EKONOMIA INFORMALE

SI BARRIER PR NJ ZHVILLIM T QNDRUESHM

nga:
Prof. Asoc. Dr. Fatmir MEMA, Pedagog n Fakultetin e Ekonomis, UT
Dr. Zef PREI, Kshilltar i Presidentit t Republiks
Problemi i ekonomis informale sht nj problem kryesor megjithse n
praktik ai sht nj reagim i natyrshm dhe spontan ndaj pamundsis s
ekonomis formale pr t plotsuar nevojat e nj pjese t antarve t
shoqris. Duhet pranuar se n vendet n zhvillim e ato n tranzicion
ekonomia informale jep nj kontribut t konsiderueshm pr rritjen
ekonomike, ndonse duke u shoqruar me nj numr problemesh, t cilat
meritojn t trajtohen me kujdes nga hartuesit dhe nga zbatuesit e politikave
ekonomike.
sht e vrtet se t japsh nj prkufizim t ekonomis informale sht
dika e vshtir. Kjo jo pr shkak t vshtirsive t njohurive rreth mnyrave
t matjes dhe t vlersimit t prmasave dhe t shtrirjes s ktij sektori, por
edhe sepse autor t ndryshm e shikojn problemin nga kndvshtrime t
ndryshme dhe japin prkufizime t prafrta, por gjithsesi t ndryshme.
Kshtu n ekonomin informale (e quajtur edhe ekonomia hije, ekonomia
paralele, ekonomia e nndheshme, ekonomia jozyrtare) prfshihen njsi t
vogla t angazhuara n prodhimin e mallrave dhe t shrbimeve dhe q nuk
jan t regjistruara si njsi formale, jan njsi q funksionojn n prodhimin e
mallrave dhe t shrbimeve, q jan t regjistruara si njsi formale, por q
deklarojn vetm pjesrisht vllimin e aktivitetit t tyre, jan njsit prodhuese
ose t shrbimeve q krijohen n baz familjare dhe gjithnj t paregjistruara,
jan shpesh persona fizik q, ushtrojn aktivitetin e tyre pa licenc dhe disa
autor si shtojc t veant prfshijn edhe veprimtarit ekonomike t
ndaluara me ligj dhe ato kriminale.
Mbase m e sakt do t ishte t thuhej se ekonoma informale sht ajo pjes
e ekonomis s ligjshme (jo e ndaluar dhe kriminale), e cila nuk respekton
kuadrin ligjor n fuqi dhe q do t ishte objekt taksimi n rast se do t
raportohej tek organet fiskale. N varsi t vendeve t ndryshme zakonisht
ekonomia informale z nga 10 50 pr qind t PBB-s, duke qen m e ult
n vendet e zhvilluara dhe m e lart n vendet n zhvillim dhe n tranzicion.
Nj ekonomi informale n lulzim i bn statistikat zyrtare mbi papunsin, mbi
forcat e puns, mbi t ardhurat, mbi konsumin etj. t pabesueshme dhe pr
pasoj, programet dhe politikat e hartuara mbi bazn e ktyre statistikave
mund t jen t paprshtatshme pr zbatim. Pa dashur t nxjerrim
konkluzione t shpejtuara, mund t hidhet edhe hipoteza se arritjet modeste
n zbatimin e strategjis s reduktimit t varfris dhe t zhvillimit
ekonomik, t shprehura n pamundsin pr t konvertuar arritjet e
njohura makroekonomike n zhvillim rajonal dhe sektoral, kan si shkak
ve t tjerave, edhe peshn ende t konsiderueshme t sektorit informal
t ekonomis dhe mungesn e instrumenteve, q mundsojn

formalizimin e saj pa e dmtuar, domethn duke e zbardhur at n

favor t zhvillimit t qndrueshm t vendit ton.
Elemente t shkputura t veprimtarive informale (disa shrbime publike n
shtpi: riparim televizorsh e lavatriesh; shrbime humane: vizita mjeksore,
brje inxheksionesh etj; kurse t gjuhve t huaja, tregti n rrugt e qyteteve
dhe t qendrave t banuara e produkteve bujqsore nga fshatar t zonave
prreth tyre; marrje n natyr pr nevoja familjare e nj sasie produktesh
bujqsore e blegtorale nga puntort me mditje t kohs: antart e
kooperativave e ndrmarrjeve bujqsore; marrja pr nevoja familjare e
lndve t para t ndryshme nga repartet e ndrmarrjeve industriale etj.)
kan qen t pranishme edhe n periudhn e ekonomis s centralizuar.
Ndrsa prania n shkall t gjer dhe t menjhershme e veprimtarive
ekonomike informale n Shqipri erdhi kryesisht si pasoj e shembjes s
institucioneve t ekonomis s centralizuar, e boshllkut ligjor dhe
institucional t krijuar menjher pas ksaj dhe e dobsive fillestare t shtetit
pr t krijuar institucione ligjore e fiskale t prshtatshme pr nj ekonomi
tregu. Nuk duhen neglizhuar edhe efektet shkatrruese t krizave me t cilat
sht prballur vendi gjat ksaj periudhe si dhe polarizimi ekonomik dhe
social tepr i madh dhe konstant, gjat gjith periudhs s tranzicionit deri n
ditt e sotme. Ktu duhet t theksojm se sht pikrisht ky polarizim, i cili n
disa raste i realizuar n mnyra t dyshimta, ka sjell n sken edhe debatin
e gjer pr amnistin fiskale.
Mendojm se faktort kryesor q uan n fuqizimin e ekonomis informale
n kt periudh jan:
! Mbyllja masive e vendeve t puns n periudhn e par t tranzicionit.
! Zhvendosjet e mdha demografike drejt zonave fushore, drejt qyteteve
t mdha dhe sidomos drejt Tirans.
! Politizimi i lart i administrats shtetrore dhe ndrhyrjet e theksuara t
politiks n vendimmarrjen ekonomike.
! Hartimi i nj legjislacioni t ri dhe n prmirsim t vazhdueshm, por
q ende l hapsira pr nj nivel t lart t ekonomis informale.
Efektet kryesore t ekonomis informale jan mbi:
1. Treguesit monetar. Veprimtarit me natyr informale priren t kryhen
me t holla n dor (n cash) duke rritur kshtu krkesn pr monedh
n qarkullim.
2. Pjesmarrjen n tregun e puns dhe kohzgjatjen e saj. Nse rritet
numri i t punsuarve n ekonomin informale dhe ort e puns n t,
athere do t bjer shkalla e pjesmarrjes n ekonomin zyrtare dhe
numri prkats i orve t puns.
3. Statistikat zyrtare t prodhimit. Rritja e ekonomis informale sjell pr
pasoj statistika m pak t besueshme dhe shifra m t ulta pr
normn zyrtare t rritjes ekonomike.
4. Rritjen ekonomike. Ekzistojn dy rryma t kundrta pr efektin e
ekonomis informale mbi rritjen ekonomike. E para q rnia e
ekonomis informale ndikon n rritjen ekonomike, sepse rriten t
ardhurat nga taksat q sjellin rritje t shpenzimeve publike; ndsa e

dyta, se ekonomia informale sht m konkuruese dhe efikase n

krahasim me sektorin formal, dhe se n kt mnyr nxitet rritja
ekonomike.
5. Shpenzimet publike, n kushtet e nivelit t lart t ekonomis
informale, ojn n rritje t vet ekonomis informale dhe kjo, n nj
rreth vicioz, n rritje t taksave pr t plotsuar nevojat e shpenzimeve
publike.
6. Mundsit potenciale pr kalimin e nj pjese t ekonomis informale
n ekonomi kriminale dhe n mbshtetje financiare t krimit, dhe
sidomos krimit ekonomik t organizuar.
7. Rritjen e korrupsionit prmes dhnies s ryshfeteve tek npunsit
shtetror q kan lidhje me kontrollin dhe me vjeljen e taksave, duke
sjell si pasoj korruptimin dhe deformimin e veprimtaris n pun t
administrats shtetrore. Presione mjaft t forta ka n organet zyrtare
n Shqipri pr punsim n administratn tatimore dhe sidomos n at
doganore.
Matja e ekonomis informale mund t bhet me:
A. Metoda t drejtprdrejta me an t:
1. Anketimeve; dhe
2. Kontrollit t taksave prmes statistikave t shpenzimeve dhe t
ardhurave t firmave e atyre individuale.
B. Metoda t trthorta prmes:
1. Statistikave t llogarive kombtare (mosprputhja mes statistikave t t
ardhurave dhe shpenzimeve n llogari kombtare dhe individuale).
2. Statistikave t znies me pun (ulja e pjesmarrjes n pun n
ekonomin formale duke supozuar se pjesmarrja n pun ka nj
norm pjesmarrjeje relativisht konstante).
3. Transaksioneve (t dhnat e vllimit t transaksioneve monetare t
ekonomis pr t llogaritur PBB-n totale dhe zyrtare).
4. Krkess pr para (rritja e krkess pr cash sepse transaksionet e
ekonomis informale kryhen n cash).
5. Konsumit t energjis elektrike sepse sht treguesi m i mir fizik i
aktivitetit t prgjithshm ekonomik (diferenc midis rritjes s PBB-s
dhe rritjes s konsumit t energjis).
Pr ta patur nn kontoll e pr t mundsuar formalizimin gradual t
ekonomis informale, mendojm se duhet t studjohet:
1. Roli i saj n ekonomin e vendit, pesha q z n punsim dhe
dinamika n sektor t ndryshm, n zbutje t pasojave sociale t
tranzicionit etj..
2. Mjedisi ligjor q l hapsira pr ekonomin informale.
3. Problemet e sistemit t taksave, burokracia shtetrore dhe probleme t
sigurimit social.
4. Puna e t miturve n sektorin informal.

Gjithashtu, theksojm se me gjith studimet e pjesshme t kryera nga

studiues kryesisht t huaj, nga institucionet shtetrore dhe nga publikimet e
medias, nj vend m t madh n studimin e ekonomis informale u duhet
dhn studiuesve vendas. Kjo, jo thjesht pr faktin se tashm jan akumuluar
kapacitete t mjaftueshme intelektuale t shkolluara brenda dhe jasht vendit,
por edhe pr shkak t nj numri specifikash q paraqet ekonomia shqiptare
n kt periudh t tranzicionit, gj q vshtirson njohjen e saj e, pr pasoj,
edhe zbatimin e modeleve t njohura pr vlersimin e nivelit dhe t shtrirjes
s ekonomis informale.
Ndrmarrja e studimeve t prbashkta q prfshijn studiuesit vendas,
institucionet shtetrore q merren me shtjet fiskale e t punsimit, si dhe
institucionet e njohura ndrkombtare pr ekspertiz n kt fush do t ishte
edhe rruga m efektive pr studime t plota dhe q ofrojn rekomandime
politike t zbatueshme pr kt sektor.
Pr t prfunduar, si rekomandime pr uljen e nivelit t ekonomis informale
mendojm:
1. Vendet me taksa t ulta priren t ken nj nivel t ult t ekonomis
informale. Por, theksojm se ulja e taksave vetm se e stabilizon por
shpesh nuk e ul ekonomin informale, prandaj mendojm se ka vend
pr rregullime t sistemit t taksave duke i br m t thjeshta n
prmbajtje, m logjike pr qytetart dhe m t zbatueshme n kushtet
e ekonomis shqiptare. Vendosja e urave midis kontributeve dhe
prfitimeve nga sistemi fiskal, shihet si rruga kryesore q nxit qytetart
e bizneset pr tu orientuar drejt sektorit formal t ekonomis.
2. Rregullat e ndrlikuar shtetrore pr licencimin, pr tregun e puns dhe
pr barrierat burokratike rritin ekonomin informale. Prandaj,
mendojm se ka mjaft raste kur duhen lehtsuar procedurat
burokratike dhe t teprta n dokumentacionin e licencimeve etj.. Jan
br t ditura nj numr studimesh n kt fush, por mbetet t shihet
zbatimi i tyre n paketat fiskale prkatse.
3. Ekonomia informale sht m e ult n vendet ku institucionet
shtetrore jan m t fuqishme dhe m eficiente. Mendojm se forcimi
i parreshtur i ktyre institucioneve, rritja e besimit publik ndaj tyre
mbeten rrugt m t sigurta pr nj zgjerim t formalizimit t
ekonomis dhe zvoglim konstant t sektorit informal t saj.
4. Vendet me m shum korrupsion kan ekonomi informale m t lart.
Lufta ndaj korrupsionit, e kuptuar si forcim dhe konsolidim i
institucioneve t shtetit, si rritje e ndrgjegjes qytetare dhe e
prgjegjshmris individuale, si dhe forcimi e modernizimi i
administrats publike mbeten premisa q ky sektor t vij duke u
zvogluar gradualisht.
Literatura:
1. Holden P dhe Rajapatirana S The informal sector impacts Newsletter
i QshKE Nr. 9/1998.
2. Mema F., Disa hipoteza pr korupsionin n privatizim, Numr special
i Revists Ekonomia dhe tranzicioni, 1998.

3. Olters, J. P., The informal sector impeding economic development?

Fourth conference of Bank of Albania Albanian Economy:
Performance and Policy Challanges Sarand, Shtator 2003.
4. QShKE The informal sector in Albania: Unregistered employment and
fiscal implication Studimi, 1994.
5. Schneider F dhe Enste D., Rritja e ekonomise informale Revista
Ekonomia dhe Tranzicioni Nr. 3 (33), 2002.