UNIVERSITETI: ALEKSANDR MOISIU

SEKSIOI:01
LNDA: FILOZOFIA E MENDIMIT POLITIK
DETYR KURSI
PUNOI:GENTJAN SUMAJ

PRANOI: PRF.DR. LAVDOSH AHMETAJ

Aristoteli - Filozofia politike e tij

Aristoteli lindi n vitin 384 n Stagira, n Gadishullin Trak t Kalkides. Rjedh nga nj
familje e arsimuar, n t ciln tradicionalisht kultivoheshin shkencat natyrore dhe
mjeksia. N moshn 17 vjeare u regjistrua n Akademin e Platonit, ku qndroi
rreth 20 vjet. N vitin 342, u ftua nga mbreti Filip i Maqedonis pr t qen msues i
princit trashgimtar, Aleksandrit. Pas kurorzimit t Aleksandrit pr mbret, Aristoteli
u kthye prsri n Athin ku themeloi Universitetin- Lykeion. Vdiq n vitin 321.
Enciklopedisti Aristoteli shkroi jashtzakonisht shum. Mirpo veprat e tij psuan fat
t rnd dhe ajo q mbijetoi odisen e shum shekujve, sht nj pjes e vogl e
trashgimit t tij: ne kemi 146 libra t ndryshme t studimeve t tij, kurse kishte s
paku 400. Jetoi gjithsej 63 vjet, koh kjo relativisht e shkurtr pr kto vepra
kolosale q ia la trashgimi njerzimit. Veprat kryesore jan: Metafizika, Kushtetuta
e Athins, Politika, Etika e Nikomahut, Mbi qiellin, Mbi shpirtin, Organoni etj.
Krijimtaria e tij, pos n filozofi shtrihet n politik, etik, estetik, logjik, astronomi,
biologji, psikologji etj. N mnyr t veant, Aristoteli u morr me studimin e
shtjeve q kan t bjn me metafizikn (t ashtuquajturn filozofia e par), t
ciln ai e cilsoi si shkenc hyjnore dhe m e lart, e cila pr objekt studimi kishte
qenien dhe t vrtetn n prgjithsi.
Fillimin e lvizjes s gjrave n bot, Aristoteli e lidh me lvizsin e par i cili ishte
i palvizshm, sepse po t lvizte, ajo duhej t lvizte nga nj lvizs paraprak e
kshtu deri n pakufi. Pr ta ndrprer kt lvizje t pakufishme ose kt varg
shkaqesh t lvizjeve t pakufishme, Aristoteli vendosi ta imagjinoj lvizsin e
par t palvizshm, t cilin e njejtsoi si Zot. N kt mnyr, metafizika e
Aristotelit shpeshher kuptohej si teologji.
Pr materien, Aristoteli thot se sht nj lnd e patrajt, e rastsishme dhe
kontradiktore, ajo sht nj mundsi. Forma sht ajo q vepron mbi materien dhe
n kt mnyr, kt mundsi e shndrron n vrtetsi.

Aristoteli konsideron se logjika nuk sht disiplin filozofike, por mjet q ndihmon n
studimin e filozofis (organon). Tiparet kryesore t ktij mjeti, sipas Aristotelit jan
objektivizmi dhe formalizmi. Bazat e logjiks formale t Aristotelit: nocioni, gjykimi,
silogjizmat; jan t pandryshuara n librat bashkkohor t logjiks.
Ve tjerash, Aristoteli i kushtoi rndsi t veant edhe etiks, si disiplin filozofike
q merret me studimin e moralit, etiks, t mirs etj. Etika e Aristotelit sht e lidhur
me politikn, pse jo, ajo edhe i shrben politiks. Aristoteli shprehet se pr t patur
shtet t denj, qytetart e atij shteti duhet t jen t moralshm.
N kt mnyr, Aristoteli i kontribuoi shkencs dhe filozofis n prgjithsi e n
mnyr t veant filozofis politike.

Filozofia politike e Aristotelit

Ai q nuk mund t jetoj n bashksi ose ai q nuk ka nevoj pr askend, sepse
sht i vetmjaftueshm, nuk sht pjes e shtetit, dhe, si i till, sht ose egrsir,
ose perndi.
Aristoteli
Aristoteli, Sokrati e Platoni ishin prfaqsuesit m t denj t mendimit filozofik dhe
politik t Greqis antike, ndikimi i t cilve ishte i theksuar si n teologji, politik dhe
mendimin filozofik t kohve q pasuan q nga mesjeta e hershme e deri n
bashkkohsi.
Aristoteli sht njri ndr teoricient e par dhe m t njohur t shoqris, t shtetit
dhe t politiks n prgjithsi. Veprat e tij, veanrisht Politika dhe Kushtetuta e
Athins jan tejet t rndsishme pr teorin e shtetit dhe politiks dhe si t tilla,
nuk mund t mos prfillen, sa her q bhet fjal pr shtetin dhe politikn.
Aristoteli, pikpamjet e tij politike dhe meditimet pr shtetin i filloi nga analiza e rolit
t familjes baz, duke i sistemuar edhe t gjitha strukturat tjera q e sajojn
natyrshm godinn shtetrore.
Vetm njerzit, n mnyr t natyrshme mes vete hyjn n raporte politike dhe
merren me politik si qenia politike. Krijesat ndr ta, q jan kafsht dhe mbi ta q
jan zotrat, nuk merren me politik. Nse njerzit hyjn n raporte politike pr ti
harmonizuar interesat e tyre q nga familja dhe se kjo sht nj e mir pr t gjith,
ather edhe organizimi i shtetit duhet t bhet mbi kt baz si e mir e t gjith
qytetarve.
N krahasim me punn e tij n fushn e etikes, e cila i adresohet individit, n vepren
e tij Politika Aristoteli i adresohet qytetit. Koncepti i Aristotelit pr qytetin sht
organik dhe ai konsiderohet ndr t part q e prkufizon qytetin n kt mnyr.
Aristoteli konsideronte se qyteti sht nj komunitet natyral. Pr m tepr, ai e
konsideronte qytetin si primar prkrah familjes e cila ishte primare prkrah individit.
Aristoteli i referohej politiks m shum si organizm se sa si makin si dhe si grup i
pjesve ku asnjra pjes nuk mund t egzistoj pa tjetrn. Duhet theksuar q
prkufizimi modern i t kuptuarit t komunitetit politik sht ai i shtetit. Sidoqoft,
shteti ishte i huaj pr Aristotelin. Ai iu referohej komuniteteve politike m fjaln
qytet. Aristoteli e kuptonte qytetin si partneritet politik dhe jo si komunitet politik
si e konsideronte Niccolo Machiavelli.
Rrjedhimisht, qyteti sht krijuar jo pr t mnjanuar padrejtsin apo stabilitetin
ekonomik, por m tepr pr t jetuar nj jet t mir: Partneriteti politik duhet t
shihet si ekzistim pr shkak t aktiviteteve t moralshme e jo si shkak i t jetuarit s
bashku. Kjo mund t nxirret nga teoria e kontrats sociale ku individt e ln
gjendjen natyrore pr shkak t friks nga vdekja e dhunshme apo paknaqsit e

saj.
I ndikuar nga pikpamjet idealiste t Platonit, Aristoteli pohon se pozitn e do
individi n shoqri e ka caktuar natyra me prkufizimet dhe virtytet q i ka dhuruar
do
individi. Kjo, njkohsisht ishte baz teorike edhe pr ruajtjen e sistemit
skllavopronar si sistem i ngritur mbi bazn e dallimeve natyrore t njerzve.
Por, idealizmi i Aristotelit dallon nga ai i Platonit, i cili lindjen e shtetit e mbshtet
apriori n iden nga e cila materializohet shteti, ndrsa Aristoteli, sajimin e shtetit e
shpjegon prmes faktorve empirik q nga familja, fshati e polisi, t motivuar nga
interesi pr nj jet m t mir.
Shteti, sipas Aristotelit sht nj bashkim dhe do bashkim ka qllimet pr dika m
t mir. Bashkimet e tilla qllimmira jan bashkime politike.
Pasi prcakton nocionin e shtetit, n veprn e tij POLITIKA, Sokrati i sistemon
shtresat q e prbjn fenomenin shtet duke filluar nga bashkimi i burrit dhe gruas,
q sigurojn trashgimin. Pasojn bashkimet e atyre q me inteligjencn e vet,
natyrshm i marrin prgjegjsit pr drejtimin e punve t shtetit. Rojtart
(ushtart) jan shtresa pasuese t cilt kan m shum forc por me m pak
inteligjenc.
Aristoteli bn dallimin n mes njerzve me mendje t ndritur dhe t atyre q
kuptojn, por nuk kan aftsi pr mendime t pavarura. Mbi kt fakt, ai bn
klasifikimin e atyre q natyrshm iu takon roli q t drejtojn shtetin, ndrsa t dytt
si barbar, natyrshm iu takon pozita skllave n shrbim t t parve.
Nj shumic familje fshatare, bjn bashksin e fshatit, e cila u ndihmon q ti
zgjidhin problemet lokale, ndrsa shteti ose Polisi-shtet, sht bashkim m i lart
(m kompleks). Shteti ka resurse natyrore, fizike, kulturore dhe institucionale pr
zhvillimin e t gjitha mundsive njerzore.
N vazhdim t zbrthimit t nocionit SHTET, Aristoteli prshkruan detyrat dhe
shrbimet q duhet t ushtrohen pr t pasur nj shtet funksional. Kshtu fshatart
duhet t prodhojn ushqim, artizant pr shrbime t ndryshme dhe prodhimin e
mjeteve teknike etj., forcat e armatosura pr mbrojtje nga lufta, njerz me prona
nga t cilt shteti vjel t ardhura pr funksionim dhe mbrojtje, priftrinjt pr
shrbime ndaj perendive dhe n fund organet e drejtsis.
Aristoteli, theks t veant i v domosdoshmris s shoqrorizimit t individit,
ngase njeriu nuk mund t ekzistoj i ndar nga shoqria, sepse njeriu sht qenie
zoopolitike (kafsh politike).
Shteti, sipas sistemit natyror qendron mbi individin dhe familjen, sepse trsia
gjithmon sht mbi pjesn. Aristoteli, e krahason shtetin me trupin e njeriut.
Konkretisht Aristoteli n veprn e tij Politika, lidhur me kt thot Shteti sipas
natyrs s vet sht mbi familjen dhe secilin ve e ve, sepse trsia sht
medoemos m e rndsishme se pjest. Nse rrnohet trsia, ather nuk ekziston
as kmba, as dora, por ekziston vetm i njjti emrtim i cili mund t aplikohet edhe
kur sht fjala pr dorn prej gurit; sepse dora e veuar nga trupi do jet e
ngjashme me at prej gurit. Nqoftse nga trupi i njeriut veojm pjes vitale, trupi
nuk mund t funksionoj. Ather, lind pyetja Po si qndron trsia pa pjest
prbrse t saj? Teorikisht edhe mund te njejtsohet shteti (funksionimi i tij) me
trupin e njeriut, mirpo realisht shteti (si trsi, pr dallim nga trupi), mund t
funksionoj, pa ka po i munguan pjest, nuk mund t realizohet n plotsin e tij.
Aristoteli bn shkallzimin e njerzve n baz t aftsive dhe fisnikris s tyre, pr
tu marr me punt e shtetit.

FORMAT E QEVERISJES S SHTETIT

Aristoteli sht nj ndr mendjet m t ndritura t filozofis politik t kohs antike.

Format e qeverisjes s shtetit t anticipuara nga ai, qysh para 25 shekujsh, jan
materializuar gjat tr rrjedhs historike me m pak ose m shum ndryshime,
plotsime apo korrigjime.
N analizn e tij mbi format e qeverisjes s shtetit m shkoqitur flet pr monarkin,
oligarkin dhe demokracin. Monarkin e cilson si sundim t nj individi, e cila
mund t shndrrohet edhe n tirani (tiranidi- si e quan Aristoteli). Oligarkia sht
sundim i nj grupi t t pasurve, ndrsa demokracia- si sundim i shumics s t
varfrve (demos-popull, kratia-sundim). N analizn e tij, Aristoteli i v n pah ant
pozitive dhe negative t donjrs nga kto forma t qeverisjes.
Shteti, sipas Aristotelit duhet t jet n raport t natyrshm me qytetart, si i vjetri
ndaj t riut, ose si prindi ndaj fmijs.
Aristoteli pyet: A posedon skllavi edhe ndonj virtyt pos aftsis q t jet vegl e
qytetarit t lir? Ai thot se ekzistojn mendime pro dhe kundr dhe prgjigjet po ose
jo, i kan vshtirsit e veta. Aristoteli pohon se ka mundsi q edhe skllavi t
posedoj kto virtyte duke qen se edhe ai sht njeri dhe e posedon arsyen. Me
kt qndrim ai bie n kundrshtim me teorine e tij me t ciln e mbron sistemin
skllavopronar si sistem natyrshm i prcaktuar (apriori). Ai, njkohsisht pohon se
shteti domosdoshmrisht duhet t jet i ndar n klasa.
Ligjvnsit, thot Aristoteli, duhet t bijn ligje n funksion t edukimit t qytetarve.
N veanti flet pr obligimet e shtetit pr edukimin e rinis. Nse shteti nuk e
prmbush kt obligmin, ai pson dme, ngase do rregullimi shtetror i nevojitet
edukim i posaqm. Kshtu edukimi moral demokratik e ruan demokracin, ai
oligarkik-oligarkin. Pra, morali m i mir gjithmon gjeneron rregullimin shtetror
m t mir. Edukim t mir duhet konsideruar do aktivitet q trupin, shpirtin e lir
t njeriut, e bn t aft pr zbatimin e virtytit dhe pr t vepruar n pajtim me
virtytin.
Sipas Aristotelit, nj shtet i qndrueshm sht ather kur sasia dhe cilsia
sillen n drejtpeshim. Me kuantitet (sasi), Aristoteli kupton at q pjesrisht
sht e diskontinuar, kurse pjesrisht e kontinuar dhe prbhet ose nga pjest q
mes vete kan nj pozit ose nga pjest q nuk kan pozit. Ndrsa, kualitet
(cilsi), Aristoteli quan at pr shkak t t cilit pr dika thuhet se sht e till dhe
e till. Cilsia nga gjendja dallohet me faktin se sht shum m permanente dhe e
qndrueshme. T tilla jan diturit dhe virtytet. M saktsisht, me kualitet kuptojm
lirin, arsimin, inteligjencn, pasurin e vlera tjera, ndrsa me kuantitet, Aristoteli na
l t kuptojm t gjitha ato eprsi numerike q nuk kan t kundrt.
Pushteti shtetror sht i mir kur e ka parasysh t mirn e tr bashksis, ndrsa
pushteti i keq vepron vetm n interes t vetin. Ndaj, pushtetin duhet ta udhheqin
personat e ndershm, t moralshm dhe m t aftt.
Aristoteli, konsideron se ekzistojn tri lloje t rregullimit t mir t shtetit: monarkia,
aristokracia dhe shteti kushtetues. Paralel me shembujt pr shtetet e mira, ai
numron edhe tri forma shtetrore q i konsideron t kqija: tiranida, oligarkia dhe
demokracia.
Monarkia Aristokracia Shteti kushtetues
Tiranida Oligarkia Demokracia
Aristoteli thekson se ekzistojn edhe forma tjera t prziera, por asnjrs form t
rregullimit shtetror nuk i jep prparsi absolute. Sipas mendimit t tij e q pajtohet
me teorin e mesit t art, nj pushtet i matur duhet t realizohet prmes virtyteve.
Aristoteli i jep prparsi demokracis, duke e arsyetuar se sht m e sigurt dhe
m pak i nnshtrohet kryengritjeve se oligarkia. Kjo ndodh pr shkak se n oligarki

ekzistojn dy lloje t luftrave, lufta midis vet oligarkve dhe lufta e oligarkve
kundr popullit. Kurse n demokraci ekziston vetm nj luft dhe kjo sht lufta
kundr demokracis: luft brenda demokracis nuk ka dhe nse ekziston, ajo nuk ka
at rndsi. Politeja e cila prbhet prej klass s mesme sht m afr demokracis
se sa oligarkis dhe ajo sht m stabile prej ktyre rregullimeve shtetrore.
Aristoteli e kritikon utopin e Platonit pr shum arsye, s pari ngase shteti i Platonit
sht koncipuar t jet nj unitet i koncentruar ndaj i parealizueshm (ideal).
Vrejtja pasuese ka t bj me pikpamjen e Platonit pr shprbrjen e familjes si
faktorin bazik pr formimin e shtetit. As komunizmi utopik i Platonit nuk i plqen
Aristotelit. Nj sistem i till thot, u konvenon njerzve dembel. Gjithashtu preferon
qe prona duhet t jet private, por ai porosit q t pasurit duhet t jen solidar.
Aristoteli, me veprat q i la pas, sht filozofi m me ndikim jo vetm n filozofin
mesjetare por edhe n mendimin filozofik t Europs bashkkohore. Aristoteli,
krahas Sokratit dhe Platonit sht mendimtari m i shquar i Greqis Antike. Gjersia
e tij krijuese ka mahnit edhe filozoft dhe shkrimtart m t mdhenj.

METAFIZIKA E ARISTIOTELIT
Metafizika sht deg e filozofis q merret me shpjegimin e natyrs sbots. Ajo ka si
piksyinim te shpjegoj natyrn e qnies dhe realitetit. Ajo shtron pyetje t tilla si: Cila sht
natyra e realitetit? A ka Perndidhe far vetish zotron ai? Cili sht roli (vendi) i njeriut
n gjithsi? Prse sht gjithsia dhe si u krijua? Cili sht dallimi midis shpirtit dhelnds?
A zotron njeriu nj shpirt t pavdekshm, a ka ai nj dshir t lir?
Fjala metafizik rrjedh nga fjala greke (met) ("prtej" ose "m pas") dhe (fisik
- "natyr, fizik"), ku fjala "fizik" i referohet puns s Aristotelit n lashtsi mbi materien.
Parashtesa meta- ("pertej") iu bashkangjit kapitujve n shkrimet e Aristotelit q natyrisht
ndiqej nga kapituj mbi "fizikn" n pjes me shnime sqaruese. Aristoteli vet nuk i quante
kto pun metafizike. Ai i quante disa nga shtjet e trajtuara aty si "filozofia e par" apo
"filozofia n hapat e para". Njeriu q studion metafizikn quhet metafizikan.
Kozmologjia dhe ontologjia jan degt tradicionale t metafiziks.
Kozmologjia merret me prejardhjen dhe zhvillimin e gjithsis n trsi dhe vendin e njeriut
n t n veanti dhe sht deg e fiziks dhe filozofis.
Ontologjia sht dega q krkon pr kategorit e gjrave q ekzistojn n bot dhe lidhjet
q kto kan me njra-tjetrn. Metafizikani, gjithashtu, orvatet t sqaroj nocionet me t cilat
njerzit e perceptojn botn, duke prfshir ekzistencn,
"objektin", pronsin, hapsirn, kohn, rastsin, dhe mundshmrin.
Para zhvillimit t shkencs moderne u ngritn pyetje shkencore si pjes e metafiziks, e
njohur si "filozofia natyrale"; vet termi "shkenc" do te thot "dituri, njohuri". Metoda
shkencore, megjithat, e bnte filozofin natyrale nj aktivitet empirik dheeksperimental t
ndryshm nga pjesa tjetr e filozofis, dhe nga fundi i shekullit XVIII nisi t quhej "shkenc"

n mnyr q t dallohej nga filozofia. M pas, metafizika u b krkimi filozofik i nj karakteri

jo-empirik n natyrn e ekzistencs.

Logjika e Aristotelit me disa teza t veta themelore ka ruajtur vlern e vet

dhe deri sot ajo merret si model pr themelimin e logjiks elemetare,
kshtu q edhe Kanti mundi t vrtetonte se si logjika e Aristotelit mori
nj form aq t prsosur saq pas saj nuk ka mundur t bj nj hap
prpara, as nuk ka qen e detyruar t bj nj hap prapa. Logjika e tij, n
radh t par, shqyrton shtjet lidhur me nocionet, gjykimet (deklaratat,
fjalit), prfundimet dhe argumentet.
Nocionet jan esenc ose form e sendit, njohja e t cilit sht qllim
themelor i t menduarit. Nocionet m t larta t gjinis, q prfshijn n
vte t gjitha nocionet tjera jan kategorit. Kategori t tilla, sipas
Aristotelit ka dhjet: substanca, kuantiteti, kualiteti, relacioni, vendi, koha,
pozita, posedimi, veprimi dhe durimi. N veprat logjike t Aristotelit (t
grumbulluara m von nga nxnsit e tij me titull Organon) jan shqyrtuar
hollsisht dhe jashtzakonisht n mnyr ekzakte edhe disa probleme
logjike fundamentale si jan parimet e t menduarit, induksioni dhe
deduksioni, prkufizimi, teoria e silogjizmave, argumentimi, gabimet
logjike etj.

Aristoteli konsideron se ekzistojn tri parime t prgjitshme t t

menduarit: Parimi i identitetit, parimi i kontradiksionit dhe parimi i
prjashtimit t s trets. Kushdo q dshiron t mendoj n mnyr
konsekuente nuk mund t mendoj n kundrshtim me kuptimin e ktyre
tri parimeve, sepse kto nuk jan far zbulimesh rasti, por vlejn pr vet
njmendsin. Prve shpjegimit t hollsishm t teori-s s silogjizmit
kategorik-asertorik (ka konsiderohet kontribut m i madh i tij n logjik),
n veprat e tij e gjejm edhe logjikn shum t ndrlikuar modale si dhe
fillimet e shum teorive logjike t mvonshme.
Dhe ndonse Aristoteli n themel prpunoi parimet e logjiks rreptsisht
formale, prapseprap ai nuk i ndau n mnyr abstrakte format e t
menduarit t logjikshm dhe t drejt nga vet qenia. Pr t p.sh. edhe
kategorit jan jo vetm predikatet m t prgjithshme t t menduarit
por njkohsisht edhe prcaktimet m t prgjithshme t do gjje
ekzistuese. Logjika pr A. nuk sht ndonj qllim i vetvetes dhe nuk
merret me abstraksione boshe, me for-ma t kulluara t mendimit, por
niset nga sendi real dhe e studion ashtu si shprehet n t menduarit.
Lidhur me ket, Aristoteli n Hermeneutik tregon se theniet e gjykimit

jan n raport t njjt sikurse sendet n njmendsi, kshtu q lidhja e

nocioneve sht tregues i lidhjeve t vet sendeve.
Ndonse fillimet e logjiks, madje edhe t zgjidhjes s shtjeve t
caktuara logjike mund t'i krkojm edhe te Sokrati e Platoni,
prapseprap, Aristoteli prgjithsisht konsiderohet themelues i logjiks si
disiplin e veaht. Filozofia e par (ose m von e quajtur metafizik
pr arsye se n prmbledhjen e veprave t tij sht pas fiziks) studion
parimet e fundme, m t larta dhe m t prgjithshme t do gjje
ekzistuese, andaj sht m-sim mbi shkakun e par, mbi qenien n
prgjithsi. Shkencat e veanta studiojn aspektin e caktuar t qnies, por
jo edhe qenien n vetvete. Prandaj, sipas Aristotelit, duhet t ekzistoj
shkenca e cila duhet t merret me parimet q jan themel pr tr
kuptimin dhe njohjen e t gjitha prcaktimeve t veanta.
Pikrisht kto parime i studion metafizika ose filozofia e par, kshtu q
objekt i saj i studimit sht materia, forma, shkaku i lvizjes, qllimi i
ekzistimit e t tjera. Kjo disiplin sht njkohsisht edhe m e vshtira,
sepse sht m abstraktja, por me vet kt fakt ajo sht edhe shkenca
m ekzakte. Shum teza metafizike t Aristotelit provojn tendencn
realiste-materialiste me t ciln iu kundrvu bots s ideve t Platonit,
duke konsideruar se idet jan imanente pr vet sendet dhe jo modele
transcendentale t sendeve.
Me nj varg argumentesh bindse dhe spirituoze A. n prgjithsi i hedh
posht bazat e doktrins s Platonit mbi idet. Do t duhej t kishte m
shum ide sesa snde t veanta meq do t duhej t ekzistonin idet
edhe mbi marrdhniet e tyre; do t duhej t ekzistonin idet e drobitjes,
kurse kjo sht n kundrshtim me vet prkufizimin e ides; si mund t
ekzistoj vemas substanca dhe ajo nga e cila prbhet substanca; n
qoft se n t gjitha idet qndron burimi i lvizjes, ather edhe ato
lvizin, ndrsa nse nuk lvizin, prej nga ather lvizja e t tjera.

N njmendsi, sipas Aristotelit, ekzistojn vetm sendet e veanta,

vetm kto prbjn substancn e par. E prgjithshmja nuk ekziston
pran ose mbi sendet por n to. Nocionet e prgjithshme (gjenerike), q
shprehin cilsit e prbashkta t sendeve t veanta vetm jan
substanca t rendit t dyt. Mirpo edhe e veanta ekziston pikrisht aq
sa realizohet n t e prgjithshmja. Sepse n qoft se prve sendeve t
veanta nuk ekziston kurrgj, ather nuk ekziston asgj q do t mund
t arrihej vetm me njohje, por tr kuptimi do t varej nga perceptimi
ndijor. Dhe ne n mnyr ndijore njmend, pr shembull,. nuk vrejm se
ekziston ndonj shtpi n prgjithsi pran shtpive t veanta.
Mirpo sendet e veanta megjithat manifestojn unitetin e tyre, dhe
kategorit e mendjes, t cilat tregojn pr kt, njkohsisht reflektojn

raportet objektive t vet sendeve. Substanca bn unitetin e t veantes

dhe t prgjithshmes dhe s ktejmi (n Metafizik 1,3) ajo prse
reduktohet n nocion, sepse ajo q sht vetm sht ngaq n t
realizohet e prgjithshmja. Mirpo pr ta njohur t veanten dhe pr t
folur pr t mendueshm, nevojitet t theksohen katr shkaqe: materia,
forma, shkaku i lvizjes dhe qllimi.

Forma (morf) me materien e pazhdukur (hyle) prbjn tr ekzistimin.

Ndrkaq, materia e pa kurrfar forme nuk ekziston n njmendsi (por
vetm n mendime). Qllimisht lvizja paraqitet n faktin se forma
zhvillohet gjithnj m shum n llogari t materiales, deri te mbarimi n
form t forms, n t menduarit e kulluar q ka vetm veten pr
objekt t vet. Materia e pacaktuar sht vetm mundsi e sendit,
potencialitet, ndrsa forma sht aktualitet, realizim. Mirpo kundrshtia
ndrmjet forms dhe materies gjithmon sht relative. Ajo q sht ndaj
dikahit t paprkryer forma, ndaj dikahit t prkryer sht materia.
Guri i prpunuar, pr shembull, sht form ndaj gurit q gjendet n mal,
q nuk sht i prpunuar, por sht materie ndaj gurit q sht murosur
n shtpi. Realizimi i mundsis, kalimi dhe zhvillimi i forms nga materia
bazohet n lvizje. do lvizje, ndrkaq, domethn ajo q lviz, supozon
at q e v n lvizje, dhe kshtu n fund e supozon nj shkak t fundit,
shkakun e palvizshm. T gjitha sendet ndryshojn, mirpo duhet t
ekzistoj edhe dika q sht shkak i ndryshimit. Ky shtyts i par, q
duhet t jet i palvizshm dhe s ktejmi vetm nj, sht form e
kulluar pa materie, akt i kulluar (actus parus), qenie jomateriale, m e
prsosur, hyjni.

Meq lnda e metafiziks sht jomaterialja, qenia e amshueshme,

ather edhe lnda e fiziks s Aristotelit sht ajo q lviz, domethn
qenia materiale. Sipas Aristotelit ekzistojn katr lloje t lvizjes: lvizja
substanciale (domethn ekzistimi dhe shkatrrimi), kuantitative (rritja
dhe rnia), kualitative (shndrrimi i nj materie n tjetrn) dhe lvizja
hapsinore (dornethn ndryshimi i vendit). Hapsira e pakufi ekziston
vetm potencialisht (pr shembull n numrimin) por jo aktualisht,
njmendsisht. Lvizja n hapsir sht e vazhdueshme, e amshueshme,
kurse vetm qeniet e veanta krijohen dhe zhduken.

N veprn e tij Mbi shpirtin A. theksoi se njeriu nuk mund ta njoh

botn e jashtme sikur t mos kishte shpirtin. Pastaj as ndijat nuk mund t
prceptojn kurrgj n qoft se nuk i kan para vetes objektet e jashtme.
N psikologjin e Aristotelit ose n shkencn mbi shpirtin dominon

mendimi se vet shpirti sht i palvizshm, mirpo njkohsisht ai v n

lvizje trupin si form dhe qllim t tij t brendshm dhe substancial, ai
sht entelehia e par e tij, parim i jets dhe i organizimit.
Ekzistojn tri lloje t shpirtit: shpirti vegjetativ (q konsiston n aftsin e
t ushqyerit dhe t shumimit), pastaj shpirti animal (q ka edhe aftsin e
sensibilitetit ndijor dhe t vetlvizjes n hapsir) dhe s fundi shpirti
njerzor (q ka aftsin e t menduarit, arsyen, mendjen). Mendja pasive,
q sht e lidhur me aspektin material sht tabel e zbrazt (tabula
rasa), mbi t ciln ndijat regjistrojn thjeshtsisht at q pranojn. Kjo
mendje sht kaluese sikurse edhe individt, ndrsa mendja aktive sht
e pavdekshme. Fryma aktive n shpirtin njerzor, fryma q krijon format,
q bn do gj (dhe jo q pranon n mnyr pasive) dhe q i vren
drejtprdrejt t vrtetat m t larta, sht me origjin hyjnore.

N parimet etike t tij, A. i kundrvihet rigorizmit idealist t Platonit dhe

virtytin e prkufizon si mes ndrmjet dy ekstremeve (pr shembull
pavarsia dhe dinjiteti i fryms sht mes ndrmjet kryelartsis dhe
vetpruljes). Pos virtyteve etike (q kan karakter t vullnetshm), A.
analizoi edhe t ashtuquajturat virtyte dianoetike (virtytet intelektuale si
sht pr shembull menuria). Pikpamjes s Sokratit dhe t Platonit se
ne vazhdimisht dshirojm medoemos t mirn, A. kundrv pohimin se
shtytsit dhe instinktet njerzore, pr t arritur t mirn, duhet
vazhdimisht t drejtohen nga konkluzionet e arsyes dhe se vetvetiu nuk
duhet t jen medoemos t mir. N shqyrtimin e njohur mbi nocionin e
miqsis, Aristoteli theksoi tri lloje t miqsis: miqsin e dobishme, t
kndshme dhe t virtytshme.

Dhe derisa e para manifestohet m shpesh t njerzit e vjetr, e dyta te

t rinjt, e treta, miqsia e vrtet n t ciln miku prqafohet pr shkak
t vet atij, sht karakteristike pr moshn e pjekur t mashkullit. Realist
dhe racionalist, A. n etik sht edhe prfaqsues i imanentizmit,
domethn i tezs se nga vet njeriu varet se a do t bhet i lumtur ose
jo, a do t bhet i virtytshm apo shpirtlig.

Pikpamjet politike dhe sociale t Aristotelit themelohen n tezn se njeriu

sht pr nga natyra qenie shoqrore, politike (zoon politikon). Pas
analizs s hollsishme t formacioneve politike (monarkis, oligarkis,
demokracis e tjera), Aristoteli nxjerr prfundimin se rregullimi m i mir
sht republika demokratike e matur.
N shqyrtimet e veta politike dhe shoqrore ai megjithat e ruan n

dimensionin t plot institucionin e skllavris, duke konsideruar se

skllevrit jan t domosdoshm pr jetn e njerzve t vrtet,
domethn pr pjestart e qytetarve t lir. Ndrkaq, pr Aristotelin,
prsosuria e shtetit nuk bazohet n aspektin teorik, por para s gjithash,
n at empirik. Me fjal t tjera, ai konsideron se dshmi e vrtet pr at
nse shteti sht rregulluar mir qndron, para s gjithash, n faktin se
populli me vullnetin e vet mbetet n kt rregullim shtetror,
domethn se nuk ka shprthyer kurrfar kryengritjeje q meriton t
prmendet as nuk ka pasur tirani dhe keqprdorim t pushtetit.

N Poetikn e njohur t tij, Aristoteli prkundr Platonit, mon lart

krijimtarin e vrtet artistike t kohs s tij sidomos autort e mdhenj
t tragjedive greke Eskilin, Sofokliun dhe Euripidin) dhe konsideron se
vlera e plot e krijimtaris artistike dramatike shprehet n katarsn e cila
pastron dhe fisnikon shpirtin e shikuesit.
Arti q tregon at q ka mundur t ndodh (pra, q ka gjas se ka
ndodhur), sht m i rndsishm pr t se historia q tregon vetm pr
at q njmend ka ndodhur. Lidhur me kt, A. tregon ligjsit e veanta
t sfers estetike t cilat jan t pavarura nga njmend-sia historike,
kshtu q shum interpretues (E. Grasi p.sh.) konsiderojn se, prkundr
Platonit q pohonte lidhjen e ngusht t artit me realitetin politik,
Aristoteli sht themelues i estetiks si shkenc mbi nj veprimtari
njerzore t veant dhe autonome q ka normat dhe ligjsit imanente.
Nga Aristoteli rrjedhin edhe normat mbi tri unitetet klasike t tragjedis
greke (uniteti i vendit, i kohs dhe i veprimit) mbi t cilat m von u bn
polemika t ashpra ndrmjet teoricienve francez dhe gjerman (Lesingu
pr shembull konsideronte se Aristoteli theksonte vetm nevojn pr
unitetin e veprimit, ndrsa unitetet e kohs dhe t vendit jan t
kushtzuara vetm nga mundsit teknike t skens s athershme
greke).
Klasik sht edhe prkufizimi i tij i tragjedis mbi t cilin u shkruan
studime dhe monografi t shumta; Tragjedia sht imitim i veprimit
serioz dhe t kryer q ka madhsi t caktuar, me t folur q sht elegant
dhe i veant pr secilin lloj n pjest e veanta, n personat q veprojn
dhe nuk rrfejn, ndrsa duke shkaktuar dhimbsuri dhe frik kryen
pastrimin e afekteve t tilla. Shkalln m t lart t mshirs e nxitin ato
ngjarje n t cilat miku i ka br keq mikut, ndrsa m mir zhvillohet ai
veprim tragjik kur vepra bhet nga mungesa e dituris, dometh-n n
qoft se faji n tragjedi sht pikrisht faj pa faj. Rruga e analizs s
veprave artistike e Aristotelit dhe, para s gjithash, e nj sr veprimeve
dramatike t kohs s tij, niset nga kto vepra kah prfundimet e
prgjithshme teorike. Andaj Poetika e Aristotelit edhe sot mbetet model
pr ata estet dhe sidomos pr teoricient dramatik q krkojn burimet
e normave estetike n vet artin.

Me gjith njoskonsekuencat dhe kundrthniet e veta, konstruksionet

teologjike dhe idealiste, vepra filozofike madhshtore e Aristotelit sht e
pashoqe n tr antikn jo vetm pr nga zgjidhjet e thella, aspekti
sistematik dhe gjithanshmria e paraqitjes s disiplinave t veanta, por,
para s gjithash, pr nga shtruarja e nj ser shtjeve fundamentale
filozofike, t cilat pikrisht si shtje jan edhe sot aktuale dhe paraqesin
vler t prhershme t trashgimit mendor botror.

Veprat: veprat e Aristotelit mund t ndahen n veprat egzoterike,

(kushtuar publikut t gjer) dhe ezoterike ose akroanetike (t brendshme,
prkatsisht vepra pr t dgjuar). Veprat e para egzoterike, q me siguri
u shkruan n form dialogsh, nuk jan ruajtur. Gjithashtu nuk jan
ruajtur as t gjitha veprat ezoterike, ndrsa t ruajturat mund t ndahen
n kto grupe: i.Veprat logjike t prmbledhura s bashku me titullin O r g
a n o n (domethn vegl), q prmban kto vepra:
Mbi kategorit, Mbi interpretimin, Analitika e par, Analitika e dyt, Topika
dhe Mbi prgnjeshtrimet sofistike. 2. Veprat nga fusha e shkencave
natyrore: Fizika, 8 libra; Mbi qiellin, 41ibra; Mbi ekzis-tencn dhe mbi
zhdukjen, 2 libra; Mbi shpirtin si dhe di-sa vepra t tjera q nuk jan
relevante ( M eteoro1ogjia , Shtaz-r i a e tjera) ose veprat autenticiteti i
t cilave nuk sht vrtetuar. 3. Vepra metafizike sht Metafizika (ose
filozofia e par e cila sipas renditjes n anuarin e Andronikut u quajt
kshtu), 14 libra 4. Veprat etike: E t i ka e NikomakutlO libra (u quajt sipas
Nikomakut, t birit t Aristotelit); Etika e Eudemit, 7 libra (u quajt sipas
Eudemit nga Rodosi, nxns i Aristotelit); Etika e m a d h e , 2 libra
(ekstrakt nga dy veprat e para, por m shum nga vepra e dyt); Mbi
virtytet dhe m b i v e s e t (pr t ciln nuk dihet a sht autentike); 5.
Prej veprave politike m e rndsishmja sht P o 1 i t i k a (8 libra, e
pakryer) dhe Kushtetutat shtetrore (Politike, 158 libra n t cilt paraqiti
kushtetutat e 158 shteteve 6. Veprat retorike: R e t o r i k a , 3 libra
(mirpo pr autencitetin e 3 librave dyshohet). Poetika (e cila me siguri ka
2 libra, mirpo nuk sht ruajtur n trsi). T gjitha veprat e rndsishme
filozofike t Aristotelit (prve Fiziks) jan prkthyer edhe n kroatishte.

"sht e leht t kryhet nj veprim i mir, por jo e leht t fitohet nj zakon i

prhershm i kryerjes t nj veprimi t till."

"Sekreti i humorit sht befasia."