FIZIKA 2

Doc.dr Sinia Vuenovi

mr Nemanja Raki

Literatura
Z.Ljuboje: Fizika, ETF, Srp. Sarajevo
2003
B.Pavlovi: Fizika, N.knjiga, Bg 1993
Janji, Bikit, Cindro: Opti kurs fizike,
N.knjiga, Bg 1990
Nikoli, Marinkovi, Cveti: Fizika
zbirka zadataka, Bg 2001

Optika
ta je zapravo svjetlost?
Lukrecije (94-54 g.pne): svjetlost je
veoma brzo, pravolinijsko kretanje uarenih
estica VEOMA ISPRAVNO
Njutn (1642-1727): razlae svjetlost na
spektar
Kristian Hajgens (1629-1695) postavio
teoriju da je svjetlost talas, ali kakav talas
nije znao da objasni...
James Maxwell (1831-1879) otkrio da su
ti talasi ustvari oscilovanje e.m.polja!
Max Planck (1831-1947) uveo nas u eru
kvantne fizike svjetlost je kvantovana!
Ajntajn (1879-1955) svjetlost je
dualne prirode: talas i estica !

Svjetlosni izvori

primarni
(toplotni, luminescentni,
stimulisani)

sekundarni

prirodni
vjetaki

(tijela od koje se svjetlost

odbija)

Brzina svjetlosti

c 299792500 200 m/s

U svim drugim sredinama svjetlost se

prostire sporije, i to onoliko puta sporije
koliko iznosi indeks prelamanja te sredine:
c
n
v

Zakoni odbijanja i prelamanja

svjetlosti

Ukoliko je sredina
homogena i izotropna
moemo definisati:
1. Odbijanje svjetlosti
1.zakon: upadni, normala
i odbijeni zrak lee u istoj
ravni.
2.zakon: uglovi upadnog i
odbijenog zraka su
jednaki
'

Odbijanje moe biti ogledalsko ili difuzno

(odbijanje o neravne povrine)

Neophodni preduslov za definisanje zakona

prelamanja je da je upadni zrak monohromatski
(polihromatski daje vie prelomljenih zraka)!
2. Prelamanje
svjetlosti
1.zakon: upadni, normala
i prelomljeni zrak lee u
istoj ravni.
2.zakon: odnos sinusa
ugla upadnog zraka i
sinusa ugla prelomljenog
zraka jednak je odnosu
indeksa prelamanja tih
sredina:
n1 sin n2 sin
Ovo su Dekart Snelijusovi zakoni prelamanja i
odbijanja!

sin n2
n21
Uvodimo relativni indeks prelamanja:
sin n1

Na granici dve sredine

mijenja se brzina
prostiranja svjetlosti,
kao i talasna duina, ali
ne mijenja se
frekvencija, tj. period!
Vai princip
reciprociteta, tj.
1
n21
n12
Svjetlost se pri prelazu
iz optiki rijee u optiki
guu sredinu prelama
ka normali i obrnuto!
Pazi: optika gustina nije isto to i masena gustina (zapreminska masa)!

Prelamanje kroz planparalelnu

plou
Treba izraunati
paralelno pomjeranje a:
a BC sin

i trigonometrijskih
transformacija:

sin
d
cos

Na osnovu zakona
prelamanja:
sin
n
sin
sin sin cos cos sin
cos 1 sin 2
cos

d sin
dobijemo: a 1 2

2
n

sin

Prelamanje raste sa debljinom ploe d,

poveanjem i indeksa prelamanja n!

Totalna refleksija
1 sin 90 n sin

vazduh
90
n

sin

1
n

granini ugao totalne

refleksije!

Prelamanje kroz prizmu

Iz zakona prelamanja i
trigonometrijskih
obrazaca za indeks
prelamanja prizme se
dobija:

sin
2
n

sin
2
Ukoliko je prelomni ugao prizme mali, onda je mali i
min.ugao skretanja, a poto za male uglove vrijedi sin
onda je:
n 1
Ugao minimalnog skretanja zavisi od indeksa
prelamanja i debljine prizme!

Disperzija svjetlosti
Indeks prelamanja nije isti za sve talasne duine!
n f

Za dve razliite talasne

duine imamo:
1 n1 1
2 n2 1

Disperzija prizme:
Disperziona mo:

2 1 n2 n1
2 1

skretanje ute D linije

D
(pripada sred.dijelu spektra)

n2 n1
nD 1

Fermatov princip
Kako e se svjetlost prostirati u optiki nehomogenoj
sredini (u kojoj se n mijenja od take do take)?
Veza izmeu optike (l) i
geometrijske duine (s) puta
za optiki homogene
sredine: l n s
Optika duina puta za optiki
nehomogene sredine:dl n ds
B

nds
A

Fermatov princip kae da e se svjetlost od

svih moguih puteva odabrati ono koje je
optiki najkrae!

Geometrijska
duina puta:
2
L a 2 x2 b2 d x

a
x

d-x

Vrijeme prelaska
zraka:
2
a 2 x2 b2 d x
t

v1
v2

Fermatov princip kae da vrijeme prolaska

zraka mora biti minimalno:
dt
0
dx
n1 sin n2 sin

Fotometrija
Da li ljudsko oko vidi sve talasne duine jednako?
skotoopti
ko vienje
(u mraku)

Ovo je Purkinijev efekat!

fotooptiko
vienje
(dnevna
svjetlost)

U utoj mrlji ima oko

130 miliona tapia
(odgovorni za vienje
svjetlosti) i oko 7
miliona epia (vienje
boje)

Fotooptiko vienje odgovorni epii i tapii

Skotooptiko vienje odgovorni samo tapii
Zato u fotometriji uvodimo energetske (objektivne) i
vizuelne (subjektivne) optike mjerne veliine

a) svjetlosni fluks
dW

dt

Sv.fluks predstavlja izraenu

energiju u jedinici vremena
kroz neki prostorni ugao!
Mjerne jedinice:
objektivna
[W]
subjektivna [lm]

Veza izmeu [W] i [lm] nije jednostavna i

zavisi od spektralne osjetljivosti oka!

Npr. za =555 [nm]:

1 W 683 lm

Za bilo koju drugu

talasnu duinu:
k e

Izraena koliina svjetlosti:

dQ dt

Mjerne jedinice:
objektivna
[J]
subjektivna [lms]

b) jaina svjetlosti

d
I
d

Mjerne jedinice:
objektivna
[W/sr]
subjektivna

Za izotropne izvore
svjetlosti:

[cd]

uk I 4I

c) osvjetljenost
E

d pad
dS

Mjerne jedinice:
objektivna
[W/m2]
subjektivna [lx=lm/m2]

Ukoliko je izvor svjetlosti

izotropan i takast ukupan fluks
svjetlosti je:
4I
Ako ovaj je izvor svjetlosti
postavljen u centru sfere,
poluprenika r:

4I
I
E
2
2
S 4r
r

I
E 2 cos
r

Lambertov zakon

Vidimo da je osvjetljenost
obrnuto srazmjerna
kvadratu rastojanja!
Svjetlosna
ekspozicija:
H Et lx s

d) emitancija (emisiona sposobnost)

Povrina emituje svjetlost
primarno (usijano tijelo) ili
sekundarno (reflektuje):
dem lm
R
dS m 2

lx

Ukoliko tijelo emituje svjetlost sekundarno (refleksijom ili

transparencijom), emitancija je povezana sa osvjetljajem:
R E

- koeficijent refleksije

R E

- koeficijent transparencije

=1 idealno bijelo tijelo ;

=1 idealno providno tijelo

e) luminancija (sjajnost povrine)

Nisu svi izvori takasti, ve
imaju konanu povrinu!
L

I
I

S n S cos

Mjerne jedinice:
objektivna
[W/srm2]
subjektivna [nt=cd/m2]

Jedinica

Fotometrijska veliina

vizuelna

energetska

Svjetlosni fluks

lm

Jaina svjetlosti

cd

W/sr

Osvjetljaj

lx

W/m2

Emitancija

lm/m2

W/m2

Luminancija

nt=cd/m2

W/srm2

Ekspozicija

lxs

J/m2

Geometrijska optika
neohodno je uvesti odreene aproksimacije i
uproavanja!
prostiranje svjetlosti kroz homogenu sredinu je
pravolinijsko
svjetlosni zraci ne utiu jedni na drugi
geometrijska optika je granini sluaj talasne optike
gdje se pretpostavlja da 0
geometrijska optika ne moe izuavati difrakciju,
intereferenciju i polarizaciju
izvor svjetlosti se smatra takast

a) ravna ogledala
Lik je imaginaran (virtuelan)
Razdaljine IA i IA su jednake
Ovdje je snop svjetlosti
homocentrian (iz take)!

Sve to vai za taku vai i

za bilo kakav skup taaka!
Predmet i lik su u
simetrinom odnosu!

Obrtanje ogledala za neki ugao rezultuje zakretanje

reflektovanog pravca za dvostruki ugao 2!
Mjerenje malih uglova!

b) sferna ogledala

Udubljeno
(konkavno)

Ispupeno
(konveksno)
f

R
2

b) sferna ogledala konstrukcija lika

4 karakteristina
zraka!

naprimjer...

b) sferna ogledala jednaina ogledala

L
Uveanje: v
P
Iz slinosti trouglova:
OAB ~ OA1 B1
L l
slijedi:
P p
L 2 f l
Iz slinosti trouglova A1 B1C ~ CAB slijedi:
P p2f
1
1 1

f
p l
2 1 1

R p l

c) soiva

Bikonveksna, plankonveksna, bikonkavna,

plankonkavna, konveks-konkavna...

Konvergentna (sabirna)

Divergentna (rasipna)

- ia
- ina daljina f
- optika jaina ili mo soiva
1 2 3 ...

D m -1

c) soiva likovi kod soiva

lik je realan, obrnut,
umanjen, sa suprotne strane
soiva

lik je imaginaran, uspravan,

umanjen, sa iste strane
soiva kao i predmet
- LUPA

lik je imaginaran, uspravan,

umanjen, sa iste strane
soiva kao i predmet

jednaina soiva

OAB ~ OA1 B1
OCF2 ~ F2 A1 B1
1 1 1

f p l

L
l

P
p
L l f

P
f

Analiza jednaine soiva

1
1 1

f
p l

ako je f<p<2f lik je realan, obrnut, sa druge strane

soiva
1 1 1

l
f f l
1 1 1

f 2f l

l 2f

LP

poto vrijedi zakon reciprociteta, onda p>2f lik je

realan, obrnut, sa druge strane soiva i vrijedi f<l<2f
ako je p=2f tada je l=2f lik je realan, obrnut, sa
druge strane soiva i istih dimenzija, tj. L=P

LP

Optika jednaina soiva

1
1
1
n 1

f
R1 R2

indeks prelamanja
materijala soiva
1 n2 1 1

1

f n1 R1 R2

Uveanje soiva:
L l
v
P p

indeks prelamanja
sredine u kojoj se
soivo nalazi

Nedostaci (aberacije) soiva

sferna aberacija

kako ukloniti nedostatak?

sabirno+rasipno (razliito n)

 hromatina aberacija

kron+flint staklo
(ahromatino soivo)

 koma

otklanjanje
kombinacijom soiva,
i blendom

astigmatizam
otklanjanje
kombinacijom soiva

 distorzija (krivljenje lika)

Slaganje soiva
predmet smo stavili u iu, tj.:
1 1 1
p f1 ; l f 2

f f1 f 2
za sistem od n soiva:
1 1 1
1
...
f f1 f 2
fn

Lupa

- ugao pod kojim bi se

predmet vidio golim okom;
- ugao pod kojim se
predmet vidi pomou lupe
Uveanje:

Zbog malih uglova:

L
tan
d
P
tan
d

A1 B1 F2 ~ COF2
1 1 1
Jednaina lupe:
f p l

L d

P f
1 1 1

p f l

v'

L
P

v'

d
v'
f

Mikroskop

okular je lupa!

t
Uveanje objektiva: v1
f1

Uveanje okulara:

d
v2
f2

td
v v1 v2
f1 f 2

Mikroskop mo razlaganja
Numerika apertura A (otvor) pokazuje koliko
svjetlosti ulazi u mikroskop!
A n sin

Neka je - minimalno rastojanje na kojem se

take A i B vide jo uvijek odvojeno!

A
Mo razlaganja:

1 A n sin

Talasna optika
intereferencija
difrakcija
polarizacija
Intereferenecija svjetlosti
Osnovni uslov: koherentnost
max.pojaanje:
k , k 0,1,2,...
max.slabljenje:

2k 1 , k 0,1,2,...
2

Intereferenecija svjetlosti pomou Frenelovih ogledala

Putevi koje 2 zraka preu do take M:
2
a
2
2
s12 d 2 x
s

s
2
1 2ax
2
2

2
2 a
s2 d x
2ax
s

2
1
2
s2 s1
putna razlika
Kako je a i x malo u poreenju sa s1 i s2: s2 s1 2d

d
2k 1
x 2k 1
tamne pruge
2
a2
a
s2 s1 x
d
d
xk
k
svijetle pruge
a

to moemo izmjeriti pomou Frenelovih ogledala?

Naimo rastojanje x izmeu 2
susjedne svijetle ili tamne pruge:
x xk 1 xk
x

a
x
d

dakle mjerimo talasnu duinu!

Intereferenecija svjetlosti na tankim slojevima

Optika razlika puteva je:

ovaj lan potie od promjene
n AB BC AE
2 faze za pri odbijanju zraka a
od gue sredine
2nd
ABC AC 2d tan
n AB BC
cos
AE 2d tan sin

2nd

2d tan sin
cos
2

uvedemo izraz za
indeks prelamanja i
sredimo...
2d n 2 sin 2

Ponovo iz uslova za

2
k

1
maksimalno slabljenje:
2

2
2
dobijemo 2d n sin 2k 1
2
Iz uslova za
maksimalno pojaanje:
dobijemo

Napomena: za proputene
zrake nema promjene faze
uslovi su obrnuti!!!

k
2d n 2 sin 2 k

Difrakcija svjetlosti
difrakcija=savijanje
U osnovi difrakcije je Hajgensov princip!
Difrakcija izraenija ako je otvor manji!

Difrakcija na pukotini
Svi talasi su koherentni!
Razlikuju se samo po
fazama!
Bilo koji ravan talas:
yai ya 0 sin t i
n

Sabiranjem svih talasa:

ya ya 0 sin t i , n
i 1

Sabiranje svodimo na sabiranje vektora

(amplituda=modul, faza=nagib vektora)

dva vektora...

n vektora...

Pitamo se kada ce amplituda zbira svih talasa biti nula?

Pa, oigledno kada zbir svih svi vektori zatvore krug! Poetak
prvog vektora i kraj zadnjeg vektora se poklapaju!
Tada je fazna razlika je izmeu prvog i posljednjeg (m-tog)
talasa:
1,m 2n , n 0,1,2,...

Od ranije je poznata veza izmeu putne i fazne razlike:

2 r 2
2
(t r1 / v) (
t
1r,m2 /v)

r
/
v

Sa slike je putna razlika

povezana sa debljinom
otvora:

d sin
Kada sve jednaine objedinimo, dobijemo: d sin n
n

Odavde je ugao skretanja: arcsin

Vidimo da ugao skretanja prvih tamnih mjesta (n=1)

zavisi od odnosa talasne duine i debljine otvora!!

Difrakcija na reetki

konstanta optike reetke

Putna razlika:

c sin

Fazna razlika izmeu

susjednih snopova:

i ,i 1

2
c sin

Kad se N snopova sabere, to je

ekvivalentno sabiranju N vektora!
N

Ad ai
i 1

Ovaj vektor e biti maksimalan, ako svi vektori lee

du pravca, tj. ako je fazna razlika:
i ,i 1 2n
Objedinjavanjem konano dobijemo: c sin n
A to ako je svjetlost polihromatska?
Skretanje kod reetke je
direktno srazmjerno
talasnoj duini!
Reetka je bolja od prizme
jer je skretanje kod
optike reetke linearno!

Koliko je reetka dobra?

Mo razlaganja optike reetke:
d
D
d
Iz c sin n

c cos d n d
n
D
c cos

n
D
c

za male
uglove

Veliku mo razlaganja imaju reetke sa malom konstantom

reetke!
Mo razlaganja raste i sa redom difrakcije n, ali intenzitet
svjetlosti opada!

Difrakcija na X-zraka na kristalnoj reetki

2d sin n

otac i sin Brag

Polarizacija svjetlosti
Svjetlost je talas, ali koja vrsta talasa?

transverzalni

longitudinalni

Samo transverzalni talasi mogu biti polarizovani!

Naini dobijanja polarizovane svjetlosti:

odbijanjem
dvojno prelamanje
polaroid

Polarizacija svjetlosti odbijanjem

djelimina
polarizacija
odbijenog i
prelomljenog
zraka
Engleski fiziar Bruster

sin
sin
sin

sin 90 o

n tan

Brusterov ugao

Polarizacija svjetlosti dvojnim prelamanjem

oba zraka (redovan i
neredovan) su
polarizovani!
islandski kalcit,
turmalin, kvarc,
herapatit....
Kako ukloniti redovan zrak od neredovnog?
Nikolova
prizma

Polarizacija svjetlosti polaroidom

Neki kristali (turmalin) imaju osobinu selektivne
apsorpcije (dihroizam)

Malusov zakon:

I I 0 cos 2

Optika aktivnost supstanci

c d

specifina
mo rotacije
1
~ 2

koncentracija
rastvora

duina kivete

Termodinamika

Temperatura i termometri
Temperatura mjera zagrijanosti
tijela
Skale Kelvinova i Celzijusova
Termometri ureaji za mjerenje
temperature
Gasni, tenost i vrsto tijelo
Termoelement
pirometar

Pirometar

irenje vrstih tijela pri zagrijavanju

Razmatraemo zapreminsko, povrinsko i linearno irenje
(ova 2 su specijalani sluajevi zapreminskog irenja)

Linearno irenje

Lt L0 1 t ' t 2 ' ' t 3 ...

za mali opseg temperatura,

moe se zadrati
1.aproksimacija:
Lt L0 1 t

Povrinsko irenje
a a0 1 t

ab a0b0 1 2t 2t 2

b b0 1 t

S S 0 1 2t 2t 2

tj.u prvoj aprosimaciji: S S 0 1 2t S 0 1 t

Vidimo da je povrinski koeficijent irenja jednak 2
dvostrukom linearnom koeficijentu irenja!
Zapreminsko irenje
a a0 1 t

b b0 1 t
c c0 1 t

abc a0b0 c0 1 3t 3 2t 2 3t 3

tj.u prvoj aprosimaciji:

V V0 1 3t
V V0 1 t

irenje gasova pri zagrevanju

Gasovi su stiljivi, te ako elimo ispitati promjenu njihove
zapremine sa temperaturom moramo im odravati
pritisak!
V V0 1 t

1 / 273

C
0

Meutim, gas se moe zagrijavati i tako da se njegova

zapremina odrava stalnom!

p p0 1 t

1 / 273

C
0

Uvoenjem apsolutne temperature ovi zakoni se

mogu napisati u sljedeem obliku:
V
V T
1
T

273 t

const
V V0 1
t V0
V0
V0 T0
T
273
T0

273
analogno je

p
const
T

Gej-Lisak-arlovi zakoni

Jednaina gasnog stanja

Poetno stanje gasa: T0 , p0 ,V0
Gas moemo prevesti na
teperaturu T izohorno ili izobarno:
V0
V ' T pri p0 const
T0
p0
p ' T pri V0 const
T0
Stanja C i B su na istoj temperaturi
tj.prema Bojl-Mariotovom zakonu
je:
pV p0V ' p 'V0 const

Kada zamjenimo dobijemo:

p0V0
pV
pV
T
const
T0
T

Klapejronova
jednaina

Jedan mol nekog gasa sadri jednaku zapreminu:

V0 m 22,4 10 3 m 3 / mol

p0V0 m
pV n
T nRT
T0

R univerzalna gasna konstanta = 8,312 J/(molK)

Kinetika teorija gasova

Molekuli nekog gasa su jednake elastine kuglice
sfernog oblika;
Molekule vre iskljuivo elastine sudare kako
meusobno, tako i sa zidovima suda u kojem se
nalaze;
Molekule se smatraju materijalnim takama (mada
realno imaju zapreminu);
molekule gasa se kreu u svim pravcima, a promjene
pravca nastaju samo usljed sudara;
pritisak gasa se objanjava ogromnim brojem sudara;
bez obzira na ovoliko aproksimacija, kinetika teorija
daje dobre rezultate!

Promjena impulsa je:

p mv mv 2mv

Pp. da se 2 uzastopna sudara o isti zid

deavaju kada molekul pree 2 duine
zamiljene kocke (bez sudara sa
drugim molekulom) za vrijeme:
2 L
t
v
p 2mv
mv 2
Kako je sila: F

v
t 2L
L
U zamiljenoj kocki imamo ukupno n molekula, ali u 3
pravca dejstvuje n/3 molekula, pa je srednja sila:
n mv 2
F
3 L

Izraunaemo pritisak:

F
F
n mv 2 n mv 2
p

2
3
S L
3 L
3 V
n
pV mv 2
3

Uvodimo koncentraciju no:

n0 n / V

n0
2
mv 2 n0 Ek
3
3
Za jedan mol gasa imamo Avogadrov broj molekula gasa:
2
pV N A Ek
3 R
3
3
Ek
T kT
2 NA
2
a od ranije znamo da je: pV RT
p

Bolcmanova
konstanta
Sada je pritisak:

2
2 3
p n0 Ek n0 kT n0 kT
3
3 2

Ako imamo smjeu gasova:

n01
n02
n03
2
2
p
m1v1
m2 v2
m3v32 ...
3
3
3
p p1 p2 p3 ...

Daltonov zakon o parcijalnim pritiscima

Maksvelova raspodjela po brzinama

n n
4 v 2 2
f (v )

e v
v

vo

2kT
;
m

8kT
;
m

3kT
ve
m

Energetsku brzinu moemo dobiti i iz ranije dobijenog

izraza:
3
mve2
3
Ek kT
kT
2
2
2

Koliina toplote
Dovedena koliina toplote zagrijava tijelo prema zakonu:
Q mc t 2 t1

specifina toplota
Za mjerenje koliine toplote slue kalorimetri:
U kalorimetar ubacimo zagrejano tijelo
koje otpusti toplotu:
Q m1c1 t 2
Voda se zagrije i primi istu koliinu
toplote (ukoliko nema gubitaka):
Q mc t
Odavde moemo izraunati specifinu
tolpotu c1, ukoliko je sve ostalo poznato!

Rad pri irenju gasova

dA Fdx pSdx pdV

Ukoliko je p=const:
A pV

Ukoliko se i pritisak mijenja, a

T=const, koristei Bojl-Mariotov
zakon, kao i jednainu gasnog
stanja, pV nRT dobijamo za rad:
V2

V2

V1

V1

A pdV pV

V2

dV
dV
nRT
V V1
V

V2

dV
V
nRT ln 2
V
V1
V1

A nRT

Prema Bojl-Mariotovom zakonu, zapremine su

obrnuto srazmjerne pritiscima, pa je:
A nRT ln

p1
p2

Za domai, nai rad kod adijabatskih procesa!

Termodinamiki principi
izuavaju se pojave vezane za pretvaranje toplotne
energije u druge vidove energije (mehanika,
hemijska, elektrina...)
ova pretvorba je uvijek vezana za odreeno tijelo
radno tijelo
radno tijelo moe da bude u bilo kojem agregatnom
stanju, da mijenja svoje stanje ili utie na promjenu
stanja drugih tijela iz okoline
radno tijelo moe da razmjenjuje energiju sa okolinom
vrenjem mehanikog rada ili provoenjem toplote
ukoliko radno tijelo ne razmjenjuje energiju sa
okolinom sistem je izolovan!
u izolovanim sistemima se nakon nekog vremena
uspostavlja stanje termodinamike ravnotee pri
kojem su termodinamike koordinate (p,T,V)
konstante!

Prvi princip termodinamike

Ovo je poseban sluaj opteg zakona o odranju energije:
dQ dU dA dU pdV

koliina toplote
koja se predaje
radnom tijelu

unutranja
energija radnog
tijela (sistema)

rad koji
sistem vri
na okolinu

Odavde slijedi da se rad ne moe dobiti ni iz ega, tj.

nemogue je konstruisati mainu koja daje rad sama od
sebe perpetuum mobile 1.vrste

Povratni i nepovratni procesi

U prirodi postoje povratni (npr. klatno...) i nepovratni (trenje...)
procesi.
Kruni proces (ciklus)
Kako kod krunih procesa
poetno stanje gasa = krajnjem
stanju, onda nema promjene
unutranje energije:
dU 0

Ukupan rad vri se na raun

promjene toplote:
A Q

Drugi princip termodinamike

Razni oblici energije (mehanika, hemijska...) lako prelaze u
toplotu, ali obrnut proces je znatno sloeniji!

Toplota spontano prelazi sa

toplijeg rezervoara na hladniji
rezervoar, to koristi toplotni motor
Iskoristivost:

Q2 Q1
Q2

Princip rada rashladne maine

Drugi zakon termodinamike:

nemogu je perpetuum mobile
2.vrste, tj. nemogue je ostvariti
proces pri kojem bi sva
dovedena toplota bila pretvorena
u mehaniki rad!

Karnoov kruni proces

Gas je
zatvoren
u cilindru
sa
stanjem
p1,V1,T1

Usljed
pritiska klip
se pomjeri i
vri rad,
prelazei u
stanje
p2,V2,T2

Gas se:
a) ispusti u
atmosferu;
b) ohladi;
u svakom
sluaju
prelazi i novo
stanje

Uvodi se
nova
koliina
gasa;
ili zagrijava;
proces
poinje
iznova...

Klip se
prisloni
na
rezervoa
r toplote i
klip se
podie
usljed
izotermn
e

Cilindar
se udalji
od
toplotnog
izvora,
temperat
ura
padne na
T2 i vri
se

Cilindar
se
prisloni
na
rezervoa
r toplote,
vri se
izotermn
a
kompresi

Cilindar
se udalji
od
rezervoa
ra toplote
i vri se
adijabats
ka
kompresi
ja, pri

Iz opisanog procesa vidi se da je od toplijeg rezervoara

oduzeta toplota Q1, od koje se jedan dio, tj. Q2 predaje
hladnijem rezervoaru!
Ako se prilikom ekspanzije gasa oslobodi rad A1, a
prilikom kompresije uloi rad A2, onda je dobijeni rad:
A A1 A2

Koeficijent korisnog dejstva Karnoovog ciklusa:

A1 A2

A1
Q1 Q2 T1 T2

Q1
T1

Napomena: pp da su svi procesi vre lagano reverzibilnost!

Fizika mikrosvijeta
u 19.vijeku je smatrano da je klasina fizika sposobna
objasniti sve pojave
meutim klasina fizika nije mogla objasniti pojave u
mikrosvijetu
zraenje crnog tijela, fotoefekat i linijski spektri atoma
Plank i Bor su dali neklasine postulate, ali mijeajui
ih i dalje sa klasinom fizikom
daljni rad Planka, Ajntajna, De Brolja, redingera,
Hajzenberga, Borna.... daju kvantnu fiziku!
kvantna fizika se slui sloenim matematikim
aparatom
odlino objanjava osobine atoma, jezgara i jo manjih
elementarnih estica

Kvantna svojstva e.m. zraenja

Gustina energije zraenja crnog tijela je
eksperimentalno odreena: 1 dE

V d

Rejli i Dins su pokuali objasniti ovu krivu smatrajui

atome linearnim oscilatorima od kojih svaki ima
energiju E=kT

Srednja energija sistema oscilatora u nekom intervalu

frekvencija se dobije sumiranjem, pa je gustina
energije:
1 dE
8kT
3 2
V d
c

UV katastrofa!

Plank uvodi hipotezu da se energija oscilatora ne

mijenja kontinualno, nego diskontinuirano (kvantno)
E h

Energija linearnog oscilatora:E nh ; n 0,1,2,...

Gustina energije zraenja:

1 dE
8h 3
3 h / kT
V d
c e
1

Plankov zakon zraenja!

E
Ukupna gustina energije zraenja: E ' d
V
0
E ' T 4

Bolcmanov zakon

Ako vrijedi h kT

moemo izvriti aproksimaciju:

8h 3
8h 3 h / kT
3 h / kT
3 e
c e
1 c

Frekvenciju maksimuma gustine energije dobijamo

nalaenjem 1. izvoda i izjednaavanje izvoda sa nulom:
3k
m T
h

ch 1
m T bT 1
3k

Fotoefekat

Kod fotoefekta je utvreno:

fotoni kraih talasnih duina uzrokuju veu brzinu
elektrona
broj fotona srazmjeran je fluksu zraenja
fotoefekat e se javiti samo ako je talasna duina
manja od neke granine crvena granica fotoefekta
Anjtajn:
mv 2
h
Ai
2

Fotoefekat je sve ili

nita proces!
Manje od 1% fotona ga
uzrokuje, mada ima
dovoljnu energiju!

Primjena fotoefekta:
- fotoelija

- fotomultiplikator

Komptonovo rasejanje
Z.O.E.

h h ' Ee '

Z.O.I.

p p ' pe '

1 2

Ee ' m0 c
2

kinetika energija
elektrona moe biti
relativistika!

Iz ovih jednaina:
'

h
1 cos
m0 c

h
1 cos

m0 c

promjena talasne
duine ne zavisi od
nego samo od ugla
rasejanja!

Svjetlosni pritisak
Jo jedna potvrda kvantne prirode svjetlosti!
Eksperimentalno je izmjerio Lebedeev: p=410-6 Pa
Energija
fotona:

E m02 c 4 p 2 c 2 pc
jer je m0=0
h h
p

h pc
impuls fotona
c

I Nh
Intenzitet svjetlosti N
fotona:
Neka
je N=N +N (apsorbovani +

N-broj fotona u
jedinici
1
2
vremena
po
F

p
h

N
h
odbijeni) p

N
2

N
Pritisak je:
1
2
1jedinici
2
2
S St
c
c
c povri!
N
c
h
N 2 h
I
pN
N
1
pri
odbijanju
c
N c
c fotona tijelo dobija
dvostruki impuls
- posljedica Z.O.I.
N2
gdje je
N
koef.odbijanja!

Atomski spektri i prvi modeli atoma

ta su atomski spektri i kako se dobijaju?

Balmer uoio zakonitost u spektralnim linijama:

1
1
1
RH 2 2 , n 3,4,5,...

2 n

RH 1,0967758 107 m 1

Ridbergova
konstanta
Kasnije su otkrivene i druge serije vodonika:
1
1
1
RH 2 2 , n m

n
m

Lajmanova,
Paenova,
Breketova,
Pfundova,

m=1, n=2,3,4,... UV
m=3, n=4,5,6,... IC
m=4, n=5,6,7,... IC
m=5, n=6,7,8,... IC

Prvi model atoma D.D.Tomson (model jagode)

Raderford eksperimentisao sa rasejanjem - zraka...
Atom je upalj!
Raderford uvodi
planetarni model
Linijski spektar i dalje
nerazjanjen, kao i
stabilnost atoma!

Borov model atoma

Nils Bor je uveo 2 postulata kojima je objasnio
stabilnost i linijske spektre:
1. postulat o diskretnim stacionarnim stanjima, pri
kojima moment impulsa kvantiziran:
h
L rmv n
, n 1,2,3,...
2
2. postulat o emisiji ili apsorpciji e.m. zraenja pri
prelazima izmeu 2 stacionarna stanja:
h En Em

Kako je Nils Bor razvio svoju teoriju?

Kombinovao je kvantni uslov (kvantiziranost
mom.impulsa) sa klasinim uslovom o jednakosti sila:
h
1 ze 2 mv 2
L rmv n

2
2
4 0 r
r
Na osnovu ovoga dobio je:
0h2 2
rn
n , n 1,2,3,... stacionarne orbite!
2
mze

Raunao je energiju elektrona koja se sastoji od kinetike

(usljed kretanja) i potencijalne (neg.elektron u
potencijalu jezgra):
mv 2
1 ze 2
1 ze 2
E n Ek E p

2
4 0 rn
8 0 rn
2
4
z me 1
En 2 2 2
8 0 h n

z 2 me 4 1
Analizirajmo Borov izraz za energiju!En 2 2 2
8 0 h n

Prilikom skoka elektrona sa n - tog na m - ti nivo dolazi

do apsorpcije ili emisije fotona:
z 2 me 4 1
1
h E n E m 2 2 2 2
8 0 h m
n
1 z 2 me 4 1
1
2 3 2 2
8 0 ch m n

RH Ridbergova konstanta
Na ovaj nain Borova teorija je prirodno objasnila
linijske spektre vodonika!

Ipak Borova teorija nije uspjela objasniti vieelektronske atome

Hipoteza de Brolja
Hipoteza o postojanju materijalnog talasa:
h
h
m0

, gdje je m
p mv
1 v2 / c2
Uvodei talasni broj k=2/, moemo pisati:
h 2
2
p
k
E h

2
2
Hipoteza je dokazana tako to je pokazana difrakcija
elektrona!

Difrakciona slika dobijena

incidencijom X-zraenja
(talas svjetlosti)

Difrakciona slika dobijena

incidencijom elektrona
(talas materije)

Talasi materije
Fazna brzina brzina prostiranja de Broljevog talasa:
E mc 2

v
, a ako znamo

k
p mv
k t
c2
v

vt
Primjetimo da je fazna brzina materijalnog talasa vea
od brzine svjetlosti (dakle nema fizikog smisla)
Grupna brzina brzina prostiranja talasnog paketa
(grupe talasa):
E 1
2 4
2 2

m
c

p
c
0
d

u
, a ako znamo
dk
1

m02 c 4 2 k 2 c 2

1
2 4
2 2 2

m
c

k c
Potraimo izvod po dk od
0

k mvt
d 1
2k 2 c 2
kc 2
, a ako znamo

dk 2 m02 c 4 2 k 2 c 2
E
E mc 2
u

d
vt
dk

Znai, grupna brzina talasnog paketa kree se istom

brzinom kao i tijelo!

Koliko su znaajni ovi talasi?

- naprimjer metak mase 10
[g] i
brzine 400 [ms-2]:

- elektron mase ~10-31 [kg]

iste brzine:

h
1,65 10 34 m
mv

gotovo nemjerljivo!
h

16,5 10 6 m
mv

IC spektar!
Talasi materije nisu isto to i e.m. talasi:
oni ne zrae u prostor niti ih emituju estice
talasi materije su neodvojiva karakteristika estice koja se kree
njihova grupna brzina nije jednaka brzini svjetlosti i nije konstantna

Sada 1. Borov postulat (koji je dat ad hoc) postaje

logian!
Oko jezgra krui elektron sa svojim materijalnim
talasom. Ovaj sistem je stabilan samo ako je taj talas
stojei!
Stojei talas je mogu na
putanji nekog poluprenika
samo ako je obim te krunice
jednak cjelobrojnom umnoku
, tj:
2r n
h
Relacija de Brolja:
mv
mvr n

h
2

1. Borov postulat

Elektronski mikroskop
Rezolucija optikih mikroskopa je vea za krae , ali za
X ili zraenje nema odgovarajuih soiva!
Ideja da se koriste elektroni i njihovi materijalni talasi!
h

mv

1 2
mv eU
2

2eU / m

Skenirajui i Tunelirajui
Elektronski Mikroskop

Kod elektronskog
mikroskopa ulogu soiva
preuzimaju
elektrostatiki nabijene
ploe, zavojnice i
magneti!

SEM