INTEGRALI I TEORIJA POLJA

- zadaci za ve
zbu 1. Izracunati direktno krivolinijski integral:
I=

ydx + x2 dy + zdz

duz presecne krive povrsi:

z=

x2 y 2
+ 2
a2
b

x2 y 2
x y
+
=
+ ,
a2
b2
a b

orjentisane u pozitivnom smeru ako se posmatra sa z ose za vrednosti z > 2 (a b > 0).
x2 y 2
x y
+ 2 = + i ravni z = 0 je elipsa:
2
a
b
a b

a 2
b 2
x
y
2
2
+
= 1,
2
2
a /2
b /2

Re
senje. Presek cilindrcne povrsi

cije su parametarske jednacine:

x=

b
a
b
a
+ cos t, y = + sin t,
2
2
2
2
x2 y 2
+ 2 nalazimo:
a2
b
1
1
z = 1 + cos t + sin t,
2
2

za t [0, 2]. Dalje, na osnovu: z =

za t [0, 2]. Tako dobijena parametarizacija krive C je pozitivna ako se posmatra kriva
sa z ose za vrednosti z > 2. Na osnovu parametarskih jednacina krive C:
a
a
x = x(t) = + cos t,
2
2
b
b
y = y(t) = + sin t,
2
2
1
1
z = z(t) = 1 + cos t + sin t,
2
2
za t [0, 2] nalazimo odgovarajuce diferencijale:
a
dx = sin t dt,
2
b
dy = cos t dt,
2
1
dz = ( sin t + cos t) dt.
2
1

Sveukupno, na osnovu prethodne parametarizacije:

Z2

a
2 b

a
b
a
b
cos t
+ sin t sin t +
+ cos t
2
2
2
2
2
2
0

1
1
+ 1 + cos t + sin t ( sin t + cos t)
dt
2
2
2

Z2 2
ab
a2 b+4
ba2 +ab+2
ab+2
ab+1
2
3
cos t +
=
cos t + cos t sin t
dt
2
2
2 2
4 2
2 2
0
Z2
Z2
ba2 +ab+2
ab+1
ab+1
ba2 +ab+2
=
cos2 t dt

2
dt =
2
2
2
2

I =

ab(a 1)
.
=
2
Proverimo prethodni rezultat primenom Stokesove formule. Kontura C dobija se u
preseku parabolida: z = x2 /a2 + y 2 /b2 i cilindra: x2 /a2 + y 2 /b2 = x/a + y/b. Primetimo
da su funkcije P = P (x, y, z) = y, Q = Q(x, y, z) = x2 i R = R(x, y, z) = z sa neprekidnim
parcijalnim izvodima na povrsi paraboloida. Neka je S unutrasnja strana parabolida koja
se oslanja na orjentisanu konturu C. Samim tim, prema Stokesovoj formuli:
z

I =

ydx + x2 dy + zdz

dydz dzdx dxdy

ZZ

=
x
y
z

y
x2
z
ZZ
=
(2x 1)dxdy.

Projekcija povrsi S na Oxy ravan je data skupom: Dx,y :

Samim tim:
I=

ZZ

2
y

(x a/2)2
a2 /2

(x b/2)2
b2 /2

1.

(2x 1)dxdy.

Dx,y

Uvedimo polarne koordinate: x = a/2 + a/ 2 cos y = b/2 + b/ 2 sin za

ab

(, ) D = {(, ) | 0 1 0 2}. Tada je |J| =

. Samim tim
2
prethodni integral, posle uvod-enja novih promenljivih, ima vrednost:
I =

ZZ
D

ab
2

ab
ab
d d =
a + a 2 cos 1
2
2

Z2
0

ab(a 1)
a1 a 2
+
cos d =
2
3
4
2

Z2 Z1
0

Z2
0

(a 1) + a 2 cos d d

d =

ab(a 1)
.
2

2. Zadan je krivolinijski integral:

I

ydx + zdy + xdz,

duz zatvorene presecne krive C sledecih povrsi: x2 + y 2 = r2 i x2 = rz (r > 0). Izracunati

vrednost krivolinijskog integrala ukoliko je kriva C orjetisana pozitivno ako se posmatra
sa z ose za z > r.
Re
senje. Koristeci se parametarskim jednacinama kruznice x2 + y 2 = r2 (u ravni Oxy)
zakljucujemo da presecna kriva C u prostoru ima sledece parametarske jednacine:
x = x() = r cos

y = y() = r sin

z = z() = r cos2 ,

gde je [0, 2]. Tako dobijena parametarizacija krive C je pozitivna ako se posmatra
kriva sa z ose za vrednosti z > r. Sveukupno, na osnovu prethodne parametarizacije:
I

ydx + zdy + xdz =

Z2

(r2 sin2 + r2 cos3 2r2 cos2 sin ) d

/2

= 4r2

sin2 d

2r2

Z2
|

+ r2

cos2 sin d

{z

=0

= r2 .

Z2
|

cos3 d

{z

=0

1
= 4r2 B( 21 , 32 )
2

Primetimo da su funkcije P = P (x, y, z) = y, Q = Q(x, y, z) = z i R = R(x, y, z) = x sa

neprekidnim parcijalnim izvodima na povrsi S koja se oslanja na orjentisanu konturu C.
Samim tim, prema Stokesovoj formuli:

dydz dzdx dxdy

ZZ
I

=
dydz + dzdx + dxdy.
ydx + zdy + xdz =
y
z
x
S
C
y
z
x
Formirajmo tri povrsinska integrala:
ZZ
ZZ
J1 =
dydz,
J2 =
dzdx,
S

ZZ
J3 =
dxdy.
S

Racunajuci prethodne povrsinske integrale, preko odgovarajucih projekcija na koordinatne

ravni, nalazimo J1 = 0, J2 = 0 i J3 = r2 . Odatle dobijamo isti rezultat:
I
ydx + zdy + xdz = J1 + J2 + J3 = r2 .
C

3. Izracunati krivolinijski integral:

I=

x2 y 3 dx + dy + zdz

gde je L pozitivno orjetisana kruznica data sa: x2 + y 2 = r2 i z = 0, ukoliko se posmata

sa pozitivnog dela z-ose (r > 0).
Re
senje. Parametarske jednacine kruznice L u ravni z = 0 glase:
x = x(t) = r cos t,

y = r sin t,

z = 0,

gde je t [0, 2]. Tako dobijena parametarizacija kruznice L je pozitivna ako se posmatra
sa pozitivnog dela z-ose. Sveukupno, na osnovu prethodne parametarizacije:
I =

2 3

x y dx + dy + zdz =

= r6

Z2

Z2

cos t sin t dt + r

0
Z2
0

r6
.
=
8

2
3

r cos t r sin t r sin t dt + r cos t dt

Z/2
1 3 5
cos t = 4r
cos2 t sin4 t dt = 4r6 B ,
2
2 2
6

Proverimo prethodni rezultat Stokesovom formulom. Primetimo da su funkcije P =

P (x, y, z) = x2 y 3 , Q = Q(x, y, z) = 1 i R = R(x, y, z) = z sa neprekidnim parcijalnim
izvodima na povrsi S koja se oslanja na orjentisanu konturu L. Samim tim, prema
Stokesovoj formuli:

dydz dzdx dxdy

ZZ
I
ZZ

2 3

= 3
x2 y 2 dxdy.
I = x y dx + dy + zdz =
x

y
z

S
L
S
2 3

xy
1
z

Primetimo da se u ovom zadatku povrs S podudara sa Oxy-projekcijom D = {(x, y)|x2 +

y 2 r2 }, odatle:
ZZ
x2 y 2 dxdy.

I = 3

Uvedimo polarne koordinate: x = cos y = sin za (, ) D = {(, )|0

r 0 2}. Tada je |J| = . Samim tim prethodni integral, posle uvod-enja novih
promenljivih, ima vrednost:
ZZ
Zr
Z2
5
2
2
I = 3
( cos ) ( sin ) d d = 3 d sin2 cos2 d
D

Z/2
3 3
r6
r6
= 3
=
4 sin2 cos2 d = r6 B ,
.
6
2 2
8
0

4. Izracunati integral:
I=

ZZ

xy dxdy,

ako je oblast D ogranicena pravama 2x y = 1, 2x y = 3, x + y = 2 i x + y = 0.

Re
senje. Uvedimo smenu promenljivih:

u = u(x, y) = 2x y,
v = v(x, y) = x + y.

Prethodnom smenom ostvaruje se uzajamno jednoznacno preslikavanje oblasti:

D = {(x, y) | 2x 3 y 2x 1, x 2 y x}
i
D1 = {(u, v) | 1 u 3, 2 v 0}.

1
1

1
1
D(x, y) 3
1
3
=
Kako je x = (u + v) i y = (u + 2v), tada nalazimo: J =
= .
2
3
3
D(u, v) 1
3

3
3
Samim tim, smenom promenljivih, nalazimo vrednost integrala:
ZZ
ZZ
1
(u + v)(2v u)|J| dudv
I =
xy dxdy =
9
D

1
27

D1

Z3 Z0
1

44
(u + v)(2v u) dv du = .
81

5. Izracunati zapreminu tela ogranicenog povrsima z1 = z1 (x, y) = x2 + y 2 i z2 =

z2 (x, y) = x+y.
Re
senje. Projekcija preseka povrsi z1 = z1 (x, y) i z2 = z2 (x, y) predstavlja kruznicu:
1
1
1
(x )2 + (y )2 = .
2
2
2
1
1
1
Unutar kruga Dxy : (x )2 + (y )2
ravan z1 = z1 (x, y) je iznad parabolida
2
2
2
z2 = z2 (x, y). Samim tim trazena zapremina odred-ena je sa:

ZZ

=
z1 (x, y) z2 (x, y) dxdy

4 z

Dxy
Z
Z

x + y x2 y 2 dxdy
=

Dxy

ZZ
1 2
1 2
1
(x ) (y ) dxdy.
=
2
2
2
Dxy

2
1

1
1
1

x
2

y
2

Ako uvedemo polarne koordinate:

x = cos
2

y 1 = sin
2

krug Dxy je slika pravougaonika D : 0 1/ 2 0 2. Tada je |J| = .

Samim tim, posle uvod-enja smene promenljivih, trazena zapremina data je vrednoscu:

1/ 2
ZZ
Z2 1/
Z 2

2 4

1
1
= .
V =
2 |J|dd =
2 d d = 2

2
2
4
4
8
D

=0

6. Izracunati zapreminu tela ogranicenog povrsima:

y 2 = x,

y 2 = 4x,

z = 0,

x + z = 4.

Re
senje. Za y 0 formirajmo u Oxy ravni skup:

Dx,y = {(x, y) R2 | x y 2 x 0 x 4}
Za funkciju z = z(x, y) = 4 x trazena zapremina data je integralom:
ZZ
V =2
z dxdy.
Dx,y

Prema tome, trazena zapremina iznosi:

V =2

ZZ

Dx,y

2 x
2 x
Z4
Z
Z4

256
(4 x) y dx =
dy dx = 2
(4 x)
(4 x) dxdy = 2
.

15

7. Izracunati dvostruki integral: I =

ZZ

dx dy
, gde je D = [0, 1] [0, 1].
(1 + x2 + y 2 )3/2

Re
senje. Ako uvedemo polarne koordinate:

x = x(, ) = cos ,
y = y(, ) = sin ,
na osnovu |J| = , dobijamo:
ZZ
I=
D

y= x

|J|d d
=
(1 + 2 )3/2

ZZ
D

d d
,
(1 + 2 )3/2

gde je D oblast u R2 koja se skoro svuda jednoznacno preslikava na oblast D. Odredimo

oblast D . Primetimo da se granica oblasti D = [0, 1][0, 1] sastoji se od sledecih skupova:

A = (x, y) | 0 < x 1 y = 0 ,

B = (x, y) | x = 1 0 y < 1 ,

C = (x, y) | 0 < x 1 y = 1 ,

D = (x, y) | x = 0 0 < y 1 ,

O = (0, 0) .

Samim tim, preslikavanju polarnim koordinatama skupovi A, B, C, D i O dobijaju se kao

slike redom sledecih skupova:

A = (, ) | 0 < 1 = 0 ,

1
0<
,
cos
4

,
<
C = (, ) | =
sin 4
2

D = (, ) | 0 < 1 =
,
2

O = (, ) | = 0 0
.
2

B = (, ) | =

Prethodni skupovi ogranicavaju oblast:

n

1
1

,
D = (, ) | 0
0
0

cos
4
sin 4
2

koja se polarnim koordinatama skoro svuda jednoznacno slika na oblast D. Posle odred-i
vanja oblasti D racunamo vrednost integrala:
I=

ZZ

d d
=
(1 + 2 )3/2

1
=
2

D
Z/4 1/Zcos

Z/2

1
2

/4
Z/4

1
=
2

Z/21/Zsin

d
d
+
d
d
(1 + 2 )3/2
(1 + 2 )3/2

d(1 + 2 )
1
d +
3/2
2
2
(1 + )
1/ sin

1
1

p
d =

2
2
1+

1
d
2

+ arcsin

Z/41/Zcos

=0
/4
Z
0

cos

/4

/4
Z/4
0

1
d(sin )
p
+
2
2
2 sin

/2

=/4

Z/2 1/Zsin

1 p

d(1 + 2 )
1
d =
3/2
2
2
(1 + )

cos
1 + cos2

Z/2

1
d
2

/4

Z/2
/4

d +

1
2

Z/4
0

Z/2
/4

1/ cos

p
d

1 + 2
1

=0

sin
d
1 p
1 + sin2

/4
sin
d(cos )

p
= arcsin

2
2
2 cos2

=0

1
1

arcsin
arcsin
= = .
2
2
2
2
3
6

8. Izracunati povrsinu dela povrsi S : z 2 = 2xy odred-ene u prvom oktantu u preseku sa

ravnima: x = 0, y = 0 i x + y = 1.
7


Re
senje. U prvom oktantu posmatrajmo funkciju z = z(x, y) = 2xy. Neka je T
trougao odred-en u Oxy ravni pravima x = 0, y = 0 i x + y = 1. Tada je povrsina povrsi
data formulom:
3
z

2.5

ZZ q
1 + zx (x, y)2 + zy (x, y)2 dx dy,
P =

2
1.5
1
2

0.5
2
y

gde je S deo povrsi odred-en funkcijom z = z(x, y) nad trouglom T . Samim tim iz
parcijalnih izvoda:

y
x

i zy =
zx =
2y
2x
nalazimo trazenu povrsinu povrsi:
ZZ
ZZ
1 1
1
1
1
x+y

x 2 y 2 + x 2 y 2 dx dy
dx dy =
P =
2xy
2
T

Z1 Z1x

1 1
1
1
1
x 2 y 2 + x 2 y 2 dy dx
=
2
=

0
Z1
0

Z1
0

2B

Z1
3
1
2
x (1 x) dx +
x 2 (1 x) 2 dx
3
1
2

1
2

3
1
2

(1 x)

3
1
2

Z1
1
5
2
x 2 1 (1 x) 2 1 dx
dx +
3
0

3 3
2 1 5

,
B ,
+
= .
2 2
3
2 2
2 2

9. Izracunati povrsinu i zapreminu tela ogranicenog loptom:

x2 + y 2 + z 2 = 3a2
i paraboloidom:
x2 + y 2 = 2az,
gde je a > 0.
Re
senje. Posmatrano telo se dobija u preseku povrsi gornje polulopte:
p
(1)
z = f1 (x, y) = 3a2 (x2 + y 2 )

i paraboloida:
(2)

z = f2 (x, y) =

1 2
(x + y 2 ).
2a

Eliminacijom x2 +y 2 iz (1) i (2) dobijamo kvadratnu jednacinu z 2 +2az 3a2 = 0. Buduci

da je z > 0 zakljucujemo da je presek posmatrana dva tela kruznica: x2 + y 2 = 2a2 na
visini z = a. Posmatrano telo se projektuje na krug Dxy : x2 + y 2 2a2 .
8

6
z
4

2
x
6

y
2

(i) Odredimo povrsinu tela ogranicenog delom lopte i delom paraboloida. Ako oznacimo
povrsinu dela lopte sa P1 tada je:
ZZ r
f 2 f 2
ZZ
1
1
1
p
P1 =
1+
dxdy.
+
dxdy = 3a
x
y
3a2 x2 y 2
Dxy

Dxy

Ako oznacimo povrsinu dela paraboloida sa P2 tada je:

ZZ r
ZZ p
f 2 f 2
1
2
2
1+
a2 + x2 + y 2 dxdy.
P2 =
+
dxdy =
x
y
a
Dxy

Dxy

Samim tim trazena povrsina celog tela je:

ZZ p
ZZ
1
1
p
dxdy +
P = 3a
a2 + x2 + y 2 dxdy.
2
2
2
a
3a x y
Dxy

Dxy

Uvod-enjem polarnih koordinata: x = cos , y = sin (|J| = ) oblast D : 0

0 2 se skoro svuda jednoznacno preslikava na oblast Dxy . Na osnovu toga:
ZZ
ZZ p

1
1
p
P = 3a
a2 + 2 dd
dd +
2
2
|{z}
|{z}
a
3a
D

|J|

Z2 Z 2a
Z2

1
3a d p
d
d +
a
3a2 2
0

|J|

Z2a
0

p
a2 + 2 d

2a

2a
p

2
3/2

a2 + 2
= 2 3a 3a2 2 +

a
0

2 3
16

= 2 3a a + 3a +
3 3a a2 = a2 .
a
3
9

2a

(ii) Odredimo zapreminu = (V ) tela V ogranicenog delom lopte i delom paraboloida:

ZZZ
ZZ

=
1 dxdydz =
f1 (x, y) f2 (x, y) dxdy
Dxy

Z ZV p
1
2
2
3a2 x2 y 2 (x + y ) dxdy.
=
2a
Dxy

Uvod-enjem polarnih koordinata: x = cos , y = sin (|J| = ) oblast D : 0 2a

0 2 se skoro svuda jednoznacno preslikava na oblast Dxy . Na osnovu toga:

Z Z p
Z2 Z 2ap
1
1 3
2
2
2
2
2
=
3a
3a dd
dd = d
|{z}
2a
2a
|J|

3/2
1
1
4
= 2 3a2 2
3
8a

2a

a3 3 a3
a3

+ 3a
=
6 35 .
= 2
3
2
3
0

10. Izracunati povrsinski integral:

ZZ

x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy,

S+

gde je S + spoljasnja strana kupe odred-ene omotacem z 2 = x2 + y 2 , 0 z h i osnovom

x2 + y 2 h2 , z = h za fiksirano h > 0.
Re
senje. I Na
cin. Oznacimo sa V unutrasnjost kupe koju obuhvata povrs S. Funkcije:
P = x2 , Q = y 2 , R = z 2 : V R
ispunjavaju uslove za primenu teoreme Ostrogradskog. Samim tim:
ZZZ
ZZ
2
2
2
x dydz + y dzdx + z dxdy =
(2x+2y+2z) dxdydz.
I=
V

S+

Uvedimo cilidricne koordinate: x = cos , y = sin , z = z za vrednosti (, , z)

V1 = {(, , z) | 0 2 z h : [0, h]}. Tada je |J| = . Uvod-enjem
cilidricnih koordinata dobijamo:
ZZZ

I =
2 cos + 2 sin + 2z dzdd
V1

= 2

Z2 Zh Zh

= 2

Z2 Zh

= 2

Z2 Zh

= 2

Z2

(cos + sin ) + z dzdd

2 (cos + sin )(h ) +

h2 2
dd
2

(2 h 3 )(cos + sin ) +

3
h2

dd
2
2

h4 h4
h4
h4

d = 2
( )(cos + sin ) +
3

10

Z2
0

h4
h4
d =
.
8
2

II Na
cin. Integral:
I=

ZZ

x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy,

S+

rastavimo na zbir dva povrsinska integrala:

ZZ
x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy
I1 =
M

i
I2 =

ZZ

x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy,

B+

gde je M omotac kupe i B baza kupe. Za racunanje prvog integrala uvedimo smenu
promenljivih:
x = x(, ) = cos ,
y = y(, ) = sin ,
z = z(, ) = ;
za (, ) D = [0, 2] [0, h]. Tada nalazimo redom parcijalne izvode:

x = cos ,

y = sin ,

z = 1.

x = sin ,

y = cos ,

z = 0,
Formirajmo odgovarajuce determinante:

y

A =
y

z
z

= cos , B =

z
z

x
x

= sin , C =

x
x

y
= .

Samim tim, na osnovu polozaja vektora normale povrsine ~n = (A, B , C ), zakljucujemo:

I1 =
=

ZZ

x2 dydz + y 2 dzdx + z 2 dxdy,

M
ZZ

2
2
2
( cos ) ( cos ) +( sin ) ( sin ) +() () dd
| {z }
| {z }
| {z }

D
Z2 Zh
0

h4
4

Z2
0

3
3
3
(cos + sin 1) d d

(cos3 + sin3 1) d =

h4
.
2

Sa druge strane za bazu B vazi z = h i odatle ocigledno:

ZZ
ZZ
ZZ
2
2
2
I2 =
1 dxdy = h4 ,
z dxdy =
h dxdy = h
B+

B xy

B xy

gde je B xy : x2 + y 2 h2 . Sveukupno:
I = I1 + I2 =
11

h4
.
2

11. Izracunati povrsinski integral:

I=

ZZ

y 2 dydz + (y 2 + x2 ) dzdx + (y 2 + x2 + z 2 ) dxdy,

S+

gde je S + spoljasnja strana polusfere: x2 + y 2 + z 2 = 2Rx, z > 0 (za fiksirano R > 0).
Re
senje. I Na
cin. Primenimo formulu Ostrogradskog. Zatvorimo datu povrs S
delom ravni:
(S0 )

(x2 R)2 + y 2 R2 z = 0,

uzimajuci za jedinicni vektor normale ~n0 = (0, 0, 1). Buduci da je:

2
y + (x2 +
x
y

y 2 ) + (y 2 + x2 + z 2 ) = 2y + 2z, saglasno formuli Ostrogradskog, umesto polaznog

z
povrsinskog integrala I formirajmo:
I1 =

ZZ

y2

dydz +

(y 2 +x2 )

dzdx +

(y 2 +x2 +z 2 )

dxdy =

ZZZ

(2y+2z) dxdydz ,

S + S0

gde je V = {(x, y, z) R3 | 0 z 2Rx x2 y 2 (x, y) Dxy } i gde je Dxy = {(x, y)

R2 | (x R)2 + y 2 R2 }. Dalje, oznacimo:
ZZ
y 2 dydz + (y 2 +x2 ) dzdx + (y 2 +x2 +z 2 ) dxdy,
I2 =
S0

pri cemu je S0 uzeto sa negativne strane dela ravni z = 0. Tada vazi:

I = I 1 I2 =

ZZZ
V

(2y+2z) dxdydz

ZZ

y 2 dydz + (y 2 +x2 ) dzdx + (y 2 +x2 +z 2 ) dxdy

S0

Izracunajmo I1 . Uvedimo sferne koordinate:

x = R + cos cos , y = cos sin , z = sin

za (, , ) [0, 2] [0, ] [0, R]. Tada je |J| = 2 cos . Uvod-enjem sfernih koordinata
2
dobijamo:
I1 =

ZZZ

(2y + 2z) dxdydz =

Z2 Z/2ZR

3 2 sin cos2 + 2 sin cos d d d

R4
4

Z2 Z/2

2 sin cos2 + 2 sin cos d d

Z2 Z/2

2 sin

R4
4

1 + cos 2
+ 2 sin cos d d
2

Z2

+ sin cos
sin2
2 sin
+2
| d
2
2
=0

R4
4

Z2

R4

sin + 1 d =
.
2
2

R4

2 cos sin + 2 sin 2 cos d d d

Z2 Z/2ZR

/2

12

Izracunajmo I2 (povrsinski integral po S0 ). Uocimo da vazi:

ZZ
ZZ
2
2
2
2
2
2
(x2 + y 2 ) dxdy,
I2 =
y dydz + (y + x ) dzdx + (y + x + z ) dxdy =
Dxy

S0

jer je S0 uzeto sa negativne strane dela ravni z = 0. Uvedimo polarne koordinate:

x = cos , y = sin ,

za (, ) D = {(, ) R2 | 0 2R cos }. Tada je |J| = .

2
2
Uvod-enjem polarnih koordinata dobijamo:
I2 =

ZZ

(2 ) dd =

ZZ

= 4R4

Z/2

Z/2 (2RZcos )

3 dd =
3 d d

cos4 d = 8R4

/2

/2

Z/2

cos4 sin0 d

4 + 1 0 + 1
3R4
3
,
=
.
= 4R4
= 4R4 B
2
2
8
2

R4 3R4
= 2R4 .

Sveukupno: I = I1 I2 =
2
2
II Na
cin. Zadatak mozemo resiti i smenom promenljivih:
x = x(, ) = R + R cos cos ,
y = y(, ) = R cos sin ,
z = z(, ) = R sin ;
za (, ) D, = [0, 2] [0, /2]. Tada nalazimo redom parcijalne izvode:

x = R cos sin ,

y = R sin sin ,

z = R cos .

x = R sin cos ,

y = R cos cos ,

z = 0,
Formirajmo odgovarajuce determinante:

y

A =
y

z
z

= R2 cos cos2 , B =


z
z

x
x

= R2 sin cos2 , C =

x
x

y
= R2 cos sin .

Samim tim, na osnovu polozaja vektora normale povrsine ~n = (A, B, C), zakljucujemo:
I =

ZZ

y 2 dydz + (y 2 + x2 ) dzdx + (y 2 + x2 + z 2 ) dxdy

ZSZ h
i
(R sin cos )2 (R2 cos cos2 )
=
{z
}
|
D
A
i
h

+
(R sin cos )2 + (R+R cos cos )2 (R2 sin cos2 )
{z
}
|
B
h

i
2
2
2
2
+
(R sin cos ) + (R+R cos cos ) + (R sin ) (R cos sin )
dd
{z
}
|
C

13

Odatle, racunamo vrednost trazenog integrala:

I =

R4

Z/2 Z2 h
0

i h
sin2 cos cos4 + sin3 cos4 + sin cos2 + 2 sin cos cos3

0
i
2
sin cos cos4

h
+ sin2 sin cos3 + sin cos + 2 cos sin cos2 + cos2 sin cos3

Z/2
i

+ sin3 cos d d = 2R4

sin cos3 + sin cos + sin3 cos d
=

0
B(1, 2) + B(1, 1) + B(2, 1) R4 = 2R4 .

12. Neka je data je kriva koordinatama:

x = a cos2 t,

y = a sin t cos t,

z = a sin t

za a > 0 i t [0, 2]. Pokazati da ova kriva lezi u preseku jedne sfere i jednog cilindra i odrediti jednacine tih povrsi. Odrediti povrsinu koju cilindar iseca na lopti iznad
ravni Oxy i odredti zapreminu tela ogranicenog loptom, cilindrom i ravni Oxy u gornjem
poluprostoru.
Re
senje. (i) Vazi:
x2 + y 2 + z 2 = a2 cos4 t + a2 sin2 t cos2 t + a2 sin2 t
= a2 cos2 t (cos2 t + sin2 t) + a2 sin2 t = a2
i

x2 + y 2 = a2 cos4 t + a2 sin2 t cos2 t

= a2 cos2 t (cos2 t + sin2 t) = a2 cos2 t = ax.

Samim tim posmatrana kriva nalazi se u preseku sfere: x2 + y 2 + z 2 = a2 i cilindra:

(x a/2)2 + y 2 = (a/2)2 .

2 2
2
0
2
2 2

(ii) Povrs ciju povrsinu racunamo odred-ena je jednacinom gornje polusfere: z = z(x, y) =
p
a2 x2 y 2 za (x, y) D = {(x, y) | (x a/2)2 + y 2 (a/2)2 }. Trazena povrsina se
racuna po obrascu:
ZZ q
1 + zx 2 (x, y) + zy 2 (x, y) dx dy,
P =
D

14

gde je:

zx = p

a2 x 2 y 2

.
zy = p
a2 x 2 y 2

Samim tim trazena povrsina data je integralom:

ZZ
a dxdy
p
P =
.
2
a (x2 + y 2 )
D

Uvedimo polarne koordinate:

()

x = a cos y = a sin

za (, ) D1 = {(, ) | 0 cos /2 /2}. Tada je |J| = a2 . Odatle

prethodni integral, posle uvod-enja novih promenljivih, ima vrednost:
P =

ZZ

|J| d d
p
= 2a2
2
1

D1

= 2a2

Z
Z/2 cos
0

Z/2

d
p
d = 2a2
2
1

Z/2 p
cos

2
1 d
0

=0

1 sin d = 2a2
1 = ( 2) a2 .
2

(iii) Pri prethodno uvedenim oznakama trazena zapremina se racuna pomocu formule:
ZZ p
V =
a2 (x2 + y 2 ) dxdy.
D

Tada, prelaskom na polarne koordinate (), nalazimo:

V

Z/2 cos
Z p
ZZ p

1 2 |J| d d = 2a3
1 2 d d
= a
0

D1

= a3

Z/2
0

/2

cos
3 Z
p
2a

2
2 3/2
2
1 d(1 ) d =
(1 )
d
3

cos
Z
0

=0

/2
/2
Z/2
3 Z
3 Z
2a
2a
2a3
cos0 sin3 d
(sin3 1) d =
d

=
3
3
3
0
0
0
a3 2a3 1 0+1 3+1 4 3
=
=

B
,

a .
2
2
3
3 2
3 9

13. Izracunati:

ZZ
dydz dzdx dxdy
I=
+
+
,
x
y
z
S+

gde je S + spoljasnja strana jedinicne sfere.

Re
senje. I Na
cin. Zadatak mozemo resiti smenom promenljivih:
x = x(, ) = cos cos ,
y = y(, ) = cos sin ,
z = z(, ) = sin ;
15

za (, ) D = [0, 2] [/2, /2]. Tada nalazimo redom parcijalne izvode:

x = cos sin ,

y = sin sin ,

z = cos .

x = sin cos ,

y = cos cos ,

z = 0;
Formirajmo odgovarajuce determinante:

y

A =
y

z
z

= cos cos2 , B =


z
z

x
x

= sin cos2 , C =

x
x

y
= cos sin .

Samim tim, na osnovu polozaja vektora normale povrsine ~n = (A, B , C ), zakljucujemo:

ZZ

1
1
1
dydz + dzdx + dxdy
x
y
z
S+

ZZ h
i
i h
i h 1
1
1
2
2
d d
=
cos cos +
sin cos +
cos sin
cos cos | {z }
cos sin | {z }
sin | {z }

I =

ZZ

cos + cos + cos d d = 3

Z2
0

Z/2

cos d = 12.

/2

II Na
cin. Izvrsimo dekompoziciju:
I = I1 + I2 + I3 ,
gde je:
I1 =

ZZ

dydz
, I2 =
x

S+

ZZ

dzdx
, I3 =
y

S+

ZZ

dxdy
.
z

S+

Evidetno je da vazi: I1 = I2 = I3 i odatle I = 3I3 . Izracunajmo integral I3 . Formirajmo

funkcije:
p
p
z1 = z1 (x, y) = 1x2 y 2 , z2 = z2 (x, y) = 1x2 y 2 : Dxy R
sa domenom Dxy = {(x, y) R2 | x2 +y 2 1}. Oznacimo sa S1 gornju polusferu i sa S2
donju polusferu. Tada vazi:
ZZ
ZZ
ZZ
ZZ
dxdy
dxdy
dxdy
dxdy
I3 =
=
+
=2
,
z
z
z
z
S+

jer vazi:

ZZ
S2

S1+

dxdy
=
z

ZZ
Dxy

dxdy
=
z2 (x, y)

Samim tim:
I = 3I3 = 6

S1+

S2

ZZ
Dxy

16

ZZ
Dxy

dxdy
=
z1 (x, y)

dxdy
p
.
1 x2 y 2

ZZ
S1+

dxdy
.
z

Uvedimo polarne koordinate x = cos y = sin za vrednosti (, ) D =

{(, ) | 0 1 0 2}. Tada je |J| = . Samim tim prethodni integral, posle
uvod-enja novih promenljivih, ima vrednost:
I=6

ZZ
D

|J| d d
p
=6
1 2

Z2

Z1
0

p
= 6 2
1 2

1
p

1 2 = 12.
0

Napomena. Funkcije:
P (x, y, z) =

1
1
1
, Q(x, y, z) = , R(x, y, z) = : R3 \{Ox Oy Oz} R
x
y
z

u unutrasnjosti jedinicne sfere ne ispunjavaju uslov za primenu teoreme Ostrogradskog.

14. Neka su date redom funkcije f : R3 R i f~ : R3 R3 . Ako je ~r radijus vektor

i =

2
2
2
+ 2 + 2 Laplaceov operator dokazati da va
ze sledece jednakosti:
2
x
y
z

f
+ x (f ),
x

1
grad(f ) =
(~r f ) ~r (f ) ,
2

1
div(f~) =
(~r f~) ~r (f~) ,
2

1
rot(f~) =
(~r f~) ~r (f~) .
2
(x f ) = 2

Re
senje. 10 . Dokazacemo prvu jednakost i na osnovu nje dokazujemo da vaze i ostale tri jednakosti. Napomenimo da se sve navedene jednakosti mogu direktno dokazati
izracunavanjem obe strane navedenih jednakosti. Za skalarnu funkciju f vazi jednakost:
()

(x f ) = 2

f
+ x (f ).
x

Zaista:
2
2
2
f
2f
2f
f

+ x (f ).
+ 2 + 2 (x f ) =
f +x
+x 2 +x 2 = 2
xf =
2
x
y
z
x
x
y
z
x

20 . Vazi:

~r f (~r) = (xf ), (yf ), (zf )

f
f
f
+ x (f ), 2
+ y (f ), 2
+ z (f )
2
()
x
y
z
f f f

= 2
,
,
+ x, y, z (f (~r)) = 2grad(f (~r)) + ~r (f (~r)).
x y z
=

Odatle sleduje jednakost:

grad(f ) =

1
(~r f ) ~r (f ) .
2
17

30 . Vazi:

~r f~(~r) = xf1 + yf2 + zf3 = xf1 + yf2 + zf3

f2
f3

f1
+ x(f1 ) + 2
+ y(f2 ) + 2
+ z(f3 )
2
()
x
y
z
f1 f2 f3

= 2
+ x, y, z (f1 ), (f2 ), (f3 )
+
+
x
y
z
= 2div(f~(~r)) + ~r (f~(~r)).
=

Odatle sleduje jednakost:

1
~
~
~
(~r f ) ~r (f ) .
div(f ) =
2
40 . Vazi:

~i ~j ~k

(~r f~(~r)) = x y z = yf3 zf2 , zf1 xf3 , xf2 yf1

f1 f2 f3

= (yf3 ) (zf2 ), (zf1 ) (xf3 ), (xf2 ) (yf1 )

f3
f2
f1
2
+ y(f3 ) 2
z(f2 ), 2
+ z(f1 )
()
y
z
z

f3
f2
f1
2
x(f3 ), 2
+ x(f2 ) 2
y(fz )
x
x
y
f3 f2 f1 f3 f2 f1

= 2
y
z z
x x
y

+ y(f3 ) z(f2 ), z(f1 ) x(f3 ), x(f2 ) y(f1 ),

~i
~k
~j

= 2rot(f~(~r)) + x
y
z = 2rot(f~(~r)) + ~r (f~(~r)).
(f1 ) (f2 ) (f3 )
=

Odatle sleduje jednakost:

rot(f~) =

1
(~r f~) ~r (f~) .
2

15. Neka funkcije g, h : R3 R ispunjavaju:

g(x, y, z) = 0
gde je =

h(x, y, z) = 0,

2
2
2
3
+ 2 + 2 Laplaceov operator. Za funkciju f : R R datu sa:
2
x
y
z

f (x, y, z) = g(x, y, z) + (x2 +y 2 +z 2 )h(x, y, z)

izracunati f (x, y, z).
Re
senje. Na osnovu g(x, y, z) = 0 nalazimo:

2
2
2

2
2
2
g(x, y, z) + (x +y +z )h(x, y, z) = . . . =
+ 2+ 2
f (x, y, z) =
2
x

= 6h(x, y, z) + 4x

h(x, y, z) + 4y h(x, y, z) + 4z h(x, y, z).

x
y
z

Odatle, na osnovu h(x, y, z) = 0 nalazimo: f (x, y, z) = 0.

18

16. Neka je f : R R cetiri puta fierencijabilna funkcija i r = |~r| intezitet radijus

vektora u R3 . Ako je =

2
2
2
+
+
Laplaceov operator dokazati jednakosti:
x2 y 2 z 2

2
r2 x2 df (r) x2 d2 f (r)
f
(r)
=
+ 2
,
x2
r3
dr
r dr2
2 df (r) d2 f (r)
+
,
b) f (r) =
r dr
dr2
4 d3 f (r) d4 f (r)
+
.
c) 2 f (r) =
r dr3
dr4
a)

p
Re
senje. a) Za slozenu funkciju u = f (r), gde je r = x2 + y 2 + z 2 , nalazimo parcijalni
izvod prvog reda:
f (r)
df f (r)
x

= f (r) .
x
dr
x
r
Odatle nalazimo trazeni parcijalni izvod drugog reda:

x
x
x
2 f (r)

=
+
f
(r)

f
(r)

=
f
(r)

x2
x
r
x
r
x r
r x2 /r

x x

+ f (r)
= f (r)
r
r
r2
x2
r 2 x2
f
(r)
+
f (r).
r3
r2
b) Na osnovu dokazane jednakosti pod a) zakljucujemo:
=

2 f (r)
r 2 x2
x2
=
f
(r)
+
f (r),
x2
r3
r2
r2 y 2
y 2
2 f (r)
=
f
(r)
+
f (r),
y 2
r3
r2
2 f (r)
r2 z 2
z 2
=
f
(r)
+
f (r).
z 2
r3
r2
Sabiranjem prethodne tri jednakosti dobijamo trazenu jednakost:
f (r) =

2 f (r) 2 f (r) 2 f (r)

2 df (r) d2 f (r)
+
+
=
+
.
x2
y 2
z 2
r dr
dr2

c) I Na
cin. Na osnovu dokazane jednakosti pod b) zakljucujemo:
d2 f (r)
2 df (r)
2 df (r)) d2 (f (r))

+
+

2 f (r) = f (r) =
r dr
dr2
r dr
dr2
d2 f (r)
2 d 2 df
d2 2 df
=
+ 2
+
r dr r dr
dr r dr
dr2
d2 f (r)
2 d2 f
2 d2 f
2 df
2 df
d
2
+
+
2
2
+
+
=
r
r dr r dr2
dr
r dr r dr2
dr2

d2 f (r)
4 df
4 d2 f 4 df
2 d2 f
2 df 2 2 d3 f
=
3
+

+ 2 2 + 3
2 2 2 2+
r dr r dr
r dr r dr
r dr
r dr3
dr2
d2 f (r) 2 d3 f (r) 2 d d2 f (r)
d2 d2 f (r)
2 d3 f (r)
+

+
=
+
=
r dr3
dr2
r dr3
r dr dr2
dr2
dr2
=

4 d3 f (r) d4 f (r)
+
.
r dr3
dr4
19

II Na
cin. Na osnovu dokazane jednakosti pod b) zakljucujemo:

2 d(f (r)) d2 (f (r))

+
f (r) = f (r) =
r
dr
dr2
d2 2 df (r) d2 f (r)
2 d 2 df (r) d2 f (r)
+
+
+
=
r dr r dr
dr2
dr2 r dr
dr2
2
2 df (r) 2 d2 f (r) d3 f (r)
=
+
2
+
r
r dr
r dr2
dr3
2 df (r) 2 d2 f (r) d3 f (r)
d
2
+
+
+
dr
r dr
r dr2
dr3

4 df (r)
4 d2 f (r) 2 d3 f (r)
=
3
+ 2
+
r dr
r dr2
r dr3
2 df (r) 2 d2 f (r) d3 f (r)
d
+
2
+
+
dr
r dr
r dr2
dr3

4 df (r)
4 d2 f (r) 2 d3 f (r)
=
3
+
+ 2
r dr
r dr2
r dr3
4 df (r)
4 d2 f (r) 2 d3 f (r) d4 f (r)

+
+
+
r3 dr
r2 dr2
r dr3
dr4
2

4 d3 f (r) d4 f (r)
+
.
r dr3
dr4

17. Pokazati da je vektorsko polje:

f~ = 2x + y + z, x + 2y + z, x + y + 2z

potencijalno i naci njegov potencijal.

Re
senje. Neposredno se proverava da za svako (x, y, z) R3 vazi:
rot f~ = ~0

div f~ = 6 (6= 0).

Samim tim vektorsko polje f~ je potencijalno. Dalje, za prethodno potencijalno polje

f~ : R3 R, potencijal jeste svaka funkcija g : R3 R takva da vazi:
grad g = f~.
Prethodna jednakost dovodi do sistema:
(1)

g
= 2x + y + z,
x

(2)

g
= x + 2y + z,
y

(3)

g
= x + y + 2z.
z
20

Iz jednacine (1) dobijalmo:

g = x2 + xy + zx + a(y, z),

(4)

za neku funkciju a = a(y, z) : R2 R. Dalje, iz jednacina (2) i (4) dobijamo sledecu

a
= 2y + z i odatle:
jednakost:
y
a(y, z) = y 2 + yz + b(z),

(5)

za neku funkciju b = b(z) : R R. Iz jednacina (4) i (5) dobijamo:

g = x2 + y 2 + xy + yz + zx + b(z).

(6)

Konacno, iz jednacina (3) i (6) dobijamo diferencijalnu jednacinu:

(7)

b (z) 2z = 0,

sa opstim resenjem:
b(z) = z 2 + C,

(8)

gde je C neka konstanta. Sveukupno, funkcija potencijala je oblika:

g = x2 + y 2 + z 2 + xy + yz + zx + C.

18. Pokazati da vrednost integrala

J=

(x4 + 4xy 3 )dx + (6x2 y 2 5y 4 )dy

AB

ne zavisi od krive koja spaja tacke A(0, 0) i B(, ) (, R). Izracunati vrednost tog
integrala.
Re
senje. Za funkcije P = P (x, y) = x4 + 4xy 3 , Q = Q(x, y) = 6x2 y 2 5y 4 : R2 R
ispunjen je uslov za nezavisnost krivolinijskog integrala od puta integracije:
Q
P
= 12xy 2 =
.
y
x
Na osnovu:
(x4 + 4xy 3 ) dx + (6x2 y 2 5y 4 ) dy = d

x5 + 2 x2 y 3 y 5

nalazimo vrednost integrala:

Z
J =
(x4 + 4xy 3 ) dx + (6x2 y 2 5y 4 ) dy

AB

(,)
5

2 3

x + 2x y y

(0,0)

21

1 5
+ 2 2 3 5 .
5

19. Data su skalarna polja f = xyz, g = xy + yz + zx. 10 . Formirati vektorska

polja
Z

~a = gradf , ~b = gradg i ispitati prirodu vektorskog polja ~a~b. 20 . Izracunati

(~a ~b) d~r,

gde je C duz koja spaja tacke O(0, 0, 0) i B(1, 2, 3).

Re
senje. 10 . Vazi ~a = grad f = (yz, zx, xy) i ~b = div g = (y + z, z + x, x + y). Na osnovu
toga formiramo vektorsko polje:

~i
~k
~j

~a ~b = yz
zx
xy = x2 (z y)~i + y 2 (x z)~j + z 2 (y x)~k.
y+z z+x x+y

Odatle se proverava: div(~a ~b) = 0 i rot(~a ~b) = (y 2 + z 2 )~i + (z 2 + x2 )~j + (x2 + y 2 )~k 6= ~0.
Samim tim polje ~a ~b jeste solenoidno.
20 . Duz OB se moze prikazati u obliku x = t, y = 2t, z = 3t, gde je t [0, 1]. Cirkulacija
vektora ~a ~b po duzi OB iznosi:
Z

(~a ~b) d~r =

x2 (z y)dx + y 2 (x z)dy + z 2 (y x)dz = 12

Z1

t3 dt = 3.

20. U prostoru R3 dato je vektorsko polje ~a = f (~b ~r) (~b ~r), gde je f : R R

diferencijabilna funkcija i gde je ~b potencijalno polje sa potencijalom u(x, y, z) = x2 /2 +

yz xz. Pokazati da je vektorsko polje ~a solenoidno. Ako je f (~b~r) = ~b~r, naci cirkulaciju
vektora ~a duz pozitivno orjetisane krive koja pripada ravni Oxy i sastoji se od segmenta
[0, 1] sa x ose, cetvrtine kruga x2 + y 2 = 1 koji pripada prvom kavadrantu i segmenta [0, 1]
sa y ose.
Re
senje. (i) Polje ~b je potencijalno sa potencijalom u = u(x, y, z) = x2 /2 + yz xz.
Odatle ~b = grad u = (x z, z, y x). Direktno nalazimo skalarni proizvod:

~b ~r = xz, z, yx x, y, z = x2 2xz + 2yz

i vektorski proizvod:

~i
~k
~j

~b ~r = xz, z, yx x, y, z = xz z yx

x
y
z

= z 2 y 2 + xy, xy x2 xz + z 2 , xy yz xz .

Na osnovu prethodnog dobijamo trazeno vektorsko polje:

~a = f (~b ~r) (~b ~r)

= f (x2 2xz +2yz) (z 2 y 2 +xy, xyx2 xz +z 2 , xyyz xz),

gde je f : R R proizvoljna diferencijabilna funkcija.

22

(ii) Ako uvedemo pomocnu funkciju u = x2 2xz + 2yz, tada vazi:

2
2
div ~a =
f (u) (2x 2z) (z y + xy) + y f (u)
| {z }

ux

2
2
+
f (u) (2z) (xy x xz + z ) + x f (u)
|{z}

uy

+
f (u) (2y 2x) (xy yz xz) + (y x) f (u)
| {z }

uz

= f (u) (2x2z)(z 2 y 2 +xy)+(2z)(xyx2 xz +z 2 )+(2y2x)(xyyz xz)

+ y+xyx f (u)

= f (u) 2xz 2 2xy 2 +2x2 y2z 3 +2zy 2 2xyz + 2xyz 2x2 z2xz 2 +2z 3

+ 2xy 2 2y 2 z2xyz 2x2 y+2xyz +2x2 z

= 0

Na slican nacin moze se pokazati da je rot ~a 6= ~0, pri tom za dokaz prethodnog tvrd-enja
dovoljno je dokazati da bar po jednoj kordinati funkcija rotora nije jednaka nuli. Odatle
sleduje zakljucak da je vektorsko polje ~a solenoidno. Napomenimo da do prethodnog
rezultata mozemo doci i primenom simbolickog racuna.
(iii) Specijalno za f (t) = t imamo vektorsko polje:
~a = (x2 2xz + 2yz) (z 2 y 2 + xy, xy x2 xz + z 2 , xy yz xz)
koje u ravni z = 0 odred-uje vektorsko polje: ~a = (x2 ) (xy y 2 , xy x2 , xy). Odatle,
cirkulacija je data integralom:
Z
Z
I = ~a d~r = (x3 y x2 y 2 , x3 y x4 , x3 y) (dx, dy, dz),
L

odnosno:
I=

(x3 y x2 y 2 )dx + (x3 y x4 )dy.

Oznacimo sa D oblast koju obuhvata pozitivno orjetisana kontura L koja pripada ravni
Oxy i sastoji se od segmenta [0, 1] sa x ose, cetvrtine kruga x2 + y 2 = 1 koji pripada
prvom kvadrantu i segmentu [0, 1] sa y ose. Funkcije:
P (x, y) = x3 x2 y 2 , Q(x, y) = x3 y x4 : D R

R2

ispunjavaju uslove za primenu Greenove formule. Samim tim:

ZZ
ZZ

Q P
dx dy = 5
x2 y x3 dx dy.

I=
x
y
D

Prelaskom na polarne koordinate: {x = sin , y = cos } (|J| = ), vrednost cirku-

23

lacije duz pozitivno orjetisane krive L je data integralom:

I = 5

Z/2Z1
0

= 5

Z/2

3 cos2 sin 3 cos3 d d

2

cos sin cos sin d

Z1

4 d

0
0
1
1 3+1 0+1 1
2+1 1+1
1
= .
,
B
,
= 5 B
2
2
2
2
2
2
5
3

21. Izracunati fluks vektora f~ = (x, y 2 , x2 + z 2 1) iznutra povrsi elipsoida:

x2 y 2
+
+ z 2 = 1.
9
4
Re
senje. Fluks vektora kroz povrs iznutra te povrsi (koji uvire u povrs) racuna se po
formuli:
ZZ
(x, y 2 , x2 + z 2 1) (dydz, dzdx, dxdy)
=
S

ZZ

x dydz y 2 dzdx + (x2 + z 2 1) dxdy,

y2
y2
x2
gde je S elipsoid 2 + 2 + 2 = 1. Kako su ispunjeni uslovi za primenu teoreme
3
2
1
Ostrogradskog, tada vazi:
ZZ
ZZZ

2
2
2
=
x dydz y dzdx + (x +z 1) dxdy =
12y+2z dxdydz,

V
x2 y 2 y 2
-enjem uopsetnih sfernih koordinata:
+
+

1.
Uvod
32 22 12
x = 3 cos cos , y = 2 cos sin , z = sin (sa vrednoscu |J| = 62 cos ) oblast V1 :
0 1 /2 /2 0 2 se skoro svuda jednoznacno preslikava na oblast V .
Na osnovu toga:
ZZZ

1 2 (2 cos sin ) +2 ( sin ) 62 cos ddd

=
|
| {z } | {z }
{z
}
S+

gde je V unutrasnjost elipsoida

V1

|J|

Z2 Z/2Z1

2 cos 43 cos2 sin +23 cos sin ddd

= 6
0 /2 0

= 6

Z2 Z/2
0 /2

= 6

Z/2

/2

= 6

Z/2

1
1
1
cos 4 cos2 sin +2 cos sin dd
3
4
4

2
cos cos2
3

Z2
0

sin d+ cos sin d

2
cos d = 8.
3

/2

24

22. Neka je f : R R bar dva puta neprekidno diferencijabilna funkcija. Dokazati:

2

2
2
2
a) f (r) = f (r)+f (r), gde je = 2 + 2 + 2 Laplaceov operator
x
y
z
r
i gde je r = |~r| intezitet radijus vektora u R3 .
b) Za vektorsko polje: ~a = rn gradf (r) (n 2) odrediti funkciju f (r) tako da

je polje ~a Laplaceovo i da pri tom vazi: f (1) = i f (1) = za , R.

Re
senje. I Na
cin. Zadatak se moze uraditi i direktnim racunom po koordinatama.
a) Vazi:
2f 2f 2f

f r f r
f r
f (r) =
+
+

f
(r)
=
+
+
2
2
2
x

x r

y r

z r

f x
2
2 f y
x
y
z

y + z
f
+
f
+
f
=
+
+f
=
3
x

+ f
=

x2

+
r3

z2

f z

z r

+f

x2

+
r3

f (r) + f (r).
r

y2

x r

=f

2r2
r3

+f

x 2

+f

y r

y 2

+f

z 2

b) Vektorsko polje ~a dato je sa vektorom:

f
~i + rn f ~j + rn f ~k.
~a = rn grad f (r) = rn
x

Rotor vektorskog polja ~a koordinatno racunat iznosi:

~k
~i
~j

n f ~

n f
rot ~a =
r

r
i
=
x
y
z
y
z
z
y

f
f
rn f
rn
rn

x
y
z

f
n f ~
f
n f ~
+
j +
rn

r
rn

r
k
z

r
2f
r
r
2f ~
r

nrn1 f (r) rn
i
= nrn1 f (r) + rn
y
z
yz
z
y
zy

r
r
2f
r
r
2f ~

+ nrn1 f (r) + rn
nrn1
f (r) rn
j
z
x
zx
x
z
xz

r
r
2f
r
r
2f ~

+ nrn1
f (r) + rn
nrn1 f (r) rn
k = ~0.
x

xy

yx

Divergencija vektorskog polja ~a koordinatno racunata iznosi:

f
div ~a =
rn
+
rn
+
rn
x

x
y
y
x
x
2
r f
f
r f
2f
r f
2f
= nrn1

+ rn 2 + nrn1
+ rn 2 + nrn1
+ rn 2
x x
x
y y
y
z z
z

2
2
2

r 2
f
r 2
r 2
f
f
f
+ rn
+
+
+ 2+ 2
= nrn1
2
r x
y
z
x
y
z

= nrn1 f (r) + rn f (r) = nrn1 f (r) + rn

a)

= (n + 2)rn1 f (r) + rn f (r).

25

2
r

f (r) + f (r)

Ispitajmo kad je vektorsko polje ~a = rn grad f (r) Laplaceovo, tj. kad vazi:

rot ~a = ~0 div ~a = 0 (n + 2)rn1 f (r) + rn f (r) = 0

()

Trivijalno resenje diferencijalne jednacine () jeste konstantna funkcija f (r) = c, gde je c

neka konstanta. Primetio da ako je ispunjeno 6= c 6= 0, tada trivijalno resenje ne
zadovoljava postavljene pocetne uslove. Dalje, pod pretpostavkom da f nije konstantna
funkcija i da r 6= 0, vazi:

(n + 2)
f (r)
=
div ~a = 0 (n + 2)r
f (r) + r f (r) = 0
f (r)
r
c1
c1

+ c2 ,
f (r) = n+2 f (r) =
r
(n + 1)rn+1

n1

za neke konstante c1 , c2 R. Iz pocetnih uslova dobijamo:

f (1) =

c1
+ c2 =
n+1

Odatle nalazimo: c1 = i c2 = +
obliku:
f (r) =

f (1) = c1 = .

. Samim tim, trazena funkcija f data je u

n+1

++
n+1
(n + 1)r
n+1

(r 6= 0).

II Na
cin. a) Primenenom simbolickog racuna nad vektorima vazi:

f (r) = div grad(f (r)) = div f (r) grad(r) = div f (r) ~r0

= f (r) div(~
r0 ) + ~r0 grad f (r) = f (r) + ~r0 f (r) grad(r)
| {z }
r
=~
r0
2

= f (r) + f (r).
r
b) Primenom simbolickog racuna rotor vektorskog polja ~a = rn grad f (r) iznosi:

rot ~a = rot rn grad f (r) = rn rot grad f (r) grad f (r) grad(rn ) = f (r)~r0 nrn1~r0 = ~0.
| {z }
=~0

Primenom simbolickog racuna divergencija vektorskog polja ~a = rn grad f (r) iznosi:

div ~a = div rn grad f (r) = rn div grad f (r) + grad(rn ) grad f (r)
| {z }

= rn f (r) + nrn1 ~r0 f (r) ~r0

2

= nrn1 f (r) + rn
f (r) + f (r)
a)
r

n1
= (n + 2)r
f (r) + rn f (r).
Dalje, nepoznata funkcija f (r) odred-uje se na isti nacin kao u prethodnom resenju.

23. U prostoru R3 dato je vektorsko polje ~a(~r) = rn ~r, gde je ~r vektor polozaja, r = |~r| i
n N . Dokazati da je ~a potencijalno polje i odrediti potencijal tog polja. Odrediti fluks
polja ~a kroz spoljasnju povrs polusfere x2 + y 2 + z 2 = R2 , z > 0 (R > 0).
26

Re
senje. Primenom simbolickog racuna nad vektorskim poljem ~a(~r) = rn ~r dobijamo:
rot(rn ~r) = rn rot(~r) ~r grad(rn ) = ~r grad(rn ) = ~r (nrn2 ~r) = ~0.
i
div(rn ~r) = rn div(~r) + ~r grad(rn ) = rn 3 + ~r (nrn2 ~r) = (n + 3)rn 6= 0.

Samim tim polje ~a = ~a(~r) je potencijalno. S obzirom da je grad(rn ) = nrn2 ~r, zakljucujemo da je potencijal polja ~a dat funkcijom:
g~a (~r) =

rn+2
.
n+2

Na polusferi S je d~ = ~r0 d, pa je fluks vektora ~a:

R
RR n
RR n+1
RR n+1
~a =
~a d~ =
(r ~r) ~r0 d =
r d =
R d
S
S
S
S
RR
= Rn+1
d = Rn+1 P (S) = Rn+1 (2R2 ) = 2Rn+3 .
S

27