Prikaz vladarske ideologije Nemanjia, kroz spomenike Rake umetnosti, koji se nalaze u dolini Ibra u

nekadanjem Starom Rasu. Ovaj period se smatra usponom i snaenjem srednjovekovne srpske drave,
kojom je neprekidno vladala dinastija Nemanjia 205 godina. Raka kola, iji su reprezenti bile velike
zadubinarske crkve, smatra se originalnim stilom sa uticajem primorske romanske kole. Njena originalna
pretea u Srbiji bila je Petrova crkva u Starom Rasu, sedite stare episkopije iz IX veka. Umetniki izdvaja
se spoljanja dekoracija Studenice, zatim elipsasta arhitektura urevih stupova i vrhunac fresko-slikarstva
Sopoana. Najvei politiko ideoloki znaaj imala je ia, sredite prve autokefalne Arhiepiskopije i
krunidbena crkva svih kraljeva iz roda Nemanjia. Ovde je takoe istaknut i znaaj manastira Gradac koji je
podigla Jelena Anujska poznat kao prva dvorska kola za dame, a velianstveni vez Jelene Anujske
izuavaju i danas studenti u Sant Petrogradu.

XIII ,
.
, ( 11961217, 12171228), 1206.
1221. [1], ,
(12191233)[2]. 1219. ,
. XIII
, ,
, XIV
(12821321). ,
, [3].
, ,
( )
. ,
XIII , ,
, [4].
[2]:

, 1220. .
, XIV ,

[2].
, , ,
, XIV [2].
,
. , ,
,
1987. [2].
1979. [2]
.

, , ,
. XIII
, 1206. 1207.,

 ,
,1221. .
, III (12161227) 1217.
, [1].
1219. ,
,
1220. [1] 7
:
, [4],
.
XIII , .
, 1291. ,
[4]. ,
( 12761282, 12821316)
,
.
(?1299), , ,
. ,
,
.
XIV , , ,
XIV .
, ,
[6], XIV ,
, .
1429. (14271456)
(. ).
,1459. ,
, 1520.
[7].
1562. , ,
1587. (15751586)[6].
XVI ,
[8]. 1614. 1647. ,
[6],
XVII ,
[9].
, 1730. ,
[6]. XVIII [6], 1806.
, 4 [6][9].
, .

 , 1856. ,
(18491854, 18541873)[6],
( 18721882, 18821889)[ 06. 2011.], (1889
1903)[10] (19041921)[10] ,
.
, , 1925.
.
[11],
.
, ,
.
, 1965.
[11], 1987. .
, ,
-[11], XIII
.
XXI , 800 .

,
,
.
, ,
.

 , .
, .
.

, -
.


, .


.
.
,

.


, .

.
.

, XIII ,
XIV , .


, .
, ,
, , ,
, . ,
,
, , , .



. 57 ,

.
, , .
, , 38
.
,
217 .
, , , .

. XIII ,

,
. ,
.
.


, , ,
. .

, 1229.
.

, ,
, .
XIII . .
, ,
.
.
II (1292. 1309.),
. .

, , .
, III (1309. - 1316.),
, .
1459. .
. XVI
, .

 1822.
1562. .
, XVIII
.
,
,
1804. 1805.,
. 1806.
, .
(1804. - 1813.)
, .
.

1857.
4. 4. 1854. .

.

 1928. .

.

. .


. , . ,
.
,
,

. . 44
, .
, .
. ,
.

.
(- 5,58 ,
- 5,21 ). .

.
,
.

 , ,
.
.
, ,
. ,
.

,
.

.
, , .
.
- ,
.
.
.
, .
,
.
. -
, 1595.
.



, ,

,

.
, ,
.
,
,
XIII -
, .
, ,
,
XIV .
.
,
.
, 1219..

. ,
,
.
,

XIII ,
.

-
:
,
1219. .
XIII . ,
,
.
(
),
, ,
, ,

.

 ( , 1220-1221..)
,
XIII .
, .
- .
1309.
1316. , .
.
, ,
,
,
. :
, ,
,
.

, ( , XIV )
"! ! , !

, , , ,
!
, ,

.
:
, ..."
( )
.
, (
),

.
, .
" ".

,
,
.

...


. , -

. :
, .
,

 , ,
, ,
. , .

,

.
, ,
, , ,
, , ,
...
,
,
.
, . ,
.

-
, ,
, ,

, ,
, ,
.


, ,
,
.
.
, .
. .
,
.
, ,
, ,
, , ,
. ,
, , , .
.
, ,
.
.
, , , ,
,
, ,
. ,
,
,
,
.
,
, ,
.
, ,
.
.
, . ,
. , , ,
. .

, ,
, , , ,
, ,
.
...

 -
... , ,
,
, ,
, .
,
.
, , ,
, ,
. ,
. , ,
, .
.
, ,
, , ,
. . ,
20 30 ,
.
, .
. ,
. ,
, .
, .
,
. .
,

 , , ,
. ,
. , ,
. . ,
, . ,
, , , ,
.

,
, ,
. , , .
, , .
, , ,
,
, ,
.

U odredenoj fazi drustvenih odnosa, kroz koje je prosao i srpski narod, u

Srednjem vijeku se narocito razvija sakralna arhitektura, odnosno arhitektura
crkvenih i manastirskih gradevina. Razvoj takve vrste stvaralastva se moze
objasiti sa vise aspekata:
a) primanje hriscanstva i njegov jak uticaj
b) stvaranje jacih oblika drzavih zajednica koje omogucavaju takav vid
stvaralastva, koje nema cisto utilitaristicki karakter
c) viskovi nagomilanih materijanih sredstava, odnosno iskoriscavanje bogatstva
zemlje, besplatnog radnog seljaka i razni vidovi dadzbina, koji daju materijalnu

osnovu bilo kakvom stvaralastvu

Dakle, kao sto se vidi, sakralna arhitektura se kod Srba razvija u posebnim
prilikama i iz posebnih potreba. Naime, veliku vecinu tadasnjeg stanovnistva
cinili su seljaci. Vladarski sloj je bio veoma malobrojan, pa im je bila
neophodna pomoc u drzanju naroda pod pokornoscu. Pojava hriscanstva i
njegov uticaj na narod predstavljali su odlicnu priliku za vladare. Vladari grade
crkve i manastire i poklanjaju im zemljisne posjede i seljake da ih obraduju. Na
taj nacin nastaje sprega vladar - crkva koja se uspjesno odrzava duzi niz godina.
Ta arhitektura, dakle, postaje i nastaje, kada su uslovi to najvise nalagali, a
ujedno i omogucavaju. Ta vrsta stvaralastva, stvaralastvo "duse radi", traje do
1459. godine, odnosno potpunog pada Srbije pod tursku vlast. Nakod toga,
otprilike do sredine XVII vijeka, narod sa svestenstvom pokusava da odrzi
gradenje crkava, u skladu sa svojim mogucnostima. To ubrzo propada jer
ponestaju svi uslovi potrebni za to. Dakle, narednih 400 godina, izgradene
crkve i manastiri su jedini nosioci srpske nacionalne svijesti i identiteta.
Razvoj arhitekture i spoljni uticaji

Kao sto je vec receno, srpska arhitektura srednjeg vijeka nije predstavljala puko
kopiranje vizantijskog stila gradnje, vec jednu originalnu mjesavinu stilova i
uticaja. Prvenstveni razlog za stvaranje takve vrste stila, odnosno posudivanje
najboljih tudih elemenata, lezi u samom polozaju tadasnjih srspkih zemalja.
Dobro je poznata cinjenica da se Balkan nalazi na raskrscu puteva, i interesa,
Istoka i Zapada. Samim tim najznacajniji uticaji dolaze iz pravoslavne Vizantije
i katolickog Zapada, a tu se ne smije izostaviti ni hriscanski Orijent, odnosno
Jermenija, Sirija, Egipat i dijelovi Male Azije. Ali, ipak, da ne bude
zavaravanja, Vizantija daje srpskoj arhitekturi najizrazitiju crtu. Sta je to, sto je
"srpski stil", pozajmio od drugih? Kao prvi element pojavljuje se svod,
odnosno kube ili kupola. On potice iz orijentalnog stila, a zajedno sa njim stizu
i dva osnovna oblika osnove gradevine:
a) izduzena, sa ulazom na jednoj strani i oltarom na suprotnoj
b) centralna, sa sredisnjim dijelom pokrivenim kubetom
Upravo iz toga pokrivanja prostora svodovima, taj nacin gradnje dobija
posebne karakteristike. One se ogledaju u tome da je kube najcesce centralno
postavljeno, i sa strane noseno na polukupolama ili celima poluoblicastih
svodova. Kao druga karakteristika, javlja se zidanje svoda ciglom, koje se
objasnjava nedostatkom kamena, a u krajevima gdje je nastao. Vremenom se,
osim cigle, pocinje ugradivati i grubo tesani kamen, da bi to zatim postao i
jedan od nacina ukrasavanja fasada, odnosno kontrast boja svijetlo - tamno
(kamen - cigla). Duh Orijenta ogleda se i u vrsti ukrasa, odnosno plitkom

reljefu sa motivima biljaka i zivotinja, ili eventualno cisto geometrijskih

uzoraka. Koristi se i ukrasavanje fasade ciglama, koje se slazu u raznolike sare,
ali taj vid ukrasavanja stize preko Carigrada, odnosno Vizantije. Vizantija daje
svoje uticaje preko oblika gradevine, odnosno karakteristickog rasporeda gdje
se kube nalazi na presjeku dva poluoblicasta svoda. U Vizantijskoj arhitekturi
je, pored kubeta i poluoblicastog svoda, cest i krstasti svod poseban po tome sto
nema dijagonalnih rebara na presjeku dvaju svodova. Vizantijske crkve su
iznutra bile zivopisane freskama, sto Srbija u potpunosti preuzima. Pored
Vizantije i Orijenta, postoji i treca strana koja daje svoj uticaj, ali je on daleko
slabiji. To je, kao sto je vec receno, Zapad. Njegov uticaj dolazi od XI vijeka
preko Hrvatske i Dalmacije, sa pojavom monaskih redova. Njihov uticaj se
ogleda u Raskom stilu, i to u vidu fasada koje se bile malterisane, ili prekrivene
glacanim kamenom. Takode portali i prozori su bili bogato ukraseni romanskim
reljefnim ukrasima, a krovni vijenci arkadama, poznatim kao "bogenfriz". Sa
Zapada dolazi i obicaj gradena zvonika pored crkve. To bi bilo ono, najopstije,
sto je uticalo na razvoj arhitekture u srednjevjekovnoj Srbiji. Pri tome treba
napomenuti, da uticaji nisu bili nametnuti nego da su ih domaci majstori
donosili i kombinovali prema svojim shvatanjima. Tako je nastao stil
prepoznatljiv po svojim osobinama, koji je donekle uticao i na razvoj susjednih
arhitektura.
Zajednicke karakteristike i podjela arhitekture

U arhitekturi srednjevjekovne Srbije, kao i u svim drugim oblastima ljudskog

stvaranja, mogu se primjetiti odredene faze odnosno stepeni razvoja, ili
preciznije receno stilske grupe. Njihovo nastajanje se moze objasniti nizom
drustveno-politickih i istorijskih uslova toga vremena. Medutim, za sam
pocetak, bilo bi pozeljno upoznati se sa osobinama, koje nose sve tadasnje
gradevine, odnosno crkve i manastiri, bez obzira na prisutni stil. Za sam
pocetak izlaganja treba uzeti osnovu gradevine, koja daje najznacajniju crtu
istoj. Naime, postojala su dva tipa koja su bila najcesce u upotrebi, a to su:
a) jendobrodna gradevina, zasvedena poduznim poluoblicastim svodom, bez
kubeta (manje gradevine) ili pak sa kubetom (neke najvece zaduzbine)
b) gradevine sa osnovom u obliku upisanog krsta, kod kojih se kube nalazi na
presjeku dva poluoblicasta svoda, ali osnova nije ostavljena da cini kontura
slobodnog krsta, vec je "krst" zatvoren zidovima u pravougaonik.
Kod svih gradevina drugog tipa kube se oslanja na cetiri stuba, dok kod
gradevina prvog tipa postoje dvije varijacije:
a) gradevina je dovoljno siroka, pa su stubovi potpuno slobodni

b) gradevina je uza, pa su stubovi priljubljeni uz bocne zidove (tzv. "sazeti"

upisani krst)
Postoji jos jedna varijacija koja je zajednicka za oba tipa, a to je "trikonhos",
odnosno oblik koji osim oltarske apside (konhe), ima jos dvije istog oblika,
postavljene na sjevernom i juznom kraku. Ovo su osnovni oblici, koji su ujedno
i najcesce upotrebljavani, ali nisu jedini, nego su postojale i mnogobrojne
varijacije i kombinovanja, koja za osnovu, ipak, uzimaju jedan od ova dva tipa.
Sto se tice materijala koristenog u gradnji primjenjivani su kamen i opeka.
Opeke su bile drugacije od danasnjih, pljosnate i relativno tanke. Spajane su
slojevima maltera priblizne debljine, a zidovi su bili jako debeli (cak i preko
jednog metra). Za njih je karakteristicno to da su u sredisnjem dijelu bili suplji i
ispunjavani lomljenim kamenom. Kao temelj, koristio se krupni neobradeni
kamen povezan negasenim krecom. Kod svih gradevina javljaju se svodovi.
Naime, ne postoji ni jedna gradevina ravne, drvene, tavanice. Luci i svodovi su
najcesce izvodeni od sige (supljikavog kamena) koji je bio najlaksi za obradu.
Veoma rijetko svodovi su gradeni od opeke ili kamena. Krovovi su stavljani
preko svodova na dva nacina. Prvi je bio da se olovne ploce stavljaju nad
dascanu konstrukciju, a drugi direktno na svod. Ploce su za nosac bile
pricvrscene dvostranim klinovima. Ponegdje se, za pokrivanje koristio kamen.
Kasnije, u tursko doba, pocinje se koristiti i ceramida (vrsta crijepa), zbog svoje
manje cijene i velike potraznje za olovom. Zidovi su spolja ostavljani u svome
osnovnom obliku, a veoma rijetko su bili zidani od mermera. Karakteristicno je
to da oni nikad nisu bili samo pokriveni mermerom. Unutrasnjost je uvijek, za
razliku od spoljasnjosti, bila malterisana i oslikana freskama. Podovi su bili
radeni od kamenih ploca. Detalj koji se pojavljuje u svim crkvama bez obzira
na velicinu i period gradnje u jednakom obliku je ikonostas. Razvio se u
vizantiji i imao je oblik niza stubica povezanih na vrstu horizontalnom gredom.
Njegova uloga je bila da pregradi oltarski od ostalog dijela crkve. Na samoj
sredini se nalazi prolaz sa dverima (vrsta vrata), dok su bocni dijelovi bili
zatvoreni pluteima (ploce). Ikonostas je ukrasen ikonama odakle i potice
njegov naziv. Dvije glavne ikone nalazile su se na bocnim zidovima da bi se
kasnije one premjestile na lijevu i desnu stranu dveri gdje su se i danas
zadrzale. Zvonici crkava srednjevjekovne Srbije nemaju karakter zvonika kavni
su bili gradeni na Zapadu. Stavise, manji broj crkava je imao zvona, a ona su
bila ugradivana u kule (tj. zvonike) koji nisu bili u sklopu same crkve. Zvonici
se najvise javljaju u spomenicima Raske skole, za koji je poznato da nosi
najvise uticaja Zapada. Zanimljivo je napomenuti jednu bitnu karakteristiku
vezanu za estetiku crkve. Rijec je o tome da se paznja polagala jedino na
spoljasnji izgled, odnosno na utisak koji ostavlja. Unutrasnjost nije bila
impresivna u tolikoj mjeri. Forma ukrasa, koja je bila primjenjivana, bile su
freske. One su predstavljale prizore iz Biblije, svece, te ktitore date crkve. Slike

su radene na svjezem malteru, odnosno "al fresco", odakle potice naziv freska.
Plasticnih ukrasa u unutrasnjosti crkve nije bilo, izuzev kod pojedinih
predstavnika Raske skole.
***
Poslije iznosenja opstih osobina svih stilova tj. njihovih srodnonjti mozemo se okrenuti
ka njihovoj podjeli. Kao sto je vec receno, na stvaranje pojedinih stilova uticale su
istorijske prilike, kao i trenutno pojacani uticaji pojedinih susjeda. Samim tim stvorena je
podjela na sljedece grupe s obzirom na navedene cinioce:
1. period prije Nemanjinog monumentalnog gradenja u Raskoj (spomenici na teritoriji
Zete i Zahumlja)
2. period Nemanjine vlasti (XII vijek pa do kraja XIII vijeka) - raski kraj
3. gradenje u XIV vijeku u vezi sa uticajem Vizantije (Kosovo i Metohija, Makedonija)
4. period knezevine i despotovine Srbije, odnosno kraj XIV i pocetak XV vijeka
(moravski kraj)
5. gradenje pod turcima, od XV do kraja XVII vijeka
Ovdje cemo se bazirati na tri perioda koja su dala najveca ostvarenja i imaju najveci
znacaj. Po oblastima na kojima su bila zastupljenja dobijaju i svoje nazive, a to su:
a) Raska skola
b) Srpsko - vizantijski stil
c) Moravska skola

Raska skola - opste osobine

Prvo gradenje u Raskoj skoli pocinje od kraja XII vijeka, odnosno perioda
vladavine velikog zupana Stefana Nemanje. Uslovi za gradenje bili su
obezbjedeni sirenjem srpske drzave od Morava na sjeveru do Jadrana na jugu i
ucvrscivanjem polozaja srpskog naroda na Balkanu. Samim tim i vladar
(Nemanja) postaje dovoljno ekonomski i politicki mocan da bi sebi mogao
dozvoliti takvu vrstu investicije. Po sredisnjem dijelu tadasnje drzave, Raskoj,
stvara se i naziv ove arhitektonske grupe Raska skola. U cemu se ogledaju
njegove karakteristike? Kao prvo, u upotrebi je jednobrodna, zasvedena
gradevina sa samo jednim kubetom. Sa zapadne strane se nalazi priprata, dok se
uz bokove nalaze pjevnicki transepti i paraklisi, odnosno kapelice. Iako je
jednobrodni oblik gradevine porijeklom sa Orijenta, u Srbiju je stigao iz
Primorja. Taj oblik se ne usvaja odmah, ali se vremenom kristalise i
bezrezervno usvaja. Spoljasnjost je bila obradena u romanskom stilu i to u
prilicno znacajnom stepenu. Zapad se tu ogleda u sljedecim pojedinostima.
Crkveni brod je bio zasveden, ali je svod bio prekriven drvenim krovom i
olovom. Iz tog razloga zapadna fasada je imala zabat sa krovnim vijencem koji
je na sredini bio izveden u vrh. Taj zabatni zid cesto je izlazio iznad krova, a sto

je cest motiv juzne Italije. Oltarske apsige su i spolja i iznutra polukruzne

osnove. Kube je, medutim, spolja cesto mnogougaono, pokriveno olovom bez
ikakve podloge. Krovni vijenac je bio uglavnom vodoravan i sastojao se od
niza arkadica, sto je takode motiv dobro poznat u Italiji. Fasade su bile ravne,
dok su jedini ukras predstavljali pilastri (plitki stubovi izvuceni iz ravni zida).
Vodoravih ukrasa, niti bilo kakvih podjela, nije bilo. Zapadni zid je bio
najbogatije ukrasen. Taj ukras ogledao se u vidu portala, a cesto i jednog
prozora iznad njega. Na oltarskog apsigi cesto se nalazio jedan prozor vecih
dimenzija ili, ponekad, trifora. Kube se svojim cilindricnim dijelom nikada nije
direktno naslanjalo na krov, vec se na njihovom spoju nalazio ubacen kockasti
prelaz. Ponekad taj prelaz nije imao ulogu tipicnog nosaca, nego je bio
zamijenjen sa cetiri zida koja su trebala da podignu kube na sto visi nivo. Na
zapadnom dijelu se uvijek nalazila priprata, ali ugradena u cjelinu crkve.
Upravo ona postaje osnovno obiljezje spomenika tog perioda po kome se
najlakse prepoznaju. Pored te integrisane priprete nalazile su se i druge, vidno
odvojene od cjeline. Takvi su bili pjevnicki transepti i zasebne kapelice
paraklisi. Cesto su sve te priprete imale zajednicki krov, pa je crkva stvarala
privid trobrodne gradevine. Iz svega ovoga se primjecuje insistiranje na
spoljasnjosti. Prvobitne gradevine su bile prilicno niste, sa sirokim i niskim
kubetom i relativno mnogo prostora u unutrasnjosti. Vremenom one postaju sve
vislje i vitkije, tako da silueta gradevine dobija stepenast oblik. To se narocito
istice kod Sopocana i Decana. Bitno je napomenuti da crkve svojim
dimenzijama ipak zadrzavaju impozantnost i monumentalnost, a ne teze ka
dekorativnosti, kao sto ce se ispoljiti u Moravskoj skoli. Sto se tice
konstruktivnih rjesenja, kao materijal za gradenje uglavnom se koristio tesani
kamen i vrlo rijetko cigla. Za ispunjavanje zidova koristio se ugljeni kamen. U
dekorativne svrhe upotrebljavan je malter obojen u zutu ili crvenu boju kojim
su zidovi bili u potpunosti prekriveni. Kod nekih predstavnika u tu svrhu je
koristen uglacani mramor, ali ne kao materijal za poplocavanje, nego kao
materijal gradnje. najcesce je koristen jednobojni, mada se javlja i upotreba
vise boja koje se slazu sa ili bez nekog redosljeda. Iznad vrata i prozora javlja
se arhivolta (fasadna, dekorativna povrsina luka). Na osloncima je ona obicno
uza nego u tjemenu sto potice od njene gradnje odozdo na vise. Sami otvori
vrata su pravougaoni, dok su prozori redovno odozgo izvedeni u vidu luka. Kod
bogatijih crkava vrata i prozori su ukraseni romaneskim dekorom izvedenim u
bijelom kamenu. Obicno su to elementi sa biljnim motivima lozice ili vrijeze,
ali koje se nikada ne preplicu. Svi ovi detalji, a i mnogi drugi, mogu se vidjeti
na katedralama u Italiji i cesto su identicni. Na portalima Studenice, Banjske i
Decana postavljene su grupe skluptura kao odraz Zapada. Vazno je napomenuti
da se ta savrsenost ne ogleda na svim spomenicima Raske skole sto se moze
protumaciti angazovanjem razlicitih majstora u njihovoj izradi, razlicitih po

svojoj uvjezbanosti i talentu. Sto se tice ukrasa u unutrasnjosti standardno su

prisutne zidne slike (freske). Njihov raspored nije uslovljen arhitektonskim
rjesenjima, nego imaju svoj unaprijed odreden raspored istovjetan za sve crkve.
Sam stil slikarsta ostaje pod uticajem Vizantije. Figure su krupne, statiicne i
postavljene u isti plan. Pozadina je obicno tamno - plava, sa pojedinim zlatnim
elementima, dok su pojedine scene odvojene crvenom bojom. bitno je
napomnuti da slikarstvo tada ima iskljucivo monumentalni karakter, bez
ikakvih dekorativnih elemenata. Kao jedini dekorativni element javlja se staklo
u boji. Obicno su to bile manje ploce kruznog oblika. One su bile spajane
pomocugipsanih ploca ili olovnih konstrukcija, pa tada predstavljaju razlicite
mitoloske zivotinje. Sada kada su date opste osobine djela Raske skole moze se
pristupiti izucavanju pojedinih, najznacajnijih gradevina tog doba.
Studenica

Gradenje Studenice se prvi put pojavljuje u biografiji Stefana Nemanje

napisanoj od strane Svetog Save. U njoj se kaze: "Bilo je ovo mesto kao pusto
loviste zverova. Kad je dosao u lov gospodin nas i samodrzac Stefan Nemanja,
koji je vladao ovom srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da
u ovom pustom mestu sagradi ovaj manastir." Zidanje Studenice se povezuje sa
periodom Nemanjinog vrhunca moci. Naime, nakon pobjeda nad neprijateljem
i prosirenjem teritorije usledila je zelja i potreba za stvaranjem dostojne
zaduzbine. Iako je prije toga vec sagradio tri crkve, ova je trebala da ih nadmasi
u svakom pogledu. Iz tog razloga angazovao je najbolje majstore koje je mogao
naci. Na taj nacin je za 13 godina (1183. - 1186.) nastala najljepsa gradevina
srpske srednjevjekovne arhitekture, koja je posluzila kao uzor za mnoge kasnije
gradevine. Zidanje ove crkve i njena daljnja sudbina mogu se u potpunosti
porediti sa istorijom Srbije. Prva faza gradnje i uoblicavanja izgleda traje do
1196. godine, kada se Stefan Nemanja zamonasuje. Po Nemanjinom odlasku
brigu o manastiru preuzima Stefan Prvovjencani. Nemanja, odnosno monah
Simeon, umire 1208. u Hilandaru i njegove mosti se vracaju u Studenicu, a nad
njima Sava izmiruje bracu Stefana i Vukana. Studenica tada postaje pod
Savinim starjesinstvom politicki, kulturni i duhovni centar Srbije. Za potrebe

manastira Sava je napisao i Tipik (pravila o ponasanju) koji sa svojim uvodom,

zivopisom Stefana Nemanje, predstavlja prvo knjizevno djelo kod Srba. Dalju
brigu o Studenici nastavljaju ostali srpski vladari. Kralj Radoslav je tako 1235.
godine dogradio pripratu ispred Bogorodicne crkve, a Milutin je 1314. dogradio
malu crkvu posvecenu Sv. Joakimu i Ani. To traje do 1459. godine, tj. do pada
srpske drzave pod tursku vlast, kada crkva sve cesce biva pustosena od
Osmanlija. Crkva je dozivjela obnove 1569., pod rukovodstvom majstora
Longina, najznacajnijeg srpskog srednjevjekovnog slikara, i 1631. zahvaljujuci
ruskoj pomoci vraca joj se stari sjaj. Na tome se stradanja ne zavrsavaju, vec
traju i kroz XVII i XVIII vijek, odnosno austrijsko - turske ratove, anije bila
postedena ni u II svjetskom ratu. Od 1951. godine Studenica je stalni predmet
brige konzervatorske sluzbe, pa su mnogi prvobitni detalji vraceni na svoje
mjesto. Bogorodicna crkva manastira Studenice je jednobrodna gradevina po
koncepciji slicna ranijim crkvama. Na njoj se prvi put pojavljuje priprata
odvojena vratima i istovremeno ozidana. Ona je iste visine kao i oltar, a ima i
zajednicku fasadu sa crkvom. Oltar je trodjelan a apside su mu lucne. Nad
sredisnjim dijelom nalazi se dvanaestostrano kube sa relativno niskim
tamburom. Kube je spolja omalterisano, tambure je ofarbano u crvenu boju, a
fasade su od mramora bijele boje. Tu je ostvarena veoma neobicna, a pri tome
originalna i skladna kombinacija stilova, tj. vizantijskog koji se ogleda u
arhitektonskim rjesenjima i romanskog iz kojeg potice fasada. Kao sto je
receno fasada ima odlike romanike, a takav je i ostatak spoljasnjosti. Portali su
bogato ukraseni klesanim ukrasom. Ima ih cetiri, a najbogatije je ukrasen
glavni - zapadni. Prozori su takode ukraseni i najbogatija je oltarska trifora. U
prozore su bila ugradena olovna okna, odnosno olovne konstrukcije sa
ispunama od raznobojnog stakla. Cjelokupna unutrasnjost je zivopisana i spada
medu najstarije srpske likovne tvorevine. One poticu iz vremena Stefana
Prvovjencanog, tj. po nekim izvorima 1208/09. godine. Prvobitni zivopis je
dijelom sacuvan u oltaru, potkupolnom prostoru i na zapadnom zidu. Centralno
mjesto u oltaru zauzima predstava Bogorodice sa andelima kojoj je crkva i
posvecena. Kasnije je majstor Longin (1569.) obnovio zivopise ne narusavajuci
stil u kome su izradeni i doslikavajuci i nove freske na praznim povrsinama.
Nakon njega vrsena su i druga doslikavanja bez umjetnickih vrijednosti, koja su
skinuta u konzervatorskim radovima nakon 1956. Manastir Studenica je i danas
aktivan kao muski manastir. U njoj se cuvaju mnogi predmeti od neprocjenjive
vrijednosti, kao sto su: zlatni prsten kralja Stefana Prvovjencanog, plastanica
Antonija Heraklijskog, Triptihon iz 1750., te jos mnogi drugi. Zbog svega toga,
a i ranije navedenog, UNESCO ju je upisao 1986. u Listu svjetske kulturne
bastine.
Zica

Vrijeme gradnje ovog srpskog duhovnog sredista nije tacno poznato. Sigurno je
jedino to da ju je osnovao kralj Stefan Prvovjencani u XIII vijeku. Po nekim
izvorima pocetak gradnje se vezuje za povratak Sv. Save iz Sv. Gore (1208.), a
zavrsena je prije Stefanovog dobijanja kraljevske krune (1217.). Nakon
ostvarivanja srpske crkvene autokefalnosti (1219.) Zica postaje srediste Srpske
arhiepiskopije. Nakon toga vrsena su jos neka arhitektonska uoblicavanja koja
su zavrsena 1233. godine. Zica je imala veoma znacajnu ulogu u
srednjevjekovnoj srpskoj drzavi. Pored toga sto je bila srediste Srpske
arhiepiskopije, ona je bila i srediste politickih i svih drugih zbivanja od
drzavnog znacaja. U njoj je Sv. Sava krunisao Stefana Prvovjencanog za prvog
srpskog kralja i posvetio episkope koje je postavio u novonastalim eparhijama.
Kasnije su tu krunisani nasljednici Stefana Prvovjencanog i rukopolozen je
arhiepiskop Arsenije, nasljednik Sv. Save. Zica nije izgubila svoj znacaj i ugled
u narodu ni kada je crkveno srediste premjesteno u Pecku patrijarsiju. On je,
stavise, kasnije i porastao jer su u njoj boravili velikodostojnici Srpske crkve. U
svom visevjekovnom postojanju Zica je dozivjela i prezivjela brojna razaranja.
Prva rusenja su se desila vec krajem XIII vijeka u toku tatarske najezde.
Manastir je ubrzo obnovljen, ali vec 1500. biva ponovo porusen u turskoj
najezdi, kada je bio i potpuno napusten. Sljedece obnove izvrsavaju se 1562., a
onda tek za vrijeme Prvog srpskog ustanka i kasnije. Na prelazu iz XIX u XX
vijek desila su se jos neka unistavanja da bi crkva dobila svoj konacni oblik
izmedu 1925. i 1935. godine. U toku Drugog svjetskog rata crkva je unistena u
njemackom bombardovanju, da bi joj se 1953. vratio stari izgled i njezina
originalna crvena boja. Od nekadasnje obimne manastirske cjeline koju je
sacinjavalo vise gradevina danas su ocuvane samo dvije crkve: glavna
(posvecena Sv. Spasu) i paraklisa Sv. Teodora Tirona i Teodora Stratilata.
Svojom arhitekturom crkva Sv. Spasa, odnosno Vaznesenja Gospodnjeg, spada
u rasku grupu. To je jednobrodna gradevina sa sirokom polukruznom oltarskom
apsidom na istocnoj, pripratom na zapadnoj i pjevnickim prostorijama na
juznoj i sjevernoj strani. Zbog pjevnickih prostorije dobija se utisak o obliku
osnove u vidu slobodnog krsta. Na presjeku tih krakova nalazi se kube na
osmostarnom tamburu. U izgledu crkve desile su se neke promjene kao sto su
uklanjanje dakonikona i praskomidije, kao i povezivanje priprate i naosa,
odnosno izbacivanje vrata koja su tu postojala. Pretpostavlja se da je to uradeno
po nalogu Sv. Save za potrebe krunisanja Stefana Prvovjencanog. Za njih
dvojicu se veze i dozidavanje bocnih kapela koje su prvobitno bile namjenjene
za njihovu sahranu, ali njihova tijela tu nisu nikada lezala. U prostornim
rjesenjima primjetan je uticaj Vizantije, dok jednostavni zidovi bez plasticnih

ukrasa i mirno obojeni asociraju na svetogorske manastire. Zica predstavlja

posljednju fazu u razvoju Raske skole, kod koje se romanski elementi gube u
velikom stepenu i ostaju lako primjetni jedino na spoljasnjosti kubeta i
tambure. Zbog svega toga, Zica kao ni jedna druga crkva utice na gradevine
Raske skole. U slikarstvu Zice mogu se uociti tri cjeline. Prva cjelina se vezuje
za vrijeme gradnje crkve i egzistira do kraja XIII vijeka kada crkva biva
unistena. Druga grupa je nastala sredinom XIII vijeka, kada su freske iz prve
grupe jos postojale, ali kao njihova dopuna, pa su podijelili njihovu sudbinu.
Treca i najmlada grupa je nastala izmedu 1309. i 1316. godine i predstavlja
najvecu i umjetnicki najznacajniju cjelinu. U njoj su obradene standardsne
teme: Hristov zivot, veliki praznici, ktitori, poprsja svetitelja i sl. Ova cjelina je
jako bitna iz razloga sto su slikari postovali stari raspored i pokusali da obnove
prvobitni izgled i stil. To je razlog sto su zicke freske zadrzale monumentalnost
za razliku od fresaka tog vremena. Na sva stradanja Zice dosao je zemljotres
1987. godine koji ju je prilicno ostetio. Renovirana je 1990. i od tada egzistira u
danasnjem obliku, mirno i nenametljivo u blizini Kraljeva.
Mileseva

Manastir Mileseva se nalazi u dolini istoimene rijeke u okolini Prijepolja.

Zaduzbina je kralja Vladislava (1234. do 1242.), a podignut je prije njegovog
krunisana. Na to upucuje freska na kojoj se on nalazi sa modelom crkve, ali bez
krune. Manastir je bio na veoma visokom rangu, tj. odmah iza Studenice. U
njega su 1236. godine prenesene mosti Sv. Save, a 1377. godine Tvrtko se
krunisao za kralja Srbije i Bosne i Hercegovine. Tokom XV vijeka Mileseva je
srediste Eparhije dabarske. Nakon turske okupacije Srbije 1459. oni spaljuju
manastir, a 1595. mosti Sv. Save odnose i spaljuju na Vracaru. Od tada su
unistavanja veoma cesta, ali se manastir brzo oporavlja zahvaljujuci pomoci
naroda, kao i ruskih careva i rumunskih i vlaskih knezeva. Zahvaljujuci
konstantnosti postojanja i pomoci manastir je razvio bogatu kulturnu djelatnost.
Izmedu ostalog u njemu je u XVI vijeku radila stamparija, a zatim i
manastirska skola. U drugoj polovini XVI vijeka, pod patrijarhim Makarijem
Sokolovicem, izvrsena je najveca obnova kada manastir dobija danasnji izgled
koji se u potpunosti kristalise u obnovi 1863. godine. Mileseva ima osnovni
oblik slican ostalim predstavnicima Raske skole. Za nju je karakteristicno to da
se oltarska apsida direktno naslanja na zid koji nosi kube sa istocne strane.
Pored toga kube ne lezi na tamburu oslonjenom na glavne zidove nego je
cetverougaona osnova povucena ka vrhu krova. Na ulaznoj strani 1236. dodata
je pripreta kojoj je 1863. dodato i kube. Priprata je pravougaone osnove i

prilicno velikh dimenzija. Sa strana ima dvije kapelice veoma malih dimenzija.
U novije vrijeme podignuta je zvonik - kula sa zapadne strane te manastirski
konak. Prilikom arheoloskih otkopavanja otkrivene su brojne pomocne
gradevine koje datiraju iz XIII i XIV vijeka, ali su vremenom unistene i nestale.
Ukrasi u Milesevi su u potpunosti u skladu sa romanikom. Oni se ogledaju u
plasticnim detaljima uradenim u kamenu koji se nalaze na portalima vrata i
prozora. Pored toga, sa strana zapadnih vrata nalazili su se kameni lavovi koji
su nastali kao i mnogi drugi plasticni detalji. Fasada je omalterisana i ofarbana
u bijelo tako da izgleda veoma mirno i dostojanstveno. Fresko - slikarstvo
Mileseve dijeli se na dvije grupe. Prva potice iz vremena kralja Vladislava
(XIII vijek), dok je druga iz turskog vremena (XVI vijek). Freske iz XIII vijeka
predstavljaju najbolja ostvarenja svog vremena, i to ne samo srpske, nego i
vizantijske umjetnosti. Posebno se istice i freska Mironosice poznata kao
"Milesevski beli andeo" koja se nalazi na juznom zidu crkve. Primjetno je i to
da se kompozicija fresaka ne poklapa sa tadasnjom ustaljenom semom sto je
vjerovatno uslovljeno neiskustvom majstora u oslikavanju raskih ramova. U
ocuvanju ovih fresaka znacajnu ulogu su odigrale freske iz XIV vijeka. Naime,
one su bile oslikane preko starijih (vec postojecih) i prekrile su ih u potpunosti.
Kada je hram stradao u pozaru donji sloj je ostao skoro netaknut, a gornji je
vecim dijelom izgorio. Jedan dio tih novijih fresaka je sacuvan, ali nema toliku
vrijednost kao one iz XIII vijeka.
Srpsko-vizantijski stil - opste osobine

Sljedeci stil koji se javlja u arhitekturi Srbije i ima veoma veliki znacaj nastaje
u XIV vijeku zbog tijesne povezanosti sa Vizantijom. Samim tim njegovi
predstavnici, odnosno crkve i manastiri, najprije se javljaju na podrucju Kosova
i Metohije i Makedonije. Razvoj srpsko - vizanitjskog stila moze se objasniti
istorijskim prilikama. Naime, granice srpske drzave nisu prelazile Lipljan
(Kosovo) sve do vremena Stefana Prvovencanog koji je prikljucio Prizren (oko
1221. godine). Kasnije Milutin prosiruje drzavu koja tada obuhvata
Makedoniju do Skoplja da bi se za vrijeme Dusana (1334. - 1349.) Srbija
prosirila na citavu Makedoniju i "grcke zemlje". Na prostorima na kojima je
ustanovljena srpska vlast ostale su mnoge gradevine iz vremena Vizantije.
Upravo iz tih uzora, naravno sa mnogo varijacija i graditeljske slobode, nastaje
i ovaj stil. On traje sve do dolaska turaka na prostore juzno od Sare. Citava ova
grupa moze se podijeliti prema teritoriji gradenja na sljedece grupe:
a) spomenici na Kosovu i Metohiji
b) spomenici u Makedoniji (u granicama srpske srednjevjekovne drzave)

c) spomenici izvan danasnjih granica Srbije i Makedonije

***
Kod svih predstavnika ovog stila izuzev par izuzetaka primjetan je potpuno
drugaciji izgled, gradnja i ukarsavanje koji su preneseni iz Vizantije.
Najkarakteristicniju odliku tog stila predstavlja osnova u obliku upisanog krsta.
Kod gradevina ovakve osnove kube se nalazilo na presjeku dva poluoblicasta
svoda. Osnova ne ostaje u obliku slobodnog krsta, vec je spolja obuhvacena
zidovima tako da se dobija izgled pravougaonika. Odatle potice naziv "upisani
krst". Ispod poluoblicastih svodova nisu postavljeni noseci zidovi, nego stubovi
koji vrse tu ulogu, pa je na taj nacin citava gradevina povezana u jednu cjelinu.
Upravo iz ovakve karakteristicne osnove proistekao je i oblik krova. Za njega
je karakteristicno to da se on grana na cetiri strane sa sredistem u kubetu. Ovaj
oblik se ponekad javlja i u sazetom vidu, i to u slucaju da su poprecni kraci
kratki pa se stubovi koji nose kube stapaju sa bocnim zidom u jedinstvenu
cjelinu. Uprkos tome, spolja vidljiv je oblik krsta. Pored toga, tj. sazetog oblika,
javlja se i normalni oblik sa pet kubeta. Kod njega se pored centralnog kubeta
nalazi i cetiri manja na krakovima osnove. Kod svih ovih gradevina javlja se
vise nego u Raskoj skoli teznja ka sto jacem efektu izgleda spoljasnjosti. Kao
najcesci nacin u ostvarenju tog cilja koristi se povecanje visine. Centralna
kubeta su iz tog razloga cesto neproporcionalno izvucena u visinu. Zbog tih
silnih povisivanja (naustrb funkcionalnosti) unutrasnji prostor se sve vise
smanjuje i postaje ispregradivan stubocima i potpornjima koji nose kubeta. Iz
istog razloga osvjetljenost je cesto slaba. Ipak se mora napomenuti da je takva
koncepcija cesto davala veoma uspjesne cjeline kao sto je npr. Gracanica, koja
sa svojim proporcijama, piramidalnim oblikom i stepenastim uzdizanjem
predstavlja jednu od najljepsih gradevina Srednjevjekovne Srbije. Fasade su
obradivane iskljucivo u vizantijskoj tehnici, odnosno naizmjenicno zidane od
kamena i cigle i nisu malterisane. Taj nacin gradnje nastao je iz cisto prakticnih
svrha, iako na prvi pogled ne djeluje tako. Kako se za gradnju zidova
upotrebljavao grubo tesani kamen, spajan slojevima maltera trazio se nacin da
ti redovi budu na priblizno istom nivou. Kao rjesenje javlja se opeka koja je
stavljena izmedu dva reda kamena i tako mu izjednacivala nivo. Vremenom se
ova tehnika i njeno sarenilo boja pretvara u osnovi nacin ukrasavanja
spoljasnjnosti. Iako su iznutra poluoblicasti, odnosno obli, kube i oltarska
apsida su izvana uvijek mnogougaonog oblika i to kube je uglavnom
osmougaono, a apsida tro- ili petostrana. Ako je crkva imala pet kubeta, sva su
bila iste forme, ali su bocna bila manja. Vec je navedeno da je masa gradevina
bila bogato plasticno razvijena. Fasade su medutim bile slabo ukrasene. Pored

kombinovanja kamena i opeke upotrebljavaju se rijetke vertikalne nise. Cestu

pojavu unutar njih predstavljaju prozori ili vrata. Prostor iznad njih je od tada
uglavnom ukrasen postavljanjem opeka u razlicite oblike, cesto u kombinaciji
sa kamenom. Tako nastaju sare koje imaju izuzetno dekorativno dejstvo
(sahovsko polje, meandar, riblja krljust, resetka i sl.). Vremenom se pojavljuju i
elementi od pecene gline, dekorativnog karakgera i oblika cvijeca. Spoj izmedu
krova i zida izvoden je krovnim vijencem, koji je izveden od niza testerasto
postavljenih opeka, koji izlaze iz ravni zida. Kube je imalo identican vijenac i
najcesce su opeke slagane u dva reda. Ivice tambura kubeta su isticane
polustubicima. Kubeta su izvodena od opeke mada su ponekad isarana
kamenom. Plasticnih ukrasa je veoma malo i obicno se javljaju na arhivoltama.
Oko vrata koja su bila pravougaona i veoma prosta javlja se tek poneki urezani
detalj. Prozori su bili bogatije ukraseni, sa obaveznom arhivoltom. Bili su
ukraseni na dosad navedene nacine. Otvori su im odozgo lucni i uvijek su dvoili trostruki. Na njima se cesto nalaze "menoi", odnosno stubici cija je dubina
jednaka dubini citavog zida. Centri krivina prozora su jako naglaseni, pa su
arhivolte prilicno visoke, cesto kao i sam prozor. Prozorska okna su radena od
gipsanih ili olovnih ploca sa umetnutim kruznim staklima. Unutrasnjost je
ukrasena zidnim slikama, koje se nalaze na citavoj povrsini zidova. Slikarstvo
tog doba napusta monumentalnost i dobija zivopisnu, odnosno dekorativnu
ulogu. Scene su malobrojne i postoji perspektiva. Ljudske figure su manje. Ima
ih mnogo vise a pokreti i boje su realisticni u prilicno velikom stepenu. Pored
naslikanih scena postoje i ornamentalni ukrasi koji za svrhu imaju naglasavanje
arhitektonskih rjesenja. Jedini arhitektonski ukras u unutrasnjosti predstavlja
ikonostas i prilicno je jednostavan.
Gracanica

Nedaleko od Lipljana (antickog grada Ulpijana) i starog episkopskog sredista

nalazi se manastir Gracanica, jedan od najznacajnijih predstavnika Srpsko vizantijskog stila i ujedno jedan od najznacajnijih spomenika srpske
srednjevjekovne arhitekture. Manastir je zaduzbina kralja Milutina i nastao je
izmedu 1313. i 1321. godine na temeljima srusene Bogorodicne crkve iz XI
vijeka. Gracanica spada u najbolje ocuvane srpske crkve iako je vise puta bila
pustosena od Turaka. Prva stradanja datiraju izmedu 1371. i 1383. godine kada
joj je spaljen pirg i mnogobrojne knjige iz njene biblioteke. Ponovo je
opljackana za vrijeme Kosovske bitke, da bi je 1455. napustio i mitropolit. Vec
1481. manastir se pojavljuje u turskim evidencijama i vremenom dobija
odredene povlastice zbog gajenja sokolova za sultane. U manastiru se 1538/39.
godine formira stamparija, a otprilike u isto doba vrsi se obnova crkve. Sljedeca
znacajna obnova kada je crkvi vracen olovni krov obavljena je oko 1620.
godine. Manastir nakon toga stagnira, da bi u XVIII vijeku poceo lagano da
propada i gubi svoj znacaj. Zbog takvih prilika od prvobitnog manastirskog
kompleksa ostala je samo crkva sa pripratom. Gracanicka crkva Uspenja
Presvete Bogorodice je jedno od najljepsih i najoriginalnijih ostvarenja ne samo
srpske srednjevjekovne arhitekture. Gradena je na temeljima vizantijske
bazilike iz XI vijeka, a u njenoj osnovi je ravnokraki krst upisan u
pravougaonik dimenzija 13x17 m. To je petokupolna gradevina sa centralnom
kupolom postavljenom na stubove u naosu, dok su bocne manje i postavljene
su u uglove izmedu krakova krsta. Dva monumentalna stupca odvajaju usku
unutrasnju pripratu od naosa. Sredisnja i bocne apside su iznutra polukruzne,
dok su spolja trostrane cime se naglasava vertikalizam i teznja ka visini koja je
u potpunosti ostvarena, a da nije narusen sklad cjelokupne gradevine. To je

postignuto gradenjem dva dvostruko ukrstena svoda gdje je nizi sirok kao i
crkva, dok je visi znatno uzi. Na taj nacin formirano je stepenasto uzdizanje
masa na cijem vrhu se nalazi kube. Iz tog razloga fasade nisu pretjerano
dekorativne vec su zidane od kamenih blokova sa pojedinim elementima od
opeke. Spoljasnja priprata je dozidana sredinom XIV vijeka cime je narusen
prvobitni sklad gradevine. Ona, ipak, ne degradira crkvu, nego je svojim
Raskim rjesenjima cini dinamicnijom i arhitektonski slozenijom. Ubrzo nakon
sto je crkva sagradena pristupilo se njenom zivopisanju. Zbog svoje netipicne
konstrukcije unutrasnjost nije bila podesna za oslikavanje, ali je to ipak
obavljeno na nacin kojem se ne moze zamjeriti. Vodeci slikari bili su Mihailo i
Evtihije, a bili su to dvorski slikari kralja Milutina. Kompozicije fresaka
ukazuju na bogoslovsku ucenost slikara i narucioca, a glavni cilj im je bio
prikaz vladarske ideologije Milutina. Ono sto je kod ove crkve tako posebno je
upravo to uklapanje fresaka, sa preko 200 likova svetaca i preko 100
kompozicija svetaca, na tako nezahvalnim povrsinama. Tu se prvi put
pojavljuje i prikaz vladarske dinastije Nemanjica sa 16 portreta. Crkva
manastira Gracanice predstavlja jedinstveno rjesenje u arhitekturi svog
vremena. Ni jedna crkva nije joj prethodila oblikom ili idejom, a pogotovo
skladom cjeline, tako da ona predstavlja nesto uistinu vjecno i neponovljivo.
Hilandar

Iako se nalazi van prostora Srbije Hilandar je svakako najpoznatiji srpski

manastir i hram srpske duse. Nastao je 1198. godine na mjestu starog grckog
manastira Hilandara kao poklon Stefana Nemanje i Sv. Save svom narodu. O
tome govori sljedece predanje. Naime, kada su Sv. Simeon (Nemanja) i Sv.
Sava posjecivali darivali svetogorske manastire naisao je neki covjek i rekao:
"Vi ne treba da se brinete samo za spasenje svoje duse, vec da stvorite

pribeziste svome otacestvu, gde ce i drugi ljudi iz vaseg plemena moci poci
vasim putem". Nemanja tada od vizantijskog cara Alekseja III Andela dobija
hrisovulju (akt) kojom se njegovom narodu dodjeljuje Hilandar i Mileja (oblast
oko manastira), kako je napisano: "Da Srbima bude na vecni poklon". Nemanja
obnavlja staru rusevnu crkvu i tako pocinje istorija Hilandara, kao srpskog
manastira. Kralj Milutin 1303. godine na mjestu Nemanjine malene i tijesne
crkve sagraduje novu sabornu crkvu i posvecuje je Vavedenju Bogorodice.
Osim crkve, Milutin je podigao trpezariju sa mramornim stolovima, dogradio
pirg Sv. Save i izgradio Hrusijski pirg za zastitu od napada sa mora. Njegov
primjer slijedi i car Dusan prosirujuci i utvrdujuci manastir. Knez Lazar 80-tih
godina XIV vijeka dograduje pripratu ispred saborne crkve. Od tada, do danas
dogradeno je jos 12 crkvica - paraklisa. Izgled manastirske cjeline se mijenjao
sve ove godine, da bi se ustalio pocetkom XIX vijeka i u tom obliku ga
mozemo vidjeti i dan danas. Crkva manastira Hilandara ima osnovu u obliku
upisanog krsta sa pjevnickim apsidama, kao i ostale svetogorske crkve. Ima
samo jedno dvanaestostrano kube koje se oslanja na slobodne kamene stubove.
Ispred crkve je priprata podijeljena sa dva kamena stuba na sest polja, od kojih
su tri pokrivena krstastim svodovima, jedno kalotom, a dva prednja kubetima.
Ova je priprata bila otvorena sa tri strane. Sa bocnih strana su dvojni otvori sa
stubom u sredini i sa parapetnim plocama sa donje strane. Ispred priprate knez
Lazar je dozidao jos jednu pripratu u Moravskom, tada aktuelnom, stilu. Ona je
pravougaone osnove, podijeljena na sest polja sa dva stuba u sredini. Nad
poljem iznad ulaza dize se jedno kube. Bocno postoje dvojni otvori sa stubom i
parapetima, kao i na Milutinovoj priprati. Iznad ovih otvora su sahovska polja
sa rozetama u sredini. Za ukrasavanje fasade je pored klasicnih detalja
koristena i boja. Ova priprata je u potpunosti ocuvana i pretpostavlja se da
spada u najstarije spomenike moravske skole. U unutrasnjosti crkve ocuvan je
mramorni pod izraden od velikih ploca u kojima je usjecena pozadina izmedu
sara, a ta udubljenja su ispunjena kamenim mozaikom geometrijskih oblika. Na
fasadama su se zadrzali elementi kamenog reljefa, a pogotovo iznad portala
gdje se nalaze nadvratnici romanskog stila. Kao sto se vidi manastir Hilandar
egzistira vec osam vjekova. Njegova uloga se od samih pocetaka nije
promijenila, mada izgled jeste u malom postotku. To se ne bi moglo reci za
vrijeme i istorijsku situaciju. Hilandar je oduvjek bio i ostace kolijevka srpske
duse.
Moravska skola - opste osobine

Period uticaja Moravske skole bio je jedan od najnestabilnijih i

najsudbonosnijih u cjelokupnoj istoriji Srbije. Uzima se da je to interval koji
pocinje Marickom bitkom (1371.) a zavrsava se potpunim padom Srbije pod
tursku vlast (1459.). Dakle, bio je to relativno kratak period, ali sa veoma
nepovoljnom situacijom. Uprkos svemu tome razvio se jedan novi stil koji je
izasao kao proizvod situacije, a dao je mnogo spomenika koji se mogu porediti
sa onim iz ostatka Evrope i u mnogo detalja ih prevazilaze. Novi stil je zadrzao
neke uticaje Vizantije koji su bili mnogo primjetniji kod proslog stila. Prvi
detalj bi bio osnova u obliku upisanog krsta. Ona je takode mogla da se nade u
dva oblika (normalnom i sazetom), ali je imala nesto novo. Pored oltarske
apside, na bocne krakove su dodate pjevnicke apside, tako da osnova dobija
oblik "trikonhosa" (trolista). Taj oblik nije originalan, jer je postojao i mnogo
ranije ali se u ovom stilu razvija do savrsenstava i predstavlja njegovu osnovnu
i najprepoznatljiviju odliku. Pored toga karakteristicna su i priprate koje su
skoro uvijek prisutne kod gradevina sazete osnove. Kod normalne osnove,
unutrasnjost gradevine je ista kao kod Srpsko - vizantijskog stila, dok se kod
sazete javljaju razlike. Stubovi koji nose kube nisu sazeti sa zidovima, nego su
skoro potpuno stopljeni sa njima. To je uzrokovalo novi oblik unutrasnjosti,
oblik jednobrodne bazilike. Zbog tih izmjena krov ima dva stepena pa se stvara
dojam trobrodne grade, sa sirim i visim srednjim dijelom i dva niza i manja
bocna. Uz sve to kube je podignuto uz pomoc tambura na jos visi nivo.
Tamburetu veza izmedu nosecih elemenata i kubeta, a spolja je ukrasena. To je
uradeno da bi se dobilo na visini gradevine ka kojoj srpski graditelji teze od
samih pocetaka svog stvaralastva. Broj kubeta je iznosio pet i to je vec videno u
svim stilovima, ali nije bilo iskljucivo. Kubeta su spolja osmostrana, izuzev
Ravanice koja ima desetostrano i Resave sa dvanaestostranim kubetom. Kubeta
i svodovi su prekriveni olovom. Krovni vijenci su radeni od opeke i uglavnom
su vodoravni. U obradi fasada koristeni su razni nacini. Vrlo cesto je bilo
mijesanje kamena i opeke sa slojevima maltera, mada su ponekad gradevine
bile u potpunosti ozidane od kamena a zatim malterisane. Dekorativni detalji su
jako primjetni. Tako su fasade bile dijeljenje, i to svaki zid zasebno, na vise
cjelina. Isticao se sredisnji dio (visi i siri), te dva niza (niza i uza). Dotadasnja
iskljucivo vertikalna podjela se prosiruje i na horizontalnu. Podjele se isticu
arkadama i kolonetama. Sto se tice horizontalnih podjela najcesci su kordonski
vijenci koji povezuju donje ivice prozora. Iznad gornjeg vijenca, a ispod
arhivolte, nalaze se cesto i prozori u vidu rozeta. Motivi na rozetama, vijencima
i arhivoltama su karakteristicni za ovaj period. Rijec je o prepletima uradenim u
prilicno dubokom reljefu. Najvisi dio arhivolti arkada skoro uvijek je ispunjen
sahovskim poljima koja su nekada zidana kombinaciom materijala, ali su cesto
i naslikane na malteru. Jedno od dekorativnih sredstava bile su i krstaste
cjevcice od pecene gline. One su uzidavane oko prozora i isticale su se vojom

crvenom ivicom na bijeloj pozadini maltera i crnom supljinom. Kao sto se vidi,
dekorativnost je ovdje krajnje iskoristena i predstavlja najuocljiviju osobinu
ovog stila. Prozori se javljaju u vise oblika, jedno-, dvo- i trodjelni. Ponegdje se
na bocnim stranama javljaju i otvori koji su pretvoreni u prozore. Cesta je i
upotreba gotskog prelomljenog luka, obicno kitnjasto zavrsenog u vrhu. Portali
su prilicno bogato ukraseni, ali samo u plitkom reljefu. Iako se na portalima ne
javlja plasticni reljef na fasadama je veoma obilan. To nije bila karakteristika ni
jednog stila do tada. Obicno se on javlja u vidu prepleta, koji je po pravilu
dvoclan. Prisutni su jos biljni i zivotinjski motivi, a ponegdje postoje i
fantasticna stvorenja u kombinaciji sa jarkim bojama. Preplet se u srpskoj
arhitekturi stvorio iznenada, takoreci niotkuda. On je postojao i u Raskom stilu,
ali nije bio samostalan i tako razvijen kao u Moravskoj skoli. Izgled prepleta
najblizi je gruzijskom i jermenskom, mada ima i manjih uticaja Vizantije. Kao i
u oba prethodna stila ukrasavaju unutrasnjosti je povjereno zivotopisima, tj.
freskama. One su najbize Srpsko - vizantijskom stilu, mada se kod njih jos vise
istice dekorativnost, a na racun monumentalnosti. Kada se sve pogleda
zakljucuje se da je ovaj stil najoriginalniji u srpskih arhitekturi, iako su mnogi
elementi preuzeti od drugih. Ta originalnost je postignuta smjelim
kombinacijama koje dotad nisu videne u Evropi i Orijentu, a sve to zahvaljujuci
mastovitosti domacih neimara.
Ljubostinja

Manastir Ljubostinja, kod Trstenika, zaduzbina je kneginje Milice u cast kneza

Lazara. Naziv Ljubostinja potice od staroslovenskih rijeci "stan ljubve",
odnosno "mjesto ljubavi", jer se po predanju na mjestu danasnje crkve prvi put
srela buduca kneginja Milica sa knezom Lazarom. Gradnja je pocela 1388.
godine, a poznato je da je zavrsena prije Kosovske bitke. Manastir je u
potpunosti zavrsen 1405. sa oslikavanjem unutrasnjosti i od tada Ljubostinja
egzistira u priblizno istom obliku. Istorija manastira pocinje nakon Kosovske
bitke kada kneginja Milica prima monaski postrig i sa jos nekoiko monahinja
osniva sestrinstvo. Od samih pocetaka tu se njeguje prepisivacka djelatnost, a
kasnije se osniva i neka vrsta bogoslovsko - monaske skole. Za vrijeme austro turskog rata 1788. - 1791. u njemu boravi Koca Petrovic sa oberlajtantom
Vujadinovicem i majorom Brankovackim, koji pozivaju narod na otpor i
ustanak. Turci to koriste, rastjeruju monahe i spaljuju manastir. Obnova je
zavrsena 1799. u vrijeme igumana Arsenija. Sljedece znacajne obnove su bile
1848. i 1851. kada se donekle mijenjaju neka arhitektonska rjesenja i crkva
dobija danasnji izgled. Crkva posvecena Uspenju Presvete Bogorodice po svim

osobinama spada u Moravsku skolu. Karakteristicna je njena osnova nastala

kombinovanjem upisanog krsta sa trikonhosom, sto joj povecava unutrasnje
dimenzije. Ima samo jedno kube noseno na osmostranom tamburu relativno
velike visine, uobicajene za ovaj stil. Sve tri apside su spolja petostrane, a
iznutra polukruzne. Na zapadnoj strani nalazi se priprata ozidana u isto vrijeme
kada i crkva. Ona je zasvedena velikom kalotom koja remeti sklad citave
gradevine, a ozidana je u nekoj od konstrukcija u skorije vrijeme. Kao materijal
za zidanje upotrebljen je kamen pjescar u kombinaciji sa opekom. Na taj nacin
postignuta je dekorativnost fasade, ali to nije jedini element ukrasavanja.
Fasada je podijeljena na vertikalne i horizontale cjeline. Plasticne dekoracije su
veoma bogate i nalaze se skoro na citavoj povrsini fasade. Narocito su
upadljive na portalima i arhivoltama, a javljaju se i rozete kao vrsta prozora
prvenstveno dekorativne namjene. Oko prozora primjetan je prepelet
originalnog izgleda, bez motiva preuzetih iz drugih zemalja, kao i keramicki
ukrasi u kombinaciji sa jarkim bojama koje su u vecoj mjeri nestale.
Unutrasnjost je oslikana prikazima biblijskih scena i te freske spadaju medu
najbolje u srpskom freskoslikarstvu. Likovi svetaca su izrazajni, realisticnog
izgleda i prikazani u pokretu. Boje su prozracne, skoro pastelne i primjetni su
jaki kontrasti. Kao pozadina likovima svetaca upotrebljene su ilustracije
arhitektonskih detalja, sto se dotada nije praktikovalo. Freske su i danas
ocuvane, ali je od onih prvobitnih iz 1388. godine malo ostalo jer su preslikane
vec 1405. godine. Danas je Ljubostinja aktivan zenski manastir i cesto je
mjesto turistickih posjeta kako zbog svojih estetskih tako i zbog istorijskih
karakteristika.
Ravanica

Na vrijeme nastanka Ravanice, manastira 11 km udaljen od Cuprije, zaduzbine

kneza Lazara, ukazuje sacuvani prepis osnivacke ravanicke povelje koja je
izdata 1381. godine sa potpisima kneza Lazara i patrijarha Jefrema.
Pretpostavlja se da je gradnja pocela 1375. sa ciljem da crkva predstavlja
knezev mauzolej. Poslije njegove pogibije na Kosovu i proglasenjem za sveca,
mosti su mu 1392. prenesene u Ravanicu. U velikoj seobi 1690. monasi su
prebjegli u Ugarsku i sa sobom ponijeli knezeve mosti. Jedno vrijeme su se one
nalazile u manastiru Vrdnik na Fruskoj Gori, a kasnije u Sabornoj crkvi u
Beogradu. Povodom 600-godisnjice Kosovske bitke vracene su u ravanicu.
Ravanica, odnosno crkva Vaznesenja Gospodnjeg, zajedno sa pripratom
Hilandara predstavlja prvo djelo Moravske skole koja sa njom pocinje svoje
postojanje i uticaje na polju srpske arhitekture. Izgled crkve nastao je spajanjem

trikonhosa, poznatog u Vizantiji, i gradevine sa pet kubeta razvijene u vrijeme

kralja Milutina. Centralno kube na visokom i vitkom tamburu naglasava od
davnina prisutnu zelju za visinom i u potpunosti dominira nad centralnim
dijelom crkve. Bocna kubeta su mnogo manja i uskladuju cjelinu arhitektonske
izvedbe svoda. Ispred crkve je u toku gradnje dozidana priprata u vidu trijema,
otvorena sa svih strana. Ona je u potpunosti unistena i o njoj nisu sacuvani
skoro nikakvi podaci. Na njenom mjestu je sazidana nova, niska i nezgrapna,
priprata koja u mnogome kvari ukupni dojam ove crkve. Prvi put je ovdje
primjenjena polihromija kao najznacajnije sredstvo ukrasavanja fasade.
Koristen je provjereni sistem kombinovanja kamena i opeke, ali se oni ne slazu
kao do tada (u horizontalne redove) nego se koriste sve moguce geometrijske
kompozicije u svrhu sto vece dekorativnosti. Poseban element ove crkve su
prozori, bifore i trifore. Ima ih neobicno mnogo, tacnije 62. Okviri svih tih
prozora su bogato ukraseni plitkim kamenim reljefom sa motivom dvoclanog
prepleta biljnog i zivotinjskog karaktera. Izgledu fasade doprinose i rozete na
zapadnoj fasadi i oslikana polja na nosecim zidovima malih kubeta, sve bogato
ukraseno plasticnim detaljima. Dekorativnom duhu citavog hrama doprinosi i
oslikana unutrasnjost kod koje je zanemarena dotadasnja monumentalnost na
racun estetike. Iz tog razloga teme i rapored fresaka su drugacije nego na starim
crkvama. Bez obzira na to freskoslikarstvo Ravanice se svrstava u tri cjeline
znacajne za izucavanje kulture naroda citavog Balkana. Kao sto je vec receno
Ravanica je imala znacajnu duhovnu ulogu za srpski narod, kao grobnica Sv.
kneza Lazara. Upravo zbog toga njena istorija je bila burna i izrazito teska.
Turci su je rusili, pljackali i spaljivali 1396., 1398., 1436. i izmedu 1495. i
1557. godine. Tada je nastupilo relativno zatisje da bi najvece stradanje dozivio
1686/87. godine kada je pobijena i vecina kaludera. Obnovljena je 1717. i
1729. godine, a vec u Srpskim ustancima je skoro potpuno unistena. Obnova je
izvrsena sredinom XIX vijeka, ali ni tada stradanja ne prestaju. U Prvom i
narocito u Drugom svjetskom ratu manastir biva razoren, ali ipak uspijeva da se
podigne iz pepela i 1971. dobija svoj danasnji oblik. Kao sto se vidi njegova
razaranja su bila brojna, ali je narod uspijevao da ga obnovi. Manastir
Ravanica, najopjevaniji u narodnoj poeziji, bio je i bice vjecno sjecanje na
kneza Lazara i Kosovsku bitku.
Kraj

Sta reci o temi o kojoj su ispisane tolike mnoge knjige, proucavali je eminentni
strucnjaci, a mozemo reci da se gotovo svakodnevno preko medija srecemo sa
njom? Sve je to pocelo prije osam vjekova i od tada se Srbi bore za svoju

duhovnost i nacionalnu samosvojnost. U srpskoj drzavi, pocev od Nemanje pa

do danasnjih dana, bilo je uspona i padova. Zemlja je bila cas na vrhu moci, cas
u pepelu, a opet su crkve i manastiri gradeni bez obzira na sve. U tome lezi i
tajna opstanka ovog malog, a tako velikog naroda. Crkve su paljene, rusene,
pljackane, a ipak nikad nisu izbrisane sa lica Zemlje. Njihova istorija je, dakle,
bila ista kao i istorija ovog naroda, i kroz sve su prolazili zajednickim snagama.
Danas zato moramo primjetiti da vecina srednjevjekovnih crkava nije u svom
izvornom obliku, vec da su primjetne manje ili vece izmjene. Ali to sada uopste
nije vazno. Vazno je to da je Srbija pokazala toj "visokocivilizovanoj" Evropi i
svijetu da je sa njima u svemu ravna, a da ih u ponecemu cak i premasuje.
Srednjevjekovna sakralna arhitektura je za to najbolji pokazatelj, kao nesto
nastalo prakticno ni iz cega. I kao sto svako bice, predmet i pojava imaju svoj
pocetak, razvoj i kraj, tako i ova tema dolazi do, nekog svog, logickog
zavrsetka. Trudio sam se, koliko je to bilo u mojoj moci, da sto objektivnije, a
ipak ne tako suhoparno, napisem sto vise o ovoj pojavi tako bitnoj za srpski
narod, i da to smjestim u ovih 20-tak strana teksta. Nadam se da sam u tome
makar malo uspjeo i da ce ovaj rad makar nekome pruziti neke nove
informacije, sto bi mi ujedno bila i najveca nagrada i priznanje.