Bashkuara
n vitin 1989, prbn themelimin e mbrojtjes ndrkombtare t t drejtave t njeriut t
fmijve. Dhe, deri m tani sht nj sukses sepse KDF 14 vjet pas miratimit sht
ratifikuar nga 192 vende, duke prfshir t gjith antart e KB-s, prve dy shteteve
309
(Somalis dhe Shteteve t Bashkuara t Ameriks). Pra KDF rregullon me t vrtet

standardet universale t t drejtave t njeriut pr fmijt. Mirpo, lajmi i mir pr ann e
satandardeve, ashpr ballafaqohet me tablon shkatrrimtare n ann e zbatimit. Raporti i
prbashkt i gjendjes n fund t dekads nga KB/UNICEF-i pr Sesionin Special t KB
mbi Fmijt, nxjerr n pah, pr shembull, se shanset pr mbijetes t fmijve n Afrikn
nn Sahar madje jan dmtuar, deri sa globalisht, 149 milion fmij mbeten t ushqyer
keq, dhe 100 milion fmij nuk ndjekin arsimimin fillor => faktet dhe figurat jan t
poshtshnuara. Pritjet ishin t mdha si rrjedhim, kur 3355 delegat qeveritar, 1732
prfaqsues nga organizatat joqeveritare (OJQ-t) dhe m shum se 600 t rinj (mosha
prej 7 deri 18) u takuan n maj t vitit 2002 n New York gjat Sesionit Special t
Asambles s Prgjithshme mbi Fmijt. Konferenca miratoi nj plan t ri ndrkombtar,
Planin pr Veprim (Nj bot e prshtatshme pr fmijt) e cila bri q qeverit,
UNICEF-it, organizatat e tjera ndrqeveritare dhe OJQ-t t zhvillojn gati dy vjet
bisedime, me nj sukses t przier. Dhe, shtja m problematike dhe padiskutim m e
vshtira n kt debat ishte pozita e Konvents pr t Drejtat e Fmijs n dokumentin
prfundimtar, me disa shtete, si Shtetet e Bashkuara, t cilat e refuzonin si trsi nga kjo
konvent, deri te dokumenti prfundimtar i dal pr t drejtat e fmijve.
T drejtat e fmijs dhe siguria njerezore/e fmijve
Koncepti mbi sigurin njerzore sht prshkruar si nj dokument i cili promovon lirin e
qenies njerzore nga frika dhe krkesa, me mundsi t barabarta pr zhvillim t plot t
potencialit t tij njerzor. Kshtu, ai fokusohet n situatn e pasiguris t shkaktuar nga
dhuna dhe varfria, t acaruar m tutje nga diskriminimi dhe prjashtimi shoqror.
Krkesa pr prioritet dhe elementi i emergjencs pr tiu kundrvn krcnimeve t
drejtprdrejta ndaj siguris s personit sht qart n t njjtn vij me at t konceptit t
s drejtave s fmijs, n veanti me parimin e konsiderimit si prioritet t interesit m t
mir t fmijs.
Megjithat, disa dilema vazhdojn t ekzistojn.
E para, korniza ligjore pr t drejtat e njeriut t fmijve, si pjes e qeverisjes s
prgjithshme t s drejts s njeriut ekziston, duke ofruar pr t drejtat gjithprfshirse
nj lidhshmri prgjegjse mbi shtetin prderisa deri m tani siguris njrzore i
310
mungon kjo normativ. E dyta, siguria njerzore/siguria e fmijs i qaset nganjher

prirjes pr (mbi) proteksionizmin, duke theksuar cenueshmrin dhe varsin e fmijs
prderisa mosprfill mundsit dhe shkathtsit e fmijs. Prandaj, sfidat konceptuese pr
sigurin e fmijs mbeten se si m s miri t harmonizojm aspektin e
autorizimit/mundsis, i/e cili/a sht thelbsore pr debatin e t drejtave t njeriut. Duke
u nisur nga kjo, plotsimi i t drejts s fmijs dhe qasjet pr sigurin e fmijs duhet t
theksohen si n prmbajtjen e diskutimit t tashm mbi pjesmarrjen e fmijve n
proceset e paqes dhe rindrtimit, pas konflikteve.
Prej fillimit, Rrjeti pr Siguri Njerzore (RrSN) i ka kushtuar vmendje t posaqme
siguris s fmijs, e veanarisht n raport me konfliktet e armatosura (prfshir ktu
armt e lehta, shtjet e minave fushore). Ky zotim sht reflektuar, po ashtu, n
prioritetet e kryesimit austriak n vitin 2002/03 t Rrjetit pr Siguri Njerzore: fmijt e
prekur nga konfliktet e armatosura dhe arsimimin pr t drejtat e njeriut.
Natyra dhe prmbajtja e t drejtave t njeriut t
fmijve
Koncepti i t drejtave t fmijve ka evoluar nga
njra an nga lvizja e gjer pr t drejtat e njeriut,
por poashtu ka rrjedhur nga zhvillimet e tjera n
fushn sociale, arsimore dhe psikologjike n 300
vitet e fundit.
Ktu prfshihen edhe ndikimi i
prkrahjes institucionale shtetrore pr arsim t

obliguar
industrializimit
shkolla,
n
efektet
fmij
negative
(pr
shembull
shprdorimi i fmijve n fabrika apo miniera) dhe
>> do shoqri q dshiron ti

mohoj fmijt, apo do grup, t
drejtat e t cilve jan pron e
prbashkt e grupeve t tjera, duhet
t ofroj arsye t qarta dhe t
qndrueshme pr ta br kt.
Ngarkesa e provave gjithmon mbetet
tek ata t cilt dshirojn ti
prjashtojnt tjert nga
pjesmarrja; fmijt nuk duhet t
detyrohen t argumentojn rastin e
tyre pr posedimin e t drejtave t
njjta si dokush tjetr. <<
BOB FRANKLIN (1995)
pasojat e lufts. Nj kuptim i ri mbi zhvillimin e fmijs ka evoluuar, nga koncepti i ri i

msimit dhe modelet e ngritjes s fmijs n lvizje liberale fmijnore n vitet e 70.
Ata ndihmuan q ta zhvendosnin cenueshmrin e fmijs dhe nevojat e mbrojtjes n nj
diskutim t ri mbi autonomin e fmijs, kompetncn, vetvendosje dhe pjesmarrjen e
fmijs, duke i refuzuar botkuptimet atrore t fmijve si objekte t kontrollit
311
prindor/madhor. Prfundimisht, t gjitha kto zhvillime s bashku kan pasur nj ndikim

t madh n proceset politike, t cilat filluan brendaprbrenda Kombeve t Bashkuara:
skicimi i nj trupi t ri ligjor detyrues pr t drejtat njerzore t fmijs Konventn pr
t Drejtat e Fmijs (KDF). Viti i miratimit t saj - 20 Nntori 1989 sht prvjetori i
Dits Ndrkombtare t t Dejtave t Fmijs.
KONCEPTET PARSORE T KONVENTS MBI T DREJTAT E FMIJVE
Fuqizimi i fmijs, aspektet gjinore dhe t brezave
Duke u bazuar n respektin pr dinjitet t t gjitha qenieve njerzore, KDF e njeh do
fmij si barts t t drejtave t tij njerzore: kto t drejta nuk rrjedhin apo ndrvaren
nga t drejtat e njeriut apo ndonj t rrituri tjetr. Kjo sht mbshtetja pr konceptin e
autorizimit t fmijs, duke i mundsuar fmijs si nj subjekt i respektuar dhe qytetar i
shoqris, q t sfidoj dhe t ndrroj kufizimet e perceptimeve diskriminuese dhe
pritjet nga t rinjt. Faktikisht, fmijt mbeten t varur nga t rriturit (fal zhvillimi t
tyre fizik dhe psikik, mungesa e t mirave materiale/t ardhurave dhe ndryshimeve n
situatat ekonomike dhe sociale t prindrve si papunsia, shkurorzimi i prindrve etj.), t
q kan ndikim t mnjhershm n standardin e jetess t fmijs.
>>njqind fmij, njqind individ, ne jemi njerz jo njerz q duhet t bhemi, jo
njerz t s nesrmes, por njerz tani menjher sot <<
JANUZS KORCZAK, SI T DUHET FMIJA ( 1919)
Garantimi i t drejtave t njeriut pr fmijt, si rrjedhim, nuk krijon nj grup shoqror t
privilegjuar. Prkundrazi, sht nj parakusht pr ngritjen e statusit t tyre n shoqri
n nj shkall q t mund t mbrojn interesin e tyre n hapa t njjt me t rriturit.
Vetm ather fmija mund t dshmoj para gjygjit pr rastet e kujdestaris, ku vajza
duhet t ndihet e sigurt pr raportimin e shprdorimit seksual. Kjo, po ashtu, nxjerr n
pah preventivn e aspektit t ngritjes s vetdijsimit t autorizimit t fmijve. Vetm
ather duhet q intereset e fmijve si nj grup social t merren seriozisht nj sfid
vendimtare, duke marr parasysh situatn demografike t shoqrive t moshuara n
Prendim, por, po ashtu, edhe n hemisfern jugore, ku t rinjt prbjn nj numr deri
312
50% t t gjith popullats. Ve ktij aspekti t brezave, dimensioni gjinor sht me

rndsi primare pr autorizimin e fmijve. Trafikimi i vajzave pr prdorim seksual,
vrasja e vajzave n emr t nderit familjar, prjashtimet dhe pengesat n arsim dhe n
pun, si dhe stereotipet degraduese n media dhe n industrin zbavitse, qart tregojn
diskriminimin e dyfisht pr to, si vajza dhe si fmij.
Pamja e trsishme e fmijs
KDF si unik sht traktati i par universal pr t drejtat e njeriut q kombinon t drejtat
ekonomike, sociale, kulturore, si dhe ato civile dhe politike n nj dokument t vetm.
KDF ndjek nj qasje gjithprfshirse pr adresimin e situats pr fmij; ai shkon prtej
deklaratave m t hershme pr fmij, t cilat ishin fokusuar n nevojat e mbrojtjes gjat
zhvillimi t fmijs, si dhe prfshin kushtet e garantimit t respektit pr identitetin e
fmijs, vetvendosjes dhe pjesmarrjes.
Marrdhnia fmij- prind- shtet
N t njjtn koh sht me rndsi t theksojm se kto dimesione t dyfishta t drejtat
e mbrojtjes dhe t autonomis nuk jan reciprokisht t veamta, por reciprokisht
prforcuese: Konventa nuk favorizon p.sh. t drejtn e autonomis apo at t mbrojtjes,
si sht pretenduar nga kritikt, duke e quajtur KDF-n anti-familjare dhe frik t
shprndarjes s familjes, duke garantuar t drejtat njerzore pr fmij. KDF
njikuptimisht njeh prgjegjsit, t drejtat dhe detyrimet e t (dy!) prindrve pr
ofrimin e drejtimit t duhur dhe udhheqjen pr fmijn. Megjithat, kjo prgjegjsi
prindore sht kualifikuar duke qen e pajtueshme me evoluimin e aftsive t fmijs,
duke nnkuptuar se kjo prgjegjsi nuk garanton asnj fuqi absolute mbi fmijn, por
sht vazhdimisht dinamike dhe relative. Gjthashtu, prball shtetit, prindrit bartin
prgjegjsin primare t arsimimit, por n qoft se nuk jan t aft apo nuk kan dshir
q ti prmbushin obligimet e tyre, sht legjitime pr shtetin / shoqrin q t ndrhyj.
Mosdiskriminimi i fmijve
Konventa shpall qart ndalesn e diskriminit t fmijve, duke ofruar nj list t gjat me
bazat q nuk pranojn dallime (po ashtu lidhur me prindin/rojn e fmijs) si raca,
313
ngjyra, seksi, gjuha, religjioni, mendimi politik, nacional, origjina sociale apo etnike,
prona, paaftsia, lindja apo pozita tjetr (Neni 2).
>> Kam ndrruar se katr fmijt e mi t vegjl nj dit do t jetojn n komb ku nuk do
t gjykohen pr nga ngjya e lkurs s tyre, por nga prmbajtja e karakterit t tyre.<<
MARTIN LUTER KING JR.
Nuk ka kusht t caktuar pr mosdiskriminimin e fmijve n raport me t rriturit
(diskriminim n baz t moshs). Megjithat, duke marr parasysh katalogun e gjer t t
drejtave n KDF, do mas kufizuese pr kto garanci, e cila bazohet n mosh, do t jet
e vshtir t mbshtetet n baz t Nenit 1 dhe 3(1).
Interesi m i mir i fmijs
>>Ardhmria e do pupulli mund t matet drejtprdrejt nga gjendja prezente e rinis s
tij.<<
XHON F. KENEDI
Neni 3(1) formulon ligjin udhzues pr t gjith Konventn, i emruar interesi m i mir
i fmijs. Ky nen thekson nevojn pr ti kushtuar vmendje prioritare interesit t
fmijs. Ai nuk sht i kufizuar me veprimet q merren n mnyr t drejtprdrejt me
fmijn (p.sh. arsimimi, gjyqet pr rastet e kujdestaris, etj), por n vend t ksaj, sht
prshtatur pr t gjitha veprimet, t cilat n mnyr direkte apo indirekte mund t ken
ndikim n fmijn (politikat punsuese, shprndarja e buxhetit etj.). Prandaj, kjo le t
kuptohet si nj obligim nga secili faktor (shtetror apo privat) pr t udhhequr
vlersimin e efekteve te fmija s pari, ti parashoh pasojat e mundshme t fardo
mase dhe alternative dhe q m tutje t monitoroj zbatimin e asaj mase. Ve ksaj,
parimi i interesit m t mir t fmijs shrben si nj mas mbrojtse pr udhheqjen e
fardo situate, e cila kundrshton t drejtat e KDF-s apo ku asnj ligj i KDF-s nuk
mund t zbatohet.
314
Definimi i fmijs nga KDF-ja

S fundi, mbetet pyetja: kush sht konsideruar fmij n Konventn pr t Drejtat e
Fmijs? Pra, KDF-ja e definon fmijn n mnyr t prgjithshme si do qenie
njerzore nn moshn 18 vjeare (pos nse sht arritur shumica n shtetin prkats pr ta
ndryshuar kt, Neni 1). Ktu e tutje zgjedhim qasje m t thjesht, duke i ndar t rriturit
nga adoleshentt. Nuk ka ndonj prmendje t kufizimeve t moshs n Konvent
(prve Nenit 38) dhe Komiteti pr t Drejtat e Fmijs trup ndrkombtar pr
mbikqyrjen e zbatimit t Konvents- vazhdimisht ka theksuar se qasja e KDF-s po
ashtu urdhron shtetet q ti rishikojn ligjet e tyre nacionale pr prkufizimet e moshs
n prputhje dhe justifikim t vazhdueshm.
Ndar nga definimi i Nenit 1, ka disa kurthe pr zbatimin e KDF-s, sepse grupi nn
moshn 18 vje prbn nj grup t llojllojshm, llojllojshmri johomogjene sociale, e
cila e bn t nevojshm pr t qen i qart pr grupin e synuar apo masat.
T Drejtat e Konvents : pjesmarrja mbrojtja - dispozitat
Struktura e prdorur m s shpeshti pr prshkrimin e Konvents ndar nga parimet
udhheqse dhe konceptet e pashtshnuara vijon m t tri P-t Pjesmarrja Mbrojtja
(Proteksionizmi) Provizionet (Dispozitat) (PPP)
Koncepti i pjesmarrjes sht prfaqsuar s pari nga nj njohje e qart e t

drejts s fmijs pr pjesmarrje, si sht caktuar me Nenin 12(1). Ngarkimi i
peshs s detyrimit pr ardhmrin e fmijs sht nj element ky n kt ligj;
krkohet nj shkall e pjesmarrjes s fmijve q i lejon ata q m t vrtet t
ndikojn n procese dhe t ken ndikim n vendimmarrje. N parim, KDF-ja
prshtat t drejtat e tjera civile dhe politike t lidhura n kt prmbajtje si t
drejta t fmijs, si sht liria e vetdijes, religjionit, shoqrimit, mbledhjes dhe
respektit t intimitetit t tij dhe po ashtu t drejtn pr jet (prfshir ndalesn e
qart t dnimit me vdekje pr kundrvajtsit e rinj), mbrojtjen nga tortura dhe
nga arresti arbitrar dhe garantimin e gjykimit t drejt.
Sa u prket shtjeve t mbrojtjes (proteksionizmit), e drejta n KDF prmban

mbrojtjen pr fardo forme t dhuns fizike dhe mentale, lndim apo
315
shprdorim, trajtim mosprfills apo t shkujdesur, keqtrajtim apo shfrytzim,

prfshir abuzimin seksual, prderisa sht n prkujdesje t prindit apo prindrve,
kujdestarit apo kujdestarve legal, apo fardo personi tjetr, i cili e ka pr
detyr prkujdesjen ndaj fmijs. (Ky ligj sht po ashtu sht i aplikueshm pr
masat disiplinuese n shkoll). Mbrojtja sht prforcuar m tutje me nenet t
cilat ndalojn shfrytzimin ekonomik (fuqin puntore t fmijve), shfrytzimin
seksual dhe trafikimin e fmijve, prdorimin e drogs dhe standardet n lidhje
me fmijt dhe konfliktet e armatosura.
>> N qoft se dshirojm t krijojm nj paqe t qndrueshme, duhet t fillojm nga
fmijt.<<
MAHATMA GANDI
Dispozitat legale t garantuara nn KDF prfshijn t drejtn pr shndetsi,

edukim, sigurim social dhe nj standard t mjaftueshm pr jetes.
Ve ksaj, KDF, po ashtu, zhvillon standarde t reja, duke formuluar t drejtn e fmijs
pr mbrojtje t identitetit, marrdhnieve familjare apo sociale e t tjera (prfshir ktu
ribashkimin familjar), ndalesat pr adoptime ndrkombtare t fmijve, e drejta e
fmijs pr pushim, koh t lir, loj dhe aktivitete kulturore dhe obligim shtetror pr t
siguruar shrimin dhe rehabilitimin pr t gjith fmijt viktima t fardo forme t
dhuns apo shfrytzimit.
Prmbledhje: Pse prdorimi i t drejts pr fmij qasje e bazuar?
T drejtat e fmijve jan t drejta njerzore- respekt pr dinjitetin njerzor pa

marr parasysh moshn,
T drejtat e fmijve e zhvendosin fokusin e vmendjes- pr do fmij individual

dhe pr fmijt si grup shoqror.
T drejtat e fmijve jan gjithprfshirse dhe t ndrlidhura nuk ka shprehje t

lira pa ndalim t dhuns, nuk ka t drejt pr arsimim pa nj standard t
mjaftueshm pr jetes.
316
T drejtat e fmijve jan t drejta juridike duke prfshir obligimet shtetrore

prkatse pr mbrojtje t tyre dhe realizim.
T drejtat e fmijve autorizojn fmijn ato krkojn nj kultur t re t

ndrveprimit me fmij, duke u bazuar n njohjen e tyre si subjekt dhe barts i t
drejtave.

Mbrojtja e t drejtave t fmijve reflektohet n statusin e fmijs n shoqri,
konceptet mbizotruese pr fmijrin, shembujt e mveshjeve pr fmij, kushteve t

jetess dhe infrastrukturs t ndrlidhur me ta. Gjithashtu, shfaq nj shtje t madhe sa i
prket statusit t familjes dhe po ashtu statusit t femrs n at shoqri.
Nj shembull tipik i kndvshtrimeve kundrshtuese ndrlidhet me ndshkimin trupor t
fmijve. Prderisa do kod penal n t gjith botn prshkruan se goditja me qllim
lndimi sht nj akt kriminal n mes t t rriturve, parmi i njjt nuk sht i aplikuar te
fmijt. N vend t ksaj mund t gjeni diskutime n nj numr t arsyeshm t
goditjeve me kamxhik, regullore mbi madhsin dhe materialin e shufrs, apo krkesn e
pranis s mjekut gjat ndshikimit. sht shokuese t shohsh se deri m tani jan vetm
dhjet shtete n bot, t cilat plotsisht e kan hequr dnimin trupor. Komisioni mbi t
Drejtat e Fmijs sht fokusuar n dhunn mbi fmij nga shteti, n familje dhe shkoll
gjat dy diskutimeve tematike m 2000 dhe 2001. Sipas rekomandimeve t tyre, nj
studim i madh i KB mbi dhunn ndaj fmijve u fillua n vitin 2002 n mnyr q t
trheq vmendjen politike botrore pr kt problem.
Edhe nj shtje brengosse e diskutueshme, pr shembull, statusi i vajzave (p.sh.
paraplqimi i djalit n familje, arsimim, punsim, interpretimet restriktive t ligjeve
religjioze, praktikat tradicionale si prerja e gjenitaleve t femrs, qasje n shrbimet e
shndetsi gjinekologjike), => Moduli pr t Drejtat e Femrave apo problemi i fuqis
puntore t fmijve, t cilt jan t lidhur me faktor dhe kushte t ndryshme n shtetet
prkatse, duke prfshir strukturn ekonomike, shkalln e papunsis, varfrin,
kualitetin e sistemit arsimor, statusin e familjeve dhe femrave. => Moduli i puns.
317
>> A mund t ket nj detyr m t frikshme sesa obligimi yn pr t mbrojtur t drejtn e

fmijs me nj vigjilenc t njjt si i mbrojm t drejtat e do personi tjetr? A mund t
ket nj test m t madh pr udhheqje sesa krkesa pr sigurimin e ktyre t drejtave pr
do fmij, n do shtet, pa prjashtime?<<
KOFI ANNAN, SEKRETAR I PRGJITHSHM I KOMBEVE T BASHKUARA
Zakonisht, n fushn e t drejtave t njeriut, nj zbraztsir ekziston n mes t parimeve
dhe praktiks, n mes zotimeve dhe zbatimit aktual, por mund t debatohet se kjo
zbraztir nuk sht askund m e madhe se n t drejtat e fmijve. Arsye t ndryshme
mund t jepen pr kt situat (shtjet e t drejtave t fmijve jan t ndrlidhura n
diskutimet kontraverse pr vlerat familjare / kulturore/ traditat religjioze, mungess s
infrastrukturs pr fokusim t fmijve, mbshtetjes pr autorizim t fmijve apo
iniciativ politike), por nj faktor m kontribues mund t gjendet n sistemin e dobt
monitorues t KDF-s.
>>zbatimi i Konvents nuk sht shtje e zgjedhjes, mirqenies apo bamirsis, por e
prmbushjes s detyrimeve juridike.<<
KOMITETI DREJTUES I T DREJTAVE T FMIJVE
(PLATFORMA NDRKOMBTARE E OJQ-VE PER MONITORIMIN SI VAZHDIM
I SESIONIT SPECIAL MBI FMIJT), 2002
Konventa ofron vetm nj mekanizm pr mbikqyrje n pajtim me kushtet e saj,
domethn raportimin e shteteve prball trupit mbikqyrs, Komiteti mbi t Drejtat e
Fmijs. Nn kt procedur, shtetet jan t obliguara ti dorzojn raportet n Komision
mbi programet e tyre pr zbatim t Konvents (protokolet fakultative). Komisioni, si
pjes e dialogut dobiprurs me qeverin prkatse, duke ua treguar deklaratat kritike
dhe rekomandimet, i rishqyrton kto raporte.
318
Nuk ka asnj mekanizm tjetr mbikqyrs, sikurse edhe me traktatet e tjera t t drejtave
t njeriut (ankesa individuale apo shtetrore, apo procedur hetuese), prderisa lobimi
nga OJQ tashm ka filluar pr mekanizmin e ankesave indivduale, e cila do ta lejoj
Komitetin q ta zhvilloj punn e vet juridike, q sht nj shtytje e fuqishme pr m
shum ligjrim n elaborim juridik mbi t drejtat e fmijve.
Mirpo, Komiteti ka qen mjaf inovativ pr kompensimin e mungess s mekanizmave
tradicionale. S pari, ai ka marr nj pozicion mjaft t hapur prball pjesmarrjes s
OJQ-ve , duke i thirrur ato q ti dorzojn raportet e tyre mbi t drejtat e fmijve t
vendeve t tyre, pr t pasur nj pasqyr m t qart pr shtjet kryesore. S dyti,
Komiteti ka nisur forume vjetore ( Ditt e diskutimit gjeneral) pr tema specifike (p.sh.
fmija dhe familja, drejtsia pr t rinj, HIV/AIDS) n mnyr q ta prqendroj
vmendjen ndrkombtare n kto shtje.
Gjithnj e m shum, megjithat, numri n rritje i standardeve, instrumenteve dhe
institucioneve ka sfida t reja pr monitorim, dhe krkon koordinim m t afrt n mes t
t gjith akterve t prfshir.
N shkall nacionale, procesi pas Sesioneve Speciale mbi Fmijt t KB 2002 prmban
nj fakt t rndsishm pr zbatim dhe monitorim. Dokumenti i lshuar i thrret t gjitha
shtetet pr ti dorzuar Planet Nacionale pr Veprim si baz e politikave dhe masave t
fokusuara pr fmijt, jo m von se deri n fund t vitit 2003, nse sht e mundur.
>> Nprmjet ksaj zotohemi se nuk do t kursejm asnj orvatje n vazhdimit t krijimit
t nj bote t prshtatshme pr fmijt, t ndrtuar n arritjet e dekads s kaluar dhe t
udhhequr nga parimet e grishjes s par pr fmijt.<<
NJ BOT E PRSHTATSHME PR FMIJT, DEKLARIMI DHE PLANI
PR VEPRIM, I MIRATUAR NGA ASAMBLEJA E PRGJITHSHME E KB
SESIONIT SPECIAL MBI FMIJT, 10 MAJ 2002.
319
Ky dokument i dal nga ky samit po ashtu prmban angazhimin nga shtetet q ta

themelojn dhe forcojn mbshtetjen dhe monitorimin kombtar t fokusuar n fmij,
si sht, nj ombdusperson pr fmij. Ombduspersont mund t ofrojn mekanizma t
ankesave dhe korrigjimeve, kshillime pr fmijt dhe prindrit, informim dhe lobim si
dhe funksione mbikqyrse n prgjithsi duke vepruar si nj lobi i institucionalizuar
dhe i pavarur. N parim, mbrojtja e t drejtave t fmijve sht ende nj fushat e
uhdhequr nga t moshuarit, pra duhet t gjednen forma t reja pr prkrahje t fmijs
dhe t hulumtohen iniciativa t t rinjve. Pr m tepr, n shum shtete ka filluar lobimi
pr prfshirjen e parimeve t KDF n kushtetutat shtetrore, n mnyr q t ofroj nj
korniz m t fuqishme ligjore pr t drejtat e fmijve. N kto shtete, si Franca dhe
Belgjika, ligjet e KDF-s jan zbatuar direkt n rastet gjyqsore.
S fundi, orvatje promovuese duhet t bazohet nn informata efektive dhe t besueshme,
strategji t arsimimit dhe kualifikimit (trajnimit), me msimet pr t drejtat e fmijs dhe
t njeriut t cilat i arrijn n mnyr direkte fmijt dhe t rinjt. Si ka deklaruar
Komiteti i KDF n vitin 2001 n Komentin e par t prgjithshm mbi Qllimet e
Arsimimit (Neni 29): Nj msim me prmbajtjen e tij qndron i rrnjosur n vlerat e
Nenit 29(1) q sht pr do fmij nj vegl e domosdoshme pr orvatjet e saj apo atij
pr t arritur drejtimin e nj prgjigjeje jetsore miqsore t t drejtave t njeriut prball
sfidave t cilat prcjellin periudhn e ndryshimeve fundamentale t udhhequra nga
globalizimi, teknologjit e reja dhe fenomene t tjera t ndrlidhura.
E DOBISHME T DIHET
1. PRAKTIKA T MIRA
Shembujt n vazhdim pr iniciativ dhe projekte kan forcuar me sukses zbatimin e
Konvents mbi t Drejtat e Fmijs, => Referencat dhe informatat shtes
Ndrlidhni njerzit nj projekt i sponsoruar pr refugjat t rinj n Austri, i
organizuar nga Asylkoordination Osterreich (OJQ Austriake pr koordinim pr refugjat
dhe organizata pr migrim), n mbshtetje nga Komiteti Austriak pr UNICEF.
320
Ideja themelore e ktij projekti ishte t silleshin s bashku refugjatt e rinj t

pashoqrueshm me t rriturit q jetonin n Austri t cilt kan dshir q t ndajn dika
me ta, ofrojn mbshtetje praktike pr refugjat, si n arsim, kurse gjuhsh, pun,
paraqitje prpara autoriteteve, aktivitete sportive etj. Nj lidhje besimi n mes t fmijs
dhe sponsorit isht thmeluar, duke ndihmuar refugjatin q t stabilizohet n ambientin e
tij/saj dhe pasurimi i sponsorit me nj prvoj personale. T gjith sponsort jan
zgjedhur me kujdes dhe shkojn n nj trajnim paraprak n shtjet juridike, shtjet
psiko-sociale, punn me autoritete etj. Prej fillimit t saj n vitin 2000, grupe t reja t
sponsorve jan themeluar do vit, duke marr vlersime pozitive nga pjesmarrsit dhe
nga publiku, autoritetet dhe mediat.
Recht hat jede/r Trainings zum alltaglichen Umgang mieteinander [donjri ka t
drejt-Trajnim pr prditshmrin ton] seri t mbledhjeve t puns t organizuara
(uorkshope) nga WUK Kinderkultur (nj nism e hapsirs kulturore pr aktivitetet e
fmijve) dhe Qendra Shrbyese pr Arsim pr t Drejtat e Njeriut n Institutin
Boltzmann pr t Drejtat e Njeriut. Kto seri t mbledhjeve t pun s organizuar synojn
fmijt (nga 7 deri 15) nga t dy grupet shkollore dhe fmij/rini, duke u fokusuar n
zgjidhjet paqsore t konflikteve, toleranc dhe komunikim nprmjet diskutimit, aktrim,
aktivitete grupore; do uorkshop zgjat pre 2 or dhe ndihmohet nga ekipi i dy
ekspertve (ndrmjetsues t trajnuar, motivues argtimit, psikolog, aktor, msues, etj).
Prej vitit 2001 modulet mbi Prgjegjsin Zgjidhjen e konflikteve dhe Respektit
jan zhvilluar dhe jan prezantuar n m shum se 80 uorkshope, duke i prfshir m
shum se 1600 fmij.
Raportet hije joqeveritare dhe Koalicionet Nacionale n zbatimin vendor t KDF.
Palve shtetrore t Konvents mbi t Drejtat e Fmijs u krkohet q t dorzojn
raportet e prparimit n zbatimin e ksaj konvente rregullisht pran Komitetit pr t
Drejtat e Fmijs t KB. N mnyr q t ndihmohet nj rishikim gjithprfshirs i
raporteve shtetrore, Komiteti i mirpret raportet hije t prgatitura nga OJQ apo rrjetet
e OJQ-ve (koalicione nacionale) n vlersimin e tyre pr gjendjen e fmijve dhe
adoleshentve n shtetin nn rishikim. N m shum se 90 vende jan themeluar
321
koalicione nacionale pr t drejtat e fmijs, duke promovuar dhe monitoruar zbatimin e

KDF. Ve ksaj, nj grup i OJQ-ve ndrkombtare pr KDF-n ofron mbshtetje pr
OJQ-t dhe koalicionet n procesin e raportimit dhe monitorimit.
Pjesmarrja e Fmijve/Rinis n Sesionin Special t Asambles s Prgjithshme

t Kombeve t Bashkuara mbi Fmijt, Maj 2002
Aspekti m i shquar i Samitit t dyt t KB mbi Fmijt n New York ishte pjesmarrja
direkte e diku rreth 600 fmijve dhe t rinjve (pothuajse 10% e 7000 pjesmarrsve) nga
m shum se 150 vende n ngjare. Nga 5 deri m 7 maj u mbajt nj forum i ndar i
fmijve; porosia e lshuar pastaj u prezantua n Sesionin Special t Asambles s
Prgjithshme 98-10 maj) nga nj prfaqsues t t rinjve (madje me krkes pr nj
rezolut speciale t AP pr tua dhn atyre fjaln). Pavarsisht nga ndalesat e qarta pr
ndikim t nn 18 vjearve n negociata politike brenda KB-s, kto orvatje (prfshir
ktu versionin e fmijs miqsor t dokumenteve t mdha) reflektojn shpirtin e KDF
pr t drejtn e pjesmarrjes dhe strukturimit t standardeve n proceset e ardhshme t
KB.
2. TRENDET
Korniza e KDF-s pr mbrojtjen e t drejtave t fmijs nuk sht nj dokument statik,
por nj dokument n zhvillim. Ky proces po forcohet, pr shembull. Nga Komiteti pr t
Drejtat e Fmijs nprmjet interpretimit t KDF apo miratimit t standardeve t reja si
jan Protokolet Fakultative (2000) t KDF mbi prfshirjen e fmijve n konfliktet e
armatosura dhe shitja e fmijve, prostitucioni i fmijve dhe pornografia e fmijve (t
dyja hyn n fuqi n vitin 2002).
>>Njerzimi i detyrohet fmijs me m t mirn q ka pr ti dhuruar<<
DEKLARATA E KOMBEVE T BASHKUARA PR T DREJTAT E FMIJS,
1959
322
Disa nga TRENDET e tanishme n fushn e t drejtave t fmijve prfshijn:
Aspektet strukturore: fmij/rini iniciativat e udhhequra dhe organizatat,

themelimi i zyreve t ombudspersonit pr fmij dhe rini dhe infrastruktura me
fokusim pr fmijt dhe monitorimi i t drejatave t fmijve.
Pjesmarrja e fmijve dhe e rinis: (lokal, nacional, internacional), prfshir ktu

edhe pjesmarrjen politike/ t drejtn pr vot.
Aspektet e brezit: mosdiskrimini i fmijve kundr t rriturve; shprndarja e t

mirave, qasja n burime; prfaqsim i intereseve t fmijve dhe rinis; ndrrime
demografike.
T drejtat e vajzs fmij: (roli shoqror modeli/media

stereotipet/religjioni/biografia kulturore, shndetsia gjinekologjie).
E drejta pr informim: qasje n internet/ mbrojtja e t dhnave; prmbajtja e

dhuns n media/TV/lojra kompjuterike, etj.; pronografia e fmijve dhe
interneti.
Dhuna ndaj fmijve dhe shfrytzimi seksual i fmijve: ndalimi global i dnimit
trupor; mbshtetja psikologjike.
T drejtat e fmijve me t meta: (prfshir arsimimin, trajnimin profesional).
Fmijt dhe eknonomia: rrjedhat e prgjithshme t shtjeve t t drejtave t

fmijs n programe t zvoglimit t varfris; eliminimi i fuqis puntore t
fmijve/ eliminimi i formave m t kqija; efektet e globalizmit ekonomik dhe
liberalizmi i shrbimeve publike (shndetsis, arsimit- GATS); ndikim n
industrin e argtimit dhe sporteve, publicitetit, mbules mediale mbi kulturn e
t rinjve.
Shrbime sociale baz, efekti i HIV/AIDS.
Fmijt n konfliktet e armatosura, reintegrimi i fmijve ushtar; prgjegjsit e

vepruesve jo shtetror/ kompanive private; roli i Kshillit t Sigurimit: roli i
GJNP-s: trajnime pr t drejtat e fmijve dhe rregullat pr sjellje pr personelin
paqruajts/fushor.
323
Fakte dhe t dhna- informata statistikore pr t drejtat e fmijs
Regjistrimi i lindjes: m shum se 50 milion lindje mbeten t paregjistruara do

vit (75% prej t cilave n Afrikn nn Sahar).
Mortaliteti i fmijve nn moshn 5 vjeare: afrsisht 11 milion fmij pr vit

vdesin nga shkaqe q mund t ndalohen (smundjet m t mdha vrasse:
diarea, infeksionet akute t rrugve t frymmarrjes, difteria, tuberkulozi, kolli i
keq, lia, tetanusi); m shum se 175 vende nuk kan m smundjen e polios.
Vdekshmria e nnave n lindje: mesatarja botrore: 400 vdekje pr 100.000

lindje: Afrika nn-Sahar: 1100; Azia Jugore: 430; Lindja e Mesme dhe Afrika
Veriore: 360; Amerika Latina/Karaibet: 190; Azia Lindore/Paqsori : 140;
CEE/CIS/Shtetet baltike: 55; vendet e industrializuara:12.
Shtatzanit e adoleshenteve: 18 milion fmij q lindin nn moshn 18 vjeare

do vit; 23% e femrave (t martuara apo n bashksi) prdorin kontraceptiv nn
Afrikn nn Sahar.
HIV/SIDA: llogaritet se 13 milion fmij e kan humbur nnn apo t dy

prindrit e tyre nga SIDA deri n vitin 200: 95% e ktyre fmijve gjenden n
Afrikn nn Sahar.
Ushqimi: llogaritet se 150 milion fmij jan t ushqyer keq.
Vrfria: 3 miliard njerz mbeten gjall me m pak se 2$ n dit, 1.2 miliard (50
% e tyre jan fmij!) me m pak se 1$ n dit; por 1 n 6 fmij jetojn nn
shkalln nacionale t varfris n vendet m t pasura botrore.
Fuqia puntore e fmijve: rreth 250 milion fmij n mes t moshs 5 dhe 14
vjeare punojn; n shtetet n zhvillim sht e llogaritur se 70% punojn n
bujqsi dhe sektoret jozyrtare.
Fmijt e rrugs: llogaritet se 100 milion fmij (nga mosha 4 vjeare e m lart)
jetojn dhe punojn n rrug.
Arsimimi: regjistrimi n shkollat fillore: 82% globalisht, por 100 milion fmij
mbesin jasht shkollave, 53% prej t cilve jan vajza.
Shrbimet sociale dhe piroritetet politike: shtetet n zhvillim, mesatarisht,

shpenzojn m shum n mbrojtje t armatosur sesa n arsim apo shndetsi;
324
shtetet e industrializuara shpenzojn m shum se 10 her n mbrojtje sesa n

ndihmn ndrkombtare pr zhvillim.
Konfliktet e armatosura: vitet e 90-ta: 2 milion fmij kan vdekur n konfliktet

e armatosura, 6 milion t lnduar apo t hendikepuar; 300 000 t kyur direkt n
konflikt si ushtar fmij.
Refugjatt fmij dhe fmijt e zhvendosur: 11 milion fmij refugjat jan n

bot.
Aftsit e kufizuara: mesatarisht 120 deri 150 milion fmij jetojn me aftsi t
kufizuara.
Dhuna: rreth 40 milion fmij nn moshn 15 vjeare jan viktima t

keqprdorimit familjar apo mosprfillen deri n at mas, sa t krkojn ndihm
mjeksore; 2 milion vajza jan n rrezik t prerjes s organeve gjenitale pr do
vit.
Trafikimi i fmijve: n Afrik dhe Azin Jug-Lindore 400.000 djem dhe vajza
jan t prekur pr do vit; n bot: deri n 2 milion fmij dhe femra trafikohen
do vit.
Vetvrasjet: afrsisht 4 milion adoleshent n vit tentojn t vetvriten n bot,

s paku 100 000 nga ta vdesin.
Ombudspersoni pr fmij: u themelua n 40 shtete deri m tani.
Planet Nacionale pr Veprim (PNV): pas Samitit Botrore pr Fmij t vitit

1990: afrsisht 155 vende kan prgatitur PNV-t.
BURIMI:
RAPORTI I SEKRETARIT T PRGJITHSHM T KOMBEVE T BASHKUARA,
NE FMIJT, I PRGATITUR PR SESIONIN SPECIAL MBI FMIJT,
SHTATOR 2001.
SHIKO N
WWW.UNICEF.ORG/SPECIALSESSION
3. KRONOLOGJIA
325
1923/24
Deklarata pr t Drejtat e Fmijve (Gelantyne Jebb / Lidhja e Kombeve)
1959 Deklarata pr t Drejtat e Fmijs e KB

1989 Konventa pr t Drejtat e Fmijs e KB ( e miratuar: 20 nntor, 1989; hyri n fuqi:
2 shtator 1990)
1990 Komiteti pr t Drejtat e Fmijs i KB cakton Raportuesin Special mbi Trafikimin
e Fmijve, Prostitucionin dhe Pornografin e fmijve
1990 Samiti Botror pr Fmijt n New York ( 29-30 shtator); miratimi i Deklarats
Botrore dhe Plani pr Veprim pr Mbijetes, Mbrojtje dhe Zhvillim t Fmijve
1990 Karta Afrikane pr t Drejtat dhe Mirqenien e Fmijve u miratua (hyri n fuqi:
29 nntor 1999)
1996 Graa Machel dorzon raportin e lirshm studimor Ndikimi i konfliktit t
armatosur mbi fmijt n Asamblen e Prgjithshme t KB
1998 Gjasht OJQ ndrkombtare bjn nj koalicion pr t ndaluar shfrytzimin e
fmijve si ushtar, n mnyr q t lobonte pr t ndjekur shfrytzimin e
fmijve n luft dhe konflikte t armatosura
1999 Rrjeti Ndrkombtar i Siguris zhvillon nj grup t shteteve t menura, me nj
shprehje t fuqishme pr situatn e fmijve t prekur nga konfliktet e armatosura
1999 Konventa nr. 182 pr Format m t Rnda t Puns s Fmijve e miratuar nga
Organizata Ndrkombtare e Puns (hyri n fuqi: 19 nntor 2000)
2000 Miratimi i dy protokoleve fakultative pr Konventn: pr pjesmarrjen e fmijve
n konflikte t armatosura (hyri n fuqi: 12 shkurt 2002) dhe pr trafikimin e
fmijve, prostitucionin dhe pornografin e fmijve (hyri n fuqi: 18 janar 2002)
2002
Komisoni pr t Drejtat e Njeriut i KB urdhron studimin m t madh pr dhunn

kundrejt fmijve
2002
Forumi i Fmijve (5-7 maj) dhe Sesioni Special i Asambles s Prgjithshme

pr Fmijt i KB n Nu Jork (8-10 maj); Miratohet Deklarata e re dhe Plani pr
Veprim (Nj bot e prshtatshme pr fmijt)
AKTIVITETI 1. TAVOLINA E RRUMBULLAKT PR VEPRIM PR TA
ZVOGLUAR PUNN E FMIJVE
326
PJESA I: HYRJE
Lloji i aktivitetit: Akti dramatik pr punn e fmijve
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME PR AKTRIMIN
Qllimet dhe synimet: t rritet kuptimi pr interesa dhe motive t ndryshme t prfshira
n fuqin puntore t fmijve dhe pasojat e saj pr zhvillimet strategjike dhe alternativat
e mundshme; ky akt dramatik sht si vazhdim nga diskutimet e mhershme pr shtjet
e fuqis puntore t fmijve pr ti familjarizuar pjesmarrsit me histroikun
Grupi i synuar: t rinjt, t rriturit
Madhsia e grupit: 15-20 pjesmarrs
Koha: 1-2 or (duke u bazuar n gjersin e planit pr veprim)
Prgatitja: prgatitje n klas/dhom, kartat me emrat dhe funksionin e pjesmarrsve;
prdorimi i pjesve t gazetave t tanishme pr informimin pr historikun dhe llojet e
ndryshme t roleve dhe pozicioneve, raportet e UNICEF / ONP (ILO) / OJQ-ve pr
fuqin puntore t fmijve. => Informimi shtes.
>> Njerzimi i detyrohet fmijs me m t mirn q mund ta ofroj<<.
DEKLARATA E KOMBEVE T BASHKUARA E T DREJTAVE T FMIJS
1959
Materiali: letr, hamer, e gjra t tjera pr dokumentim
Aftsit e prfshira: aftsit pr komunikim dhe analiz
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE MBI AKTIN DRAMATIK
Hyrje n tem: Tregoni se problemi i fuqis puntore t fmijs n shtetin X ka pasur
nj kritik n rritje nga organizatat vendore t t drejtave t fmijs dhe asaj ONP
ndrkombtarisht; qeveria ka vendosur ta mbaj nj tryez t hapur pr t diskutuar pr
masat kundr fuqis puntore t fmijve; pjesmarrsit prfaqsojn akter t ndryshm
327
(ekipe mundsisht), kryesisht (nuk sht e dhn t prfshihen) fmij q punojn, fmij
n shkoll, prindr, msues, organizata t punsimit, unione t tregtis, zyrtar t qeveris,
OJQ pr t drejtat e fmijve, UNICEF/ONP. Qllimi i fundit i diskutimit duhet t jet
nj strategji pr procesit t vazhdueshm (alternativ: elaborimi i planit pr veprim)
Shfaqja e aktit dramatik: zgjidhni pjesmarrsit e tryezs s hapur, u jepni deri n 20
minuta q ti zhvillojn pozitat/strategjit pr diskutim (alternative, u jepni materialin pr
lexim prpara); prfaqsuesi e UNICEF/ONP apo OJQ-ve mund t aktrojn si kryetar t
takimit, duke i prezantuar pjesmarrsit dhe funksionet e tyre. Diskutimi mund t
filloj me nj prmbledhje t gjendjes momentale t fmijve, n prgjithsi fmijt q
punojn n fabrik t rrobave apo prindrit e brengosur pr trajtimin e fmijve.
Pjesmarrsit duhet t shfaqin qndrimin e tyre n diskutimin e mbledhjes. Si rezultat nj
strategji duhet t elaborohet apo nj plan pr veprim i zhvilluar ndaras n grupe t
studimit.
Vlersimi, kshilla metodologjike: pyetni pjesmarrsit pr ndjenjat, mendimet dhe
reagimet gjat lojs; mendo n veanit pr rolin fmijt, q t luhet n diskutim.
PJESA IV: VAZHDIMI
T drejtat e ndrlidhura / fusha t mtejshme t krkimit:
Neni 3 (interesi m i mir i fmijs), 6 (mbijetesa dhe zhvillimi), 32 (shfrytzimi
ekonomik), 24 (shndeti), 26-27 (sigurimi social, standardet e mjaftueshme t jetess),
28-29 (arsimimi), 31 ( koha e lir dhe loja), t Konvents pr t Drejtat e Fmijs,
Konventa e ONP (ILO) mbi Format m t Rnda t Puns t Fmijs m 1999. Diskuto
pr punn e ONP (iniciativn PNEP - Programi Ndrkombtar pr Eliminimin e Puns s
Fmijve). Shiko pr fmijt q punojn, n vend q t shkojn n shkoll n bashksin
tnde lokale.
2. AKTIVITETI II. MOSPRFILLJA PRINDORE DHE KEQTRAJTIMI
328
Lloji
aktivitetit:
rast
pr
studim
mbi
drejtn
pr
mbrojtje
nga
dhuna/mosprfillja/keqtrajtimi.
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME PR RASTIN E STUDIMIT
Qllimet dhe synimet: t kuptohet marrdhnia ndrmjet prgjegjsis shtetrore dhe
asaj prindore pr t drejtat e fmijs dhe mbrojtjen.
Grupi i synuar: t rriturit, t rinjt
Madhsia e grupit: 10-20 pjesmarrs
Koha: 1-2 or
Prgatitja: teksti i rastit pr studim
Materiali: letr, tekstet pr normat e ndrlidhura me t drejtat e njeriut.
Aftsit e prfshira: aftsit pr analiza
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE MBI RASTIN PR STUDIM
Hyrje n rast, identifikimi i shtjeve kryesore:
Tre fmij prej moshs tre deri pes vjeare, kan jetuar me prindrit e tyre n periferi t
qytetit. Fqinjt filluan t ankohen te policia lokale dhe tek autoritetet e mirqenies, se
prindrit e tyre grinden shpesh, dhe fmijt jan dukur t ln pasdore dhe jan par duke
qajtur shpesh. N muajt n vijim ka pasur edhe m shum raportime pr fmijt t cilt
vjedhin ushqim, shkojn n shkoll t palar dhe ka pasur shenja se ata ishin rrahur ose
keqtrajtuar. Autoriteti i mirqenies s fmijve organizoi nj takim pr shqyrtimin e
gjendjes dhe zbuloi se kushtet n shtpi ishin mjaft t kqija (sanitari e keqe, shtretr t
thyer, etj), por ofroi nj asistenc vetm pr prindrit, pa nj veprim t menjhershm sa
u prket fmijve. Megjithat, fmijt filluan t shfaqin shenja t shqetsimeve
psikologjike dhe logjike, duke u br josocial me t tjert; prandaj u mbajtn takimet t
tjera ndrmjet autoriteteve legale, prindrve, psikologve dhe puntorve social. Kjo
vazhdoi katr vjet deri kur fmijt ishin larguar prkohsisht nga shtpia pr t qndruar
me prindr e kujdestar pr disa muaj. Sapo u kthyen, prindrit e fmijve u divorcuan
329
dhe nna u tha autoriteteve se ata duhet t prkujdesen pr fmijt, sepse ajo nuk mund t
bashkpunonte m tutje dhe do ti rrihte n qoft se nuk do t largoheshin nga ajo. M n
fund, autoritetet e mirqenies dhan urdhr dhe t gjith fmijt u morn nga prindr
kujdestar. Nj psikologe prshkruajti prvojat e fmijve si
pr t thn troq,
tmerruese, duke shtuar se ky rast ishte rasti m i rnd i mosprfilljes dhe shprdorimit
emocional q e kishte par ndonjher n karriern e saj profesionale. Prfundimisht, me
ndihmn e disa avokatve, fmijt i paditn autoritetet lokale duke krkuar kompensim
pr vuajtjet e tyre traumatike, n baz t faktit se autoritetet kan qen t vetdijshme pr
mosprfilljen e vrazhd t tyre, shprdorimin dhe keqtrajtimin nga prindrit e tyre dhe q
nuk kan ndrhyr me koh q ta ndalojn kt. Por gjykata deklaroi se nuk ka asnj
kompetenc juridike q t vendos pr kompensim pr kt shtje dhe e pezulloi rastin.
Fmijt tash po kqyrin t bjn nj ankes n organet ndrkombtare pr t drejtat e
njeriut. ka do t kshillohen ata? Cilat t drejta t Konvents pr t Drejtat e Fmijs
mund t jen shkelur? Cilt traktate t t drejtave t njeriut mund t zbatohen pr kt rast?
Cilat mekanizma duhet t prdoren pr t shqyrtuar ankesn?
Analiza e rastit/t drejtat e ndrlidhura: T dyja konventat, Konventa pr t Drejtat e
Fmijs dhe Konventa Evropiane pr t Drejtat e Njeriut mund t prdoret pr analizNenet n lidhje t KDF-s prfshijn: Nenin 3 (interesi m i mir i fmijs, prgjegjsia e
shtetit), Nenet 5.9.18 (prgjegjsit e prindrve, mbrojtja e mardhnieve familjare), Nenet
19, 37 (mbrojtja nga dhuna dhe nga trajtimi jonjerzor dhe degradues), Neni 27
(standardet e mjaftueshme pr jetes). Nenet n lidhje t KEDN prfshijn: Neni 3
(mbrojtja nga dhuna dhe nga trajtimi jonjerzor dhe degradues), Neni 8 (mbrojtja e jets
private dhe integritetit personal), Neni 6 (qasje n drejtsi), Neni 13 (kompenzimi i
efektshm); mekanizmi pr ankes individuale ofrohet vetm nga KEDN.
Sygjerime pr ndryshim: Rasti mund t prdoret pr aktin dramatik: nga t tri grupet:
kandidatt zdhnsit qeveritar- gjykatsit lejo t diskutojn rastin dhe mundohu q
t arrihet zgjidhja.
PJESA IV: VAZHDIMI
330
Burimet: Rasti pr studim i bazuar n Rastin e Z-s dhe t tjert n V. Britani e Madhe,
Aktgjykimi i Gjykats Evropiane pr t Drejtat e Njeriut i dats 10 Maj 2001, Padia nr.
29392/95; shih po ashtu rastin e tashm t K.A. kundr Finalands, Aktgjykimi i dats 14
Janar 2003, Padia nr. 277751/95 (ndarja e fmijve nga prindrit e tyre si vazhdimsi e
deklaratave pr shprdorim seksual nga prindrit e tyre dhunim t Nenit 8 KEDN pr
autoritetet dshtim pr t ndrmarr hapa efikas pr ribashkimin e familjes).
BIBLIOGRAFIA
Kofi Annan / UNICEF 2001. Ne Fmijt, raporti i Sesionit Special t Asambles s
Prgjithshme mbi Fmijt. UNICEF, New York.
Asylkoordination Austria / Projekti i Ndrlidhjes s Njerzve: http://www.asyl.at
Instituti pr t Drejta t Njeriut Boltzman / Qendra pr Shrbim pr Arsimimin pr t
Drejtat e Njeriut: http://www.humanrights.at/
Koalicioni pr Ndalimin e Prdorimit t Fmijve si Ushtar. 2001. Raporti botror.
Publikim i koalicionit, Londr.
Mishell Freman. 1997. Statusi moral i fmijs: Ese mbi t drejtat e fmijs. Publikime
t Martinus Njihoff, Dordrecht/Boston/Londr.
Gara Machel. 2001. Ndikimi i lufts te fmijt. C. Hrust & CO., Londr.
Amartya Sen. 2002. Edukimi fillor dhe siguria njerzore. Deklarat n Komisonin mbi
Sigurin Uorkshopi i Kalkuts, n dispozicion n: http://www.humansecurity-chs.org./
Komsioni mbi t Drejtat e Fmijs i KB: http://www.unhchr.ch/html/menu2/6/crc/
331
Sesioni Special i Asambles s Prgjithshme mbi Fmijt i KB 2002:

http://www.unicef.org/specialsession
UNICEF ( i prgatitur nga Hodgkin, rachel dhe Peter Neell). 2002. Doracaku pr
zbatim t Konvents mbi t Drejtat e fmijs (verzioni i korigjuar plotsisht), UNICEF,
Gjeneva-Njy Jork.
WUK-Werkstatten dhe Kulturhaus Vien:
http://wuk.at/index/id/7/index.htm
INFORMATA PLOTSUESE
Rrjeti Afrikan pr Parandalim dhe Mbrojtje Kundr Keqprdorimit dhe
Mosprfilljes s Fmijs (RrAPKKMF):
http://www.anppcan.org/
Filip Alston (ed.). 1994. Interesat m t mira t fmijs: Bashkrendimi i kulturs me t
Drejtat e Njeriut. Shtypshkronja Claredon. Oksford.
Amnisty International Childrens Action 1999:
http://amnesty.org/ailib/intcam/children/kids99/kidindex.htm
Asquith, Stewart dhe Malcolm Hill (edukator) 1994. Drejtsi pr fmijt. Publikime
t Martinus Njihoff, Dordrecht/Boston/Londr.
Brett, Rachel dhe Margaret McCallin. 1996. Fmijt ushtart e padukshm. Shpto
Fmijt, Suedi, Stokholm.
Casa Alianza (Guatemal): http://www.casa-alianza.org/
Qendra Evropian pr Fmij:
332
http://eurochild.gla.ac.uk/
Child-hood.com (fmijria.com) (platforma e internetit kundr turizmit seksual):
http://child-hood.com/
Shtpia e fmijve:
http://www.child-abuse.com/childhouse/
Rrjeti Informativ pr t Drejtat e Fmijs (RrIDF):
http://www.cring.org/
Koalicioni i Fmijve- Ushtar: http://www.child-soldiers.org/
Rrjeti Hulumtues Ndrkombtar pr Mbikqyrje fmijsh:
http://www.childwatch.uio.no/
Kshilli i Evrops / Qendra Evropiane e Rinis. 1995. T gjith ndryshe t gjith t
barabart (pako edukative). N dispozicion n: http://coe.int/T/E/human_rights/Ecri/3Educational_resources/
Mbrojtja e Fmijs:
http://www.defence-for-children.org/
Sharon Detrick (ed.) 1992. Konventa mbi t Drejtat e Fmijse KB. Udhrrfyes drejt
Travaux Preparatoires. Publikime t Martinus Njihoff, Dordrecht/Boston/Londr.
Sharon Detrick (ed.) 1999. Prshkrim pr Konventn e Kombeve t Bashkuara mbi t
Drejtat e Fmijs. Publikuesi Akademik Kluwer, Hag.
Gabriele Dorsch. 1994. Die Konvention der Vereinten Nationen Convention uber die
Rechte der Kindes [Konventa per t Drejtat e Fmijs e KB). Berlin: Dunker & Humblot.
333
Fund Prostitucionit, Pornografis dhe Trafikimi t Fmijs {FPPTF [ECPAT]}:

http://www.ecpat.net/
Rrjeti Evropian i Fmijve (EURONET)
http://europeanchildrensnetwork.gla.ac.uk/
Rrjeti Evropian pr Ombudspersonin pr Fmij (RrEOF):
http://www.ombudsnet.org/
Iniciativa Globale pr Fundin e t Gjitha Dnimeve Trupore pr Fmij
(IGFGjDFT): http://www.endcorporalpunishment.org/
Goodwin-Gill, Guy dhe Ilene Cohn. 1994. Ushtart Fmij. Oxford University Press,
Oxford.
Susan Fountain. 1993 . sht vetm e drejt!. UNICEF, New York.
Bob Franklin (ed.). 2001. Doracaku i ri i t drejtave t fmijve: Politikat dhe praktikat
krahasuese (botimi i dyt). Routledge, Londr/New York.
Michael Freeman (ed.). 1996. T drejtat e fmijve: nj prespektiv krahasuese.
Kompania botuese Dartmouth, Aldershot.
Michael Freeman dhe Philip Veerman (ed.). 1992. Ideologjit e t drejtave t njeriut.
Publikime t Martinus Njihoff, Dordrecht/Boston/Londr.
Tomas Hammarberg. 1995. T drejtat e fmijve t hendikepuar: Konventa mbi t
Drejtn e Fmijs e KB. N: Degner/Koster-dreese (ed.). T drejtat e njeriut dhe personat
e hendikepuar: Ese dhe instrumentet e tashme t t drejtave t njeriut. Publikime t
Martinus Njihoff, Dordrecht/Boston/Londr.
334
Ruth Finney Hayward. 2000. Thyerja e qypit t argjilt: Msime nga Azia jugore pr
prfundimin e dhuns kundrejt femrave dhe vajzave. Katmandu: zyra rajonale e UNICEFit pr Azin juglindore.
James R. Himes. 1995. Zbatimi i Konvents mbi t Drejtn e Fmijs: Mobilizimet e
burimeve n shtetet me t ardhura t vogla. Publikime t Martinus Njihoff,
Dordrecht/Boston/Londr.
Divizioni i Mbikqyrjes s t Drejtave t Fmijs: http://hrw.org/children
Programi
Ndrkombtar
pr
Eliminimin
Puns
Fmijs
(PDEP):
http://www.ilo.org/public/english/standards/ipec/
An-Magritt Angelo Saporiti Jensen. 1992. A llogarisin fmijt? Fmijria si nj
Fenomen Social Nj prmbledhje statistikore (Raportet EUROSOCIAL-e nr. 36).
Qendra Evropiane pr Politikat e Mirqenies Sociale dhe Hulumtim, Vjen.
Jenny Kuper. 1997. Ligji ndrkombtar rreth fmijve civil n konfliktet e armatosura.
Shtypshkronja Claredon. Oksford.
Koalicioni
Nacional
pr
Shfuqizimin
Dnimit
me
Vdekje
(SHBA):
http://ncadp.org/
Grupi i OJQ-ve pr KDF:
http://www.crin.org/NGOGroupforCRC
Lista-kontrolluese e OJQ-ve pr Fmijt n Konfliktet e Armatosura:
http://watchlist.org/
Aleanca pr Shptimin e Fmijve. 1997. Pakot trajnuese t KDF s. Londr.
335
Helmut Christian Hainzl Sax. 1999. Die verfassungsrechtiliche Umsetzung der UNKinderrechtskonvetion in Osterreich [Zbatimi Kushtetues i KDF n Austri]. Botimi
Osterrreich, Vien.
Programi pr Fmij e Ndar n Evrop: http://sce.gla.ac.uk/
SOS (fshati ndrkombtar i fmijve) SOS Kinderdorf International:
http://sos-childrensvillages.org/
Prfaqsuesi Special i Sekretarit t Prgjithshm t KB pr ndikimin e konflikteve
t armatosura mbi fmijt:
http://un.org/special-rep/children-armed-conflict
Terre de Hommes: http://www.terredeshommes.org/
UNICEF: Raporti mbi gjendjen e fmijve t bots (publikimi vjetor)
Baza Statistike e UNICEF: http://www.childinfo.org/
Geraldine Van Bueren. 1995. Kuptimi i t drejtave t fmijs. Ghent: Qendra e t
Drejtave t Njeriut.
Lisa Woll. 2000. Konventa Ndrkombtare mbi t Drejtn e Fmijs Studim i Efekteve.
OJQ Shpto Fmijt, Suedi, Stokholm.
Grupet Punuese pr Vajza: http://grilsrights.org/
Organizata Botrore Kundr Torturs (OBKT)
Programi pr t Drejtat e Fmijve: http://omct.org/
336
World Vision International: http://www.wvi.org/

Kongresi Botror kundr Shfrytzimi Komercial dhe Seksual t Fmijve:
http://csecworldcongress.org/
T DREJTAT E NJERIUT N KONFLIKTET E ARMATOSURA
E DREJTA NDRKOMBTARE HUMANITARE:

EDHE LUFTRAT KAN KUFIJ
..aktet n vazhdim jane dhe duhet t mbeten t ndaluara n do koh, n do vend,
fardoqoft [...]
-
Dhuna mbi jetn dhe personin, n veanti vrasjet e t gjitha llojeve,

gjymtimi, trajtimi mizor dhe tortura;
Marrja e pengjeve;
Cenimi i dinjitetit personal, n veanti trajtimi poshtrues dhe degradues:
Dnimi dhe ekzekutimi pa aktgykim t dal nga gjykata e rregullt, duke

dhn t gjitha garancit juridike [...]
T plagosurit dhe t smurt duhen mbledhur dhe duhet kujdesur pr ta.
NENI 3 (1) DHE (2), UNIK PR T KATR KONVETAT E GJENEVS T VITIT

1949
TREGIM ILUSTRUES
Isha 19 vje kur shkova n Vietnam. Isha specialist i rangut t katrt i pushks. Isha i
ushtruar pr t vrar, por realiteti pr vrasjen e dikujt sht ndryshe nga ushtrimet dhe
trheqja e kmbzs.
337
Nuk e dija se do ta bja kt. Un e dija se kishte gra dhe fmij, por t thosha se do ti
vrisja ata, nuk e dija se do t bja, deri sa ndodhi. Un nuk e dija se do t vrisja ndok.
Nuk dshiroja ta vras ask. Nuk isha i edukuar pr t vrar.
Ajo po vraponte me shpinn e kthyer nga drunjt, por bartte dika. Un nuk e dija se a
ishe arm apo dika tjetr. E dija se sht grua, dhe nuk doja q t qlloja kundr nj
gruaje, por m urdhruan t shtija. Dhe, un mendoja se ajo vraponte me arm dhe e
qllova. Kur e ktheva prpara, ishte nj foshnje. Un shtiva rreth katr her n t dhe
plumbat kishin kaluar npr trupin t saj, duke e qlluar edhe fmijn. Dhe, kur e ktheva
at, e pash fytyrn e foshnjs q ishte prgjysmuar. Un u zverdha. Ushtrimi erdhi tek
un- programimi pr t vrar- dhe un fillova t vras.
Varando Simpson, veteran Amerikan i lufts s Vietnamit, duke rrfyer ngjarjet q kan
ndodhur n vitin 1968.
BURIMI:
MARR NGA DAVID DONNOVAN, NJ HER MBRET I LUFTARVE:
KUJTIMET E NJ OFICERI N VIETNAM, I KUOTUAR N TE DREJTEN
HUMANITARE T NJOHUR, MODULET E EDUKIMIT PR T RINJ, ICRC 2001.
PYETJET PR DISKUTIM
1. Pse ky ushtar ka shtn, edhe pse ka ditur se grat dhe fmijt nuk jan caqe t
arsyeshme?
2. Pse mendoni se grat dhe fmijt jan persona t mbrojtur gjat konflikteve t
armatosura?
3. A mendoni se bindja luan rol gjat luftimeve? A duhet q ushtart gjithmon ti
ndjekin urdhrat?
4. Kush mendoni ju se vendos se ka sht sjellje ligjore dhe ka joligjore n luft?
5. Sa e rndsishme sht sipas jush pr ushtart q t msojn se ka sht e
jashtligjshme? sht qllimi i pasjes s rregullave?
338
6. Si mendoni se tragjedit si ajo e prshkruara m lart mund t parandalohen?

Duke ditur[...]
se i vetmi synim i legjitimuar pr t cilin shtetet duhet t prpiqen gjat lufts sht q ti
dobsojn forcat ushtarake t armikut;
pr kt qllim sht e mjaftueshme pr t br t paaft numrin m t madh t
mundshm t meshkujve;
q ky synim do t jet i tejkaluar me prdorimin e armve t cilat padobishm
ashprsojn vuajtjet e njerzve t paaft, apo e bjn t paevitueshme vdekjen e tyre.
PREAMBULA E DEKLARATS S SHN PETERSBURGUT, 1868
1. EDHE LUFTRAT KAN KUFIJ
Disa situata e krcnojn sigurin njerzore m shum sesa ato t lufts. N rrethana
ekstreme t konfliktit t armatosur, qeverit e gjejn vetveten n pozit t marrjes s
vendimeve t vshtira n mes t nj situate t nevojave t shoqris dhe atyre individuale.
T drejtat e njeriut pushojn t jen aktuale, por dhuna sistematike dhe e organizuar, si
veori e vrtet e konflikteve t armatosura, prbn fyerje pr parimet e thella t ktyre t
drejtave. Si e till, situata e konfliktit t armatosur krkon nj pako rregullash plotsuese
t veanta, duke u bazuar n nj ide t thjesht, e cila sht se edhe lufta ka kufij. Kto
rregulla zakonisht prmenden si e Drejta Ndrkombtare Humanitare (DNH) apo E
Drejta n Konfliktet e Armatosura. DNH-ja mund t prmblidhet si parime dhe rregulla
q rregullojn kufirin e prdorimit t dhuns gjat konflikteve t armatosura n mnyr
q t:
kursej njerzit (civilt) indirekt t kyur n armiqsi
kufizoj efektet e lufts (edhe te lufttart) n sasin e nevojshme pr

qllimin e lufts
339
DNH dhe Siguria Njerzore

Shum njerz e kan vn n dyshim dhe shum t tjer kan mohuar se ligji mund ta
rregulloj sjelljen n nj realitet t prjashtuar, anarkik dhe t dhuns t konfliktit t
armatosur. Si mund t pritet se ku mbijetesa e individit apo shoqris sht n maj,
konsiderata juridike do ta kufizojn sjelljen e njeriut? Sado q do t duket befasuese n
shikim t par, ka arsye shum t mdha pr agresort dhe mbrojtsit q njlloj ti
ndjekin rregullat e vna nga DNH. Ndrsa, shprthimi i dhuns anulon iden pr siguri,
megjithat sht me rndsi t kuptohet se DNH i kontribuon siguris njerzore, duke e
mbrojtur iden se edhe luftrat kan kufij. DNH njeh realitetin e konflikteve t
armatosura dhe u prgjigjet n mnyr pragmatike, me rregulla t detajuara dhe praktike
drejtuar individve. Kjo deg e ligjit nuk tenton t prcaktoj se ka ka apo nuk ka t
drejt shteti apo grupi i rebeluar gjat konfliktit t armatosur. M shum synon q ti
kufizoj vuajtjet q lufta mund ti shkatoj. N orvatjet pr t ruajtur dinjitetin njerzor,
DNH mund t thot po ashtu se i kontribuon nj paqeje eventuale, duke i rritur mundsit
e pajtimit.
Lufta gjithmon duhet t zhvillohet me nj vizion pr paqe.
HUGO DE GROOT (GROTIUS)
Origjina e DNH
Ndonse dijetart mendojn se DNH-ja moderne lindi m 1864, me miratimin e
Konvents s Par t Gjenevs, sht e qart se rregullat prmbajtsore t Konvents nuk
ishin trsisht t reja. N realitet, nj pjes e madhe e Konvents s Par t Gjenevs
kishte rrjedhur nga e drejta ekzistuese zakonore ndrkombtare. N fakt, kishte rregulla t
cilat mbronin kategori t caktuara t viktimave n konflikte t armatosura, dhe zakonet e
lidhura me mendimet dhe metodat e lufts se autorizuar apo t ndaluar gjat armiqsis,
m hert se viti 1000 para Krishtit.
Deri n mesin e shekullit XIX, kodet dhe zakonet t cilat e bn DNH kan qen
gjeografikisht t kufizuara dhe nuk kan shprehur nj koncensus universal. Nxitja e par
pr traktatin e par universal mbi te Drejtn Humanitare, n mas t madhe, erdhi nga
340
ndrmarrsi zviceran Henry Dunant. Duke qen dshmitar i krdis s br n Solferino

m 1859, gjat nj beteje, me rast forcat franceze dhe austriake iu kundrvun njratjetrs n Italin veriore, Dunant vendosi ta shkruaj nj libr n t cilin ai prshkruante
tmerrin e betejs dhe mundohej q t sygjeronte dhe t publikonte masat pr
prmirsimin e fatit t viktimave t lufts. Miratimi i Konvents s Gjenevs s vitit 1864
pr Korigjimin e Kushteve t t Plagosurve n Ushtri n terren, prfundoi n nj traktat
ndrkombtar t hapur pr ratifikim universal, n t cilin shtetet pranonin vullnetarisht q
ta kufizonin fuqin e tyre n t mir t individit. Pr her t par, konfliktet e armatosura
u bn t rregulluara me shkrim n nj ligj t prgjithshm.
DNH si e drejt ndrkombtare
Rregullat dhe parimet e DNH jan rregulla juridike t njohura prbotshm e nuk jan
vetm norma morale dhe filozofike apo zakone shoqrore. Konkluzioni i natyrs juridike
i ktyre rregullave sht, natyrisht, ekzistimi i nj regjimi t detajuar t t drejtave dhe
detyrimeve t ngarkuara mbi pal t ndryshme n nj konflikt t armatosur. Individt t
cilt nuk i respektojn rregullat e DNH do t sillen para drejtsis.
E drejta ndrkombtare humanitare duhet t kuptohet dhe analizohet si nj pjes e
veant e nj kornize trsore: rregullat dhe parimet t cilat rregullojn koordinimin dhe
kooperimin n mes t antarve t bashksis ndrkombtare, n veanti, E Drejta
Ndrkombtare Publike.
Kur dielli lindi n njzet e pes qershorin e vitit 1859 shpalosi pamjet m lemeritse t
prfytyruara ndonjher. Trupa t burrave dhe kuaj mbulonin fushbetejn: kufomat
ishin t shtruara mbi rrug, kanale, prroska, shkurre dhe fusha... t gjort burra t
plagosur q barteshin tr ditn ishin shpirtrisht t dobt dhe t lodhur. Disa prej t
lnduarve shum keq, kishin nj shikim t mpir, ndonse ata nuk mund ta kapnin se ka
u thuhej... T tjert ishin t shqetsuar dhe t ngacmuar nga forca e nervozs dhe
dridheshin nga frgllimet e ngreve. Disave, q kishin plag t hapura, tashm kishin
filluar tiu shfaqeshin infeksionet, ishin gati t mendeshin nga vuajtjet. Ata luteshin q
tiu shkurtoheshin vuajtjet, dhe prprliteshin me fytyrat e tyre t rregulluara n
shtrngimin e lufts pr vdekje.
341
HENRY DUNANT, KUJTIMET E SOLFERINOS, KNKK.

DNH dhe t Drejtat e Njeriut
N orvatjet pr ti kufizuar vuajtjet dhe dmin e shkaktuar nga konflikti i armatosur,
DNH mund t thuhet se mbron thelbin e t drejtave t njeriut n konflikt. Kta mbrojts
t thelbit, prfshijn t drejtn pr jet, ndalimin e skllavris, ndalimin e torturs dhe t
trajtimeve jonjerzore, si dhe ndalimin e zbatimit t do ligji prapaveprues. Ndryshe nga
gjrat e tjera (si sht liria e t shprehurit, lvizjes dhe shoqrimit), t cilat mund t
shfuqizohen n koht e gjendjeve t jashtzakonshme, mbrojtja e thelbit, e dhn nga
DNH kurr nuk mund t suspendohet. Pasi q DNH aplikohet n situata t veanta t
cilat i prbjn konfliktet e armatosura, prmbajtja e thelbit t t drejtave t njeriut
kujdeset q t prputhet me garancit themelore dhe juridike t dhna nga ligji humanitar.
Ktu jan disa mnyra kur DNH mbron t drejtat themelore n konflikte t armatosura:
Mbrojtja e ofruar pr viktimat e lufts duhet t jet pa asnj diskriminim;
Marrveshja m e madhe e ligjit humanitar i kushtohet mbrojtjes s jets, n

veanti jets s civilive dhe njerzve q nuk jan t prfshir n konflikt; DNH
po ashtu kufizon imponimin e dnimit me vdekje:
DNH shkon m larg sesa e drejta tradicionale civile pr jetn, duke i mbrojtur
mnyrat e nevojshme pr jet, e drejt e cila mund t kategorizohet si nj e drejt
ekonomike dhe sociale nn ligjin mbi t drejtat e njeriut;
DNH plotsisht ndalon torturn dhe trajtimin jonjerzor;
DNH, n mnyr specifike ndalon skllavrin: robrit e lufts nuk duhet t

shihen si nj pron e atyre t cilt i kan kapur;
Garancit juridike jan t kodifikuara n Konventn e Gjenevs dhe me

Portokolet Shtes;
Mbrojtja e jets s fmijs dhe familjes sht qart e theksuar n LNH:

shembujt prfshijn rregulla pr kushtet e internimit t fmijs dhe rregullat
kundr ndarjes s familjes;
342
Respekti pr religjion sht marr parasysh n rregullat lidhur me t burgosurit e

lufts, si dhe n zakonet e varrimit.
Kur prdoret DNH?

DNH sht i aplikueshm n dy situata. Me fjal t tjera, ai ofron dy sisteme t mbrojtjes:
nj i aplikuar n konfliktet e armatosura ndrkombtare dhe tjetri i aplikueshm n
konfliktet e armatosura jondrkombtare. Para se ti definojm kto dy situata t
prdorimit, disa fjal duhet t thuhen pr nocionin e konfliktit t armatosur, i cili q nga
viti 1949, ka zvendsuar nocionin tradicional t lufts.
Konfliktet e armatosura ndrkombtare jan ato n t cilat dy apo m shum shtete jan
ndeshur duke prdorur armt dhe ato shtete n t cilat njerzit jan ngritur kundr fuqive
kolonizuese, okupimit t huaj apo krimeve raciste, zakonisht t thirrura si luftra pr
lirim nacional. Lart dhe pas aplikimit te dokumentave mbi t drejtat e njeriut, kto
situata jan subjekt i nj vargu rregullash t gjera t DNH, prfshir edhe ato t shkruarat
prpara n Katr Konventat e Gjenevs s vitit 1949 dhe Protokolin Shtes I.
Rregulla m shum t kufizuara jan t aplikueshme n konfliktet e brendshme t
armatosura. Ato prfshihen n Nenin 3 t prbashkt pr Katr Konventat e Gjenevs dhe
Protokolin Shtes II. Neni 3 paraqet standardin m t vogl t humanitetit, kshtu q
sht i aplikueshm n do situat t konfliktit t armatosur. Srish, kjo struktur
rregullash sht e aplikueshme n ato aspekte t dispozitave t t drejtave t njeriut, q
vazhdojn t aplikohen n situata emergjente.
N situata t dhuns, duke mos matur intensitetin e konfliktit t armatosur, DNH nuk
aplikohet. N raste t tilla, dispozitat e t drejtave t njeriut dhe legjislacioni i zbatueshm
vendor vendosin pr fatin e atyre q jan t prfshir n aktet e dhuns.
2. DEFINICIONI DHE PRSHKRIMI I T DREJTAVE T MBROJTURA
Cilat jan rregullat themlore t DNH n konfliktet e armatosura?
1. Personat hors de combat (I paaft pr luft) dhe ata q nuk marrin pjes direkte n
armiqsi, jan t titulluar pr respekt pr jett e tyre dhe integritetin moral dhe
343
fizik. Ata n t gjitha rrethanat duhet t mbrohen dhe t trajtohen n mnyr

humane, pa dallime armiqsore.
2. sht e ndaluar q t vritet dhe lndohet nj armik i cili dorzohet, apo q sht
hors de combat (paaft pr luft).
3. T plagosurit dhe t smurt duhet t mblidhen dhe pr ta t kujdeset pala n
konlikt e cila i ka ata nn fuqin e tyre.
Mbrojtja po ashtu mbulon personelin
mjeksor,
vendvendosjet,
transportin
dhe pajisjet. Emblema e kryqit t kuq

apo e gjysmhns sht shenja e nj
mbrojtjeje
till
dhe
duhet
respektohet.
4. Ushtart e kapur dhe civilt nn
autoritetin t nj pale armiqsore duhet
t respektohen pr jett e tyre, dinjitetin,
t drejtn personale dhe pr bindjen e
Lufta nuk sht nj marrdhnie e

njeriut me njeriun, por nj marwdhnie
n mes t shteteve, n t ciln individt
vetm aksidentalisht jan armiq; jo si
njerz, dhe as si qytetar, por si ushtar
(...). Pasi q qllimi i lufts sht q ta
shkatrroj shtetin e armikut, sht e
legjitimuar ti vrassh mbrojtsit e
fundit prderisa ata bartin arm; por
posa ti lshojn ato posht dhe t
dorzohen, ata pushojn t qeni armik
apo agjent i armikut, dhe prsri bhen
njerz, dhe nuk sht m e ligjshme q
tu merret jeta.
tyre. Ata duhet t mbrohen nga t gjitha

atket e dhuns dhe represaljet. Ata duhet
ZHAN ZHAK RUSO
ta ken t drejtn pr t komunikuar me familjet e tyre dhe t marrin ndihm.

5. Gjithkush duhet t mund t prfitoj nga garancit themelore juridike. Askush nuk
duhet t mbahet i prgjegjshm pr nj akt t cilin nuk e ka br ai. Askush nuk i
duhet nnshtruar torturs fizike apo mendore, dnimit trupor apo trajtimit t egr
apo degradues.
6. Palt n nj konflikt dhe antart e forcave t tyre t armatosura nuk kan nj
zgjedhje t pakufishme t metodave dhe mjeteve t luftimit. sht e ndaluar t
prdorn arm apo metoda t natyrs s lufts q shkaktojn humbje t
panevojshme apo vuajtje jasht mase.
7. Palt n konflikt duhet gjat gjith kohs t bjn dallim ndrmjet popullsis
civile dhe ushtarve, n mnyr q ta kursejn popullatn civile dhe pronn.
Gjithashtu nuk duhet t jen objekt sulmi popullata civile si e till, apo personat
civil. Sulmet duhet t drejtohen vetm kundr objektivave ushtarake.
344
Shnim: Kto rregulla, t hartuara nga KNKK, prmbledhin thelbin e DNH. Ato nuk
kan autoritet t instrumenteve juridike dhe n asnj mnyr nuk krkojn q ti
zvendsojn traktatet n fuqi. Ato jan t skicuara me nj qllim q t ndihmojn
promovimin e DNH.
ka mbron DNH dhe si?

Humaniteti
Duke e ruajtur sfern e humanitetit n zemr t konfliktit t armatosur, e drejta
ndrkombtare humanitare e mban t hapur rrugn e pajtimit dhe kontribuon jo vetm q
t vendoset paqja n mes t ndrluftuesve, por po ashtu, kujdeset pr harmoni ndrmjet
njerzve.
INTERPARLIAMENTARY UNION, KONFERENCA E 90-T, SHTATOR 2003
E drejta humanitare ndrkombtare mbron individt t cilt nuk jan apo m nuk jan
duke marr pjes n luftime, si civilt, t plagosurit, t smurt, robrit e lufts, t
mbijetuarit e fundosjes s anijeve, dhe personeli mjeksor dhe religjioz. Mbrojtja
garantohet duke i detyruar palt n konflikt q tu ofrojn atyre ndihm materiale dhe ti
trajtojn n mnyr njerzore n t gjitha koht dhe pa dallime armiqsore. Vendet dhe
objektet e veanta si spitalet dhe ambulancat, po ashtu, jan t mbrojtura dhe nuk duhet
t sulmohen. DNH prcakton nj numr t emblemave dhe shenjave q dallohen leht
n veanti emblemat si Kryqi i Kuq dhe Gjysmhna e Kuqe t cilat mund t prdoren
pr identifikimin e njerzve dhe t vendeve t mbrojtura. Monumentet historike, dhe
punt artistike apo vendet e kultit jan po ashtu t mbrojtura. Prdorimi i ktyre sendeve
pr mbshtetje t fushats ushtarake sht rreptsisht i ndaluar. Gjithashtu, ambienti
sht breng e DNH q ndalon metodat dhe mjetet e betejs, t cilat jan t menduara,
apo q mund t pritet t shkaktojn dm me shtrirje t gjer dhe t ashpr mbi ambientin
natyror.
345
Dallimi duhet t bhet ndrmjet ushtarve dhe civilve n sjelljen armiqsore, por edhe
n mes t caqeve civile dhe ushtarake. Kjo do t thot se jo vetm civilt si t till jan t
mbrojtur, por po ashtu, t mirat e nevojshme pr ekzistenc (ushqimet, bagtia, uji pr
pirje, etj.).
DNH mbron nga vuajtjet e panevojshme duke ndaluar prdorimin e armve efekti i t
cilave do t ishte jasht mase n krahasim me avantazhet ushtarake t parashikuara, si
jan plumbat eksplodues qllimi i t cilve sht q t krijojn plag t pashrueshme.
Parimet e humanitetit, nevojs ushtarake dhe proporcionalitetit jan vendimtare pr
t siguruar synimet e mbrojtjes s civilve kundrejt forcs s rastit apo ansore dhe pr t
mbrojtur ushtart nga vuajtja e panevojshme. Nevoja ushtarake sh definuar si veprim
q i nevojshm pr t mbizotruar kundrshtarin, dhe ligji sht skicuar q ti marr
parasysh t gjitha. Rezultati sht se nj pjes e mir e ligjit humanitar mund t mos
duket shum humanitar pr nj avokat t t drejtave t njeriut, por ky ligj e ka
prparsin e t qenit i sakt dhe realist.
Dallimi
Viktimat e konflikteve t tanishme nuk jan thjesht anonim, por vrtet t panumrt (...). E
vrteta e tmerrshme sht se civilt sot nuk jan vetm t ngujuar n mes t shkmbimit
t zjarrit. Ata nuk jan aksidentalisht viktima apo humbje t dyanshme si e ka
efuemizmi (hijeshia/sjellja momentale). T gjith, shum shpesh, jan caqe t qllimshme.
KOFI ANAN, SEKTRETARI I PRGJITHSHM I KOMBEVE T BASHKUARA
Kush duhet ta respektoj Ligjin Humanitar Ndrkombtar?
Vetm shtetet mund t jen pal pr traktate ndrkombtare dhe ndaj Konvents s
Gjenevs s vitit 1949 dhe dy Protokoleve Shtes t vitit 1977. Prapseprap, t gjitha
palt n nj konflikt t armatosur qoft focat e armatosura t shtetit apo forcat rebeluesejan t kufizuara nga ligji ndrkombtar humanitar. N fillim t vitit 2003, gati t gjitha
shtetet e bots, 189, pr t qen t sakt- ishin pal t Konvents s Gjenevs t vitit 1949.
Fakti se traktet u pranuan nga shumica e vendeve, dshmon universalitetin e tyre. Deri
m tash, 160 shtete jan pal t Protokolit Shtes, i cili ndrlidhet me mbrojtjen e
346
viktimave t konflikteve t armatosura ndrkombtare, deri sa Potokoli Shtes II

ndrlidhet me mbrojtjen e viktimave t konflikteve t armatosura jondrkombtare, t
cilen e kan nnshkruar 153 pal shtetrore. Pr t verifikuar nse shteti i juaj sht pal
n traktate kontaktoni KNKK apo shikoni web faqen e tyre: http://www.icrc.org
3. PERSPEKTIVAT NDRKULTURORE DHE SHTJET KONTAVERSE
Rndsia e vetdijsimit kulturor
Prpjekjet e njeriut pr ti kufizuar brutalitetet e lufts jan universale. Shum kultura
npr histori jan munduar q ta kufizojn prdorimin e forcs n mnyr q ti
zvoglojn vuajtjet e panevojshme dhe ta kufizojn shkatrrimin. Edhe pse Konventat
Filluese t Gjenevs dhe t Hags nuk kan qen universale n zanafill, pasi ato jan
skicuar dhe miratuar nga juristt dhe diplomatt t cilt i kan takuar kulturs s krishter
evropiane, vlerat themelore t ktyre konventave jan universale. Kjo matje universale
DNH kurr nuk duhet t nnvlersohet apo harrohet: shum shpesh respekti dhe zbatimi i
rregullave, n fakt do t varet nga themelimi i nj korrespondence t qart n mes
traktateve t aplikueshme apo zakoneve dhe traditave lokale.
Vshtrimet e kundrta lidhur me aplikueshmrin e DNH
Derisa parimet e DNH-s, kan pasur nj aprovim kuazi-universal, problemet e zbatimit
mund t ngriten si rezultat i ideve konkurrente t piks n t ciln manifestimet e dhuns
bhen nj konflikt i armatosur. Kualifikimi i konfliktit si i armatosur sht me rndsi
primare, si sht edhe krkes baz pr DNH-n q t aplikohet. Kur shtetet prballen
me aktet e dhuns n territorin e tyre, ato preferojn q t merren me kto ndodhi
brendaprbrenda shtetit. Kjo sht kshtu, edhe n qoft se nj shtet tjetr sht i przier
n probleme. Pranimi se situata e konfliktit t armatosur po merr mas nnkupton
pranimin e prgjegjsis pr bartjen e dhuns e cila mund t jet e vlefshme pr mbrojtje
nn rregullat e DNH-s, lart dhe pas mbrojtjes baz t ofruar nga ligji i t drejtave t
njeriut. Autoritetet qeveritare jo befasisht dshirojn ti karakterizojn kta guximtar si
kriminel, bandit apo terrorist, m par se lufttar, si rrjedhoj e shmangies nga
rregullat e DNH-s.
Njra nga mnyrat me t cilat DNH e bn vetveten t pranueshme pr shtetet n kto
situata sht garantimi se aplikueshmria e rregullave nuk do t negocioj asnj legjimitet
347
mbi grupet e prfshira n armiqsi. Nj qasje realiste dhe pragmatike e DNH sht
prdorur q ti mbroj viktimat e konfliktit pa marr parasysh ant. sht me rndsi t
theksohet se DNH sht nj drejtpeshim ndrmjet koncepteve t konfliktit: nevojs
ushtarake n nj an dhe brengave humanitare n ann tjetr.
Prfaqsuesit e shteteve jan prballur me vshtirsi pr fuqizimin e te drejtes n
konfliktet e armatosura, dhe ata t cilt kan skicuar traktatet e DNH-s dhe sht dashur
q t sajojn mekanizma specifik pr zbatim dhe miratim
t mekanizmave t
prgjithshm t s drejts ndrkombtare pr nevojat e veanta t viktimave t

konfliktetve t armatosura. Fatkeqsisht, mekanizmat e prgjithshme specifike t
kombinuara, nuk mund t garantojn asnj respekt minimal pr individt n konfliktete e
armatosura. Kjo mund t arrihet kur trajnimi dhe arsimimi i vetdijson t gjith se
armiqt e konfliktetev t armatosura jan qenie njerzore q e meritojn respektin.
Gjersisht t themi, jan tri lloje strategjish t prdorura nga DNH pr t siguruar
zbatimin:
Masat preventive
Masat q t sigurojn pajtimin gjat konflikteve t armatosura
Masat represive
Masat parandaluese
Shtetet pal t Konvents s Gjenevs - q do t thot gati t gjitha shtetet e bots - nuk
kan asnj detyrim q t zgjerojn diturin e t drejts humanitare ndrkombtare, sa m
gjer q t jet e mundur. Nuk sht e mjaftueshme q forcat e armatosura t shtetit t
jen t msuara me DNH: shoqria civile dhe rinia duhen, po ashtu, t vetdijsohen pr
perspektivn humanitare n konfliktin e armatosur. Prqendrimi i menjhershm i DNH
sht mbrojtja e jets dhe dinjitetit njerzor n koht e lufts; por megjithat, aty
prfshihet edhe mbrojtjea e vlerave t tilla, n t gjitha prvojat tona. Si e till, s bashku
me msimin e t drejtave t njeriut, DNH jep nj kontribut t veant pr edukimin
348
qytetar n nivel lokal, nacional dhe internacional. Edukimi dhe trajnimi duhet t fillojn
n kohn e paqes, n mnyr q t ngulitet n mendje nj reflektim i vrtet humanitar.
>> ne mund t msojm se sa leht nj person, pa marr parasysh nacionalitetitn, mund
t kurthohet nga psikologjia e brutalitetit, kur sht pjesmarrs i lufts. Ky brutalitet,
shpesh sht i shkaktuar nga urrejtja e t tjerve, si sht i ilustruar qart n aktete
racizmit. Problemi m themelor t cilin ne duhet ta shqyrtojm kur merremi me ndonj
krim lufte sht frika e pakufishme nga vdekja, t ciln e prjetojn ushtart. N mnyr
q ta tejkalojn frikn gjat lufts, njerzit priren q t mbshteten mbi dhunn, e cila si
shpages e degradon moralin e tyre dhe e shfaq vetveten prmes shprthimit t
brutalitetit. <<
YUKI TANAKA, DIJETAR JAPONEZ
Masat pr vshtrimin pajtues
Komiteti Ndrkombtar i Kryqit t Kuq (KNKK) luan rol t madh duke ua rikujtuar
shteteve se duhet t ndrmarrin masat pr ti br ligjet humanitare t njohura dhe duhet
br t gjith hapat e nevojshm pr t siguruar se ligji sht efektivisht i aplikuar dhe
plotsisht i respektuar.
Masat represive
Ligji humanitar ndrkombtar detyron shtetet q ti pezullojn t gjitha shkeljet e tyre.
Shkeljet e mdha t t drejtave t njeriut t quajtura krime t lufts jan t sanksionuara
nga DNH, q n t vrtet sht krkes q shtetet t pasivizojn legjislacionin vendor
pr t dnuar krimet e lufts, pr krkimin e njerzve t cilt gjoja kan br kso
krimesh, dhe pr ti sjell ata para gjyqeve t tyre apo pr ti ekstraduar ata n nj shtet
tjetr pr persekutim. Kto masa represive mund t shrbejn, po ashtu, si nj sigurues q
parandalon rishfaqjen e shkeljes s t drejtave t njeriut. Bashksia ndrkombtare tani ka
krijuar nj Gjykat Ndrkombtare pr Krimet (GJNK) e cila do t jet kompetente pt
gjykimin e krimeve t lufts, krimeve kundr njerzimit dhe gjenocidit. Ndryshe nga
349
Tribunalet ad-hoc t krijuara pr konfliktet n ish-Jugosllavi dhe Ruand, GJNK ka

juridiksion universal.
E DOBISHME T DIHET
Kryqi i Kuq Ndrkombtar dhe Lvizja e Gjysmhns s Kuqe prbhen nga Komiteti
Ndrkombtar i Kryqit t Kuq (KNKK), shoqatat nacionale t Kryqit t Kuq dhe
Gjysmhns s Kuqe, t prafrsisht 180 shteteve, dhe Federats Ndrkombtare t
Shoqatave t Kryqit t Kuq dhe Gjysmhns s Kuqe. Shoqatat nacionale veprojn si
ndihm pr autoritetet publike t shteteve t tyre n fush humanitare dhe ofrojn nj
mori shrbimesh, prfshir ktu ndihmn pr katastrofn dhe programet sociale dhe t
shndetsis. Federata sht nj organizat q promovon bashkpunimin ndrmjet mes
shoqrive nacionale dhe forcon fuqin tyre.
Si mbrojts dhe promovues i DNH-s, KNKK luan nj rol udhheqs n krkim t mass
s humanitetit n mes t konfliktit t armatosur.
1. PRAKTIKA T MIRA
Mbrojtja e civilve
E Drejta humanitare sht themeluar mbi parimin e imunitetit t popullsis civile.
Njerzit q nuk marrin pjes n armiqsi nuk mund t sulmohen n asnj situat; ata
duhet t kursehen dhe t mbrohen. N konfliktet e
dits s sotme, megjithat, civilt shpesh psojn
dhun t tmerrshme, nganjher si caqe direkte.
Masakrat, pengmarrjet, dhuna seksuale, shqetsimi,
dbimi, transferi dhe grabitja me forc, mohimi i
qllimshm i qasje pr uj, ushqim, dhe kujdes
shndetsor, jan disa nga praktikat q mbjellin terror
dhe vuajtje n mesin e civilve. KNKK mban nj
prezenc konstante n rajonet ku civilt jan n rrezik.
Vmendje e posame u sht kushtuar grave dhe
Shprbrja e familjeve n koht

e lufts i l grat dhe vajzat t
prekura nga dhuna. Afrsisht
80% e 53 milion njerzve t
zhvendosur nga luftrat jan
gra dhe fmij. Kur etrit,
burrat, vllezrit dhe djemt
jan tretur larg pr t luftuar,
ata i ln grat, t rinjt dhe
pleqt q ta mbrojn vetveten.
Familjet n ikje prmendin
prdhunimin apo frikn nga
prdhunimi si nj faktor kyq n
vendimin e tyre pr t krkuar
shptim..
MADHSHTIA E BOTS JAN
FMIJT 1996
350
fmijve, pr arsye se DNH ofron pr ta mbrojtje specifike.

Femra e prjeton konfliktin e armatosur n mnyra t ndryshme nga pjesmarrja aktive
si lufttare deri n rastet kur bhet shnjestr si antare e popullats civile, apo sepse
sht femr. Prvoja e femrs n luft sht e shumanshme ajo nnkupton ndarjen,
humbjen e antarve t familjes dhe jetess, dhe rrezikun n rritje nga dhuna seksuale,
plagosja, vuajtja dhe vdekja. Prgjigja ndaj ktij realiteti prfshin:
Msimin e mbajtsve t armve pr t drejtat e grave.
Ofrimi i ndihms pr kujdesin shndetsor gjinekologjik n komplekse mjeksore

dhe vende shndetsore q u shrbejn viktimave t armiqsis.
Rikujtimi i autoriteteve t paraburgimit, se femrat e paraburgosura duhet t vihen

nn mbikqyrje t menjhershme t femrave dhe se dhomat e fjetjes dhe mjetet,
duhet t jen t ndara nga ato t meshkujve.
Puna pr rivnien e kontaktetve n mes antarve t familjes t cilt ishin ndar

si rezultat i konfliktit.
Ofrimi i mbshtetjes pr familjet e t zhdukurve.
Fmijt shum shpesh jan dshmitart e par t krimeve t bra kundr prindrve t tyre
apo antarve t tjer t familjes. Ata jan vrar, gjymtuar, burgosur apo n raste t tjera
jan ndar nga familjet e tyre. Largimi nga ambienti familjar pr ta, edhe pr ata t cilt
arritn t ikin nga kjo gjendje, shkakton mungesn e do sigurie pr ardhmrin e tyre
dhe pr ardhmrin e t dashurve t tyre. Ata shum her jan detyruar t ikin duke
braktisur gjrat e tyre dhe refuzohen pa ndonj dallim. Ve ksaj, fmijt q jetojn me
familjet e tyre apo q jan ln vet n zonat e konfliktit, jan kandidat potencial pr
rekrutim si ushtar. T rrmbyer nga familja, kta rekrut-fmij nuk mund ta
paramendojn jetn pa luft. Bashkimi me nj grup t armatosur sht mnyr q ta
siguroj mbijetesn e tyre. Prgjigja ndaj ktij realiteti prfshin:
Promovimi i respektimit t t drejtave t njeriut te bartsit e armve
Ndjekja e rekrutimit dhe e pjesmarrjes s fmijve n konflikt t armatosur.

351
Dhnia e fmijve-viktima me asistenc mjeksore, psikologjike dhe sociale.
Puna pr rivendosjen e kontakteve familjare, duke ofruar ndihm pr fmijt e

vetmuar dhe duke krkuar personat e zhdukur.
Monitorimi i kushteve t arrestit pr fmij sigurimi se ata mbahen ndaras nga

t rriturit, prve nse jan antar t familjes s njjt dhe puna q sjell lirimin
e fmijve.
Ka fmij t cilt u bashkohen t ashtuquajturave arsye vullnetare. Por, un mendoj se

njra duhet t jet se nuk ka gj t till si bashkimi vullnetar, n kuptim se shumica e
madhe e fmijve t cilt bashkangjiten me dshir pr t br kt nga nevoja apo
viktimizimi sht frika pr siguri. Fmijt jetim t cilt nuk kan fare prindr q ti
mbrojn, njerz t cilt jan t friksuar se do t vdesin nga uria apo q nuk kan shndet
t mjaftueshm, mund t krkojn aktivitet ushtarak.
DR. MIKE WESSELLS
Mbrojta e t burgosurve
Njra nga pasojat e konfliktit t armatosur sht marrja dhe mbajtja e t burgosurve.
Privimi nga liria i bn njerzit t prekshm prball autoriteteve ndaluese dhe brenda
ambientit t burgut. Kjo prekje apo lndueshmri sht n veanti e theksuar n koht e
konfliktit dhe dhuns s brendshme, kur prdorimi i tepruar dhe ilegal i forcs sht gj e
rndomt dhe pamjaftushmrit strukturore jan t keqsuara. DNH prfshin masat q
kan qllim specifik mbrojtjen e t burgosurve. Mnyrat pr t siguruar respekt pr jetn
dhe dinjitetin e t burgosurit prfshijn:
Garantimi se ata t cilt jan n krye t burgut do t pranojn trajnime pr

rregullat dhe do t dnohen n qoft se nuk arrijn ti zbatoj kto rregulla.
Sigurimi se autoritetet sigurojn fonde dhe mjete t mjaftueshme pr burxhet.
Lejimi i shoqatave neutrale humanitare si KNKK q ti vizitoj t burgosurit dhe

t monitoroj trajtimin e tyre.
Rivendosja e lidhjeve familjare, aty ku jan shkputur.
352
Mbshtetja pr organizatat pr t drejtat e njeriut si Amnesty International apo

Human Rights Watch apo organizatat lokale pr t drejtat e njeriut q e
informojn publikun se ka kan msuar pr keqtrajtimin e t burgosurve nga
kapsit e tyre.
Rivendosja e lidhjeve familjare

N t gjitha krizat- konfliktet e armatosura, zhvendojet e mdha t popullsis, dhe
situata t tjera t krizs - fmijt mbeten t ndar nga prindrit e tyre, familjet dhe t
rriturit e tjer. Pr shkak se statusi i tyre rrallher sht shum i qart, atyre u
referohet statusi si fmij t ndar apo t vetmuar m tepr sesa jetim. Edhe t
tjert, si jan pleqt apo t hendikepuarit, mund t jen n situata t vshtira gjat
konfliktit. Ata mund t mbeten mbrapa, t jen t izoluar, t ndar nga t afrmit e
tyre dhe t paaft qr t kujdesen pr vetveten. Pr arsye t lndueshmris s tyre,
KNKK do t ndrmarr, kur sht e nevojshme, masa t veanta, me qllim t
mbrojtjes s tyre dhe ribashkimit familjar. Disa nga kto masa prfshijn:
Avancimin e lajmeve pr familje prmes porosive t Kryqit t Kuq,

transmetimeve t radios, prmes telefonit dhe internetit, nprmjet Kryqit t
Kuq Ndrkombtar dhe Lvizjes s Gjysmhns s Kuqe.
Organizimi i riatdhesimit dhe ribashkimit familjar.
Ndihma pr vizita familjare pr t afrimit e arrestuar apo prgjat vijs s

frontit.
Dhnia e dokumentave t udhtimit t KNKK atyre q fal konfliktit nuk kan

apo nuk kan m letra identifikuese, dhe jan pr riatdhesim apo rivendosje n
vend t tret.
Informimi dhe mbshtetja e familjeve t personave t zhdukur.
Nj Fjal pr Emblemn
Konventa e Gjenevs prmend tri emblema: Kryqin e Kuq, Gjysmhnn e Kuqe dhe
Luanin e Kuq dhe Diellin, edhe pse vetm dy t parat prdoren. DNH rregulllon
353
prdorimin, madhsin, qllimin dhe vendin e emblems, njerzit dhe pronn q mbron
ajo, kush mund ta prdor at, far respekti detyrohemi t kemi pr emblemn, dhe far
jan dnimet pr keqprdorime.
N koht e konfliktit t armatosur, emblema mund t prdoret si mjet mbrojts vetm nga:
Shrbimet mjeksore t forcave t armatosura
Shoqatat Kombtare t Kryqit t Kuq dhe Gjysmhns s Kuqe, sipas rregullit t

njohura dhe t autorizuara nga qeverit pr dhnien e asistencs n shrbime
mjeksore t forcave t armatosura;
Spitalet civile dhe vendet e tjera mjeksore t njohura si t tilla nga qeveria;
Agjencione t tjera t ndihms, subjekt i kushteve t njjta si Shoqata Nacionale.
Tri tipet e keqprdorimit t emblems:

1. Imitimi: nj organizat humanitare prdor nj kryq t kuq ngatrrues dhe
t ngjashm pr ta identifikuar vetveten.
2. Uzurpimi: nj farmacist prezanton / shpall biznesin e tij/saj me flamurin e
Kryqit t Kuq.
3. Pabesi: ushtart prdorin ambulancn q e mban kryqin e kuq pr t
bartur arm.
Shtetet duhet ti marrin t gjitha masat pr t parandaluar dhe pr tu prmbajtur nga
keqprdorimi i emblems. Rastet m t rnda t keqprdorimit trajtohen si krime lufte.
Parimet e puns e veprimit humanitar
N mnyr q t kualifikohet si humanitare, nj organizat duhet t pajtohet me nj
numr parimesh. Parimet m t rndsishm t puns jan neutraliteti dhe objektiviteti.
Neutraliteti mund t kuptohet si paansi. Ky parim i lejon puntorve humanitar q ta
fitojn dhe mbajn besimin e donjrit q sht i prfshir n konflikt. Objektiviteti
nnkupton se prparsia do t jepet n baz t nevojave. N t vrtet, puntort
humanitar nuk bjn dallime n baz t nacionalitetit, racs, religjionit, klass shoqrore
apo opinioneve politike. Ata jan t udhhequr vetm nga nevojat e individve dhe duhet
tu japin prparsi rasteve m urgjente. Pr arsye t natyrs s ndieshme t puns s
354
KNKK-s, qoft ajo vizita e t burgosurve apo veprimi ndrmjetsues neutral n mes
palve ndrluftuese, dhe nga q ajo dshiron t jet e pranishme, dhe s paku t jet e
toleruar nga t gjitha palt, mirbesimi luan nj rol t rndsishm n punn e
organizats. Ky parim, bashk me neutralitetin dhe objektivitetin ngre dilem etike pr
puntort humanitar t cilt nuk mund t denoncojn shprdorimet t cilat i shohin gjat
puns s tyre, sepse mund ta vn n rrezik jetn e viktimave apo t vshtirsojn
mundsin pr t hyr te ata q kan nevoj pr ndihmn etyre.
Parimet fundametale t Kryqit t Kuq dhe Gjysmhns s Kuqe.
Humaniteti mbrojtja e jets, shndetit dhe sigurimi i respektit pr qeniet njerzore.
Objektiviteti - asnj diskrimin sa i prket nacionalitetit, racs, religjionit, opinioneve
klasore apo politike: udhhequr vetm nga nevojat.
Neutraliteti - nuk duhet t mbahet ana n armiqsi.
Pavarsia - autonomi e plot nga t gjitha llojet e autoritetit t jashtm.
Shrbimi vullnetar organizata joprofitabile.
Uniteti mund t jet vetm nj shoqri e Kryqit t Kuq dhe Gjysmhns s Kuqe n
fardo shteti.
Univesaliteti organizat botrore.
2. TRENDET
Tabela n faqen 221 t librit.
Ndalimi i minave antikmbsorike
Gjat viteve t 90 Kryqi i Kuq Ndrkombtar dhe Lvizja e Gjysmhns s Kuqe,
organizatat ndkombtare dhe koalicioni i gjer i OJQ-ve kan punuar pr ndalimin e
minave antikmbsorike, dhe pr t ndihmuar viktimat e minave dhe komunitetet e
dmtuara nga minat. Kjo pun u kurorzua m 1997 me miratimin e Traktatit t Otavs,
Konventa pr Ndalimin e Prdorimit, Magazinimit, Prodhimit dhe Transferit t Minave
Antikmbsorike dhe mbi shkatrrimin e tyre, e cila hyri n fuqi m 1 mars 1999. sht
konventa e par q ndalon, nn ligjin ndrkombtar humanitar, nj arm q prdoret
gjersisht, dhe sht br ligj m shpejt sesa do marrveshje multilaterale pr armt.
355
Rrjeti Humanitar i Siguris u shfaq dhe u konsolidua si rezultat i procesit t prgatitjes

dhe miratimit t Konvents s Otavs. Pjesmarrja shpjegon prioritetet e agjends s
RRHS, dhe angazhimin e shteteve antare t RRHS pr reduktimin e armve t vogla dhe
ndalimin e minave fushore.
Deri n dhjetor t vitit 2002, 130 shtete e kan ratifikuar Traktatin e Ndalimit t Minave,
dhe 16 shtet shtes e kan nnshkruar at. Shtetet antare t Rrjetit Humanitar t
Siguris ishin ithtart m t zjarrt t traktatit, duke e udhhequr koalicionin
ndrkombtar pr zbatimin e plot dhe n koh t traktatit.
Disa statistika t ndihms s KNKK pr vitin 2001
Vizita t burgjeve
346,807 t arrestuar ishin vizituar n 1,998 vendarreste n mbi 70 vende, prfshir
24,479 t arrestuar t cilt ishin regjistruar dhe vizituar pr her t par.
70,164 njerz vizituan nj t afrt t burgosur me ndihmn e KNKK.
32,815 certifikata t arrestimeve jan lshuar.
Rivnia e lidhjeve familjare
447,004 porosi t Kryqit t Kuq ishin mbledhur
418,461 porosi t Kryqit t Kuq ishin shprndar
1,897 njerz, familjet e t cilve kishin br krkesa pr gjetje ishin gjetur
1,662 njerz ishin ribashkuar me familjet e tyre
7,463 njerz ishin pajisur me dokumente udhtimi pr ti lejuar ata q t kthehen n
shtpi apo t vendosen diku tjetr.
Ndihma
1,000,000 njerz kishin marr ndihm direkte dhe asistenca mujore ishte ofruar pr
mesatarisht 320,000 njerz t zhvendosur brenda shteteve dhe pr 260,000 t popullats
rezidente.
356
96,000 njerz t privuar nga liria e tyre kan marrs asistenc direkte, me gjithsej 135,000
ton ushqime, rroba, batanije, tenda etj.. po ashtu 29 milion franga zvicerane, sasi e
materialeve mjeksore, sanitaris, dhe ortopedis ishin shprndar n 60 vende.
3. KRONOLOGJIA
Disa konflikte t armatosura kan pasur m shum ose m pak ndikim t menjhershm
n zhvillimin e ligjit humanitar.
Lufta e Par Botrore (1914-1918) ka dshmuar se prdorimi i metodave t lufts ishte
nse jo komplet, s paku i shprndar n prmasa t gjera. Ktu prfshihen gazrat
helmuese, bombardimet e para nga ajri dhe kapja e qindra mijra t burgosurve. Si
prgjigje pr kto zhvillime u nnshkrua traktati i vitit 1925 i cili ndalon prdorimin e
disa metodave t lufts dhe traktatet e vitit 1929 q merren me trajtimin e t burgosurve
t lufts.
Lufta e Dyt Botrore (1939 1945) shfaqi shifra t njjta t civilve dhe t ushtarve t
vrar, kundrejt shifrs 1:10 n Luftn e Par Botrore. M 1949, bashksia
ndrkombtare iu kundrvu ktyre shifrave tragjike, dhe m konkretisht t themi efekteve
t tmerrshme q kishte lufta mbi civilt, duke i rishikuar konventat q ishin n fuqi
ather dhe duke miratuar nj instrument t ri: Katr Konventat e Gjenevs pr mbrojtjen
e civilve.
N vitin 1977, Protokolet Shtes ishin prgjigje ndaj sfidave t reja pr mbrojtje n
luftrat dekolonizuese, si dhe zhvillimit t teknologjis s re ushtarake. Vemas,
Protokoli Shtes II, prfshin forcat e armatosura disidente apo grupe t tjera t
organizuara t armatosura, t cilat nn nj komand t prgjegjsis, ushtrojn kontroll
mbi nj pjes t territorit.
Instrumentet baz t DNH dhe instrumentet e tjera t ndrlidhura
1864: Konventa e Gjenevs pr prmirsimin e kushteve pr t plagosur n armatat n
terren.
357
1868: Deklarata e Shn Petersburgut (ndalimi i prdorimit t predhave t veanta n

luft)
1899: Konventa e Hags pr respektimin e ligjeve dhe zakoneve t lufts n tok dhe
adaptimi pr beteja detare i Konvents s Gjenevs s vitit 1864.
1906: Rishikimi dhe zhvillimi i Konvents s Gjenevs s vitit 1864.
1907: Rishikimi i Konvents s Hags s vitit 1899 dhe miratimi i konventave t reja.
1925: Protokoli i Gjenevs pr ndalimin e prdorimit n luft t helmeve vdekjeprurse
apo gazrave t tjera dhe metodave bakteriologjike t lufts.
1929: Dy Konventat e Gjenevs:
Rishikimi dhe zhvillimi i Konvents s Gjenevs s vitit 1906
Konventa e Gjenevs pr trajtimin e t burgosurve t lufts (e re)
1949: Konventat e Gjenevs:

I
Prmirsimi i kushteve pr t plagosurit dhe t smurt n fushbetej n konfliktet

e armatosura
II
Prmirsimi i kushteve pr t plagosurit, t smurt dhe t prmbyturit e forcave

t armatosura n det
III
Trajtimi i robrve t lufts
IV
Mbrojtja e personave civil n koh lufte ( e re)
1954: Konventa e Hags pr mbrojtjen e trashgimis kulturore n koh t konfliktit t

armatosur
1972: Konventa mbi ndalimin e zhvillimit, prodhimit dhe ruajtjes s armve
bakteriologjike (biologjike) dhe toksike, si dhe pr shkatrrimin e tyre.
1977: Dy protokolet shtes pr Katr Konventat e Gjenevs t vitit 1949, t cilat forcuan
mbrojtjen e viktimave t konflikteve ndrkombtare (Protokoli I) dhe
ndrkombtare (Protokoli II)
1980: Konventa pr ndalimin apo zvoglimin mbi armt e veanta konvencionale, pr t
cilat mendohet se kan efekte jasht mase apo t rrmujshm (KAK), e cila
prfshin:
Protokolin (I) mbi pjest e pazbulueshme
Protokolin (II) mbi ndalimin apo kufizimin e prdorimit t minave, grackave

shprthyese dhe mjeteve t tjera t ktij lloji
358
Protokolin (III) mbi ndalimin apo kufizimin e prdorimit t armve ndezse
1993: Konventa pr ndalimin e zhvillimit, prodhimit, ruajtjes dhe prdorimit t armve

kimike dhe mbi shkatrrimin e tyre
1995: Protokoli lidhur pr armt verbuese laserike (Protokoli IV (i ri ( i Konvents s
vitit 1980)))
1996: Protokoli i Korrigjuar mbi ndalimin dhe kufizimin e prdorimit t minave,
grackave shprthyese, dhe mjeteve t tjera t ktij lloji (Protokoli II (i korrigjuar
( i Konvents s vitit 1980)))
1997: Konventa pr ndalimin e prdorimit, ruajtjes, prodhimit dhe transferit t minave
antikmbsorike dhe mbi shkatrrimin e tyre
1998: Statuti i Roms pr Gjykatn Ndrkombtare t Krimeve
1999: Protokoli shtes pr Konventn e vitit 1954 pr trashgimin kulturore
2000: Protokoli Fakultativ pr Konventn mbi t drejtat e njeriut t fmijve, q merret
me prfshirjen e fmijve n konfliktet e armatosura
2001: Amandamentimi i Nenit 1 t KAK
2002: Hyrja n fuqi e Statutit t Roms, duke themeluar Gjykatn e par Ndrkombtare
t Prhershme t Krimeve
2002: Hyrja n fuqi e Protokolit Fakultativ pr Konventn mbi t drejtat e njeriut t
fmijve, q merrret me prfshirjen e fmijve n konfliktet e armatosura
BURIMI:
HULUMTIMI I LIGJIT HUMANITAR, MODULET EDUKATIVE PR T RINJ,
KNKK 2002
ATIVITETE TE ZGJEDHURA
AKTIVITETI I:
PJESA I: HYRJA
Pr shum njerz, ideja se mund t ket rregulla n luft duket absurde, sepse ata besojn
se vet ideja e lufts sht nj kontradikt e nocionit t ligjit apo t drejtave t njeriut. Por
sht fakt se shumica e vendeve n bot pranojn dhe fusin n fuqi rregullat e DNH. Pse
sht kshtu? N nj diskutim t propozuar, pjesmarrsve do tu parashtrohen disa
359
pyetje t cilat do tu ndihmojn atyre pr t punuar n disa nga arsyet kryesore q shtetet
pajtohen me obligimet e tyre humanitare n kohn e konfliktit t armatosur.
Lloji i aktivitetit: diskutim
Pyetjet pr diskutim:
1. Nse jam duke e fituar luftn, pse duhet tu bindem rregullave q kufizojn sjelljen
time?
2. Nse kto rregulla shkilen gjat gjith kohs, pse na duhen ato?
3. A do t na duhet DNH duke marr parasysh t gjitha instrumentet e t Drejtave t
Njeriut q ekzistojn?
Pse shtetet nuk e bjn m t vshtirn dhe ti suspendojn obligimet e t drejtave t
tyre t njeriut gjat kohs s lufts?
4. Si mund t pretendoj DNH se bn prmirsimin e kushteve pr paqe dhe sigurin
njerzore nse e pranon realitetin e lufts?
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME
Synimet
Pr t kuptuar disa nga arsyet pse rregullat jan t nevojshme n konflikte t

armatosura
Pr tu vetdijsuar pr shtjet e vshtira q jan ngritur nga ideja e DNH
Pr tu br m t afrt me arsyet pr t cilat shtetet e respektojn DNH
Pr t kuptuar plotsimin e ndrsjell ndrmjet ligjit t t drejtave t njeriut dhe

DNH
Pr ti njohur disa rregulla themelore t DNH

Madhsia e Grupimit / organizmi shoqror: n mes 12 dhe 20 vet
Koha: 90 minuta
Prgatitja dhe Materiali:
360
Shprndaj kopje t rregullave themelore t DNH si dhe grafoskopin, i cili tregon

plotsimet e DNH dhe dispozitave t t Drejtave t Njeriut
Duhet t ket tabel mbi t ciln duhet shkruar disa ide kryesore q kan lindur
gjat diskutimit
Shprndaj pyetjet pr diskutim nj jav apo disa dit para aktivitetit, n mnyr q
pjesmarrsit t ken mundsi t mendojn pr to dhe t diskutojn ndrmjet vete
apo me shokt dhe me familjen.
Aftsit e prfshira:
Aftsia pr zhvillimin e argumentit
Aftsia e t menduarit kritik
Aftsia pr komunikim efektiv
Aftsia pr menaxhim e mendimeve t kundrta
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE

Hyrje n tem
Ky diskutim adreson disa pyetje shum t vshtira pr t cilat nuk ka prgjigje t lehta.
Pjesmarrsit duhet t inkurajohen t mendojn n mnyre kreative dhe kritike, dhe nuk
duhet ta humbin kohn duke krkuar pr prgjigjen e drejt.
Duhet, po ashtu, q
prgjigjet kritike t mos injorohen, sepse qllimi i aktivitetit sht q pjesmarrsit t

zbulojn q shtetet jan t nxitura ti respektojn DNH mbi dhe prtej arsye morale dhe
legale pr ta br kt. Komentet cinike mund t prdoren pr ti nxjerr n pah kto
nxitje dhe t demostrojn natyrn pragmatike t DNH.
Procesi i diskutimit
Pjesmarrsit ndahen n katr nngrupe dhe do nngrup ka pr detyr njrn nga katr
pyetjet e diskutimit. Grupet i kan nga tridhjet minuta pr diskutim, gjat t cilave
instruktori mund t ndrhyj dhe t ndihmoj duke vn n pah shtjet e poshtshnuara.
do nngrup duhet ta emroj nj raportues q ti raportoj pjess tjetr t grupit pas
prfundimit t tridhjet minutave. Pr orn e mbetur, hapet biseda pr t gjith grupin q
t diskutohet do pyetje, duke marr parasysh at q raportuesit kan thn.
361
Pyetja 1
Mendo pr interesin afatgjat t vendit
ka n qoft se ana juaj fillon ta humb luftn?
Cili sht roli i opinionit publik?
Pyetja 2
Mos vall pajtimi me rregullat sht nj lajm i ri?
Si mund ta dim q rregullat shkilen gjithmon?
Edhe respektimi i pjesshm i rregullave mund t ofroj mbrojtje pr disa njerz.
ka nse sanksionet jan t aplikueshme m fort pr shkelje t rregullave?
Pyetja 3
Mendo disa arsye t mira pr pezullimin e disa t drejtave n koh t konfliktit t

armatosur!
A i mbron t drejtat e njeriut DNH?
A mund t krkoni nga ushtart q t respektojn t drejtn pr jet kur ata

luftojn?
A thon dika instrumentet e t drejtave t njeriut pr mjetet dhe metodat e lufts?
Pyetja 4
Kur t prfundoj konflikti, a mendoni q palt do t harrojn at q sht br

gjat armiqsive?
A mund ti kontribuoj paqes parandalimi i nj shkatrrimi gjithprfshirs?
Mendoni pr masat represive t cilat mund t prdoren pr t siguruar drejtsin

pas konfliktit. Si kontribuojn kto masa pr paqen? Apo nuk kontribuojn fare?
Vlersim
Dhjet minuta n fund t sesionit duhet ti kushtohen vlersimit t marr nga grupi se ka
u ka plqyer e ka jo lidhur me diskutimin. N qoft se jan br pyetje t tjera gjat
diskutimit, ato duhen shnuar n tabel dhe, ndoshta, duhen prdorur pr diskutime t
ardhshme.
362
Nxiti studentt q t shkojn prtej ides se ka sht mir e ka sht gabim dhe orientoi
ata drejt zbulimit se prse sht n interes t shteteve respektimi i DNH.
Pas prfundimit t diskutimit n nngrupe, organizo nj akt dramatik n t cilin do gurp
ka 10 minuta q ti prdor prgjigjet n mnyr q ti bindin qeverit e tyre pr
ratifikimin e traktateve t DNH. Nj pjesmarrs mund ta luaj rolin e Kryetarit t Shtetit
t supozuar i cili nuk e sheh qllimn e DNH.
PJESA IV: VAZHDIMI
Shiko lajmet botrore n nj gazet ditore dhe identifiko shkeljen e DNH q sht br n
konflikte t ndryshme. A e pranojn kt mediat dhe Kombet e Bashkuara si fakt t lufts,
apo vreni se sht dnuar nj sjellje e till?
Fusha t tjera t hulumtitmit
Prmbushja e t drejtave t njeriut dhe DNH.
BURIMI
HULUMTIMI I T DREJTS HUMANITARE, MODULET EDUKATIVE PR T
RINJ, KNKK 2002, FQ.93.
2 AKTIVITETI II: ETIKA E VEPRIMEVE HUMANITARE
PJESA I: HYRJE
Dilema etike mund t definohet si nj situat ku krkimi i nj qllimi t vlefshm bie
ndesh me nj qllim tjetr t vlefshm dhe on te lndimi si dhe tek e mira. Puntort
humanitar shpesh prballen me dilemat etike gjat puns s tyre. Si rezultat i ksaj, n
prgjithsi shum kritika u jan drejtuar veprimeve humanitare. sht me rndsi t
kuptohet se cilat lloje t dilemave jan prfshir n ofrimin e asistencs humanitare dhe t
diskutohet se a ekzistojn alternativa t qndrueshme. N aktivitetin e propozuar,
363
pjesmarrsit duhet ti analizojn situatat t cilat prezantojn nj dilem etike dhe t

vendosin se far veprimi do t ndrmarrin. Duke br kshtu, ata, po ashtu, do t
ndrtojn argumentet pr mohim dhe kritik.
Lloji i aktiviteti: rast pr studim
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME
Synimet:
Njoftimi me parimet t cilat udhheqin veprimin humanitar, si jan ato t

neutralitetit dhe objektivitetit
T kuptojm disa nga dilemat me t cilat mund t prballen puntort humanitar

gjat puns s tyre
T kuptojm se edhe n situata jofituese, puntort humanitar nuk mund ti

shmangen marrjes s vendimeve: mosveprimi sht po aq zgjedhje sa edhe marrja
e disa veprimeve specifike

Madhsia e Grupimit / organizmi shoqror: prej 12 deri 20 vjet
Koha: 60 minuta
Prgatitja dhe materiali:
Shprdani kopje pr rastet e poshtshnuara dhe vini pyetjet q ilustrojn do situat, n
nj vend ku mund ti shohin t gjith.
Aftsit e prfshira:
Shkathtsia pr ta par problemin nga kndvshtrime t ndryshme
Shkathtsia pr t zhvilluar mendimin personal
Shkathtsia pr t zgjidhur disa probleme
Shkathtsia pr t mirkuptuar ndjenjat dhe prvojat e nj personi tjetr
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE

Hyrje n tem
364
Pyetni nse ndokush ka njohuri pr kodet e veanta t drejtimit t cilat lidhen me

mnyrn e sjelljes s njeriut gjat puns n profesionet e tyre. Prgjigja mund t prfshij
rregullat dhe detyrat t cilat duhet ti ndjek mjeku apo kodi i etiks s gazetaris q i
parandalon ata q t zbulojn emra t njerzve t cilt ua kan ofruar informatn n qoft
se ajo mund tua rrezikoj informatort apo dshira e tyre pr intimitet. Rishikoni pjesn
e modulit t titulluat Parimet e Puns s Veprimit Humanitar dhe sigurohuni q
pjesmarrsit ti kuptojn pjest e neutralitetit dhe objektivitetit. Shkruani n tabel
faktort kryesore t puntorit humanitar gjat dhnies s asistencs.: ndihma dhe
mbrojtja atyre q kan nevoj.
Procesi i rastit pr studim
Rastet shprndahen dhe lexohen me z nga pjesmarrsit. Dilema etike duhet t
identifikohet nga pjesmarrsit. Debati duhet t prqendrohet n afaktin nse orvatja
humanitare duhet t vazhdoj duke marr parasysh dilemat e shfaqura.
A.
Ajencit e ndihms shptuan civilt e pashpres n nj rajon t luftimeve t

ashpra. Pasi q agjencite ofruan mbshtetje nga jasht pr mbijetesn e civilve,
grupet t cilat ishin duke e br luftn mund ti injoronin nevojat e civilve t tyre.
Ndihm nga jasht u mundsonte atyre q ti shfrytzonin t gjitha burimet e
vendit pr ti frunizuar ushtart e tyre. Dhe kjo ndihmonte q mos t prfundonte
lufta.
A po e zgjasim ne luftn?
B.
Civilt kishin ikur n nj Zon t Mbrojtur e cila ishte br si nj parajs pr

viktimat e pastrimit etnik n vendin e tyre. Nga zona, puntort humanitar u
ndihmonin q t evakuoheshin n qendrat e refugjatve jasht vendit. Ky veprim
humanitar n kt mnyr i kontribuonte pastrit etnik dhe zhvendosjes s
viktimave nga vendi i tyre.
A i asistojm ne politikat e ndarjes etnike?
365
C.
Dy vende jan n luft, dhe dmet n mes popullats civile jan tejet t mdha.
Disa zra nga shtetet e tjera e qortojn gjendjen e vshtir t viktimave, por asnj
qeveri e huaj nuk sht e gatishme pr t intervenuar apo q ti bj bashk palt
luftuese q ta ndalojn presionin e tyre dhe ta kursejn popullatn civile. ka do
t thot q t tentohet t sillet asistenca humanitare kur e dini shum mir se do t
jet vetm nj pik uji n oqean dhe se pa presion t jashtm politik apo
intervenim ushtarak, ne organizatat humanitare mund
t ofrojm vetm
ndrgjegje pr bot? Keqardhje e nj puntori humanitar.

A ofron veprimi humanitar pretekst t mosprfshirjes pr politikant?
D.
Pr ta futur nn kontroll nj fshat q lufttart kryengrits e kan prdorur si

erdhe, n nj zon t luftimeve civilt ishin detyruar q t zhvendoseshin n nj
kamp, 30 kilometra nga shtpit e tyre. Nga agjencionet e ndihms humanitare
ishte krkuar q tu drgojn ushqim dhe asistenc mjeksore n kamp. Duk br
kshtu, megjithat, do t miratonim zhvendosjen me forc t civilve.
A jemi duke e miratuar zhvendosjen me forc t civilve?
Pr tu ndihmuar pjesmarrsve q t mendojn pr kto situata, instruktori duhet t

pyes nse mosveprimi n kto situata sht nj alternativ e vlefshme.
Vlersim
Dhjet minuta n fund t sesionit duhet ti kushtohen vlersimit t marr nga grupi se ka
u ka plqyer dhe ka jo n lidhje me diskutimin. N qoft se gjat diskutimit jan br
pyetje t tjera pr punn e organizatave t veanta, ato duhet t shnohen dhe mund t
formojn baz pr nj detyr t re.
Kshilla metotologjike:
Ky aktivitet mund t jet frustrues pr pjesmarrsit pasi ata nuk do t marrin asnj
prgjigje t qart. sht me rndsi se analiza prqendrohet nga prespektiva e puntorit
humanitar dhe se pjesmarrsit gjithmon i referohen mbrojtjes dhe ndihms pr ata q
366
kan nevoj si dhe parimeve t neutralitetit dhe objektivitetit. Nse ky diskutim ka dal
nga kto pika, instruktori mund t theksoj faktin se ka shum akter n konfliktin e
armatosur veprimet e t cilve i pengojn ato t puntorve humanitar.
Pas diskutimit, disa pjesmarrs do t pyeten q t veprojn n kto situata:
Nj puntor humanitar po qndron n dyert e nj kampi t refugjatve. Ai sht
prballur me nj familje q do t hyj n kamp, frikohet nga armiqet brenda kampit. I ati
krkon q ta mbaj revolen e tij pr ti mbrojtur gruan e smur dhe foshnjen e tij.
Familja po ashtu tmerrohet n qoft se ndahet.
Pasi ta luajn skenarin, pjesmarrsit duhet t diskutojn parimet t cilat puntori
humanitar duhet ti marr parasysh, dhe nse disa parime bien n kundrshtim me t
tjerat n kt situat.
PJESA IV: VAZHDIMI
Fusha t tjera t hulumtimit
A prballen aktivistt pr t drejtat e njeriut me dilemn etike gjat kryerjes s puns?
BURIMI
HULUMTIMI I T DREJTS HUMANITARE, MODULET EDUKATIVE PR T
RINJ, KNKK 2002, FQ.359.
BIBLIOGRAFIA
Antonie Bouvier. 2000. E Drejta Ndrkombtare Humanitare dhe e Drejta e Konflikteve
t Armatosura, Lnd e Msimit nga Distanca e Disenjuar pr Institutin pr Trajnim dhe
Hulumtim t Kombeve t Bashkuara, UNITAR POCI.
Gjej KNKK, KNKK Maj 2002
N dispozicion n:
http://www.icrc.org/web/eng/siteeng0.nsf/ipList2/About_the_ICRC:Discover_the_ICRC.
367
Dunant Henry. 1986. Kujtimi i Solferinos. KNKK.

KNKK.2001.T drejta e njeriut dhe KNKK, E drejta ndrkombtare humanitare, KNKK
korrik 2001.
KNKK.2002. Njohja e t Drejts Humanitare. Modulet e edukimit pr t rinj. KNKK.
KNKK.2002. E drejta Ndrkombtare Humanitare: Prgjigjet pr pyetjet tuaja. ICRC.
Komiteti Ndrkombtar i Kryqit t Kuq:
http://www.icrc.org
INFORMATAT PLOTSUESE
Action contra la Faim (ACF): http://www.av\ct-fr.org
CARE International: http://www.care.org
Caritas Internationalists: http://www.caritas.org
Konferenca e OJQ-ve n Marrdhniet Konsultative me Kombet e Bashkuara
(CONGO): http://www.ids.ac.uk/eldis/data/d021/e02162.html
Komiteti pr Urgjenc t Smundjeve (KUS):
http:///www.dec.org.uk
Zyrja Humanitare e Bashksis Evropiane (ZHBE):
http:europa.eu.int/comm/echo/index_en.htm.
Dieter Fleck. 1999. Doracaku pr t drejtn humanitare n konflikte e armatosura.
368
Handicap International:
http://www.handicap-international.org
InterAction: http://www.interaction.org
Kshilli Ndrkombtar i Agjencioneve Vullnetare (KNAV):
http://icva.ch
Banka Zhvillimore NdraAmerikane (BZhN):
http://www.iadb.org
Inicativa Hulumtuese e t Drejts Ndrkombtare Humanitare:
www.//www.ilhresearch.org/portal/ihli/portalhome.php
International Save dhe Children:
http://www.savethechildren.net
Komiteti i Ndrlidhjes se Zhvillimit t OJQ-ve t Bashkimit Evropian:
http://www.ids.ac.uk/eldis/data/d021/e02162.html.
Hilarie Mac Coubrey. 1990. E Drejta Ndrkombtare Humanitare. Rregullat e
konflikteve t armatosura.
Mjekt e Bots / Medecins Du Mond:
www.//www.medecinsdumonde.org
Medecins sans Frontieres (MSF) / Mjekt Pa Kufij (MPK):
http://www.msf.org
Forumi i mijvjearit t OJQ-ve:
http://www.millenniumforum.org
369
Organizata e Unitetit Afrikan (OAU):

http://www.africa-union.org/fr/home.asp
Organizata e Shteteve Amerikane (OshA):
http://www.oic-oic.org
OXFAM: http://www.oxfam.org
Renae Provost. 2002. T drejtat e nderkombtare t njeriut dhe e drejta humanitare.
Save dhe Children UK:
http://www.savethechildren.org.uk
The Food and Agriculture Organization (FAO) Organizata e Ushqimit dhe e
Bujqsis (OUB)
http://www.fao.org
Zyra e Komisionerit t Lart pr Refugjat e Kombeve t Bashkuara (UNHCR):
http://www.unhcr.ch
Departamenti i Misioneve Paqeruajtse t Kombeve t Bashkuara (DMPKB /
UNDPKO):
http://www.un.org/depts/dpko/dpko/home.shtml
Komisoneri i Lart pr t Drejtat e Njeriut i Kombeve t Bashkuara (KLDNKB /
UNHCHR): http://www.unchr.ch
Zyra e Koordinatorit pr shtje Humanitare t Kombeve t Bashkuara
(ZKKBQH):
http://www.reliefweb.int/ocha_ol
370
Programi Botror i Ushqimit (PBU): http://www.wfp.org

Oragnizata Vullnetare pr Kooperim n Kriza (OVKK): http://www.ngovoice.org
World Vision International: http://www.wvi.org
PUNA
T DREJTAT E NJERIUT N BOTN E PUNS
E DREJTA PR PUN DHE T DREJTAT E NJERIUT T LIDHURA ME
PUNN
>>... Paqja universale dhe e prhershme mund t arrihet vetm nse sht e bazuar n
drejtsin shoqrore...<<
KUSHTETUTA E ORGANIZATS NDRKOMBTAR T PUNS
TREGIM ILUSTRUES
Kushtet e tmerrshme t puns n zonat e lira t tregtis
Nj vajz e vogl e quajtur Xiao Shen, q jetonte nj nj fshat rural t quajtur Zhangyan
i cili gjendej n mes t Kins, kishte nj jet t ashpr. Ajo kishte pak ose fare oriz pr t
ngrn dhe asnj shpres pr t ardhmen. do dit ajo duhej q t zhytej n uj pr ti
ndihmuar t atit t saj me t korrat e orizit. Nj dit, m n fund, ajo vendosi q t ikte.
Ajo kisht dgjuar pr nj vend t huaj m t mir diku larg prtej maleve t rrezikshme.
Dhe, nj mngjes, ajo dhe disa shok t saj q i kishin ndar ndrrat pr nj jet m t
mir u larguan nga shtpia. Dy mij kilometra dhe dit t panumrta t lodhjes, ankthesh
dhe lotve t panumr,t pr t arritur m von n destinacionin e tyre- nj qytet i quajtur
Shenzhen, afr kufirit me Hong Kongun dhe zon e tregtis s lir n jug t Kins. Atje
ato shpresuan se do t gjejn pun, t fitojn t holla dhe t prmbushin ndrrat e tyre.
Ndodhi q Xiao Shen t njihet me dy ndrmarrs t quajtur Huang Guoguang dhe Lao
371
Zhaoquan, t cilt punsonin puntor pr Fabrikn e tyre Zejtaria Zhili nj fabrik

q prodhonte lodra. Xiao Shen u b njra nga 472 puntoret dhe s shpejti ajo kuptoi se
ajo ishte n pozit shum m t keqe sesa n fshatin e saj t vogl. Nga agimi deri n
mbrmje ajo ishte rropatur n fabrikn Zhili pr nj pag me t cil vdisje urie e
mjaftueshme vetm pr t mbijetuar(26-40 Euro n muaj!). Dy biznesment ishin t
friksuar se puntort mund ti vidhnin t mirat materiale t tyre, kshtu q e kishin br
fabrikn si burg, ku puntort jetonin 24 or n dit. T gjitha dritaret ishin me grila,
kurse daljet e emergjencs ishin t mbyllura. Mbikqyrsit e shtetit ishin t korruptuar
dhe nuk ua vinin veshin ktyre kushteve. Dit pas dite Xiao Shen jetonte bas grilave, pa
mundsi q t dilte jasht, pa mundsur ta jetonte nj jet normale dhe pa hapsirn e saj
t jets. N pasdrekn e 19 Nntorit t vitit 1993, shprtheu nj zjarr i cili u shprnda
shpejt n t gjith ndrtesn e fabriks m nj shpejtsi t pakontrollueshme. Shum
kemikalie t ndezshme ishin deponuar npr objekt, duke shkaktuar nj ferr t pamas.
Xiao Shen dhe t tjert dshprueshm u munduan q ti ikin zjarrit por si? T gjitha
dritaret ishin griluar dhe t gjitha dyert ishin mbyllur. Dyqind meshkuj dhe femra, shum
prej t cilve jo m t vjetr se 16 vje, ishin rrethuar nga flaka dhe thrrisnin pr jett e
tyre. Xiao Shen disi ia arriti q ta theyj griln e njrs nga dritaret n katin e dyt dhe u
gjet para zgjedhjes q t krcente ose t digjej e gjall. Ajo vendosi t krcente, duke i
thyer t dy nyjat e kmbve, por, s paku, mbijetoi. T gjith s bashku, 87 njerz kan
humbur jetn at pasdite dhe m shum se 47 u lnduan rnd.
BURIMI
KY TREGIM SHT HULUMTUAR NGA DY GAZETAR T QUAJTUR KLAUS
WERNER DHE NANS WEISS, DHE SHT MARR NGA PUBLIKIMI I TYRE
LIBRI I ZI MBI KOMPANIT E MARKAVE. SI NJ FAKT Q INSTITUCIONET
NDRKOMBTARE DHE OJQ-T JAN DUKE U BRENGOSUR PR KUSHTET E
KQIJA T PUNS N T ASHTUQUAJTURAT ZONAT E LIRA TREGTARE.
PYETJE PR DISKUTIM:
372
1.
Cilat t drejta t njeriut jan shkelur nga kushtet n t cilat ka punuar Xiao
Shen?
2.
Cilat jan problemet m t mdha lidhur me t drejtn pr pun?
3.
Cilat masa duhen ndrmarr n shkall ndrkombtare pr ti rritur, apo s paku

pr ti prmirsuar kushtet e puntorve si Xiao Shen?
1. BOTA E PUNS N SHEKULLIN XXI
Teknologjit e reja dhe t dhnat globale kan potencial q ta transformojn botn m
shum sesa revolucioni industrial. Fal industris n rritje, shekulli XX ka prjetuar nj
dobsim t sektorit t agrokulturs dhe nj rritje t rndsishme t sektorit t shrbimeve.
Liberalizimi i tregut botror dhe revolucioni kibernetik ka rritur mundsit pr
ekonomim globale.
Kjo ekonomi e re globale sht grishje pr puntort e specializuar, t cilt duhet t
trajnohen mir, t jen fleksibil dhe t motivuar, si dhe t gatshm pr tiu adaptuar
shpejt krkesave t tashme t tregut. Puntort duhet t prballen me stresin n rritje dhe
ndrrimin e kushteve t puns nga pikpamja e ndryshimeve t shpejta teknologjike dhe
strukturore. Gjithnj e m shum njerz punojn pjesrisht, vetpunsohen apo prballen
me kushte jostabile t puns. N kt pikpamje globalizmi po nxjerr n pah zbraztsirat
sociale n mes t atyre me arsimim, aftsi dhe gatishmri q t lulzojn n nj ekonomi
botrore t integruar, dhe atyre pa kto gjra. Kto pabarazi dhe pasiguri t reja po ojn
n tensione n mes t sektorve t ndryshm t shoqris. Konkurenca e lart si rezultat i
liberalizimit t tregtis dhe regjimet financiare shfaqin nj presion t madh mbi
kompanit q ti zvoglojn kostot e prodhimit. Pr ti arritur kto caqe, ato ose mund ta
zvoglojn faktorin e rritjes s kostos s prodhimit dhe punn nprmejt automatizimit,
duke e br fuqin puntore tepric, apo duke transferuar prodhimin n shtetet me fuqi t
lir puntore ku standardet shoqrore jan shum m t ulta. Paga dhe kushtet e puns
mund t keqsohen. Shum shpesh pasoj e ksaj jan shfrytzimi dhe puna e dhunshme
e fmijve. Fenomeni i globalizimit i godet njerzit n t gjitha pjest e bots, por t
mirat e tij jan shprndar pabarazisht.
373
Qeverit, megjithat, kan zvogluar fuqin pr lehtsuar efektet negative t barrierave t

ulta tregtare, kryesisht fal lojtarve t rinj global: ndmarrjeve multinacionale.
Dimensioni shoqror i globalizmit sht br brenga m e madhe e politikave
ndrkombtare. M shum se kurr sht m rndsi q t promovohen standarded
shoqrore dhe t drejtat e njeriut n shkall ndrkombtare n mnyr q t sigurojm
stabilitetin shoqror, paqen dhe zhvillimin, duke i dhn njerzi ekonomis globale.
Puna dhe siguria njerzore
Siguria ekonomike dhe sociale sht nj aspekt i rndsishm i siguris njerzore. N
kt pikpamje e drejta pr pun dhe t drejtat gjat puns luajn nj rol t rndsishm
pr arritjen e siguris njerzore. Njerzit pa nj qasje n pun jan ose t varur nga
ndihma sociale, ose nuk kan fare prespektiv. E drejta pr pun si nj standard i t
drejtave t njeriut shkon prtej mbrojtjes s mbijetess, pr arsye se knaqja e nevojs
themelore nuk do t mjaftoj pr ta rritur sigurin njerzore. T drejtat e puntorve
sigurojn kushte t prshtatshme pr pun, por po ashtu edhe mbrojn kundrejt
diskiriminimit dhe shfrytzimit n vendin e puns. Puna nuk duhet ta siguroj vetm
mirqenien, por ka t bj me raportet dhe pjesmarrjen n shoqri. sht shum ngusht
e ndrlidhur me vetvendosjen, vetrespektin, vetrealizimin, dhe nga kto rrjedh se sht
e ndrlidhur edhe me dinjitetin njerzor. Ve ksaj, ajo mund t oj n pasiguri
personale, rrezik, kushte jo t shndetshme dhe t padrejta. Papunsia dhe mohimi i
sindikatave jan prirje pr krijuar trazira dhe kshtu t krijohet pasiguri dhe jostabilitet n
shoqri. Pr kto arsye, promovimi apo shtytja e standardeve pr kushte t prshtatshme
t puns pa shfrytzim sht kusht pr prmirsimin e siguris njerzore.
N mnyr q ta kuptojm dimensionin njerzor t fuqis puntore sht e nevojshme q
T SHIKOJM MBRAPA N HISTORI
Roli i drejtsis shoqrore dhe kushtet e mira t puns si shtytje drejt paqes dhe zhvillimit
nuk duhen nnvlersuar. Padrejtsit, mundimet dhe privimi i ndrlidhur me pun jan t
prirura pr t prodhuar shqetsime. Njohja e aktit se puna e prshtatshme sht nj
374
parakusht pr dinjitetin njerzor n t shumtn e rasteve sht rezultat i lufts t

puntorve pr t drejtat e tyre. Si rrjedhim, t drejtat e puntorve jan shkrir n
legjislacionin e ONP q nga viti 1919 dhe n rregullimin e standardeve t KB pas Lufts
s Dyt Botrore.
Shekulli XVIII: Ideja se puna sht nj e drejt themelore pr t gjith prbrsit e
shoqris ishte nj krkes s pari e shtruar n Revolucionin Francez. arls Fourije, nj
filozof utopist, ishte i pari q e prdori termin e drejta pr pun dhe theksoi se rndsia
e puns nuk qndron vetm n mirqenien sociale, por edhe pr at psikologjike t
individit. Ai pohonte se shtetet kan obligim t ofrojn shanse t barabarta dhe konkludoi
se realizimi i ksaj t drejte do t krkonte nj riorganizim t trsishm t shoqris. Do
ta hasim prsri kt vizion t t drejt pr punn, n teorit socialiste; qeverit
komuniste e kan promovuar srish m von. Mund t thuhet, prandaj, se e drejta pr
pun ka mjaft tradit socialiste.
Shekulli XIX: Revolucioni industrial shkaktoi shfaqjen e klass puntore, nj grup
social i cili varej nga paga e puns, fal mungess s mjeteve t prodhimit. Puntort
ishin shfrytzuar dhe vuanin kushte t rrezikshme t puns n fabrika, tjerrtore dhe
miniera. Varfrimi i puntorve krijoi nj lloj solidariteti n mes tyre dhe ata filluan t
organizohen (Karl Marksi n Puntor te Bots, Bashkohuni!).
Gradualisht, zri i puntorve u rrit dhe situata e tyre bhej publike do her e m shum.
Fal presioneve nga sindikatat e para, n nj numr vendesh ishin miratuar ligje mbi
reformat t ndrlidhura me ort dhe kushtet e puns. Vazhdimsia e shqetsimeve t
puntorve prap u bnte presion industrialistve dhe qeverive q ti merrnin parasysh
masat e mtejshme.
Shekulli XX: Disa industrialist propozuan q t rregullohen standarde t prbashkta
ndrkombtare n mnyr q ta shmangin avantazhin konkurrues t popujve t cilt
shprfillnin standarded e puns dhe m n fund n vitin 1905 dhe 1906 u miratuan dy
konventat e para pr punn. Iniciativat pr skicim dhe miratim t konventave t tjera u
ndrpren nga Lufta e Par Botrore.
375
Traktati i Versajs, i cili e prfundoi luftn, m n fund kishte njohur ndrvarjen n mes
kushteve t puns, drejtsis sociale dhe paqes universale n nj shkall ndrkombtare,
duke caktuar themelimin e ONP si nj mekanizm pr prcaktimin e standardeve
ndrkombtare n fushat e puns dhe t fuqis puntore.
N kt kontekst, koncepti i puns si nj vler njerzore, nevoja sociale dhe mjetet e
vetrealizimit u zhvilluan dhe u shtuan.
N mes viteve 1919 dhe 1933 ONP ka skicuar dyzet konventa, duke i adresuar nj mori
shtjess t ndrlidhura me pun.
Prplasja e tregut t stoqeve n vitin 1929, e njohur si E premtja e zez rezultoi si nj
penges e ashpr. Ajo shkaktoi ngecje t madhe ekononomike t prcjellr nga nj
shkall e lart e papunsis. Pas ksaj filluan demonstratat dhe trazirat e t papunve. N
Gjermani, kjo kriz botrore e ekonomis u shoqrua nga disa kriza politike, duke i
kontribuar ngritjes s Adolf Hitlerit dhe s fundi orientimit drejt Lufts s Dyt Botrore.
Pas Lufts s Dyt Botrore: Si pasoj Kombet e Bashkuara prfshin shtjet
ekonomike dhe sociale n qllimet dhe programet e tyre pr nj rregull t ri botror, pr
t parandaluar shkaktimin e srishm t nj situate t ngjashme. Lidhshmria n mes t
puns dhe dinjitetit njerzor ishte theksuar n Deklaratn Rreth Qllimeve dhe
Destinacionit t Organizats Ndrkombtare t Puns e miratuar n Filadelfi m 1944 ( e
njohur si : Deklarata e Filadelfis; e inkorporuar n Kushtetutn e ONP m 1946) ku
shkruan se Puna nuk sht produkt dhe se t gjitha qeniet njerzore ... kan t drejt
ta ndjekin mirqenien materiale dhe zhvillimin e tyre shpirtror n kushtet e liris dhe
dinjitetit, t siguris eknonomik dhe mundsive t barabarta.
Kjo sht thn po ashtu n Enciklikn Papnore Laborem Exercens t vitit 1981, e cila
thekson pozitn e puntorve si subjekte dhe jo objekte nga pikpamja filozofike dhe
religjioze.
Shum sht br nga ONP si dhe nga KB pr t prmirsuar fatin e puntorve prgjat
bots. Sot, megjithat, duke marr parasysh eknonomin globale, sfida t reja dhe
pasiguri t reja krkojn zgjidhje t reja dhe komplekse.
376
>>Puna e pranueshme/prshtatshme sht sot nj krkes globale, e cila i kundrvihet

ushheqjes politike dhe t biznesit n t gjith botn. E ardhmja jon e prbashkt, n
mas t madhe varet nga mnyra se si do ta prmbushim kt sfid <<
ILO, 1999.
Shembujt e shkeljes s t drejtave t njeriut n kontekst t puns radhitet prej fmijve q
punojn n miniera t qymyrgurit, e deri te sindikalistt q jan t burgosur n skllavrin
moderne, si sht puna e detyruar apo shfrytzimi komercial dhe seksual i fmijve. T
drejtat e njeriut, nga ky pikshikim po ashtu merren me kushtet e vshtira t puns si
sht ambienti i pashndetshm dhe i rrezikshm i puns apo shfrytzimi i orve t
puns. shtjet t cilat jan n kt tem mbulojn mbrojtjen e grupeve t cenuara n
botn e puns, si pr shembull femrat apo emigrantt. S fundi, por jo me m pak rndsi,
duhet t diskutohet lidhja ndrmjet dinjitetit njerzor, siguris njerzore dhe kushteve t
pranueshme t puns.
N vazhdim do t formohen dy mekanizma t mdhenj
ndrkombtar pr mbrojtjen e te drejts pr pun dhe t drejtat e puntorve, Sistemi i

ONP n nj an dhe Karta Ndrkombtare e t Drejtave t Njeriut n ann tjetr.
LEGJISLACIONI NDRKOMBTAR I PUNS
Organizata Ndrkombtare e Puns (ONP)
Organizata Ndrkombtare e Puns sht krijuar n vitin 1919. Ishte themeluar q t
duket se po rritet brenga pr reforma sociale pas Lufts s Par Botrore. Ajo sht e
bazuar n besimin e fuqishm se varfria sht rrezik pr prparimin dhe sigurin kudo
dhe qllimi q ti prmirsoj kushtet pr njerzit q punojn prreth bots pa asnj
diskriminim n baza race, gjini apo prejardhje shoqrore. M 1947 ONP u b agjencioni i
specializuar i Kombeve t Bashkuara dhe n vitin 1969 iu dha mimi Nobel i Paqes pr
punn e saj.
N mes agjencioneve t KB, ONP sht unike pr shkak se ka struktur tripalshe,
prmes s cils vendimet e marra nga organet e saj prfqsojn kndvshtrimet e
puntorve dhe pundhnsve si edhe ato t qeveris.
377
ONP
Krijon politikat dhe programet q t shtyje t drejtat themelore t njeriut,

t prmirsoj kushtet e puns dhe t jetess dhe ti shtoj shanset e
punsimit;
V standarde ndrkombtare (konventa dhe rekomandime) n kto fusha

dhe monitoron zbatimin nacional t tyre;
Drejton nj program t gjer t kooperimit teknik q ti ndihmoj vendeve

q ti bjn politikat e tyre m efektive.
ONP ka skicuar diku rreth 180 konventa, duke caktuar standardet n fusha t caktuara si
kushtet e puns, siguria profesionale dhe shndeti, sigurimi social, politika e punsimit
dhe trajnimi profesional dhe mbrojtja e femrave, emigrantve dhe njerzve vends.
Vetm nj sasi e vogl e konventave t ONP u referohet si konventa t t drejtave
themelore t njeriut. M posht, ju mund ta gjeni nj list t ktyre konventave t ONP
s bashku m statusin e ratifikimit t tyre.
Konventat m t rndsishme t ONP-s
Ratifikimi i konventave (baz) t Organizats Ndrkombtare t Puns
(deri m 8 Janar 2003)
Parimi
Konventa
Numri i vendeve q e kan

ratifikuar
Liria e asociacionit dhe mbrojtjes
Konventa 87 (1948)
141
e t drejts pr t organizuar
Konventa 98 (1949)
152
Mosha m e vogl e puns
Konventa 138 (1973)
120
Ndalimi i puns s detyrueshme
Konventa 29 (1930)
161
Konventa 105 (1957)
158
T drejtat pr shprblim t
Konventa 100 (1951)
160
dhe ndalimi i diskriminimt n
Konventa 111 (1958)
158
tubime t prbashkta
378
punsim dhe profesion

BURIMI
ONP, 2003.
Si prgjigje ndaj sfidat e reja t paraqitura nga globalizmi me 18 Qershor t vitit 1998
ONP miratoi Deklaratn mbi Parimet Themelore dhe t Drejtat pr Pun dhe
Vazhdimsia e tyre. N mnyr precize definon se cili standard i puns apo t drejta t
puntorve jan themelore, domethn konventat kryesore t ONP t paraqitura n
tabeln e msiprme. Kjo ishte hapi i par i drejtuar me kujdes n shtjet ndrkombtare
pr ti prmbushur kto sfida. Ajo reflekton prkushtimin e shteteve pr vlera t
prbashkta t shprehura n nj numr t caktuar t rregullave, t cilat formojn nj
minimum social.
Deklarata sht detyruese e t gjith antarve t ONP, pavarsisht se a i kan ratifikuar
konventat n fjal apo jo. Shteteve t cilat nuk i kan ratifikuar konventat u krkohet q
ti dorzojn raportet mbi prparimin e br n zbatimin e parimeve t shkruara n
deklarat.
ONP po ashtu nxjerr raportin global mbi progresin e br n zbatimin e parimeve
themelore t t gjitha shteteve antarve pr do katr vite, e cili shrben si baz pr
caktimin e efektivitetit t veprimit t marr gjat periudhs paraprake.
T DREJAT E NJERIUT T LIDHURA ME PUN N T DREJTN
NDRKOMBTARE T T DREJTAVE T NJERIUT
Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut
Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut prmban nj varg t t drejtave t njeriut t
ndrlidhura me pun. T gjitha kto t drejta jan zhvilluar m tutje n marrveshjet t
cilat e bjn t detyruar mbi palt shtetrore. M posht mund ta gjeni prshkrimin e
DUDN e t drejtave n fjal, t cilat do t prshkruhen detajisht m pas.
379
Asnjeri nuk duhet t mbahet si skllav ose ifiGjithkush ka t drejtn e liris s

mbledhjes dhe bashkimit paqsorGjithkush ka t drejt pr pun, t zgjedh lirisht
profesionin, t ket kushte t favorshme pune dhe t jet i mbrojtur nga papunsia.
Gjithkush, pa kurrfar diskriminimi, ka t drejt q pr pun t njjt t marr rrog t
njjt. Gjithkush q punon ka t drejtn pr shprblim t drejt dhe t favorshm, n
mnyr q t'i siguroj atij dhe familjes s tij nj jet q i prgjigjet dinjitetit njerzor dhe,
n qoft se do t jet e nevojshme, ky shprblim t plotsohet edhe me mjete t tjera t
sigurimit shoqror. Gjithkush ka t drejt t formoj sindikat dhe bj pjes n t pr
mbrojtjen e interesave t veta. Gjithkush ka t drejt pr pushim dhe koh t lir, duke
prfshir kufizimin e arsyeshm t orarit t puns.... Gjithkush ka t drejt pr nj nivel t
mjaftueshm jetese, i cili i prgjigjet shndetit dhe jets s prshtatshme, si t atij
personalisht, ashtu edhe t familjes s tij...... edhe t drejtn pr t qen i siguruar n rast
smundjeje, papunsie, paaftsie .... dhe raste t tjera t humbjeve t mjeteve pr jetes...
DEKLARATA UNIVERSALE E T DREJTAVE T NJERIUT,
NENET 4, 20, 23, 24 DHE 25
Konventa Ndrkombtare mbi t Drejtat Civile dhe Politike
Liria nga skllavria
Neni 8 i KNDCP shpall se askush nuk duhet t mbahet n skllavri... Nga askush nuk
mund t krkohet q t kryej pun t detyrueshme apo t shtrnguar. ...
Edhe pse kundrshtohet botrisht, skllavria dhe praktikat e puns s detyrueshme ende
ekzistojn n forma t ndryshme sot.
Shpesh jan t ngulitura thell n gjykimet
ideologjike apo n trashgimin kulturore. Sipas ONP ekziston nj lidhje e dukshme pr

strukturat jodemokratike. Miliona burra, gra dhe fmij n bot jan t detyruar q ti
jetojn jetrat e tyre si skllevr. Ndonse ky shfrytzim nuk quhet skllavri, kushtet jan
t njjta. Skllavi sht:
i detyruar t punoj nprmjet krcnimit fizik dhe psikik;
i poseduar apo i kontrolluar nga pundhnsi zakonisht nga keprdorimi psikik apo
fizik apo krcnimit pr keqprdorim;
i njerzuar, i trajtuar si mall apo i bler dhe i shitur si pron;
380
i detyruar fizikisht apo ka ndalesa pr lirin e lvizjes pr ata apo ato.
far lloje t skllavris ekzistojn sot?

Puna e detyruar i prek s paku 10 milion njerz n bot. Njerzit bhen puntor t
detyruar duke e marr apo duke u mashtruar q t marrin hua t vogla, si ajo e kostos s
nj ilai pr fmijn e tyre. Ata e pagujn borxhin, ata jan t detyruar t punojn shum
or, shtat dit n jav, 365 dit n vit. Ata marrin nj pag pr ushqim dhe strehim,
por kurr nuk do ta shlyejn huan, e cila mund t bartet n disa breza.
Puna me detyrim-force - prek njerzit t cilt jan t rekrutuar ilegalisht nga qeverit,
partit politike apo individt privat, dhe jan t detyruar t punojn zakonisht nn
krcnim t dhuns apo me dnime.
Format m t rnda t puns s fmijve- u referohet fmijve t cilt punojn n
kushte t rrezikshme dhe t shfrytzimit. Dhjetra miliona fmij prreth bots punojn
me orar t plot, t privuar nga arsimimi dhe argtimi, q jan gjra vendimtare pr
zhvillimin e tyre personal dhe social.
Shfrytzimi komercial seksual i fmijve
- fmijt jan t shfrytzuar pr vlern e tyre komerciale nprmjet prostitucionit,
trafikimit dhe pornografis. Ata shpesh kindapohen, t bler dhe t detyruar q t hyjn
n tregun seksual.
Trafikimi prfshin transportimin dhe / apo tregtin e njerzve, zakonisht femrave apo
fmijve, pr prfitime ekonomike, duke prdorur forc apo mashtrime. Shpesh
emigrueset femra jan t mashtruara dhe detyruara t bjn pun prostitucioni.
Martesat e hershme dhe t detyruara - prekin femrat dhe vajzat t cilat martohen pa
zgjidhje dhe jan t detyruara ti jetojn jett e tyre si shrbtore, shpesh t prcjella me
dhun fizike.
Skllavria tradicionale apo trajtimi si plak prfshin blerjen dhe shitjen e njerzve.
Ata shum shpesh rrmbehen nga shtpit e tyre, trashgohen apo dhurohen si dhurata.
381
BURIMI
ANTI SKLLAVRIA, 2002.
Konventa Ndrkombtare mbi t Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore
E drejta pr pun
Neni 6 i KNDESK ofron t drejtn e puns, e cila prfshin t drejtn e donjrit pr
mundsin q ta realizoj jetesn e vet duke punuar lirshm pun t zgjedhur dhe t
pranuar. Hapat q duhet ndrmarr... pr t arritur realizimin e plot t ksaj t drejte
duhet t prfshijn udhheqsi teknike dhe profesionale dhe programe t trajnimit.
Puna: E drejt apo Obligim?
Pse na duhet e drejta e njeriut pr t br dika q sh detyr, e ndrlidhur me tendosjen
apo shtjen fizike apo psikike? Pr kto ngatrrime negative, sht nj konfuzion i
shpesht sa i prket konceptit mbi t drejtn pr pun. Puna, megjithat, sht e
ndrlidhur ngusht me dinjitetin njerzor dhe t atyre q marrin pjes n shoqri,
prderisa papunsia mund t shkaktoj frustrime t rnda dhe ndoshta edhe depresion.
Puna po ashtu mund t jet mjet pr vetrealizim dhe kontribut t zhvillimti t
personalitetit.
E drejta pr pun siguron se askush nuk sht i prjashtuar nga bota e puns vetvetiu - e
drejta merret kryesisht me qasjen pr t punuar, por po ashtu mbulon mbrojtjen e
prjashtimit t padrejt. Megjithat, n fakt ajo nuk prfshin garancin pr t punuar,
papunsia ekziston n t gjitha shpalljet, por qeverit duhet t marrin hapa me t gjitha
mjetet e mundshme pr t arritur realizimin e plot t t drejts (Neni 2 KNDESK).
E drejta pr kushte t duhura dhe t favorshme t puns
Neni 7 KNDESK - ... Palt shetrore- njohin t drejtn e donjrit pr ... kushte t
duhura dhe t favorshme t puns, t cilat sigurojn.... paga prkatse dhe shprblime t
barabarta pr punn me vler t njjt t do lloji...; nj jetes t prshtatshme... kushte
t sigurta dhe t shndetshme t puns; promovimi i mundsis s barabar pr dok...;
pushimi, koha e lir, dhe kufizimet e arsyeshme t orve t puns...
382
Neni, ndr t tjera, ofron shprblim minimal, duke garantuar nj jet t rehatshme, si dhe
kushte te favorshme t puns. sht shum ngusht e ndrlidhur me konventat e shumta
t miratuara nga ONP t cilat po ashtu prdoren ga Komisoni mbi t drejtat ekonomike,
sociale dhe kulturore q ti konkretizoj obligimet shtetrore q rrjedhin nga kjo
dispozit.
E drejta pr formimin dhe bashkimin n sindikata
Neni 8 KNDESK -...palt shtetrore e njohin t drejtn e donjrit sipas zgjedhjes s
tyre, q t formojn sindikata dhe tu bashkohen sindikatave... pr promovimin dhe
mbrojtjen e interesit ekonomik dhe social....; e drejta pr greva...
Bashkimi n nj organizat ka qen gjithmon nj mnyr pr njerzit q ta shtojn
sigurin, si n vend t puns, po ashtu edhe n bashksi apo komunitet.
Neni 8 KNDESK sht i lidhur ngusht me t drejtn e liris s shoqrorizimit. E drejta
pr mbledhje kolektive e bn lirin e shoqrorizimit m efektive n botn e puns. Kto
t drejta jan konsideruar shum t rndsishme, sepse ato shum shpesh e mbajn
elsin e realizimit t t drejtave t tjera themelore dhe t titullimeve n pun. Lufta
kudnr puns s fmijve edhe sot e ksaj dite nuk ka angazhimin e njjt publik, pr
shembull.
Trajtimi i barabart dhe t drejtat jodiskriminuese
Kur flasim pr t drejtat t lidhura me punn, masat mbi parimet e mosdiskriminimit dhe
trajtimit t barabart nuk mund t lihen anash. Rregullat e mosdiskriminimit dhe trajtimit
t barabart mbizotrojn t gjith ligjin e t drejtave sociale. Kujdes t veant duhet t
kemi pr rregullat t cilat sigurojn trajtim t barabart t femrs n tregun e puns.
Moduli i t drejtave t njeriut pr femrn.
Nj moment historik i rndsishm pr njohjen e t drejtave t femrave n prfshirjen e
saj n mundsit ekonomike, ka qen miratimi i Konvents s KB mbi eliminimin e t
gjitha formave t diskriminimit kundrejt femrs, nj instrument ndrkombtar i cili i
shqyrton t drejtat e shtimit te femrat. N mnyr q t parandalojn diskriminimin e
femrs n kushte t martess apo amsis dhe ti sigurojn t drejtn e tyre pr pun,
palt shtetrore duhet ndalojn prjashtimin nga puna pr shkak t shtatzansis, pushimit
383
t lindjes dhe diskriminimit mbi bazn e jets bashkshortore. Gjithashtu, ata duhet ta
fusin pushimin e lindjes nn pag apo t ket prfitime t ngjashme shoqrore, pa e
humbur vendin e puns.
Shkallt e obligimit
Efekti i fundit i instrumenteve ndrkombtare sht gjithmon pjes mbi masat e marra
nga qeverit q ti fuqizojn obligimet e tyre legale ndrkombtare. Detyrimet e shteteve
t ndrlidhura me t drejtat e lartprmendura prfshijn:
Obligimin pr respekt:
Obligimi m kryesor sht se shtetet duhet t respektojn lirin nga skllavria dhe puna e
detyruar. Edhe nj aspekt i rndsishm sht respektimi i liris s shoqrimit, pr tiu
bashkangjitur sindikatave. Duke pasur potencialin pr t br presion mbi shtetin pr ti
zbatuar t drejtat e tjera t rndsishme t puntorve, kto t drejta ndodh q t shkilen
shum shpesh.
Obligimi pr t mbrojtur:
Palt shttrore jan t detyruara q t krijojn standarde minimale nn t cilat nuk do t
lejohen t bien kushtet e puns t asnj puntori. E drejta pr pun, pr m tepr, krkon
mbrojtje nga prjashtimi dhe n do rast shtetet duhet t sigurojn mbrojtje kundr
diskriminimit gjat kohs s puns.
Obligimi pr promovim/shtytje:
Duke marr parasysh punn, ky obligim mund t kuptohet si nj obligim q t ndihmoj
qasjen n pun, duke ofruar udhrrfim profesional dhe ndihm trajnuese.
Obligimet pr prmbushje
Edhe pse e drejta pr pun shum her sht keqkuptuar n kt pikpamje, ajo nuk u
krkon shteteve t garantojn pun pr donjrin, por i thrret shtetet q ti ushtrojn
384
politikat pr t arritur eknonomi stabile, zhvillim social e kulturor dhe nj punsim t

plot dhe produktiv.
Brendaprbrenda kornizs juridike ndrkombtare, aktivitetet e zbatimit duhet t marrin
n konsiderat dallimet msimore t njerzve t cilt e prjetojn nj bot t prbashkt t
puns n mnyra t ndryshme. Prralla e mirnjohur e peshkatarit sht nj ilustrim pr
faktin se puna ka vlera t ndryshme n suaza t ndryshme kulturore dhe kjo do t thot
se masat e ndrrimit t llojit t puns duhet t jen t drejtpeshuara mir.
Prralla: Peshkatari
Nj mngjes nj peshkatar po rrinte i shtrir n nj plazh t bukur, me rrjetat e tij t
shprndara npr rr, ai po knaqej me ngrohtsin e diellit, duke shikuar valt e kaltra
shkumbzuese.
Ndrkoh, nj turist erdhi duke ecur plazhit. Ai e vrejti peshkatarin duke qndruar ulur
n plazh dhe vendosi q tia qlloj se prse ky peshkatar po relaksohej n vend q t
punonte shum, pr ta siguruar jetesn pr vete dhe familjen e tij.
Ju nuk do t kapni shum peshk n at mnyr, tha turisti, Ju duhet t punoni m
shum, m mir sesa t shtriheni n plazh!
Peshkatari shikoi lart drejt tij, buzqeshi dhe iu prgjigj,
Dhe cili do t jet shprblimi pr mua?
Pra, mund t blesh rrjeta m t mdha pr t zn m shum peshk! ishte prgjigja e
turistit.
Dhe cili do t jet shprblimi pr mua? pyeti peshkatari, duke buzqeshur ende.
385
Turisti iu prgjigj, ju do t bni t holla dhe do t keni mundsi q ta blini nj anije, e

me ka do t mund t zini edhe m shum peshk!
Dhe cili do t jet shprblimi pr mua?, pyeti srish peshkatari.
Turisti filloi t ndihet paksa i irituar nga pyetjet e peshkatarit. Ju mund t blini nj anije
m t madhe, dhe ti punsoni disa njerz pr t punuar pr ju! ai tha.
Dhe cili do t jet shprblimi pr mua?
Turisti filloi t nevrikoset. A nuk kuptoni ju? Ju mund t bni nj flot me anije
peshkimi, t lundroni prreth bots, dhe mund ti lini puntort tuaj t peshkojn pr ju!
Edhe nj her peshkatari pyeti. Dhe cili do t jet shprblimi pr mua?
Turisti ishte skuqur dhe i brtist peshkatarit. A nuk kuptoni ju se mund t bheni i aq i
pasur sa nuk do t keni nevoj pr t punuar m pr jetesn tuaj! Ju mund ti kaloni ditt
e mbetura duke u ulur, duke e shikuar perndimin e diellit. Ju nuk do tu mbetet merak n
kt bot!
Peshkatari, ende duke buzqeshur, e shikoi dhe i tha, Dhe ka mendon ti se po bj n
kt moment?
Konventat e ratifikuara nga shtetet jan marrdhnie n mes tyre. Tashm efektiviteti i
instrumenteve ndrkombtare varet nga gatishmria e shteteve q ti fuqizoj ato
nprmjet ligjeve nacionale pajtuar me hulumtimet e autoriteteve t monitorimit. Jan
vetm disa mundsi kufizimi t saknksioneve kundr shtetit n rast prishjeje t
obligimeve t tij. Shpesh hyrja n fuqi varet nga mobilizimi i turpit. N ekonomin e
gobalizmit mekanizmat e dobta t fuqizimit kan nxitur thirrjet t cilat i lidhin t drejtat
e njeriut e n veanti t drejtat e puntorve me tregtin. Kjo mund ta hap mundsin
386
pr skanksione tregtare kundrejt shteteve q shkelin standardet ndrkombtare. Para s

gjithash, shtja sht shum kontraverse. Skanksionet tregtare mund ti shtyjn shtetet t
marrin masa, si ndalimi i puns s fmijve, por me rregulla, problemet krkojn zgjidhje
m komplekse.
Pr fuqizimin e standardeve ndrkombtare t ONP dhe KB caktohen procedura t
ndryshme t mbikqyrje dhe ankesave.
Shtetet pal t konventave t ONP duhet ti dorzojn raportet periodike q jan t
analizuara dhe t komentuara nga ekspertt e komunitetit mbi aplikimin e konventave dhe
rekomandimeve. Raportet nga ky komitet, si pasoj, dorzohen n konferencn vjetore t
ONP. Edhe pse kjo procedur mund t shihet si nj mjet i paaft pr zbatim, q nga viti
1967 n 130 shtete jan shnuar rreth 2000 ndryshime n legjislacionin nacional dhe
social t puns!
Prve ktij mekanizmi mbikqyrs, ONP ofron procedurat e ankess pr zbatimin e
standardeve t puns. E para, i lejon puntort apo organizatat punuese t padisin shtetin
antar. S dyti, lejon q shteti antar t bj ankes kundr shtetit antar. Pas ksaj, mund
t formohet komisoni i ankesave. Hulumtimet e ktyre komisoneve pranohen rregullisht
nga shtetet e interesuara.
sht me rmdsi t prmendet se krahas ksaj ekziston edhe Komisoni mbi Lirin e
Shoqrimit pr shqyrtimin e akuzave pr shkeljen e t drejtave t sindikats. Ankesat
mund t bhen nga do shtet, pa marr parasysh a e ka ratifikuar konventen relevante apo
jo. Zanafilla e komisionit e vitit 1950 ka pasur sukses q nga amandamentet e ligjeve,
rikthimi i puntorve t prjashtuar n pozitn e mparshme e deri te lirimi i
sindikalistve nga burgu.
Trupi i caktuar i KB i cili monitoron zbatimin e mirfillt t KNDESK sht Komisioni
mbi t Drejtn Ekonomike, Sociale dhe Kulturore. Ndryshe nga institucionet e tjera t t
drejtave t njeriutm, ai nuk ishte themeluar nga instrumentet e ndrlidhura, por ishte
387
autorizuar nga Kshilli Eknonomik dhe Social n vitin 1985 pr monitorimin e

Konvents dhe prbhet nga 18 ekspert t pavarur.
Palt shtetrore t Konvents duhet t dorzojn raportet do 5 vite, duke skicuar
politikat juridike dhe masat e tjera q jan ndrmarr pr garantimin e t drejtave
eknonomike, sociale dhe kulturore. Pas analizimit t raporteve nprmjet Komisionit dhe
dikutimeve t delegatve t shteteve prkatse, Komisoni lshon komunikatat e tij n
vrojtimin prfundimtar. N shum raste, Komisioni ka identifikuar shkeljen e
konvents dhe m pas ka nxitur shtetet q t pushojn shkeljen e mtutjeshme t ktyre t
drejtave.
Ende nuk sht br e mundur, megjithat, pr individt apo pr grupet, q t dorzojn
ankesa zyrtare mbi shkeljet e drejtave t tyre te Komisioni.
E DOBISHME T DIHET
1. PRAKTIKA T MIRA
Programi Ndrkombtar pr Eliminimin e Puns s Fmijs (PNEP)
ONP ka zhvilluar Programin Ndrkombtar pr Eliminimin e Puns s Fmijs (PNEP).
Duke punuar s bashku me qeverit nacionale, si dhe me OJQ-t, ai zhvillon programe
speciale duke marr parasysh kompleksitetin e shtjes dhe nevojn e metodave t
kujdesshme dhe t pajtueshme t rikujtimit t problemit. Do t duhet t gjej alternativa
pr punn e fmijve, pr shembull lansimi i programeve pr ti hequr fmijt nga puna
dhe tu ofroj atyre alternativa t arsimit, si dhe familjeve t tyre siguri dhe nj burim
tjetr t t hyrave. Gjat dhjet vjetsh t ekzistencs, PNEP ka mundur ti zgjeroj
veprimet operuese nga 6 shtete n 82 shtete.
Mesatarja e fmijve aktiv n ekonomi n botrore nga mosha 5 deri 17 vjee n
vitin 2000
Grupmosha
Proporcioni i numrit t punsuar me gjithsej popullatn (%)
5-9
12,2
10-14
23,0
388
Gjithsej (5-14)
17,6
15-17
42,4
Gjithsej (5- 17)
23,0
BURIMI: ONP
N partnetitet me Federatn Afrikan t Futbollit dhe organizatort e Kups s Popujve t
Afriks (COCAN), PNEP bri nj fushat t madhe pr t ngritur vetdijn pr shtjet e
fmijs n pun me rastin e kampionatit t Malit. Me nj mesazh t drejtprdrejt:
Karton i kuq pr fuqin puntore t fmijve, t kuptueshm pr dok q sht i njohu
me sportin e futbollit, fushata prdori laramanin e mediave t ndryshme si video,
muzikn e popullarizuar dhe shtypin, dy aviokompani ndrkombtare dhe ndeshjet e
futbollit pr ti arritur miliona njerz n Afrik dhe prtej saj. Aktivitetet ishin marr
prsipr nga 21 popujt Afrikan dhe mediat nacionale n shum vende e publikuan
gjersisht kt fushat. sht vlersuar se 12 milion njerz e kan marr porosin n
Keni dhe 5 milion n Zambi. N disa vende afrikane, si Egjipti dhe Gana, entuziazmi
pr kt kampanj ishte aq i madh sa vazhdoi t jet n agjend n ndeshjet nacionale apo
lokale t futbollit dhe n ngjarjet e tjera publike.
A E DINI SE....
.... rreth 250 milion fmij ndrmjet t moshs 5 dhe 14 vjeare punojn me orar t plot
apo prgjysmuar. Kjo do t thot se n do 100 fmij t bots, 16 punojnpr t
mbijetuar.
.... afrsisht gjysma e tyre, rreth 120 milion, punojn me orar t plot, do dit, gjat
gjith vitit.
... 70% e tyre punojn n agronomi
... 70% e tyre punojn n nj ambient t rrezikshm.
... nga 250 milion fmij q kan lidhje me kto gjra, 50 deri 60 milion jan nga 5
deri 11 vje dhe punojn n kushte t rrezikshme, duke marr parasysh moshn dhe
njomsin.
389
... fuqia puntore e fmijve sht po ashtu e zakonshme edhe n shtetet e zhvilluara.
Pr shembull n Shtetet e Bashkuara, m shum se 230 000 fmij punojn n agronomi
dhe 13 000 n dyqane ndrresash.
BURIMI:
KOMBET E BASHKUARA
Kodet e veprimeve t korporatave ndrlidhur me punn dhe t drejtat e njeriut
Kompanit multinacionale nuk mund ti shmangen m prgjegjsis pr aktivitetet e tyre.
Konsumatort dhe OJQ ushtrojn presion t konsiderueshm mbi to q ti prmirsojn
kushtet e puns n kompanit e tyre. Gjithnj e m shum ky presion po rezulton me
miratimin e kodeve t sjelljeve t korporatave, duke prfshir ktu t drejtat e njeriut,
standardet e puns si dhe shtjet e ambientit. Pr m shum shembuj ju lutemi vizitoni
http://www.umn.edu/humanarts/links/sice.html
Shembulli m i mir sht Levi Strauss & Co. Termet e Biznesit pr Angazhim dhe
Direktiva pr Zgjedhje n Vend, t cilat u drejtohen kontraktorve dhe furnizuesve t
kompanis. Ata mbulojn ndr t tjera, sigurin profesionale dhe shndetin, lirin e
shoqrimit, pagat dhe shtesat (benefitet), kohn e puns, punn e fmijve, punn e
detyruar dhe praktikat jodiskriminuese t pranimit
Kto shtje, n t vrtet, kan nj efekt pozitiv mbi kushtet sociale, por shpesh nuk
kan pr qllim nj nivel t lart t standardeve, pr shembull ato t parashtruara nga
instrumentet ndrkombtare t t drejtave t njeriut, por preferojn m shum standarded
nacionale. Pr m shum, atyre u mungon nj sistem i efektshm monitorimi. Mund t
debatohet, si pasoj, se shum shpesh nuk japin m shum sesa premtimet boshe pr ti
jetsuar standarded. Megjithat, ato jan nj hap n drejtimin e duhur, pr ta rritur
prgjegjshmrin.
Shenjat (etiketa) e prodhimeve
390
Shenja (etiketa) e prodhimeve t prodhuara n prputhje me praktikat e mira sociale sht

nxitur vazhdimisht si nj kontribut pr veprime m t mira sociale dhe mbrojtje t t
drejtave t njeriut. Ajo i lejon konsumatorve q ti influencojn praktikat e prodhimit
duke prdorur fuqin e tyre blerse n mbshtetje t veprimeve t mira. Sot ekzistojn
praktika t emrtimit n 17 vende, shumica n Evrop dhe SHBA, dhe gama e
produkteve tash prfshin kafen, okollatn e lngshme, okollatat, lngun e portokallit,
ajin, mjaltin, sheqerin dhe bananet.
Rugmark, pr shembull sht nj OJQ e cila punon pr ta zhdukur punn e fmijve.
Ofron shanse pr arsimim pr fmijt n Indi, Nepal dhe Pakistan. Shenja (etiketa) e
RUGMARK-ut siguron se asnj fmijsh nuk sht punsuar n fabrik t qilimave apo
tepihve.
Fairtrade Fondacioni Fairtrade ekziston q t siguroj marrveshje m t mir tregtare
pr prodhuesit e vendeve t treta. Ky fondacion dhuron etiketn e konsumatorit, liencn
FAIRTRADE, pr produktet t cilat i arrijn standarded e njohura ndrkombtare t
tregtis. Etiketa gjendet n shitjen e shum rrjeteve evropiane t supermarketeve.
Marrveshja Globale
>>Na lejoni t zgjedhim t bashkojm fuqit e tregjeve tona me autoritetin e parimeve
universale<<
KOFI ANNAN, SEKRETARI I PRGJITHSHM I KB
Marrveshja Globale (MG) sht bazuar nga ideja e lansuar nga sekretari i
prgjithshm i KB Kofi Annan, duke iu adresuar Forumit Ekonomik Botror m 31 janar
1999, duke thirrur komunitetet e biznesit q t pajtohen me vlerat e prkrahura dhe
nnshkruara universalisht. Prirjes s shfaqur pr prgjegjsin e korporatave i mungonte
nj kornize ndrkombtare q ti ndihmoj kompanit pr zhvillimin e tyre dhe
promovimin e menaxhimit t bazuar n vlera. MG e plotsoi zbraztsirn dhe u pranua
me t madhe nga komuniteti i biznesit.
391
Ajo i shtron 9 vlera, prfshir ktu shtje t t drejtave t njeriut, puns dhe ambientit.
Sa i prket puns ajo prfshin zotimet n pajtim me shumicn e standardeve themelore t
puns t ONP.
Liria e shoqrimit dhe njohjen efektive t s drejts pr mbledhje
kolektive;
Eliminimin e t gjitha formave e puns s detyruar apo shtrnguar;
Ndalimin e efektshm t puns s fmijve;
Eliminimin e diskriminimit n baz t punsimit dhe profesionit.
ONP ndihmon pr formulimin e masave konkrete q ti promovoj kto standarde me
efiktivitet.
Faqja e internetit http://www.unglobalcompact.org ofron qasje t leht n informatat
mbi parimet e ksaj iniciative, duke prfshir ktu edhe listn e kompanive pjesmarrse.
Q nga lansimi, me qindra kompani dhe organizata jan lidhur me Marrveshjen Globale.
Marrveshja Globale sht n rregullim vullnetar i parimeve. Meqense sht njohur
gjersisht si nj hap pozitiv pr ti inkurajuar korporatat q t veprojn me prgjegjsi,
disa pyesin se a mos vall zbatimi i saj mund t jet efektiv. Kritikt debatojn se sfidat
pr efektivitetin e iniciativs jan mungesa e hyrjes n fuqi t standardeve, monitorimit t
pavarur dhe mekanizmit t fuqizimit, dhe qartsis pr vet prmbajtjen e standardeve.
2. TRENDET
Zonat e Procesit t Eksportit (ZPE)
Pr ti trhequr investitort e huaj shum vende kan themeluar t ashtuquajturat zona t

lira tregtare, t cilat ofrojn prjashtueshmri jo vetm pr lirimet fiskale por po ashtu pr
obligimet pr prputhje me ligjet t cilat i mbrojn t drejtat e puntorve. Kompanit
multinacionale prfitojn nga kostoja e lir e fuqis puntore, por gjithashtu edhe
puntort t cilt ikin n zonat, sepse rrogat prapseprap jan m t mdha n krahasim
me punt jasht zonave. Nga ana tjetr, kushtet tjera t puns mund t jen m t ulta, si
pr shembull, siguria dhe shtjet shndetsore. Pakujdesia pr rregullat e parandalimit t
zjarrit, dshtimi i instalimit t mjeteve t ndihms s par dhe makineria e pasigurt jan
disa probleme q mund t ndodhin n ZPE. Kushtet jan prmirsuar dukshm me rritjen
392
e publicitetit, por problemi mbetet, ZPE mund t gjendet n se paku 70 shtete. 845 ZPE e
bot punsojn 27 000 milion puntor.
BURIMI: UNDPE 2000.
Dobsimi i sindikatave
N disa vende t zhvilluar, antarsimi n sindikata sht shum i ult. Pr shembull n

SHBA vetm 15 % e puntorve jan antar t sindikatave. Fuqia e sindikatave sht
shum m e dobt se n t kaluarn. N shum shtet n zhvillim, liria e shoqrimit pr
sindikatat mezi ekziston; pengesat e llojeve t ndryshme jan vendosur n rrug t
puntorve t organizuar, n disa vende, dhuna, tortura, vrasjet arbitrare dhe arrestimet
arbitrare jan prdorur rregullisht pr ti parandaluar puntort pr tu bashkuar dhe ti
rivendosin t drejtat e tyre
Rritja e mobilitetit ndrkombtar: migrimi i puntorve
Varfria dhe dhuna jan sot arsye tragjike q shtyjn miliona njerz q ti ln vendet e
tyre pr t krkuar nj t ardhme m t mir. Kjo dukuri sht duke u rritur fal
pabarazis n zhvillimin ekonomik. Shum shpesh puntort q migrojn jan subjekt i t
gjitha llojeve t diskriminimit dhe shfrytzimit.
Gjithsej jan 150 milion migrant, t cilt prbjn 2% e popullats botrore. 50 milion
jetojn vetm n Afrik. Sipas ONP m shum se 100 milion prej migrantve jan
puntor, duke prfshir ktu nj pjes t madhe nga t cilt jan femra (47,5%). Prve
ksaj llogarie sht edhe numri n rritje i migrimeve klandestine, pa dokumentacion (30
milion njerz). Kta numra leht mund t rriten prve nse pabarazit n botn ton t
globalizuar do t ndrpriten n mnyrn e duhur.
Konventat e tashme t ONP mbi Migrimin e Puntorve (Konventat 97 dhe 143) jan
ratifikuar vetm nga disa shtete, pr arsye se shtetet kishin frik nga nj kushtzim i
mtutjeshm i politikave t imigrimit. Nj zhvillim pozitiv po hyn n fuqi Konventa e
KB mbi Mbrojtjen e t Drejtave t Puntorve Migrant dhe Antarve t Familjeve t
Tyre
dhjetor t vitit 2002, (fal ratifikimit t Timorit Lindor pragu kritik i 20
393
nnshkrimeve ishte kaluar), duke hapur perspektiva m t mira pr migrantt n t gjith

botn.
>> Rinia prbn m shum se 40% t papunsis botrore. Sot llogaritet q n bot t
ket diku rreth 66 milion t rinj t papun nj rritje e s paku 10 milionve q nga viti
1965. Puna e prkohshme sht po ashtu nj problem n rritj. Shumica e punve t reja
jan t paguara ult dhe t pasigurta. Gjithnj e m shum, t rinjt po drejtohen n
sektorin jozyrtar pr mjete jetese, me pak apo fare pa mbrojtje pune, beneficione, apo
prespektiv pr ardhmri.<<
KOFI ANNAN, SEKRETAR I PRGJITHSHM I KB, 2001.
Papunsia e t rinjve
Njri nga problemet m tmerruese me t cilin prballen njlloj vendet e zhvilluara dhe ato
n zhvillim sht numri n rritje i papunsis s t rinjve.
Rajonet m t prekura jan Evropa Jugore (Greqia, Spanja dhe Italia), Evropa Lindore
(Bulgaria n veanti, Ish-republika Jugosllave e Maqedonis,dhe Polonia) dhe Karaibet
(prfshir Xhamajkn, Trinidadin dhe Tobagon). Megjithat papunsia te t rinjt nuk
sht e lart n t gjitha vendet. N Austri, Japoni, Meksiko, Singapor, Kore Jugore,
Republikn e Bashkuar e Tanzanis, m pak s nj n 12 puntor sht i papunsuar dhe
dallimi n mes t norms t t rinjve dhe t rriturve sht shum i ult. (T dhnat e
vendeve t vitit 1997 ose m hert, ONP).
...Sot n bot jetojn m shum se 510 milion t reja dhe m shum se 540 t rinj, sipas
llogaritjeve t Kombeve t Bashkuara.
... kjo do t thot se nj person n mesin e pesve sht n mes t moshs 15 dhe 24
vjee, apo rinia prbn 18 pr qind t popullats botrore.
... n mesatare, dhe gati gjithkund, pr do t papun t rritur, dy t rinj e gjejn
vetveten t papun.
... rreth 70 milion t rinj jan t papun n t gjith botn, sipas llogaritjeve t ONP.
394
... n vendet e ndryshme si Kolumbia, Egjipit, Ialia dhe Xhamajka, m shum se nj e

treta e t rinjve jan t renditur si t papun duke e deklaruar vetveten t
papun, duke krkuar pun dhe/ose duke qen t gatshm pr pun.
do gj e ngjashme me papunsin afatgjat shkakton shqetsim social dhe pasojat e t
qenit i papun n rini mund t jen shum serioze. Papunsia n rini shum her mund t
shoqrohet me probleme t rnda sociale si dhuna, krimi, vetvrasja dhe prdorimi i
narkotikve dhe alkoolit, duke prjetuar kshtu nj rreth t mbrapsht. Politikat efektive
t rinis dhe programet duhet q t shqyrtohen hollsisht, pr t marr parasysh aftsit
tona specifike, nevojat dhe dallimet.
VEPRIMTARIA I: FEMRA- FMIJT-PUNA
PJESA I: HYRJA
Ky aktivitet prfshin aktin dramatik pr shtjet e t drejtave t femrs pr lindje dhe pr
vendin e puns. E drejta e lindjes prfshin t drejtn e zgjedhjes, pr t pasur apo pr t
mos pasur fmij.
Lloji i aktiviteti: pjes teatrore / aktrim
PJESA II: PRSHKRIM I PRGJITHSHM PR PJESN TEATRORE
Qllimet dhe synimet
Ky rol dramatik ka pr qllim zhvillimin e dijes pr t drejtn e femrs pr lindje, dhe
provon tua krijoj pjesmarrsve nj ndjenj se si sht t jesh i diskriminuar dhe q n
ann tjetr t promovosh barazi, drejtsi dhe prgjegjsi.
Madhsia e grupimit / organizimi shoqror: 15 - 20
Koha: rreth 1 or
Aftsit e prfshira: mendimi kritik, ndrtimi i opinionit, shkathtsit gjuhsore dhe
ndieshmris.
395
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE PR PJESN TEATRORE

Hyrje n tem:
Lexo historikun e skenarit pr shfaqjen teatrore
Maria ishte e papun pr afrsisht nj vit dhe ajo po prpiqet pr nj pun t re. Dhjet
dit m par ajo kishte nj intervist pr punn e ndrrave t saj. do gj shkoi si duhet
dhe asaj ju ofrua pozita. Kompania i krkoi asaj t takohet me z. W., zyrtarin e personelit,
pr ta nnshkruar kontratn. Ajo i kishte diskutuar detyrat e saj dhe shtjet e tjera t
ndrlidhura me pun n intervistn e saj, por sapo Maria deshi ta nnshkruaj kontratn,
z. W. iu drejtua se nj kusht i puns isht q ajo ta nnshkruaj nj deklarat q nuk do t
ket fmij pr s paku dy vjet.
Shfaqja e pjess teatrore:
Ndajini grupet n grupe m t vogla ( 4-6 persona )
Lexojeni skenarin dhe lejojeni donjrin nga grupet e vogla q pr njzet minuta
t nxjerrin prfundimin pr tregimin dhe t zhvillojn nj pjes teatrore. Pjesa
teatrore duhet t filloj me takimin e Marias me Z.W. dhe nuk duhet t zgjas m
shum se pes minuta.
Ftoje secilin grup t vogl q t prezantojn pjesn teatrore ju mund ti prdorni

edhe metodat n vazhdim
o Ndrrimi i roleve: pa paralajmrim, ndale shfaqjen, krkoj nga aktort q
ti kmbejn rolet dhe t vazhdojn formn e veprimit nga ajo pik. Pyeti
thellsisht.
o Prsrit: pas shfaqjes teatrore, ndrro situatn (p.sh. sht e pamundshme
t mbeteni shtatzn, ju tashm jeni shtatzn...) dhe krko nga aktort ta
prsrisin skenn e njjt pa ndryshime.
o Bj komentet pr pyetjet e thella.
Vlersim:
396
Fillo vlersimin nga do grup i vogl (si e kan zhvilluar pjesn teatrore; a ka qen
vshtir?), pastaj bisedo pr ndrlikimet dhe ka duhet t bhet n rastet e
diskriminimeve t ktij lloji.
o A ishte ndokush i befasuar nga situata?
o Prqfar prfundimi kishin vendosur grupet (prfundime realiste? Pika t
forta pika t dobta? A sht m mir t jesh kategorik, agresiv apo i
nnshtruar?)
o far t drejtash kan femrat n vendin tuaj (n veanti kur jan
shtatzna?)
o Pse kompania kishte reaguar ashtu ishte e drejt?
o A ishte shkelur ndonj e drejt e njeriut? Nse po, cilat?
o Nse Maria do t ishte mashkull, a do ti ndodhte e njjta gj?
o N far mnyrash e shohin meshkujt e kt shtje; ndryshe nga femrat?
o ka mund t bhet q t promovojm dhe t mbrojm t drejtat e femrs
pr lindje?
Shpjego pr grupin se ka jan t drejtat pr lindje.
Mund t provoni t formoni grupe me gjini t njjt pr arsye q kjo mund t oj n

prfundime m provokative.
Ngulitini n mendje se diskutimi pr abortin mund t ngritet dhe krkon nga

pjesmarrsit q t lihen anash opinionet stereotipe dhe t paramenudara.
Fillo me dy vullnetar q t luani shfaqjen teatrore, me pjesn tjetr t grupit si

shikues.
o Ndale shfaqjen koh pas kohe dhe krko komente
o Leji shikuesit q ti ndrrojn rolet me aktort
o Futni karaktere t tjera n situat ( burrin, prfaqsuesin e sindikatave).
397
Lejo grupin q t bj pak hulumtim pr t drejtn e lindjes n vendin tuaj

(intervista, pjesmarrje n shfaqje pr t drejtat e njeriut n vende publike ftojini
shikuesit q marrin pjes).
PJESA IV: VAZHDIMI

T drejtat e ndrlidhura / fusha t tjera t hulumtimit: t drejtat sociale, barazia
gjinore, diskriminimi, ksenofobia
Burimi: Adaptuar nga: Shtrirja: Doracaku pr t Drejtn e Arsimimit pr Njerzit e Rinj.
Viti 2002. Cedex Strasburg: Publikim i Kshillit t Evrops.
AKTIVITETI II:
DREJTSIA/PAANSIA EKONOMIKE
PJESA I: HYRJE
Shprndarja e pasuris dhe fuqia brenda shoqris shpesh i dmton gjast e njerzve pr
ti arritur t drejtat e plota njerzore dhe t jetuarit me dinjitet. N kt studim rasti
pjesmarrsit do ta shqyrtojn konceptin e drejtsis/paansis dhe pasqyrimin e tyre
n situata. Ata vn lidhje n mes t rrobave t tyre dhe njerzve q i bjn ato.
Lloji i aktivitetit: rasti pr studim
PJESA II: PRSHKRIM I PRGJITHSHM MBI RASTIN PR STUDIM
Qllimet dhe synimet
Ky lloj aktiviteti u ndihmon pjesmarrsve q t vn lidhje ndrmjet rrobave t tyre dhe
njerzve q i bjn ato. N parim ata parashtojn pyetje pr prgjegjsit tona.
Madhsia e Grupimit / organizimi shoqror: rreth 25
Koha: rreth 1 ore
Materiali: hamer apo tabel e zez, marker apo shkums; pyetjet pr diskutim
Shprndaj: trikot (fanela)
398
Aftsit e prfshira: analizimi, reflektimi, shkathtsit gjuhsore dhe kritike; aftsia pr

t shkruajtur.
Hyrje n rast:
Triko (fanela) (shprndahet):
Nj triko q shitet 20$ ne Shtetet e Bashkuara sht prodhuar nga nj korporat
ndrkombtare n njrn nga fabrikat e saj n El Salvador. Fabrika sht nj shembull
tipik i nj fabrike t rrobaqepsit t huaj q mbledh t mirat pr eksport. Puntort
salvadorian q prodhojn trikon paguhen 0.56 $ n or. Si mesatare, nj puntor mund t
qep 4.7 triko pr or.
Duke prdorur informatat e poshtshnuara, llogaritni me sa vijon:
Sa t holla i merr puntori pr nj triko?
N vitin 1994, qeveria salvadoriane llogariti se pr t mbajtur familjen n shkall t

ekzistencs, do t duheshin katr her m shum sesa pagat e dhna pr puntort e
rrobaqepsis.
Nse rroga e puntorit sht e ndar n katr, sa do t duhej t merrnin pr or?
Sa do t fitonin pr nj triko?
Nse kompania e aprovon kt, sa do t rriten kostot e konsumatorit dhe

rrjedhimisht, sa do t kushtonte nj triko?
Tash imagjinoni se rroga e puntorit sht rritur pr dhjet her?
Sa do t ishte norma e ors?
Sa do t fitonin pr nj triko?
Nse kompania e aprovon kt, sa do t rriten kostot e konsumatorit, dhe

rrjedhimisht sa do t kushtonte nj triko?
Instruksionet pr studimin e rastit:

Ngrohja:
399
Krko nga t gjith antart e grupit q t shikojn etiketat t cilat mund ti gjejn n
rrobat e tyre. Pastaj bni nj list (n hamer apo n tabel t zez) dhe shno t gjitha
informatat pr etiketat dhe vendet se ku jan prodhuar. Pasi t prfundoj kjo list, krko
nga pjesmarrsit q ti analizojn rezultatet. N gati do rast do t rezultojn se shumica
e veshjeve jan punuar n vendet e varfra. Diskuto me t gjith grupin pyetjet n vijim:
KUSH
mendoni ju se i ka br rrobet tuaja, syzet e diellit, kpuct, pullat, zinxhirin,

dekorimet e tjera...?
do t ishte punuesi - mashkull, femr, fmij???
ME FAR
imagjinoni se paguhen kta puntor?
far kushte t puns ata prballen?
Radhitni rezultatet n hamer/tabel t zez.

Evaluimi i rastit
Shpjegojani grupit se ky rast duhet t evaluoj bazueshmrin e pretendimit t

br shpesh nga tregtuesit e rrobave kur u drejtohesh pr krkesn e rrogave m t
mira pr puntort t cilt i bjn rrobat tona. Ata shpesh pohojn se rrogat duhet
t mbahen t ulta, pr arsye se konsumatort duhet t ken produkte t lira
Dorzoja rastin donjrit - antart e grupit duhet tu prgjigjen pyetjeve n ifte.
Dorzojani grupit pyetjet e mposhtme

o A do t ishit n gjendje t paguanit m shum pr triko? Nse po ather
sa?
o A sht shkeluar ndonj e drejt e njeriut nga Deklarata Universale e t
Drejtave t Njeriut? Cito nenet specifike.
o Pse prodhuesit i shesin prodhimet n botn perndimore, ndrsa i
prodhojn n El Salvador?
o Kush do t duhej t ishte prgjegjs pr ti br rrogat e puntorve t El
Salavadorit t mjaftueshme pr mbshtetje t tyre dhe t familjeve?
400
o Diskutoji kto pyetje n grup.

Vlersim
Parashtro nj pyetje prmbledhse

o far vrejtjesh keni dgjuar ktu sot e q do ta kujtosh si t arsyeshme
o Provoni t mendoni nj fjal apo fraz e cila i prmbledh ndjenjat tuaja?
Krko nga pjesmarrsit q t pyesin me radh
Rastet e studimit shpesh jan t disenjuara pr t pasur debate efektive. Me kt rast sht
e nevojshme t krijohet nj ambient i besimit dhe respektit, ku pjesmarrsit do t
merrnin pjes n diskutim. Prandaj, i gjith grupi duhet t mendoj pr disa parime t
diskutimit, t cilat ata mendojn se donjri do ti ndjek. Shkruaji t gjitha kto
sygjerime dhe vendosi n nj vend, ku mund ti shoh dokush.
Le t bj i gjith grupi nj ushtrim. Dorzoji shenjat (etiketat) dhe prmend gjinin,
moshn dhe sa paguhet ky person pr punn e tij (p.sh. 10 triko pr 5 minuta pun; 2
triko pr 10 minuta...). Kur t kryhet detyra, paguaj do person sipas moshs dhe gjinis,
duke u bazuar n etiketat e tyre. Numroji t hollat (trikot) dhe nxirri jasht, n mnyr
q donjri t jet i vetdijshm se sa paguhet ai tjetri pr punn e njjt t br. Bisedo
pr ndjenjat e tyre. Dorzoni trikot.
PJESA IV: VAZHDIMI
T drejtat e ndrlidhuar/fushata e mtejme hulumtimit
T drejtat sociale, politike dhe ekonomike.
BURIMI:
E ADAPTUAR NGA : DAVID A. SHIMAN. 1999, DREJTSIA EKONOMIKE DHE
SOCIALE. PRESPEKTIVA E T DREJTAVE T NJERIUT. MINESOTA: QENDRA
401
E RESURESEVE T T DREJTAVE T NJERIUT E UNIVERSITETIT T

MINESOTS.
BIBLIOGRAFIA
Antiskllavria dhe ICFTU. 2001. Puna e detyruar n shekullin 21. Londr: Anti
Slavery International.
Anti-Slavery International: http://www.antislavery.org
Deutsche Gesellschaft fur die Vereinten Nationen. 2001. Menchrechte und
menschliche Entwicklung. Anregungen zur Arbeit mit dem UNDP _ Bericht uber die
menschlichte Entwicklung 2000 in Schulen. Bonn: DGVN.
Krzystof Drzewicki. 2001. E drejta pr pun dhe t drejtat n pun. Edituar nga Ajsborn
Eide, Catarina Krause dhe Allan Zrosas. T drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore.
Tekst shkollor. Dordrecht: Botuesit Martinus Nijhoff.
Berna Klein Goldewijk, Adaid Contreras Baspineiro and Paulo Cesar Carbonari.
2002. Dinjiteti dhe t drejtat e njeriut, Zbatimi i t drejtave ekonomike, sociale dhe
kulturore. Antwerp: Intersentia.
Qendra Burimore e t Drejtave t Njeriut. Rrethi i t drejtave. Aktivizmi i t drejtave
eknonomike,
kulturore,
dhe
sociale:
Burimi
trajnimeve.
gatshm
n:
http://www.hrusa.org/hrmaterials/IHRIP/circle/toc.htm
Zyra Ndrkombtare e Puns. 1999. Puna e prshtatshme. Konferenca Ndrkombtare
e Puns, sesioni i 87-t 1999. Gjenev: Publikime t ONP.
402
Zyra Ndrkombtare e Puns. 2000. Zri juaj n pun. Raporti global deri n
vazhdimin e Deklaratn e ONP t Parimeve Themelore dhe t Drejtat n Pun. Gjenev:
Publikime t ONP.
Zyra Ndrkombtare e Puns. 2001. Ndalimi i puns s detyruar, Raporti Global deri
n vazhdimin e Deklaratn e ONP t Parimeve Themelore dhe t Drejtat n Pun.
Gjenv: Publikime t ONP.
Virgina A. Leary. 1995. Qasje e shkeljeve t t drejtave n pun (t drejtat e
puntorve). Edituar nga Theo Van Boven, Cees Flinterman dhe Ingrid Westendorp.
Udhzuesi i Mastrihtit mbi shkeljet e t drejtave eknonomike, sociale dhe kulturore. SIM
Special nr. 20, Urtecht: Instituti Holandez pr t Drejtat e Njeriut.
Virgina A. Leary.1998. Globalizmi dhe t Drejtat e Njeriut. Edituar nga Januzs
Symonides. T drejtat e njeriut: Dimensione dhe sifida t reja. Aldershot: Dartmouth
Publishing Company Limited.
Leah Levin. [1981] 1996. T drejtat e njeriut. Pyetje dhe prgjigje. Paris: Botime t
UNESCO.
Allan McChesney. 2000. T drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore. New York:
Shoqata Amerikane pr Prparimin e Shkencs.
David A, Shiman. 1999. Drejtsia ekonomike dhe sociale. Prespektiv e t drejtave t
njeriut. Minneapolis: Qendra Burimore e t Drejtave t Njeriut.
Programi i Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim. 2000. Raporti i zhvillimit njerzor.
T drejtat e njeriut dhe zhvillimi i njeriut. New York: Shtypi i Universitetit t Oksfordit.
Kombet e Bashkuara. 1996. Komisoni mbi t drejtat eknomike, sociale dhe kulturore,
Gazeta e faketeve nr. 16. Gjenev: Kombet e Bashkuara.
403
Kombet e Bashkuara. 1998. Kombet e Bashkuara n prditshmrin ton, nj prshkrim

i shkurtr i KB dhe agjencive t tij speciale. Gjenev: Kombet e Bashkuara.
Kombet e Bashkuara. 1996. Ne njerzit: roli i Kombeve t Bashkuara n shekullin 21,
Artikuj t shkurtr pr student. New York: Publikme t KB.
ONP. ka jan standardet ndrkombtare t puns? N dispozicion n:
http://www.ilo.org/public/english/standards/norm/whatare/index.htm
INOFRMATA PLOTSUESE
Anti Slavery International:
http://www.antislavery.org
Bread and Roses:
http://www.bread-and-roses.com/
Buletini Kinez i Puns
http://www.china-labour.org.hk
Puntort Fmij n Azi
http://www.cwa.tnet.co.th/
Marshi Global Kundr Puns s Fmijve:
http://www.globalmarch.org/
Konfederata Ndrkombtare e Sindikatave:
http://www.icftu.org
Organizata Ndrkombtare e Puns.
http://www.ilo.org
404
Organizata Ndrkombtare pr Migrim

http://www.iom.org
Hyrja antiskllavri:
http://www.iabolish.com
T Brengosurit pr Fmijt q Punojn (BFP):
http://www.workingchild.org/htm/cwc.htm
Fondacioni pr tregti t drejt:
http://www.fairtrade.org.uk/
Qendra Adresuese mbi Prgjegjsin e Shoqerore t Korporatave:
http://www.csreurope.org/home/default.asp
UNICEF:
http://www.unicef.org/crc/
LIRIA E T SHPREHURIT DHE LIRIA E

MEDIAVE
>> Gjithkush ka t drejtn e liris s mendimit dhe t shprehjes; kjo e drejt prfshin
lirin e mbajtjes s mendimit pa ndrhyrje, si dhe lirin e krkimit, marrjes dhe njoftimit
t informacionit dhe ideve prmes fardo mediumi, pa marr parasysh kufijt. <<
NENI 19, DEKLARATA UNIVERSALE E T DREJTAVE T NJERIUT
TREGIM ILUSTRUES
405
Ne kemi t drejt natyrore q ti prdorim pendat tona si dhe gjuht tona, n rrezikun dhe
skarificn ton.
LIRIA E SHTYPIT N FJALORIN FILOZOFIK (1764)
Si prgjigje e ngjarjeve tragjike n Teatrin e Mosks n tetor t vitit 2002, parlamenti rus
shpejt miratoi me krkes t presidentit rus- nj ligj t ri, i disenjuar q ta lejoj
qeverin ruse ta kufuzoj raportimin e mediave mbi aktet terrorist n Rusi....
Dr. Manorani Saravanamuttu sht nna e Riard de Zoysa, nj gazetar i rrmbyer dhe i
vrar n Sri Lank n Shkurt t vitit 1990. Dr. Saravanamuttu ka br fushat q t
zbardhet e vrteta pr vrasjen e djalit t saj. Ajo i ofroi autoriteteve informata q t
ndrmarrin nj hetim pr vrasjen, por e vetmja gj q ajo mori ndonjher isht nj letr
q shkruante: Mbaj zi pr vdekjen e djalit. Si nn ju duhet t bni kshtu. do hap
tjetr do t rezultoj me vdekjen tuaj n kohn m t papritur.... Vetm heshtja do t t
mbroj ty. (Jan Bauer, Vetm vdekja do t t mbroj ty ,Grua, Liria e t shprehurit dhe
gjuha e t drejtave t njeriut, Qendra Ndrkombtare e t Drejtave t Njeriut dhe
Zhvillimeve Demokratike, 1996.)
N nntor t vitit 2002 Qendra e te Drejts Humanitare n Beograd informoi publikun se
kryebashkiaku i ktij qyteti serb u krcnua hapur pr vrasje dhe shkatrrim kundrejt
nj gazetari dhe familjes s tij pr shkak t raportimi pr przierjen e tij n marrveshje
t zeza biznesi. Kur artikulli u publikua gazetari u mor n pyetje nga policia q erdhn
tek ai pa fletbastisje. Ai po ashtu u padit pr shpifje dhe dme.
PYETJE PR DISKUTIM?
1. Cilat t drejta t njeriut jan shkeluar dhe nga kush n tregimin e msiprm?
2. far arsyesh mund t justifikojn kufizimin e liris s shprehurit dhe liris s
mediave?
3. ka duhet t bhet pr ti mbrojtur kto t drejta n mnyr m t mir?
406
4. ka mund t bjn viktimat e shkeljeve?

5. far jan obligimet e gazetarve t prgjegjshm?
E DOMOSDOSHME T DIHET !?
1. RNDSIA E KALUAR DHE E TANISHME
Liria e mendimit dhe t shprehurit prfshir ktu edhe lirin q t pranon dhe bart
informata dhe ide pr fardo mediumi dhe pa marr parasysh kufijt (neni 19 i
Deklarats Universale t t Drejtave t Njeriut t vititi 1948) sht njra nga t drejtat
themelore politike dhe civile, e cila prputhet plotsisht me t gjith instrumentet e t
drejtave t njeriut. Ajo i ka rrnjt n luftn pr lirit individuale t shekujve 18 dhe 19,
kur ishte prfshir n kushtetutat e SHBA-ve dhe ato evropiane. Filozofi britanik Xhon
Stjuart Mill e emrtoi si liria e shtypit njra nga sigurit kundr qeveris tiranike dhe t
korruptuar (Mbi lirin, 1859). sht po ashtu e drejt konstituive pr do qeveri
demokratike n t ciln donjri, jo vetm qytetart e shtetit, kan t drejtn njerzore t
thon se ka mendojn dhe n t njjtn koh t kritikojn qeverin. N janar t vitit
1941, kryetari Ruzvelt shpalli lirin e t folurit dhe t shprehurit si njrn nga katr lirit
mbi t cilat duhet t mbshtetet rregulli botror pas Lufts s Dyt Botrore. Qasja n nj
rrjedhje t lir t informatave prtej kufinjve sht nj element i madh pr nj shoqri t
hapur dhe pluraliste.
Siguria Njerzore, Liria e t Shprehurit dhe Mediave
Liria nga frika po ashtu prfshin lirin e t shprehurit t mendimeve tona dhe lirin e
mediave. Pasi koncepti i siguris njerzore sht po ashtu i bazuar n t drejtn e individit
pr t krkuar dhe pranuar informata dhe ide t do lloji, prfshir ktu ato kritika t
fuqive sunduese, krcnimi i gazetarve dhe kontrolli prbjn njrin ndr krcnimet m
t mdha kundr siguris njerzore, krcnime t reja pr sigurin njerzore por edhe
shansa t reja vijn me teknologjit e reja.
Lidhshmria e re mund t prdoret pr qllime edukative, por edhe pr krim t
organizuar. Fushatat ndrkombtare kundr minave fushore dhe ato pr Gjykatn
407
Ndrkombtare t Krimeve jan br m t lehta, por rreziku i ri paraqitet n formn e

nj krimi kibernetik. Deri sa ekonomit dhe shrbimet bhen m t varura n
teknologjit e reja, format e reja t prfshirjes dhe prjashtimit kan evoluuar. Pr
shembull, mediumet e bazuara n vijn e quajtur Organizata Mediale e Evrops
Juglindore (OMEJL) sht ankuar se Telekomi i Serbis po aplikon kufizime n linjat e
internetit t marra me qira, n mnyr q ti shtyj mediat dhe t tjert q t ndrrojn
ofruesin nga ai privat n at t shrbimit t internetit t Telekomit t Serbis.
>>Zotri, un nuk i ndaj mendimet me ju, por un do ta rrezikoj jetn time pr t drejtn
tnde q ti shprehsh ato.<<
VOLTAIRE (1694 1778)
Faktori CNN i cili e sjell do konflikt n dhomn e pritjes ka ndrruar rolin e mediave.
Pr shkak t rndsis s opinionit publik, media sht br nj pjes m e rndsishme e
lufts sesa q e kemi par n rastin e Kosovs. Info luftrat dhe inforknaqsit
qndrojn pr prirjen q informacioni e ka nnrenditur n qllime t tjera.
Sfidat e vjetra dhe t reja
Liria e informimit, shprehjes dhe mediave kishte rndsi t veant gjat lufts s ftoht,
kur njerzit n vendet socialiste t Evrops Lindore nuk kishin qasje n gazetat apo
revistat e huaja. M von, qeveria kineze tentoi ti ndalonte prdorimin e antenave
satelitore n mnyr q ti ndaloj qytetart e saj q ti ndjekin kanalet televizive
prendimore dhe sot disa vende kan kufizuar qasjen n internet n mnyr q ti
parandalojn qytetart e tyre q ti shikojn faqet e internetit t cilat ata i konsiderojn si
t padshirueshme.
Media mund t ket rol t dyfisht si prfituese dhe shkelse e liris se shprehurit. Roli
mund t jet informimi pr problemet botrore, forcimi i solidaritetit global, por mund t
jet njri ndr instrumentet e propagands s shtetit pr nj interes t veant ekonomik
apo interes tjetr. Sipas komisonit t UNESCO-s mbi kulturn dhe zhvillimin,
teknologjit moderne t komunikimit e kan br t pamundshm kontrollin e rrjedhs s
informatave, ndikojn n krijimin e shanseve t reja, por po ashtu prbjn krcnime t
408
reja, veanrisht nse media bhet cak i sulmeve apo kontrollit politik. Diversiteti dhe
kualiteti i programeve mund t zvoglohet si rezultat i komercializimit, i etur pr t pasur
nj audienc m t gjer, apo pr t konkuruar pr numr m t madh lexuesish dhe
shikuesish, duke u koncentruar n seks dhe n tregime kriminalistike.
Krcnimi m i madh pr lirin e mediave sht br koncentrimi i mediave, i cili
ekziston n t dyja nivelet - n nivelin lokal dhe n at global. Prandaj, n shum shtete
dhe n Bashkimin Evropian ka ligje kundr koncentrimit t mediave n mnyr q t
ruajn pluralizmin medial.
Sifda t mtutjeshme dhe m t elaboruara t reja, t liris s informimit dhe mediave
jan sjell nga zhvillimi teknologjik, si shprndarja e komunikimeve satelitore dhe rritja
e qasjes n internet. Shum shpesh shtete mundohen ta kufizojn qasjen n mediat e reja,
pr shkak t pamjeve apo prmbajtjeve t kundrta t cilat friksohen se jan kundr
politikave t tyre nacionale p.sh. n baza morale apo religjioze. Pasi q ekzistojn shum
internet faqe q ofrojn propagand raciste dhe ksenofobike apo pornografi t fmijve,
brengat e tilla gjithmon nuk jan t pajustifikuara. Pyetja ngritet, megjithat, sa sht i
thyeshm balanci n mes liris s shprehurit dhe mbrojtjes legjitime t intereseve n
shtetet demokratike. Fal natyrs t pakufishme t internetit, prgjigjet mund t gjenden
kryesisht n shkalln ndrkombtare. N Konventn e tij pr Krimin Kibernetik, OBEZH
tashm e ka dnuar pornografin e fmijve dhe ka provuar t shtoj prgjegjsin e
krimit t organizuar si dhe kooperimin ndrkombtar pr ndjekje; puna n nj protokol
shtes q merret me racizm dhe propagandn ksenofobike sht n progres. Konventa
ende nuk ka hyr n fuqi.
Samiti i Kombeve t Bashkuara pr Shoqrin Informative n Gjenev n vitin 2003 dhe
n Tunis n vitin 2005 merret edhe me nj shtje tjetr me rndsi t veant.;
prfshirjen dhe prjashtimin n kohn e komunikimit, t thirrur po ashtu koha digjitale.
Qllimet e mdha pr t zhvilluar nj plan t veprimit se si t mbyllet hapsira ndrmjet
esnafve dhe t thjeshtve t qasjes n teknologjit e informimit dhe komunikimit.
Pasi q i ashtuquajturi digjital q ndan veriun dhe jugun (por po ashtu n veri, ku
regjionet rurale dhe ato m pak t prparuara jan ln mbrapa) vazhdon t zgjerohet me
409
shpejtsi, sht e nevojshme nj koh e gjat pr ta gjetur linjn globale t veprimit. Liria
e t shprehurit sht n thelb e prekur nga refuzimi i prfshirjes n infrastrukturn
informative, pr arsye se rritja e rndsis s internetit e bn gati t pamundur q me aq
lehtsi t korrigjoj apo prhap idet n do vend.
Pr do rast duhet t theksohet se nuk mund t ket liri pa prgjegjsi dhe lirit e
pakufizuara mund t shkaktojn shkelje t t drejtave t njeriut, si sht e drejta e
intimitetit. Por frenimet duhet t justifikohen nga qeveria pr arsye legjitime, t cilat
mund t shqyrtohen me kujdes nga opinioni publik, dhe si burim i fundit, institutet
juridike.
2. PRMBAJTJET DHE KRCNIMET
Liria e t shprehurit sht nj e drejt-korniz e cila prmban disa elemente, si liria e
informimit dhe liria e shtypit dhe liria e mediave n prgjithsi. sht bazuar mbi t
drejtn e opnionit dhe sht n brendsi i lidhur me t. Paraqitjet e saj radhiten nga
shprehja individuale e opinioneve deri te liria instutucionale e mediave. Liria e opinionit
sht nj e drejt absolute civile, ndrsa liria e t shprehurit sht e drejt politike, e cila
mund t jet subjekt i disa ndalesave.
Liria e t shprehurit sht nj e drejt e dyfisht n sensin e liris pr t ndikuar p.sh.
shprehja e opinioneve dhe ideve t t gjitha llojeve, dhe liria pr t krkuar dhe pranuar
informata dhe ide, t dyja n do form gojarisht, me shkrim apo t shtypura, n form
t artit, apo nprmjet fardo lloji t mediave, prfshir ktu edhe teknologjit e reja.
Kufijt nuk mund t prdoren pr t ndrhyr n kt t drejt. Si pasoj, liria e t
shprehurit sht nj pjes prbrse e t drejts pr komunikim. Nj deklarat pr kt
t drejt tashm sht skicuar, por pasi q sht nj prpilim i t drejtave ekzistuese t
njeriut (si sht, jasht liris s t shprehurit, t drejts s liris s mendimit, ndrgjegjes
dhe religjionit, e drejta pr t marr pjes n jetn kulturore dhe e drejta pr intimitet) m
par se nj e drejt e re, koncepti nuk sht ende i qart.
410
Elementet kryesore t liris s t shprehurit:
Liria q pr mbajtjen e opinioneve pa ndrhyrje (liria e opinionit)
Liria pr t krkuar, marr dhe ndar informatat dhe idet (liria e t shprehurut,
liria e informimit)
o Gojarisht, me shkrim, me shtyp dhe n form t artit
o Nprmjet t gjitha mediave (liria e mediave)
o Pa i marr parasysh kufijt (liria e komunikimeve ndrkombtare)
BURIMI
NENI 19 DEKLARATA UNIVERSALE E T DREJTAVE T NJERIUT (DUDN),
NENI 19 KONVENTA NDRKOMBTARE MBI T DREJTAT CIVILE DHE
POLITIKE (KNDCP);
NENI 10 KONVENTA EVROPIANE MBI T DREJTAT E NJERIUT, NENI 4
DEKLARATA AMERIKANE E T DREJTAVE DHE DETYRIMEVE T NJERIUT
(DADDN), NENI 9 KARTA AFRIKANE MBI T DREJTAT E NJERIUT DHE T
DREJTAT E NJERZVE (KADNDn).
Elemente t caktuara t t drejts s shprehurit jan po ashtu t lidhura me t
drejtat e njeriut, p.sh:
E drejta e liris s menduarit, ndrgjegjes dhe religjionit ( Neni 18 KNDCP)
Moduli i lirive religjioze
E drejta autoriale q t prfitoj nga mbrojtja e interesit moral dhe material nga
ndonj prodhim shkencor, letrar apo artistik, p.sh. e drejta e autorit (copyright)
(neni 15(2) KNDESK).
N lidhje me t drejtn e njeriut pr arsimim ( Neni 12 KNDESK), liria e t

shprehurit rezulton n liri akademike dhe autonomi e institucioneve t larta t
msimit n mnyr q ti mbrojn ato t drejta.
Nj kualifikim i madh i t drejts s t shprehurit sht n prmbajtjen e Nenit 20 t

KNDCP, i cili ndalon propagandn e lufts dhe do lloj avokimi t urrejtjes nacionale,
racore apo religjioze e cila prmban nxitje pr diskriminim, armiqsi apo dhun. Shteti
sht i detyruar t fuqizoj kto ndalesa me legjislatur nacionale.
411
Moduli i mosdiskriminimit.
Shkelja e t drejtave, krcnimet dhe rreziku
N praktik, ne jemi dshmitar t shkeljeve t gjera t t drejtave t njeriut prmes
ndalimeve t liris s t shprehurit dhe mediave n shum shtete t bots si mund t
shihet nga raportet e hershme t Amnesty International apo Vzhgimi i t drejtave t
njeriut (Human Rights Watch). sipas Reporterve Pa Kufij , 31 gazetar gjat kryerjes s
detyrs s tyr jan vrar dhe 489 jan burgosur n vitin 2001. Organizata ather
propozoi instrumente speciale legale si sht Karta e Siguris e Puns s Gazetarve
n Zonat e Lufts apo Regjioneve t Rrezikshme.
Lufta kundr terrorizmit pas 11 shtatorit t vitit 2001 ka sjell krcnime t reja pr
lirin e informimit nga qeveri t ndryshme. Pr shembull, shoqata e shkrimtarve, PEN-i,
nxiti rishikimin e aktit PATRIOT t SHBA-ve. Mirpo, liria e shprehjes dhe e mediave
po ashtu mund t keqprdoren q t kurdisin urrejtjen dhe konfliktin si ishte
dokumentuar ng Federata Ndrkombtare e Helsinkit n publikimet mbi gjuhn e
urrejtjes n Ballkan.
sht nj krcnim i cenzurs, e cila mund t shfaqet n form t cenzurs shtetrore apo
cenzurs prmes metodave ekonomike apo t tjera. Kjo do t thot se artikujt mund t
botohen vetm pas provimit nga autoriteti si ishte praktikuar n shumicn e vendeve t
Evrops Lindore para prfundimit t lufts s ftoht n vitin 1989. Po ashtu mund t
nnkuptohet se interesi eknonomik mund ta ndaloj publikimin e opinoneve t caktuara,
pr shembull nse industria ushtarake ndalon artikujt me nj qndrim kritik kundrejt
lufts.
Cenzura mund t shfaqet edhe me vetcenzur, kur interesat politike apo t tjera merren
parasysh nga gazetari apo drejtori i mediave. S fundi, vendimi pr vlern e lajmeve, ka
sht e prshtatshme pr shtyp mund t heq informatat t cilat nuk shihen si t
prshtatshme, shtjet e minoriteteve apo ka nuk bjn mir.
412
Vendimet se ka duhet t publikohet shpesh mund t jen t diskutueshme. Kodet e

praktikave t mira mund t japin orientimin. Prndryshe, qllimi i pluralizmit medial
sht t siguroj se kndvshtrime t kundrta mund t lexohen. Dgjohen apo shihen.
Kufizimet legjitime t s drejts
Sipas nenit 29 t deklarats Universale t t Drejtave t Njeriut ushtrimi i t drejtave dhe
lirive t donjrit sht subjekt i kufizimeve si sht e prcaktuar me ligj, n vend me
qllim q t sigurohet njohja dhe respektimi i nevojshm i t drejtave dhe lirive t t
tjerve.... Neni 19(3) KNDCP na rikujton se t drejtat e renditura mbajn n vete
detyrime dhe prgjegjsi speciale. Kjo tregon se liria e t shprehurit dhe e mediave sht
nj e drejt shum e ndieshme, e cila duhet t menaxhohet me nj kujdes t duhur.
Detyrat dhe prgjegjsit nuk jan t prfshira n konvent, por shpesh ato gjenden n
kodet e etiks profesionale apo legjislacionin shtetror, i cili, megjithat, nuk duhet ta
ndaloj prmbajtjen e t drejtave njerzore. Detyrat tipike dhe prgjegjsit ndrlidhen
me detyrn e informimit objektiv, p.sh. t krkosh t vrtetn apo s paku lejo opinione
t tjera.
Disa prgjegjsi prfundojn me arsyet pr ndalesa pr t drejtn e shprehjes., ku nuk ka
asnj ndales legjitime pr lirin e t menduarit.
Sipas Nenit 19 (3), tri lloje t ndalesave jan t mundshme, t forcuara t cilat jan t
mjaftueshme nprmjet legjislacionit dhe sht konsideruar e nevojshme:
Pr respektimin e t drejtave dhe reptuacionit t t tjerve
Pr mbrojtjen e siguris nacionale apo rregullit publik (public otrder)
Pr mbrojtjen e shndetit publik apo moralit
Sipas rregullave t interpretuara juridike, kufizime e t drejtave duhet t interpretohen n

mnyr restriktive, p.sh. e drejta themelore nuk mund t nnkuptohet dhe restriksionet
nuk duhen t jen m t mdha sesa sht e nevojshme q t mbroj t drejtn e t tjerve
dhe t mirat themelore publike, si sht prmendur.
413
N nenin 10 t Konvents Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut, lista e ndalesave t

mundshme sht edhe m e gjat edhe pse me precize. Ajo shpall se ushtrimi i liris s t
shprehurit mund t jet subjekt i kushteve, ndalesave dhe dnimeve (gjobave), si sht
e shkruar me ligj dhe jan t nevojshme n shoqrin demokratike. Kto ndalesa mund
t justifikohen nga:
interesat e siguris nacionale, integritetit teritorial apo siguris publike,
pr parandalimitn e rregullimeve apo krimit, pr mbtojtjen e shndetit apo

moralit
pr mbrojtjen e reputacionit apo t drejts s t tjerve,
pr parandalimin e zbulimit t informatave t marra n besim,
pr mbajtjen e autoritetit dhe objektivitetin e jurisdiksionit.
Asnj e drejt tjetr nuk ka nj list kaq t gjat t arsyeve pr shpjegime. Megjithat, dy
parakushte t mdha duhet t prmbushen, n mnyr q t legjitimohen ndalesat e t
drejts. Prjashtimet duhet t jen:
t parapara me ligj
t nevojshme n shoqrin demokratike.
T parapara me ligj ,do t thot se ndalesat duhen t jen vendim i parlamentar dhe jo
nj urdhr ekzekutive nga qeveria. Me rndsi t veant sht definimi: t nevojshme n
shoqrin demokratike . Kjo ndrlidh lirin e t shprehurit dhe t mediave me konceptin
e nj shoqrie t hapur dhe pluraliste, e cila qeveriset me mjete demokratike. Gjykata
Evropiane e t Drejtave t Njeriut ka qen shum e rrept n krkesat e tilla, si mund t
shihet nga i ashtuquajturi rasti Lingens. N vitin 1986, Gjykata Evropiane e t Drejtave
t Njeriut n Strasbourg vendosi q politikani duhet t pranoj nj shkall m t lart t
kriticizmit sesa nj qytetar i thjesht dhe nuk mund ta bj gazetarin t hesht, me arsye
t nevojs pr mbrojtjen e reputacionit t tij. N prputhje me rrethanat, ligji mbi shpifjet,
i cili lejon po ashtu t ndiqen gazetart t cilt kritikojn personat n pozicione publike,
duhet t jet i balancuar me lirin e shtypit.
414

sht nj larmi e madhe e instrumenteve dhe procedurave pr zbatimin e t drejts s
njeriut t liris s t shprehurit dhe t drejtave t saj prbrse. S pari, sht obligim i
shteteve t prfshijn lirit n ligjet e tyre vendore dhe t ofrojn mjete kompensimi n
rast t shkeljes me paramendim. N prputhje me rrethanat, e drejta mund t gjendet n
shumicn e kushtetutave si pjes e katalogut t t drejtave dhe t lirive themelore.
Standardi minimal rrjedh nga obligimet ndrkombtare universale dhe, kur ekzistojn, n
shkalln rajonale.
Po ashtu, ligjet dhe rregulloret e ndryshme t mediave dhe t komunikimit jan shum t
rndsishme. Ata m tutje saktsojn t drejtn dhe ndalesat e saj n praktikn jetsore,
n prputhshmri me obligimet ndrkombtare dhe me ligjin kushtetues nacional. Ato
mund t bjn instrumente kombtare t monitorimit si kshillat mediale apo t shtypit
pr t rregulluar n veanti mediat, t cilat shum shpesh jan t kompozuara nga
ekspertt dhe/ose nga prfaqsuesit e shoqris civile. N mnyr q t rregullohet
sektori i mediave, pr t siguruar standarde kualitative dhe pr t stimuluar konkurrencn,
shteti mund t lshoj licenca, t cilat duhet t hartohen mbi baza jodiskriminuese.
Plqimi i monitorimit nga shteti sht nj detyr e disa mekanizmave t kontrollit dhe t
monitorimit. Pr shembull, nn Konventn e KB mbi Mbrojtjen e t Drejtave Civile dhe
Politike (KKBMDCP), shtetet kan obligim t dorzojn raportet shtetrore n periudha
t rregullta (do pes vjet) mbi zbatimin e obligimeve t tyre, t cilat jan konsideruar t
bhen nga Komisioni i KB mbi t Drejtat Civile dhe Politike. Ata dhan nj interpretim t
Nenit 19 n Komentimin e Prgjithshm Nr. 10 t vitit 1983. Komisioni, po ashtu, mund
t pranoj komunikime, p.sh. ankesa nga individt, n qoft se shteti prkats nuk e ka
ratifikuar Protokolin e Par Fakultativ t KKBMDCP t vitit 1966 ( 104 nga 149 shtete e
kan ratifikuar deri n vitin 2002).
Mekanizmat rajonale t mointorimit si sistemi interamerikan apo afrikan mund t
ofrojn komunikime individuale pr komisionet, t cilat mund t japin konkluza dhe
415
rekomandime. N rastin e sistemit evropian dhe interamerikan, gjykata mund t marr

vendim, i cili i detyron shtetet q t garantojn kompensimin. N parim, sht nj
procedur e monitorimit e kshillit t ministrave, e cila ndr t tjera mbulon lirin e t
shprehurit dhe t informats n shtetet antare.
T gjitha konventat parashohin mundsin e ankesave t shteteve, t cilat vshtir
mund t prdoren.
Prve procedurave t zakonshme, ka edhe procedura t ashtuquajtura si ato t bazuarat
n karta si ajo e Raportuesit Special mbi Promovimin dhe Mbrojtjen e Liris s
Opinionit dhe t Shprehurit, i cili i raporton Komisionit t KB mbi t drejtat e njeriut
pr situatn e liris s t shprehurit anemban bots dhe jep observime, rekomandime dhe
komente mbi elementet e t drejtave t njeriut.
Pr 55 antart e Organizats pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop (OSBE),
prfaqsuesi pr lirin e mediave sht emruar n vitin 1997. Mandati i tij sht q ti
ndjek zhvillimet n sektorin e mediave t shteteve pjesmarrse, n mnyr q t
promovoj media t lira dhe pluraliste, t cilat jan vendimtare pr nj shoqri t hapur
dhe t lir dhe pr nj sistem t prgjegjsis s qeveris, i bazuar n obligime
ndrkombtare dhe standardet e OSBE-s, t miratura n konferenca t vazhdueshme dhe
n takime t ekpertve q nga Akti Vendimtar i Helsinikit t vitit 1975.
Roli i Asociacioneve Profesionale dhe OJQ-ve t tjera.
Asociacionet
profesionale
si
Federata
Ndrkombtare
Gazetarve,
Instituti
Ndrkombtar i Shtypit (INSH), Internacional P.E.N. apo Asociacioni Ndrkombtar i

Publicistve (ANP) kan informata trsore mbi shtetin dhe lirin e mediave n shtete t
ndryshme t bots dhe i mbshtesin antart e tyre kundr kufizimeve. Ata trheqin
vmendjen drejt situatave ku kto liri jan t shprfillura, dnojn kufizimet, lansojn
fushata po apele t shpejta veprimi dhe prgatisin raporte mbi probleme t veanta si
prqendrimi i mediave, sekretet shtetrore dhe transparenca sipas rregullores mbi Lirin e
Informimit, apo korrupsionit. Duke br kshtu, ata mbshteten nga OJQ-t e
416
specializuara pr mbrojtjen e liris s shtypit dhe mediave si meni 19 apo si Reportert

Pa Kufij (shih listn e instituteve n Informatat Shtes) si dhe OJQ pr t drejtat e
njeriut t prgjithshme si Amnesty International apo Kshili Ndrkombtar mbi Politikat
e t Drejtave t Njeriut. Pr m shum, ata bashkpunojn me organizatat ndrqeveritare
dhe institutet e tyre speciale, si Raportuesi Special i KB mbi Lirin e t Shprehurit dhe
Prfaqsuesi i OSBE-s pr Lirin e Mediave.
Trupat e instituteve t monitorimit apo asociacionet profesionale dhe OJQ-t gati
gjithmon kan pr qllim parandalimin e shkeljes s t drejtave njerzore, ligjet pr
shpifje dhe praktika t tepruara, t cilat mund ti ulin zrat e gazetarve kritik.
KONTRAVERSE
Dallimet kulturore ojn n pluralizm t zbatimit t t drejtave. Krahasuar me SHBA-t,
Evropa dhe shteteve e tjera kan qndrim tjetr n raste t fjalimit urrejtjenxits me t
cilin sulmohet dinjiteti i nj grupi. Evropa nuk e toleron avokimin e urrejtjes nacionale,
racore apo religjioze e n veanti antisemitizmin, propagandn naciste apo mohimin e
holokaustit, dhe forma t tjera t ekstremizimit t krahut t djatht, kurse kjo sht m s
paku e mbuluar nga liria e shprehjes (amandamenit i par) n Kushtetutn e SHBA.
Nganjher ndarjet delikate mund t shihen nga rasti i GJEDNJ i quajtur Jersid kundr
Danimarks, ku gjykata e dnoi gazetarin, i cili e kishte emituar nj intervist me racist t
rinj, t cilit bnin deklarata raciste, dhe kjo ishte nj shkelje e Nenit 10 i KEDNJ t liris
s informimit, ndrsa ata t cilt bn deklaratat nuk u mbrojtn nga Neni 10.
Sipas doktrins s teprics s vlersimit t Gjykats Evropiane t t Drejtave t Njeriut,
edhe n mes shteteve evropiane ka hapsir pr dallime. Kjo sht e nj rndsie t
veant pr mbrojtje t moralit t rndsis t fjals, literaturs dhe emetimit t
konsideruar si pornografik. shtja e mirsjelljes apo mbrojtjes s prmbajtjes s dmit t
vogl, i sht ln shtetit, i cili shpesh prdor instrumente t pavarura q t udhheq
mediat pr kt shtje.
417
Standarde t ndryshme po ashtu provokojn kritikn publike t politikanve apo

instituteve religjioze. Pr shembull, ka sht liria artistike, e cila mund t konsiderohet
si e till nga disa, kurse nga disa t tjer konsiderohet si blasfemi. Si pasoj, liria e t
shprehurit dhe e mediave sht nj e drejt shum e ndieshme, e cila duhet t respektoj
kufij t veant, por gjithashtu duhet t mbrohet kundrejt tendencave t shteteve q t
influencoj personat me kritika ndaj tyre.
N shtetet aziatike kufizimet e ashpra t liris s shprehurit dhe mediave pr nj koh t
gjat jan justifikuar mbi parimin e mbajtjes s stabilitetit t vendit, i cili ishte krcnuar
nga raportimi i paprgjegjshm i shtypit q nxiste konflikte politike. Megjithat,
sikurse n seminarin ASEM t mbajtur n vitin 2000, i cili merrej me temn pr dialogun
evroaziatik, u pa se qeverit jan t prira t reagojn jasht mase dhe kshtu t shkurtojn
lirin e mediave m shum se duhet. Probleme t prbashkta si koncentrimi i mediave
apo mungesa e pavarsis s gazetarve jan m t mdha sesa dallimet rajonale. N raste
t kontesteve, sht prgjegjsi e gjygjsis s pavarur q t trheq nj kufi t drejt n
mes t liris s shprehurit dhe mediave dhe t legjitimoj kufizimet pr t mirn e
stabilitetit t shtetit demokratik dhe intergitetit moral t personit, i cili sht br subjekt i
akuzave t pabaza t mediave.
Pr shembull, n Bosnj e Hercegovin pak vite pas prfundimit t lufts civile, nj
gazet publikoi emrat e t akuzuarve kinse pr krime t lufts. Kjo menjher u ndalua
nga autoritetet, pr shkak t rrezikut se kta persona t cilt ende nuk ishin akuzuar
zyrtarisht, mund t bheshin subjekt i hakmarrjes personale.
N rastin e Projektit t s Drejts Kushtetuese, Organizata e Lirive Civile dhe Agjenda e
t Drejtave Mediale kundr Nigeris, Komisioni Afrikan mbi t Drejtat e Njeriut dhe
Popujve kishte t bj me dbimin e gazetave nga nj dekret ekzekutues nga qeveria
ushtarake e Nigeris, e cila ishte drejtuar kundr opozits. Komisioni vrtetoi se:
dekretet si ky shkaktojn rrezik serioz pr publikun, pr t drejtn pr tu informuar jo
n pajtim me ka do t kishte dashur qeveria q publiku t dij. E drejta pr pranimin e
informatave sht e rndsishme : Neni 9 ( i Karts Afrikane mbi t Drejtat e Njeriut dhe
418
Njerzve) nuk shihet se e lejon uljen e t drejtave, pa marr parasysh temn e

informatave apo opinionit dhe pa marr parasysh situatn politike t vendit. Prandaj,
komisioni vlersoi se mbyllja e gazets ishte nj shkelje e Nenit 9(1).
[Raporti i Trembdhjet i Veprimeve i Komisionit Afrikan mbi t Drejtat e Njeriut dhe
Njerzve 1999-2000, Shtojca V, paragrafi 38).
Lidhur me masn kundr gazetarve pas kups n Gambi, Komisioni vlersoi se:
friksimi dhe arrestimi apo ndalimi i gazetarve pr artikujt dhe shtjet e publikuara
heq jo vetm t drejtn e gazetarve q lirshm t shprehen dhe t shprndajn opinionet
e tyre, por po ashtu i heq edhe publikut t drejtn pr informim. Ky veprim sht qart
nj shkelje e dispozitave t nenit 9 t Karts.
[Raporti i Trembdhjet i Veprimeve i Komisionit Afrikan mbi t Drejtat e Njeriut dhe
Njerzve 1999-2000, Shtojca V, paragrafi 65).
KRONOLOGJIA
1948 Deklarata Universale e t Drejtave t Njeriut
1966 Konventa e KB mbi t Drejtat Civile dhe Politike
1978 Deklarata e UNESCO e Parimeve Themelore n lidhje me kontributin e Mediave
pr Forcimin e Paqes dhe Mirkuptimit Ndrkombtar, pr Promovimin e t
Drejtave t Njeriut dhe kundrvnies ndaj Nacizmit, Aparteidit dhe Nxitjes pr
Luft.
1979 Komenti i Prgjithshm nga Komisioni i t Drejtave t Njeriut mbi Nenin 19 t
KNDCP.
1993 Raportuesi Speciali i KB mbi Mbrojtjen dhe Promovimin e t Drejts s Liris s
Opinionit dhe t Shprehurit.
1999 Rezoluta e Komisionit mbi t Drejtat e Njeriut pr Lirin e Opinionit dhe t
Shprehurit 91996/36)
2003 Samiti Ndrkombtar Botror, pjesa e par n Gjenev
2005 Samiti Ndrkombtar Botror, pjesa e dyt n Tunis
419
E DOBISHME T DIHET
1. ROLI I MEDIAVE T LIRA PR SHOQRIN DEMOKRATIKE
>>Informimi sht oksigjen i demokracis.<<
NENI 19 (OJQ NDRKOMBTARE E vendosur N LONDR)
Pluralizmi i mediave sht nj element i domosdoshm i demokracis pluraliste.
Rndsia e rregullave pr mediat, pr t ashtuquajturn fuqin e katrt, prve fuqive
t legjislativit, ekzekutivit dhe gjyqsis krkon, po ashtu, nj vmendje t veant dhe
prgjegjsi nga gazetart dhe pronart e mediave q t mos shkelin t drejtat e njeriut t
t tjerve, duke i ushtruar lirit e tyre.
Moduli i Demokracis.
Liria e nj shoqrie t caktuar leht mund t prcaktohet nga liria e shtypit dhe e mediave.
Hapi i par q zakonisht e ndrmarrin qeverit autoritare apo diktatoriale sht shkurtimi
apo persekutimi i liris s t shprehurit dhe mediave.
sht me rndsi t madhe pr rikonstruktimin dhe rehabilitimin e shoqrive demokratike
pas lufts dhe konflikteve, nj sistem pluralist i mediave, i cili punon mbi bazn e
respektit dhe tolerancs pr opinionin e t tjerve dhe pr shmangien e nxitjes pr urrejtje
dhe dhun.
>>Mediat kan nj rol qendror n demokraci pr t informuar publikun dhe pr t
shqyrtuar udhheqjen e shtjeve publike pa frik q do t jen t ndjekura, t paditura
apo t shtypura.<<
KEVIN BOYLE, BASHKTHEMELUES I NENIT 19 PR: NDALIMET MBI
LIRIN E T SHPREHURIT, 2000.
Kjo krkon nj korniz t duhur ligjore e cila siguron pavarsine e mediave publike dhe
pluralizmin n mesin e atyre private, dhe po ashtu monitoron aktivitetet e mediave n
prputhshmri me standardet e objektivitetit, paansis dhe mirsjelljes.
420
3. MEDIA DHE MINORITETET

Minoritetet shum shpesh prballen me probleme t qasjes n media dhe pr t pasur
media n gjuht e tyre. N Evrop ekzistojn standarde speciale t detyrimeve t bazuara
n nenin 19 t KNDCP dhe neni 10 i KEDNJ, p.sh. n Nenin 9 t Konvents Korniz
Evropiane pr Mbrojtjen e Pakicave Kombtare t Kshillit Evropian t vitit 1995. Sipas
saj, edhe personat q u prkasin pakicave etnike kan lirin e opinionit dhe t shprehjes.
E drejta e tyre pr t krkuar, pranuar dhe shprndar informata apo ide n gjuht e
minoritare, pa marr parasysh kufijt duhet t respektohet nga autoritete publike.
Qeverit duhet t sigurojn se personat q u prkasin pakicave kombtare nuk jan t
diskriminuara n qasjen mediale, e cila duhet t jet e leht. Ata nuk duhet t ndalohen
pr krijimin e mediave t tyre dhe, sipas ligjit, t posedojn media elektronike. Standarde
t mtejme ekzistojn n kornizn e OSBE-s. Situata, megjithat, sht m shum
problematike sa u prket t ashtuquajturave minoritete t reja t cilat rrjedhin nga
migrimet. Ndryshe nga pakicat e vjetra kombtare, ata nuk i kan t garantuara n
mnyr legale t drejtat q u sigurojn qasje n media. Kjo sht shqetsuese kur merren
parasysh mnyra ksenofobike n t ciln shum her jan portretizuar n media, kurse
mundsit e tyre pr kundrdeklarata jan refuzuar.
Karta Evropiane pr Gjuht Rajonale t Minoriteteve e Kshillit Evropian e vitit 1992 n
Nenin 11 ua parashtron palve shtetrore q t marrin masa adekuate n mnyr q
emetuesit t cilt ofrojn programe n gjuht e minoriteteve t sigurojn q t ken qasje,
t inkurajojn dhe/ose t lehtsojn krijimin e s paku nj radiostacioni dhe nj kanali
televiziv n gjuht rajonale t minoriteteve.
3. LIRIA E MEDIAVE DHE ZHVILLIMI EKONOMIK
Liria e mediave dhe zhvillimi eknonmik jan t lidhur sikurse liria nga frika dhe liria nga
krkesa. Ndrvarshmria dhe pandashmria e t gjitha t drejtave t njeriut q krkon nj
qasje joformale ndaj t drejtave t njeriut n prgjithsi mund t shihet po ashtu n
rndsin e liris s t shprehurit dhe liris s mediave pr zhvillim ekonomik, ngritje nga
varfria dhe plotsim t t drejtave themelore sociale dhe ekonomike t njerzve. Pa nj
421
raportim nga media pr t metat n qasje apo ridistribuim t burimeve, korrupsioni mund
t mbetet i pahetuar.
>>...kurr nuk do t kishte kriz substanciale n nj shtet me form demokratike t
qeverisjes dhe nj shtyp relativisht t lir.<<
AMARTYA SEN,
MIMI NOBEL PR EKONOMI
>>kur u deklarua lufta, e vrteta sht fatkeqsia e par.<<
ARTHUR PONSONBY,
POLITIKAN BRITANIK, 1871 1946
>>Fjalt vrasin s pari, plumbat m von.
ADAM MIHNIK, SHKRIMTAR POLAK
4. PROPAGANDA E LUFTS DHE PREDIKIMI I URREJTJES.
Sipas nenit 20 (1) KNDCP do propagand e lufts duhet t ndalohet me ligj. Sipas ksaj,
mediat duhet t bartin nj pjes t prgjegjsis pr luftrat n ish-Jugosllavi, kur ato
propagandonin luft apo nxisnin urrejtje dhe spastrime etnike.
Transmetimi i Radio Mille Kollinsit sht zbuluar se ka pasur nj rol t madh pr dhunn
e Ruands n vitin 1994, gjat s cils m shum se nj milion njerz jan vrar. mos i
vrisni ata inyezi (kacabunj) me plumba cioptojini n pjes me hanxhar isht njra
nga deklaratat e emetuara, duke i thirrur hutut q ti vrisnin tutsit dhe hutut q kishin
simpati pr shtjen tutsi. Radio ishte themeluar n vitin 1993 nga antart e familjes t
presidentit Habajaramina t Hutuve, vdekja e t cilit ishte njra ndr arsyet e shumta pr
shprthim t gjenocidit. Shumica e gazetarve t prgjegjshm pr kt luftnxitje t
Radio Mille Kollinsit u arrestuan pas krizs.
do predikim pr urrejtje nacionale, racore apo religjioze q prmban nxitje pr
diskriminim, armiqsi apo dhun duhet t ndalohet me ligj.
NENI 20 (2) KNDCP
422
5. PRAKTIKA T MIRA
UNESCO ka iniciuar Ditn Ndrkombtare t Liris s Shtypit dhe Ditn

Ndrkombtare t mimit t Liris q mbahet m 3 Maj.
Projekti i krimeve t lufts i sjell s bashku gazetart, avokatt dhe akademikt q

t ngrisin vetdijsimin e lihdjeve t lufts ndrmjet mediave, qeveris dhe t
OJQ-ve humanitare dhe t t drejtave t njeriut. (www.crimesofwar.org).
N rastin e Bosnjs dhe Hercegovins, u themelua nj Komision i Pavarur i

Mediave, q m von i thirrur Agjencia pr Rregullimin e Komunikimit (ARRK) i
cili nprmjet t Kshillit dhe Panelit t Fuqizimit monitoron dhe zbaton
standarded prmbajtsore n kodin e emetimit t tyre. Ky, po ashtu, udhheq
licencimin. Ombudspersoni i Federats s Bosnjs dhe Hercegovins, n vitin
2001 raportoi se ishin duke e shikuar pr s afrmi procesin dhe n disa raste
kishin ndrhyr pr hir t transparencs dhe kushteve t barabarta pr t gjith
aplikuesit. ARRK pranon se rekomandimet e tyre kishin nj ndikim pozitiv te
publiku dhe te gazetart.
Me iniciativn e Republiks s Austris, Kshilli i Bashkimit Evropian, m 20

Maj t vitit 2000 mori vendim mbi masat e marra pr luftn kundr pronografis
s fmijve n internet.
6. LIRIA E MEDIAVE DHE ARSIMIMI PR T DREJTAT E NJERIUT

Brenda gazetaris ka nj munges t madhe t njohurive se ka jan t drejtat e njeriut.
Shum gazetarve, si edhe shum politikan dhe t tjer t cilt punojn n shoqrin
civile, nuk jan t informuar pr Deklaratn Universale t t Drejtave t Njeriut dhe pr
traktatet dhe mekanizmat ndrkombtare pr t drejtat e njeriut. Shum shpesh ata nuk e
kuptojn dallimin ndrmjet t drejtave t njeriut dhe t drejtave t lufts. Si rezultat, t
drejtat e njeriut shum shpesh shihen gabimisht si relevante vetm gjat raportimit n nj
konflikt.
423
BURIMI:
KSHILLI NDRKOMBTAR MBI POLITIKAT E T DREJTAVE T NJERIUT,
GAZETARIS, MEDIAVE DHE SFIDAVE T RAPORTIMIT T T DREJTAVE T
NJERIUT, 2002.
Asociacioni Ndrkombtar i Botuesve (ANB), i cili prfaqson 78 institute n 65 vende,
n komentet e tija mbi Dekadn e KB mbi t Drejtat e Njeriut pr Arsimin, nnvizoi
rndsin e ngritjes s aktiviteteve t vetdijsimit prsa i prket liris s t shprehurit
dhe liris pr t publikuar.
BURIMI:
RAPORTI I KOMISIONERIT T LART T KB MBI T DREJTAT E NJERIUT PR
ZBATIMIN E DEKADS S KB MBI T DREJTN E NJERIUT PR ARSIMIM,
E/CN.4/2003/100.
7. TRENDET
Mediat dhe Interneti
Sipas raportit t zhvillimit njerzor t KB t vitit 2001, prdorimi i internetit sht rritur
gjat viteve t kaluara nga 16 milion prdorues n vitin 1995 n m shum se 400 milion
n vitin 2000. n vitin 2005 m shum se 1 miliard njerz do ta prdorin internetin. Rritja
e internetit n bot ka pasur nj ndikim t madh n media, duke ofruar nj llojllojshmri
t zgjedhjeve t reja pr t dyja palt- gazetart dhe publikun. Madje, edhe nj ndrmarrje
e vogl mediale ka shans q t arrij publikun global sot. Tani sht m leht q ti
shmangeni kontrollit shtetror dhe cenzurs.
Rritja e mediave n shtetet n zhvillim
Gjat 30 viteve t kaluara, shtypi i gazetave t prditshme n shtetet n zhvillim gati
sht dyfishuar: n vitin 1996, 69 nga 1000 njerz e kan pasur kopjen e tij krahasuar
me 29 n vitin 1970. Krahasuar me shtetet n zhvillim, ku nj pjes e njerzve q e
lexojn gazetn ditor sht zvogluar dukshm nga 292 nga 100 n vitin 1970 n 226 n
424
vitin 1996, kjo e dhn nuk sht ende e knaqshme, por mbetet si shnim. Rritja e qasjes
krijon nj treg t ri dhe m efikas t ideve, mbi t cilin sht e arritshme nj llojllojshmri
m e gjer e opinioneve dhe e pikpamjeve. Informatat mund t publikohen dhe t
trhiqen m leht, duke ofruar kshtu baza stabile pr strukturat demokratike dhe pr
qeverisje t mir.
1. AKTIVITETI 1: BALLINA
PJESA 1: HYRJE
Ky sht nj akt dramatik i nj grupi t kshilltarve t cilt punojn pr ta br gati
ballinn e gazets pr shtyp. Pjesmarrsit do t diskutojn pr improvizimin e
hulumtimit t shtjeve pr cenzurn, stereotipet dhe objektivitetin n media.
Lloji i aktivitetit: improvizim i aktit dramatik
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME MBI AKTIN DRAMATIK
Qllimet dhe synimet:
Q t reflektoj mediat dhe qasjen e tyre ndaj t drejtave t njeriut.
Q t hulumtoj dhe reflektojn senzacionalizmin, stereotipet dhe objektivitetin

n media.
T identifikoj mekanizmat e cenzurs dhe problemet e liris s t shprehurit dhe

mediave.
Grupi i synuar: t rinjt dhe t rriturit

Madhsia e Grupimit / organizimi shoqror: 8 - 25
Koha: rreth 90 minuta
Prgatitja: Zgjidh nj ballin t nj gazete lokale apo ndrkombtare
Aftsit e prfshira: komunikimi, mendimi kritik dhe analitik.
425

Hyrje n tem:
Shpjego se sht nj simulim i grupit punues mbi t drejtat e shtypit
dhe
kufizimet e tij, i cili do t jet i transmetuar prmes stacionit t TV.

Informo pjesmarrsit se diskutimi do t bazohet mbi disa ballina q ju i keni mbledhur
pr t ilustruar m mir mendimet dhe ua tregoni t gjithve.
Cakto nj grup njerz pr aktin dramatik:
Nj aktivist i t drejtave t njeriut: Ai/ajo v n pah karakterin e dyfisht t

mediave. N njrn an, mediat raportojn pr shkelje t t drejtave t njeriut,
megjithat n ann tjetr, ata vet bjn shkelje t t drejtave njeriut: duke
shprndar akuza t pabaza apo duke nxitur urrejtje. Aktivisti do t theksoj
deklaratn e tij/saj nprmjet tregimeve dhe shembujve t ballinave.
Gazetari: Ai/ajo do t betohet pr t drejtat e njeriut, pr lirin e t shprehurit dhe

pr lirin e mediave. Ai/ajo do t flas pr nevojn e mediave t lira, duke
raportuar mbshtetjen e tij/saj pr disa tregime t shembujve t ballinave. ka
nse njerzit kurr nuk kan lexuar pr tregime t tilla? Gazetart kan obligim q
t hulumtojn dhe ti mbajn lexuesit e tyre t informuar.
Regulluesi shtetror i mediave: Ai/ajo me ngulm do ti theksoj kufizimet e liris

s t shprehurit dhe t mediave. Ato shfaqen n konflikt me t drejtat e tjera si
sht e drejta pr intimitet. Ai/ajo do t rikujtoj prgjegjsit e shtetit, si
mbrojts, dhe rolin special t autoriteteve, si kryetari, udhheqsit shpirtror dhe
partia n pushtet apo policia.
Moderatori: Ai/ajo do t udhheq diskutimin mbi t drejtn e shtypit dhe do t

bj pyetje pr pjesmarrsit. Ai/ajo do t thirrret n shembujt e ballinave q t
marr prgjigje konkrete.
Tash, pjesmarrsit pr aktin dramatik i sillni s bashku n nj rreth dhe lejo moderatorin
q t filloj diskutimin. Ai/ajo duhet t mbyll diskutimin pas 30 minutash.
426
Vlersim
Bashkoji t gjith srish. Tash vazhdo mbi reflektimin e aktit dramatik n ngritjen e disa
pyetjeve pr diskutim:
-
ka konsideroni ju problemin kryesor t s drejts s shprehurit dhe liris

s mediave?
far forma mund t marr cenzura, n rastin e cenzurs publike apo

private?
A keni prjetuar ndonj form t cenzurs apo vetcenzurs n jetn tuaj?
Pse sht kaq e rndsishme e drejta pr opinion, pr shtyp dhe pr media?
ka mund t bhet m mir pr ti mbrojtur kto t drejta?
A ka persona po institute q nuk mund t kritikohen?
A duhet t lejohen forma t veanta t cenzurs n mnyr q t ruajn

(demokracin) stabilitetin, paqen religjioze, besimin ndretnik etj.?
Sa m kujdesshm q ti zgjidhni ballinat, aq m i gjall do t jet akti dramatik dhe
diskutimi. S pari vendos a do ti marrsh gazetat lokale apo ato ndrkombtare.
Mundohu ti gjesh disa me piktura, mundsisht t shkruara n stil trheqs.
Prdor artikujt e gazetave me fotografi. Ndaji fotot nga titujt dhe nxiti pjesmarrsit q t
qllojn se cila fotografi i takon cilit nen. Prfshiji edhe ata n diskutim.
PJESA IV: VAZHDIMI
Shum radio apo TV lokale kan mundsi t sigurojn transmetimet e tyre pr grupet e
komuniteteve. Puno n projekte grupore, t cilat do t hulumtojn dhe do t prodhojn nj
program televiziv pr shtjet n interesin e tyre. Prdore kryetitullin si Mendo
globalisht, vepro kokalisht apo ngjashm.
T drejtat e ndrlidhura / fusha t tjera t hulumtimit:
427
E drejta pr lirin e t menduarit, t opinionit dhe shprehjes, e drejta pr zhvillim, jet

dhe shndetsi, e drejta pr intimitet.
2 AKTIVITETI II: NDIKIMI I INTERNETIT
PJESA I. HYRJE
Ky aktivitet prfshin nj diskutim plenar t nj grupi t vogl i cili analizon aapektet
pozitive dhe negative t prdorimit t internetit, ndrlikimet mbi t drejtn e t
shprehurit dhe sfidat pr t ardhmen e internetit.
Lloji i aktivitetit: diskutim
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME MBI DISKUTIMIN
Q t rris vetdijn pr przierjen e internetit dhe qasjen n informata anemban

bots
Identifikimi i przierjeve t internetit mbi t drejtat e njeriut
Hulumtimi i fenomeneve t ndrlidhura me internetin

Madhsia e Grupimit / organizimi shoqror: kushdo
Prgatitja: Kopjet e doracakve (shih me posht)
Aftsit e prfshira: aftsi analitike, shprehja e pikvshtrimeve t ndryshme mbi
shtjen, aftsi ekipore
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE MBI DISKUTIMIN
Hyrje n tem:
Prezanto aktivitetin duke ofruar njohuri t prbashkta, i jep grupit disa fakte themelore
pr internetitn, p.sh. si sht e prshkruar n modul; pastaj krko nga ata q t bisedojn
428
n ifte pr prvojat e tyre me internetin dhe prparsit dhe pengesat e

prdorimit/mosprdorimti. Kjo t zgjas dhjet minuta.
Procesi i diskutimit:
Shprdajua kopjet e doracakut. Duke u bazuar n doracak, diskuto pr ndikimin e
internetit, t kqijat e tij, por edhe pr prparsit, duke i prdorur pyetjet n vijim:
A din pjesmarrsit pr t drejtat e njeriut dhe shkeljen e tyre nprmjet

internetit (si sht pornografia e fmijve, krimi kibernetik)?
Pse kto shkelje kan nj ndikim n rritje mbi shoqrin?
ka mund t bj interneti n mnyr q t parandaloj nj gj t till?
Krko nga nj apo dy pjesmarrs q ti shkruajn shtjet kryesore n letr.

Vlersim:
Fillo me ka u kan msuar pjesmarrsve pr internetin.
far njohurish kan deri m tashi njerzit pr internetin? Sa e prdorin at? Pse e
prdorin at? Tash shiko se far prparsish jan mbledhur n letr.
Mati prparsit e prdorimit t internetit me t kqijat?
ka duhet t bhet q ti shqyrtojm t kqijat?
Vlerso se sa kan njohuri pr internetin pjesmarrsit para aktiviteti, n mnyr q ju t
zgjedhni nivelin e qasjes s prgjithshme. N vlersim, sht nj ide e mir q t
fokusoheni n shtjet globale dhe lokale t qasjes n teknologjin e re informative, duke
siguruar se ata t cilt nuk kan fare qasje n internet apo kan probleme do ta ngren
zrin.
Interneti pr t drejtat e njeriutmund t bhet si ndryshim apo vazhdimsi e aktiviteti.
Mblidh informata mbi organizatat e ndryshme t t drejtave t njeriut n nivelin
ndrkombtar dhe at lokal. N qoft se ka mundsi qasju internetit, shtyp faqet e tyre t
429
internetit dhe ua shprndaj kopjet. Pyeti njerzit pr dijen e tyre n kto organizata.
Krahaso aktivitet e tyre dhe promovimin e tyre me internet. N baz t ktyre t dhnave,
diskuto prparsit m t rndsishme apo prdorimet e internetit pr promovimin e t
drejtave t njeriut.
PJESA IV: VAZHDIMI
Inkurajo pjesmarrsit q t vizitojn faqet e internetit t organizatave mbi t drejtat e
njeriut. Ato pastaj mund t reflektojn pr projektimin e
prdorimit t burimeve t internetit pr t rritur vetdijsimin pr shtjet e t

drejtave t njeriut n fqinjsi t tyre.
krijimit t faqes s tyre t internetit dhe t lidhjes me organizata t tjera rinore q

t luftojn pr t drejtat e njeriut n veanti dhe pr rrezikun n komunitetin e
tyre.

do e drejt tjetr e njeriut.
BURIMI:
MIRATUAR NGA: KOMPAS: DORACAK PR ARSIMIMIN PR T DREJTAT E
NJERIUT ME T RINJ. PUBLIKIME T KSHILLIT EVROPIAN:
STRASBOURG.2002.
Broshura:
HELMIMI I FAQEVE T INTERNETIT: URREJTJA E DREJTPRDREJT
Interneti n veanti sht zhvilluar me shpejtsi q nga krijimi i Stormforntit, faqja e par
e urrejtjes ekstremiste, n vitin 1995, dhe zhvillimi i tij nuk tregon ndonj shenj t
zvoglimit. Nj numr i madh i njerzve hyjn drejtprdrejt, dhe shumica jan t
pambrojtur nga masa e fanatizmit - qndrimet e tyre dhe sjelljet jan besueshm t
ndikuara nga prezenca keqdashse dhe e apeleve t fshehta.
430
Shfaqja e nj grupi t faqeve me prmbajtje t urrejtjes sidomos nga gra ekstreme, si

sht raca e tyre, Femrat pr Bashkimin Arian, dhe Kisha Botrore e Krijuesit t kufirit t
Femrs, lajmron zhvillimin e ri t urrejtjes s drejtprdrejt. Duke br thirrje dhe duke
punuar q ti definojn rolet e tyret n lvizjen e mbinjerzimit t bardh, kto femra
ekstremiste jan n luft t caktuar t feminizmit pr femrat q ta ngritin zrin e tyre
kundr qllimit prmues pr shprndarjen e dhuns. Disa femra q urrejn n faqe t
internetit, reflektojn pozitn e nxitur nga meshkujt; opozit ndaj jo t bardhve, urrejtjen
pr martesa t prziera, dhe mllefi i kontrollit t mediave nga kundr t bardhve.
Nga faqja raciste, e cila ishte ofruar nga Stormfront, rrjedh: Gaja: Nna e t gjithve.
Ajo deklaron se t bardht po prballen me diskriminim pr aq koh sa racat e tjera
shumohen dhe invadojn tokn ton. Ajo shpall se t bardht kan t drejt pr t
pasur m shum fmij sesa t tjert.
Antisemitistt dhe racistt nuk ishin t vetmit qr shprndanin urrejtjen n internet. Faqet
e internetit anti-homoseksual, anti-abort, dhe anti-qeveri si dhe prezenca e lvizjeve
lokale dhe gjyqeve t s drejtes s prbashkt u jan bashkangjitur ktyre drejtprdrejt, si
faqe t minuara t cilat promovojn ekstremizmin e dhunshm t t gjitha llojeve.
Luftimi i ekstremizmit t drejtprdrejt shfaq nj varg vshtirsis juridike dhe
teknologjike. Edhe nse sht e levrdishme elektronikisht t mbahen faqet e tilla jasht
internetit, natyra ndrkombtare e mediumit e bn regulln juridike t pamundur
virtualisht.
BURIMI:
HELMIMI I FAQEVE T INTERNETIT: URREJTJA DREJTPRDREJT: RAPORTI I
ADL PR FANATIZM, EKSTREMIZM DHE DHUN, PUBLIKIM I ADL, SHBA,
1999.
BIBLIOGRAFIA
Fondacioni Azi-Evrope. 2000. Seminari i tret ASEM mbi t drejtat e njeriut. Singapor.
431
Qendra e Azis pr Informata mediale dhe komunikim. 2000. Mediat dhe t drejtat e
njeriut. Singapor. AMIC.
Kevin Boyle. 2000. Kufizime mbi t drejtn e t shprehurit, n: Fondacioni Azi-Evrop
(FAE), Seminari i tret ASEM mbi t drejtat e njeriut. Singapor, 27-37.
Sally Burnheim. 1999. E drejta pr komunikim interneti n Afrik. Londr: Neni 19.
Riard Carever. 1995. Kush sundon qiejt transmetimi n Afrik. Londr: Neni 19 dhe
shtojca mbi cenzurn.
Jean Pierre Chretien. 1995. Ruanda Mediat e gjenocidit. Parsi: Karthala.
Stanley Cohen. 1995. Refuzimi dhe njohja: roli i infromimit pr shkeljet e t drejtave t
njeriut. Jerusalem: Qendra e t drejtave t njeriut, Universiteti i Hebrenjve t Jerusalemit.
Kshilli i Evrops. 2002. Liria e t shprehuirt n Evrop, raste sipas nenit 10 t
Konvents Evropiane mbi t drejtat e njeriut. Strasbourg.
Kshilli i Evrops. 2002. Mediat n shoqrin demokratike: bashkrendimi i liris s t
shprehurit me mbrojtjen e t drejtave t njeriut, Konferenc. Luksemburg: 30 shtator 1
tetor 2002.
http://www.coe.int/medialuxemburge.
Qendra e Emiratave pr Hulumtime dhe studime strategjike. 1998. Revolucioni
informativ dhe bota arabe- ndikimi n shtet dhe n shoqri. Londr: I.B. Tauris.
James Fallows. 1997. Lajm i ri si e ka rrnuar Media Demokracin Amerikane. New
York: Vintage.
432
Antonio Freire. 1999. El Kike, la Checchi, La Elvira, El Gonzato y El Malo: La

Tevedecada de los Noventa Santiago de Chile: Ediciones Eace.
Goff, Peter (ed) 1999, Lajmet e Kosovs dhe Propaganda e Lufts, Vjen, Instituti
Ndrkombtar i Shtypit;
Roy Gutman dhe David Rieff. 1999. Krimet e Lufts ka shkollat publike duhet t din.
New York WW Norton.
Filip Hammond fhe Eduard Herman . 2000. Mundsia e degraduar Mediat dhe kriza e
Kosovs. Londr: Shtypshkronja Pluto.
Kristof Hejns. 2002. T drejtat civile dhe politike n kartn afrikane, n: Malkolm D.
Evans dhe Rejell Murrej, Karta Afrikane Mbi t t Drejtat e Njeriut dhe t Njerzve,
Sistemi n Praktik, 1986 2000. Shtypi Universiar i Kembrixhit, 137 177, 164ff.
Human Rights Watch. 1988. Kufijt e tolerancs: Liria e t shprehurit dhe debati publik
n Kil. LOM.
John Keane. 1991. Mediat dhe Demokracia. Kembrixh: Shtypi i politikave.
Mariana Lenkova. 1998. Fjalimi i urrejtjes n Ballkan, Athin: Federata Ndrkombtare e
Helsinikit.
Rob Mek Re. 2001. Siguria Njerzore, Lidhshmria dhe Shoqria e re Civile Globale, n
librin e Rob Mek Re dhe Don Hubert, Siguria njerzore dhe diplomacia e re. Shtypi
Universitar Mek Gill Queens, 236-249.
Susan D. Moeller.1999. Dhembshuria e lodhshme- si i shesin mediat smundjet, urin,
luftn dhe vdekjen. New York: Routledge.
Manfred Novak. 1994. Komente mbi Konventn e KB mbi t Drejtat Civile dhe Politike.
Shtypi universitar i Blumingtonit. Indiana.
433
Robert I. Rotheberg dhe Tomas Uaiss. 1996. Prej Masakrs n gjenocid- media, plotikat
publike dhe krizat humanitare, Uashington D.C.: Shtypi Institucional i Brukingsit.
Eduard Said. 1997. Duke mbuluar islamin: Si mediat dhe expertt prcaktojn se si ne e
shohim pjesn tjetr t bots. Londr: Vintage.
Komisioni i t Drejtave t Njeriut i Afriks Jugore. 2000. Gabimet krkimi i racizmit n
media. Johanesburg.
Mirjana Todorovic. 2003. Liria e t shprehurit dhe e drejta pr dinjitet dhe reputacion, n
librin Kultura e t drejtave t njeriut. Qendra e t drejtave t njeriut Beograd. 161 175.
Fondi i Fmijve i Kombeve t Bashkuara . 1999. Mediat dhe t drejtat e fmijve- Hyrje
praktike pr profesionistt e mediave. Londr: PressUise, 1999.
Hern Uribe. 1999. La invisible Mordaza: Tregu kundr Mediave. Kil: Cuarto Proprio.
Klaud E. Uelsh. 1998. Karta Afrikane e Liris s t Shprehurit. Qendra e t drejtave t
njeriut Bufalo. Pasqyra 4.
Aidan Uit. 2002. Gazetaria, Lirit civile dhe lufta mbi terrorizmin, raporti final mbi
ngjatjet e 11 shtatorit dhe przierja pr gazetarin dhe lirit civile. Federata
Ndrkombtare e Gazetarve.
Institucionet dhe asociacionet releveante.
Qendra e Mediave t Femrave t Afriks:
http://www.awmc.com
434
Qendra e Informatave Mediale dhe Komunikimit e Azis:

http://www.amic.org.sg
Projekti i Krimeve t Lufts: http://www.crimesofar.org
Fededrata Ndrkombtare e Gazetarve: http://www.ifj.org
P.E.N. International: http://www.interpen.org
Asociacioni Ndrkombtar i Publikuesve (ANP):
http://www.ipa-uie.org
Fondacioni i Mediave pr Afrikn Prendimore:
http://www.mediafoundationwa.org
Reportert pa Kufij, Raporti vjetor 2002:
http://www.rsf.fr
Organizata e Mediave t Evrops Juglindore (OMEJL):
Reportert pa Kufij, Raporti vjetor 2002:
http://www.rsf.fr
freemedia.at/seemo
Grupi Kshillues i Liris s Shtypit i UNSECO:
http://www.unesco.org/webworld/fed/temp/communication_democracy/group.htm
DEMOKRACIA
PRFAQSIMI DHE PJESMARRJA
PLURALIZMI
435
DEMOKRATIZIMI
>> Gjithkush ka t drejt t marr pjes n qeverisjen e vendit t tij, drejtprdrejt ose
me an t prfaqsuesve t zgjedhur lirisht. Gjithkush ka t drejt t barabart pr
qasje n shrbimet publike n vendin e tij. Vullneti i popullit sht baza e pushtetit
shtetror; ky vullnet duhet t shprehet n zgjedhje periodike dhe t lira, t cilat duhet t
jen t prgjithshme dhe votimi i barabart, si dhe me votim t fsheht ose sipas
procedurs ekuivalente t votimit t lir. <<
NENI 21. DEKLARATA UNIVERSALE E T DREJTAVE T NJERIUT.
TREGIM ILUSTRUES
Ndrtimi i demokracis n Timorin Lindor.
N vitin 1999 pas mse 450 vjet okupimesh t huaja dhe 25 vjet okupimi nga Indonezia,
timorezt lindor votuan pr pavarsi n nj referendum popullor t organizuar nga
Kombet e Bashkuara. Thirrja pr pavarsi nga Indonezia u prcoll menjher me val t
dhuns. T mbshtetur nga Forcat e Armatosura t Indonezis, grupet e milicias proindoneziane u prgjigjn duke vrar s paku 1000 persona dhe duke deportuar qindra
mijra t tjer n Timorin Indonezian Prendimor. Qytete dhe fshatra u shkatrruan nga
kto trupa.
Si prgjigje pr krizn, Kombet e Bashkuara drguan tupat m 20 shtator 1999 dhe
krijuan Administratn e Prkohshme t Timorit Lindor (APTLKB) me 26 tetor.
Me ndihmn e Kombeve t Bashkuara, Republika Demokratike e Timorit Lindor
zyrtarisht filloi t ekzistoj m 20 maj 2002. Nj asamble e konstituar prej 88 antarsh
u zgjodh m 30 gusht 2001, nw zgjedhjet e para demokratike n Timorin Lindor.
Asambleja shkruajti kushtetutn e vendit, e cila krijoi nj republik demokratike me
parlament, kryeministr dhe president ceremonial.
436
Zgjedhjet e para presidenciale u mbajtn me 14 prill 2002. Fitues ishte Xanana Gusamo,
nj ish-lider i gueriles s lufts pr pavarsi. Gusamo ishte nj legjend n mes njerzve
dhe shpresohet se popullaritetit i tij do t ndihmoj q t stabilizohet vendi. APTLKB u
ndrrua nga Misioni i Kombeve t Bashkuara pr Mbshtetje t Timorit Lindor
(MKBMTL), i cili mbeti n vend deri n maj t vitit 2003. Me 5000 trupat e tij dhe 1250
zyrtart e policis, MKBMTL ndihmonte qeverin q t ofroj siguri pr qytetart e tij
gjat vitit t par t ekzistencs.
M 27 shtator 2002 Timori Lindor u b antari i 191-t i Kombeve t Bashkuara.
Drejtsia dhe pajtimi
Tranzicioni i Timorit Lindor n demokraci ka qen i mjegulluar nga fakti se shumica e
njerzve q kishin br krime n vitin 1999 nuk kishin dhn llogari pr krimet e tyre.
Shumica e autorve t krimve jetonin n Indonezi dhe qeveria refuzonte q ti ekstradoj
t dyshuarit tek autoritetet e Timorit Lindor.
Me iniciativat dhe rekomandimet e bashksis ndrkombtare, qeveria Indoneziane krijoi
nj tribunal t t drejtave t njeriut n Xhakartw pr ti persekutuar krimet kundr
njerzimit t kryera n vitin 1999. Tribunali ishte krijuar q ti gjykoj zyrtart qeveritar
dhe antart e forcave t sigurimit.
Shum nga monitoruesit e kan kritikuar dshtimin e tribunalit q t akzuojw t
dyshuarin kryesor, Gjeneralin Uiranto, shefin e forcave t armatosura Indoneziane gjat
kohs s masakrave. Prve ksaj, zyrtart t cilt ishin gjykuar, ose ishin shfajsuar ose
kishin marr dnime t lehta.
Komisioni i Kombeve t Bashkuara pr t drejtat e njeriut dhe grupet e tjera t t
drejtave t njeriut si Amnesty International apo Human Rights Watch kan sjell prova se
gjykimet ishin thell t kurdisura, q nga fillimi i tyre.
437
Avokatt e t drejtave t njeriut kan argumentuar se tribunali ndrkombtar i

sponsoruar nga KB duhej t krijohej pr Timorin Lindor njsoj, si sht krijuar pr
krimet e kryera n ish-Jugosllavi apo Ruand.
Lidert e Timorit Lindor, megjithat, jan t ndar nga fati i antarve t milicis t cilt
kishin kryer krimet.
N nj prpjekje q t promovoj shpirtin e unionit nacional dhe pajtimit, presidenti
Guasmo ka thn se ata q jan akuzuar pr dhun duhet t amnistohen. Megjithat,
kryeministri Mari Alkatit argumenton se drejtsia duhet uar n vend.
M shum sfida n t ardhmen
Qeveria duhet po ashtu t prballet me sfidn pr riatdhesimin e mijra refugjatve.
M shum se 250 000 timorez lindor kishin ikur n Timorin Prendimor pas votimit t
pavarsis n vitin 1999, shumica nn krcwnimin e forcs. Edhe pse shumica jan
kthyer n Timorin Lindor n muajt e tashm, sht llogaritur se 30 000 timorez lindor
ende jetojn n kampet e refugjatve n Indonezi.
KB ka deklaruar se do refugjati i cili mbetet n Timorin Prendimor deri n fund t vitit
2002 do t konsiderohet si qytetar indonezian.
Shum sfida gjenden prpara t kombit t ri, prfshir ktu edhe mnyrn se si t sillen
me kryesit e krimeve, qindra mijra refugjat dhe varfrin, dhe kuptohet, detyrn q t
kujden pr strukturat demokratike t reja.
BURIMI:
ADAPTUAR
NGA:
BBC
WORLD
SERVICES,
DISPOZICION
HTTP://WWW.BBC.CO.UK/WORLDSERVICE/PEOPLE/FEATURES/IHAVEARIGH
TTO/INDEX.SHTML.
438
PYETJE PR DISKUTIM
1. A njeh ndonj shtet q lufton pr demokraci? Cilat jan problemet me t cilat
prballen ato?
2. Cilt jan elementet kryesore q duhet ti parashoh dhe pr t cilt duhet t
prkujdeset procesi i demokratizimit?
3. Si mund t zgjidhen n mnyr demokratike sfidat me t cilat prballet
administrata e re n Timorin Lindor?
4. Si mund t kontribuojn qytetart aktiv n procesin e demokratizimit n vendet e
tyre? Mundohu t japsh sygjerime konkrete!
1. DEMOKRACIA N RRITJE?
E drejta pr pjesmarrje sht n zemr t t drejts njerzore, dhe sht themel i
parimeve, vizioneve dhe vlerave t reflektuara nga Rrjeti i Siguris Njerzore. Agjenda
speciale e politikave, e ndjekur nga vendet antare, pr prparimin e siguris njerzore,
mbshtetet n pjesmarrje dhe demokraci.
Demokracia zakonisht shpjegohet si sundim i popullit. Megjithat, demokracia sht
shum e vshtir q t definohet sht form e qeveris, por po ashtu sht ide e cila
thekson organizimin sociopolitik dhe juridik t shtetit, dhe t mund t shihet edhe si
ideologji, mund t shfaqet si form e modeleve t ndryshme n realitet dhe n teorin
shkencore s bashku sht nj shenj t kutpimeve t ndryshme dhe t panumrta.
Demokracia sht e ndrlidhur fuqishm me parimet e t drejtave t njeriut dhe nuk mund
t funksionojw pa garantimin e respektimit t plot dhe pa mbrojtjen e dinjitetit njerzor.
sht nj lidhje e qart n mes strukturave jodemokratike dhe shkeljeve t t drejtave t
njeriut. Deri m tani demokracia sht pakontestueshm sistemi m i prueshm pr
garantimin e mbrojtjes s t drejtave t njeriut dhe siguris njerzore.
PROGRESI DEMOKRATIK GLOBAL
NDARJA GLOBALE
439
nga
viti
1980,
81
shtete
kan Nga 81 demokracit e reja, vetm 47 jan
ndwrmarr hapa t rndsishm drejt plotsisht demokratike. Shum t tjera nuk

demokracis, me ndrrimin e 33 regjimeve shihen
ushtarake me qeveri civile.
se
jan
tranzicion
drejt
demokraci apo jan kthyer prsri n

autoritarizm ose konflikt.
140 nga 200 shtetet e bots sot mbajn Vetm 82 shtet me 57 % t popullats
zgjedhje shumpartiake m shum se botrore jan plotsisht demokratike
kurdoher n histori
125 shtete me 62% t popullats botrore 61 shtete me 38% t popullats botrore

kan shtyp t lir apo pjesrisht t lir
ende nuk kan shtyp t lir
Numri i shteteve q kan ratifikuar gjasht 106
shtete
ende
ndalojn
lirit
konventat e t drejtave t njeriut dhe rndsishme civile dhe politike.

konvetat sht rritur n mnyr t shpejt
q nga viti 1990. Ratifikimi i KNDCP dhe
KNDESK sht rritur nga 90 n afrsisht
150 shtete.
38
shtete
nuk
kan
ratifikuar
apo N t gjith botn 14% e parlamenatve
nnshkruar KNDCP, dhe 41 nuk e kan jan femra dhe n 10 vende nuk sht
ratifikuar apo nnshkruar KNDESK
asnj femr.
N 10 vende m shum se 30% e

parlamentarve jan femra
BURIMI:
UNDP, RAPORTI I ZHVILLIMIT NJERZOR, 2002.
440
Demokracia varet nga interesi dhe pjesmarrja aktive e prfituesve t saj. Duke qen i
informuar dhe duke pasur qasje n njohurit, si parakusht pr pjesmarrje t kuptimt n
sistemin demokratik. Vetm ata q kan nj kuptim themelor se si punon sistemi, dhe
dijenin e mekanizmave dhe institucioneve n nj shoqri demokratike mund t
kontribuojn dhe t prfitojn. Kujtimi i ksaj porosie sht njra nga funksionet m t
rndsishme t edukimit mbi demokracin, qllimi i t cilave sht krijimi i qytetarve t
prgjegjshm.
Ky modul ka pr qllim skicimin e nj pasqyre t demokracis dhe t drejtave t njeriut e
cila e bn t qart se demokracia nuk sht gj q arrihet njher e prgjithmon, por
sht nj proces q krkon pun t prhershme dhe prkushtim.
Demokracia dhe siguria njerzore.
Agjenda e siguris njerzore fokusohet n mbrojtjen e liris nga krcnimet q prhapen
pr jett e njerzve dhe mjeteve t jetess, politike, sociale apo ekonomike, dhe fillon me
iden se respekti pr t drejtat e njeriut dhe lirit demokratike si dhe fuqizimin e
zhvillimit njerzor jan t domosdoshm pr mbrojtje dhe promovim t siguris njerzore.
Prparimi i t drejtave njerzore, zhvillimit njerzor dhe siguris njerzore koncepte t
ndrlidhura dhe q plotsojn njra-tjetrwn t cilt jan brthama e vizionit pr nj rend
botror t przirer me t vrtt mund t zn rrnj vetm n shoqri ku vlerat
demokratike jan jo vetm t propoganduara por edhe t praktikuara.
Vetm n demokraci, respekti pr t drejtat e njeriut nnkupton lirin nga frika dhe nga
krcwnimet pr ekzistencn themelore t tyre: zhvillimi njerzor krkon krkes pr
burimet dhe lirit t cilat duhen q t zhvillohet plotsisht potenciali njerzor: siguria
njerzore prfshin lirin nga uria, lufta, katastrofs ekologjike, qeveris s korruptuar dhe
krcwnimeve t tjera ndaj jets s jetuar n drejtsi, solidaritet, me barazi dhe shans pr
t gjith.
Ta prmbledhim t twrwn - vetm me pjesmarrje demokratike t barabart, t lirw n
jetn sociale dhe ekonomike t shtetit apo bashksis mund shtyj sigurin njerzore.
Vetm garantimi i plot i t drejtave t njeriut, qeveris pjesmarrse, dhe qasje t
441
barabart n burime mund t garantojnw sigurin njerzore t kthyer nga nj model i ri

diplomatik n bazat e gjera t vendimmarrjes demokratike dhe kooperimit ndrkombtar.
2. DEFINIMI DHE PRSHKRIMI
ka sht demokracia dhe si sht zhvilluar !?
Demokracia sht nj form e qeverisjes me t ciln autoriteti shtetror rrjedh nga populli.
Fjala demokraci vjen nga fjala e vjetr greke demos- q do t thot njerz dhe kratos q
do t thot fuqia. Parimet e demokracis moderne jan zhvilluar gradualisht nga lvizjet
religjioze t kalvinizmit gjat shekullit 17 veanwrisht n Skoci, Angli dhe Holand ku
bashksit filluan t mbshtesin dhe tw ndajnw jo vetm idet religjioze, por edhe ato
politike. Filozofia e liris dhe barazis u shtua edhe m tej gjat periudhs s iluminizmit
q pastaj do t njihen si vlerat thelbsore t demokracis.
Shteti i par demokratik ishte themeluar n SHBA, kure Franca ishte shteti i par
evropian i themeluar me parime demokratike, pas revolucionit francez.
Pas vitit 1945 kishte nj prhapje t demokracis perndimore n Evrop dhe npr bot,
e cila zvendsoi format autoritare t qeverisjes. Pas mundjes s qeverive fashiste, dukej
se kriza t ciln e prjetoi demokracia gjat shekullit 20 u tejkalua. Procesi i gjat i
dekolonizimit n t cilin e drejta pr vetvendosje u njoh nga vendet perndimore rezultoi
me sjelljen e demokracis n ish kolonit e tyre. Diktaturat n Spanj, Portugali, Greqi,
Argjentin dhe Uruguaj, t gjitha u bn demokraci n dekadat e fundit. Me rrzimin e
murit t Berlinit n vitin 1989 dhe kolapsin e sistemit stalinist n Evropn Qendrore dhe
Lindore, u pa se demokracia me t vrtet ka triumfuar. Megjithat, jo t gjitha vendet t
cilat teorikisht prkrahin demokracin si nj form t qeverisjes nuk i respektojn parimet
demokratike apo jetn e praktiks demokratike. Ky m tepr si nj zhvillim paradoksal,
demonstron se mbajtja e debatit kritik mbi demokracin dhe demokratizimin sht nj
nevoj.
>> Nocioni im i demokracis sht se m i dobti duhet t ket shansin e njjt sikurse
m i forti.<<
442
MAHATMA GANDI
Elementet thelbsore t demokracis moderne
sht vshtir t matet se si sht shoqria demokratike. Megjithat, sht nj numr i
elementeve kye t cilat konstituojn bazat e do shoqrie demokratike. Pr t kuptuar
m mir kto elemente, arsimimi dhe msimi n t gjitha nivelet luajn nj rol ky.
Barazia parimi i barazis nnkupton se t gjitha qeniet njerzore jan t lindura

t barabart, duhet t gzojn mundwsi t barabarta, pjesmarrje n jetn politke
t bashksis si dhe titullim i trajtimit t barabart prball ligjit. Kjo prfshin po
ashtu barazin sociale dhe ekonomike n mes femrave dhe meshkujve.
Pjesmarrja demokracia sht e pakuptimt pa pjesmarrje, pjesmarrja n

bashksi dhe shtjet e politikave sht nj parakusht i ndrtimit t sistemit
demokratik. Demokracia sht nj form e pjesmarrjes, ndonjher pjesmarrja
sht nj koncept i gjer dhe nuk prmban vetm nnkuptime t fuqishme politike,
por, po ashtu, ato sociale dhe ekonomike. Por pjesmarrja vetm nuk mund t
garantoj demokracin.
Sundimi i shumics dhe t drejtat e pakics- edhe pse demokracia sht nga
definiconi sundimi nga populli, n fakt sht sundimi i shumics. Kjo po ashtu
nnkupton nj obligim t shumic q t marr parasysh t drejtat dhe nevojat e
ndryshme t grupeve t pakicave. Shkalla n t ciln obligimet jan plotsuar jan
nj indikator i shtimit t mtutjeshm i vlerave demokratike n shoqri.
Moduli i diskriminimit
Sundimi i ligjit dhe gjykimi i paanshm demokracia nnkupton mbrojtje t

nj personi apo grupi t vogl nga sundimi arbitrar. Sundimi i ligjit siguron barazi
prpara ligjit, kufizimi t fuqis apo autoritetit publik dhe ofrimi i qasjes s
barabart n juridiksion t pavarur dhe t paanshm
Moduli i gjykimit t paanshm dhe sundimit t ligjit
443
Respekti pr t drejtat e njeriut- pranimi se t gjitha qeniet njerzore jan t

lindura t barabarta dhe t lira n dinjitet dhe t drejta sht themeli i funksionimit
t bashksis demokratike. Nj shtet demokratik ka pr obligim sigurimin q t
siguroj dhe t respektoj, t mbroj dhe t prmbush t gjitha t drejtat e njeriut
n mnyr q t siguroj se t gjith qytetart e tij mund t jetojn t lir nga frika
dhe t lira nga krkesa. Lidhur me demokracin, nj prqendrim special duhet t
shtrihet n ato t drejta t cilat jan kye pr pjesmarrje civile, si sht e drejta
pr grumbullim, liria e t shprehurit, liria e t menduarit, ndrgjegjes dhe
religjionit. Ende, t drejtat civile dhe politike nuk mund t garantojn paqe dhe
siguri njerzore. Nj ambient i favorshm pr demokracin mund t krijohet
vetm nse merren parasysh nevojat themelore ekonomike, sociale dhe kulturore.
Pluralizmi politik - trandicionalisht, sht detyr e partive poltike q t

konsolidojn diversitetin e ideve dhe opinoneve dhe ti prfaqwsojn ato n
debatin publik. Vetm pluralizmi politik mund t siguroj struktura mjaft
fleksibile q t prshtat nevojat e ndryshme, por ende mbetet baz pr qeverisje
demokratike. Megjithat, lirit politike mund t keqprdoren pr prhapjen e
ideve q nxisin urrejtje, provokoj dhun dhe pastaj shkaktojn krcnim pr
rendin shoqror demokratik. N fakt sht shum vshtir tu bhet ball
tendencave t tilla n mnyr demokratike pa nprkmbjen e liris s t
shprehurit, por po ashtu duke mbrojtur interesin e shoqris n prgjithsi. N
mas t caktuar, demokracive u duhet ta mbrojn vetveten, p.sh. kundr
terrorizmit.
Zgjedhje t lira dhe paanshme- zgjedhjet jan karakteristika m themelore e

demokracis. Asnj lloj i regjimit tjetr nuk lejon vendimin mbi udhheqjen
politike pr ata t cilt jan t influencuar nga sistemi qeveriss - populli. N do
zgjedhje, ata mund t shprehin dshirat e tyre pr ndryshim si dhe plqimi i tyre
pr politikat e tanishme dhe pjesmarrjen e vazhdueshme tw procesit t evaluimit.
Megjithat, historia ka treguar se nuk sht mjaft evidente kush e ka mundsinw e
pjesmarrjes e kush nuk e ka. Pr shembull femrat ishin t prjashtuara nga
444
sistemi pr nj koh t gjat. N Apencell Inehuden, pjes e Zvicrs, vend mjaft i

njohur pr struktura t larta demokratike, ato e morn t drejtn votuese n fillim
t vitit 1999. sht element i domosdoshm t sigurohet q e drejta e vots t jet
universale, e lir, e barabart, sekrete dhe direkte.
Ndarja e pushteteve ndarja e pushteteve u paraqit si koncepti nga Loku (Dy

traktate pr qeveris. 1690) dhe u prparua nga Montekje ( Fryma e ligjeve,
1748). N luftn e tyre kundr shtetit absolut, sht nj parim themelor pr
demokracit moderne. Sipas parimit t ndarjes s pushtetit shtetror n trupat
ekzekutive, legjislative dhe gjygjsore, ato funksionojn t pavarura, por i japin
prgjegjsi njri-tjetrit dhe popullit. Sistemi i kontrollit dhe balancit ofron nj
mekanizm adekuat t kontrolli dhe si i till parandalon keqprdorimin e pushtetit
t shtetit.
Teorit e demokracis
Kompleksiteti veprues i realitetit demokratik ka prodhuar grupe t mdha teorish dhe
modelesh.
Nj dallim n mes t grupeve t teorive do t prmendet, sepse roli i saj sht tradiconal
dhe pavarsisht nga t qenit shum e thjesht n debatin e s sotmes ka dallim n mes t
identitetit dhe teoris s konkurrencs t demokracis. Shkurt, t konsideruarit e
demokracis si konkurrenc, lejon opinione t ndryshme legjitime, t cilat konkurrojn
(me konkurrencn e opinioneve t varguar zakonisht n ann e sundimit t shumics).
Demokracia si identitet e sheh nj identitet n mes t sundimit dhe t qenit i sunduar dhe
kundrshton ekzistimin e dallimeve t justifikueshme, por lufton q ta gjej at q Ruso e
quante volonte generale (vullnet i prgjithshm) dhe q m pas t vihet n legjislacion.
Format e demokracis
Sot demokracit dallohen pr nga disenji dhe struktura e tyre. Dallimi tradicional
ndrmjet demokracive liberale sht ai n mes modeleve t demokracis direkte dhe t
prfaqsimit.
445
Demokracia direkte sht nj form e qeverisjes n t ciln e drejta pr t marr

vendime politike ushtrohet direkt nga i gjith trupi qytetar, duke vepruar nn procedurat e
sundimit t shumics. Kjo form sht e mundshme vetm pr etnitete t vogla. Pr kt
arsye asnj sistem modern demokratik nuk sht sistem i pastr demokratik edhe pse t
gjith ata kan elemente t demokracis direkte. Institucionet e demokracis direkte jan
asamblet popullore, iniciativat legjislative popullore, dorheqjet, referendumi etj.
Forma e dyt sht ajo e demokracis prfaqsuese. Kjo sht nj form e qeverisjes n
t ciln qytetart ushtrojn t njjtn t drejt, jo personalisht, por nprmjet
prfaqsuesit t zgjedhur nga ata dhe t prgjegjshm ndaj tyre. Dy elementet m
qensore t demokracis prfaqsuese jan ndarja n mes t sunduesit dhe t t qenit i
sunduar, dhe zgjedhjet periodike se nj mjet kontrolli e sundimit nga t sunduarit.
Demokracia prfaqsuese sht e ndrlidhur me dy forma themelore t qeverisjes:
demokracin parlamentare dhe presidenciale.
-Demokracia parlamentare: n kt form demokratike parlamenti ka rol qendror;
ekzekutivi uhdhiqet nga kryeministri apo lideri i kabinetit dhe sht i varur nga
besueshmria e parlamentit; kryetari i shteti zakonisht ka pak apo nuk ka fare fuqi
ekzekutive, por vetm funksion prfaqsues,
-Demokracia presidenciale: ekzekutivi udhhiqet nga vet kreu i shtetit i cili zgjidhet
direkt nga populli dhe nuk ndrvaret nga besueshmria e parlamentit.
Kur dy modelet krahasohen, dallimet q dalin n pah prfshijn:
-
N sistemin presidencial, bhen zgjedhje t ndara pr qeverin dhe pr

asamblen parlamentare, kurse n demokracit parlamentare nj pal
zgjedhje vendosin pr t dyja (kurse kryetari i shtetit mund t zgjidhet
ndaras).
N sistemin parlamentar qeveria autorizohet nga parlamenti, i cili mund ta

thrres t jap dorheqje. Ky opcion i refuzohet parlamentit n sistemet
presidenciale, prve procedurs s impimentit.
446
N ann tjetr, kreu i shtetit n sistemin parlamentar zakonisht ka mundsi

q t shprndaj asamblen parlamentare n kushte t veanta.
Antarsimi n parlament sht parakusht pr antarsim n qeveri n

shum sisteme parlamentare, ndrsa sht jokompatibil m shum sisteme
presidenciale.
Parlamenti dhe qeveria zakonisht jan m shum t ndrlidhura m

demokracit parlamentare, kurse n sistemet presidenciale ka nj ndarje
m t qart t pushtetit. Sidoqoft, pushteti ekzekutiv sht i ndar shpesh
ndrmjet kreut t shtetit n njrn an dhe kryeministrit, n ann tjetr.
Iniciativa legjislative n demokracit parlamentare sht shum e

mbshtetur m iniciativn e qeveris.
Partit, n veanti partit opozitare luajn nj rol shum t fuqishm n

demokracit prfaqsuese.
Sot, forma m e zakonshme n mes t t gjitha formave t modeleve t prziera sht ajo
e demokracis parlamentare me nj rol t shtuar t kreut t shtetit.
Format e demokracis n realitet.
Shumica e formave ekzistuese t demokracis jan t kombinuara me kto dy tipe ideale
dhe tipar t elementeve nga t gjitha format.
Shembujt: Shembujt klasik ilustrojn modelet e poshtshnuara: demokracia
parlamentare si nj model q nnkupton sistemin e Britanis s Madhe dhe shumics s
shteteve prendimore evropiane; dhe n ann tjetr Shtetet e Bashkuara t Ameriks jan
shembulli m i mir i demokracis presidenciale. Edhe n Evrop modelet e veanta jan
shum t shpeshta: Zvicraa, Franca (demokraci gjysmpresidenciale), Portugalia. Dallimi,
po ashtu, mund t zbatohet n t gjitha demokracit e tjera prrreth bots, megjithse ato
nuk shfrytzojn traditat t cilat vijn nga liberalizmi.
447

Demokracia merr forma t ndryshme, ka manifestime t ndryshme dhe kuptohet ndryshe
n kultura t ndryshme. Prderisa disa demokraci i japin prioritet ndarjes s pushteteve
dhe sundimit t ligjit, t tjerat mund t ndrtohen n mnyr dominuese prreth konceptit
t pjesmarrjes. Dallimet q dalin jan t bazuara n bashkveprimin e elementeve
thelbsore, prbrse t demokracis.
Nj vij e madhe e kritiks n prmbajtje i referohet eurocentrizmit i prfshir n
shum mendimi politike, teori dhe praktika n lidhje me demokracin.
Nuk ekziston nj gj e till si demokraci e prkryer, as n hemisfern lindore dhe as n
at perndimore.
Pr nj t gjith mumd t pajtohemi mbi elementet prbrsr t demokracis, por
rndsia e vendosur n kto elemente dhe realizimi i tyre dallon shum n mes kulturave.
Kuptimi perndimor i demokracis sht i bazuar n nocionin e individit, i cili merr lirin
maksimale dhe zrin n relacion me t tjert n shoqrin demokratike. Theksimi i
pakalueshm mbi t drejtat civile dhe politike q ndodhen n kt model jan problem
pr disa shtete t tjera.
Debati pr vlerat aziatike
Disa modele shoqrore aziatike jan bazuar n konceptet e pjesmarrjes q pak kan t
bjn me demokracin e kuptuar n perndim. Ato bazohen n nj sens t orientimit t
bashksis dhe koncepteve tradicionale t udhheqjes oligarkike m par se n iden e
liris maksimale pr individin. Ky model nuk sht domosdoshmrisht i papajtueshmm
me pjesmarrjen n demokraci.
Ai rrjedh nga msimet e mbshtetura n traditn konfuciane, dhe krkon pjesmarrje
aktive t nj elite sunduese morale dhe racionale q vepron pr t mirn e prbashkt. E
ashtuquajtura prplasje n mes t vlerave dhe nocioneve aziatike dhe perndimore
t arsyeve demokratike buron nga keqkuptimi i demokracis dhe pjesmarrjes.
Lideri/filozof i Singaporit Lii Kuan Yeu dhe t tjert i adresojn kritikat e tyre kundr
448
rregullit shoqror dhe kulturor t SHBA dhe t disa vendeve perndimor m par sesa t
jen kritik pr vet demokracin.
Sfidat e demokracin n shtetet islame
Prcaktimi i marrdhnieve ndrmjet islamit dhe demokracis ka qen problematik pr
myslimant dhe jomyslimant. Monitoruesit perndimor t cilt kan pohuar se islami
dhe demokracia jan jokompatibile, argumentet e tyre i kan bazuar n kuptimin islamik
t sovranitetit t Zotit, i cila sht burimi i vetm i autoritetit politik dhe nga i cili
profetohen se vijn t gjitha ligjet dhe regulloret q qeverisin bashksin e besimtarve.
Myslimant, po ashtu, jan t ndar rreptsisht n kuptimin dhe qasjen e tyre kundrejt
demokracis. Prderisa lidert e rrymave qendrore t lvizjeve islamike dhe shum
dijetar mendojn q islami dhe demokracia jan kompatibile, ekstremistt apo islamistt
radikal propagojn t kundrtn. Refuzimi i fundit i demokracis, duke thn se
koncepti i sovranitetit t populllit kundrshton besimin themelor t islamit q mbshtetet
n sovranitetin e Zotit. Kjo korniz legjislative mund t argumentohet se Allahu nuk
mund t modifikohet. donjri q zbaton ligjet e tij mund t jet prfaqsuesi i tij. Kjo
qasje radikale sht kundrshtuar nga vlerat themelore demokratike, si sht t qenit i
hapur, pluralizmi dhe ndarja e pushtetit.
Vizioni islamik i demokracis sht manifestuar n Shura, nj koncept islamik i
kshillimit n drejtim t shtjeve t prbashkta. Kshillimi krkohet n shtje t
ndrlidhura, t cilat ndikojn n jetn kolektive, ku njerzit duhet t ken lirin e t
shprehurit. Megjithat, Shura sht e kufizuar nga legjislatura e Allahut, duke thn se
pjesmarrja islamike sht edhe nj penges e demokracis dhe e kuptimit prendimor.
Moduli i liris s religjionit.
PYETJE PR DISKUTIM
Pse disa elemente t demokracis jan m t rndsishme sesa t tjerat n mesin e

kulturave t ndryshme?
449
A sht e pranueshme q t ket nocione t ndryshme t demokracis n kulturat e

ndryshme?
Nse interpretimet e ndryshme t demokrcis jan t pashmangshme dhe t

pranueshme, ku jan kufijt, p.sh. cilat elemente thelbsore duhet t ruhen nn
do situat, n mnyr q t prceptojm shtetin prkats si demokratik?
Cili sht roli i mediave n definimin e nocionit t demokracis n shtetet e

ndryshme?
Disa pika pr mendim t mtutjeshm
Marrdhniet n mes shumics dhe pakics, dhe n veanti n mbrojtjen e

minoritetit politik, jan shtje qensore. Parimi demokratik i zgjedhjes mbi bazat
e vots s shumics e cila kshtu fiton t drejtn pr ushtrimin e vots nnkupton
se minoriteti i krijuar shpesh prjashtohet nga vendimarrja politike. Ky minoritet
duhet t pajtohet me vendimin e shumics. Minoritetet prandaj duhet t ken
mbrojtje speciale, n mnyr q tu garantohet respektimi i t drejtave t tyre dhe
shkalla e paansis n raport me dshirn e tyre politike.
Shoqria civile, sht br njra nga temat kryesore n debatin e praktikimit t

demokracis. Demokracia ka nevoj pr qenie njerzore t lira dhe aktive, si dhe
pr njerz t prgjegjshm. Berthold Brecht ka sygjeruar njher n mnyre
ironike se n qoft se qeveria sht e paknaqur me popullin, duhet ta shprndaj
popullin dhe t zgjedh nj t ri. Vetm qytetari i lir dhe aktiv mund ta sfidoj
qeverin dhe ti mbaj t prgjegjshm pr premtimet paraelektorale.
Mediat e lira dhe t pavarura, jan nj shtyll e rndsishme e demokracis.

Kontrolli i mjeteve t informimit pothuajse sht sinonim i kontrollit t
vendimmarrjes n demokrci. Mediat luajn rol t rndsishm n demokracit e
sotme, fardo q t jet ai medium-gazet, televizion, radio, industri e argtimit
dhe natyrisht internet.
Individt, shoqrit dhe shtetet duhet q t jen t gatshm pr komunikim me
njri-tjetrin. Q t ndihmojn vendimarrjen e elektoratit ata duhet ti informojn
450
pr qllimet dhe piksynimet e atyre q krkojn t zgjidhen. Liria e t shprehurit

pothuajse sht edhe nj e drejt themelore njerzore pr realizimin dhe
funksionimin e demokracis.
Moduli i liris s t shprehurit dhe liris s mediave.
Demokracia dhe t drejtat e njeriut jan t pandashme- marrdhnia lkundet

nga bashkveprimi i njrit tek indentiteti i tjetrit. N kt kuptim, t gjitha t
drejtat njerzore kan rndsi t veant pr demokracin. Sistemi juridik i disa
shteteve i dallon t drejtat qytetare prej t drejtave njerzore, duke nnkuptuar se
disa t drejta politike n veanti u jan garantuar vetm qytetarve t tyre, ndrsa
t tjerat t gjitha qenieve njerzore. T drejtat njerzore mund t garantohen
vetm me funksionimin e demokracis, por demokracia e brisht nuk garanton t
drejtat e njeriut dhe sigurin njerzore. Realizimi i t drejtave t njeriut, si pasoj,
sht nj indikator i vitalitetit t demokracis.
4.
ZBATIMI DHE MONITORIMI
Nuk ka ekzistuar dhe nuk ekziston asnj demokraci e prsosur. T gjitha demokracit
moderne prbhen, deri n nj shkall, nga elementet thelbsore t demokracis n jetn
publike t tyre, si nj mas e barazis, mosdiskriminimit dhe e drejtsis sociale.
Demokracia sht nj proces i bashkveprimit konstant, i prefeksionimit dhe prshtatje
ndrmjet nevojave themelore t shoqris dhe strukturave sociale pr ti plotsuar kto
nevoja.
N shkall rajonale, ekzistojn mekanizma t ndryshme t parimit t mbrojtjes s
demokracis. Konventa Evropiane e t Drejtave t Njeriut, e cila ofron mundsi pr
paditje ndaj shteteve t cilat shkelin konventn, sht nj shembull i mir brenda sistemit.
M 1967 Danimarka, Norvegjia dhe Suedia morn vendimin q t ankohen kundr
Greqis pasi q nj regjim i ashpr ushtarak mori kontrolin atje. Qeveria greke menjher
hoqi dor nga konventa, por pa marr parasysh kt fakt, gjykimi u mbajt dhe prfundoi
me suspendimin e Greqis nga Kshilli i Evrops. Me rithemeliminin e qeveris
451
demokratike n vitin 1974, Konventa hyri n fuqi prsri, dhe u desh t kompensohen
viktimat e regjimit ushtarak.
Me sa duket, t gjith mekanizmat nuk jan efektive si sht vndosur nga Kshilli i
Evrops, por po ashtu ka organizata t ndryshme q luftojn pr mbrojtjen e demokracis.
N vitin 1990, OSBE themeloi Zyrn pr Institute Demokratike dhe t Drejta t Njeriut
(ZIDDN) n Varshav, e cila kishte pr detyr q, prve t tjerash t ndihmoj shtetet
pjesmarrse t OSBE pr ndrtimin, forcimin dhe mbrojtjen e institucioneve
demokratike. Kjo zyr sht n krye t monitorimit t zgjedhjeve nacionale, n mnyr
q t siguroj bindjen n parimet demokratike.
N nivel ndrkombtar, Unioni Ndrparlamentar (UNP) luan nj rol t rndsishm. UNP
prbhet nga parlamentet e shteteve sovrane dhe krkon q t kujdeset pr dialogun dhe
bashkpunimin ndrmjet njerzve, pr forcimin e demokracis n t gjith botn. Ajo u
themelua n vitin 1889 dhe deri m tani sht nj organizat q ndihmon ndrlidhjen e
parlamenteve nacionale dhe nxit demokracin.
Programi i Zhvilimit i Kombeve t Bashkuara (PZHKB- UNDP) ka prezantuar n
raportin e tij pr zhvillim njerzor t vitit 2002, nj numr t indikatorve objektiv pr
matjen e prparimit t demokracis. Ktu prshihen:
Data e zgjedhjeve t fundit
Pjesmarrja e votuesve
Numri i femrave pr vit, t cilat kan fituar t drejtn pr vot
Numri i ulseve n parlament q mbahet nga femrat
Antarsimi n sindikata
Organizatat joqeveritare
Ratifikimii i Konvents Ndrkombtare mbi t Drejtat Civile dhe Politike
Ratifikimi i Konvents s ONP t Shoqrimit dhe Mbledhjes Kolektive
452
Si shtes, nj numr i indikatorve subjektiv, prfshir edhe lirit civile dhe t drejtat
politike, liria e shtypit dhe prgjegjsia, stabiliteti politik dhe mungesa e dhuns, sundimi
i ligjit dhe kutpimi i treguesve t korrupsionit, prbjn nj mjet ndihms q t vlersojn
qeverisjen demokratike. T gjith kta indikator reflektojn nj nivel n t cilin
elementet thelbsore q e formojn demokracin bashkveprojn dhe zhvillohen
njkohsisht. Ata ofrojn bazat krahasuese pr demokracit dhe regjimet e tjera dhe
vlersojn progresin drejt demokracis, si dhe cilat masa kualitative dhe kuantitative n
shkall t prmirsimit i ka arritur apo me cilat krcnime prballet vendi.
N t gjitha demokracit e vrteta, vota e popullit n nivel nacional apo lokal, sht
mekanizmi m i fort monitorues, i prcjell nga mediat e lira dhe t pavarura dhe nj
shoqri civile vigjilente. Ndrrimi n agjendat qeveritare dhe strukturat fuqimbajtse
mund t rezultojn ashtu q nj vot e till popullore, e cila kontrollon n mnyr t
pavarur shkalln e zbatimit t zotimeve t ndrmarra nga prfaqsuesit e zgjedhur n
mnyr demokratike.
Standardet e domekracis q duhen t prmbushen nuk jan t dakorduara n mnyr
universale. Megjithat, standardet mbi t cilat nj koncenzus i gjer mund t arrihet jan
ato t t drejtave t njeriut. Sigurimi i t drejtave t njeriut sht nj pjes qensore e
sigurimit t demokracis. Prandaj, garantort institucional t t drejtave t njeriut jan me
t vrtet garantuesit e demokracis.
Zbatimi botrore i demokracis varet nga do individ, n shtet dhe institucione
ndrkombtare i duhur q t vr jetn n t dhe t ndihmoj ti prballoj zhvillimet
autoritare. Me rndsi t veant sht t prfitohet nga e drejta pr vot, shprehja e
opinioneve dhe kshtu t merr pjes n jetn politike dhe vendimmarrje. Pjesmarrja n
nj shoqri civile aktive sht ndihm pr demokracin si trsi. Arsimimi luan nj rol
ky n kt proces dhe krijon edhe dijen q e bn t mundshme pjesmarrjen efektive n
rend t par. Kto jan elementet themelore t ndrtimit t demokracis ku duhet t
prqendrohet vmendja dhe duhet t ket zhvillime t mtutjeshme n mnyr q t lejoj
453
demokracin q t lulzoj dhe ti vjel rezultatet pr t gjith n mnyr t barabart dhe

paanshm.
E DOBISHME T DIHET
1. PRAKTIKA T MIRA
N rrugn pr demokraci
N shkurt t vitit 1990 n nj fjalim historik Frederik Uilliem de Klerk foli n favor t
prfundimit t regjimit t aparteidit dhe pr demokraci n Afrikn Jugore. Politika e tij u
konfirmua me referendum, ku 70% e popullsis s bardh prkrahu reformat e tij.
Zgjedhjet e para demokratike n Afrikn Jugore u mbajtn n prill t vitit 1994, kurse n
maj t po atij viti Nelson Mandela u br presidenti i par i zi i Afriks Jugore. Me kt u
hap nj kapitull i ri i zhvillimit t vendit.
Evropa Qendrore dhe Lindore, Azia Qendrore:
Q nga viti 1989 vendet e bllokut komunist prjetuan nj val t demokratizimit. Parti t
reja demokratike u krijuan n Poloni, Bullgari, si dhe dhe n Republikn eke,
Gjermanin Lindore, Hungari, Rumani, Sllovaki dhe nj numr t ish-republikave t
Bashkimit Sovjetik, dhe n paqe, tranzicioni demokratik filloi t ndryshoj tablon e
politikave nacionale. Pas ksaj, zgjedhjet demokratike parlamentare dhe presidenciale
filluan n intervale t regullta, mbi baza t sistemit shumpartiak.
Kili: Ndryshe nga vendet e Ameriks jugore, Kili ka nj histori 150 vjeare t republiks
kushtetuese me nj qeveri t zgjedhur n mnyr demokratike. Rivendosja e demokracis
n Kil n vitin 1990, pas 17 vjetsh t sundimit ushtarak nn gjeneralin Augusto Pinoe, i
dha nj nxitje t re dialogut demokratik dhe koopermit rajonal dhe ndrkombtar. Sot
Republika e Kilit sht nj demokraci e konsoliduar dhe n mnyr aktive ajo promovon
t drejtat e njeriut dhe sigurin njerzore n t gjith rajonin.
Diktatura e Ferdinand Markosit n Filipine zgjati nga viti 1965 deri m 1986. N vitin
1986 Korazon Akuino u b presidente dhe ktheu lirit civile themelore (lirin e t
454
shprehurit, lirin e shoqrimit dhe lirin e shtypit) Filipinet iu kthyen rrugs pr

stabilizimin e demokracis s vrtet.
2. TRENDET
Pjesmarrja politike e femrave
Sot, pjesmarrja e femrave n jetn politike sht shum joproporcionale me at t
meshkujve, edhe pse femrat prbjn m shum se gjysmn e popullsis s bots. Ky
debalanc i dukshm v n pah mungesa t veanta n nj numr t insitucioneve
nacionale q konsiderohen si demokratike.
Hyrja n kuotat pr nxitje dhe mbshtjetje t pjesmarrjes s femrs n jetn politike
sht prdorur si vegl pr prmirsimin e situats, e cila sht konsideruar me
prfaqsim joproporcional dhe status t pabarabart t burrave dhe t grave n
parlamentet nacionale. Deri m tani, 10 vende n bot kan arritur prfaqsimin e
femrave n parlament deri n 30 %, shumica me mjete t futjes s kuotave (prqindjeve
fikse q t sigurojn pranin e femrave n parlament dhe n legjislatur). Nse
prmirsimi vazhdon sipas kursit t tanishm, mund t marr m shum se 50 vite pr t
arritur nj prfaqsim t plot proporcional t femrave.
Diskuto shtjen: a mund t mendoni pr ndonj stimulim dhe vegla t tjetra pr
ngushtimin e hapsirs ndrmjet meshkujve dhe femrave n jetn politike?
Femrat n parlament: 1945 1995
N 50 vjet, nga vitit 1945 deri m 1995:
Numri i shteteve sovrane t cilat kishin parlament u rrit pr shtat her
Prqindja e femrave si antare t parlamentit u rrit pr katr her
Rekordi n shkall t prgjithshme u arrit n vitin 1988 me 14,8% femra nga

numri i prgjithshm i t gjith antarve t parlamentit n bot.
Moduli i t Drejtave t Njeriut
455
Demokr@cia Drejtprdrejt (Online)

Kur prdorimi i internetit filloi t prhapej n mesin e viteve 90, te disa u rritn ndrrat e
nj bote m t mir pr nj bot ku t gjith mund t marrin pjes n procesin politik t
vendimmarrjes, fal komunikimit t drejtprdrejt, pr nj bot m afr idealeve greke t
demokracis, m shum se asnjher. Pr t prmbledhur, kto ndrra ende nuk jan br
realitet. N t vrtet, sht shum e dyshimt nse do t bhen ndonjher.
Viti
1945
1955
1965
1975
1985
1995
Numri i parlamenteve
26
61
94
115
136
176
% e femrave n Parlament
3.0
7.5
8.1
10.9
12.0
11.6
% e femrave si senatore
2.2
7.7
9.3
10.5
12.7
9.4
BURIMI:
UNIONI NDRPARLAMENTAR, WWW.IPU.ORG,2003
Dhom njjs
Ose e ult
Vendet nordike
39.7 %
dhoma e lart
ose senat
--
t dy dhomat
kombinim
39.7%
Shtetet antare t OSBE t

Evrops prfshir edhe
18.1 %
14.8%
17.4%
Vendet nordike
456
Amerikant
16.2%
Shtetet antare t OSBE t
15.7%
18.4%
14.8%
16.5%
15.5%
Evrops, pa vendet nordike
Azia
15.4 %
13.0%
15.3%
Afrika nn Sahar
13.7%
12.7%
13.6%
Paqsori
13.7%
25.9%
15.2%
6.1%
2.6%
5.7%
Shtetet Arabe
BURIMI:
WWW.IPU.ORG, SIPAS 23 DHJETORIT 2002.
Disponueshmria e qasjes n internet nuk sht surrogat pr strukturat demokratike dhe si
e till nuk krijon vetdijsim politik, por prapseprap ka disa prparsi. Informata mund
t hulumtohet dhe rigjendet n t gjith botn n koh reale, dhe ka sht m me rndsi,
mund t ndrrohet dhe prdoret pr krijimin e strukturave organizative joformale. Kjo ka
ndodhur shum shpesh n vitet e fundit.
Aktivitetet e OJQ-ve anemban bots jan rritur n mnyr t shpejt fal komunikimit t
drejtprdrejt, duke themeluar lidhje n mes t lvizjeve n t gjitha pjest e bots.
Fushatat mund t mbledhin njerz m shum se kurr m par, duke mobilizuar forma t
457
reja t kooperimit t orientuar pr shtje prtej kufijve. Regjimet totalitare nuk kan apo
nuk kan fare mjete t kufizuara pr ta ndaluar shkmbimin e ideve revolucionare n
mnyr t drejtprdrejt. Individt mund t shprehin opinionin e tyre m leht dhe ta
bjn t njohur botrisht, duke gjetur prkrahje nga njerzit me mendime t njjta.
No kohn e tashme, afrsisht 400 milion njerz anemban bots prdorin internetin, kurse
5.8 miliard ende jo. E ashtuquajtura ndarje digjitale n mes t vendeve t zhvilluara dhe
atyre n zhvillim (si dhe n mes vendeve urbane dhe atyre rurale prbrenda vendeve t
zhvilluara) ka nj ndikim serioz n modelin e demokracis nse shumica e popullats
jan analfabet t kompjuterit, nuk mund t marrin pjes n aktivitetet online (t
drejprdrejta).
Sfidat demokratike nuk jan vetm pr sigurimin e qasjes, por edhe pr prmbajtjen. Pr
shembull, Ku Klux-Klani ultraracist n SHBA pohon se prej se ka nj prezenc t
drejtprdrejt (online ), numri i antarve t tij sht rritur konsiderueshm, dhe kshtu
niveli i organizimit vazhdon t rritet. N Franc dritarja e internetit Yahoo! sht
paditur pr ofrimin e shenjave prkujtuese t neonacizmit n faqen e tyre t ankandeve
por ofertat ishin br n SHBA, dhe atje nj sjellje e till nuk sht ilegale. Ndrkoh,
Yahoo! ka deklaruar n baza vullnetare q t monitoroj dhe t ndaloj aktivitetet e
tilla.
Demokracia sht nj proces kompleks, dhe n mnyr q t funksionoj si duhet, i
nevojitet zotimi yn i plot. Interneti mund t jet nj medium q e lehtson komunikimin,
por kurr nuk do t jet zvendsues pr mungesn e angazhimit n botn ofline (t
pakyur drejtprdrejt n internet).
Moduli i liris s t shprehurit dhe liris s mediave
Globalizmi dhe demokracia
Tradicionalisht, pjesmarrja politike ka linjn e saj ndarse n kufijt nacional, vendimet
q ndikojn n jett e njerzve bhen n baz t territoreve specifike.
458
N kohn e globalizimit shum vendime dhe rezultatet e tyre shtrihen prtej kufijve
kombtar. Ve ksaj, faktort e mdhenj global, si jan kompanit multinacionale dhe
organizatat ndrkombtare jan t prgjegjshme pr ndrrimet e arritura socio-ekonomike
n botn ton. Globalizimi po ashtu mund t ndihmoj pr shprndarjen e demokracis,
duke i br m t arritshme pr t tjerrt teknologjit e reja dhe informatat.
Pakujdesia e demokracis n kt bot t globalizuar, ku vendimmarrja shpesh sht n
duart e forcave ekonomike apo instituteve t fuqishme, sht prgjigje e nj grupi m t
madh ndrkombtar t lvizjeve sociale t kohve tona- lvizja antiglobaliste. Adhuruesit
e antiglobalizimit protestojn pr nj numr qllimesh, prfshir ktu mbrojtjen e
ambientit, faljen e borxheve, t drejtat e kafshve, mbrojtjen e fmijve, antikapitalizmin,
paqen dhe t drejtat e njeriut. E prbashkta e tyre sht ndjenja se bots s globalizuar i
mungon iniciativa demokratike.
Mnyra themelore e ksaj lvizjeje sht demonstrimi masiv. S pari u vrejt nga mediat
ndrkombtare n vitin 1999, kur 100.000 demonstrues marshuan n ceremonin e hapjes
s takimit t tret t ministrave n Qendrn Botrore Tregtare (QBT) n Sietll. Pastaj,
protesta t tjera u shfaqn n takimin e Banks Botrore dhe t Fondit Monetar
Ndrkombtar (FMN) n Uashington dhe Prag, Forumi Botror Ekonomik n Davos
(Zvicr), Samiti u Bashkimit Evropian n Gotheburg (Suedi) dhe Samiti e G-8 n
Gjenov (Itali).
Prderisa shumica e protestuesve nuk jan t dhunshm, sht nj pjes e protestuesve
radikal, t cilt n mnyr aktive provokojn dhunn n demonstrata, duke gjuajtur
gjsende apo duke shkatrruar pasuri. Ata e devijojn qllimin e protestave, sepse e
trheqin pjesn m t madhe t mediave drejt tyre, gj pr t ciln shumica mendojn q
sht fatkeqsi.
Prandaj, n shkurt t vitit 2002, disa aktivist organizuan mbledhjen n Forumin Social
Botror n Porto Alegre n Brazil, si nj alternativ t demonstratave masive shprthyese.
60.000 pjesmarrsit si prfundim diskutuan alternativat e kapitalizmit global, opozitn
ndaj militarizmit dhe mbshtetjen pr paqe dhe drejtsi sociale.
459
Duke ushtruar t drejtn e tyr pr tu mbledhur, shoqria civile ka provokuar nj debat

publik mbi qeverisjen demokratike globale, mbi demokratizimin e marrdhnieve
ekonomike ndrkombtare dhe pjesmarrjen e shoqris civile n institucionet
ndrkombtare. Lvizja thrret pr vmendje ndaj rrezikut konstant q liberalizmi
eknonomik mund t minoj themelet e tij, me lirit civile dhe politike, duke u tallur me
rndsin e t drejtave eknonomike dhe sociale.
Megjithse ndryshimet e pamjes n t ciln vendimmarrja ndrkombtare bhet edhe nj
val e re e pjesmarrjes duket se sht nj ndrr e pazakont, aktort (e rinj) global n
mnyr t shtuar duhet t japin llogari se ka jan duke br n saje t prkujdesjes s
rritur publike dhe po ashtu jan t detyruar t mendojn pr mnyra t reja t prfaqsimit
demokratik, transparencs dhe prgjegjsis.
Moduli i liris nga varfria dhe moduli i puns.
Deficiti demokratik n organizatat ndrkombtare, korporatat multinacionale dhe
organizatat joqeveritare
Roli i shteteve n nivelin rajonal dhe global po ndryshon. Organizatat ndrkombtare,
korporatat multinacionale dhe organizatat joqeveritare kan hyr n sken si aktor t
rndsishm n politikn botrore. Vendimet dhe rregullat e tyre ndikojn n politikat e
shteteve dhe n jett e miliona njerzve. Prandaj, nj pyetje kye t cils duhet ti
prgjigjemi sht: Sa jan demokratik/jodemokratik kta aktor joshtetror? Ti gjesh
prgjigjen ksaj pyetjeje do t thot t hulumtosh veprimet dhe politikat, si dhe procesin e
vendimmarrjes t do organizate, KMN apo OJQ dhe gjurmimi nse parimet e
demokracis (prgjegjshmria, legjitimiteti, pjesmarrja, prfaqsimi dhe transparenca)
jan prmbushur. Projekt-propozimet pr demokratizimin e aktorve joshtetror jan
diskutuar gjersisht. Shmbujt prfshijn: reformn e Kshillit t Sigurimit; krijimin e
Asambles Globale t Popujve, si dhe m shum sisteme demokratike dhe efektive pr
OTB, FMN dhe Bankn Botrore; themelimi i nj parlamenti pr OTB; futjen e Kodeve
t Sjelljes dhe Kodeve t Etiks pr OJQ dhe KMN.
460
AKTIVITETI I: FUSHATA
PJESA I: HYRJA
Ky sht nj aktivitet i bazuar n diskutim, q adreson t drejtat dhe prgjegjsit t
ndrlidhura me demokraci dhe debatin demokratik.
Lloji i aktivitetit: Diskutim
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME MBI DISKUTIMIN
Qllimet dhe piksynimet:
T praktikohen dhe zhvillohen aftsit t cilat jan t krkuara pr dgjim,

diskutim dhe bindje
T inkurajohet bashkpunimi dhe puna grupore

Madhsia e grupimit / organizimi shoqror: donjri
Materialet: Letr dhe lapsa me ngjyr, pr ti prgatitur shenjat, shirit ngjitse, letr dhe
lapsa pr ti prgatitur shkrimet.
Prgatitja:
Bji dy shenja Pajtohem dhe Nuk pajtohem dhe ngjiti ato n nj mur t gjat
apo n dysheme.
Vr dy karrige n qendr t dhoms, dhe lejo hapsir prreth tyre n mnyr q

njerzit t lvizin prreth tyre.
Aftsit e prfshira: Komunikimi, bashkpunimi, shprehja e mendimeve t ndryshme

pr nj shtje dhe respektimi i opinioneve t tjera.
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE PR DISKUTIMIN
461
Vr t dy shenjat n mur apo n dysheme dhe shpjego se ju do t lexoni

nj komunikat, me t ciln pjesmarrsit mund t pajtohen n shkall t
gjer apo t ult.
Zgjidhe komunikatn nga lista e mposhtme dhe lexoje me z pr grupin.
U thuaj pjesmarrsve q t pozicionohen afr murit sipas shenjave, nse

pajtohen apo nuk pajtohen.
Kur pjesmarrsit t jan pozicionuar, thrrisni dy personat t ekstremeve

t kundrta q t ulen n karrige. dokush tjetr duhet t mblidhet rreth
karrigeve duke u radhitur pas personit me t cilin pajtohen n shkall t
gjer; apo t rrin n qendr, kur jan t pavendosur.
Ua jepni pjesmarrsve q jan t ulur n karrige nj minut q t

deklarohen pr arsyet e tyre pr pajtimin apo mospajtimin me
komunikatn origjinale. Askush nuk duhet ti ndrpres ata apo tu
ndihmoj. donjri duhet t mbaj qetsi.
Pas komunikatave t tyre, krko nga t tjert n grup q t lvizin pas

njri-tjetrit pas folsve (ata nuk mund t mbeten t pavendosur), pra do t
kemi nj grup pr dhe nj grup kundr komunikats. Ua jepni t dyja
grupeve dhjet minuta q ti prgatisin argumentet e tyre pr t mbshtetur
pozicionin e tyre dhe t zgjedhin folsit e veant t cilt do t paraqesin
argumentet e tyre.
Ua jepni ktyre folsve t rinj nga 3 minuta q ti thon argumentet e tyre.

Pas fjalimeve t tyre, prkrahsit pr njrn apo tjetrn an mund ti
ndrrojn pozitat e tyre dhe t dalin n grupet opozitare n qoft se
argumentet e opozits i kan bindur ata.
Vlersim:
E bni srish bashk grupin pr vlersim. Tash vazhdoni t pasqyroni procesin dhe
qllimin e diskutimit si form, dhe arsyet e respektimit t shoqris pluralist si nj vler
e lart. Mundohuni q t mos ktheheni mbrapa n diskutim pr vet shtjen.
A kishte ndonj q e kishte ndrruar mendimin gjat biseds? Nse po, cilat ishin
argumentet q e bindn at?
462
A mendojn pjesmarrsit se ndonj faktor tjetr, prve argumenteve kishin

ndikim tek ata. Shembujt mund t shfaqin presionet, gjuhn emocionale dhe
ndjenjat e rivalitetit.
Pr ata t cilat nuk i kan ndrruar qndrimet, a kishte ndonj qllim pas ksaj
dhe brenda ushtrimit? A mund t imagjinojn ata ndonj fakt q mund ti bind
q t ndrrojn mendimet e tyre?
Pse njerzit mbajn opinione t ndryshme? A sht kjo e pranueshme apo duhet
t bhet di n shoqrin demokratike?
A duhet t tolerohen t gjitha opcionet n demokraci?
Pjesa e par e aktivitetit ku pjesmarrsit pozicionojn vetveten nuk duhet t zgjas m
shum se disa minuta. Ky aktivitet ngrohs ka pr qllim q t themeloj pozicionin
nismtar dhe ti vetdijsoj pjesmarrsit se ku qndrojn. Synimi i aktivitetit sht q
t praktikojn aftsit e komunikimit dhe t bindjes, duke menduar pr qshtjet n
vetvete. Pjesmarrsit duhet t inkurajohen q t mendojn jo vetm pr prmbajtjen
dhe bindjen e mendimeve t tyre, por edhe pr llojin dhe formn e argumentit, i cili do t
jet m binds.
Shnim: Do t shpenzohen rreth 30 minuta q t diskutohet pr nj formulim i cili duhet
t sillet n disa runde t diskutimit. Kshillohet t jet elastik pr renditjen e ngjarjeve,
q do t thot se varet nga grupi. Prgjithsisht, shqetsimet n grup duhet ti paraprijn
diskutimit.
Ju mund t ngritni shtjen nse pluralizmi apo liria e t shprehurit mund t jet subjekt
i kufizimeve t fardo lloji qofshin ato n shoqrin demokratike. A duhet t lejohen,
pr shembull, protestat nacionaliste apo raciste? Ku dhe si mund ta prkufizoj
demokracia linjn n mes t pranueshmris dhe papranueshmris? N kt kontekst,
mund t diskutoni nocionin e tolerancs dhe mnyrn se si njerzit e kuptojn at.
PJESA IV: VAZHDIMI:
463
Zgjidhni fotografi nga gazetat dhe revistat, t cilat pasqyrojn shtje kontraverse t
lidhura me debatin e tashm. Mundohuni ti mbuloni temat si diskriminimi i grupeve t
veanta (fmijt, femrat, t huajt, grupet religjioze, personat e hendikepuar etj.), ndotjen e
ambientit, papunsin, varfrin, shtypjen nprmjet shtetit, dhe shkeljen e t drejtave t
njeriut n prgjithsi. Preji fotografit nga revistat dhe tregojua pjesmarrsve. Lejoni q
Lejoni q donjri prej tyre t zgjedh nj fotografi t ciln mund ta tolerojn dhe nj t
ciln nuk mund ta tolerojn. Pjesmarrsit duhet t tregojn arsyet se prse e kan
zgjedhur fotografin e caktuar para s t filloj diskutimi. Shpjegojua t tjerve se ata
duhet ta respektojn opinionin e pjesmarrsve.
BURIMI:
KJO PJES SHT MARR NGA: SUZAN ULRIH. 2000. ACHTUNG (+)
TOLERANZ WEGE DEMOKRATISCHER KONFLIKTLOSUNG. VERLAG
BERTLESMANN STIFTUNG.
Liria e t shprehurit dhe do e drejt e njeriut.
BURIMI:
KY DISKUTIMI SHT ADAPTUAR NGA: KOMPAS- DORACAKU MBI
ARSIMIMIN E T DREJTAVE T NJERIUT ME T RINJ.2002. PUBLIKIME T
KSHILLIT EVROPIAN: STRASBOURG.
Qndrimet q mund t prdoren pr diskutim:
-
Ne kemi obligim moral q t prdorim votn ton n zgjedhje
Ne duhet ti respektojm t gjitha ligjet, edhe ato q jan t njanshme.
T vetmit njerz q kan pushtet n demokraci jan politikant
Njerzit i zgjedhin udhheqsit q i meritojn.
N demokraci dokush ka t drejt q t prfaqsohet, edhe budallenjt.

(Kris Paten)
464
51% e popullit mund t prbj nj regjim totalitar, t shtyp pakicat dhe

prapseprap t mbetet demokratik.
Puna e qytetarit sht q ta mbaj gojn e tij t hapur (Gynter Gras.

shkrimtar)
Argumenti m i mir kundr demokracis sht nj bised pes

minutshe me nj votues mesatar. (Uinston eril)
Shnim: Ju mund t gjeni edhe thnie t tjera q ndrlidhen me ndonj t drejt tjetr
njerzore. Thniet duhet t jen t formulura n mnyr q t provokojn t shprehurit e
opinioneve t ndryshme.
2 AKTIVITETI II: Nj minare n bashksin ton?
PJESA I. HYRJE
Ky aktivitet simulon nj asamble t hapur kshilluese n bashksin tuaj apo n nj fshat
t vogl t imagjinuar. N kt sken interesant dhe brengat e lvizjeve t
ndryshme sociale dhe politike prplasen n t ashtuquajturat tema t nxehta.
Shtypi e prcjell dhe e dokumenton mbledhjen.
Lloji i aktivitetit: Loj simuluese
PJESA II: INFORMATA T PRGJITHSHME MBI SIMULIMIN
T prjetohet procesi ku njerzit/ bashksia tentojn t kuptojn se ka sht duke

ndodhur
T identifikohen dhe t kuptohen mekanizmat dhe prmbajtja politike
T elaborohet rasti dhe t hidhen pikpamje t ndryshme
T identifikohen kufizimet e sjelljes demokratike dhe t respektueshme
T kujdesesh pr simpatin pr t gjitha palt n nj konflikt
465
Madhsia e grupimit / organizimi shoqror: 15-30

Koha: 2-3 or
Prgatitja: Flet pr shnim t emrave, hamer dhe letra t mdha
Aftsit e prfshira:
Komunikimi, kooperimi, shprehja e pikpamjeve t ndryshme pr shtjen dhe
respektimi i opinionit t t tjerve.
PJESA III: INFORMATA SPECIFIKE MBI SIMULIMIN
Hyrje n tem:
Fillo t prezantosh aktivitetin dhe t shpjegosh pr nj situat t imagjinuar, dhe pr nj
grup i cili merr pjes n kt situat.
Ndrtimi i nj minareje po e lkund bashksin tuaj. Me nj njoftim t shkurtr, kshilli i
bashkis sht thirrur q t vendos pr krkesn e komunitetit islam q t ndrtoj
minaren n nj lartsi e cila do t jet m e madhe sesa kmbanarja e kishs.
Radhitni n hamer rolet e ndryshme q do tua shprndani pjesmarrsve. Njerzit q do
t marrin pjes n kshill jan:
Kryebashkiaku, si kryesues i asambles
Antart e kshillit t qytetit (3-5 persona) q prfaqsojn pal t ndryshme
Antart e grupit punes pr nj bot- kundr ksenofobis (3-6 persona)
Antart e komisionit veprues t qytetarve mirseerdht n bashksin ton t

dashur! (3-5 persona)
Antart e bashksis islame (3-5 persona)
Shtypi: gazetart e dy gazetave lokale t cilat i kundrshtojn qasjet politike (1-2

persona pr donjrn)
Qytetart, t cilt do t marrin pjes n asamble (nse ka pjesmarrs t

mjaftueshm)
466
A keni parasysh se, sa m mir ti prshkruani karakteret e ndryshme, aq m efektiv do t

jet simulimi. Nse dshironi, ju mund ti shkruani disa karakteristika t njerzve t
ndryshm n hamer. Tento t themelosh nj mori rolesh q prmbajn llojllojshmrin e
karaktereve t ndryshme, n mnyr q t simulosh nj diskutim m t mir.
Skico orarin: para se t filloj simulimi, pjesmarrsit duhet t zhvillojn karakterin e ri
dhe duhet ti shkruajn fjalt kryesore ( rreth 15 minuta). T gjith pjesmarrsit duhet
tu prmbahen me rigorozitet roleve t tyre dhe t zvoglojn pozicionin e tyre personal.
Simulimi:
Futja e elementeve prafrsisht n shumn q prputhet me kohn e krkuar.
Faza 1: Prgatitja (20 minuta)
Krkoni nga pjesmarrsit q t bhen bashk n grupet q i kan zgjedhur. Nse sht e
mundur, atyre do t ishte mir q tua lini klast e tyre dhe t ken hapsir t
mjaftueshme. Karakteret duhet t njihen me njri-tjetrin dhe t t vendosin pr strategjin
e tyre pr kshillin e hapur. Shtypi duhet t filloj editimin e gazets s tyre t par dhe
marrjen e intervistave t para. Gjat ksaj faze, ju duhet ta prgatitni dhomn e
konferencave pr takim. Grupet duhet t jen t ulura n katr tavolina t ndryshme.
Tabelat me emra duhet t vihen n do tavolin. Kryebashkiaku duhet t ulet n nj
pozit m t lart dhe duhet t ket nj zile dhe t shikoj n tavolinn e tij/saj. Ia shpjego
ndaras rregullat e procedurs personit q do t aktroj kryebashkiakun gjat kohs s
takimit.
Faza 2: Takimi i hapur i Kshillit (45 minuta)
Kryebashkiaku sht drejtues i asambles dhe ai e hap takimin me nj fjalim t shkurtr.
Hap shtjen dhe i prshndet pjesmarrsit. Detyra e tij/saj kryesore sht q t
moderoj takimin. Grupeve njrit pas tjetrit u krkohet ti japin opinionet dhe qllimet e
tyre. Karakteret, rolet e prgatitura pr ta duhet t jen udhzimet pr veprime t tyre.
pastaj, kryebashkiaku thrret votuesit q t vendosin se a do ti jepet leja bashksis
islame pr ndrtimin e minares s plot.
467
Faza 3: Vlersim (45 minuta)

Mblidh pjesmarrsit prsri n rrethin i cili mundson diskutimin dhe fillo rundin e
vlersimit, duke i prshndetur t gjith me emrat e vrtet. Kjo sht me rndsi t
veant q ti lejoj pjesmarrsit t dalin nga rolet q i luajtn dhe ti ktheni prap n
sjelljen e tyre normale.
N nivel personal pyetini pjesmarrsit
A reflektohet rezultati i simulimit n qllimin e rolit tuaj?
Sa influenc keni pasur (n rolin tuaj) mbi rezultatin?
Ndrveprimi me t tjert, a krkon ndryshimin e strategjis suaj?
Mundohuni ti shmangeni ndjekjes s simulimit edhe te qndrimi i reflektimit t vetvetes.

Analizo simulimin n krahasim me kshillin e hapur t jets s prditshme, pyet:
ka ishte e vshtir q t identifikohet n rolin tuaj?
Sa afr ishte simulimin me situatn reale?
Nse sht e mundur duhet ta bni kt aktivitet bashk m nj trajner tjetr n mnyr q
t bni t mundshm pyetjen dhe t koordinoni do hap t aktivitetit n koh t njjt.
Kur i ngarkoni rolet, mbani mend se roli i kryebashkiakut sht shum i nevojshm si
strukturues i kahut t simulimit. Ju duhet t ushtroni simulimin e kryebashkiakut me
pjesmarrsin q e luan kt rol, para simulimit prfundimtar. Mbani mend se ju jeni
udhheqsi i aktivitetit dhe ndoshta do t ishte e nevojshme q t ndrhyni n kahjen e
simulimit, n qoft se pjesmarrsit fillojn t mos e respektojn njri-tjetrin. Po ashtu,
ndrhyj kur simulimi del jasht kontrollit (zbulimi i fakteve t reja, ndrrimi i tems etj).
Nse kshilli i hapur nuk arrin marrveshje, thekso se kjo mund t reflektohet n jetsn e
prditshme dhe do t thot se aktiviteti ka dshtuar.
468
N baz t prbrjes s bashksis, ju duhet ta ndrroni temn si Kisha n bashksin
ton apo Tempulli budist n bashksin ton n vend t minares.
PJESA IV: VAZHDIMI:
Nse sht e mundur personi q luan rolin e shtypit n simulim, t mund t incizoj apo
t xhiroj takimin e kshillit t hapur dhe t prdor kt dokumentim si baz pr nj
analiz t diskutimit dhe t rregullave t tij nj dit m von.
N qasje t tems pr demokracin lokale n ambiente t ndryshme, pjesmarrsit duhet
t shikojn n rrethinat e tyre, t gjejn nj rast real t jets dhe t dokumentojn at.
Rezultatet e tyre mund t shnohen n nj plan apo nj ekspozit t vogl.
Diskriminimi, lirit e religjionit, liria e t shprehurit dhe lirit e mediave
BURIMI:
KJO PJES SHT MARR NGA: SUZAN ULRIH.2000. ACHTUNG (+)
TOLERANZ WEGE DEMOKRATISCHER KONFLIKTLOSUNG. VERLAG
BERTLESMANN STIFTUG.
BIBLIOGRAFIA
Kofi Anan. 2002. Ne Njerzit. Roli i Kombeve t Bashkuara n shekullin 21. New York:
Kombet e Bashkuara, n dispozicion online n adresn:
http://www.un.org.millenium/sg/report/
Projekti i Koalicionit Demokratik:
http://www.democoalition.org/html/home.html
469
Xhonoathan Foks. 1999. Tabloja e inspektimeve t Banks Botrore: A do t rrit

prgjegjsin e banks? Santa Kruz: Universiteti i Kalifornis: n dispozicion online n:
http://www.hypatia.ss.uci.edu/brysk/foz.html
IDEA International: www.idea.int
Unioni Ndrparlamentar: www.ipu.org
UNDP. 2002. Raporti i Zhvillimit Njerzor. Oksford: Shtypi Universitar i Oksfordit.
Beetham David dhe Kevin Boyle. 1995. Duke Paraqitur Demokracin: 80 pyetje dhe
prgjigje. Kembrixh: Polity press.
Inoguchi Takashi, Newman Edward, Keane John. 1998. Karakteri ndryshues i
demokracis. Shtetet e Bashkuara: Shtypi i Universitetit t Kombeve t Bashkuara.
David Held. 1995. Demokracia dhe rendi global: Nga shteti modern deri te qeverisja
kosmopolite. Oksford: Polity Press.
Robert O. Keohane, Nye S. Joseph. 2001. Qeverisja Globale dhe Prgjegjsia
Demokratike. Dokument. Durham: Universiteti Duke. N dispozicion online n:
http://www.poli.duke.edu/people/Faculty/docs/millpaper.pdf
Hetty Kovach, Neligan Caroline, Benall Simon. 2003. Raporti i Prgjegjsis Globale
2003: Fuqia pa prgjegjsi?. Londr: One World Trust. n dispozicion online nn :
http://www.wto.org/english/news_e/news03_e/gar2003_e.pdf
Deepak Nayyar, Court Julius. 2002. Drejtimi i Globalizimit: shtjet dhe Institucionet.
Helsinki: UNU/WIDER.
470
Joseph S Nye. 2001. Deficiti Demkratik i Globalizimit: Si ti bjm Institutet

ndrkombtare m t prgjegjshme. Foreign Affairs (Vllimi 80, Edicioni 4). New York:
Kshilli mbi shtjet e jashtme.
Toni Porter. 2001. Deficiti demokratik n marrveshjet institucionale pr rregullimin e
financave globale. Qeverisja Globale: Rishikim i multilaterizmit (Vllimi 7, Edicioni 4,
2001). Kaliforni: Lynne Reinner Publishers, ACUNS+UNU.
Helmut Reinalter. 2002. Die Zukunft der Demokratie. Innsbruk: Studien Verlag.
Rezoluta themeluese e tablos inspektuese: Rezoluta Nr. IBRD 93-10 + Rezoluta Nr.
IDA 93-6
Aart Jan Scholte. 2002. Shoqria Civile dhe Demokracia n Qeverisjen Globale.
Qeverisja Globale: Rishikim i multilaterizmit (Vllimi 8, Edicioni 3, 2001). Kaliforni:
Lynne Reinner Publishers, ACUNS+UNU.
UNDP. 2002. Raporti i zhvillimit njerzor 2002: Thellimi i demokracis n nj bot t
ndar. Nju Jork: Oksford: Polity Press. N dizpozicion prmes faqes s internetit:
http://www.hdr.undp.org/reports/global/2002/en/
Uiard Uojke. 2000. Handorterbuch Internationale Politik. Opladen: Leske + Budrich.
Qendra Informuese Bankare: www.bicusa.org
Karta 99. www.charter99.org
Punt e jashtme n fokus. www.foreignpolicy-infocus.org
Tabloja Inspektuese e Banks Botrore:
www.inspectionpanel.org
471
One World Trust: www.oneworldtrust.org

Fondacioni pr shoqri t hapur: www.soros.org
Kombet e Bashkuara: www.un.org
Programi i Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim:
www.undp.org
Banka Botrore: www.worldbank.org
Organizata Botrore e Tregtis: www.wto.org
III. BURIME SHTES

LITERATUR
BURIME
KONTAKTE
>>Arsimimi pr Drejtat e Njeriut dhe msimi mund t japin nj kontribut jetsor n

sigurin njerzore, duke shprehur qllimet e siguris njerzore prbrenda kornizs s t
drejtave t njeriut. Lidhur me kt, kooperimi do t zhvillohet ndrmjet t gjith
antarve t NSN.<<
DEKLARATA E GRACIT MBI PARIMET E ARSIMIMIT
PR T DREJTAT E NJERIUT DHE SIGURIS NJERZORE, 2003.
A.
LUFTA N VAZHDIM PR T DREJTAT E NJERIUT - KRONOLOGJIA
LUFTRAT DHE NGJARJET HISTORIKE

Shum tekste religjioze theksojn rndsin e barazis, dinjitetit dhe prgjegjsis pr t
ndihmuar t tjert.
472
M shum se 3000 vjet hindut Vedasi, Agamasi, dhe Upanishaci; dhe teksti i judenjve
Tevrati. 2500 vite m par budisti Tripitaka dhe Agutara-Nikaia dhe veprat Konfuiane
Doktrina e t Kuptuarit dhe Msimi i Madh. 2000 vite m par Dhjata e Re dhe 600 vjet
m pas, Kurani Islamik.
SHEKULLI I XVIII-XIX
1789 Revolucioni Francez dhe deklarata e t drejtave t meshkujve dhe qytetarve
1815 Revolta e Skllevrve n Amerikn Latine dhe n Franc
1830 Lvizjet pr t Drejta Ekonomike dhe Sociale Ramakrishna n Indi dhe Lvizjet
Religjioze n Perndim
1840 N Irland Lvizja artiste krkon t drejta universale pr votim dhe t drejtat pr
puntor dhe njerz t varfr
1847 Revolucioni Liberian
1861 Liria nga bujkrobria n Rusi
SHEKULLI XX
1900-29
1900-15 Njerzit e kolonizuar ngriten kundr imperializmit n Azi dhe Afrik
1905 Lvizjet puntore n Evrop, Indi dhe n SHBA; n Mosk 300.000 puntor
demonstrojn
1910 Fshatart mobilizohen pr t drejtat e prons n Meksik
1914 18 Lufta e Par Botrore
1914 Lvizjet Prparuara pr pavarsi dhe trazirat n Evrop, Afrik dhe n Azi
1915 Masakrimi i armenve nga turqit
1917 Revolucioni Rus
1919 Protesta t gjera kundr ndasis s barazis racore nga Konventa e Lidhjes s
Kombeve
KONFERENCA, DOKUMENTE DHE DEKLARATA
Kodet e sjelljes Mense, Asoka, Hamurabi, Draco, Cyrus, Moses, Solo dhe Manu
473
1215 Nnshkrimi i Magna Karts, duke njohur se shtja e sovranit nuk sht mbi ligjin
1625 Juristi holandez Hugo Grotius na e dhuroi lindjen e Ligjit Ndrkombtar
1609 Gjon Loku zhvillon iden e t drejtave natyrale n Traktatin II t qeveris
1792 Meri Uollstonkraft - Shfajsimi i t Drejtave t Femrs
1860 N Iran, Mirca Fath Ali Akunxhade dhe n Kin Tan Sitong debatojn pr barazin
gjinore
1860 Vjetorja Rosa Gueras e quajtur La Camedia, prkrah barazin e femrs npr
Amerikn Latine
1860 N Japoni Toshiko Kishida boton eseun, T Them Ty, e Imja Shoqe, Motr
1860-80 M shum se 50 Traktate bilaterale pr ndjekjen e tregtis s skllevrve, n t
gjitha rajonet
1900 Kongresi I Pan-Afrikan n Londr
1906 Konventa Ndrkombtare q e ndalonte punn natn pr femra n industri
1907 Konferenca e Paqes n Amerikn Qendrore ofron pr refugjat t drejtn pr
krkes ndaj gjyqeve kur ata arrijn
1916
Vetvendosja adresohet n imperializmin e Leninit, shkalla m e lart e
kapitalizmit
1918 Vetvendosja adresohet n katrmbdhjet pikat e Wilsonit
1919 Traktati i Versajs thekson t drejtn e vetvendosjes dhe t drejtat e pakicave
1919 Kongresi Pan-Afrikan krkon vetvendosje n posedimet koloniale
INSTITUTET
1809 Instituti i Obudspersonit themelohet n Suedi
1815 Komisioni mbi tregtin ndrkombtare t skllevrve, n Kongresin e Vjens
1839 Shoqria antiskllave n Britani, vazhdor n vitin 1860 nga Confederaao
Abolicionista n Brazil
1863 Komiteti Ndrkombtar i Kryqit t Kuq
1864 Asociacioni Ndrkombtar i meshkujve q punojn
1898 Lidhja e t Drejtave t Njeriut, nj OJQ, si prgjigje ndaj afers Drajfus
474
1902 Aleanca ndrkombtare pr t drejt vote dhe shtetsi t barabart

1905 Sindikatat formojn federatat ndrkombtare
1910 Unioni Ndrkombtar i femrave puntore t veshjeve
1919 Lidhja e Kombeve dhe gjykata e drejtsis ndrkombtare
1919 Organizata ndrkombtare e puns t avokoj n mnyr q t drejtat e njeriut q t
shkrihen n ligjin e puns
1919 Lidhja Ndrkombtare e Femrave pr Paqe dhe Liri
1919 OJQ-t t prkushtuara pr t drejtat e femrave fillojn ti adresojn t drejtat e
fmijve; Save The Children (UK)
1920 Fushata pr t drejtat e femrave pr informata mbi prdorimin e kontraceptivve
nga Ellen Kej, Margaret Sanger, Shizue Ishimoto
1920 Grevat e prgjithshme dhe konfliktet e armatosura ndrmjet puntorve dhe
pronarve n botn e industrializuar
1930 49
1930 n Indi Gandi udhheq qindra njerz n marshimin e gjat pr n Dandi, pr t
protestuar pr taksn e krips
1939 45 Regjimi nazist i Hitlerit vret 6 milion hebrenj dhe i fut n kampet e
prqendrimit dhe vret rom, komunist, sindikalist, polak, ukrainas, kurd, armen,
njerz t hendikepuar, dshmitar t Jehovait, dhe homoseksual
1942 Rene Kasin nga Franca thrret pr krijimin e gjykats ndrkombtare pr dnimin e
krimeve t lufts
1942 SHBA interrnon 220.000 japonezo-amerikan gjat Lufts s Dyt Botrore
1942-45 Lufta antifashiste n shum vende evropiane
1949 Revolucioni Kinez
1950-59
1950 Lufta Nacional lirimitare dhe Revoltat n Azi; disa vende afrikane fitojn
pavarsin
475
1955 Lvizja e t Drejtave Plotike dhe Civile n SHBA; Martin Luter Kingu udhheq
bojkotin e autobusve n Montgomeri (381 dit)
1960-69
1960 n Afrik 17 vende sigurojn t drejtn pr vetvendosje, si e bn vendet e tjera
1962 Puntor Nacional t Fermave (Puntort e Bashkuar t Fermave t Ameriks)
organizohen pr mbrojtje t puntorve migrues n SHBA
1960 70 Lvizja Feministe krkon barazi
1923 Konferenca e 5-t e republikave amerikane n Santiago, Kil, adreson t drejtat e
femrave
1924 Deklarata e Gjenevs e t drejtave t fmijve
1924 Kongresi amerikan aprovon Aktin Snajder, duke u dhn t gjith indianve t
Ameriks shtetsi t plot
1926 Konferenca e Gjenevs miraton Konventn e Skllavris
1930 Konventa e ONP-s n lidhje me punn nn forc apo t detyruar

1933n Konventa Ndrkombtare pr ndalimin e trafikimit t femrave te moshs madhore
1941 Presidenti i SHBA-ve identifikon katr lirit themelore t shprehjes, t religjionit,
nga nevoja dhe frika
1945 Karta e KB-s, theksimi i t drejtave t njeriut
1948 Deklarata Universale e t drejtave t njeriut
1948 Konventa e ONP-s mbi t drejtn e blerjes dhe mbrojtjen e t drejts pr tu
oganizuar
1949 Konventa e ONP-s mbi t drejtn e organizimit dhe tubimet kolektive
1950 Konventa evropiane mbi t Drejtat e Njeriut

1951 Konventa e barazis retributive e ONP-s
1957 Konventa e ONP-s n lidhje me ndjekjen e puns s detyruar
476
1958 Konventa ONP-s n lidhje me deskriminimin n punsim dhe profesion
1965 Konventa Ndrkombtare e KB-s mbi kufizimet e t gjitha formave t

diskriminimit racor
1966 Konventa ndrkombtare e KB mbi t drejtat civile dhe politike
1966 Konventa Ndrkombtare e KB-s mbi t drejtat ekonomike sociale dhe kulturore
1968 Konferenca e par botrore mbi t drejtat e njeriut
1922 Lidhja e katrmbdhjet nacionale e t drejtave t njeriut themelon lidhjen e
federats ndrkombtare t drejtave t njeriut
1920 Kongresi nacional i Afriks Perndimor Britanike n Accra t promovoj
vetvendosjen
1925 Prfaqsuesit e tet shteteve t zhvilluara themeluan Ngjyrat Ndrkombtare q t
prfundojn diskrimin racor
1928 Komisioni Ndramerikan pr femra, t siguroj njohjen e t drejtave civile dhe
politike t femrave
1933 Organizata e Refugjatve
1935-36 Komisioni Ndrkombtar Penal dhe i Burgosjes, promovon t drejtat themelore
t t burgosurve
1945 Gjyqet e Nyrmbergut dhe t Tokios
1945Kombet e Bashkuara
1946 Komisioni i Kombeve t Bashkuara mbi t drejtat e njeriut
1948 Organizata e shteteve amerikane
1949 Kshilli i Evrops
1950 Komisioni i gjetjes s fakteve merret me shkeljet e t drejtave t sindikatave

1951 Komiteti i ONP-s, mbi lirin e mbledhjes
1954 Komisioni Evropian i t drejtave t njeriut
477
1959 Gjykata evropiane e t drejtave t njeriut

1960 Komisioni ndramerikan mbi t drejtat e njeriut mban sesionin e par
1961 Amnesty International
1963 Organizata e Unitetit Afrikan
1967 Komisioni i Selis s Shenjt pr drejtsi ndrkombtare dhe paqe
1970-79
1970 shtjet e t drejtave t njeriut trheqin vmendje t gjer aparteidi n Afrikn
Jugore, trajtimi i palestinezve n territoret e okupuara, tortura e kundrshtarve politik
n Kil; lufta e ndyr n Argjentin, gjenocidi n Kamboxh
1970 Njerzit protestojn kundr konfliktik arabo-izraelit, lufts s Vietnamit dhe lufts
civile t Nigeris
1976 Amnesty International fiton mimin Nobel pr paqe
1980-89
1980 Fundi i diktaturave n Amerikn Latine- n Argjentin, Bolivi, Paraguaj, dhe
Uruguaj
1988 Lvizja paqsore e fuqis s popullit n Filipine rrzon diktaturn e Markos
1989 sheshi Tian Anmen
1989 Rnia e Murit t Berlinit
1990-2003
1990 Demokracia prhapet npr Afrik, Nelson Mandela lshohet nga burgu dhe
zgjidhet president i Afriks Jugor
1990 Spastrimi etnik n Jugosllavi dhe gjenocidi, si dhe shkelja masive e t drejtave t
njeriut n Ruand
1998 Spanja inicion procedura e ekstradimit kundrejt gjeneralit Pinoe t Kilit
1999 Mjekt Pa Kufij fitojn mimin Nobel pr paqe
2000 Gjykata n Senegal padit diktatorin e adit Hisene Habre pr tortur dhe barbari
2000 Eskalimi i dhuns n mes t izraelitve dhe palestinezve (Indifada Al Aksa)
2001 mimi pr paqe u dhurohet s bashku Kombeve t Bashkuara dhe Kofi Ananit
478
2001 Sulmet terroriste n Qendrn Botrore Tregtare dhe Pentagon, presidenti Bush
lansoi luftn kundr terrorizmit duke synuar infrastruktuarrn terroriste n
Afganistan
2002 Tribunali ndrkombtar i krimeve pr ish-Jugosllavin (TNKJ) fillon gjykimin
kundr Sllobodan Millosheviqit
mars, 2003 SHBA sulmon Irakun
1973 Konventa ndrkombtare e KB mbi Shtypjen dhe Dnimin e Krimeve t Aparteidit

1973 Konventa e ONP pr Moshn Minimale
1974 Konferenca Botrore e Ushqimit n Rom
1979 Konventa e KB mbi eliminimin e t Gjitha Formave t Diskriminimit kundr
Femrs (KKBEGJFDKF)
1981 Karta Afrikane mbi t Drejtat e Njeriut dhe t Njerzve

1984 Konventa e KB kundr torturs dhe mizorive t tjera, trajtimit johuman apo
degradues apo dnimit
1986 Deklarata e KB mbi t drejtat pr tu zhvilluar
1989 Konventa e KB mbi t drejtat e fmijve
1990-96 Konferencat globale t KB dhe samitet mbi shtjet e fmijve, arsimimit,

ambientiti dhe zhvillimit, t drejtave njerzore, t popullimit, zhvillimit social dhe
lvizjeve njerzore
1998 Statuti i Roms mbi themelimin e Gjykats Ndrkombtare t Krimeve
1999 Protokoli fakultativ i KEGJDF pr ankesa individuale
1999 Konventa e ONP e formave m t kqija t puns s fmijve
2000 Samiti i mijvjearit: Roli i Kombeve t Bashkuara n shekullin XXI (New York,
6-8 shtator)
2000 Pekin +5 Konferenca mbi t drejtat e femrs
479
2000 Protokoli fakultativ i KEGJDF hyn n fuqi (procedura e ankesave pr individ)

2001 Konferenca botrore kundr racizmit, diskriminimit racor, ksenofobis, dhe
jotolerancs s ndrlidhur (Durban, Afrika Jugore, 31 gusht- 7 shtator, 2001)
2002 Miratimi i protokolit fakultativ pr konventn e KB kundr torturs (sistemi
universal i vizitave)
2002 maj 2002: Asambleja e Prgjithshme e KB: Sesioni Special pr fmijt
1970 Komisioni i par mbi paqen dhe drejtsin n Paraguaj dhe Brazil
1978 Vrojtimi i Helsinkit (Human Rights Watch)
1979 Gjykata ndramerikane e t drejtave t njeriut
1983 Organizata arabe pr t drejtat e njeriut

1985 Komiteti i KB mbi t drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore
1988 Komisioni Afrikan mbi t drejtat e njeriut dhe njerzve
1992 Organizata e par pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop (OSBE), Komisioneri i

Lart pr pakicat kombtare
1993 Komisioneri i par i Lart pr t Drejtat e Njeriut u caktua n Konferencn e Vjens
1993-94 Tribunali Ndrkombtar i Krimeve pr ish-Jugosllavi dhe Ruand
1995 Komisioni i Afriks Jugore pr t vrtetn dhe pajtimin
1995-99 Dhjet vende lansuan planet nacionale pr veprim n fush t mbrojtjes dhe
promovimit t t drejtave t njeriut
1999 Themelimi i Rrjetit t Siguris Njerzore
2002 Statuti i Roms i Gjykats Ndrkombtare t Krimeve (GJNK) hyri n fuqi (1
korrik, 2002)
2003 GJNK filon punn e saj m 1 janar 2003
BURIMI:
480
ADAPTUAR NGA
RAPORTI I ZHVILLIMIT NJERZOR I UNDP 2000
B.
LITERATUR E SYGJERUAR MBI T DREJTAT E NJERIUT
Librat e poshtshnuara japin nj informat themelore mbi sistemin ndrkombtar t t

drejtave t njeriut dhe burimet e tij. Ato jan mjaft t vlefshme si nj informat baz pr
donjrin q sht i interesuar mbi t drejtat e njeriut dhe n veanti jan t rndsishme
pr edukatort e t drejtave t njeriut. Po ashtu, ofrojn njohuri fillestare dhe informata
pr hulumtim t mtejshm.
Titulli: Udhzues i t drejtave t njeriut, institutet, standarded, procedurat
Autori/Editori: Januz Simonides, Vladimir Volodin
Vendi i botimit: Franc
Botuesi: UNESCO
Viti i botimit: 2001
Prmbajtja: Ky botim jep nj informat t shkurtr mbi instrumentet kryesore t t
drejtave t njeriut; procedurat dhe mekanizmat pr mbrojtje t t drejtave t njeriut;
ndodhit primare dhe institucionet q merren me shtje t t drejtave t njeriut. sht i
disenjuar pr ata q jan t interesuar pr t drejtat e njeriut, s pari pr edukatort, pr
nxnsit, aktivistt e t drejtave t njeriut dhe profesionistt e mediave.
Titulli: Hyrje n Mbrojtjen Ndrkombtare t t Drejtave t Njeriut
Autori/Editori: Hanski Raji / Suksi Markku (edu.)
Vendi i botimit: Turku / Abu
Botuesi: Abo Academy University: Instituti pr t Drejtat e Njeriut
Viti i botimit: 1999, Botimi i dyt
ISBN:
952-12-0247-5
Prmbajtja: Libri ka pr qllim t ofroj nj pasqyr t prgjithshme dhe n t njjtn

koh t kuptueshme pr mbrojtjen ndrkombtare t t drejtave t njeriut. sht nj hyrje
481
q prshkruan sistemin dhe standardet kryesore dhe, n t vrtet, sht munduar t

plotsohet me m shum studime t specializuara. Libri do t ishte me interes t veant
pr studentt, por mund t prdoret po ashtu n kurse t veanta t t drejtave t njeriut,
nga praktikuesit, nga puntort e OJQ dhe aktivistt si dhe nga t gjith ata q jan t
interesuar pr t drejtat e njeriut.
Titulli: T drejtat eknonomike, sociale dhe kulturore. Tekst msimor, Botimi i dyt i
plotsuar
Autori/Editori: Ajsborn Eide, Katarina Kraus, Allen Rosas
Vendi i botimit: Drodrecht; Botston; London
Botuesi: Martinus Nijhoff
ISBN:
90-411-1595-1
Prmbajtja: ky libr sht nj tekst msimor gjithprfshirs mbi t drejtat e njohura

ndrkombtarisht, ekonomike, sociale dhe kulturore. Prqendrohet n kto kategori por
po ashtu analizon lidhjen me t drejtat civile dhe politike. Ky botim i dyt prfshin
kapituj mbi realizimin vendor t t drejtave ekonomike, sociale dhe kulturore.
Titulli: Strategji efektive pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut; Sanksionet
eknonomike, prdorimi i gjykatave kombtare dhe mekanizmat ndrkombtare pr
kontrollin e fuqis
Autori/Editori: David Barnhizer (ed.)
Vendi i botimit: Dartmouth
Botuesi: Ashgate
Prmbajtja: Ky tekst sjell s bashku prvojat dhe diapazonin e ndryshm t avokatve
dhe aktivistve kryesor t t drejtave t njeriut, q ti demostrojn strategjit e tyre pr
mbrojtjen e t drejtave t njeriut. Libri identifikon problemet dhe qasjet dhe ofron nj
numr strategjish pr sanksionimin e shkelsve t t drejtave t njeriut pr frenimin e
sjelljeve, t cilt munden t prfshihen n veprime t tilla. Kontribues t ktij libri jan
482
Noam Chomsky, Gjykatsi Riard Goldstone dhe Gjykata Kushtetuese e Afriks Jugore,
si dhe David Rauson, Ambasador i SHBA n Ruand gjat ndodhjes s gjenocidit tragjik.
Titulli: T drejtat e njeriut: Koncepte dhe standarde.
Autori/Editori: Janusz Symonides (ed.)
Vendi i botimit: Aldershot
Botuesi: Dartmouth Publishing Company Limited
ISBN:
92-3-103589-4
Prmbajtja: Ky vllim prezenton refletimet mbi prespektivat historike dhe themelet

filozofike t t drejtave t njeriut. Ofron analiza t detajuara t t drejtave civile, politike,
eknonomike, sociale dhe kulturore, si dhe t drejtat e personave q u prkasin grupeve t
cenuara, si femrat, fmijt, minoritetet, banort vends dhe puntort emigrant, si dhe
ndrveprimi n mes t ligjit humanitar dhe t drejtave t njeriut.
Titulli: T drejtat e njeriut: Dimensione t reja dhe sfida. Doracak mbi t drejtat e
njeriut.
Autori/Editori: Janusz Symonides
Vendi i botimit: Brookfield (ao)
Botuesi: UNESCO, Ashgate
ISBN: 1 84014 426 2
Prmbajtja: Ky libr presenton ndrmarrdhniet dhe ndrvarjen n mes t t drejtave t
njeriut dhe paqes, demokracis, zhvillimit dhe ambientit. Ajo analizon pengest dhe
krcnimet pr t drejtat e njeriut dhe sygjeron mejtet q ti tejkalojm ato, diskuton
ndikimin pozitiv dhe negativ t globalizmit, revulucionit informativ dhe progresit
shkencor dhe teknologjik n t drejtat e njeriut.
Titulli: T Drejtat e Njeriut: pyetje dhe prgjigje
Autori/Editori: Leah Levin
Vendi i botimit: Paris
483
Botuesi: UNESCO
ISBN: 92-3-103261-5
Prmbajtja: ky libr ofron informata themelore mbi instrumentet m t larta t t drejtave
t njeriut, procedurat e zbatimit dhe veprimet e organizatave ndrkombtare n mnyr
q ti promovojn dhe ti mbrojn t drejtat e njeriut. Ky libr sht mjaft i prdorueshm
pr studentt dhe msuesit dhe pr t gjith ata t cilt jan t kyur apo t interesuar pr
promovimin dhe mbrojtjen e t drejtave t njeriut dhe lirive themelore.
Titulli: Mbrojtja e t Drejtave t Njeriut: Metoda dhe Efektshmria
Autori/Editori: Frances Butler
Vendi i botimit: Kluwer
Botuesi: The Hague
ISBN: 90-411-1702-4
Prmbajtja: Ky libr hulumton mekanizmat e mbrojtjes s t drejtave t njeriut dhe
gjersin n t ciln ata funksionojn n praktik. Ka shum fakte se mbrojtja e t
drejtave t njeriut sht e rndsishme se kurr m par dhe ky libr shqyrton se ka sht
m me rndsi pr arritjen e ksaj me efektivitet.
Titulli: Doracaku Adresues i t Drejtave t Njeriut
Autori/Editori: Theo R.G. van Banning, Williem J.M. van Genugten
Vendi i botimit: Holand
Botuesi: Ministria e Punve t Jashtme t Holands, Departamenti i t Drejtave t
Njeriut, Qeverisjes s Mir dhe Demokratizimit
Prmbajtja: Ky libr ka pr qllim q t zhvilloj nj politik m t koherente dhe m t
qndrueshm pr t drejtat e njeriut, q n t ardhmen nj kontribut m i madh n lidhje
me t drejtat e njeriut mund t bhet n t gjith botn.
Gjendet n dispozicion n faqen e internetit:
http://www.minbuza.nl
484
Titulli: Standardet e t Drejtave t Njeriut dhe Prgjegjsia e Koorporatave n

Tranzicion
Autori/Editori: Michael K. Addo
Vendi i botimit: Hag
Botuesi: Kluwer Law International
Prmbajtja: Ky libr adreson pyetje t tilla si: cila sht natyra dhe sfera e prgjegjsis
s koorporatave n lidhje me t drejtat e njeriut? A duhen kompanit n mes tyre t jen
t prgjegjshme pr shkeljen e t drejtav t njeriut duke prfshir ktu vetveten apo
ndihmsit e tyre? Cilat parime duhet t udhheqin biznesin n vendet t cilat njihen pr
shkeljet e t drejtave t njeriut? A sht vet rregullimi efikas apo koorporatat duhet t
rregullohen me kode nacionale apo ndrkombtare, dhe n ka duhet t bazohen kto
kode?
Titulli: T drejtat e njeriut sot. Letrat prmbledhse t KB
Autori/Editori: Kombet e Bashkuara
Vendi i botimit: New York
Botuesi: Botim i Kombeve t Bashkuara
ISBN:
92-1-100797-6
Prmbajtja: Kjo prmbledhje radhit hapa konkret t cilt jan ndrmarr nga nivelet
nacionale dhe ndrkombtare t Kombeve t Bashkuara q ti forcojn programet e t
drejtave t njeriut dhe t punojn me efikasitet m t madh me partnert e tyre n
qeverisjen e shoqris civile dhe ti sigurojn t drejtat e njeriut pr t gjith. Ve ksaj
ajo ofron nj plan pr pun.
Titulli: Enciklopedia ndrkombtare e t drejtave t njeriut, lirive, abuzimeve dhe
shprdorimeve
Autori/Editori: Robet L. Maddex
Vendi i botimit: Uashington D.C.
485
Botuesi: CQ Press
ISBN: 1-56802-490-8
Prmbajtja: Nj adresim i ilustruar prshkrues i koncepteve dhe termave, marrveshjeve,
njerzve dhe organizatave q ndihmojn pr garantimin e t drejtave t njeriut prreth
bots.
Titulli: Manual mbi Raportimin e t Drejtave t Njeriut
Vendi i botimit: Gjenev
Botuesi: Botime t Komeve t Bashkuara
ISBN: 92-1-100752-6
Prmbajtja: Qllimi kryesor i ktij manuali sht q t shrbej si vegl praktike pr
zyrtart qeveritar n prgatitjen dhe dorzimin e raporteve t krkuara nga traktatet
ndrkombtare t t drejtave t njeriut t Kombeve t Bashkuara.
Titulli: T drejtat e njeriut n kontekstin ndrkombtar: E drejta, politika, morali
Autori/Editori: Henry J. Steiner; Philipp Alston
Vendi i botimit: Oksford
Botuesi: Botime t Universiteti t Oksfordit
ISBN: 0-19-829849-8
Prmbajtja: Ky libr trajnim ofron nj mori materialesh primare dhe sekondare t edituara
me kujdes s bashku m nj tekst t gjer, komente editoriale, dhe pyetje pr studim.
Mbulon nj numr t gjer t temave t t drejtave t njeriut si jan: karakteristikat
themelore t ligjit ndrkombtar, evoluimi i lvizjes pr t drejtat e njeriut; t drejtat
civile, politika dhe sociale; ligji ndrkombtar humanitar; globalizmi; vetvendosje; t
drejtat e femrave; zbatimi dhe fuqizimi.
Titulli: Regjimi ndrkombtar i t drejtave t njeriut
486
Autori/Editori: Manfred Nowak

Botuesi: Kluwer Law Publishers
Prmbajtja: Ky tekst shkollor ofron nj hyrje t shkurtr por t hollsishme pr iden dhe
doktrinn e t drejtave t njeriut si dhe strukturn, mekanizmat dhe sfidat momentale pr
sistemin ndrkombtar t mbrojtjes s drejtave t njeriut.
Titulli: Tekst Shkollor mbi t Drejtat Ndrkombtare t Njeriut
Autori/Editori: Rhona K.M Smith
Botuesi: Shtypi Univesitar i Oksfordit
Prmbajtja: Ky libr shkollor ofron hyrjen themelore n historikun e t drejtave t njeriut,
standardet rajonale dhe universale dhe procedurat e mbrojtjes s t drejtave t njeriut si
dhe nj numr t t drejtave substanciale si barazia, mosdiskriminimi, e drejta pr jet,
dhe t drejtat e pakicave (minoriteteve).
Titulli: Raporti i PZHKB (UNDP)
Vendi i botimit: New York, Oksford
Botuesi: Botime t Kombeve t Bashkuara, Shtypi Universitar i Oksfordit
Prmbajtja: Raporti i zhvillimit njerzor i PZHKB, i cili del pr do vit, sht nj burim i
mir i ofrimit t informatave mbi shtjet e zhvillimit n kontekst t gjer. Raporti i
PZHKB nga viti 2000 shikon t drejtat e njeriut si nj pjes e brendshme e zhvillimit dhe
e zhvillimit si mjet i realizimit t t drejtave t njeriut.
Titulli: Deklaratat Universale e t Drejtave t Njeriut ne Teori dhe Praktike
Autori/Editori: Jack Donnelly
Vendi i botimit: Ithaca, London
Botuesi: Botim i Universiteti t Cornell-it
Viti i botimit: 2003, Botimi II
487
Prmbajtja: Jack Donnelly Elbaorono mbi teorin e t drejtave t njeriut, i adreson

argumentet e relativizmit kulturor, dhe hulumton efikasitetin e veprimeve bilaterale dhe
multilaterale. Nj kapitull krejtsisht i ri adreson shtjet me rndsi pas lufts s ftoht
prfshir ktu intervenimin humanitar, demokracin dhe t drejtat e njeriut, vlerat
aziatike, t drejat e grupit, dhe diskriminimin kundr pakicave seksuale.
C.
BURIMET PR ARSIMIMIN PR T DREJTAT E NJERIUT
Ky seksion prmban informata pr librat dhe materialet pr t arsimimin mbi drejtat e

njeriut, nga hyrjet metodologjike deri te manualet trsore mbi arsimimin pr t drejat e
njeriut.
INFORMATA MBI SFONDIN
Titulli: Rrjeti i Edukatorve t Amnesty International; Burimet e Shnimeve t
Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut
Autori / editori: Amnesty Intetrnational
Botuesi: Rrjeti i Edukatorve t Amnesty International
Gjuha: angleze
Prmbajtja: Nj prmbledhje e kurrikuls s arsimimit pr t drejat e njeriut pr tema
specifike, prfshir t drejtat e femrave; t drejtat e fmijve; religjionin, racn, dhe
etnitetin; popujt vendor; dnimi me vdekje; msimi i fmijve t rinj pr t t drejtat e
njeriut; zgjidhje e konflikteve dhe paqe dhe msimi i t drejtave t njeriut nprmjet
literaturs.
Titulli: Arsimimi pr t Drejtat e Njeriut n Shekullin XXI
Autori / editori: George J. Anderopoulos; Richard Pierre Claude (ed.)
Vendi i botimit: Filadelfia, SHBA
488
Botuesi: Botime t Universitetit t Pensilvanis

Gjuha: angleze
Prmbajtja: Ky libr sht nj prmbledhje e eseve t mparshme t pabotuara, t cilat
adresojn problemet dhe sifidat konspektuale dhe praktike t arsimimit pr t drejtat e
njeriut. Ky libr sht i disenjuar q t jet i prdorshm pr praktikant, duke ofruar jo
vetm udhheqje teorike por edhe kshillim pr detajet praktike themelore t veprimit n
lidhje me planifikimin e zbatimit t programeve t aktivitetit arsimor zyrtar dhe jozyrtar
t t drejtave t njeriut.
Titulli: T drejtat e njeriut ktu dhe tash: Duke festuar Deklaratn e Universale mbi
t Drejtave t Njeriut
Autori / editori: Nancy Flowers
Vendi i botimit: Universiteti i Minesotas
Botuesi: Qendra e Burimeve i t Drejtave t Njeriut
Gjuha: Angleze
Prmbajtja: Praktikues pr arsimimin mbi t drejtat e njeriut i cili prfshin infromatat mbi
sfondin, strategjit pr msim dhe aktivitetet e llojllojshme pr grupmosha dhe situata
mbi t drejtat e njeriut.
Titulli: Metodologjia pr Arsimim mbi t Drejtat e Njeriut
Autori / editori: Richard Pierre Claoude
Botuesi: NY: Dekada e Njerzve e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut
Gjuha: Angleze
Prmbajtja: Nj hyrje praktike pr pedagogjin e t drejtave t njeriut, prfshir nj ese
mbi t drejtn pr t ditur t drejtat tua, nj udhzim pr planifikimin e kurikuls,
sygjerime pr fuqizim dhe synim t grupeve specifike, dhe metodologjit e evaluimit.
http://www.pdhre.org
489
Titulli: Udhzime pr klasn

Autori / editori: Felisa Tibbitts
Vendi i botimit: Kembrixh, MA, Amsterdam Publisher
Botuesi: HREA
Gjuha: Angleze
Prmbajtja: Ushtrime praktike q mund t prdoren gjat trajnimit t msuesve, prfshir
udhzimet pr udhheqje t diskutimit, vnie e rregullave t diskutimit, puns n ifte
dhe grupe t vogla, zhvillimi i msimit dhe evaluimi i msimit. N dispozicion n faqen
e internetit n adresn: http://www.hrea.org/pubs/tips.html
UDHZUES DHE MATERIALE EDUKATIVE
Fmijt
Titulli: ABC-ja e Msimit e t Drejtave t Njeriut: Aktivitete Praktike pr Shkolla
Fillore dhe t Mesme
Autori / editori: Botime t Kombeve t Bashkuara
Vendi i botimit: New York, Gjenev
Botuesi: Qendra pr t Drejta t Njeriut e KB
Gjuha: angleze
Prmbajtja: Ky libr ka pr qllim prkujdesjen pr ndrgjegjsim dhe kuptim t drejtave
t njeriut, duke ofruar informata themlore pr t drejtat dhe respektin pr veten dhe t
tjert, prbrenda prmbajtjes t Deklarats Universale t t Drejtave t Njeriut. Aktivitet
pr t gjitha grupmoshat jan t radhitura; ato pr fmij m t vogl fokusohen n rritjen
e ndjenjs s vlers s tyre dhe respektin pr t tjert.
Titulli: T gjitha qeniet njerzore..... Udhzues pr arsimimin pr t drejtat e njeriut
Autori / editori: UNESCO
490

Botuesi: Botime t UNESCO
Gjuha: Angleze, Arabe
Prmbajtja: I botuar pr ceremonin e prvjetorin e pesdhjet t Deklarats Universale
mbi t Drejtat e Njeriut, ky udhzues ka pr qllim q ti ndihmoj nxnseve dhe
msuesve t shkollave fillore dhe t mesme q ti kuptojn parimet universale mbi t
drejtat e njeriut. Ky udhzues ofron dokumentim themelor, materaile speciale t msimit
dhe ushtrime praktike.
Titulli: Arsimimi pr Dinjitetin Njerzor: Msimi pr t drejtat dhe prgjegjsit
Autori / editori: Betty A. Reardon
Vendi i botimit: Filadelfi
Botuesi: Studimet e Pensilvanis mbi t Drejtat e Njeriut
Gjuha: Angleze
Prmbajtja: Ky sht njri nga librat kryesor pr arsimim mbi t drejtat e njeriut pr
shkolla fillore dhe t mesme. sht i shkruar pr msuesit dhe msuesit edukues. sht
nj burim q ofron materiale udhzuese dhe mbshtetse pr edukatort pr programet e
arsimimit pr t drejtat e njeriut nga erdhet e fmijve deri tek shkollat e mesme. I hap
mundsit pr qasje joformale pr arsimimin pr t drejtat e njeriut.
Titulli: Hapat e par: Udhzues pr fillimin e arsimimit pr t drejtat e njeriut
Autori / editori: Amnesty International
Vendi i botimit: Londr
Botuesi: Amnesty International
Viti i botimit:1996
Gjuha: Angleze
Prmbajtja: Ky udhzues u zhvillua nga Amnesty International pr prdorim t posam
n Evropn Qndrore dhe Lindore. Udhzuesi prdoret nga shum vende n rajon. Hapat
e para, sht konceptuar si nj vegl e msimit pr msimuesit dhe po ashtu si nj burim
491
pr organizimin e aktiviteteve n kuadrin arsimor. Ky tekst ofron nj shum prej 27

njsive pr fmij t vegjl (deri n moshn 12 vjeare) dhe 18 njsi pr m t vjetrit.
Titulli: T Drejtat e Njeriut pr Fmij: Kurrikula pr msim pr t drejtat e njeriut
pr fmijt e moshs nga 3 -12
Autori / editori: Virginia Hatch, Tasty Hegstand, Norman Heigartner
Vendi i botimit: Alameda, Kaliforni
Botuesi: Hunter House , Inc. Publishers
Gjuha: Angleze
Prmbajtja: Ky libr i burimeve pr msues pr parimet themelore q rrjedhin nga
Konventa mbi t Drejtat e Fmijve e Kombeve t Bashkuara. Libri u ofron msuesve
strategjit e msimit dhe aktivitetet.
Titulli: Rritja e fmijve me shkak, drejtsi dhe prgjegjsi. Festimi i prvjetorit t
Konvents mbi t Drejtat e Fmijs e KB
Autori / editori: Lori Dupont, Joanne Foley, Annette Gagliardi
Vendi i botimit: Universiteti i Minisotes
Botuesi: Qendra e Burimeve pr t Drejtave e Njeriut; Fondacioni Stanley
Gjuha: angleze
Prmbajtja: Libri krkon ti plotsoj prgjegjsit e shkruara n preambuln e
Deklarats Universale mbi t Drejtat e Njeriut, duke nxitur do individ dhe do organ t
shoqris q t prpiqet duke dhn msim dhe arsimim t promovoj respektin pr kto
t drejta dhe liri.
Titulli: Siniko. Drejt Kulturs s t Drejtave t Njeriut n Afrik

Autori / editori: Sekretariati Ndrkombtar Amnesty International
Botuesi: Amnesty International
492

Gjuha: Angleze dhe Frnge
Prmbajtja: Ky udhzues, pr msuesit dhe edukatort t cilt punojn me fmij n
Afrik n ambiente t msimit formale dhe joformale dhe t cilt duan q ti prezantojn
t drejtat e njeriut n msimet e tyre, sht disenjuar pr hyrje themelore me kshilla
mbi metodologjin, aktiviteteve pr m t vjetr dhe t rinj, si dhe idet pr veprim.
Titulli: Toleranca Porta e Paqes, Njsi Burimore e Shkollave Fillore
Gjuha: Angleze
Prmbajtja: Ky vllim sht njri nga tri vllimet e botuara nga UNESCO si kontribut pr
vitin e tolerancs t Kombeve t Bashkuara n vitin 1955 dhe n lansimin e Dekads pr
Arsimim, pr t Drejtat e Njeriut, e Kombeve t Bashkuara (1995-2004). sht pjes e
Kornizs Integruese pr Veprimin mbi Arsimimin pr Paqe, t Drejta t Njeriut dhe
Demokraci t UNESCO.
Titulli: Nj Bot, Nj Tok. Edukimi i Fmijve me Prgjegjsi Shoqrore
Autori / editori: Rob Collins dhe Merryl; Hammond
Vendi i botimit: Ishulli Gabriola, British Columbia
Botuesi: New Society Publishers
Gjuha: Angleze
Prmbajtja: Nj Bot, Nj Tok sht nj doracak pr t rriturit t cilt duan t punojn
me fmijt pr t shqyrtuar paqen, dhe shtjet ambientore dhe t drejtsis shoqrore. Ai
nxjerr disutime t ndjeshme se si duhet t bashkmsojm dhe bashkudhheqim me t
rinjt, dhe detajon sygjerimet pr organizimin e grupeve n institucionet ekzistuese
(shkolla, kampingje, kisha), duke krijuar nj ambient kooperues t msimit, duke
prfshir bashksin e gjer dhe entuziazmin mbshtets.
493
Rinia
Titulli: Kompas- Udhzues mbi arsimimin pr t drejta t njeriut me t rinj
Autori / editori: Kshilli i Evrops
Vendi i botimit: Strasburg
Botuesi: Kshilli i Evrops
Gjuha: Angleze dhe Ruse
Prmbajtja: Ky udhzues arsimor prezenton nj gam t gjer t qasjeve pr temat dhe
metodat q duhet t inspirojn dok q sht i interesuar pr t drejtat e njeriut,
demokracin dhe qytetarin. Ky udhzim po ashtu ofron nj seri t 49 faqeve t
aktiviteteve t plota praktike, duke propozuar nj korniz detaje pr aktivitete t puns n
shkoll si dhe ndrlidhja me tekste t shumta dhe dokumente.
Titulli: Drejtsi ekonomike dhe sociale. Prespektiv e t drejtave t njeriut.
Autori / editori: David A. Shiman
Vendi i botimit: Universiteti i Minesotas
Botuesi: Qendra e Burimeve pr t Drejtave t Njeriut; Fondacioni Stanley
Gjuha: angleze
Prmbajtja: Ky libr ofron nj sfond t informatave, ideve pr marrjen e veprimeve dhe
aktiviteteve interaktive q tu ndihmoj njerzve q t mendojn pr t drejtat e njeriut n
nj mnyr m t gjer dhe gjithprfshirse. Libri prpiqet t ndihmoj neve q ti
definojm shtjet si t qenit e pastreh, varfria, uria dhe kushtet joadekuate
shndetsore, jo vetm si nj problem socialo-ekonomi, por po ashtu si nj sfid e t
drejtave t njeriut.
Titulli: Pako edukative: idet, burime, metoda dhe aktivitete pr arsimimin joformal
ndrkulturor me t rinj dhe t rritur (fushata t gjith ndryshe t gjith njjt)
Autori / editori: Mark Taylor. Pat Brander, Carmen Cardenas, Rui Gomes, dhe Juan de
Vincente Abad
494
Vendi i botimit: Strasburg

Botuesi: Kshilli i Evrops
Gjuha: angleze dhe frnge
Prmbajtja: Pakoja edukative t gjith t ndryshm, t gjith t barabart, nga Drejtorati i
rinis i Kshillit t Evrops si nj pjes e fushats evropiane kundr racizimit,
ksenofobis, anitsemitizmit dhe jotolerancs. Pakoja edukative sht nj libr q synohet
pr prdorim n mjetet e edukimit joformal. Kto aktivtete, po ashtu, mund t
ikorporohen n klas msimore. Libri ka dy seksione kryesore, i pari q merret me
konceptet kye pr edukim ndrkulturor dhe i dyti me aktivitete t sygjeruara, metoda
dhe burime (resurse).
Titulli: T drejtat e njeriut pr t gjith
Autori / editori: Edward oBrien, Eleanor Greene, dhe David MekQuoid-Mason
Vendi i botimit:
Botuesi: Instituti Nacional pr Arsimimin pr Ligje t Qytetarve (INALQ)
Gjuha: angleze, ruse, rumune, hungareze dhe spanjolle
Prmbajtja: T Drejtat e Njeriut pr t Gjith sht nj libr shkollor i botuar pr
kurrikuln njvjeare. sht nj udhzues pr arsimtaren dhe nj libr shkollor pr
nxnsin. Libri sht synuar pr shkolla t mesme (mosha 12-18 ), por mund t prdoret
gjithashtu edhe pr t rritut. Msimet q vazhdojn logjikisht nga origjina dhe klasifikimi
i t drejtave t njeriut deri te prmbajtja e t drejtave politike, ekonomike dhe sociale, dhe
procedurat q merren me shkeljen e t drejtave t njeriut.
Titulli: sht vetm e drejt! Nj udhzues praktik pr msimin e Konvents mbi t
Drejtat e Fmijs
Autori / editori: Fondacioni Susan
Botuesi: UNICEF
495
Gjuha: Gjuht
Prmbajtja: Ky libr u botua nga UNICEF edh sht i shkruar pr arsimtart q punojn
me nxns t moshs trembdhjetvjeare dhe m t vjetr. Libri sht zhvilluar me
plotsime nga specialistt e Ameriks Latine, Azis, Afriks, Evrops Perndimore dhe
Ameriks Veriore dhe sht br pr struktura t ndryshme nacionale. Prparsia
thelbsore e ktij udhzimi sht qasja multikuturore. Shembujt jan marr nga vende t
ndryshme, duke inkurajuar nxnsit q t prdorin qasje krahasuese n kuptimin e
situatave t fmijve. Edhe nj prparsi interesante e sht vetm e Drejt! sht
seksioni mbi marrjen e veprimeve, i cili udhzon nxnsit nprmjet identifikimit t
shtjes, hulumtimit dhe planifikimit t projektit.
Titulli: T Drejtat e Lezbikeve, Homoseksualve, Biseksualve, dhe Transgjinorve:
Prespektiv e t Drejtave t Njeriut
Autori / editori: Dave Donahue
Vendi i botimit: Mineapolis
Botuesi: Universiteti i Minesots Qendra Burimeve pr t Drejtave t Njeriut
Gjuha: angleze
Prmbajtja: Kurrikula ka qllim t bj nj hulumtim t kujdesshm dhe veprim t
prgjegjshm ndr nxnsit e shkollave t mesme n lidhje me shtjet e lezbikeve,
homoseksualve, biseksualve dhe transgjinorve.
Titulli: Bota Ton. T Drejtat Tona.
Autori / editori: Margot Brown
Botuesi: Rrjeti i Edukatorve pr t Drejtat e Njeriut
Gjuha: angleze
Prmbajtja: Bota Jon. T Drejtat Tona. sht shkruar nga Rrjeti i Edukatorve pr t
Drejtat e Njeriut dhe Amnesty International (BM) pr prdorim n klasat e larta fillore
(mosha 8-12). Libri sht dedikuar t paraqes pr fmijt Deklaratn Universale t t
496
Drejtave t Njeriut, dhe prmban 20 msime t cilat mund t prdoren n shkoll apo n
aktivitetet pas shkolls. Edhe pse e disenjuar pr prdorim n Britani t Madhe,
edukatort nga vendet e tjera mund t shkputin dhe adaptojn msime q ti prshtaten
prmbajtjes s tyre lokale.
Titulli: Doracaku i Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut. Praktika Efektive pr msim,
veprim dhe ndrrim
Autori / editori: Nancy Flowers
Vendi i botimit: Universiteti i Minesotes
Botuesi: Qendra e Burimeve pr t Drejtave t Njeriut; Fondacioni Stanley
Gjuha: angleze
Prmbajtja: Ky doracak sht destinuar t ndihmoj edukatort e t drejtave t njeriut
gjat puns s tyre dhe t prparoj arsimimin e t drejtave t njeriut n t gjitha format e
tij. Ky libr prshkruan prvojn e shum edukatorve dhe organizatave, duke ilustruar
praktikat dhe mendjemprehtsin e tyre efektive.
Titulli: Toleranca Porta e Paqes, Njsi Burimore e Shkollave t Mesme
Gjuha: Angleze
Prmbajtja: Ky vllim sht njri nga tri vllimet e botuara nga UNESCO si kontribut pr
vitin e tolerancs t Kombeve t Bashkuara n vitin 1955 dhe lansimin e Dekads pr
Arsimim pr t Drejtat e Njeriut t Kombeve t Bashkuara (1995-2004). sht pjes e
Demokraci t UNESCO.
T rriturit
Titulli: Thirrje pr Drejtsi
497
Autori / editori: PDHRE

Botuesi: PDHRE
Gjuha: angleze
Prmbajtja: Zotimet qeveritare dhe obligimet ndaj t drejtave t njeriut, duke ofruar
Kornizn e t Drejtave t Njeriut pr t fuqizuar punn e OJQ, puntorve t bashksis
dhe t gjithve, q jan angazhuar:
GRUPET: Personat e moshuar, fmijt dhe t rinjt, personat me aftsi t ndryshme,
personat vends, puntort emirgant, pakicat dhe grupet etnike, refugjatt, femrat.
SHTJET. Zhvillimi, diskriminimi, arsimimi, banimi i shndosh ambiental, jetesa dhe
toka, pjesmarrja; paqja dhe armatimi, varfria, raca, religjioni, orientimi seksual, puna.
Titulli: Msimi, Ndikimi dhe Veprimi: 149 aktivitete q prdoren pr msimin e t
drejtave t njeriut
Botuesi: PDHRE
Prmbajtja: Ky botim i PDHRE sht nj prmbledhje nga programet e trajnimit n t
gjith botn.
Titulli: Pasaporta drejt Dinjitetit
Autori / editori: PDHRE
Botuesi: PDHRE
Gjuha: angleze
Prmbajtja: 536 faqe udhzime dhe ushtrimore q t demonstroj natyrn joformale t t
drejtave t njeriut si nj vegl e fuqishme pr veprim n arritjen e barazis s plot,
mirqenies dhe pjesmarrjes n vendimarrje q prcaktojn jetn e femrs. S bashku me
kt udhzim, ne rekomandojm serialet Femr mbaj qiellin, q prmban 8 episode
t shkurtra trajnimi.
498
Titulli: Arsimimi Popullor pr t Drejtat e Njeriut. 24 ushtrime pr pjesmarrje pr

ndihmsit dhe msuesit
Autori / editori: Richard Pierre Claude
Vendi i botimit: Amsterdam
Botuesi: Shoqria e Arsimimit pr t Drejtave t Njeriut
Prmbajtja: Udhzues trajnimi me ushtrime t disenjuara pr edukim themelor joformal
q prkrah ndr t tjera: shtjet e femrave dhe t fmijve dhe organizimin prreth
vlerave t veanta, p.sh. respektin pr dinjitetin dhe rregullat e paanshme, lidhjen n mes
t drejtave t njeriut dhe prgjegjsive, ndrtimin e shoqris civile, kundrshtimin e
paragjykimeve, informatn pr fuqizim etj. Metodat e larta t pjesmarrjes s ktij
udhzuesi mund t adoptohen n kushte dhe kultura t ndryshme dhe prderisa sht
disennuar pr edukim popullor, prapseprap, sht prdorur me sukses n porgrame t
arsimit t rregullt. Versioni anglisht n dispozicion n tekst t plot n faqen e internetit:
http://www.hrea.org/pubs/claude00.html
Titulli: Toleranca Porta e Paqes, Njsi Burimore e Trajnimit t Msuesve
Gjuha: angleze
Prmbajtja: Ky vllim sht njri nga tre vllimet e botuara nga UNESCO si kontribut
pr vitin e tolerancs t Kombeve t Bashkuara n vitin 1955 dhe lansimin e Dekads pr
Arsimim pr t Drejtat e Njeriut t Kombeve t Bashkuara (1995-2004). sht pjes e
Demokraci t UNESCO.
Titulli: Ne Populli. Roli i Kombeve t Bashkuara n Shekullin XXI. Letra
prmbledhse pr student
499
Autori / editori: Kombet e Bashkuara

Botuesi: KB
Gjuha: angleze
Prmbajtja: Ky publikim sht nj burim pr msuesit n sfidat e tyre prball llojit
njerzor sot, dhe pr at se ka mund t bjn qeverit dhe popujt pr ti plotsuar ato.
Prmban sfond informatash, statistik, tregime, burime dhe aktivitet klasor t sygjeruar
pr nxnsit.
ARSIMIMI PR T DREJTAT E NJERIUT N INTERNET
Materialet e arsimimit
Baza e t dhnave e UNHCHR pr Arsimim mbi t Drejtat e Njeriut
http://193.194.138.190/hredu.nsf
Kjo baz e t dhnave e Komisionerit t Lart t Kombeve t Bashkuara pr t Drejtat e
Njeriut (UNHCHR- KLKBDN), ofron informata mbi organizimet, meateralet dhe
programet pr arsimim mbi t drejtat e njeriut. Baza e t dhnave prbn nj kontribut pr
Dekadn e KB pr Arsimin pr t Drejtat e Njeriut (1995-2004) dhe synon q t lehtsoj
ndarjen e informatave n shum burime n dispozicion n fushn e arsimimit pr t
drejtat e njeriut dhe trajnimet n mes t partnerve t interesuar.
Shih po ashtu
http://193.134.138.190/education/main.htm
Kjo sht faqja kryesore e internetit e UNHCR-s mbi arsimimin dhe trajnimin pr t
drejtat e njeriut. Ndr t tjera ofron materialet e UNHCR, aktivitetet dhe ndrlidhje t
tjera pr arsimimin pr t drejtat e njeriut.
Kshilli i Evrops KE- Hyrje
500
http://www.coe.int/portalIT.asp
Faqja e internetit e Kshillit t Evrops nn rendin Marrdhnie m Publikun ofron dy
lidhje: faqen e arsimimit dhe at t t drejtave t njeriut. Faqet e fakteve ofrojn
informata t prgjithshme pr historin e Kshillit, historin e Evrops, kulturn dhe
gjuht dhe informata pr t drejtat e njeriut dhe mbrojtjen e tyre. Faqet e fakteve t t
drejtave t njeriut merren me mbrojtjen e t drejtave t njeriut, ofrojn nj version t
thjeshtsuar t Konvents Evropiane mbi t Drejtat e Njeriut dhe prmbajn shum
ushtrime dhe lojra.
UNICEF http://www.unicef.org
UNICEF nn linjn (linkun) arsimim pr t drejtat e njeriut ofron nj numr
materialesh dhe temash t cilat merren me arsimimin pr t drejtat e njeriut. Pr
shembull, njri nga ju mund ta gjej lidhjen pr filmat vizatimor pr t drejtat e fmijve
i cili ilustron t drejtat e fmijs.
KiberAutobusiShkollor i Kombeve t Bashkuara
http://www.cyberschoolbus.un.org
Kiber-Autobusi-Shkollor i Kombeve t Bashkuara u krijua n vitin 1996 si nj
pjes e arsimimit t drejtprdrejt nprmjet internetit i Msimit Global dhe
Projektit t Msimit, misioni i t cilit ishte q t promovoj arsimimin pr shtjet
ndrkombtare dhe pr Kombet e Bashkuara. Msimi Global dhe Projekti i
Msimit prodhuan materiale msimore m kualitet t lart dhe aktivitete t
disenjuara pr prdorim edukativ (n shkallt e shkollave fillore dhe t mesme)
pr trajnimin e msuesve. N kt faqe sht nj numr i aktiviteteve dhe
projekteve q i njohin nxnsit me shtjet globale n mnyr interaktive,
angazhuese dhe komike.
Shoqria e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut
501
www.erc.hrea.org
Shoqria e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut (SHADN) sht nj organizat joqeveritare
ndrkombtare q e mbshtet t msuarit pr t drejtat e njeriut; trajnimi e aktivistve dhe
profesionistve; zhvillimin e materialeve arsimore dhe programuese; bn ngritjen e
bashksis nprmjet teknologjive t drejtprdrejta n internet (online). Qendra e
Burimeve Elektronike pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut sht nj depo e
drejtprdrejt e materialeve pr arsimim dhe trajnim pr t drejtat e njeriut, forumeve t
drejtprdrejta, bazave t t dhnave dhe lidhjeve me burimet e organizatave t tjera.
Qendra e Drejprdrejt (On-line) e Msimit t t Drejtave t Njeriut sht nj seksion i
faqes s internetit t SHADN.
Lvizja e Popullit pr Arsimimin pr t Drejtat e Njeriut (LPADN)
www.pdhre.org
Faqja e internetit e ksaj organizate pr t drejtat e njeriut sht e dedikuar pr msimin e
t drejtave t njeriut n mnyr q t ndrroj situata ekonomike dhe sociale. Lidhjet e
ksaj faqeje ofrojn metodologjin e ADN dhe materialeve msimore. sht po ashtu nj
burim ndihmues pr t gjith t interesuarit q duan t dijn m shum pr iniciativn e t
drejtat e njeriut t qyteteve.
Interneti i t Drejtave t Njeriut (IDN) www.hri.ca
I themeluar n vitin 1976, IDN sht nj prijs n shkmbimin e informatave prbrenda
bashksis botrore t t drejtave t njeriut. IDN sht dedikuar pr fuqizimin e
aktivistve dhe organizatave t drejtave t njeriut si dhe agjencit arsimore qeveritare dhe
joqeveritare dhe pr zyrtart dhe aktort e tjer publik n jetn publike apo private.
Gjithashtu, ai prkushtohet pr t forcuar rolin e shoqris civile n mnyr t rritjes s
vetdijsimit pr shtje t ndryshme t t drejtave t njeriut.
Qendra Nacionale pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut
502
http://www.nchre.org
Misioni i Qendrs Nacionale pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut (QNADN) sht q t
ndrroj nj lvizje t t drejtave t njeriut n Shtetet e Bashkuara, duke trajnuar kryetart
e bashksise dhe aktivistt studentor pr ti aplikuar standardet e t drejtave t njeriut
pr shtjet e padrejtsis. Programi i QNADN reflekton besimin se qasja me shum
mnyra n ndrrimin shoqror do t kultivoj nj lvzje t fort t t drejtave t njeriut.
Programi i Arsimimit pr t Drejta t Njeriut
http://www.hrep.com.pk
Programi i Arsimimit pr t Drejta t Njeriut (PADN) u themelua n gusht t vitit 1995 si
nj organizat joqeveritare joprofitabile. PADN punon n shumicn e rasteve me fmijt
e shkollave dhe m msues, duke prdorut spektrin e gjer t t drejtave, si baz t puns
s tyre. Qllimi kryesor i PADN sht q t kontribuoj drejt zhvillimit t shoqris
civile dhe njzore, duke ofruar pr t rinjt dhe fmijt nj program t prshtatshm
social dhe arsimim pr ndieshmrin e t drejtav t njeriut.
Qendra e Burimeve t t Drejtave t Njeriut
http://www.hrusa.org
Qendra e Burimeve t t Drejtave t Njeriut sht nj pjes prbrse e Qendrs pr t
Drejta t Njeriut t Universitetit t Minesots dhe punon me librarin e t drejtave t
njeriut t universitetit q t krijoj dhe t shprndaj burimet e Arsimimi pr t Drejta t
Njeriut nprmjet mediave elektronike dhe t shtypura, aktiviteteve trajnuese,
profesionistve dhe studentve, ndrtimit t rrjeteve t avokimit q t inkurajoj
praktikimin efektiv t arsimimit pr t drejtat e njeriut, si dhe t mbshtes Dekadn e
Kombeve t Bashkuara pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut (1995 2004).
D@dalos http://www.dadalos.org
503
D@dalos prpiqet t kontribuoj pr ndrtimin e kulturs s paqes, demokracis dhe

qytataris aktive nprmjet programeve pr arsimim pr paqe dhe mbshtet asistencn
teknike pr iniciativa gjithprfshirse pjesmarrse civile n BeH dhe vende t tjera n
Evropn Juglindore. Ajo kryen edhe punn e saj n bashkpunim t ngusht me shkolla,
OJQ dhe organizatat e bashksis dhe thekson n veanti fuqizimin e t rinjve dhe t
tjerve q punojn me fmij dhe t rinj, q t organizohen pr nj aksion shoqror t
qndrueshm, i cili promovon vlerat e barazis, paansis dhe prgjegjsis civile n
bashksi.
Amnesty International Rrjeti i SHBA pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut
http://www.amnesty-volunteer.org/usa/education/educate.html
Kjo faqe e internetit ofron lidhje drejt materialeve klasore dhe burimeve, msimeve
shembuj, sylabuse t t drejtave t njeriut, informata pr burimet e mtutjeshme, t drejtat
e fmijve (me raste t studimit).
T nsuarit e t Drejtave t Njeriut Drejprdrejt (on-line)
http://www.oz.uc.edu/thor/index.html
T msuarit e t Drejtave t Njeriut Drejprdrejt (on-line) krkon q t prmirsoj
arsyen etike dhe komunikimin ndrkulturor pr student, si dhe pr studimet e shkollave
sociale. Kjo prmban nj ushtrim t mendimit kritik pr msim individual, nj librari e
rasteve dhe nj udhzues i arsimit.
BBC World Service (Shrbimi botror i BBC) / Edhe un kam t drejt....
http://www.bbc.vo.uk/worldservice/people/features/ihaverightto/index.shtml
Edhe un kam t drejt....sht nj projekt global i arsimimit i zhvilluar nga Trusit i
Shrbimit Botror t BBC-s. Projekti i Shrbimit Botror Edhe un kam t drejt.... ka
pr qllim q ti ndihmoj njerzit q t bjn zgjedhje t informuara pr jett e tyre dhe
t marrin pjes n diskutime dhe debate. Prbhet nga programet e radios, n 25 gjuh,
504
shtjet e ngritjes s vetdijsimit ndrkombtar, debatet dhe nj faqe t internetit t

bukur t titulluar Edhe un kam t drejt..... Faqja e internetit, e cila u lansua n tetor t
vitit 2000, vepron si nj qendr globale pr informimin mbi t drejtat e njeriut.
Biblotekat me qasje nprmjet internetit
Stephen A. Hansen. T kyesh direkt pr t Drejtat e Njeriut. Pyetje dhe Prgjigje t
pandrprera pr prdorimin e internetit n punn pr t Drejtat e Njeriut
http://shr.aaas.org/online/cover.htm
Udhrrfyesi konciz pr t drejtat e njeriut n internet
(T drejtat, Shtator 1988) (derechos, Septiembre 1988):
http://www.derechos.org/human-rights.manual.html
Projekti DIANA Arkiv i drejtprdrejt (online) i t drejtave t njeriut
http://diana.law.yale.edu/
Universiteti i Minesotas Libraria e t Drejtave t Njeriut nprmjet serverit t
Doddel: http://doddel.cs.unimass.nl
Bibliografia e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut:
http://soros.org/fmp2/html/bib_intro.html
Pr material t incizuar ju lutemi shikoni faqen e internetit n vijim:
http://www.hrea.org/pubs/HREresourcebook/2nd/
D.
KONTAKTE T RNDSISHME
T poshtshnuara mund t gjeni informatat mbi institutet ndrkombtare dhe organizatat

n fushn e t drejtave t njeriut dhe t arsimimit mbi t drejtat e njeriut. Shumica e tyre
prodhojn materiale t t drejtave t njeriut, mbajn (simulime praktike) urokshope dhe
ofrojn informata dhe kshilla mbi t drejtat e njeriut.
505
ORGANIZATAT
Oranizatat Ndrkombtare
Kombet e Bashkuara (KB)
UN Headquarters
First Avenue at 46th Street
Ne York, NY 10017;
USA
Adresa e internetit: www.un.org
E-mail: inquiries@un.org
Faqja e internetit e KB prmban t gjitha informatat pr organizatat e specializuara apo t
nnspecializuara t poshtshnuara. Prandaj ne kemi ofruar listn me institucionet m t
rndsishme n fushn e t drejtave t njeriut dhe t arsimimit pr t drejtat e njeriut.
Zyra e Komisionerit t lart pr t Drejta t Njeriut t Kombeve t Bashkuara
[ZKLDNKB (OHCHR-UNOG)]
OHCHR-UNOG
8-14 Avenue de la Paix 1211 Geneva 10,
Switzerland,
Europe
Telephone Number: + 41 22 917 9000

Adresa e internetit: http://www.unhchr.ch/
E-mail: shih:
http://www.unhchr.ch/html/hchr/contact.htm
Gjuht e puns: angleze, frnge dhe spanjolle
Lloji i programeve: zhvillimi i planeve t veprimeve nacionale, mbshtetje pr OJQ-t,
trajnimi pr grupe t ndryshme profesionale, raportimi pr traktate dhe obligimet
ndrkombtare, zhvillimi i kurrikuls etj.
Grupet e synuara: ligjvnsit, gjykatsit, avokatt, prokurort, polict, zyrtart e burgjeve,
msuesit, zyrtart qeveritar, mediat, shrbyesit civil
506
Baza e t dhnave ofron informat mbi organizatat, materialet dhe programet pr

arsimimin mbi t drejtat e njeriut. Baza e t dhnave prbn kontributin e saj pr Dekadn
e Kombeve t Bashkuara mbi Arsimimin pr t Drejtat e Njeriut (1995-2004), lehtson
ndarjen e informatave n shum burime q jan n dispozicion n fushn e arsimimit dhe
trajnimi t t drejtave t njeriut. Pes seksionet mund t hulumtohen nga nj fokus
gjeografik, grupet e synuara, fokusi substancial, vendi/regjioni, lloji dhe gjuha.
Informatat q jan n bazn e t dhnave jan n anglisht, frngjisht dhe spanjisht.
Organizatat e Kombeve t Bashkuara pr Arsimim, Shkenc dhe Kultur
[(OKBASHK) UNESCO]
UNESCO
7, Place de Fontenoy
75352 PARIS 07 SP,
France, Europe
Numri i telefonit: + 33 1 45 68 10 00
Adresa e internetit: www.unesco.org
E-mail: geneva@unesco.org
Gjuht e puns: frngjisht, anglisht
Llojet e programeve: Politikbrja e ADN, botime; kujdesja pr t drejtat e njeriut dhe
rrjetet e hulumtimit t ADN; ADN n shkollat e mesme; trajnimi i grupeve profesionale
(parlamentarve, politikanve lokal, prfaqsuesve t OJQ-ve); ADN n nivel universal
Grupet e synuara: nivelet e shkollave t mesme dhe universitetet; grupet profesionale.
Qllimi kryesor i UNESCO sht q t kontribuoj pr paqe dhe siguri n bot, duke
promovuar bashkpunimin ndrmjet kombeve prmes arsimit, shkencs, kulturs dhe
komunikimit n mnyr q t prparoj respektin e prgjithshm pr drejtsi, pr
sundimin e ligjit dhe pr t drejtat e njeriut dhe lirit themelore t cilat jan t
konfirmuara nga popujt e bots, pa ndonj ndasi n rac, seks, gjuh apo religjion, sipas
Karts s Kombeve t Bashkuara.
Komisioneri i Lart pr Refugjat i Kombeve t Bashkuara (KLRKB UNHCR)
507
United Nations High Commissioner for Refugees

Case Postale 2500
CH-1211 Genve 2 Dpt
Suisse, Europe
Numri i telefonit: +41 22 739 8111
Adresa e internetit: www.unhcr.ch
E-mail: twole@unhcr.ch
Gjuht e puns: frngjisht, anglisht
Llojet e programeve: arsimi publik; fushatat pr vetdijsim publik; zhvillimi i taksave
Grupet e synuara: msuesit; refugjatt; agjencit qeveritare
Zyra e Komisionerit t Lart pr Refugjat t Kombeve t Bashkuara, ka mandat q t
udhheq dhe t koordinoj veprimet ndrkombtare pr mbrojtjen e refugjatve dhe q
ti zgjidh problemet n t gjith botn. Qllimi i saj primar sht q ti ruaj t drejtat e
mirqenies s refugjatve. Ajo prpiqet t siguroj se donjri mund t ushtroj t drejtn
pr krkim t azilit dhe t gjej strehim n nj shtet tjetr, me mundsin e kthimit n
shtpi vullnetarisht, q t integrohet n mnyr lokale apo t rivendoset n nj shtet t
tret.
Fondi i Fmijve i Kombeve t Bashkuara (FFKB- UNICEF)
UNICEF House (adresa postare)
3 United Nations Plaza
New York 10017
New York, U.S.A.
Adresa e internetit: www.unicef.org
E-mail: info@unicef.org
Gjuht e puns: frngjisht, anglisht, spanjisht
UNICEF ka mandat nga Asambleja e Prgjithshme e Kombeve t Bashkuara q t
avokoj pr mbrojtjen e t drejtave t fmijve, t ndihmoj q t plotsohen nevojat
themelore dhe t zgjerojn shanset e tyr n mnyr q t arrijn potencialin e tyre t
508
plot. UNICEF udhhiqet nga Konventn mbi t Drejtat e Fmijs dhe prpiqet q t
themeloj t drejtat e fmijve si parime t qndrueshme etike dhe standarde
ndrkombtare t sjelljes kundrejt fmijve.
Organizata Ndrkombtare e Puns (ONP ILO)
International Labour Office
4, route des Morillons
CH-1211 Geneva 22
Switzerland, Europe
Adresa e Internetit: www.ilo.org
E-mail: ilo@ilo.org
Gjuha e puns: angleze
Organizata Ndrkombtare e Puns sht nj agjencion i specializuar i Kombeve t
Bashkuara, e cila krkon shtytjen e drejtsis sociale n t drejtat e njohura
ndrkombtarisht t drejtave njerzore t puns. ONP formulon standarde ndrkombtare
t puns n form t konventave dhe rekomandimeve, duke krijuar standare minimale pr
t drejtat themelore t puns. Ajo promovon zhvillimin e organizatave t pundhnsve
dhe puntorve t pavarura dhe ofron trajnime dhe shrbime t kshillimit pr kto
organizata.
Organizatat rajonale
Afrika
Komisioni Afrikan mbi t Drejtat e Njeriut dhe Njerzve (KADNN- ACHPR)
Kairaba Avenue, P.O. Box 673 Banjul, The Gambia
Tel (220) 392 962
Fax (220) 390 764
509
Adresa e internetit: www.achpr.org

E-mail: achpr@achpr.org, idoc@achpr.org
Gjuht e puns: anglisht dhe frngjisht, po ashtu edhe arabisht dhe spanjisht
Komisioni Afrikan mbi t Drejtat e Njeriut dhe Njerzve KADNN sht institucioni
kryesor i sitemit afrikan t t drejtave t njeriut. Detyra kryesore e tyre sht shtytja dhe
mbrojtja e t drejtave t njeriut. N fushn e shtytjes ajo shprndan informatat mbi
sistemin e t drejtave t njeriut n Afrik dhe organizon seminare dhe konferenca. N
fushn e mbrojtjes ajo pranon komunikim nga individt dhe grupet q pretendojn se u
jan shkelur t drejtat e njeriut. Selia e saj sht n Banjul, Gambi. sht nj organ i
unionit Afrikan dhe ish organizats s shteteve afrikane. Pas hyrjes n fuqi t protokolit
fakultativ t Karts Afrikane, Gjykata Afrikane mbi t Drejtat e Njeriut dhe t Njerzve
do t themelohet pr t plotsuar punn e Komisionit Afrikan duke marr vendime
detyruese, t cilat mund t prfshijn edhe kompensime pr dme.
Amerika
Komisioni Interamerikan mbi t drejtat e njeriut (KNADN- IACHR)
Inter-American Commission on Human Rights
1889 F Street, N.W.
Washington, D.C., 20006
Washington U.S.A.
Numri i telefonit: + 1 202 458 6002
Adresa e internetit: http://www.cidh.org/defaultE.htm
E-mail: cidhoea@oas.org
Gjuht e punus: angleze, frnge, portugeze dhe spanjolle.
Lloji i programeve: monitorimi, kurset pr t drejtat e njeriut; bursa pasuniversitare pr t
drejtat e njeriut
Grupi i synuar: universitetet; njerzit vends
Komisioni Interamerikan mbi t Drejtat e Njeriut sht njri nga t dy institucionet n
sistemin ndr-amerikan pr mbrojtjen dhe promovimin e t drejtave t njeriut. Komisioni
e ka selin n Uashington, D.C. Institucion tjetr pr t drejtat e njeriut sht Gjykata
510
Ndr-Amerikane e t Drejtave t Njeriut, e cila sht e bazuar n San Jose, n Kostarik.

KDADN sht nj organ autonom i Organizats s Shteteve Amerikane. KDADN ka
parimin primar q t promovoj observimin dhe mbrojtjen e t drejtave t njeriut n
situata t prgjithshme t t drejtave t njeriut dhe n ankesave individuale. do person,
grup apo person apo organizat joqeveritare mund t prezantoj nj peticion pr
Komisionin q pohon shkeljet e t drejtave dhe mbrojtjen e Konvents Amerikane t
Deklarats Amerikane.
Instituti Interamerikan mbi t Drejtat e Njeriut (INADN)
Interamerikan Institute of Human Rights (IIDH)
P.O. Box: 10081-1000
San Jose, Costa Rica
Numri i telefonit: Phone: (506) 234 04 04
Faqja e internetit: http://www.iidh.ed.cr/
Gjuht e puns: angleze, spanjolle
Llojet e programeve: monitorimi; publikimet; kurset e ndryshme dhe trajnimi n
mekanizmat rajonale dhe ndrkombtar pr mbrojtjen e t drejtave t njeriut dhe ligjin
ndrkombtar; ADN n shkollat e mesme
Grupet e synuara: Aktivistt e OJQ-ve, grupet profesionale, zyrtart qeveritar, msuesit
INADN punon pr promovimin dhe arritjen e t drejts s prmbyllur n Konventn
Amerikane mbi t Drejtat e Njeriut, dhe q t ndihmoj pr t konsoliduar demokracin,
prmes arsimit, hulumtimit, meditimit politik, programeve t trajnimit, asistencs teknike
mbi shtjet e ndrlidhura me t drejtat e njeriut, dhe prhapjen e dituris nprmjet
publikimeve t specializuara. Prpjekjet e INADN jan t udhhequra nga parimet e
demokracis prfaqsuese, sundimit t ligjit, pluralizmit ideologjik dhe respektit pr t
drejtat dhe lirit themelore. IDADN punon me Gjykatn Ndr Amerikane dhe me
Komisionin Inter- Amerikan mbi t Drejtat e Njeriut, t gjith kta sektor t shoqris
civile dhe t shtetit n vendet e hemisfers perndimore dhe organizatave ndrkombtare.
EVROPA
511
Kshilli i Evrops (KE)

Council of Europe (CeO)
F-67075 Strasbourg Cedex
Strasbourg, France
Numri i telefonit: + 33 3 88 412 000
Adresa e internetit: www.coe.int
E-mail: dhr@coe.fr
Gjuht e puns: angleze,frnge
Llojet e programeve: qendrat e dokumentimit; publikimet; trajnimet e msuesve
Grupet e synuara: niveli i shkollave fillore dhe t mesme, grupet profesionale
Kshilli i Evrops mbulon t gjitha shtjet e mdha n t cilat shoqria evropiane pret
mbrojtje. Programet e tij t puns prfshijn edhe kto fusha t veprimit: t drejtat e
njeriut, t drejtat mediale, bashkpunimin juridik, kohezionin social, shndetsin,
arsimimin, kulturn, trashgimin, sportin, rinin, demokracin lokale dhe
bashkpunimin trans-kufitar, planifikimi i mjedisit dhe ai rajonal. Kshilli i Evrops nuk
duhet t przihet me Kshillin e Bashkimit Evropian. Kto dy organizata jan shum t
ndryshme. Megjithat, 15 vendet e Bashkimit Evropian jan antar t Kshillit t
Evrops, i cili ka 45 antar.
Organizata pr Siguri dhe Bashkpunim n Evrop (OSBE)
General OSCE contact
Kaerntner Ring 5-7, 4th Floor,
1010 Vienna, Austria
Numri i telefonit: +43 1 514 36 180
Adresa e internetit: www.osce.org
E-mail:info@osce.org
OSBE sht organizata rajonale e siguris, m e madhja n bot me 55 shtete antare nga
Evropa, Azia Qendrore dhe Amerika Veriore. sht shum aktive n fillimet e krizave,
512
n parandalimin e krizave, menaxhimin e krizave dhe rehabilitimin post-konfliktual.

Qasja e OSBE pr sigurin sht gjithprfshirse n lidhje me shtje t ndrlidhura me
sigurin, prfshir kontrollin e armve, diplomacin parandaluese, masat pr ndrtimin e
besimit dhe t siguris, t drejtat e njeriut, demokratizimin, monitorimin e zgjedhjeve dhe
sigurin ekonomike dhe ambientore.
Zyrja pr Institucione Demokratike dhe t Drejta t Njeriut e OSBE (ZIDDN)
OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights (DIHR)
Aleje Ujazdowskie 19,
00-557 Warsaw, Poland
Numri i telefonit: +48 22 520 06 00
Adresa e internetit: www.osce.org/odihr
E-mail: office@odihr.pl
ZIDDN sht nj institut primar i OSBE-s i besuar pr dimensionin e t drejtave t
njeriut.
ZIDDN promovon zgjedhjet demokratike npr ciklin e monitorimeve t thella t
zgjedhjeve nacionale dhe i ndihmon projektet q kan pr qllim forcimin e demokracis
dhe qeverisjen e mir, duke shtuar kshtu stabilitetin. Ofron mbshtetje praktike n
institutet e demokracis n konsolidim dhe respekton t drejtat e njeriut, si dhe forcimin e
shoqris civile. Pr m shum, shrben si pik kontaktuese e OSBE pr shtjet e Roms
dhe Sinitis dhe s fundi kontribuon pr paralajmrime t hershme dhe pr parandalimin e
konfliktit, duke monitoruar dhe zbatuar dimesionet njerzore t zotimeve t OSBE.
OJQ
OJQ Ndrkombtare
Lidhja Anti Shpifse (LASH)
Anti-Defamation League (ADL)
823 United Nation Platza, New York, NY 10017
513
Numri i telefonit: + 212 885 7805

Numri i faksit: + 212 885 5860
Adresa e internetit: www.adl.org
E-mail: webmaster@adl.org
Llojet e programeve: Burimet e LASH pr klas dhe bashksi; llojllojshmria e shanseve
interaktive trajnuese pr profesionistt e fuqizimit t ligjit (trajnimi i ekstremizmit,
trajnimi i krimit nga urrejtja dhe trajnimin kundt paragjykimeve); udhzime pr
prgjigje ndaj krimit nga urrejtja; produksione filmike t studentve
Grupet e synuara: fmijt parashkollor, filloristt, fmijt e shkollave t mesme, ata t
shkollave t larta, studentt, profesionistt e fuqizimit t ligjit (shoqria civile si trsi)
Amnesty International (AI)
1 Easton Street, London WCI 8Dj
United Kingdom, Europe
Adresa e internetit: www.amnesty.org
E-mail: jluck@amnesty.org;
cthomas@amnety.org
Gjuht e puns: angleze, arabe, frnge, spanjolle
Llojet e programeve: zhvillimi i materialeve t ADN, materialet e msimit; trajnimi pr
polici, ushtri dhe grupe t tjera profesionale
Grupet e synuara: nivelet e shkollave fillore dhe t mesme; grupet profesionale
Amensty International sht nj lvizje q bn fushata n t gjith botn, q punon pr
promovimin e t drejtave t njeriut t njohura ndrkombtarisht. Misioni i saj sht q t
ndrmarr hulumtime dhe veprime t fokusuara n parandalimin e shkeljeve serioze t t
drejtave t njeriut t integritetit fizik dhe mental, lirin e ndrgjegjes dhe t shprehurit,
lirin nga diskriminimi, me nj kontekst t puns s tyre pr promovimin e t gjitha t
drejtave t njeriut. Amnesty International ka m shum se nj milion antar dhe
mbshtets, n m shum se 144 vende.
514
Shoqria e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut (SHADN)

Human Rights Education Associates (HREA)
P.O. Box 382396, Cambridge
MA 02238 2396. USA
Adresa e internetit: www.hrea.org
E-mail: infro@hrea.org
Shoqria e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut (SHADN) sht nj organizat
ndrkombtare joqeveritare q mbshtet arsimimin pr t drejtat e njeriut; trajnimin e
aktivistve dhe profesionistve; zhvillimin e materialeve dhe programeve arsimore; dhe
ndrtimin e bashksive nprmjet teknologjis s drejtprdrejt (on-line). SHADN i
sht dedikuar arsimit dhe trajnimit kualitativ pr t promovuar kuptimin, qndrimet dhe
veprimet pr mbrojtje t t drejtave t njeriut, dhe t kujdeset pr zhvillimin e bashksive
paqsore, t lira dhe t drejta.
Human Rights Watch
350 Fifth Avenue, 34th Floor
Ne York, NY 10118-3299, USA
Adresa e internetit: www.hrw.org
E-mail: hrwnyc@hrw.org
Human Rights Watch sht organizata m e madhe n Shtetet e Bashkuara t Ameriks.
Hulumtuesit e Human Rights Watch-it bjn gjurmime pr gjetjen e fakteve pr shkelje t
t drejtave t njeriut n t gjitha rajonet e bots. HRW pastaj boton t faktet n shum
libra dhe raporte vjetore, duke prfituar nj mbulim medial t madh n mediat lokale dhe
ndrkombtare. Human Rights Watch pastaj takohet me zyrtart e qeveris pr t nxitur
ndryshime n politika dhe n praktik.
515
Komiteti Ndrkombtar i Kryqit t Kuq (KNKK)

International Committee of the Red Cross
19 avenue de la Paix
CH 1202 Geneva
Numri i telefonit: ++ 41 (22) 734 60 01
Adresa e internetit: www.icrc.org
E-mail: webmaster.gva@icrc.org
Gjuht e puns: angleze, frnge, spanjolle
KNKK sht nj organizat e paanshme, neutrale dhe e pavarur, misioni ekskluziv
humanitar i t cils sht mbrojtja e jetve dhe dinjitetit t viktimave n luft apo n
konflikte ndrkombtare dhe q tiu ofroj atyre ndihm. Ai udhheq dhe koordionon
aktivitetet ndrkombtare t ndihms, t cilat ndrmerren n situata t ndryshme t
konfliktit. Po ashtu prpiqet t parandaloj vuajtjet, duke promovuar dhe forcuar parimet
dhe zbatimet e ligjit humanitar.
Dekada e Njerzve e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut (DNADN)

Peoples Decade of Human Rights Education (PDHRE)
526 west 111th Street, Suite 4E
Ne York, NY 100025, USA
Adresa e internetit: http://www.pdhre,org
E-mail: pdhre@igc.apc.org
Llojet e programeve: qendra e burimeve pr zhvillimin dhe hulumtimin e materialeve
arsimore, trajnimi i popullats s rritut, konferencat dhe ndrtimi i koalicioneve
DNADN i sheh t drejtat e njeriut si nj sistem t vlerave, i aft pr forcimin e bashksive
demokratike dhe t kombeve prmes theksimit t prgjegjsis, reciprocitetit, dhe
pjesmarrjes s barabart dhe t informuar t njerzve n vendimarrjen, e cila ndikon n
516
jetn e tyre. DNADN ishte kryesore n lobimin n Kombet e Bashkuara q t shpallet

Dekada pr Arsimim pr t Drejtat e Njeriut dhe pr skicimin e lobimit pr rezoluta t
ndryshme nga Konferenca Botrore mbi Arsminimin pr t Drejtat e Njeriut, Asambleja e
Prgjithshme e Kombeve t Bashkuara, Komisioni pr t Drejtat e Njeriut, Instrumentet e
Traktateve t KB dhe Konferenca e Katrt Botrore mbi Femrat.
Asociacioni Botrore pr Shkolln si nj Instrument t Paqes (EIP)
World Association for the School as an Instrument for Peace (EIP)
5, Rue de Simpion
CH-1207 Geneva,
Switzerland, Europe
Numri i telefonit: + 41 22 7352422 (faks)
Adresa e internetiti: http://www.epi-cifedhop.org/
E-mail: cifedhop@mail-box.chT
Llojet e programeve: Qendra Ndrkombtare e Trajnimeve mbi t Drejtat e Njeriut dhe
Sjelljes s Paqes (CIFEDHOP); me seksionet gjuhsore t anglishtes, frngjishtes dhe
spanjishtes
Grupi i synuar: edukatort e t drejtave t njeriut
EIP prkujdeset pr aktivitetet n fushn e t arsimimit pr t drejtat e njeriut, paqe dhe
qytetari.
EIP ka kontribuar anemban bots pr vetdijsimin e rretheve arsimore,
autoritetet qeveritare dhe shoqrin civile, pr nevojn e nj arsimimi t till n shkolla

dhe n bashksi. Kshtu, EIP propozon aktivitete t trajnimit pr msues, prmbatjen dhe
strategjin e kurrikuls, si dhe veprime specifike q i kontribuojn zhvillimit t
qndrimeve, aftsive dhe dituris pr prmirsimin e t drejtave t njeriut, lirive
themelore, dhe zgjidhjen e konflikteve pa dhun.
OJQ Rajonale
Afrika dhe Lindja e Mesme
517
T Drejtat Afrikane
African Rights
Drejtor: Rakiya Omaar
P.O.Box 18368
London EC4 A 4JE
England / U.K.
Numri i telefonit: + 44 (0) 20 7947 3276, Faksi + 44 (0) 20 7947 3253
Llojet e programeve: T Drejtat Afrikane sht nj organizat e dedikuar t punoj n
shtjet e shkeljes s rnd t t drejtave t njeriut, si konflikti, uria, dhe rikonstruimi
civil n Afrik. T Drejtat Afrikane bn gjurmime dhe hulumtime mbi shkeljet e t
drejtave t njeriut n mnyr t veant n Ruand, Somali dhe Sudan dhe mund t
identifikoj strukturat dhe prbrjet e nj paqeje t prheshme dhe t rrgjimit t
vazhdueshm t t drejtave t njeriut.
Afronet
P.O. Box 31145
Lusaka, Zambia
Numri i telefonit: + 260 1 251813/4
Faksi: + 260 1 251776
Adresa e internetit: http://www.afronet.org.za
E-mail: info@afronet.org.za
Llojet e programeve: Afronet sht e prkushtuar q t ndihmoj ndrlidhjen dhe
bashkpunimin n mes organizatave joqeveritare n Afrik. Ajo ndrmerr programe t
lehtsimit dhe zbatimit t Karts Afrikane mbi t Drejtat e Njeriut dhe t njerzve nga
shtetet afrikane dhe t traktateve dhe instrumenteve t tjera rajonale t miratura nga
shtetet afrikane pr prmirsimin e standardeve t jetess dhe sfidon korrupsionin nga
programet ndihmse t fuqizimit dhe pjesmarrjes popullore, pr t siguruar sigurin
publike n t gjitha nivelet e shoqris afrikane.
Instituti Arab pr t Drejta t Njeriut (IADN)
518
Arab Instituiton for Human Rights (AIHR)

10, rue IBN Masoud
El Manzah, 1004 Tunis, Tunisia
Numri i telefonit: + 216 1 767 889 / 767 003
Adresa e internetit: www.aihr.org.tn
E-mail: aihr.infocenter@gnet.tn
Gjuht e puns: angleze, frnge dhe arabe
Lloji i programeve: programe t ndryshme trajnuese pr OJQ-t e t drejtave t njeriut;
kurse pr t drejtat e njeriut pr studentt universitar; dokumentimi; hulumtimi
Grupet e synuara: antart e OJQ; grupet profesioniste; msuesit, studentt, fmijt;
femrat.
Instituti Arab pr t Drejta t Njeriut (IADN) sht nj OJQ e pavarur arabe e themeluar
n vitin 1989. Instituti ka pr synim ngritjen e ndrgjegjes mbi t drejtat politike,
kulturore, sociale dhe eknonomike. Po ashtu, ka pr qllim t prhap dhe t promovoj
arsimimin pr t drejtat e njeriut nprmjet seminareve, praktikumeve, hulumtimeve,
hulumtimeve mbi t drejtat e femrs, t drejtat e fmijs etj.
Instituit i Kajros pr Studime mbi t Drejtat e Njeriut (IKSDN)
Cairo Institute for Human Rights Studies (CIHRS)
P.O. Box 117
Maglis El Shaab
Cairo, Egypt
Adresa e internetit: http://www.cihrs.org/
E-mail: cihrs@idsc.gov.eg
Llojet e programeve: hulumtim, trajnimi i trajnuesve, trajnim mbi
Konventat e
Eliminimit t t Gjitha Formave t Diskriminimit kundrejt Gruas (KEGJFDKG) dhe

Konventa mbi t Drejtat e Fmijve; Klubin Kinematografik pr t Drejtat e Njeriut;
519
trajnimin rajonal vjetor arab; kursin e prvjetshm veror pr studentt e universitetit mbi
t drejtat e njeriut.
Grupet e synuara: OJQ e t drejtave t njeriut, shtpit fetare, femrat, msuesit.
Gjuht e puns: arabe, angleze
IKSDN sht nj qendr hulumtuese e specializuar n fushn e t drejtave t njeriut.
Detyra kryesore sht q t analizoj dhe shpjegoj pengesat q dalin nga procesi i
zbatimit t t drejtave t njeriut n botn arabe. Orvatet q t promovoj t drejtat e
njeriut n vendet arabe, nprmjet zhvillimit t fuqishm intelektual dhe qasjeve t reja
pr tejkalimin e problemeve t zbatimit t ktyre t drejtave.
Instituti pr t Drejtat e Njeriut dhe Zhvillim n Afrik
Institute for Human Rights and Development in Afrika
P.O. Box 1896
Banjul
Gambia
Numri i telefonit: + 220 496421,
Faksi: + 220 494 178
Adresa e internetit: www.africaninstitute.org
E-mail: onfo@africaninstitute.org
Qllimi i ktij instituti sht q t kontibuoj pr t drejtat e njeriut dhe zhvillim n
Afrik, duke prdorur traktatet e t drejtave t njeriut afrikan, dhe n veanti Karts
Afrikane mbi t Drejtat e Njeriut dhe t Njerzve. Po ashtu shrben si nj kshillimore
pr individt dhe OJQ-t, duke mbrojtur n gjyq rastet e tyre kundr palve shtetrore
prball Komisionit Afrikan.
Avokatt pr t Drejtat e Njeriut
Lawyers for Human Rights (LHR)
National Office, Kultwanong Democracy Centre
357 Visagie Street (cnr. Prinsloo Street)
520
Pretoria 0002, South Afrika

Numri i telefonit: + 27 12 320 1943 (faks)
Adresa e internetit: http://www.lhr.org.za
E-mail: lhr@lhr.org.za
Llojet e programeve: arsimim vullnetar, kshillime juridike, mbrojtje n gjyq, trajnim
parajuridik, reforma penale, reforma ligjore; t drejtat e refugjatve, t drejtat e fmijve,
t drejtat e femrave,
Grupet e synuara: grupet profesioniste; nivelet e shkollave t mesme; zyrtart publik;
publiku i prgjithshm
Vendet: Afrika Jugore, Republika Jugafrikane, Afrika e Nnsaharas
Avokatt pr t Drejtat e Njeriut sht nj organizat joqeveritare dhe joprofitabile,
vizioni i t cils sht q t jet organizata kryesore pr t drejtat e njeriut, mbrojtse e
kushtetushmris dhe pr avokim; nj forc ndrkombtare pr zhvillimin dhe
shprndarjen e t drejtave t njeriut, me nj prqendrim parsor n Afrik, dhe t jet
kontribues primar pr pastrimin e politikave strategjike mbi zhvillimin e t drejtave
socio-ekonomike pr t paavancuarit. LHR shpejt ka arritur nj dosje t mir pr luftn
kundr shtypjes dhe shkeljen e t drejtave t njeriut nn aparteid. LHR m von ka
ndihmuar punonjsit e gjyqeve n tranzicion drejt demokracis nprmjet arsimimit t
votuesve dhe monitorimit.
Azia dhe Paqsori
Qendra Rajonale e Burimeve t Azis pr Arsimim mbi t Drejtat e Njeriut
(QRBAADN)
Asian Regional Resource Center for Human Rights education (ARRCHR)
2738 Ladprao, 128/3 Klongchan, Bangkapi
Bangkok 10240, Thailand
Adresa e Internetit: www.arrc-hre.com/
E-mail: arrc@ksc.th.com
Gjuht e puns: angleze
521
Llojet e programeve: shtpi mbledhse dhe publikuese e materialeve t ADN n rajonin e

Azis dhe Paqsorit: trajnimin e trajnuesve n ADN; arsimimi popullor
Grupet e synuara: arsimimi zyrtar; arsimimi jozyrtar; grupet profesionist:
QRBAADN synon q t popullarizoj insititucionalizimin e arsimimit pr t drejtat e
njeriut n rajonin e Azis-Paqsorit. Ajo punon drejt mobilizimit t njerzve q t marrin
pjes n transforimimin e ndieshm t shoqris drejt t drejtave t njeriut dhe n
kulturn e paqes, demokracis dhe drejtsis.
QRBAADN shrben si institut i nj rrjeti t arsimimit pr t drejtat e njeriut n rajonin
Azi-Paqsor, duke formuar trajnim pr t drejtat e njeriut, praktikume, zhvillim dhe
shkmbim i materialeve institucionale dhe t tjera, si dhe hulumtim dhe fushata pr ADN.
Komisioni Aziatik i t Drejtave t Njeriut (KAzDN)

Asian Human Rights Commission & Asian Legal Resource Centre
Unit D, 7th floor, Mongkok Commercial Centre,
16-16B Argyle Street, Kowloon
Hing Kong, Republic of China
Adresa e internetit: http://www.ahrchk.org
E-mail: ahrchk@ ahrchk.org
Gjuht e puns: angleze, hungareze
Llojet e programeve: arsimimi n nivele lokale pr promovimin e vetdijsimit pr t
drejtat e njeriut; raportimi; monitorimi; shkmbimi
Grupet e synuara: grupet e bashksis, OJQ, profesionistt, studentt
KazDN sht themeluar n vitin 1986 nga nj grup i mirnjohur i juristve dhe
aktivistve t t drejtave t njeriut t Azis. KazDN sht nj institucion i pavarur
joqeveritar, i cili synon t promovoj vetdijsimin m t madh dhe realizim t t
drejtave t njeriut n rajonin e Azis, si dhe q ta mobilizoj opinionin publik aziatik
ndrkombtar pr t marr ndihm dhe kompensim pr viktimat e shkeljes s t drejtave
t njeriut. KazDN promovon t drejtat civile, politike, ekonomike, sociale dhe kulturore.
KazDN orvatet q t arrij piksynimet e deklaruara n Kartn Aziatike.
522
Evropa
Qendra Daneze pr t Drejtat e Njeriut
Danish Centre for Human Rights
Gruntvigs Hus
Studiestraede 38
DK-1455 Copenhagen K, Denmark
Numri i telefonit: +45 33 30 88 68,
Faksi: + 45 33 30 88 00
E-mail: DB@humanrights.dk
Adresa e internetit: www.humanrights.dk/
Qllimi i ksaj qendre sht t grumbulloj dhe ta zhvilloj dijen pr t drejtat e njeriut n
shkall nacionale, rajonale dhe ndrkombtare. Puna e ksaj qendr prfshin hulumtimet,
infromimin dhe botimin, arsimimin, dokumentimin dhe projektet ndrdisiplinare.
Puntort e ksaj organizate prfaqsojn nj shkall t gjer t disiplinave si ligji,
antropologjia, sociologjia, ekononomia, historia dhe gazetaria. Q nga viti 1999 sht nj
kshilltar i lart i cili punon pr t drejtat e njeriut, t femrave dhe t drejtat e lindjes.
Qendra bashkpunon me organizatat joqeveritare dhe me autoritetet publike n shkall
nacionale dhe ndrkombtare. Po ashtu bashkpunon me Kshillin Nordik, Kshillin e
Evrops, OSBE, BE dhe KB.
Fondacioni i Helsinkit pr t Drejtat e Njeriut (FHDN)
Helsinki Foundation for Human Rights (HFHR)
18 Bracka Steet apt. 62
00-028 Warsaw, Poland
Numri i telefonit: + 48 22 828 10 08 / 828 69 96
Adresa e internetit: www.hfhrpol.waw.pl/en/index.html
E-mail: hfhr@hfhrpol.waw.pl
523
Llojet e programeve: arsimimi dhe trajnimi pr t drejtat e njeriut pr grupe profesioniste;

Shkolla e t drejtave t njeriut: fushata publike e arsimimit; monitorimi; iniciativat
legjislative.
Grupet e synuara: avokatt, paralamentart, udhheqsit e OJQ, gazetart, gjykatsit,
polict, puntort e burgjeve.
Fondacioni i Helsinkit pr t Drejtat e Njeriut (FHDN) sht nj organizat joqeveritare e
pavarur nga shteti apo nga partit politike, i kyur n aktivitet ndrkombtare pr arsimin
mbi t drejta t njeriut, sundimin e ligjit dhe kushtetushmrin e personave t ndrlidhur
me organizatat joqeveritare, isntitucionet shtetrore dhe mediat. Fondacioni i Helsinkit
pr t Drejtat e Njeriut (FHDN) po ashtu mson veprimet efektive pr mbrojtje dhe
promovim t t drejtave t njeriut.
Federata Ndrkombtare e Helsinkit (FNH)
International Helsinki Federation (IHF)
Rummelhardtgasse 2/18
A-1090 Vienna, Austria
Adresa e internetit: www.ihf-hr.org
Llojet e programeve: trajnimi i grupeve profesioniste; monitorimi i situatave t t drejtave
t njeriut.
Grupet e synuara: antaret e organizatave t FNH; gjyqsori, vendet aktiviste pr t
drejtat e njeriut: shtetet antare t OSBE.
Federata Ndrkombtare e Helsinkit (FNH) pr t Drejtat e Njeriut sht nj grup
vetqeveriss i nj organizata joprofitabile, joqeveritare q vepron pr mbrojtjen e t
drejtave t njeriut n t gjith Evropn, Amerikn Veriore, dhe republikat e Azis
Qendrore t formuara nga territoret e ish-Bashkimit Sovjetik. Qllimi primar sht q t
monitoroj harmonizimin me konditat e Aktit t Final t Helsinikit dhe dokumentet e
tjera n vazhdim. Sekretariati i Federats Ndrkombtare t Helsinkit (FNH) gjendet n
Vijen dhe mbshtet e ofron lidhje dhe komunikim me dyzet e nj antart e Komiteteve
t Helsinikit, i ndrlidh grupet e t drejtave t njeriut dhe i prfaqson ata n nivel
524
politik ndrkombtar. Federata Ndrkombtare e Helsinkit (FNH) po ashtu ka lidhje

direkte me individ dhe grupe q mbshtetin t drejtat e njeriut ku nuk ka asnj komitet t
Helsinikit.
Instituti i t Drejtave t Njeriut dhe Ligjit Humanitar Raul Uallenberg
Raoul Wallenberg Institute of Human Rights and Humanitarian Law
P.O. Box 1155
S-22105 Lund
Sweden
Tel: + 46 46 222 12 08
Faksi: + 46 46 222 12 22
Adresa e internetit: http://www.rwi.lu.se
E-mail: secretariat@rwi.lu.se
Instituti i t Drejtave t Njeriut dhe Ligjit Humanitar Raul Uallenberg sht nj institut
akademik i formuar n vitin 1984 n Fakultetin Juridik t Universitetit t Lundit n Suedi.
Qllimi i ktij instituti sht q t promovoj hulumtimin, trajnimin dhe arsimimin
akademik n fushat e t drejtave t njeriut dhe ligjit humanitar.
Amerika Latine
Komisioni pr Mbrojtjen e t Drejtave t Njeriut n Amerikn Qendrore (KMDNA)
Comision para Defensa de los Derechos Humanos en Centroamerika (CODEHUCA)
189-1002, San Jose, Costa Rica
Adresa e internetit: www.codehuca.or.cr/
e-mail: codehuca@codehuca.or.cr
Gjuht e puns: angleze, spanjolle
Komisioni pr Mbrojtjen e t Drejtave t Njeriut n Amerikn Qendrore (KMDNA) sht
nj asociacion i pavarur rajonal, joprofitabil, joqeveritar dhe joreligjioz. Q nga
themelimi n vitin 1978 sht br nj institucion q vepron n shoqrin civile t
525
Ameriks Qendrore. Qllimi m i rndsishm i KMDNA sht q t ndihmoj rritjen e

respektit pr t drejtat e njeriut n Amerikn Qendrore. Pr ta arritur kt qllim,
asociacion zhvillon dhe v n praktik nj koncept t integruar t t drejtave t njeriut,
thellon konceptin e t drejtave t njeriut n Amerikn Qendrore, thekson parandalimin e
shkeljeve t t drejtave t njeriut dhe mbshtet sektort m t cenuar t shoqris s
Ameriks Qendrore.
PROGRAMET E MAGJISTRATURS PR T DREJTAT E NJERIUT
Programet e Magjsitraturs Evropiane n t Drejta t Njeriut dhe Demokratizim
European Inter-University Centre (EIUC) pr t Drejtat e Njeriut dhe Demokratizim
E.MA Secretariat: Monastery of San Nicolo, Riviera San Nicolo, 26, I-30126 VeniceThe Lido
Tel: + 39 041 2720 923 (direkt)
Tel: + 39 041 27 20 911 (sekretariati)
E-mail: ema-info@venis.it, secretariat@ema-humanrights.org
http://hred-euromaster.venis.it
Programet e Magjistraturs Evropiane pr t Drejtat e Njeriut dhe Demokratizim
n Evropn Juglindore
Qendra pr Studime Ndrdisiplinare pr Studime Postdiplomike e Universitetit t
Sarajevs, Obala Kulina bana 7/1. 71 000 Sarajevo, Bosnja dhe Hercegovina
Tel: + 387 33 668 685
E-mail: coordination@cps.edu.ba, law@cps.edu.ba
http://www.eurobalk.net
Magjistratura Mesdhetare n t Drejtat e Njeriut dhe Demokratizim
Universitetit i Malts
Old University Building, St, Paul Street, Valletta
VLT 07, Malta
Tel: (356) 242791, 234121 ext 242
526
E-mail: grights@maltanet.net
http://home.um.edu.mt/laws/test/hrd/
Magjistratura Afrikane n t Drejtat e Njeriut dhe Demokratizim
Qendra pr t Drejtat e Njeriut, Universiteti i Pretorias,
PRETORIA 0002, Afrika Jugore
Tel: + 27 12 420 3228
E-Mail: chheyns@hakuna.up.ac.za
http://www.up.ac.za/chr/nemasters/masters.html
E-mail: awpgs@hkusua.hku.hk
Magjistratura Aziatike n t Drejtat e Njeriut
Qendra pr Ligjin e Krahasuar dhe Publik
Centre for Comparative and Public Law, 4th floor K.K. Leung Building, Pokfulam Road,
University of Hong Kong (Universiteti i Hong Kongut)
Tel: awgs@hkusua.hku.hk
http://www.hku.hk/ccpl/hr-programs/i
Programi Postdiplomik n Ligjin e t Drejtave t Njeriut dhe Studimet pr t
Drejtat e Njeriut
Universiteti i Paqes, Apdo. 138-6100, Ciudad Colon, Costa Rica
Tel: + 506 205 9000
E-mail: acadmin@upeace.org
http://www.upeace.org/academic/masters/int_law.htm
Programi i Magjistraturs n Ligjin e t Drejtave t Njeriut dhe Demokratizim i
Institutit Raul Uallenberg
Faculty of Law, University of Lund,
Box 207, SE-221 00 LUND, Sweden
Tel: + 46 46 222 1249
E-mail: frida.ericmats@jur.lu.se apo frida.nilsson@jur.lu.se
http://www.rwi.lu.se/
527
E.
ORGANIZATA T ZGJEDHURA T RSN T T DREJTAVE T NJERIUT
N kt seksion ju do t gjeni infromata t dobishme mbi Rrejtin e Siguris Njerzore,

prfshir edhe informatat pr iniciativat e tyre nacionale dhe ndrkombtare dhe pr
programet e tyre pr t drejtat e njeriut, arsimimin pr t drejtat e njeriut dhe sigurin
njerzore.
AUSTRIA
Emri i organizats: Qendra Evropiane e Trajnimit dhe Hulumtimit pr t Drejtat e
Njeriut dhe Demokraci (ETC)
Adresa: Schubertstrase 29, A 8010 GRAZ, AUSTRIA
Numri i telefonit/faksit: +43 376 322 888 1 / +43 316 322 888 4
Adresa e internetit: www.etc-graz.at
E-mail: office@etc-graz.at
Gjuha e puns: angleze, gjermane
Lloji i programeve: programe trajnuese dhe arsimore t t drejtave t njeriut n nivel
lokal, rajonal dhe ndrkombtar; shkolla vjetore e vers pr t drejtat e njeriut;
konceptualizimi dhe dhe koordininimi i programeve t RRHS n Evropn Juglinodre
prmes Rrjetit Universitar t Qendrave t t Drejtave t Njeriut n Evropn Juglindore;
konferenca dhe praktikume, projekte t hulumtimit.
Grupi i synuar: studentt, msuesit e shkollave t mesme, hulumtuesit e rinj dhe
fakultetet, trajnert e RRHS, prfaqsuesit e OJQ-ve, zyrtart qeveritar, institutet e
pavarura kombtar t t drejtave t njeriut, zyrtart e policis, etj.
Emri i organizats: Instituti pr t Drejta t Njeriut Ludwig Boltzmann, Vienna (BIM)
Adresa: Hezgasse 1, A-1010 Wien, Austria
Numri i telefonit/faksit: + 43 1 4277 27420 / + 43 1 4277 27429
Adresa e internetit: www.univie.ac.at/bim
528
E-mail: bim.staatsrecht@univie.ac.at
Lloji i programeve: programe hulumtuese. BIM mirmban Qendrat e Shrbimeve pr
Arsimim pr t Drejtat e Njeriut dhe organizon sesione t rregullta trajnimi, praktikume
dhe seminare.
Grupi i synuar: studentt, arsimtart, shoqria civile, etj.
Emri i organizats: Instituti Asutriak i t Drejtave t Njeriut
Adresa: Monchsberg 2, Edmundsburg, A-5020 Salzburg, Austria
Numri i telefonit/faksit: + 43 622 84 25 21 181 / + 43 662 84 25 21 182
Adresa e internetit: www.sbg.ac.at/oim/home.htm
E-mail: human.rights@sbg.ac.at
Lloji i programeve: Buletini informativ mbi praktikn e Konvents Evropiane mbi t
Drejtat e Njeriut, seminare, hulumtime.
Grupet e synuara: avokatt, akademit, aaministrata
KANADAJA
Emri i organizats: Fondacioni Kanadez i t Drejtave t Njeriut (FKDN)
Adresa: 1425 Rene Levesque Blvd. West, Suite 407, Montreal, Quebec, H3H
1Y7,
CANADA
Numri i telefonit/faksit: + 1 514 954 0382 / + 1514 954 0659
Adresa e internetit: www.chrf.ca
E-mail: chrf@ chrf.ca
Gjuha e puns: angleze, frng, ruse, indoneziane.
Lloji i programeve: Programi Ndrkombtar i Trajnimit pr t Drejtat e Njeriut (PNTDN);
sesioni vejtor i trajnimeve pr forcimin e kapacitetit t organizatave t t drejtave t
njeriut q t ndrmarrin shtjet e ADN: programet e ADN n Azi, Afrik dhe n
Evropn Qendrore dhe Lindore; konferenca dhe praktikume.
529
Grupet e synuara: shoqria civile, n veanti OJQ-t t cilat prfshihen n ADN, zyrtart
qeveritar, institutet e pavarura nacionale t t drejtave t njeriut.
Emri i organizats: Qendra John Humphrey (Gjon Hamfrej)
Adresa: Box/PC 11661, Edmonton, AB, T5J 3K8, CANADA
Numri i telefonit/faksit: + 1 780 453-2638 / + 1 780 482 - 1519
Adresa e internetit: www.johnhumphreycentre.org
E-mail: info@johnhumphreycentre.org
Grupet e synuara: veanrisht fmijt dhe t rinjt
Lloji i programeve: kampe verore dhe programe pr t rinjt, mbi t drejtat e njeriut,
botime t ndrlidhura me DN.
KILI
Emri i organizats: Programi Ndrdisiplinar pr Hulumtim n Arsimim / Programa
Interdicilinario de Investigaciones ed Education (PIIE)
Adresa: Enrique Richard 3344, Nunoa, Santiago de Chile, CHILE
Numri i telefonit/faksit: +56 2-209 66 44 / + 56-2-2204 74 60
Adresa e internetit: www.piie.cl
E-mail:piie@academia.cl
Lloji i programeve: kurse dhe projekte t ADN, seminare, botime pr DN, etj.
GREQIA
Emri i organizats: Qendra pr Mbrojtjen e t Drejtave t Njeriut
Adresa: 3, Lempessi Street, Makrygianni, Athens 117 42, GREECE
Numri i telefonit/faksit: + 30210-92 10 977 / + 30210-92 46 056
Adresa e internetit: www.kepad.gr
E-mail: info@ kepad.gr
Lloji i programeve:: Arsimi i DN
530
Grupet e synuara: t rinjt, mosha 20 30 (studentt e universiteteve, t diplomuarit,

prfaqsuesit e OJQ, gazetart dhe antart e tjer t shoqris) nga vendet e Evrops
Juglindore (n nj t afrme edhe nga Lindja e Mesme dhe Evropa Lindore).
Emri i organizats: Fondacioni Marangopulos pr t Drejtat e Njeriut
Adresa: 1, lycavittou, street, Athens 106 72, GREECE
Numri i telefonit/faksit: + 3-010 3637455; + 3 010 3613527 / + 3-1010 3637455
Adresa e internetit: www.mfhr.gr
E-mail: info@mfhr.gr
Gjuha e puns: angleze, frnge, greke, italiane
Lloji i programeve: kurse dhe seminare pr ADN, bursa pr studentt q specializojn n
DN, botime t ndrlidhura me ADN dhe ligjrime.
IRLANDA
Emri i organizats: Qendra Irlandeze pr t Drejtat e Njeriut
Adresa: National University of Ireland Galaay, Galaay, IRELAND
Numri i telefonit/faksit: + 353 91 750464 / +355 91 750575
Adresa e internetit: www.nuigalway.ie/human_rights
E-mail: humanrights@nuigalay.ie
Lloji i programeve: konferencat mbi DN, shkolla verore, programe t trajnimit, programe
t studimit, botime dhe projekte t ndrlidhura me temat e DN.
Grupet e synuara: studentt, hulumutesit
JORDANIA
Emri i organizats: Qendra e Amanit pr Studime mbi t Drejtat e Njeriut
Adresa: amman 1121, P.O. Box 212524, JORDAN
Numri i telefonit/faksit: + 962-6-4655043
Adresa e internetit: www.achrs.org
531
E-mail: achrs@joinnet.com.jo
Gjuha e puns: arabe
Lloji i programeve: kurse trajnimi pr DN, pr t drejtat e femrave dhe t fmijve, pun
vullnetare e t rinjve, drejtsi dhe reforma t panelit gjyqsor; programe q bartin t
drejtat e njeriut, t drejtat sociale, arsimore dhe ekonomike.
Grupet e synuara: femrat, fmijt, adoleshentt, vullnetart, gazetart, msuesit e
shkollave, avokatt, gjyqtart, etj.
MALI
Emri i organizats:
Association Malienne des Droits de lHomme (AMDH)
Asociacioni Maliez pr t Drejtat e Njeriut

Adresa: vaenue Mamadou KONATE, Porte 400, Bamako Coura, Bamako, B.P. 3129
Numri i telefonit/faksit: + 223-222-34-62
Adresa e internetit: www.adrdh.org/amdh
E-mail: amdh@malinet.ml
Lloji i programeve: promovimi dhe mbrojtja e t drejtave t njeriut (seminare, konferenca,
praktikume). Dokumentim, Arsimim pr t Drejtat e Njeriut.
Emri i organizats: Mouvment de People pour lEducation aux Droits Humains
(PDHRE/DPEDH-MAILI) dhe Institut African dApprentissage pour LEducation
aux Droits Humains (INAFAEDH/ALIHRE)
Adresa: B.P.R. 5168 Bamako Mali
Numri i telefonit/faksit: + 223 220 41 73 / +223 220 41 74
E-mail: pdhre@afribone.net.ml
Lloji i programeve: Programet pr Arsimim mbi t Drejtat e Njeriut, T Drejtat e Njeriut
City (Kati)
HOLANDA
Instituti Holandez mbi t Drejtat e Njeriut (SIM)
Adresa: Utrecht Universiyt, Janskerkhof 3, 3512 BK Utrecht, The NETHERLANDS
532
Numri i telefonit/faksit: + 31 30 2538033 / + 31 30 2537168

Adresa e internetit: www.law.uu.nl/english/sim
E-mail: sim@law.uu.nl
Lloji i programeve: projekte hulumtimi dhe studime, shprndarje e informatave t DN n
nivel nacional dhe ndrkombtar, kurse, konferenca, simpoziume, ligjrime
NORVEGJIA
Emri i organizats: Qendra Norvegjeze pr t Drejtat e Njeriut (emri i mparshm:
Instituti Norvegjez pr t Drejtat e Njeriut)
Adresa: University of Oslo Faculty of Law, Norwegian Centre for Human Rights
(NCHR), P.B. 6706 St. Olavs Plass, 0130 Oslo, NORAY
Numri i telefonit/faksit: + 47 22842001 / + 47 - 22842002
Adresa e internetit: www.humanrights.uio.no/english/
E-mail: admin@nchr.uio.no
Gjuha e puns: norvegjeze, angleze
Lloji i programeve: programet e msimit t DN, kurse, aktivitete t ndrlidhura me ADN,
prfshir edhe projektet e teksteve msimore.
Grupet e synuara: studentt, arsimtart, msuesit.
Emri i organizats: Kshilli Norvegjez i Refugjatve (KNR)
Adresa: P.O. Box 6758 St. Olavs Plass, N-0130 Oslo, Noray
Numri i telefonit/faksit: + 47-23 10 98 00 / + 47-23 10 98 01
Adresa e internetit: www.nrc.no
E-mail: Eldrid.Midttun@ nrc.no
Gjuha e puns: angleze, frnge, portugeze dhe gjuh zyrtare lokale (armene,
azerbejxhanase, gjeorgjiane, burundi).
Lloji i programeve: mbshtetje pr shoqrin gjat emergjencave n fazn e tranzicionit.
Qllimet kryesore: ADN, praktikumet, botimi i materialeve teknike n gjuht nacionale
533
Grupet e synuara: autoritet arsimore kombtare dhe institutet; zyrtart rajonal t arsimit,
vendimmarrsit dhe kryetart; msuesit dhe msuesit trajnues, nxnsit dhe prindrit e
tyre.
SLLOVENIA
Emri i organizats: Instituti Arsimor Hulumtues (IAH)
Adresa: Garbizceva 62, 1000 Ljubljana, SLOVENIA
Numri i telefonit/faksit: + 386 1 420 12 40 / + 386 1 420 14 66
Adresa e internetit: www.arnes.si/~uljpeins/
E-mail: pedagoski.institut@guest.arnes.si
Lloji i programeve: themelore, hulumtuese, zhvilluese dhe projektet e aplikueshme mbi
arsimim n fushat e ndrlidhura; trajnimi dhe arsimimi i hulumtuimit pr t
postdiplomuar; organizimi
seminareve, takime
profesionale dhe konferenca
ndrkombtare.
Emri i organizats:
Fondacioni S-Bashku-Qendra Rajonale pr Mirqenie
Psikosociale t Fmijve
Adresa: Resljeva 30, 1000 Ljubljana, SLOVENIA
Adresa e internetit: www.together-foundation.si
E-mail: Eva.Marn@ together-foundation.si
Lloji i programeve: porgamet pr forcim t strukturave lokale n fushat e kujdesit pr
fmij dhe zhvillimi i modeleve t mbrojtjes psikosociale dhe mundsimit t fmijve t
prekur nga lufta dhe nga fatkeqsit n Evropn Juglindore.
Grupet e synuara: msuesit, personeli shkollor, puntort e shndetsis etj.
Emri i organizats: Instituti pr Studime Etnike (ISE)
Adresa: Erjavzceva 26, 1000 Ljubljana, SLOVENIA
Adresa e internetit: www.inv.si
534
E-mail: inc@inv.si
Lloji i programeve: programe hulumtuese dhe projekte n fushn e studimeve etnike,
studime ekspertive n mnyr t veant pr institutet shtetrore q merren me politikat
etnike, t pakicave dhe politikat kulturore.
Emri i organizats: Instituti i Paqes- Mirovni Institut
Adresa: Metelkova ulica 6, 1000 Ljubljana, SLOVENIA
Adresa e internetit: www.mirovni-institut.si
E-mail: info@mirovni-institut.si
Lloji i programeve: konferenca, seminare, hulumtime t studimeve dhe projekte n fushat
e DN, demokratizimit, paqes dhe lufts, racizmit, studimet gjinore dhe kulturore, etj.
Emri i organizats: HUMANITAS
Adresa: Gosposka 10, 1000 Ljubljana, SLOVENIA
Numri i telefonit/faksit: + 386 1 43 00 343
Adresa e internetit: www.humanitas-slovenia.org
E-mail: humanitas@siol.net
Lloji i programeve: projekte q ofrojn asistenc dhe mbrojtje pr individt q jan m
pak t privilegjuar prreth bots; t prfaqsoj interesin e tyre, n veanti at t fmijve;
dhe t promovoj dhe t ofroj arsimim dhe kshillim mbi fillet e DN.
AFRIKA JUGORE
Emri i organizats: Qendra pr t Drejtat e Njeriut Universiteti i Pretorias
Adresa: University of Pretoria, 0002, Pretoria, SOUTH AFRIKA
Numri i telefonit/faksit: + 27 12 420 4111 / + 27 12 362 51 68
Adresa e internetit: www.up.ac.za/chr
E-mail: scs@ up.ac.za
Lloji i programeve: praktikume, seminare, konferenca, sesione speciale t trajnimit,
programe t arsimimit, projekte mbi ADN dhe ligjin e DN n Afrik.
535
Grupet e synuara: puntort social, msuesit, avokatt, zyrtart e policis, OJQ

Emri i organizats: Kryesia e t t Drejtave t Njeriut t Oliver Tambo t
UNESCO-s
Adresa: University of Fort Hare, Private Bag X1314, Alice 5700, AFRIKA JUGORE
Numri i telefonit/faksit: + 27-40 602 2220 / + 27-40 602 25 444
Adresa e internetit: http://www.ufh.ac.za (hulumto nn departamente/hulumtime)
E-mail: nrembe@ufh.ac.za
Lloji i programeve: arsimimi i DN, trajnime profesionale, hulumtim, dokumentim etj. N
fushn e DN, demokracis, vlerave, paqes dhe tolerancs
Grupet e synuara: grupet profesioniste, institutet kobtare t DN, OJQ, studentt dhe
edukatort nga shkolla e mesme deri tek univesitetet, agjentt e ndryshimeve sociale,
strukturat e shoqris civile.
ZVICRA
Emri i organizats: Sistemi i Informimit dhe Dokumentimit i t Drejtave t Njeriut,
International -HURIDOCS
Adresa: 48, Chemin du Grand-Montfleury, CH-1290 Versoix, SWITZERLAND
Numri i telefonit/faksit: + 41-22 755 52 52 / + 41-22 755 52 60
Adresa e internetit: http://huridocs.org
E-mail: infor@huridocs.org
Gjuha e puns: angleze, frnge, spanjolle (prkthimi i botimeve bhet, po ashtu, n
arabisht, rusisht dhe n gjuh t tjera)
Lloji i programeve: takime rajonale dhe trajnime n mirmbajtjen e informatave t DN
dhe dokumentimin, kurse pr trajnimin e trajnerve
Grupet e synuara: puntort e informatave dhe dokumentuesit e organizatave t lidhur me
DN.
536
Emri i organizats: Qendra Ndrkombtare e Trajnimit mbi t Drejtat e Njeriut dhe

Msimin e Paqes (CIPEDHOP)
Adresa: 5, rue de Simplon, 1207 Geneva, Switzerland
Numri i telefonit/faksit: + 41-22 735 24 22 / + 41 22 735 06 53
Adresa e internetit: www.eip-cifedhop.org
E-mail: cifedhop@mail-box.ch
Gjuha e puns: frnge, angleze
Lloji i programeve: sesione ndrkombtare t ADN; sesione t trajnimeve rajonale dhe
nacionale n disa shtete; botimi dhe shprndarja e materialeve n lidhje me ADN;
mbshtetje t hulumtimeve, prgatitje dhe studimi i materialeve arsimore.
Grupet e synuara: msuesit nga shkollat fillore, t mesme, dhe shkollat profesionale, si
dhe profesort nga shkolla e larta, t cilt ligjrojn pr arsimim n DN dhe pr paqe.
Emri i organizats: Menschenrechte Schweiz MEZRS (T Drejtat e Njeriut Zvicr)
Adresa: Gesellschaftsstrase 45, 3012 Bern, SWITZERLAND
Numri i telefonit/faksit: + 41-31 302 01 61 / + 41 31 302 00 62
Adresa e internetit: www.humanrights.ch
E-mail: info@humanrights.ch
Gjuha e puns: gjermane
Lloji i programeve: informata t drejtprdrejta (online), informata pr t rritur
Grupet e synuara: administrata, puntort social, policia etj.
TAJLANDA
Emri i organizats: Qendra Rajonale e Burimeve t Azis pr Arsimim mbi t Drejtat
e Njeriut (QRBAADN)
Qendra e Burimeve Rajonale Aziatike pr Arsimim mbi t Drejtat e Njeriut (ARRC)
Adresa: 2738 Ladprao, 128/3 Klongchan, Bangkapi
Bangkok 10240, Thailand
Numri i telefonit: + 66 2 377 5641/66 1 642 7278
Adresa e Internetit: www.arrc-hre.com/
537
E-mail: arrc@ksc.th.com
Gjuha e puns: Angleze
Lloji i programeve: organizimi i aktiviteteve t trajnimit t ADN n nivel rajonal dhe
kombtar, raportet dhe botimet mbi ADN
Grupet e synuara: trajnuesit e organizatave t ADN
Emri i organizats: Zyra e Studimeve mbi t Drejtat e Njeriut dhe Zhvillimit Social,
Universiteti i Mahidolit
Adresa: Faculty of Graduate Studies, Mahidol University, Salaya Campus, Nakhon
Pathon 73170, THAILAND
Numri i telefonit/faksit: (662) 44-4125 lokali 400, 4001 / 441-9427
E-mail: tencs@mahidol.ac.th
DEKLARATA UNIVERSALE MBI TE DREJTAT E NJERIUT

HYRJE
Deri sa njohja e dinjitetit t lindur t t drejtave t barabarta dhe t patjetrsueshme t t
gjith antarve t familjes njerzore sht themeli i liris, drejtsis dhe paqes n bot;
Deri sa mosrespektimi dhe prbuzja e t drejtave t njeriut ka uar drejt akteve barbare,
t cilat kan ofenduar ndrgjegjen e njerzimit, dhe deri sa krijimi i bots n t ciln
njerzit do t gzojn lirin e fjals, t besimit dhe lirin nga frika e skamja sht
proklamuar si dshira m e lart e do njeriu; deri sa sht e nevojshme q t drejtat e
njeriut t mbrohen me dispozita juridike, n mnyr q njeriu t mos jet i shtrnguar
q n pikn e fundit t'i prvishet kryengritjes kundr tiranis dhe shtypjes; deri sa sht
e nevojshme q t nxitet zhvillimi i marrdhnieve miqsore midis kombeve; deri sa
popujt e Kombeve t Bashkuara vrtetuan prsri n Kart besimin e tyre n t drejtat
themelore t njeriut, n dinjitetin dhe vlern e personit t njeriut dhe n barazin midis
burrave dhe grave dhe mbasi vendosn q t nxisin prparimin shoqror dhe t
prmirsojn nivelin e jets n liri t plot; derisa shtetet antare u detyruan q, n
bashkpunim me Kombet e Bashkuara, t sigurojn respektimin e prgjithshm dhe
538
zbatimin e t drejtave t njeriut dhe t lirive themelore; deri sa kuptimi i prbashkt i

ktyre t drejtave dhe lirive sht m i rndsishm pr realizimin e plot t ktij
detyrimi;
ASAMBLEJA E PERGJITHSHME shpall kt
DEKLARATE UNIVERSALE MBI TE DREJTAT E NJERIUT si ideal i prgjithshm
t cilin duhet ta arrijn t gjith popujt dhe t gjitha kombet, n mnyr q do njeri dhe
do organizm shoqror, duke pasur parasysh gjithmon kt deklarat, t prpiqet q
me an t msimit dhe t edukimit, t ndihmonte respektimin e ktyre t drejtave dhe
lirive dhe q me an t masave progresive kombtare dhe ndrkombtare, t sigurohej
njohja dhe zbatimi i tyre i prgjithshm dhe i vrtet, si midis popujve t vet shteteve
antare, ashtu edhe midis popujve t atyre territoreve q jan nn administrimin e tyre.
Neni 1.
T gjith njerzit lindin t lir dhe t barabart n dinjitet dhe n t drejta. Ata kan
arsye dhe ndrgjegje dhe duhet t sillen ndaj njri-tjetrit me frym vllazrimi.
Neni 2.
Secili gzon t gjitha t drejtat dhe lirit e parashtruara n kt Deklarat, pa kurrfar
kufizimesh prsa i prket racs, ngjyrs, gjinis, gjuhs, besimit fetar, mendimit politik
ose tjetr, origjins kombtare a shoqrore, pasuris, lindjes ose tjetr.
Asnj dallim nuk do t bhet n baz t statusit politik, juridik ose ndrkombtar t
shtetit ose vendit t cilit i prket do njeri, qoft kur shteti ose vendi sht i pavarur,
qoft nn kujdestari, qoft jo vetqeveriss ose q gjendet n fardo kushtesh t tjera t
kufizimit t sovranitetit.
Neni 3.
Gjithkush ka t drejt t jetoj, t jet i lir dhe t ket siguri personale.
Neni 4.
Asnjeri nuk duhet t mbahet si skllav ose ifi; skllavria dhe tregtia e skllevrve jan
t ndaluara n t gjitha format.
539
Neni 5.
Asnjeri nuk duhet t'i nnshtrohet mundimit, veprimit ose dnimit t egr, jonjerzor ose
poshtrues.
Neni 6.
Gjithkush ka t drejt q kudo t'i njihet personaliteti para ligjit.
Neni 7.
T gjith jan t barabart para ligjit dhe kan t drejt q, pa asnj diskriminim, t
mbrohen barabarsisht nga ligji.T gjith kan t drejt pr t'u mbrojtur barabarsisht
kundr do diskriminimi q cenon kt Deklarat, si dhe kundr do nxitjeje pr nj
diskriminim t till.
Neni 8.
Gjithkush ka t drejt pr mjete juridike t frytshme para gjykatave kompetente
kombtare, pr veprimet me t cilat shkilen t drejtat themelore t garantuara nga
kushtetuta ose ligjet.
Neni 9.
Asnjeri nuk duhet t'i nnshtrohet arbitrarisht arrestimit, ndalimit ose internimit.
Neni 10.
Gjithkush gzon njlloj t drejtn pr nj proces gjyqsor objektiv e publik para nj
gjykate t pavarur e t paanshme, n prcaktimin e t drejtave dhe detyrimeve t veta
dhe pr vendimin mbi fardo lloj akuze penale kundr tij.
Neni 11.
Kushdo q sht i akuzuar pr nj vepr penale ka t drejt t konsiderohet i pafajshm
deri sa t vrtetohet fajsia n baz t ligjit dhe n nj proces publik n t cilin ka pasur t
gjitha garancit e duhura pr mbrojtjen e vet.
540
Asnjeri nuk duhet t dnohet pr veprime ose mosveprime t cilat nuk prbjn vepr
penale, sipas ligjeve kombtare dhe ndrkombtare, n kohn kur jan kryer. Gjithashtu,
nuk mund t caktohet nj dnim m i rnd nga ai q sht zbatuar n kohn kur sht
kryer vepra penale.
Neni 12.
Asnjeri nuk duhet t'i nnshtrohet ndrhyrjes arbitrare n jetn, familjen, banesn ose
korrespondencn vetjake, si dhe sulmeve kundr nderit dhe prestigjit personal.
Gjithkush ka t drejt t mbrohet nga ligji kundr ndrhyrjeve ose sulmeve t tilla.
Neni 13.
Gjithkush ka t drejtn e liris s qarkullimit dhe banimit brenda kufijve t do shteti.
Gjithkush ka t drejt t largohet nga cilido vend qoft, prfshir ktu edhe t vetin, si
dhe t kthehet n vendin e vet.
Neni 14.
Gjithkush ka t drejt t krkoj dhe t gzoj n vende t tjera azil nga ndjekjet.
Kt t drejt nuk mund ta gzoj askush n rast se ndiqet pr krime jopolitike ose pr
vepra n kundrshtim me qllimet dhe parimet e Kombeve t Bashkuara.
Neni 15.
Gjithkush e ka t drejtn e nj nacionaliteti.
Asnjeri nuk duhet t privohet arbitrarisht nga nacionaliteti e tij, si dhe as nga e drejta q
t ndrroj nacionalitetin.
Neni 16.
Burrat dhe grat n mosh t pjekur kan t drejt t lidhin martes dhe formojn familje,
pa kurrfar kufizimi pr sa i prket racs, shtetsis ose besimit. Ata kan t drejta t
barabarta si n rastin e lidhjes s martess, gjat martess si dhe n rast shkurorzimi.
Martesa duhet t lidhet vetm me plqimin plotsisht t lir t personave q do t
martohen.
541
Familja sht brthama e natyrshme dhe themelore e shoqris dhe e ka t drejtn e

mbrojtjes nga shoqria dhe shteti.
Neni 17.
Gjithkush ka t drejt t ket pasuri, si vetm, ashtu edhe n bashksi me t tjert.
Asnjeri nuk duhet t privohet arbitrarisht nga pasuria e tij.
Neni 18.
Gjithkush e ka t drejtn e liris s mendimit, ndrgjegjes dhe besimit; kjo e drejt
prfshin lirin e ndryshimit t besimit ose t bindjeve dhe lirin q njeriu, qoft vet ose
n bashksi me t tjert, ta shfaq publikisht ose privatisht, besimin ose bindjen e vet me
an t dhnies s msimeve, kryerjes s kultit dhe ceremonive fetare.
Neni 19.
Gjithkush ka t drejtn e liris s mendimit dhe t shprehjes; kjo e drejt prfshin lirin e
mendimit pa ndrhyrje, si dhe lirin e krkimit, marrjes dhe njoftimit t informacionit dhe
ideve me fardo mjeti qoft, pa marr parasysh kufijt.
Neni 20.
Gjithkush ka t drejtn e liris s mbledhjes dhe bashkimit paqsor.
Asnjeri nuk duhet t detyrohet t bj pjes n ndonj bashkim.
Neni 21.
Gjithkush ka t drejt t marr pjes n qeverisjen e vendit t tij, drejtprdrejt ose me an
t prfaqsuesve t zgjedhur lirisht.
Gjithkush ka njlloj t drejt t ket qasje n shrbimet publike n vendin e vet.
Vullneti i popullit sht baza e pushtetit shtetror; ky vullnet duhet t shprehet n
zgjedhje periodike dhe t lira, t cilat duhet t jen t prgjithshme dhe me votim t
barabart, si dhe me votim t fsheht ose sipas procedurs ekuivalente t votimit t lir.
Neni 22.
542
Si antar i shoqris, gjithkush ka t drejtn e sigurimit shoqror dhe realizimit t t

drejtave ekonomike, sociale e kulturore, t domosdoshme pr dinjitetin e vet dhe pr
zhvillimin e lir t personalitetit, me ndihmn e shtetit dhe bashkpunimit ndrkombtar
dhe n prputhje me organizimin dhe mundsit e do shteti.
Neni 23.
Gjithkush ka t drejt pr pun, q t zgjedh lirisht profesionin, t ket kushte t
favorshme pune dhe t jet i mbrojtur nga papunsia.
Gjithkush, pa kurrfar diskriminimi, ka t drejt q pr pun t njjt t marr rrog t
njjt.
Gjithkush q punon ka t drejt pr nj shprblim t drejt dhe t favorshm, n mnyr
q t'i siguroj atij dhe familjes s tij nj jet q i prgjigjet dinjitetit njerzor dhe, n qoft
se do t jet e nevojshme ky shprblim t plotsohet edhe me mjete t tjera t sigurimit
shoqror.
Gjithkush ka t drejt t formoj sindikat dhe t bj pjes n t, pr mbrojtjen e
interesave t veta.
Neni 24.
Gjithkush ka t drejt pr pushim dhe koh t lir, duke prfshir kufizimin e arsyeshm
t orarit t puns dhe pushimin e paguar periodik.
Neni 25.
Gjithkush ka t drejt pr nj nivel t mjaftueshm jetese i cili i prgjigjet shndetit dhe
jets s prshtatshme si t atij personalisht, ashtu edhe t familjes s tij, duke prfshir
ushqimin, veshmbathjen, banesn, kujdesin mjeksor dhe shrbimet e nevojshme sociale,
si edhe t drejtn pr t qen i siguruar n rast smundjeje, papunsie, vejanie, pleqrie
dhe raste t tjera t humbjeve t mjeteve pr jetes pr shkak t rrethanave t pavarura
nga vullneti i tij.
Nnat dhe fmijt kan nevoj pr kujdes dhe ndihm t posame. T gjith fmijt, t
lindur brenda ose jasht martese, gzojn t njjtat mbrojtje sociale.
543
Neni 26.
Gjithkush ka t drejtn e shkollimit. Arsimi duhet t jet falas, t paktn n shkollat
fillore dhe t ulta. Arsimi fillor sht i detyrueshm. Arsimi teknik dhe profesional duhet
t zgjerohet dhe arsimi i lart duhet t'u bhet i mundshm t gjithve n baz t aftsis.
Arsimi duhet t drejtohet nga zhvillimi i plot i personalitetit t njeriut dhe nga forcimi i
respektimit t t drejtave t njeriut dhe lirive themelore. Ai duhet t nxis kuptimin,
tolerancn dhe miqsin midis t gjith popujve, grupeve t racave dhe besimeve, si dhe
veprimtarin e Kombeve t Bashkuara pr ruajtjen e paqes.
T drejtn pr t zgjedhur llojin e arsimit pr fmijt e tyre e kan n radh t par
prindrit.
Neni 27.
Gjithkush ka t drejt t marr pjes lirisht n jetn kulturore t bashksis, t gzoj artet
dhe t prfitoj nga prparimi shkencor dhe dobit e tij.
Gjithkush ka t drejt t mbroj interesat morale dhe materiale, q rrjedhin nga do
krijimtari shkencore, letrare dhe artistike, autor i t cilave sht ai vet.
Neni 28.
Gjithkush ka t drejt pr nj rend shoqror dhe ndrkombtar n t cilin mund t
realizohen plotsisht t drejtat dhe lirit e shpallura n kt Deklarat.
Neni 29.
Gjithkush ka detyrime vetm ndaj asaj bashksie n t ciln sht i mundur zhvillimi i
lir dhe i plot i personalitetit t tij.
N ushtrimin e t drejtave dhe lirive t veta, gjithkush do t'u nnshtrohet vetm atyre
kufizimeve t cilat jan parashikuar me ligj, ekskluzivisht me qllim q t sigurohet
njohja dhe respektimi i nevojshm i t drejtave dhe lirive t t tjerve e q t plotsohen
krkesat e drejta t moralit, rendit publik dhe mirqenies s prgjithshme n shoqrin
demokratike.
Kto t drejta dhe liri nuk mund t zbatohen n asnj rast kundr qllimeve dhe parimeve
t Kombeve t Bashkuara.
544
Neni 30.
Asgj n kt deklarat nuk mund t interpretohet si e drejt e nj shteti, grupi apo
personi pr t kryer fardo veprimtarie ose pr t br nj akt drejtuar kundr do t
drejte ose lirie t shpallur n kt Deklarat.
VREJTJE T PRGJITHSHME MBI METODOLOGJIN E ARSIMIMIT MBI
T DREJTAT E NJERIUT
Arsimimi i t drejatave t njeriut sht msimi q zhvillon njohurit, aftsit dhe vlerat e
t drejtave t njeriut. E mbron prgjegjsin e t dy palve shtetit dhe individit t
respektojn, mbrojn dhe promovojn t drejtat e t gjitha qenieve njerzore pa dallim
race, gjinie, moshe, prkatsie etnike dhe prejardhje nacionale apo religjioni.
Aktivitetet e radhitura n t gjitha modulet e manualeve u ndihmojn nxnsve ta
zhvillojn kuptimin pr principet themelore pr t drejtat e njeriut, aftsit komunikuese,
aftsit krijuese dhe bindse, q t gjitha esenciale pr nj demokraci. Ata ofrojn
perspektiva multi-kulturore, socio-ekonomike dhe historike n luftn e prgjithshme pr
drejtsi dhe dinjitet. Ata jan parapar gjithashtu t ndrlidhin zemrn dhe mndjen dhe
ti sfidojn nxnsit e ndryshm q ta kuptojn se far do kuptimi kan t drejtat e
njeriut personalisht pr ta, dhe ti inkurajojn ata ta shndrrojn kuptimin n veprim t
informuar, jo t dhunshm. S fundi nuk duhet ti zvoglojm aktivitetet q kan pr
qllim ti kontrollojn shtjet e t drejtave t njeriut n gjith kompleksitetin e tyre, pa
paragjykime dhe nga kndvshtrime t ndryshme nprmjet praktikave t shumllojshme
arsimuese. Prandaj, qllimi prfundimtar i t gjitha veprimtarive sht t tregoj q secili
mund t bj ndryshime dhe ti kontribuoj prmbushjes s t drejtave t njeriut,
drejtsis, dhe dinjitetit pr t gjith.
Aktivitet e zgjedhura n kt udhzues jan diskutimet, rastet pr studim, rolet dramatike,
dhe, si alternetiv, ka aktivitete t lira. Hollsit kryesore t do metode jan t
prshkruara m posht dhe jan t prcjella nga infromata t tjera mbi metodn e cila do
545
ti ndihmoj moderatorit q t zhvilloj nj qasje kreative dhe inovatore pr probleme

komplekse t cilat prezantohen n do aktivitiet.
MEDITIMI N GRUPE
Meditimi n grupe nxit kreativitetin dhe lindjen e shpejt t shum ideve. Ai mund t
prdoret pr t gjetur rrug alternative pr zgjidhjen e problemeve specifike, pr tu
dhn prgjigje pyetjeve, pr prfshirjen e nj teme t re, ngritjen e interesit dhe brjen e
hulumtimit mbi bazat e dijes.
Nj sesion i meditimit n grupe mund t marr kto forma:
Parashtrimin e nje pyetjeje, problemi apo teme (me goj ose me shkrim).
Thirrjen e antarve t grupit q t prgjigjen me sa m shum ide dhe sygjerime,

teoretikisht, me nj fjal t vetme, apo n fraza t shkurtra.
Shnimin e prgjigjeve n hamer (mbajeni mend kt, shum shpesh, sygjerimet

m kreative apo m fyese jan m interesante dhe t prdorshme).
Vnia e prioriteteve, analizimi i prfundimit, dhe grumbullimi i zgjedhjeve.
Sesionet e meditimit n grupe jan vegla tejkaluese q ndihmojn paraqitjen e temave t

ndryshme, si dhe mund t prdoren si simulime pr dialog, rol apo aktivitet
DISKUTIMI
Diskutimet nxisin ndikim, analiz dhe mendim kritik. Aato ofrojn nj msim johierarkik
bashkpunues dhe demokratik dhe ndihmojn pjesmarrsit q t respektojn dhe
pranojn pikvshtrimet dhe opinionet e ndryshme. Pr ta mbajtur diskutimin t
prqendruar, ju ndoshta duhet ti parashtroni disa pyetje kye. Sa m i madh t jet grupi,
aq m e mundshme do t jet q disa pjesmarrs t dominojn n diskutime, kurse t
tjert do t rrin t heshtur. Pr t siguruar se donjri e ka mundsin q t flas, ju mund
ta ndani grupin n njsi m t vogla. Kur diskutimit i afrohet prfundimit, prmblidh
546
pikat kryesore me goj dhe me shkrim. Moderatort duhet ta mbajn mend qart qllimin
e diskutimit; ata duhet t parashtrojn pyetje dhe ta nxisin pjesmarrjen dhe analizn.
Kushtimitsh: ka do t bsh nse...?
Duke br spekulime: Si mund ta zgjidhim ne problemin?
Duke definuar: A mund t na thoni se si mendoni q ideja juaj do t funksionoj
Duke provuar: Pse e mendoni ashtu?
Qartsim / Prmbledhje: A kam t drejt t them ti mendon...?
Nj mnyr pr t ndihmuar q t krijohet ambienti i besimit dhe i respektit t ndrsjell

sht q ti bjm pjesmarrsit ti zhvillojn rregullat e tyre t diskutimit:
Krko nga ata q t mendojn pr disa parime pr diskutim, t cilat mendojn q

donjri do ti ndjek.
Shkruaji t gjitha sygjerimet n nj vend ku mund ti shohin ata, duke kombinuar

dhe thjeshtsuar kur sht e nevojshme. Nse rregullat e mposhtme nuk jan t
sygjeruara, prfshiji ato t cilat mendon se jan absolutisht t nevojshme pr
diskutim
o Dgjo personin q po flet!
o Vetm nj person flet n t njjtn koh!
o Merr pajtimin pr nj shenj t veant q t njoftohesh nse doni t thoni
dika!
o Shmangiu ndrhyrjes, kur ndonjri sht duke folur!
o Kur nuk pajtoheni me dik, sigurohu q je duke br dallim n mes t
kritiks ndaj ides s dikujt dhe kritiks ndaj personit!
o Mos qeshni kur dikush flet vetm n qoft se ai bn shaka!
o Inkurajoje donjrin q t marr pjes!
S fundi, ju duhet t kopjoni listn e rregullave dhe ta varni n vende ku t gjith mund ta
shohin, shto apo bj ndryshime nse sht e nevojshme.
547
RASTET PR STUDIM
Rastet mund t inkurajojn analizn, mendimin kritik, zgjidhjen e problemit dhe t
aftsive planifikuese, si dhe bashkpunimin dhe ndrtimin e ekipeve. Ato mund t
prdoren q t ndrtojn debate efektive (p.sh. grupet me detyr q t debatojn pr
pozicione t caktuara t nj rasti). Rasti q mund ta zgjidhni mund t jet nj:
rast real, i nxjerrr nga ngjarjet e tanishme apo historike;
rast i imagjinuar apo hipotetik q adreson nj shtje t veant apo tema t

praktikumeve. Rastet imagjinare shum shpesh mund t adresojn shtje t
rndsishme lokale, pa provokuar prgjigje pr individ t veant, organizata,
grupe sociale apo rajone gjeografike;
rasti i jashtm i cili mund ti orientoj pjesmarrsit q t punojn dhe t reagojn

prbrenda bashksis s tyre
Akti dramatik
N aktin dramatik, pjesmarrsit vendosen n rrethana imagjinare. Moderatort ose mund
t ofrojn nj rol dramatik t detajuar, ose apo duhet t japin vetm pak informata dhe ti
lejoj pjesmarrsit q ta zhvillojn vet. Aktort n aktin dramatik mund t shtiren se
jan dikush tjetr apo mund t aktrojn si ata vet n nj situat t re. Sidoqoft, sht e
nevojshme t bhet e qart n fillim se akti dramatik nuk duhet t jet shum i gjat apo
shum i detajuar q shikuese, si dhe aktorve tu krijohet mundsia q ti ndjekin ata
leht. Shum shpesh aktet dramatike kan nj fund t hapur n mnyr q t arrijn
qllimet msimore dhe t simulojn diskutimin. Mirpo, pyetjet e kujdesshme n fund,
jan esenciale q tu mundsohet pjesmarrsve q ti trheqin paralelet n mes asaj q
ata kan prjetuar n situata t ndryshme n botn reale. Moderatort nuk duhet t jen
shum t ndieshm pr faktin q disa njerz mund t ndihen parehatshm, mundimshm
apo edhe t pafuqishm n situatat e caktuara.
HYRJA / NGROHJA
548
T fillosh nj aktivitet s pari duhet ti njoftosh ndrmjet vete dhe t mundohesh q ata t
ndihen t mirseardhur. Nse sht e nevojshme, prdore t ashtuquajturn akullthyerje
nj aktivitet q i ndihmon pjesmarrsit q t msojn m shum pr njri-tjetrin dhe t
jen t rehatshm q t shprehen n grup.
AKULLTHYESIT:
Grupi Jetdrejt: do person sjell ndonj objekt me kuptim nga shtpia, q t

kontriuboj pr nj ekspozit t hapur si nj mnyr q t paraqesin dika me
rndsi pr vetveten.
Radhitni n vij t drejt: Lejoni q t radhiten sipas gjatsis, moshs, muajit

t lindjes, madhsis s kmbs e kshtu me radh.
Intervistat: do person bhet ift me nj tjetr dhe parashtro disa pyetje. Pastaj
do partner e njeh tjetrin me t gjith grupin.
Edhe Un! Nj person thot emrin e tij apo t saj dhe fillon t flas pr vetveten.
Sapo dikush nga dgjuesit dgjon q ka dika t prbashkt me folsin, ndrhyn
duke thn emrin e tij, dhe duke filluar t tregojn dika pr vetveten. Vazhdo q
donjri n grup t prezantohet.
Karriget muzikore: Rregulloji karriget si nj rreth i mbyllur dhe krko nga

pjesmarrsit q t ulen. Qndro n mes t rrethit dhe thuaje emrin dhe dika pr
vetveten. Kur e bn kt, duhet ta ndrrosh karrigen me at q ka dika t
prbashkt me ty (p.sh. Un jam X dhe un i kam dy fmij; un jam X dhe un
nuk i dua minjt....) Mundohu q t sigurosh nj karrige pr veten. Personi i cili
mbetet pa karrige prezenton vetveten dhe thot dika (si n shembullin e
msiprm) q mund t ket srish t prbashkta me t tjert.
Nyjet: U thoni t gjithve q t bhe shpin pr shpine n rreth dhe me duar t

drejtuara prball. Tash duhet t kapin duart n rreth. Askush nuk mund ti mbaj
duart anash. Tash, u thoni pjesmarrsve q t zgjidhin nyjn pa i lshuar duart.
Pasi q pjesmarrsit njoftohen me njri-tjetrin, moderatort duhet ti vn n pah disa

gjra pr grupin, n mnyr q t nxjerr maksimumin nga aktiviteti:
549
Paraqit orarin e ktij aktiviteti dhe qllimin tnd q t respektosh kohn e

pjesmarrsve, duke filluar dhe prfunduar me saktsi. Madje ju mundi ta lutni
dik q t shrbej si nj kohmats, n veanti pr aktivitetet e grupeve t vogla.
Shpjego sfern e aktivitetit dhe krko nga pjesmarrsit q t thon se ka presin;

shkruaji kto n hamer. Pastaj, shqyrto listn dhe vlerso hapur nse ky sesion
mund ti plotsoj pritjet e shkruara.
Krko nga grupi se ka nuk duan dhe shnoje edhe kt. Kjo ofron nj baz t
mir pr vendosjen e rregullave themelore pr grupin.
S bashku me grupin vr rregullat themelore t cilat do t ndihmojn q t ofrosh

nj ambient t besueshm dhe t bjn ndrveprimin e respektuar, t besuar dhe
me vler.
Dhnia e vlersimeve
Dhnia e vlersimeve sht nj pjes qensore e aktivitetit si trsi. Ka mnyra t
ndryshme q t merret vlersimi dhe ti pajissh pjesmarrsit me t, pra moderatort
duhet tia bjn vetes kto pyetje:
Si ndihen njerzit pr kt aktivitet?
ka ishte m pak e vshtir sesa q e kishin menduar?
Cilat ishin aspektet m t vshtira t tij, apo gjrat m t vshtira pr paraqitje?
A kan msuar njerzit ndonj gj pr t drejtat e njeriut?
Ku jan ngjashmrit apo dallimet n mes grupit(eve)?
A kisht ndonj mospajtim themelor mbi iden e t drejtave t njeriut? Pse?
Pas dhnies s vlersimeve, sht me rndsi q t respektohen t tjert, t fokusoheni n

ka thojn apo ka bjn, dhe t japsh arsye pr mendimin tnd.
Disa mnyra pr dhnien e vlersimit:
Kutia e votimit: do pjesmarrs e shkruan mendimin e tij pr aktivitetin n nj

cop t letrs dhe e vendos n kuti. Pastaj donjri e merr njrn nga letrat dhe e
lexon me z, ndrsa i gjith grupi flet pr mendimin e shkruar n at letr.
550
Vazhdo, un po dgjoj: do person ka 5 minuta q ti tregoj dgjuesit t tij/saj

mendimin personal pr aktivitetin.
Makina e njerzve: T gjith pjesmarrsit formojn nj rreth, duke u kapur pr

dore, dhe pastaj nj person fillon t thot dika q atij/asaj nuk i ka plqyer.
Personi prball tij/saj prsrit kt mendim, pajtohet ose nuk pajtohet me t dhe
jep nj mendim pr dika tjetr
Raporti i motit: Pjesmarrsit prshkruajn se si ndihen pr aktivitetin, sikurse t

ishin n raport pr motin.
PRFUNDIMTARE
sht me rndsi q t kryhet ky aktivitet me nj thnie me vend. N veanti,
pjesmarrsit kan nevoj tu jepet mundsia q ti prmbledhin ato q kan msuar, n
mnyr individuale apo si kolektivitet. N prgjithsi, mnyra se si prfundohet varet nga
qllimet dhe rrjedha e aktivitetit. Ktu kemi disa ide:
Hedhja e topit: Pjesmarrsit ia hedhin topin njri-tjetrit. do person i cili e kap

topin thot dika q ai/ajo e ka msuar apo mund ta prdor nga ky sesion.
Prmbledhje kolektive: Parashtro nj pyetje prmbledhse (cilat thnie q i keni

dgjuar sot ktu, ju do ti kujtoni n veanti si domethnse!?) apo nj fjal
mbyllse (mundohuni t mendoni nj fjal apo fraz e cila i prmbledh t gjitha
ndjenjat tuaja). Krko nga pjesmarrsit q t prgjigjen si duhet.
Prezantimi me sllajde: moderatori ka br fotografi gjat sesionit, prfshir ktu

edhe pr pjesmarrsit e tij. Si nj reflektim mbi aktivitetin, do pjesmarrs jep
nj koment t shkurtr mbi kontributin e tij/saj, ndjenjat para, gjat, dhe pas
sesionit.
PSE ADN?METODOLOGJIA E ADN

Arsimimi pr t drejtat e njeriut sht thelbsor pr qytetart aktiv n nj shoqri
pluraliste dhe demokratike. Qytetarve duhet tu bhet e mundur q t mendojn n
551
mnyr kritike, t marrin vendime morale, t marrin qndrime parimore pr shtje, dhe
q t planifikojn kahet demokratike t veprimit. Vetm qeniet njerzore t cilat i
kuptojn t drejtat e njeriut mund t punojn pr sigurimin dhe mbrojtjen e tyre nga vetja
e tyre dhe nga t tjert. Por, q t jet e mundur prfshirja kshtu, sht e nevojshme t
jeni i informuar. Arsimimi efektiv pr t drejtat e njeriut ka dy qllime thelbsore:
msimin RRETH t drejtave t njeriut dhe msimin PR t drejtat e njeriut. Msimi sht
njohs i gjer, prfshir ktu historin e s drejts, dokumentet dhe mekanizmat zbatuese.
Arsimimi pr t drejtat e njeriut nnkupton kuptimin dhe prfshirjen e parimeve t
barazis njerzore dhe dinjitetit, si dhe zotimit pr t respektuar dhe mbrojtur t drejtat e
t gjith njerzve. Nuk sht e mjaftueshme ajo q dim, por mnyra se si veprojm.
T drejtat e njeriut jan frymzuese t larta por po ashtu edhe shum praktike, duke
prbashkuar shpresat dhe idealet e shumics s qenieve njerzore dhe po ashtu ofrimi i
mundsis pr njerzit q ti arrijn ato. Arsimimi mbi t drejtat e njeriut ndan kto
aspekte inspiruese dhe praktike. Ai rregullon standardet, por gjithashu shkakton
ndryshime. Pra arsimimi pr t drejtat e njeriut mund:
t shkaktoj ndryshime n vlera dhe qndrime;
t shkaktoj ndryshime n sjellje;
t ofroj mundsin pr drejtsi shoqrore dhe solidaritet pr shtjet, bashksit

dhe popujt;
t ndihmoj zhvillimin e dijes dhe aftsut analitike;
t inkurajoj pjesmarrjen n arsimim.
N kt fush t re jan ngritur shum qllime dhe prmbajtjet q duhet ti arrijn kto
qllime gjenden nn nj debat t prgjithshm, t vazhdueshm dhe kreativ.
Disa nga qllimet m motivuese jan pr:
t zhvilluar analizn kritike pr situatn jetsore t tij/saj;
ndrrimin e sjelljeve;
qartsimin e vlerave;
zhvillimin e solidaritetit;
analizn e situatave n kuptim t t drejtave t njeriut

552
krijimin e strategjive dhe zbatimin e prgjigjeve t caktura pr padrejtsi
Udhzuesi Duke Kuptuar t Drejtat e Njeriut synon ti kontribuoj debatit t tashm t

arsimimit pr t drejtat e njeriut n kuptimin t prmbajtjes dhe forms, si dhe plotsimit
t procesit pr gdhendjen e kulturs s iltr pr t drejtat e njeriut n t gjith botn.
Synimi yn sht q ti ndihmojm ata q msojn, n mnyr q t prfitojn dije dhe
aftsi p t marr kontrollin mbi jetn e tyre. Ne besojm se duke kuptuar t drejtat e
njeriut, nj proces n t cilin arsimimi mbi t drejtat e njeriut ka nj rol kryesor, kjo
nnkupton mundsi dhe jet m t mira pr shum njerz. Vetm me respektimin e
parimeve t t drejtave t njeriut, jett tona mund t parashtrojn themelet pr nj
bashkjetse dhe respektim t t drejtave t t tjerve.
RFERENCAT:
Nancy Flowers. 2000. Doracak mbi arsimimin e t drejtave t njeriut. Praktika efektive
pr msim, veprim dhe ndrrim. Serit e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut. Libri Tem 4.
Universiteti i Minesots: Qendra e Burimeve pr t Drejtave t Njeriut dhe Fondacioni
Stanley.
FJALORTH
Shteti Absolut: Ky term do t thot se sht vetm nj burim legjitim i pushtetit dhe
n shtete t tilla ishte monarku. N veanti, sunduesit e shteteve t tilla jan munduar q
ti eliminojn asristokracin dhe Kishn, n mnyr q t mos i konkurrojn monarkut.
Ky ideal rrallher sht arritur. Termi nuk do t thot q monarku ka nj kontroll t
menjhershm dhe direkt n jetn e prditshme.
Veprimi pohues: Nj mori veprimesh t caktura apo programe t disennuara q t
prmirsojn shanset e arsimimit dhe punsimit t individve apo grupeve t cilve u
sht ndaluar pjesmarrja dhe kyja e plot n kto fusha.
553
Anti-Semitizmi: Urrejtja, paragjykimi, shtypja apo diskriminimi kundrejt hebrenjve dhe

hebraizimit. Faktikisht, termi sht i gabuar. Semitikdo t thot n mnyr origjinale
pasardhsit e Shem-it, ku prfshihen hebrenjt dhe myslimant e Lindjes s Mesme. Tani
termi prdoret kryesisht q tu referohemi hebrenjve.
Aparteidi: Aparteidi sht nj fjal afrikane pr diskriminimin sistematik dhe t
legalizuar q ekzistonte n Afrikn Jugore n mes viteve 1948 94. Nn Aktin e
Regjistrimit t Popullsis s vitit 1950, popullsia ishte klasifikuar n kategori t
ndryshme racore, me edukim dhe vendbanim. Edhe martesa ishte e lejuar prbrenda
kategoris s njjt. Me zgjedhjen e Nelson Mandels president, n vitin 1994, sistemi u
zhvesh legalisht, edhe pse disa veprime t ngjashme me ato t aparteidit ende vazhdojn
jozyrtarisht.
Arbitrazh(Ligj): Dgjimi dhe prcaktimi i nj mosmarrveshjeje, n veanti nj
mosmarrveshjeje industriale, ndrmjet dy palve t ndryshme me an t nj komisioni
arbitrazhi (e drejta ndrkombtare), procedura e prcaktuar pr zgjedhjen e
mosmarrveshjeve ndrkombtare.
Konflikt i Armatosur: Situat, n t ciln dy apo m shum grupe t armatosura jan
prfshir n luft me arm, pa marr parasysh nse kjo ndodh n shkall t brendshme
apo ndrkombtare. do ndryshim q del nga dy shtete dhe q rezulton me ndrhyrjen e
forcave t armatosura sht konflikt i armatosur, edhe n qoft se njra pal e mohon
gjendjen e lufts.
Bioetika: Bioetika sht studim i shtjeve morale, t cilat rrjedhin nga parimet dhe
praktikat e prgjithshme t shkencave njerzore. Fusha e bioetiks prfshin ekzaminimin
e shtjeve morale t ngritura nga praktikat shkencore si dhe nga krkesa filozofike pr
shtjet e vlers, dhe hetimin e shtjeve t e politikave publike.
Puna e Fmijve: Puna e fmijve sht puna q ua mohon fmijve fmijrin e tyre,
potencialin dhe dinjitetin e tyre, dhe sht dmtuese pr zhvillimin fizik dhe mental. N
554
vitin 1989, Konventa mbi t Drejat e Fmijve e KB thrret pr mbrojtje kundr

shfrytzimit ekonomik dhe kundr brjes s fardo pune e cila mund t vr n rrezik
mirqenien dhe shanset e arsimit, apo q mund t jet e dmshme pr shndetim fizik,
mental, shpirtror, moral apo pr zhvillimin social. (Neni 32).
Pornografia e fmijve: Nj prshkrim vizuel i nj individi i cili sht nn moshn 18
vjeare, apo q duket s sht nn moshn 18 vjeare, i prfshir n aktin seksual.
Prshkrimi vizuel po ashtu mund t shpjegohet si pornografi e fmijve, nse sht e
reklamuar, promovuar apo prezantuar n mnyr t till q krijon prshtypjen se
materiali prmban prshkrime vizuele pr prfshirjen eksplicite t adoleshentve n aktin
seksual. Pornografia e fmijve mund t prmbaj videokaseta, fotografi, negative t
fotoaparatit apo dosje kompjuterike grafike.
Refugjati fmij: Refugjati fmij a po fmija i zhvendosur sht do person nn
moshn 18 vjeare, i cili krkon status t refugjatit apo mbrojtje tjetr ndrkombtare, i
konsiderar si refugjat n prputhje me ligjin dhe procedurat e aplikueshme
ndrkombtare apo vendore, pa marr parasysh se a sht i shoqruar apo i pashoqruar
nga prindrit e tij/saj apo nga ndonj i rritur tjetr, apo i cili me forc sht detyruar q t
emigroj prtej kufijve ndrkombtar ( si rezultat , i lufts, lufts civile, apo dhuns s
prgjithshme).
Fmija: Konventa mbi t Drejtat e Fmijs e Kombeve t Bashkuara e vitit 1989 e
definon fmijn si qenie njerzore nn moshn 18 vjeare, prve nn ligjin e
aplikueshm ndaj fmijs, mosha madhore e t cilit sht e arritur m hert.
Shoqria civile: Shoqria civile i referohet nj grubmbulli t instituteve, organizatave,
dhe sjelljeve t vendosura ndrmjet shtetit, bots s biznesit dhe familjes. N mnyr
specifike kjo prfshin organizatat vullnetare dhe joprofitabile t shum llojeve, instituteve
filantropike, lvizjet sociale dhe politike, format e tjera t pjesmarrjes dhe t prfshirjes,
si dhe t vlerave dhe modeleve kulturore t ndrlidhura me to (burimi: shkolla ekonomike
e Londrs).
555
Objekt civil: do objekt i cili nuk sht objektiv ushtarake

Civil: Personi i cili nuk sht ushtar.
Dmi kolateral: Dmi apo humbja e shkaktuar aksidentalisht gjat nj sulmi t
ndrrmar pavarsisht nga t gjitha llogaritjet e nevojshme t disenjuara pr t
parandaluar, apo eventualisht pr t minimizuar humbjen e jetve civile, lndimet e
civilve apo dmin n objekte civile.
Lufttar: Personi i cili merr pjes direkte n armiqsi apo antari i forcave t armatosura
t shtetit apo organizats s prfshir n konflikt t armatosur.
Komiteti mbi t drejtn ekonomike, sociale dhe kulturore: Themeluar nga ECOSOC
n vitin 1985, funksioni primar i komitetit sht q t monitoroj zbatimin e Konvents
(KNDESK) nga shtetet. Prpiqet q t zhvilloj nj dialog konstruktiv me shtetin dhe
krkon q t prcaktoj nprmjet llojllojshmris s mjeteve, pa marr parasysh a
gjenden kto norma n konvent (t ndrlidhura pr t gjitha nevojat themelore t jets,
puns, ushqimit, strehimit, kujdesit shndetsor, arsimimit, dhe kulturs) jan t aplikuar
n mnyr adekuate n kto shtete dhe n mnyr mund t prmirsohet zbatimi dhe
fuqizimi i Konvents, n mnyr q t gjith njerzit q jan t parapar pr t drejtat e
shkruara n konvent, t mund ti gzojn ato n trsi.
Komunikata: Nj ankes individuale apo kolektive ndaj institucionit t marrveshjes n
lidhje me shkeljet e rnda t t drejtave t njeriut po ashtu thirret aplikim, ankes,
apo peticion.
Ankesa: Nj komunikat individuale apo kolektive ndaj institucionit t marrveshjes,
duke trhequr vmendjen pr nj shkelje t rnd t t drejtave t njeriut. Shih po ashtu
komunikatn.
556
Konfidencialiteti: Aftsia pr t mbajtur dika fsheht. Konfidencialiteti sh zgjedhur

si nj metod standarde e puns nga Komiteti Ndrkombtar i Kryqit t Kuq, n mnyr
q t bhet e mundshme nj qasje ndaj viktimave dhe ti mbroj ato, duke zhvilluar
dialog efikas me autoritetet.
Konventa: Traktat multilateral, i cili, nn ligjin ndrkombtar, sht detyrues ndaj t
gjitha palve.
Krimet kundr njerzimit: Vrasjet, shfarosjet, skllavrimet, deprtimet, burgosjet apo
torturat q bhen si pjes e nj sulmi t gjer apo sistematik t drejtuar kundr popullats
civile.
Krimet kundr paqes: Planifikimi, pregatitja, nisja apo nxitja e lufts, apo agresionit,
ose lufta q shkel traktatet ndrkombtare.
T drejtat kulturore: T drejtat q t ruaj, gzoj dhe zhvilloj identitetin kulturor t tij.
Deklarata: Nj thnie serioze nga nj institucion, e cila mund t prmbaj rekomandime
por nuk sht juridikisht detyruese. Deklarata, po ashtu mund t jet paraqitje nga shtetet
e veanta pr interpretimin e nj obligimi.
Teknikat e privimit: Metodat e torturs psikologjike, prfshir ktu privimin social apo
arsimor, hedhjen n vetmi, privimin nga puna dhe aktivitetet kulturore, politike dhe
religjioze, privimi i ndjenjave, privimi i hapsirs fizike, gjumit, komunikimit, higjiens,
t t shqyerit, shrbimit mjeksor, etj.
Paksimi: Ndalesa e nj obligimi n lidhje me t drejtat e njeriut me qartsi t caktuar n
situata t definuara, si sht emergjenca publike.
I mbajturi : Civil i cili sht i akuzuar pr nj krim dhe mbahet i burgosur gjat nj
konflikti t armatosur.
557
Diskriminimi direkt: Shfaqet kur nj person apo grup njerzish marrin nj trajtim m
t pafavorshm sesa nj person apo grup n pozicion t njjt, t cilt kan marr n baz
t racs s tyre, ngjyrs, dhe prejardhjes s tyre nacionale dhe etnike.
Diskriminim: Refuzimi i trajtimit t barabart t lirive civile, apo mundsive pr
individ apo grupe n lidhje me arsimimin, banimin, kujdesin shndetsor, punsimin,
apo qasjen n shrbime, n t mira apo ndihma. Diskriminimi mund t shfaqet n baza
racore, nacionale, gjinore, moshe, religjioze, politike, apo t bashkimeve etnike, statusit
martesor apo familjar, fizik, n baza zhvillimore, apo t hendikepit mental.
Shkalla e braktisjes: Prqindja e atyre q e ln shkolln apo universitetin para se ti
ken mbaruar studimet. Proces i rregullt ligjor: ligji i cili rregullon kahun e administrats
nprmes gjykatave dhe drejtsis. Garantimi i procesit t rregullt gjyqsor krkon q do
person t ket mbrojtjen e gjykimit t paanshm.
Kshilli ekonomik dhe social: Kshilli i KB i prbr nga 54 antar, i ndrlidhur
parimisht me fushat e popullimit, zhvillimin ekonomik, t drejtat e njeriut dhe drejtsis
s krimeve. Ky institucion i lart pranon dhe lshon raporte mbi t drejtat e njeriut n
kushte t ndryshme. Shkurtesa ECOSOC.
T Drejtat Ekonomike: t drejtat e njeriut q kujdesen pr prodhimin, zhvillimin, dhe
menaxhimin e materialeve pr nevojat e jets.
Arsimimi: Disiplin q kujdeset, n kt kontekst, kryesisht me metodat e msimit dhe t
nxnit n shkolla dhe n ambiente shkollore si negacion i mjeteve t ndryshme jozyrtare
t socializimit (p.sh. n mes prindrve dhe fmijve t tyre)
Arsimi Fillor: Shkalla e par e gjetur n edukimin zyrtar, fillon n mes moshs 5 deri 7
dhe prfundon n moshn 11 deri 13.
558
Smundje Endemike: Prezenca konstante e smundjes apo agjentve infektues n nj

rajon gjeografik; poashtu mund t referohet me prhapjen e nj smundjeje t caktuar n
at rajon.
Shtatzansia e dhunshme: Izolimi i jashtligjshm i femrs s ln shtatzn me forc,
me qllim t ndikimit t prbrjes etnike t fardo pupullate apo brjen e shkeljeve t
tjera t rnda n t drejtn ndrkombtare.
Prostitucioni i detyruar: Ta detyrosh dik pr prostitucion, dhe prdoret si mjet i
konfliktit t armatosur.
Iluminizmi: Nj lvizje intelektuale e cila filloi n Angli n shekullin e shtatmbdhjet,
rrnjosur n nj skepticizm intelektual pr besimet dhe dogmat tradicionale, paraqet
kontrastin ilumine kundrejt karakterit t supozuar t errt dhe bestytnor t mesjets. Pr
zanafilln e tij Iluminizmi ishte prqendruar n pushtet dhe mirsin e racionalitetit
njerzor.
Regjistrim: Akti i bashkimit zyrtar me nj kurs, shkoll etj.
Smundje epidemike: Sulmojn dhe dmton shum njerz papritmas n nj rajon
bashksie.
Paansi: Trajtim i drejt apo i sakt, duke krkuar raste t ngjashme q jan trajtuar n
mnyra t ngjashme.
Spastrim etnik: Zhvendosja me forc apo shfarosja e popullatave etnike nga nj rajon i
caktuar n mnyr q t ndryshoj identitetin dhe t fuqizohet nj grup tjetr etnik.
Eurocentrizmi: Proces i vnies s theksit m shum mbi teorit dhe idet evropiane (dhe
n prgjithsi perndimore), n llogari t kulturave t tjera. Nnkuptim i ktij definicioni
sht supozimi se konceptet perndimore jan n thelbsisht t ndryshme nga ato t
559
kulturave dhe civilizimeve t tjera. Po ashtu sht nj nnkuptim kontradiktor i supozimit

se konceptet perndimore jan universale. Kshtu, ata kan evoluar n nj prdorim
universal kulturor, n t cilin elementet e tjera kulturore leht mund t ndrrohen. Esht
n numr i koncepteve t tilla perndimore, gjithmon n proces t vrshimit. Zakonisht
idet e definuara si perndimore prfshijn individualizmin, t drejtat e njeriut, autoritetin
laik dhe ligjin, si dhe ndarjen e religjionit nga shteti.
Besimi: Nj fe, apo cilado bashksi e besimit fetar.
Gjymtimi Gjenital i Femrs (GJGJF) apo Prerja e Gjenitaleve Femrore (PGJF):
GJGJF prmban t gjitha procedurat q prfshijn heqjen e pjesshme apo trsore t
pjesve t jashtme t organit gjinor dhe/apo gjymtimin e organeve gjenitale femrore pr
ndonj arsye kulturore apo do arsye tjetr joterapeutike. (Definacion i WHO 1995)
Zona e lir tregtare: Nj hapsir industriale n t ciln shteti i lejon kompanit e
jashtme q ti importoj materialin pr prodhim dhe t eksportojn t mallra finale pa
paguar taks dhe detyrime (tatime pr qeverin). Zona e lir tregtar, n kt mnyr
zvoglon kostot e prodhimit t ndrmarrjes.
Gjinia: Neni 7 Paragrafi 3 i Statutit t Roms pr Gjykatn Kriminale Ndrkombtare e
definoni gjinin si dy sekset, mashkullore dhe femrore, n prbrje t shoqris. Termi
gjini nuk do t ket asnj kuptim nga t lartprmendurit. Definicione m liberale po
ashtu mund t prfshijn pozitat shoqrore lidhur me femra dhe meshkuj.
Modifikimi gjenetik: sht nj heqje, ndrrim apo lvizje e gjeneve prbrenda
organizimit, si dhe transferi i gjeneve prej nj organizmi n tjetrin. Po ashtu mund t
nnkuptohet edhe modifikimi i gjeneve ekzistuese apo ndrtimi i gjeneve t reja dhe
inkorporimin e tyre n organizm.
560
Gjenocidi: Shkatrrimi i qllimshm dhe sistematik i nj grupi racor, etnik, religjioz apo
kulturor prmes vrasjeve, lndimeve, keqsimit t kushteve jetsore, ndalimit t
prejardhjes apo lindjes s fmijve.
Horse de Combat (Jasht betejs): Prshkruan ushtart t cilt jan kapur apo plagosur
apo q jan t smur apo t palvizshm, kshtu q nuk jan m n pozit t luftojn.
Treguesi i varfris njerzore: Treguesi i varfris njerzore i UNDP sht zhvilluar si
matje e varfris, e cila shkon prtej shprndarjes s m shum t ardhurave. Pes
atributet kryesore t varfris q mund t merren parasysh jan analfebetizmi,
mosushqyeshmria e fmijve, vdekja e hershme, kujdesi i keq shndetsor dhe qasje e
dobt n burimet e ujit t pijshm.
Njerzia (humaniteti): Natyra njerzore t t gjith njerzve, pa marr parasysh se kush
jan ata, pa marr parasysh nacionalitetin e tyre, racn, besimin fetar, klasn shoqrore,
mendimet politike apo ndonj karakteristik grupore apo personale.
Analfabetizmi: Paaftsia e nj personi q t lexoj apo t shkruaj.
Paansia: U ndihmon njerzve q t marrin vendime pr njerzit, n baz t nevojave t
tyre, pa marr parasysh nacionalitetin e tyre, racn, besimin fetar, klasn shoqrore apo
opinionet politike.
Diskriminimi Indirekt: Prfshin praktikat dhe politikat t cilat mund t shfaqen si
neutrale apo t paanshme, por q ndikojn pafavorshm n nj pjes t madhe t
njerzve t nj race, nacionaliteti apo grupi etnik. Gjithashtu, mund t duket se aty nuk ka
kurrfar qllimi pr diskrimin.
Racizmi individual: Form e diskriminimit racor, i cili rrjedh nga paragjykimet e
ndrgjegjshme personale nga individt.
561
Dialogu ndrfetar: Nj tentim pr t nxitur dialogun, bashkpunimin, dhe mirkuptimin

ndrmjet individve t religjioneve t ndryshme. Dialogt ndrreligjioz kan t njjtin
kuptim.
Personi i zhvendosur s brendshmi: Njerzit q kan dal nga shtpit e tyre (por nuk e
kan ln vendin e tyre), nga frika e persekutimit, n mnyr q ti shmangen ndikimit t
konfliktit t armatosur apo dhuns, shkeljeve t t drejtave t njeriut apo fatkeqsive
natyrore apo atyre t bra nga njeriu.
Organizata (Zyra) Ndrkombtare e Puns: E themeluar n vitin 1919 si nj pjes e
Traktatit t Paqes s Versajs ka qllim q ti prmirsoj kushtet e puns dhe t
promovoj drejtsi sociale; ONP sht br agjencion i specializuar i KN n vitin 1946.
Shkurtesa ONP.
I internuar: Nj civil apo ushtar i cili nuk sht akuzuar pr krime, por mbahet si i
burgosur si mas parandaluese e siguris gjat nj konflikti t armatosur.
Intoleranca: Padshirueshmria pr t rezistuar apo pr t respektuar besimet dhe
praktikat e t tjerve. Intoleranca racore ndalon njerzit e grupeve t tjera racore q t
prdorin bashk barazin apo prfitimin e plot nga shanset e mundshme n bashksi,
prderisa intoleranca fetare refuzon t pranoj apo t respektoj besimet fetare t t
tjerve.
Legjitimiteti: Shkall n t ciln procedurat qeveritare pr brjen apo fuqizimin e ligjeve
jan t pranueshm pr njerzit. Nj sistem i legjitimitetit sht legal, po m me rndsi
sht q qytetart i besojn prshtatjes s tij dhe mbshtesin rregullat e tij. Legjitimiteti
sht i lidhur ngusht me qeverisjen: pajtimi vullnetar me ligjet dhe regulloret rezulton n
nj efiktivitet m t lart dhe besim n pushtet dhe lojalitet personal.
562
Maquiladora: Nj fabrik, shpesh me pronsi t huaj, q monton t mirat pr eksport.

Nga fjala spanjolle lexohet mah-kee-lah-doh-ra. Shum shpesh sht e shkurtuar n
maquila.
Ndrmjetsim: Nj negociat pr zgjidhjen e problemeve, me t cil pala e tret punon
me t grindurit q ti ndihmoj pr t arritur nj marrveshje t knaqshme n negociata.
Ndrmjetsuesit nuk kan kurrfar autoriteti q t marrin vendim pr mosmarrveshjen
ndrmjet palve; n vend t ksaj palt n negociata autorizojn ndrmjetsuesin q t
ndihmoj pr ti zgjidhur shtjet ndrmjet tyre.
Domosdoshmria ushtarake: Koncept nga i cili kuptohet se prdorimi ndrluftues i nj
shkalle t forcs, i domosdoshm pr t arritur qllimin e lufts, sht i justifikueshm;
qllimi i lufts, qoft nnshtrimi i plot i armikut sa m shpejt q t jet e mundur, me
nj minimum t humbjeve njerzore, materiale dhe financiare.
Objektet ushtarake: Objekte t cilat nga natyra, lokacioni, destinimi japin kontribut
efektiv pr veprime ushtarake dhe shkatrrimi i t cilave ofron nj prparsi definitive
ushtarake.
Neutraliteti: Mosanimi n konflikt.
Organizata Joqeveritare (OJQ): sht do grup i qytetarve, vullnetar dhe joprofitabil,
i cili sht i organizuar n shkall lokale, kombtare apo ndrkombtare. OJQ e orientuar
n detyra dhe e udhhequr nga njerz me interes t prbashkt, kryen nj mori
shrbimesh dhe funksionesh humanitare, sjell brengat e qytetarve te qeverit, avokon
dhe monitoron politikat dhe inkurajon pjesmarrjen pilitike nprmjet dispozitave t
informimit.
Joreligjioz: Bota neutrale e pikpamjeve dhe e besimeve n sfern e mendimit njerzor,
e ndrlidhur me besimet dhe parimet prfundimtate t vetdijes nga e cila individt
jetojn jetn e tyre.
563
Ombudspersoni: Institut, zakonisht nj zyrtat qeveritar, puna e t cilit sht t

kontrolloj dhe t raportoj mbi ankesat e bra nga njerz t zakonshm ndaj autoriteteve
qeveritare apo publike.
Dokumentet strategjike pr voglimin e varfris: N vitin 1999, Banka Botrore (s
bashku me FMN) kan paraqitur nj koncept t Dokumenteve Strategjike pr Zvoglimin
e Varfris (DSZV). Kto dokumente jan t dedikuara pr prshkrimin e gjendjes
makroeknonomike t vendit, prfshir ktu politikat e strukturimit dhe ato sociale. Ato
prgatiten nga qeverit, por ofrojn nj proces t ri t pjesmarrjes, n mnyr q t
prfshijn nj shumllojshmri t gjer t aksionarve t shoqris civile.
Varfria: Varfria karakterizohet nga mungesa e t ardhurave / t hollave dhe burimeve
produktive t mjaftueshme q t sigurohet nj jetes solide; mungesa e ushqimit, uria dhe
mosushqyeshmria, shndeti i smur; rritja e smundshmris; prfshirja e kufizuar apo
mungesa e arsimimit, pastrehueshmria dhe prjashtimi, si dhe diskriminimi shoqror.
Paragjykimi: Korniz mendore e cila priret t paragjykoj nj person apo grup n drit
negative. Kto gjykime negative zakonisht bhen pa ndonj fakt adekuat. Kto qndrime
negative shpesh njihen si supozime t njzshme, pr arsye t frekuencs me t ciln jan
prsritur. Ato bhen nocione t gjykimit t shndosh t cilat pranohen n mas t
gjer, dhe prdoren pr justifikimin e akteve t diskriminimit.
T burgosurit e lufts: Ushtart e kapur n nj konflikt t armatosur ndrkombtar.
Vetm ushtarve t cilt plotsojn nj kusht t caktuar u sht dhn ky status (n
prgjithsi antart e forcave t armatosura).
Proporcionalisht: Parim sipas t cilit humbja e jetve civile dhe dmi ndaj objekteve
civile nuk duhet t jet i tepruar n lidhje me prparsin ushtarake t parapar nga nj
sulm n objektiva ushtarake.
564
Raca: Termi rac sht nj struktur artificiale, e prdorur pr klasifikimin mbi baza t
ngjashmris fizike dhe kulturore t njerzve q kan prejardhje t prbashkt. Shkenca
moderne ka treguar se kategorizimi biologjik i racs sht i pakuptimt kur aplikohet n
qeniet njerzore. Qeniet njerzore biologjikisht, kan kode t njjta gjenetike, dhe nuk ka
dallime gjenetike ndrmjet t t ashtuquajturave grupe racore apo n mes tyre.
Nganjher, kjo ideologji sht baz e veprimit shoqror, themelim i politiks s vendit
dhe shpesh nj justifikim pr trajtim dallues t nj grupi ndaj tjetrit.
Racizmi: Nj grup i gabuar i supozimeve, mendimeve dhe veprimeve q rrjedhin nga
besimi se nj grup sht m superior sesa tjetri. Racizmi u drejtohet jo vetm
pozicionimeve shoqrore kundrejt pakicave etnokulturore, por edhe strukturave
shoqrore t cilat prjashtojn gupet apo individt e till. Racizmi mund t shfaqet n
strukturat dhe programet organizative dhe institucionale, si dhe n qndrimet dhe sjelljet
e individve.
Ratifikim: Procedura nga e cilia nj shtet, pas arritjes s marrveshjes me parlamentin,
deklaron se sht lidhur juridikisht nga traktati.
Rezervim: Paraqitje e br nga shteti me rastin e ratifikimit t nj traktati, duke
prjashtuar apo modifikuar efektet juridike t dispozitave t veanta mbi shtetin.
Sundimi i ligjit: Sundimit i ligjit mbizotron qeverin, mbron qytetart kundr
veprimeve arbitrare t shtetit dhe t shoqris n prgjithsi, duke qeverisur marrdhniet
n mes interesave private. Siguron q t gjith qytetart jan t trajtuar n mnyr t
barabart dhe jan subjekt i ligjit m par se e tekave (kapriove) t t fuqishmve.
Sundimi i ligjit sht nj parakusht thelbsor pr prgjegjshmri dhe parashikueshmri n
sektorin publik dhe privat. Krijimi dhe vazhdimi i sundimit t ligjit varet
nga
komunikimi i qart i rregullave, zbatimi q nuk bn dallim, ekzekutimi efektiv, metodat

e parashikueshme t ekzekutimit juridik pr ndryshim prmbajtsor t ligjit dhe nj
qytetari q prcepton kt pako rregullash si t paanshme, t drejta apo legjitime, dhe q
sht i gatshm ti ndjek ato.
565
Laik: sht apo sht cilsuar si laicizm; sht i ndrlidhur me gjrat e bots t cilat
jan t dalluara nga ato t cilat jan t ndrlidhura me religjionin apo fen. Laicizmi sht
besim se religjioni dhe shtjet e tij nuk duhet t hyjn n funksion s bashku me shtetin,
n veanti, n arsimin publik.
Dhuna Seksuale: Sjellje e orientuar n baz gjinore e cila ka pr qllim t lndoj apo t
vras dik.
Skllavria: sht identifikuar si nj element i pronsis apo kontrollit mbi jetn e tjetrit,
shtrngim, dhe kufizim i lvizjes, pr faktin se dikush nuk sht i lir t shkoj apo ti
ndrroj pundhnsit. Skllavria e s sotmes nuk sht leht t identifikohet apo gjendet,
pr arsye se nj mas e saj sht e pranuar prbrenda kulturs. Detyrimi me borxhe sht
praktikuar n shum pjes t bots.
T drejtat ekonomike dhe sociale: T drejtat t cilat njerzve u japin siguri ekonomike
dhe sociale, nganjher t quajtura si t orientuara drejt siguris apo t drejta t gjenerats
s dyt. Si shembuj, mund t merren e drejta pr ushqim, e drejta pr strehim dhe pr
kujdes shndetsor.
Mbyllja n vetmi: sht nj mbyllje e veant e t burgosurit, me nj qasje t
rastsishme apo t kufizuar nga njerzit, n nj ambient i cili sht i pastruar nga t gjitha
mjetet themelore pr mirmbajtje jetsore dhe i cili ka kufizime t drits, zrit, ushqimit,
materialeve t leximit, ushtrimeve dhe nganjher edhe temperaturs.
Raportuesi Special: Nj individ i emruar nga nj trup n shkall lokale apo universale
si Komisioni mbi t Drejtat e Njeriut i KB q t prgatis nj raport t rregult mbi
situatn e t drejtave t njeriut n nj shtet t caktuar, apo mbi nj shtje t caktuar t t
drejtave t njeriut (raportuesi tematik). N qoft se emrohet nga Sekretari i
Prgjithshm i Kombeve t Bashkuara, ai thirret prfaqsuesi special. Nj funksion i
ngjashm mund ti jepet nj eksperti t pavarur.
566
Prfaqsuesi Special: Shih Raportuesin Special.

Programet pr Rregullim Strukturor: Shumica e kredive t FMN jan t kushtzuara.
Vendi duhet ti plotsoj nj varg krkesash specifike, n mnyr q ti marr t hollat.
Pasi q kto krkesa, t ashtuquajtura programe t rregullimit strukturor, jan shum t
orientuara drejt zvoglimit t kostos n sektorin shoqror dhe liberalizimit t tregut, ata
shum shpesh jan kritikuar.
Racizm i strukturuar: Pabarazit q rrjedhin nga veprimi i gjer sistemor i shoqris,
e cila i prjashton nj numr t konsiderueshm t antarve apo kategori etnike t
caktuara nga pjesmarrja e rndsishme n institute shoqrore.
Suffragette (Militante e t drejtave t vots): Termi i feministeve amerikano- britanike
t cilat luftojn pr t drejtat e femrs e n veanti pr t drejtn e vots.
Zhvillimi i vazhdueshm: Zhvillimi i cili plotson nevojat e s tashmes, pa rrezikuar
mundsin e brezave t ardhshm q ti plotsojn nevojat e tyre.
Rehabilitimi nga Tortura: Vendimi pr autorizimin e viktimave t torturs q t
rifitojn funksionet, besimin dhe mundsin q t rifillojn jetn sa m t kompletuar.
Qendrat dhe programet e rehabilitimit adoptojn dhe zbatojn nj mori t qasjeve t
ndryshme t trajtimit, duke marr parsysh nevojat specifike fizike dhe psikologjike t
viktims s torturs dhe ambientin kulturor, social dhe politik n t cilin ata jetojn.
Tortura: do akt i cili shkkaton dhimbje apo vuajtje, qoft fizike apo mentale, q
qllimisht shkaktohen mbi personin e arrestuar apo nn kontrollin e akuzuesit. Tortura
nuk prfshin dhimbjet apo vuajtjet q rrjedhin vetm nga pandashmria nga sanksionet
ligjore.
567
Sindikata: Nj organizat e puntorve, e krijuar q t mbroj dhe prparoj interesin e

antarve t tij, duke negociuar marrveshjet me pundhnsit pr pagat dhe kushtet e
puns. Sindikatat po ashtu mund t ofrojn kshillime juridike, asistenc financiare,
prfitime t smundjes dhe ndihmesa pr edukim. Nj sindikat e pavarur nuk sht nn
dominimin apo kontrollin e asnj pundhnsi dhe financiarisht sht e pavarur nga
pundhnsi.
Trafikimi i qenieve njerzore: sht nj lvizje e ndaluar dhe e fsheht e njerzve n
kufij kombtar dhe ndrkombtar, m s shumti nga shtetet n zhvillim dhe nga disa
shtete n tranzicion, me nj qllim prfundimtar pr detyrimin e femrave, vajzave dhe
fmijve n situata t shfrytzimit seksual apo ekonomikisht shtypse dhe shfrytzuese
pr prfitime nga rekrutuesit, trafikantt, sindikatat e krimit, si dhe aktivitetet e tjera
ilegale t ndrlidhura me trafikim, si sht puna e detyruar.
Varfria: Varfria ka edhe domethnie t tjera prve stomakut t zbrazur dhe syve t
tendosur. Ajo edhe mund t jet duke punuar varfr ata t cilt kan pun, por ende jan
t paaft q ti plotsojn nevojat e veta.
Ksenofobia: Ksenofobia sht urrejtja dhe frika nga t huajt. Kur kto ndjenja jan t
shprndara te nj pakic e dukshme, shprehja racizm prdoret shpesh. sht ndoshta
m mir q t shohin racizmin si nj rast t veant t ksenofobise dhe pastaj ta
prdorim at lirshm.
568

Tortura

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tortura

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KUPTIMI I T DREJTAVE T NJERIUT

DORACAK MBI ARSIMIMIN PR T DREJTAT E NJERIUT

Dr. Benita Ferrero-Waldner

Ministre e Punve t Jashtme e Austris

T Drejtat e Njeriut gjat Konfliktit t Armatosur: Alexandra Kleewein dhe Antoine A.

njerz q t lexojn dhe kuptojn enegjin e aktualitetit dhe magjepsjen e vazhdueshme e

ECOSOC Economic and Social Council; (Kshilli Ekonomik dhe Social)

IHL International Humanitarian Law; (E Drejata Ndrkombtare Humanitare)

TRIPs Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights; (Aspektet Afariste t t

I. HYRJE N SISTEMIN E T DREJTAVE T NJERIUT

II. MODULE NGA SHTJE T PRZGJEDHURA T T DREJTAVE T

Respektimi, mbrojtja dhe prmbushja e t drejts pr Shndet - Kufizimet e s drejts

1. Hyrje: Sundimi i ligjit - Zhvillimi historik i sundimit t ligjit - Gjykimi i drejt si

besimin - Kundrshtimi i ndrgjegjshm i shrbimit ushtarak - 4. Zbatimi dhe

shtjet e diskutueshme: Afrika e nnsahars Amerika Latine dhe Kareibet Evropa

Aktivitieti I: Tavolina e rrumbullaktpr veprim pr ta zvogluar punn e fmijve - 2.

J. T DREJTAT E NJERIUT N KONFLIKTET E ARMATOSURA

(ZPE) - Dobsimi i sindikatave - Rritja e mobilitetit

ndrkombtar: migrimi i puntorve - Papunsia e t rinjve

urrejtjes 5. Praktika t mira 6. Liria e mediave dhe arsimimi pr t drejtat e

III. BURIME SHTES

B. LITERATUR E SYGJERUAR MBI T DREJTAT E NJERIUT

I. HYRJE N SISTEMIN E T DREJTAVE T NJERIUT

qndrueshmrin e tyre t vazhdueshme jan, t kuptuarit, respektimi dhe parashikimet e

A. KUPTIMI I T DREJTAVE T NJERIUT

T gjitha t drejtat e njeriut pr t gjith ishte parulla e Konferencs Botrore pr t

Rezoluta 49/184 e Asambles s Prgjithshme t OKB-s, e 23 dhjetorit

Metodologjin e Arsimimit pr t Drejtat e Njeriut.

B. T DREJTAT E NJERIUT DHE SIGURIA NJERZORE

prputhet me t drejtat ekzistuese t njeriut. Politikat e sigurs duhet t integrohen m

Komisioni pr Siguri Njerzore, i themeluar n vitin 2001, nn bashkudhheqjen e

chs.org/doc/sanjosedec.html). Sipas Bertrand G. Ramcharan, Ndihms i Sekretarit t

C. HISTORIA DHE FILOZOFIA E T DREJTAVE T NJERIUT

PROVERB AFRIKAN, MALI

Drejtat e Njeriut gjat Konflikteve t Armatosura). Fillet e hershme dhe t vrteta t t

Kronologjia n Pjesn III: Burimet

D. KONCEPTI DHE NATYRA E T DREJTAVE T NJERIUT

Nj vmendje e posame u sht kushtuar t drejtave t popujve autokton. Q nga viti

Tashm, nj Deklarat pr t Drejtat e Popujve Autokton sht hartuar, por

Moduli pr t Drejtat e Grave). sht me rndsi t

theksohet se, instrumentet pr t drejtat e njeriut paraqesin nj koncept t ri politik dhe

STANDARDET E T DREJTAVE T NJERIUT N NIVEL

Historia aktuale e vnies s standardeve n nivel global ka filluar me Deklaratn

RISHIKIMI I KONVENTAVE M T RNDSISHME T OKB-s

F. IMPLEMENTIMI I INSTRUMENTEVE UNIVERSALE PR T

pr parandalim sht gjithashtu prioritet i qasjes s siguris njerzore ndaj t drejtave t

T Drejtat e Njeriut dhe Siguria Njerzore.

Para s gjithash, t drejtat e njeriut duhet t implementohn n nivel kombtar. Sidoqoft,

G. T DREJTAT E NJERIUT DHE SHOQRIA CIVILE

prbashkta. OJQ-ja AustriakeQendra Evropiane e Trajnimeve dhe Hulumtimeve pr t

Konventa pr Mbrojtjen e t Drejtave dhe Lirive Themelore t Njeriut (1950) dhe

Konventa Evropiane pr Parandalimin e Torturs dhe Trajtmit apo Dnimit

Akti Final i Helsinkit dhe procesi vazhdues CSCE/OSCE me Kartn e Parisit pr

Karta Evropiane pr Gjuht Rajonale dhe Minoritare (1992).

Konventa Korniz pr Mbrojtjen e Minoriteteve Kombtare (1994) .

Karta e Bashkimit Evropian pr t Drejtat Fundamentale (2000).

1. SISTEMI I KSHILLIT T EVROPS PR T DREJTAT E NJERIUT

Gjykata Evropiane e t Drejtave t Njeriut (si Gjykat e vetme nga 1998)

Komiteti Evropian pr t Drejtat Sociale (i rishikuar m 1999)

Komiteti Evropian pr Parandalimin e Torturs dhe Trajtimit apo Dnimit njerzor

Komiteti Kshillues i Konvents Korniz pr Minoritete Kombtare (ECRI 1993)

Komesari Evropian pr t Drejtat e Njeriut (1999)

Komiteti i Ministrave t Kshillit t Evrops.

Zyra pr Institucione Demokratike dhe pr t Drejtat e Njeriut (ZIDDNJ, 1990)