Professional Documents
Culture Documents
Edward Wadie Said - Şarkiyatcılık
Edward Wadie Said - Şarkiyatcılık
Edward W. Said
arkiyatl k
Batl'nm ark Anlaylan
Kuds dogumlu olan Edward W. Said (1935-2003) Kahire
Metis Yaynlan
Ipek Sokak 5, 34433 Beyoglu. Istanbul
Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519
e- posta: info@metiskitap. com
www.metiskitap.com
Yaynevi Sertifika No: 10726
Metis 1 Kltr Incelemeleri
arkiyat1hk
Bab'nn ark Anlaylan
Edward W. Said
Ingilizce Basrm1: Orientalism,
Western Conceptions of the Orient
Routledge & Kegan Paul, 1978
Gzden geirilmi bas1m: Penguin, 1995
ISBN-13: 978-975-342-236-9
Edward W. Said
1 1
BATI'NIN ARKANLAYlLARI
eviren:
Berna lner
metis
arkiyatlk,
I 999
K Ruhu, 2000
'
indekiler
Teekkr 7
Giri
ll
Birinci Blm
ark'n arldatnlmasz 5 9
ID. Tasanlar 8 3
IV. Bunalm 03
kinci Blm
ARKYATI YAPlLAR VE
YENDEN YAPlLANDlRMALAR
I. Yeniden izilen Snrlar,
Yeniden Tanmlanan Meseleler,
Dnyevileen Din 23
Ouncu Blm
BUGNK ARKYATILIK
I. rtk ve Ak arkiyatlk 2 3
II. Biem, Uzmanlk, Tasavvur:
arkiyatln Dnyevilii 2 38
m. Modem ngiliz-Fransz
arkiyatdnn Olgunluk a 26 7
IV. Son Evre 298
Notlar 369
Dizin 395
2003
arkiyatlk'a
arkiyatlk'n
yaymlanmasndan sonra
arkiyatlk'n
konusu olmay srdrnesi benim iin hala bir aknlk nedeni. imdi
UCLA'da, evvelce de srail Ben Gurion niversitesinde alan sevgili
dostum ve meslektam Profesr Gaby Peterberg'in abalar sayesinde,
kitabn -srailli okurlar, renciler arasnda nemli tartmalar, ihtilaf..
lar yaratan- branice bir evirisi de mevcut artk. Aynca Avustralyalla
nn yardmyla Vietnamca bir eviri de yaymland; inhindi'nin ente
lektel dnyasnda artk bu kitapta gelitirilen nermelere de bir yer
aldn sylemek, bykleome saylmaz umanm. Her durumda, kita
bmda ortaya koymaya altm eylere duyulan ilginin -zellikle de
"ark"n pek ok farkl yresinde- tamamen snmemi olduunu gr
mek, almasnn bu kadar hayrl bir yazgs olabileceini hayal etme-
11
A R K I Y A TI LIK
ar
2003
B A SI M I 11N N SZ
lll
arkiyatlk, Lb
nan i savana dair 1975 tarihli bir tasvirle balar; 1990'da sona ermitir
bu sava-ne var ki iddet ve o irkin sre, insan kan dkme sreci, u
an hala sryor. Oslo ban srecinin baarszla urayna, ikinci inti
fadann patlak veriine, srail'in Filistiniiieri toptan cezaJandna uygu
lamasnn bir paras olarak savunmasz sivillere kar srekli kulland
F-16'lan ve Apache helikopterleriyle yeniden igal edilen Bat eria
ve Gazze'deki Filistiniiierin feci aclanna tank olduk. Verdii korkun
zararlada birlikte intihar saldns fenomeni kt ortaya; bu zarariann en
dehetJisi, en cehennemisi, ll Eyll olaylanyla ardndan gelen Afganis
lV
A R K I Y A T I L I K
sahte bir
2003 B A Sl M I N N SZ
veya portakal ihracats olsayd eer, sava da, ne hikmetse srra kadem basan kitle imha silahlan etrafnda kopanlan yaygara da, eitimli
Amerikaltiann bile hakknda doru drst bir fikir sahibi olmad,
7.000 mil uzaklktaki bir lkeyi yakp ykmak zere dev bir kara, hava
ve deniz gcnn oralara sevki de sz konusu bile olmazd kukusuz,
tm bunlarn "zgrlk" uruna yapld sylenemezdi. aralardaki in
sanlarn "bizim" gibi olmadklanna, "bizim" deederimizi takdir ede
mediklecine dair itinayla rgtlenmi bir hissiyat
-arkiyatlk'ta yara
A R K I Y A TI L I K
VI
mission civilizatrice'in
arkiyatlk,
2003 B A Sl M I N NSZ
..
v
-
A R K IY A T I L I K
\'lll
the'nin
2003 B A Sl M I I I N NSO Z
lX
Mi
A R K Y A T I L I K
2003
B A SlMI N N SZ
Xl
Finaneial Times da
'
gede, bir toplum olarak ABD'nin neye benzerliine pek kafa yorulmad
n gsteren ucuz bir Amerikan-kartlna kaylyor. Hkmetler,
ABD'nin kendi lkelerine ynelik politikasn etkileme gcne sahip
olmadklan iin enerjilerini kendi halklann bask altnda tutmaya, sus
tunnaya harcyorlar; bu da, insann tarihini ve geliimini ne karan
laik fikirlerin ezber bilgi zerine ina edilmi bir lslamclkla, rakip ko
numundaki baka laik bilgi biimlerinin yok edilmesiyle ve genelde
modem sylemin uyumsuz dnyasnda fikir zmlemesi ve dei to
kuu iini baaramama durumuyla karlap baansz olduu ve hayal
knkhklan yaratt katJal toplumlan amaya zerre faydas olmayan,
hn, fke ve aresizlik rn beddualar retiyor. slamn olaanst
"itihat" geleneinin yava yava kaybolmas, zamanmzn en byk
kltrel felaketlerinden biri oldu; bunun sonucunda, eletirel dnce
ve bireyin modem dnyann sorunlanyla cebellemesi de son buldu.
Bunlann yerine banazlk ve dogma hkm siiyor artk.
Kltr dnyasnn, bir tarafta sava merakls bir yeni-arkiyatl
n, br tarafta da toptanc bir reddiyeciliin yer ald basit bir gerile
me srecine girdii anlamna gelmez bunlar. Geenlerde Johannes
burg'da dzenlenen Birlemi Milletler Dnya Zirvesi, imJdinlannn k
stllna ramen, son derece geni bir ortak kresel ilgi alannn var ol
duunu gsterdi aslnda; evre, alk, ilerlemi lkeler ile .gelimekte
olan lkeler arasndaki uurum, salk ve insan hakianna ilikin ayrnt
l almalanyla, ou zaman sadece iyi niyetli bir fikir olarak kalan
"tek dnya" dncesine yeni bir aciliyet kazandran yeni bir kolektif
topluluun doduunu dndryorrlu bu zirve. Ne ki tm bunlan
sylerken, bata da belirttiim gibi dnyay oluturan eitli ksmlar
arasnda, yahtlmla imidin venneyen gerek bir karlkl bamllk
olmasna ramen, hi kimsenin u kresellemi dnyamzn son dere
ce karnak btnln bilmesinin mmktin olmadn da kabul et
memiz gerek.
A R KYATILI K
2003
B A Sl M I l l N N S Z
XJU
Teekkr
New York
Eyll-Ekim 1977
Giri
I
1975-76'daki korkun i sava srasnda Beyrut'ta bulunan bir Fransz
gazeteci, yerle bir olmu kent merkezi iin, "buras bir zamanlar Chate
aubriand ile Nerval'in ark'na ... aitmi gibi grnrd"1 diye yazmt
yana yakla. Beyrut konusunda haklyd tabii, hele bir Avrupah olduu
dnlrse. ark neredeyse tmden Avrupa'ya zg bir bulutu; antik
adan beri, gnl maceralannm, egzotik varlk.lann, akldan kmayan
anlarla grnmlerin, olaanst deneyimlerin mekan olagelmiti.
Artk yok oluyordu; bir anlamda yok olmutu bile, vadesi dolmutu. Bu
srete arkhlara ait bir eylerin de tehlikede olduu, arkllann Chate
aubriand ile Nerval'in zamannda da orada yaam olduu, imdi ac
ekenin onlar olduu, kayda deer bulunmarnt belki de; Avrupal zi
yareti iin esas olan, ark ile onun bugnk yazgsnn Avrupa'ya z
g bir temsil biimiydi, gazeteci ile Fransz okurlan asndan bunlann
ikisinin de zel bir toplumsal anlam vard.
Amerikallar ark iin ayn eyi hissetmeyecektir; onlar iin ark,
bambaka bir biimde, Uzakdou'yla (temelde in ve Japonya'yla) ba
lantldr daha ok. Amerikallardan farkl olarak Fransztarla ngilizle
rin --onlannki kadar gl olmasa da, Almanlann, Ruslann, spanyolla
nn, Portekizlilerin, talyanlann, svirelilerin- benim
arkiyat/k
di
12
A R K Y A T I L I K
yatlktr.
'
Bu
arkiyatlk
GIRI
13
yan o mthi sistemli disiplinin anlalmas olanakszdr. Dahas, arkiyatln ylesine yetkin bir konumu vard ki, bence ark'a ilikin ya
zan, dnen, eyleyen hi kimse, bu ileri, arkiyatln dnce ile
eyleme dayatt snrlamalan hesaba katmakszn yapamazd. Ksacas
ark, arkiyatdk yznden bamsz bir dnme ya da eyleme nes
nesi olamad (hala da deil). Bu, arkiyatln ark hakknda sylene
bilecekleri tek ynl olarak belirledii anlamna gelmiyor; btn bir
kar ann, "ark" denen zel btnln sz konusu olduu her durum
da etkili (dolaysyla balayc) olduu anlamna geliyor. Bu kitapta or
taya konmaya allan ey de bunun nasl gerekletii olacak. Ayrca
Avrupa kltrnn gcn ve kimliini, kendini bir tr ikamesi, hatta
yeralt benlii olan ark karsnda konumlandrarak kazanm olduu
da gsterilmeye allacak.
Tarih ve kltr asndan bakldnda, Franszlarla ngilizlerin
ark'a mdahaleleri ile -kinci Dnya Sava sonras balayan Ameri
kan hakimiyeti dnemine dein- dier Avrupa ve Atiantik glerinin
ark'a mdahaleleri arasnda niteliksel olduu kadar niceliksel bir fark
da var. Dolaysyla arkiyatlktan sz etmek, yalnz onlara zg olma
sa da, ncelikle ngilizler ile Franszlara ait bir kltrel giriimden, bir
tasardan sz etmektir; bu tasan, farkl ynleriyle, imgelemin kendisi,
A R K Y A T I L I K
14
n
ark'n hareketsiz bir doa olgusu olmad kabulyle baladm ie. Na
sl Garp'n kendisi
ark da
GlR
aslnda,
Tanered roma
nnda Dou'nun bir meslek olduunu sylerken, gen, zeki Batllar iin
Dou'yla ilgilenmenin tketici bir tutku olabileceini dile getiriyordu;
bu deyi, "Dou, Batllar iin
yalnzca
Asia
klnabi/nesi
ubert di.
'
Fla
16
A R K I Y AT I L I K
GR
17
imkanna
Chresto
mathie arabe' (Arap Yazn Sekisi) ya da Edward William Lane'in Ac
count of the Manners and Customs of the Modern Egyptians' (Modern
tl bir manta gre, ark dnyas dodu. Silvestre de Sacy'nin
A R K I Y A T I L I K
m
arnn gerekliinin ynnden sz ettim: imdi bunlar akla
man, ksaca ele alnam gerekiyor; bylece, bu zel aratrna ve yazma
yolunu nasl tuttuum da anlalabilir.
Shakespeare'e ya da
GlR
19
20
AR KYATILIK
sylediim bu.
GlR
21
Salammb'yu yazdnda
iin de y a da Modem Trends in lslam' (slamda Modern Ei
dalmdr;
C'dnya eit olmayan iki yanndan, ark ile Garp'tan oluur" diyen
22
A R K Y AT I L I K
ilenip inceltilmesidir;
ni) bir dnyaya ynelik, belirli bir anlama, kimi durumda denetleme,
deitirme, hatta ekillendirne istencinin ya da niyetinin dile getirilii
olmaktan te, bu
tm bunlarn tesinde,
Insanlk Komedyas'nda
Geoffroy Saint-Hilaire
Loc-
GR
23
ent'taki
On Liberty
Representative Govern
24
A R K Y AT I L I K
"mparatorluun Kullanm
lar" blm ndeki birka sayfa bile, cilt1er dolusu kapal metin zm
lemesinin sylediinden fazlasn syler bize.
Tm bunlardan tr arkiyatl, tek tek yazarlar ile bu yazarlarn
dnce ve imgelem topraklarnda yazlarn rettikleri byk impa
ratorluk -ngiltere, Fransa, Amerika- tarafndan biimlendirilen yaygn
siyasal kayglar arasndaki devingen bir alveri olarak inceliyorum.
Nasl Lane, Flaubert ya da Renan gibi bir yazarda bizi asl ilgilendiren,
Garpllarn arkilardan (Renan'a gre) tartlmaz biimde stn oldu
u gerei deil de, bu gerek tarafndan alan geni uzarnda (Re
nan'n) aynntl almalannn -esasl deiimlerden, uyarlanmalardan
gemi- tanklysa, bir aratrnac olarak beni en ok ilgilendiren de,
kaba siyasal gerek deil, aynntl ardr. Burada sylediimin anlalma
s iin, Lane'in Modern Msrllarn
nin tarih ile antropoloji incelemelerinde bir temel yapt olmasnn, kita
bn rksal stnln basit bir yansmas olmasndan deil, bieminden,
zeki ce, dahice aynntlanndan kaynaklandnn annsanmas yeter.
B u durumda, arkiyatlkla birlikte u trden siyasal sorular da gn
deme geliyor: arkiyatlk gibi bir emperyalist gelenein oluturulma
sna hangi dnsel, estetik, bilimsel, kltrel kuvvetler elik etti? Filo
loji, szlkbi lim, tarih, biyoloji, siyaset ile iktisat kuram, romanclk
ve ozanlk, arkiyatln genel izgileriyle emperyalist olan dnya
grnn hizmetine nasl girdi? arkiyatlkta ne gibi deiimler,
ayarlamalar, tasfiyeler, hatta devrimler olmutur? B u balamda, zgn
lk, devamllk, bireysellik ne anlama gelir? arkiyatlk, bir adan
bir aa kendini nasl aktarr, nasl yeniden retir? Ksacas, sadece ko
ullandrlmadan benimsenen bir uslamlama olarak deil de bir tr
is-
25
GRl
kltre ynelme
2.
lerde bir ilk adm, bir yola k noktas, bir balang ilkesi bu Imann,
bunu dile dkmenin yntembilimsel nemine ilikin dnce ve
zmlememi byk lde sunmutum. 1 1 Aldm ve bakalarna da ak
tarmaya alt m nemli bir ders, bir yerlerde bizi bekleyen hazr ba
lang noktalarnn var olmadyd: Balang, her bir tasar iin, syle
necekleri
olanakl klacak
biimde retilmelidir. Bu dn gl
26
A R K Y ATI L I K
Metlitzki 'nin
Zend-A vesta'nn*
zlme
GlRI
27
28
A RKYAT I L I K
.
Ne var ki, almarnn yanltc olabilecek bir yn var; yeri geldike
Middlenzarch'taki
Weststlicher Di
ber die Sprache
syla, bir Ren yolculuu ile Paris kitaplklannda geirilen saatlerde re* Paraeelsus (1493-155 1), tpta kimyann nemli bir rol olduunu belirleyen gezgin
Alman hekim ve simya bilgini. (.n.)
29
G R
arkiyat/k
ad
numlandrma;
stratejik ko
stratejik biimlendirme.
Stra
teji kavramn, srf, ark'la uraan her yazann karlat sorunu .. nereden yakalamal, nasl yaklamal; etrefllii, etkinlik alan, kor
kun boyutlar karsnda bozguna uramaktan, ezilmekten nasl kan
mal" sorununu- belirlemek iin kullan yorum. ark hakknda yazan
herkes, kendini ark karsnda bir yerde konumlandrmak zorundadr;
yazarn metnine tercme edildiinde, bu yer, benimsenen anlat biimi
ni, kurulan yap eidi ni, metne yaylan imge, izlek, motif trlerini ie
rir - tm bunlar, lle biile tasarlanm okura seslenme, ark' ere
veleme, son olarak da ark' temsil etme ya da onun adna konuma bi
30
A R K Y ATI L I K
balantl
de tehdit edici Otekilik'ten grece tandk betilere (Aiskhylos'ta yas tutan Asyal kadna) dntrlr.
temsilleri
deildir.
Brumaire 'i'nde
31
GR
var olma ya da
temsil edilme vardr. Dolaysyla ark'a ilikin yazl bir ifadenin dee
ri, ie yararh l, gc, grnteki geree uygunluu, ark'n kendi
siyle pek az ilintilidir; bunlarn arasal olarak ark'n kendisine dayan
mas ise olanakszdr. Tersine, okur asndan yazl ifade, ark .. gibi
gerek bir eyi danda tutmas, lzumsuz klmas , onun yerine gemesi
sayesinde bir varlk kazanr. Yani arkiyatlk tmyle ark'n dn
da, uzanda kalr: arkiyatln bir anlam tamas ark'tan deil t
myle Bat'dan kaynaklanr; arkiyatlk tad anlam, dorudan
doruya, Bat'nn -ark' grlr, ak, ilgili sylende orada bulunur"
ll
32
A R K Y AT I L I K
Nerval, Flau-
GR
33
bert, Richard Burton gibi farkl kii lerce okundu, alntland . Lane, yal
nz Msr hakknda deil ark hakknda yazp dnen herkesin bavur
mas farz olan bir yetkeydi: Nerval
Modem Msrllar'dan
baz blm
34
A R K I Y AT I L I K
gcn
gznne
alan bir anlaya ulmak iin atlm bir adm olmay amalyor. U ma
nn, etin bir kltrel egemenlik yapsn ortaya koyup bu yapnn zel
likle gemite smrgeletirilmi halklar iin kendileri ya da bakalar
zerinde kullanlmasnn tehlikelerini, batan kancln gsterebil
miimdir.
Kitabn uzun blm ile on iki ksa birime blnm olmas, se
rimlememi olabildiince kolaylatrmay amalyor. Birinci Blm,
.. arkiyatln Etkinlik Alan", hem tarihsel ak ile deneyimlere gre
hem de felsefi , siyasal iziekiere gre konuyu tm boyutlaryla kuatan
geni bir ereve iziyor. kinci Blm, .. arkiyat Yaplar ile Yeniden
Yaplandrmalar", modern arkiy atln geliimini, kapsaml bir za
mandizimsel betimleme yaparak, aynca nemli ozanlann, sanatlarn,
aratrnaclarn yaptlarnda ortak olan bir gereler beini betimleye
rek izlemeye alyor. nc Blm, .. Bugnk arldyatlk", ncel
lerinin brakt yerden, yaklak 1 870'ten balyor. B u dnem, ark'ta
smreciliin en ok yayld dnemdir, kinci Dnya Savayla da
biter. Unc Blmn son altblm ngiliz ve Fransz hakimiyetin
den Amerikan hakimiyetine geii inceliyor; bu blmde, son olarak,
ABD'de arkiyatln imdiki dnsel ve toplumsal durumunu ana
hatlaryla anlatmaya alyorum.
GR
35
36
A R K Y AT I L I K
GIRI
37
BtRINCl BLM
arkiyatln
Etkinlik Alan
arkiy Bilmek
42
A R K Y AT I L I K
stnlk tasladm yok. Ama, [Robertson'dan ve] birazck tarih bilen ...
[herkesten], Msr ve Dou l kelerinin halklan gibi byk rkiann karsnda
stn konuma getirilmi bir devlet adamnn uramak zorunda olduu gerek
lerle yzlemelerini rica ediyorum. Msr uygarln herhangi bir lkenin uy
garlm bildiimizden daha iyi biliyoruz. Tarihini baka lkelerinkinden daha
eski zamanlara dek takip edebiliyonz, daha yakndan tanyoruz, hakknda daha
ok ey biliyoruz. Msr uygarl bizim rknuzn ksack tarihinden ok daha
eskilere uzanr; rkmzn tarihinin belirsizletii tarih ncesi zamanda, Msr
uygarl altn an oktan gerilerde braknut. Tm ark lkelerine balon.
stnlkten aalktan sz etmeyin.
Balfour'un bu szleriyle daha sonra syleyeceklerinde iki nemli Ba
con'c izlek egemen: bilgi ile g. Msr'daki ngiliz igalinin gereklili
ini temellendirirken Balfour'un gznne ald stnlk, ncelikle as
keri ya da iktisadi gle deil, "bizim" Msr bilgimizle ilintilidir. Balfo
ur'a gre "bilgi", bir uygarl douundan ykseliine, sonra da k
ne, batan sona gzden geirmek -tabii bir de bunu yapma
imkanna sa
hip olmak- anlamna gelir. Bilgi, dolayszca var olann stne kmak,
"kendi .. nin tesine, yabanc ve uzak olana varmak demektir. Byle bir
bilginin nesnesi, doas gerei, irdelemeler karsnda savunmaszdr;
uygarlklarn sk sk yapt gibi geliip deise ya da kendini dntr
se bile, yine de z hatta varlk bakmndan istikrarl kalan bir "olgu"dur.
Byle bir varln byle bir bilgisini edinmek ona egemen olmaktr,
onun zerinde yetke sahibi olmaktr. B urada yetke, "bizim" iin, "onun"
-ark lkesinin- zerkliini yadsmak demektir; nk onu biliriz, o bir bakma- biz onu nasl biliyorsak yle var olur. ngilizlerin Msr bil
gisi, Balfour iin Msr'dr; bu bilginin getirdii ykmllkler, aa
olma ile stn olma gibi sorunlan ikincil klar. Balfour hibir yerde n
gilizlerin stnl ile Msrllann aa konumunu yadsmaz; sz ko
nusu bilginin sonularn anlatrken de bunu byle kabul eder.
Her eyden nce olgulara bakn. Batl uluslar, tarihte ortaya kar kmaz,
... kendilerine zg erdemleri edinip ... kendi kendini ynetme yelilerinin ilk il-
A R K Y AT I L I I N ET K N L I K ALA N I
43
kelerini ... sergilediler. ... Genel deyile "Dou"daki arkltiann tm tarihine bir
gz atn, kendi kendini ynetmenin izine rastlayamazsnz. Tm nemli yzyl
lan (pek nemli yzyllard bunlar), zorbalk altnda, mutlakiyeti ynetimler
altnda geti. Uygarla tm byk katklan (ki esasl katklard bunlar), bu y
netim biimi altnda gerekletirildi. Fatihler fatihleri, egemenlikler egemenlik
leri izledi; ancak, tm bu kader ksmet dnmlerinde, bu uluslardan hibiri
nin, bizim -Batl bak amzla- kendi kendini ynetme dediimiz eyi kendi
talebiyle getirdiini grmezsiniz. in asl budur. Bir stnlk ya da aalk so
runu deildir bu. Sannm, gerek bir Dou bilgesi de, bir filozofun, bizim M
sr'da ya da baka yerlerde stlendiimiz ynetim ilerini uramaya deer bul
mayacan -yani gerekli ileri grmenin pis, aalk bir ura olduunu- sy
leyecektir.
44
ARKYAT I L I K
yerli halklar, kendilerini idare edenlerin ardnda, onlan oraya yollayan lkenin
kudretinin, yetkesinin, duygudalnn, tam ve gnll desteinin olmadn
igdleriyle, dolayszca seziyorlar; nasl bizim grevlHerimiz, aralanna gn
derildikleri insanlarn yaranna yapp edebilecekleri her eyin ana dayana olan
g ve yetke duygusunu kaybediyorlarsa, yerli halklar da uygarlklannn ana
dayana olan dirlik dzenlik duygusunu kaybediyorlar.
A R K YAT I L I G I N ETK N L K A L A N I
45
meclisin bir yesi olarak ngiltere, Bat ve Bat uygarl adna modern
Msr hakknda sz sylemekte ne byk hak sahibi olduunun tmyle
bilincindeydi. nk Msr herhangi bir smrge deildi: Bat emper
yalizminin aklanmasyd; ngiltere tarafndan ilhak edilene dein, ark
geriliinin neredeyse en tipik rnei olmutu; ngiliz bilgisinin, ingiliz
gcnn utkusu haline gelecekti. ngiltere'nin Msr' igal ettii, Arabi
Paann milliyeti ayaklanmasna son verdii 1 882 ile 1 907 arasnda,
ngiltere'nin Msr'daki temsilcisi, Msr'n efendisi, Cromer Lordu
(Over-baring* diye de bilinen) Evelyn Baring'di. 30 Temmuz 1 907'de
Avam Kamarasnda, Cromer'e Msr'da yaptklarnn dl olarak elli
bin sterJin emeklilik ikramiyesi verme tasansn destekleyen Balfo
ur'du. Msr' Cromer var etti diyordu Balfour:
Neye el attysa baard. ... Lord Cromer'in eyrek yzyllk hizmeti Msr',
toplumsal ve iktisadi dn en alt basamandan, imdilerde mali ve ahlaki
refah bakmndan ark uluslan arasndaki, esiz olduuna inandm, konumu
na getirdi.
Ing . over bearing, zorbalk etmek, bask yaratmak anlamnda, burada ses benzerli
inden yararlanlarak yaktnna yaplyor. (.n.)
46
A R K I Y A T I L I K
A R K Y A T I L I G I N ET K I N L K A L A N I
47
A R K I Y AT I L I K
48
Zamannda Sir Alfred Lyall yle demiti bana: "arkh zihniyet kesinlikten
nefret eder. Hindistan'daki her ngiliz bu ilkeyi her zaman anmsamaldr." Ko
layca doruluktan caymaya kayabilecek bu kesinlik yoksuniuu arkl zihninin
ana niteliidir aslnda.
Avrupalnn akl yrtmeleri salamdr; olgulan aklarken belirsizlikten
kanr; mantk dersi almam olabilir, ama doutan mantkdr; doas gerei
kukucudur, bir nermenin doruluunu kabul etmezden nce kant ister; ei
timli zekas bir mekanizmann paras gibi iler. te yandan arkhnJn ald pio
resk sokaklanna benzer, sirnetnden yoksundur. Akl yrtmesi batan savma
betimlerle doludur. Eski Araplar diyalektik biliminde grece daha yksek bir
dzeye ulam olsalar da, ardllan mantk yetisi bakmndan fena halde zayf
tr. ou zaman, doruluunu kabul edebildikleri en yaln ncllerden, en ak
kann yapmay beceremezler. Herhangi bir sradan Msrldan bir olguyu
aka ifade etmesini isteyin. Aklamas bktnc uzunlukta ve mulaktr ge
nellikle. Muhtemelen, yksn bitirene kadar yan m dzine eliki ye decek
tir. Azck keye sktnldnda ise zlecektir.
Bu sylenenlerin ardndan arkidar ya da Araplarn budalal,
"enerji ve girikenlik yoksunluu", "an dalkavukluu", dmen eviri
cilii, kurnazl, hayvaniara eziyet edileri sergilenir. arkllar yoldan
da kaldrmdan da yryemezler (kark kafalanyla, zeki Avrupalnn
hemen kavrad eyi, yollarla kaldnnlarn yrnsn diye yapldn
anlayamazlar); mzmin yalancdrlar, "uyuuk ve phecidirler", her
durumda Angio-Sakson rknn akl nn, dolayszlnn, asaletinin
kartdrlar.6
A R K I Y AT I L I I N ET K I N L I K A L A N I
49
50
A R K I Y AT I L I K
ait bir dnyada -kendi ulusal, kltrel, bilgisel snrlar, i tutarl lk ilke
leri olan bir dnyada- yaadn vurgulamakt. Bununla birlikte arkl
nn dnyasna anlalrln ve kimliini veren, arkinn bu yoldaki a
basnn semeresi deil, Bat'nn ark'n kimliini saptamakta kulland
btn bir kannak bilgisel tahrifler dizisiydi. Bylelikle, kltrel iliki
nin yukarda akladm iki temel zellii bir araya gelir. ark bilgisi
gten kaynakland iin, bir bakma ark', arkly, arkinn dnya
sn
yaratr.
kap
A R K Y AT I L I I N E T K N L K A L A N I
51
52
A R K Y AT I L I K
A R K Y AT I L I G I N ET K N L K A L A N I
53
54
A R K Y AT I L l K
A R K Y A T I L I I N ET K I N L K A L A N I
55
56
A R K l Y AT I L I K
A R K I Y A T I L I I N ET K N L K A L A N I
57
tl
( n)
Sosyal psikolojideki kart, sululuk duygusu ve soruni ulu k kltr . .
r
tt.
58
A R K I Y A T I L I K
II
imgesel Corafya
ve Temsil Biimleri:
ark'n ark/atnlmas
iaret etse de (szgelii tarihi insann gemii ni, imdiki zaman iinde,
gr stnl salayan zel bir noktadan ele alr), alabildiine eit-
GO
A R K I Y A T I L I K
61
62
A R K Y AT I L I K
A R K I Y A T I L I I N ET K N L I K A L A N I
63
A R K Y ATI L I K
64
i..
bein
A R K I Y AT I L I I N ET K N L I K A L A N I
65
ll
Persler'i
66
A R K Y ATI L I K
temsil eder,
konuturur.
A R K Y ATI L I I N E T K N L K A L A N I
67
g diye bir eyin de var olduunu, bunun ise yabanc glerin kudretini
doru tartmak ve onlarla ustalkla uzlamak anlamna geldiini syler
ler. Bundan byle ark gizemleri ciddiye alnacaktr; bunun ncelikli
gerekesi, bu gizemterin aklc Bat zihnini, sregiden hrs ve gcn
yeni uygulamalarla ortaya koymaya kkrtmasdr.
Ancak, Bat ile ark arasndaki bu byk lekli aynmlama, zellik
le de uygarla zg nornal giriimlerin yolculuk, fetih, yeni deneyim
ler gibi yollara dklmeyi gerektiren etkinlikleri tevik etmesinden t
r, baka, kk aynmlamalara yol aar. Klasik Yunan ve Roma'da,
corafyaclar, tarihiler, Sezar gibi kamusal figrler, hatip ve ozanlar,
rklar, blgeleri, uluslar, zihinleri birbirinden ayran s nflandrc bil
gi birikimini zenginletirdiler. Bu birikimin byk ksm, hayn kendine
dokunur cinstendi; Romallarla Yunanllarn dier insanlardan stn ol
duunu kantlamak iin vard. Ancak ark ilgisi kendine ait bir snflan
drma ve hiyerari geleneine sahipti. Herodotos (tarih i, gezgin, mera
k sonsuz vakanvis) ile skender'in (sava kral, bilim merakls fatih)
daha nce ark'ta bulunm u olduklar, en azndan t.. ikinci yzyldan
tos ile skender hem de onlan n ard llann ca nceden biline n, gidilip g
rlm, fetbeditmi blgeler ile hi bilinmeyen, gidilmemi, fethedil
memi blgelere blnd. Hristiyanlk temel ark-ii blgelerin olu
turulmasn tamamlad: Bir Yaknark vard bir de Uzakark; ilki Rene
l'empire du Levant
du (oysa, terslik bu ya, Kolomb Eski Dnya'n n yeni bir ksmn kefet
tiini dnmt). Kukusuz, bu arklarn ikisi de sadece yaknla,
tandkla indirgenemedii gibi, sadece uzakla, bilinmezlie de in
dirgenemiyordu; ilgi ekici olan, bu dnceler arasndaki gelgitti, bu
68
A R K I Y AT I L I K
A R K Y A T I L l 1 N ET K 1 N L K A L A N I
69
miyeti olaanst bir art gsterdi. nce ran, Suriye, Msr, ardndan
Trkiye, sonra da Kuzey Afrika Mslman ordularnn eline geti; se
kizinci ve dokuzuncu yzyllarda spanya, Sicilya ve Fransa'nn baz
blgeleri fethedildi. nnc ve ondrdnc yzyllara gelindiinde
slam egemenlii douda Hindistana, Endonezyaya, infe kadar uzan
mt. Avrupa, bu ei grlmedik saldr karsnda, dehetten, saygyla
kark korkudan baka pek bir tepki de gsteremiyordu. slamiyetn fe
tihlerine tank olan Hristiyan yazarlarn, Mslmanlarn bilgisiyle, ge
likin kltryle, ikide bir kendini gsteren grkemiyle ilgilendikleri
yoktu pek; oysa bu kltr, Gibbon'n deyiiyle, "Avrupa vakayinamele
rinin en karanlk, en miskin dneminin adayd" . (Ne ki Gibbon bir
tr hazla unu da ekliyordu: "Tm bilim Batda ykselie getiine g
re, ark'taki aratrmalarn tavsamas, de gemesi beklenecek bir
eydir."34) Hristiyanlarn Doulu ordular karsndaki tipik duygusu
yle bir eydi: "Tpk oul karan arlar gibi grnyor.. lard, "ama
acmasz"dlar, "her eyi yakp yktlar"; Monte Cassino Manastrndan
Erchembert adl bir keiin onbirinci yzyldaki szleriydi bunlar.35
slamn yldny, yakp ykmay, eytansy, nefret edilen barbar s
rlerini simgeler hale gelmesi nedensiz deildi. Avrupa iin slam sre
en bir sarsntyd. Onyedinci yzyln sonuna dein "Osmanl tehdidr',
tm Hristiyan uygarl iin srekli bir tehlikenin temsilcisi olarak Av
rupann yan banda pusuda bekledi ; zamanla Avrupa uygarl bu
tehditle, onun bilgi birikimiyle, nemli olaylar, nemli simalar, er
demJeri, kusurlaryla, bunlar yaamnn dokusuna katmasna b..
tnleti. Sadece Rnesans ngilteresinde bile, Samuel Chew'un klasik
almas The Crescent and the Rose'da (Hilal ve Gl) anlatt gibi, .. az
ok eitim grm, kafas biraz alan biri .. Osmanh-slam tarihinin
birok ayrntsn ve Hristiyan Avrupa'ya tecavzlerini ok iyi bilir,
bunlan Londra sahnesinde izleyebilirdi.36 nemli olan u: slam konu
sunda baki kalan ey, slamn bir zamanlar simgesi olduu o byk,
tehlikeli gcn zorunlu olarak aptan dm bir deikesiydi. Msl
man, Osmanl ya da Araplarn Avrupa'ya zg -Walter Scott'n Sara
zenleri gibi- temsil biimleri, korkulur ark' denetlemenin bir yolu ol
du hep; ayn ey, bir yere kadar, ada akademik arkiyatlarn yn
temleri iin de geerlidir. arkiyatlann konusu Dou'nun kendisinden
ziyade, Batl okuryazar kamuoyuna tantld ve bylece daha az kor
kulur klnd haliyle Dou'dur.
Egzotik olann byle evcilletirilmesinde, zellikle tartlacak ya da
knanacak bir ey yok; tm kltrler arasnda, kukusuz tm insanlar
70
A R K I YATI L I K
A R K Y A T I L I I N ETK N L I K A L A N I
71
72
A R K I Y AT I L I K
ada Hz. Muhammet'e yle nitelikler yaktnld ki, ortaya " [onikinci
yzylda] Avrupa'da gerekten grlen, kendilerine iman edilmesini is
teyerek yandalar toplayan o 'zgr Ruh' peygamberleri .. ne denk den
bir kiilik kt. Ayrca gene benzer biimde, sahte vahiylerin yaycs
diye grlmesinden tr, ehvet ve sefahat dknlnn, olancl
n, tm bir kallelik eitlerneleri beinin timsali haline geldi Hz.
Muhammet; btn bunlar retisindeki sahtekarlklardan "mantksal"
olarak treti lmiti.42 Bylelikle ark, deyim yerindeyse temsilciler ve
temsil biimleri edinmi oldu; bunlarn her biri, kendilerinden ncekile
re gre daha somut, ierikleri balamndan Bat'nn baz gereksinimlei
ne daha uygun temsil biimleriydi. ark bir kez sonsuzu sonlu bir biim
altnda cisimletinneye uygun bir yer diye bellendikten sonra, Avrupa
bu uygulamaya bir son verneyi baaramad sanki; ark ile arkl,
Arap, Mslman, Hint1i, inli, artk kim olursa, taklit ettikleri varsay
lan byk bir zgn varln (sa'nn, Avrupa'n n, Bat'nn) yinelenip
duran sahte cisim1eme1erj haHne geldi .. ZamanJa deien tek ey, Ba
t'nn ark'a ilikin bu epeyce narsisst dncelerinin yola k noktas
oldu, nitelii deil. yle ki, onikinci ve onnc yzyllarda, Arabis
tan'n "Hristiyan dnyann kysnda, sapkn canilerin doal sna"43
olduunu, Hz. Muhammet'in dininden dnm bir hilekar olduunu
syleyen bir genel inan, yininci yzylda da, slamn gerekte ikincil
dzeyde bir Ariusu* sapk nlktan baka bir ey olmadn syleyen44
bir arkiyat aratrmac, yetkin bir mtehasss bulabiliriz.
arkiyatln akademik bir alan olduu yolundaki ilk tanmlama
mz imdi yeni bir somutluk kazanyor. Alan denince, ou zaman, s
nrlan belirlenmi bir uzam anlalr. Temsil dncesi tiyatro kkenli
bir dncedir: ark, tm Dou'nun snrland sahnedir. Rolleri tre
dikleri geni btn temsil etmek olan simalar kar bu sahneye. Dola
ysyla ark, tandk Avrupa dnyasnn tesindeki bitimsiz bir yaylm
gibi deil, daha ok. kapal bir alan, Avrupa'ya eklenmi bir tiyatro sah
nesi gibi grnr. arkiyat, genelde Avrupa'nn sorumlu olduu bir
bilginin zel mtehas ssdr sadece; nasl izleyici tarihsel ve kltrel
olarak, teknik dzlemde oyun yazarlarnca at hp kurulan oyunlarn so
rumluluunu tayorsa (ve bu oyunlara katlyorsa), arkiyat bilgisinin
sorumluluunu da Avrupa tar. B u ark sahnesinin derinliklerinde, te
kil eleriyle inanlmaz zenginlikte bir dnya yaratan mthi bir kl t* Drdnc yzyln bnda lskenderiyeli rahip Arius tarafndan ortaya atlan. lsa'nn
ilahi olmayp yaratlm bir varlk olduunu ileri sren sapkn Hristiyan retisi. (.n.)
A R K Y A T I L I I N ETK N L I K ALANI
73
74
A R K I Y AT I L I K
A R K Y A T I L I I N ET K N L I K A L A N I
75
len, Batl bir bak asnn ark' gerilerde brakmas deildir sadece:
Bir de, ark'n bi timsiz zenginliine el atmaya, bu zenginlii dizgeleti
rerek, hatta alfabetik sraya dizerek sradan Batl iin bilinir klmaya
yarayan muzaffer bir teknik vardr. Galland, d'Herbelot'nun beklentileri
karladn sylerken, ark Kitapl'nn ark'a ilikin genel kabul g
ren dnceleri gzden geirip dzeltineye kalkmad n belirtmek is
tiyordu sannm. nk arkiyatnn yapt i, okurunun gznde
ark' kesin/emektir; oktan pekimi kanlar sarsmaya almaz arki
yat, kald ki bunlar sarsmak gibi bir niyeti de yoktur. ark Kitapl'
nn tek yapb, ark' daha tam, daha ak biimde sunmakt; Dou Ak
deniz tarihine, Kutsal Kitap imgelerine, slam kltrne, yer adiarna
vb. dair rasgele devirilmi gereklerden oluan geliigzel bir derleme
de olabilecek eyler, A'dan Z'ye aklc bir ark panoramasna dnt
rlmt. D'Herbelot Muhammet maddesinde peygambere taklan tm
adlar verir nce, ardndan da Hz. Muhammet'in ideolojisinin, retisi
nin deerini yle belirler:
C'est le fameux imposteur Mahomet, Auteur et Fondateur d'une hn5sie, qui a
pris Je nom de religion, que nous appeUons Mahometane. Voyez le titre d'EsJam.
Les Interpretes de I'Aleoran et autres Docteurs de la Loy Musulmane ou Ma
hometane ont applique a ce faux prophete tous les eloges, que les Ariens, Pauli
tiens ou Paulianistes & autres Heretiques ont attribue a Jesus-Christ, en lui
0
otant sa v n . . . 49
....
76
A R K I Y AT I L I K
yerinde (teslim edHen nemiyle) uslu uslu oturur. 50 Bir soykt, bir
aklama, hatta bir geliim balanmtr Hz. Muhammefe; tm bunlar
onu yerli yerinde tutan basit nermelerde ierilmitir.
Bu trden ark "imge .. leri, kapsanamayacak kadar yaygn ve byk
bir btnl temsil ederek veya onun yerine geerek bu btnl
kavranr ya da grnr kldklar iin imgedirler. Ayn zamanda The
ophrastos, La Bruyere ya da Selden'in rettii vngen, pinti ya da obur
gibi tiplerle soyda karakterlerdir de. Ama belki de miles gloriosus [ko
medide bbrlenen asker tipi] ya da sahtekar Muhammet gibi karakter
lerin grldn sylemek pek doru olmaz, nk bir karakterin
sylemsel kstlanndan beklenen ey, olsa olsa, genel bir tipin glk
ek.ilmeden, belirsizlie d1meden anialmasn salamaktr. Yine
de d'Herbelot'daki Hz. Muhammet karakteri bir imgedir; nk sahte
peygamber, ark Kitapl'nda btn ierilen, orientale diye anlan ge
nel teatral temsili n bir parasdr.
arkiyat temsilin didaktik nitelii, ark' sahneleme iinin bt
nnden ayn tutulamaz. ark Kitapl gibi sistemli bir alma ve ara
trma rn olan bilgisel yaptlarda yazar, zerinde alt malzemeyi
sk bir dzene sokar; ayrca basl sayfann verdii eyin, malzerneye
ilikin dzenli, disiplinli bir akl yrtme olduunu okur iyice anlasn
ister. ark Kitapl'nn bu yolla aktard ey, arkiyatln gcne,
etkinliine ilikin bir kandr; bu kan okura, bundan byle her an,
ark'a ulamak iin arkiyatnn salad bilgi aianndan ve ifrele
melerden gemek zorunda olduunu hatrlatr. Bat Hristiyanlnn
ahlaki gereklerine uydurulmakla kalmaz ark; ayn zamanda, dzelt
meler, kantlamalar iin Bat zihnini ncelikle ark'a ait kaynaklara de
il, baka arkiyat yaptiara gnderen bir dizi tutum ve yarg tarafn
dan kuatlr. Benim verdiim adla arkiyatlk sahnesi, ahlaksal ve
epistemolojik katln bir dizgelemesi olup kar. Bylelikle, ark'a
ilikin kurumsallam Bat bilgisini temsil eden bir disiplin olarak ar
kiyatlk, ark, arkiyat ve Batl arkiyat .. tketicisi" zerinde
koldan bask uygulamaya balar. Byle kurulan bu kollu ilikinin
gcn azrnsamak hata olur bence. nk (Dou'da "bir yerlerde"ki)
ark, Avrupa toplumunun, "bizim .. dnyamzn snrlarnn dnda kal
masndan tr dzeltilir, hatta cezalandnlr; bylece arklatnlm
olur ark - ark' arkiyatlara ait alan olarak belirlemekle kalmayan,
acemi Batl okuru da (d'Herbelot'nun alfabetik srayla dzenlenmi
ark Kitapl gibi) arkiyat ifreleri gerek ark olarak kabul etme
ye zorlayan bir sretir bu. Ksacas hakikat, sonunda varoluunu bile
A R K YAT I L I I N E T K N L K A L A N I
77
78
ARKIYATILIK
79
A R K Y AT I L I I N E T K N L I K A L A N I
80
A R K I Y AT I L I K
81
82
ARKYATILIK
ya ihtiya duyan bir kart ima eder, hatta gerektirir. B u kart "Garp
h"dr ya da Hz. Muhanmet rneinde Hz. sa'dr.
yleyse, felsefe asndan bakldnda, en genel haliyle arkiyat
lk dediim dil, dnce, tasavvur tr, kktenci bir gerekilik* bii
midir. ark'a ait saylan sorunlarla, nesnelerle, niteliklerle, blgelerle
ura.ma alkanl demek olan arkiyath benimsemi herkes, hak
knda konutuu ya da dnd eyi bir szck ya da ifadeyle gste
recek, adlandracak, imleyecek, sabitteyecek ve bylece bu szcn
de ya gereklik kazand ya da zaten gerekliin ta kendisi olduu d
nlecektir. Retorik asndan sylenecek olursa, arkiyatlk tama
myla anatomiktir, sayma dayanr: arkiyatln szck daarcn
kullanmak, ark'a ait eyleri baa klabilir paralara blmekle, tikel
letirrnekle uramaktr. Psikoloji asndan arkiyatlk, bir paranoya
biimidir ve farkl trden, szgelimi nonnal tarih bilgisinden farkl tr
den bir bilgidir. Btn bunlar, imgesel corafYa ile bu corafyarun iz
dii arpc snrlarn verdii rnlerin sadece birka. Ancak, bu ark
atrma rnleri zel modern dnmler de geirmi tir, imdi bunlar
ele alacam.
lll
Tasarlar
84
A R K I Y A T I LI K
ark terimi, salt bir btn olarak Asyal Dou'nun eanlamls olma
dnda ya da genelde rak ile egzotiin ifadesi olarak alnmadnda, s
lami ark' belirten pek hain bir anlam tard. Bu "sava" ark, Henri
Baudet'nin "Asya'ya zg met-cezir dalgas" dedii ey iin kullanlr
oldu.55 Kukusuz, ta onsekizinci yzyln ortalanna dein, d'Herbelot'
nun ark Kitapl gibi "ark" bilgisi depolar ncelikle lslam, Araplan
ya da Osmanllan kastetmekten vazgeineeye kadar, Avrupa'da durum
85
A RKt Y ATI L I K
86
87
A R K I Y AT I L I K
88
bir ngiliz olarak ark' herkesten daha iyi, daha ok bildii yolundaki
iddiasnn ilk taslan bulabiiecei yerdir buras.
Jones'un resmi ii hukukuluktu, yani arkiyathk tarihi asndan
simgesel anarn tayan bir meslei vard. Jones'un Hindistan'a gelme
sinden yedi yl nce, Warren Hastings Hintiiierin kendi yasalaryla y
netilmeleri gerektiine karar vermiti ; ilk bakta grndnden daha
cretkar bir tasaryd bu, nk Sanskrite yasa kitabnn kullanmaya
elverili sadece Farsa bir evirisi vard, hibir ngiliz de Sanskriteyi
metinterin aslna bavurabilecek kadar iyi bilmiyordu o tarihte. Bir
kurnpanya grevlisi olan Charles Wilkins nce Sanskriteyi iyice
rendi, ardndan Manu Kanunla r n evinneye koyuldu; ksa sre sonra
Jones, bu almadaki yardmcJs olacakt. (Geerken belirtelim, Wil
kins Bhagavad-Gita'nn ilk evirmeniydi.) Jones 1 784 Ocanda, Asia
tic Society of Bengal'in (Bengal Asya Dernei) kurulu toplantsn d
zenledi; ngiltere iin Kraliyet Dernei neyse, Hindistan iin de Bengal
Asya Dernei oydu. Jones, dernein ilk bakan ve sulh hakimi olmak
la, ark ile arkllara dair -sonralar onu arkiyatln mutlak kurucu
su (bu deyi A.J. Arberry'ye ait) klacak olan- etkin bilgiyi edindi. Y
netmek ve renmek, sonra da ark' Garp'la karlabnnak: Jones'un,
daima yasalatrmaya, ark'n sonsuz eitliliini kurallann, betilerin,
treleri n, yaptlarn "tam bir zeti "ne boyun edieye ynelen kar
konmaz bir itkiyle ulatna inanlan hedefleriydi bunlar. Jones'un n
l szleri, modern arkiyatln, kendisine ilk hedef olarak Avrupa
dillerini rak, zararsz bir ark temeline dayandnay semekle, felsefi kkenierinde bile- karlatmal bir disiplin olmay ne lde
baardn gsterir:
'
89
90
ARK1YATILIK
...
91
sayyordu kendini. kinci ciltte bir di olarak slamn anlatld yer Yol
culuk'un zirvesidir.64 Volney'nin grlerinde, bir din ve bir siyasal ku
rumlar dizgesi olarak siama ynelik dinsel gdml bir dmanlk var
d; ama Napolyon, Volney'nin bu yaptyla Considerations sur la guer
re actuelle des Turcs'n (Halihazrda Trklerle Yaplan Savaa likin
Dnceler, 1 788) zellikle nemli buluyordu. nk Volney uyank
bir Franszd sonuta; kendisinden eyrek yzyl sonra gelecek olan
Chateaubriand ile Lamartine gibi o da Yaknark', Fransa'nn smrge
ciJik tutkusunu gerekletirmesine elverili bir yer olarak gryordu.
Napolyon'un Volney'den ald, sefere km bir Fransz gcnn
ark'ta karlaca engellerin, glk derecesine gre sralanm bir
dkm oldu.
Napolyon, S aint Helena'da General Bertrand'a dikte ettii Msr seferi ne ilikin dncelerinde -Campagnes d'Egypte et de Syrie, 1 7981 799'de (Msr ve Suriye Seferleri, 1798- 1799)- Volney'ye ak gnder
meler yapar. Napolyon, Volney'ye gre ark'ta Fransz hakimiyetinin
nnde engel olduunu, doJaysyla her Fransz gcnn savaa
birden girrnek zorunda kalacan syler: Bu savan ilki ngilizlere,
ikincisi Osmanl Devletine, nc ve en zorlusu da Mslmanlara kar
olacaktr.6s Volney'nin ngrs hem akllca hem de yanllnn
gsterilmesi g bir ngriiyd; zira, Volney'nin Yolculuk'u ile Dn
cele rinin ark'ta yengi kazanmay dileyen her Avrupalnn kullanmas
gereken etkin metinler olduunu, onu okuyacak herkes gibi Napolyon
da aka gryordu. Baka deyile, Volney'nin yaptlar, ark'a doru
dan doruya maruz kalan A vrupahnn duyaca insani sarsnty hafif
letneye ynelik bir klavuz oluturuyordu: Okuyun bu kitaplar, der gi
biydi Volney, bylece ark'n artmacalarndan korunduktan baka,
onu kendinize tabi de klarsnz.
Napoiyon Volney'nin szlerini neredeyse olduu gibi benimsemitir;
ama kendine zg, ineeliidi bir bjimde. Msr ufuklarnda Armee
dr Egypterin (Msr ordusu) grld ilk andan itibaren, Bonaparte'n
2 Temmuz 1798'de skenderiye halkna yapt konumadaki szleriyle,
"biz gerek Mslmanlarz" (''no us sommes les vrais musulmans") sav
na Mslmanlan inandrmak iin her ey yapld.66 Bir arkiyat tak
myla donanan (ve ark adl bir amiral gemisine kurulan) Napolyon, ls
lama kar zellikle iyicil ve seici bir sava vernek iin, devrimci bir
fikre, frsat eitlii fikrine bavurdu ve Msrllarn Memluklara duyduk...
lan husumeti kulland. Seferi izleyen iJk Arap vakanvisi Abdurrahman
el Cabarti'yi en ok etkileyen ey, Napolyon'un yerlilerle temaslar y"
92
A R K IY ATIL I K
A R K Y ATI L I I N ETKN L K A L A N I
93
'
A R K Y AT I L I K
94
kenin bir baka lkeyi kendine topluca mal etmesinin ifadesi olan o b
yk yaptta - 809- 828 arasnda, yirni dev cilt halinde yaymlanan
Msr'n Tasviri'ne- kaydedildi de zaten. 73
Msr'n Tasviri, salt hacminden, hatta yazarlannn dehasndan tr
deil, konusu karsndaki tutumundan tr de esizdir; Msr'n Tas
viri ni modern arkiyat tasaniann arabnlmas asndan alabildiine
ilgi ekici klan da bu tutumdur. Enstitnn yazman Jean-Baptiste
Joseph Fourier'nin yazd preface historique'in [tarihsel nsz] ilk bir
ka sayfasnda, aratnaclann Msr' "ele almak"la, ayn zamanda, el
dememi bir kltrel, corafi, tarihi anlam zmeye albklan belir
tilir. Msr, Afrika ile Asya arasndaki, Avrupa ile Dou arasndaki, bel
lek ile gerek arasndaki iJikilerin odak noktasyd.
'
Afrika ile Asyatnn arasnda yer alan, Avrupa'yla rahata ilikiye geebilen
Msr, kadim ktann merkezindedir. Bu lkenin sunduu ey esiz anlardr yal
nzca; sanatlarn anavatandr Msr, saysz ant saklar; en yeni yaplannn Tro
ya Sava srasnda oktan ina edilmi olmasna ramen, ilk tapnaklan ile
krallannn yaad ilk saraylan hala durur. Homeros, Lykurgos, Solon, Pytha
goras, Platon, hepsi de bilimleri, dini, yasalan incelemek zere gitmiti Msr'a.
skender, uzun zaman ticari stnlnn sefasn srm, Roma'nn ve tm
dnyann yazgsn belirlerken Pompeus'a, Sezar'a, Marcus Antonius'a, Augus
tusta tanklk etmi zengin bir kent kurdu orada Dolaysyla, uluslann kaderini
ynlendiren anl prensierin dikkatini ekmeyi hak eder bu lke.
ster Batl ister As yal olsun, byk bir g kazanmaya girien her ulus, bu
gcn bir lde doal kayna saylan Msr'a evirnitir gzlerini. 74
Sanatlar, bilimler ve ynetim asndan anlam ykl olmasndan t
r Msrtn rol, dnya tarihi asndan nem tayacak eylemlerin orta
ya kaca bir sahne olmakt. Yani modern bir devlet Msr' almakla,
doal olarak gcn kantlam, tarihi dorulam olurdu; Msr'n ka
deri ilhak edilmek, -tercihan Avrupa'ya- eklennekti. Aynca Msr'
alacak devlet, orada bulunmu olmakla ark' onurtandran Homeros,
skender, Sezar, Platon, Solon, Pythagoras gibi hretli simalarca belir
lenen bir tarihe de katlacakb. Ksacas ark, an gereklerine deil,
ark ile uzak bir Avrupa gemii arasnda kurulmu, deeri saptanm
bir dizi bantya ilitirilen bir deerler bei olarak var oluyordu. S
zn ettiim metinsel ve ematik tutumun kusursuz bir rneidir bu.
Fourier yz sayfadan fazla bu minvalde devam eder (bu arada, sayfa
lar birer metre karedir; tasan ile sayfann boyutunun birbirine denk l
ekte olmas dnlmtr sanki). Ancak Fourier, balantsz bir ge
miten yola kp, Napolyon'un seferinin, gerekletirildii tarihte giri
ilmesi gereken bir i olduunu kantlamak zorundadr. nszde dra-
A R K Y AT I L I G I N ETK NLK A L A N I
95
96
A R K I Y A T I L I K
97
98
ARKIYATILIK
pa'nn neredeyse her kraliyet ailesinden zel bir temsilcinin katlaca muhte
em bir al leniyle kutlanacak. Dorusu olaanst bir olay olacak bu. Av
rupa ile Dou arasnda bir su balants hattmn oluturulmas, srasyla Yunan
llan n, Romallann, Saksonlann, Galyallann zihinlerini megul etmi yzlerce
yllk bir dnceydi; ama son birka ylda modem uygarlk, yzyllar nce iki
. deniz arasnda, izleri bugne kalan bir kanal am olan kadim firavunlann a
basyla rekabet etmeye kalkana dein gereklemedi. ... [Modem] almalar
la balantl her ey devasa llerdedir; giriimi betimleyen, Chevalier de St.
Stoess'un kaleminden kma kk kitap incelediimizde bizi en ok etkile
yen, azmi, soukkanl cesareti, ileri giillyle yzlerce yllk d sonun
da gerek, elle tutulabilir bir olgu haline getiren byk ustann, Bay Perdinand
de Lesseps'in dehasdr, ... Bat ile Dounun lkelerini birbirlerine daha yakn
klma, bylelikle de farkl aiann uygarlklann birletinne tasansdr. s
A R K I Y AT I L I I N ETKN L K A L A N I
99
t.
100
A R K I YATILI K
A R K YAT I L I I N E T K I N L K A L A N I
101
des plus solennelles de ce siecle, mais encore une des plus grandes et des plus
decisives quait vues l'humanite, depuis quee a une histoire ci-bas. Ce lieu, ou
confinent -sans desornais y toucher- l'Afrique et I'Asie, cette grande t!te du
genre humain, cette assistance auguste et cosmopolite, toutes les races du glo
be, tous les drapeaux, tous les pavillions, flottant joyeusement sous ce ciel radi
eux et immense, la croix debout et respectee de tous en face du croissant, que de
merveilles, que de contrastes saisissants, que de rves reputes chimeriques de
venus de palpables nalites ! et, dans cet assemblage de tant de prodiges, que de
sujets de reflexion pour le penseur, que de joies dans l'heure presente et, dans
les perspectives de l'avenir, que de glorieuses esperances ! ...
Les deux extremites du globe se rapprochent; en se rapprochant, elles se re
connaissent; en se reconnaissant, tous les hommes, enfants dun seul et meme
Dieu, eprouvent le tressaillement joyeux de leur mutuelle fratemite! O Occi
dent! O Orient! rapprochez, regardez, reconnaissez, saluez, etreignez-vous! ...
Mais derriere le phenomene materiel. le regard du penseur decouvre des ho
rizons plus vastes que I es espaces mesurables, les horizons sans bomes ou mou
vent les plus hautes destinees, les plus glorieuses conquetes, les plus immortel
les cenitudes du genre humain. ...
[Dieu] que votre souffle divin plane sur ces eaux! Quil y passe et repasse, de
I'Occident a I'Orient, de I'Orient a I'Occident! O Dieu! Servez vous de cette voie
pour rapprocher les hommes les uns des autre s ! 86
(unu belirtmek gerekir ki, gelip atan saat, bu yzyln en parlak saatlerin
den biri olmakla kalmaz; ayn zamanda dnya yznde bir tarihi olalberi in
sanlin grm olduu en byk ve en belirleyici saatlerden biridir. Afrika ve
Asya'nn birbirlerine demeden snrda olduklan bu yer, insan nesiinin bu b
yk bayram, bu yce ve kozmopolit katilm, dnyann btn rklan, u pnl p
nl ve geni gkyznde neeli neeli dalgalanan btn bu bayraklar, btn ban
dralar, hilal karsnda dikilmi ve herkesten sayg gren ha, ne kadar ok ha
rika, heyecan verici ne ok kartlk, birer kuryntudan ibaret olduu sanlan
ama artk kesin birer geree dnen ne ok hayal! Bu mucize dolu toplantda,
dn r iin ne ok dnce konusu, u yaanan saati dolduran ne ok nee, ge
lecekte grnen ne ok zafer dolu umut!..
Dnyann iki ucu yaklayor; yaklarken birbirini yeniden tanyor; yeniden
tan rken, btn insanlar, bir tek ve ayn Tannnn ocuklan, karlkl kardelik
lerinin neeli titreyiini duyuyorlar. Ey Garp! Ey ark! Yaklan, bakn, tann,
selamlan, kucaklan! ...
Fakat, maddi grngnn ardnda, dnrn bak llebilir uzamlardan
daha engin ufuklann varln fark ediyor; en yksek yazglann, en muzaffer fe
tihlerin, insanolunun en lmsz gerekliklerinin kprdand snrsz ufuk
lar ...
102
A R K I Y ATI L I K
[Tannm] kutsal nefes iniz bu sulann zerinde szlsn Tekrar tekrar gesin
buradan, Garp'tan ark'a, ark'tan Garp'a ! Ey Tannm ! nsanlan birbirlerine
yaklatrmak iin bu Kanaldan yararlanm.)
IV
Bunalm
Candide'de eJetir
gereklik kar
dis'i
.
Galyal Ama
mak iin kullanmay dnmez. Ama insanlarn metinleri byle bir safdillikle kullanmaya aJrru olduklar, alyor olduklar da aktr;
yoksa
104
A R K I Y A T I L I K
lOS
106
A R K Y AT I L I K
A RK YA T I L I I N ETK N L K A L A N I
108
ARKIYATILIK
smda aknlatnr. Buna gre, bir homo Sinicus, bir homo Arabicus (ama bir
homo Aegypticus vb. de olabilir pekala), bir homo Africanus vardr, bir de "nor
mal insan" diye anlalan insan - tarihsel dnemin, yani Antik Yunan'dan bu ya
na geen dnemin Avrupa insan. Onsekizinci yzyldan yirminci yzyla de
in, beeri ve sosyal bilimler alanndaki, zellikle de dorudan doruya Avrupa
l olmayan halklarla iliitili alanlardaki Avrupamerkezciliin, Marx ile Engels
tarafndan aa kanlan mlk sahibi aznlk hakimiyetine ve Freud tarafndan
sklp ayntnlan insanmerkezcilie ne lde elik ettii grlr. ss
Abdel Malek arkiyatln, -yirninci yzyl sonu "arkl"s asn
dan- yukarda betimlenen amaza varan bir tarihe sahip olduunu d
nmektedir. imdi de bu tarihin, ondokuzuncu yzyl boyunca, "mlk
sahibi aznlk hakimiyeti .. ve Avrupamerkezeilikle birlemi insanmer
kezcilik birikimini oluturmak zere ilerleyiini, arlk ve g kazan
n zetteyelim ksaca. Onsekizinci yzyln sonlanndan itibaren, en
azndan yz elli yl boyunca, bir disiplin olarak arkiyathkta ngiltere
ile Fransa egemen oldu. Karlatrmal dilbilgisi alannda Jones, Franz
Bopp, Jakob Grinn ve dierlerinin yapt byk filolojik keifler, Do
u'dan Paris ile Londra'ya getirilen elyazmalanna borlu olunan keif
lerdi temelde. Neredeyse istisnasz btn arkiyatlar flolojiyle bala
mt meslee; flolojide Bopp, Sacy, Bumoufve bunlann rencilerini
ortaya karan devrim, dillerin, en nemli iki rnei Hint-Avrupa ile Sa
mi dilleri olan dil ailelerine ait olduu nclne dayal bir karlatrna
I bilimdi. Yani arkiyatlk bandan beri iki zelliin aktancs ol
mutu: . Avrupa iin ark'n tad dilsel neme dayanan, yeni olu
turulmu bir bilimsel zbilin; 2. ark'n hep ayn kalan, deimeyen,
tekbiimli ve kkten yabanc, tuhafbir nesne olduu yolundaki dn
n hi deitirmeksizin konu malzemesini blmlere, altblmlere
ayrma ve yeniden blmleme eilimi.
Sanskriteyi Paris'te renen Friedrich Schlegel, bu iki zellii bir
den tar. 808'de Hintiiierin Dili ve Bilgelii zerine'si yaymlandn
da arkiyat olduunu fiilen inkar etmi olsa da, bir yanda Sanskrite
ile Farsann, dier yanda Yunanca ile Almancann birbirlerine, Sami,
in, Amerika ya da Afrika dillerine olduklarndan daha yakn oldukla
rn savunuyordu. Dahas, Hint-Avrupa dil ailesi, szgelimi Sami dille
rinin tamad sanatsal bir yalnlk ile yeterlie sahipti. Bu gibi soyut
lamalar Schlegel'i rahatsz etmiyordu; onun iin uluslar, rklar, fikirler
ve halklar -ilk kez Herder'de tezahr eden ve giderek daralan poplist
bak asyla- haklarnda hararetle konuulabilecek eyierdi ve mr
boyu srecek bir cazibeye sahiptiler. Ne ki, yaayan, ada ark'tan
A R K l Y A T I L I 1 N ET K t N L K A L A N 1
109
11 0
AR K Y ATI L I K
Dnyann o gzel yanmn, krallk krallk ardna, diyar diyar ardna yitirdim
oktan, yaknda hayallerime snak olacak hibir yer bulamaz hale geleceim;
en ok da Msr iin zlyorum, onu hayal dnyarndan kovup iim acyarak
antanma gmdm iin! 93
. .
A R K YATI L I G I N E T K N L K A L A N I
1J 1
'
'
1 12
ARKIYATILIK
A R K Y AT I L I I N ETK I N L I K ALANI
1 13
nn yan sra, bir baka tuhaflk daha vardr ou zaman. Genel bir nes
ne haline getirildii iin, ark'n tmne zel bir egzantrikliin rnei
olma ilevi yklenebilir. Geri arkl birey, tuhafln anlaml klan ge
nel kategorileri sarsp bozamaz, ama tuhafl bal bna bir elence
konusu olabilir. rnein Flaubert ark'n seyirliklerini yle betimler:
Mehmet Ali.nin soytans bir gn, kalabal elendirmek iin, Kahire paza
nndan bir kadn ald, kadn bir dkkann tezgahna oturttu, dkkanc sakin sa
kin ubuunu tttrken halk huzurunda kadnla iftleti.
Bir sre nce, Kahire ubra yolunda bir gen adam, orta yerde bir byk
maymuna dzdrd kendini - yukandaki ykde olduu gibi, insanlarn hou
na gitmek, onlan gldrrnek iin yapmt bunu.
Nicedir Tann iareti tayan bir ermi olduuna hkmedilmi bir dervi -bir
budala- ld geenlerde; tm Mslman kadnlar onu grmeye, onu elleriyle
tatmin etmeye gelirlerdi. Sonunda bitkinlikten ld, sabahtan akama bitmez
tkenmez bir boalma halindeydi. .
yle bir olay anlatlr: Bir zaman nce bir santon (ileci rahip) Kahire so
kaklannda, kafasna ve kanna geirdii iki klaltan gayri rplak gezerdi.
ernek iin kamndaki klah kard nda, ocuk isteyen ksr kadnlar ko
turup gelir, i erisinin altna atarlard kendilerini, sidikle ovunurlard.98
.
l l 'l
AR KIYATILIK
l lS
de iki seenek vard. fiki, hibir ey olmam gibi devam etmekti. kin
cisi de, eski davran usuln yeniye uyarlamakt. Ancak, ark'n hibir
zaman deimeyecei ne inanan arkiyat iin "yeni", yeninin ihaneti
ne uram eskiydi, -szck uydurma izni tanrsak kendimize- "am
-arkl"nn (dis-Orientals) yanl anlalmasyd sadece. arkiyatlk
tan tmyle vazgemeyi neren revizyonist bir nc seenek ise yal
nz kk bir aznika dikkate alnd.
Bunalmn gstergesi, Abdel Malek'e gre, arkiyatJ edilgen,
kaderci "baml rklar" kavramn yerle bir eden .. eski smrge" ark'
taki "ulusal zgrlk hareketleri" deildi sadece; buna ek olarak, "mte
hassslar ile kamuoyu, yalnz arkiyat bilimin incelenen konunun ge
risinde kalmlnn deil, beeri ve sosyal bilimlerin kavramlar, yn
temleri ve aralan karsnda arkiyatlnkilerin geride kalmln n
da farkna varmt ve bu da belirleyici bir etki yaratacakt. " 101 Szgeli
mi, Renan'dan Goldziher'e, Macdonald'a, von Grunebaum'a, Gibb'e,
Bernard Lewis'e dein arkiyatlar islam, Mslman halklarn ikti
satlarndan, toplumlanndan, siyasetlerinden ayr tutularak incelenebile
cek bir "kltrel bireim" (deyi P.M. Holt'a ait) olarak grdler. arki
yatla gre slamn -en zl forml aranacak olursa- Renann ilk
incelemesinde bulunabilecek bir anlam vard: slamn en iyi biimde
anlalmas iin, "adr ile kabile "ye indirgenmesi gerekiyordu. Smr
geciliin, dnyevi koullarn, tarihsel geliimin etkisi: arkiyat iin
tm bunlar, yaramaz ocuklarn elence olsun diye ldrdkleri -ya da
aldn etmedikleri- sinekler gibi dir; isamn zn karmaklatracak
lde ciddiye alnmazlar hibir zaman.
H.A.R. Gibb'in meslek yaam, kendi iinde, arkiyatln modern
arka ilikisinde benimsedii iki alternatif yaklam rnekler. 945'te
Chicago niversitesinde Haskell Konferanslarn Gibb verniti. Gz
den geirdii dnya, Balfour ile Cromer'in bildii Birinci Dnya Sava
ncesinin dnyas deildi. eitli devrimler, iki dnya sava, saysz
iktisadi, siyasal, toplumsal deiim, 945 gerekliini dpedz, hatta
tufandan kmasna yeni bir nesne haline getirmiti. Ne ki Gibb'in,
lslanda Modem Eilimler adn verdii konferansarna balarken un
lar sylediini grrz:
Arap uygarlyla uraan renciler, szgelimi Arap yaznnn belirli dalla
nnda ortaya konan i ngelem gc ile -gene ayn rnlere hasrediimi olsa bile
akl yrtme ve serimlemelerde ortaya konan kuruluk ve malumatfuruluk ara
sndaki arpc kartidda yz yze gelirler hep. Mslman halklar arasndan
hyk filozoflar kt, bazlanmn da Arap olduu dorudur, ama bunlar ender
1 16
A R K I Y AT I L I K
istisnalardr. lster d dnya ister dnce sreleri sz konusu olsun. Arap zih
ni, somut olayiann birbirinden ayn ve tekil eyler olduunu iddetle duyumsa
maktan kendini kurtaramaz. Kanmca bu, Profesr Macdonald'n arkinn nite
leyici farkll olarak grd "kural duygusu eksikliinin" ardnda yatan te
mel etmenlerden biridir.
But Batl renciler iin [arkiyatlar tarafndan kendilerine aklanmadkal kavranmas pek g bir eyi, Mslmaniann aklcln dnme sre
lerine kar duyduklan nefreti de aklar. ... Dolaysyla, aklc dnme yollan
ile bunlardan ayr tutulamayacak faydac etiin yadsnmasnn kkeninde,
Mslman ilahiyatlann halk cahil brakma taraftarl" denen ey deil,
Arap imgeleminin atomculuu, somutluu vardr. o
A R K Y AT I L I I N ET K I N L I K A L A N I
1 17
A R K I Y A T J L I K
1 18
A R K Y A T I L I I N ETKN L K A L A N I
1 19
120
A R K Y A T I L I K
IKINCI BLM
arkiyat Yaplar
ve Yeniden Yaplandrmalar
124
A R K Y AT I L I K
125
A R K i Y ATl Y A P I L A R
net, kovulma ile kavuma, lm ile yeniden doum, keder ile sevin, yitirilen
cennet ile yeniden bulunan cennet gibi kart ular arasmda salnr ... Ne ki, Ro
mantik yazarlar Aydnlanmadan sonra yaadklan iin, bu kadim meseleleri bir
farkla yeniden canlandrdlar: nsann tarihi ile yazgsna ilikin genel bak,
varolu paradigmalann, dini miraslannn belli bal deerlerini, hem duygusal
adan uygun hem de dnsel adan kendi dnemlerinin kabul edebilecei bir
biimde yeniden kurarak korumaya girimilerdi.3
126
ARKYATILIK
128
ARKYATILIK
A R KYATI YAPILAR
129
130
A R K Y ATILIK
contraferentia"
131
A R KI Y ATI Y A P I L A R
132
A R K Y ATILIK
133
Son bir gzlem: Bu blmde ele alacam onsekizinci yzyl sonu ile
ondokuzuncu yzyla ait fikirler, kurumlar, betiler, bilinen en byk
toprak kazanma ann ilk aamasnn nemli bir ksmn, ok belirle
yici bir ileniini oluturuyor. Birinci Dnya Savann sonuna dein
Avrupa, dnyann yzde 85'ini smrgeletirniti. Ksa yoldan gidip
modem arkiyatln hem emperyalizmin hem de smrgeciliin bir
vehesi olduunu sylemek, su gtrmez bir gerei dile getirnektir.
Ne ki bunu sylemek yeterli deil; zmleyerek, tarihselliiyle am
lamak da gerekir. Beni ilgilendiren, Dante ile d'Herbelot'nun smrge
cilik ncesi bilincinden farkl olarak, modem arkiyatln dzenli bir
biriktirme disiplinini nasl somutlatrdn gsternek. Kesinlikle salt
dnsel ya da kuramsal bir zellik olmayan bu biriktirnecilik, arki
yatl dzenli olarak i nsanlarla topraklar biriktirmeye ynlendirnitir. Ol ya da yitik bir ark dilini yeniden kurnak, eninde sonunda, l
ya da ihmal edilmi bir ark' yeniden kurnak anlamna geliyordu; ayr
ca, bu yeniden kurucu dikkatin, bilimin, hatta imgelemin, sonralar or
dular, ynetimler, brokrasiler tarafndan toprak zerinde, ark'ta ger
ekletirilecek craatlarn yolunu hazrlamas anlamna da geliyordu.
Bir bakma, arkiyatl aklayan ey sadece dnsel ya da sanatsal
baans deil, daha sonraki etkililii, kullanll, yetkesiydi. Kuku
suz, tm bu ynleriyle ciddi bir incelerneyi hak ediyor arkiyatlk.
II
Silvestre de Sacy'nin yaamnda iki nemli izlek vard: destan s bir aba
ve pedagojik, aklc yararllklar gsterme arzusu. 1 757'de, geleneksel
meslei noterlik olan lansenci bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen
Antoine-lsaac-Silvestre, bir Denedikten manastnnda zel hocalardan
nce Arapa, SUryanice ve Kalde dili, sonra da branice eitimi ald.
Ona ark yolun u aan dil Arapa oldu; nk, Joseph Reinaud'nun dedi
i gibi, o dnemde en eski, en retici biimiyle hem kutsal hem kafir
kanattan ark malzemesinin bulunabilecei dil Arapayd. 1 1 Bourbon
hanedan taraftar olmasna karn, 1 769'da, yeni alan - 1 824'te de
dr olaca lang ues orientales vivantes [yaayan ark dilleriJ okulu
na, okulun ilk Arapa retmeni olarak atand. 1 806'da College de Fran
ce'dan profesrlk nvann ald, oysa 1 805'ten beri Fransz Dilerin
de daimi arkiyat olarak alyordu. 1 8 1 1 'e dein cretsiz alt
Dilerindeki ilk grevi, Fransz Ordusunun bltenleri ile Napolyon'un,
Rus Ortodoksluuna kar "Mslman fanatizmi"nin kkrtlabilecei
umudunu ortaya koyan, 1806 Manifestosu'nu evinnekti. Ama bundan
sonraki yllar boyunca gelecein aratrnaclarnn yan sra, Fransz
ark mtercimleri ekibi iin tercmanlar yetitirdi. 1 830'da Franszlar
Cezayir'i igal ettiinde, bildirgeyi Cezayiriilere tercme eden Sacy ol
mutu; dileri bakan ark'la ilgili tm diplomatik meseleler iin d
zenli olarak, sava bakan da arada bir bavuruyordu Sacy'ye. Yetmi
be yandayken Dacier'nin yerine Academie des Inscriptions'un (Yazt
lar Akademisi) yazmanln stlendi; aynca Bibliotheque rayale'de
(Kraliyet Kitapl) ark elyazmalar ksmna mdr oldu. Uzun ve se
kin meslek yaam boyunca ad, ha}4 olarak, devrim sonras Fransasn
da (zellikle de ark aratrmalarnda) eitimin yeniden yaplandnlma-
135
136
A R KIYATI LIK
serimler,
A R K I Y ATI Y A P I L A R
137
Tarihsel
Ta
rnr klmakt temelde; tablonun amac da, bir tr Bentham usul tam
grm (panoptikon) kunakt. DolayJsyla aratuna disiplini zel bir
g teknolojisiydi: Kullancsna (ve kullancnn rencilerine) ara
gerelerini ve (eer kullanc bir tarihi ise) o gne dein yitik kalm
138
ARKIYATILIK
A RKYATI Y APILAR
139
d'etre publies autrement que par extrait) "bir beeniyle, eletirel ruh"la
da yazlmamlardr. 1 8 Dolaysyla arkiyat, temsil edici bir fragnan
140
A R K YATILIK
dan] ark diye grp kabullenir. Nesnel yap (ark' n saptanp nitelen
mesi) ile znel yeniden yaplandnna (ark'n arkiyat tarafndan
temsil edilmesi) birbirinin yerine geebilir hale gelir. ark. arkiyat
nn aklchyla rtlr; arkiyatnm ilkeleri onun ilkeleri olur. Irak
olandan ulalabilir olana dnr; kendi bana ayakta duramayan bir
ey olmaktan kp pedagojk bakmdan yararl hale gelir; kayp para
lar tam da bu sre iinde ondan kopanlp atlm olduu halde, yitik
likten kar, kefedilir. Sacy'nin antolojileri ark'a eklenmekle kalmaz,
aynca ark' da arki mevcudiyet olarak Bat'ya ekler. 1 9 Sacy'nin al
malar ark' mecelle haline getirir; rencilerin kuaktan kuaa aktar
d bir metinsel nesneler mecellesi retir.
Gerekten de. Sacy'nin tilmizlerinde yaayan miras hayret vericiy
di. Ondokuzuncu yzylda Avrupa'daki balca Arap dili ve edebiyat
mtehassslan dnsel yetkelerini ona dayandnyorlard. Fransa'daki,
spanya'daki, Norve'teki, isve'teki, Danimarka'daki, zellikle de Al
manya'daki niversiteler, akademiler, onun etkisiyle, onun almalar
nn salad antolajik tablo araclyla kendini yetitini renciler
le doluydu.20 Ancak, tm dnsel miraslarda olduu gibi, zenginlikler
ile .snrlamalar birlikte aktarlmt. Sacy'nin arkiyatln soykt
ndeki zgn yn, modern ark'n dzensiz, ele avuca gelmez mev
cudiyetinden tr ve bu mevcudiyete ramen ark' yenilenmesi gere
ken bir ey gibi ele alm olmasyd. Sacy Araplan ark'n
iine yerle
14 1
Filoloji
Louis
Lambert'ini hatrla
142
A R K I Y A T I L I K
A RKJYATI YAPILAR
1 43
dern dnce " [hepsi birden] flolojiyle ayn gn kurulan aklclk, ele
tirellik, liberalizm deilse" nedir peki, diye sorar. Filolojinin, hem yal
nzca modemlerin sahip olduu karlatnal bir disiplin hem de mo
dernliin (ve Avrupa'nn) stnlnn bir simgesi olduunu syleye
rek srdrr szlerini; onbeinci yzyldan beri insanlin gerekletir
dii her ilerleme, tilotojik diye nitelebilecek bir dncenin sahiplerine
mal edilebilir. Modem kltrdeki (Renan'n flolojik dedii bir kltr
dr bu) floloji meslei, gereklik ile doann aka grlmesini, dola
ysyla doastcln defedilmesini, doa bilimlerindeki keiflere
ayak uydurulmasn srdrmeyi hedefler. Ancak tm bunlardan te, in
san yaam ile eylerin dzenine dair genel bir gr olanakl klar fi
loloji: "Her eyin tnn sol uyarak, her eyi deerlendirerek, karlatra
rak, biletirerek, bunlardan tmevanmlar kararak merkezde duruyo
rnn - bu yolla eylerin gerek dzenine ulaacam." Aikar bir g
halesi tar filolog. Filoloji ile doa bilimlerine dair grlerini de dile
getirir Renan:
Felsefe yapmak eyleri bilmektir; Cuvier'nin ho deyiinin izinden gidersek,
feJ sefe dnyaya kuram dZleminde talimat vermektir. Kant gibi ben de, saf kur
gusal kantlarnalann geerliliinin matematiksel kantlarnalann geerliliinden
daha fazla olmadna, bize mevcut gereklik hakknda hibir ey retemeye
ceklerine inanyorum. Filoloji, zihinsel nesnelerin kesin bilimidir [La philolo
gie est la science exacte des choses de l'esprit]. Cisimlere dair felsefi bilimler
iin fizik ile kimya ne ise, insanla dair bilimler iin de floloji odur.24
1 44
A R K Y AT I L I K
145
ve ona kendine ait ayn bir epistemoloji salayan bir dizi yakn tarihli,
yeniden deerlendirneye dayal kefin yn veresiydi: Burada szn
ettiim dnem, kabaca, 1780'1er ile 1830'larn ortas arasnda kalan d
nemdir; bu dnemin sonlan Renan'n eitimine balad dnemle ak
r. Hatratnda anlatt zere, 1 845'te, dini inancn yitinnesiyle so
nulanan bir inan bunalm, aratrmaclk yaamna vardrd Renan':
Filolojiye, filolojinin dnya grne, bunalnlarna, biemine katl
masnn balangc oldu bu. Kiisel dzlemde, kendi yaamnn filoloji
nin kurumsal yamn yansttna inanyordu. Ne ki, yaamnda, ev
velden olduu kadar Hristiyan olmaya, ama artk Hristiyanln deil
de la science laique [laik bilim] dedii eyin eliinde Hristiyan olma
ya azmetmiti. 28
Laik bilimi n ne yapp ne yapamayaca konusunda en iyi rnek, yl
lar sonra, 1 878'de Sorbonne'da verilen bir derste -"Filolojinin Tarihsel
Bilimiere Sunduu Hizmetler zerinettde- Renan tarafndan ortaya
konmutu. B u metinde aa kan, filolojiden sz ederken Renan'n
kafasndakinin din olduudur (szgelimi, din gibi filoloji de, insanln,
uygarln, dilin kaynaklan hakknda bir eyler retir bize); bu kout
luun tek hedefi de, flolojinin i tutarllk, sk dokunmuluk, kesinlik
bakmndan dinden ok daha alt dzeyde kalan bir ileti sunduunu din
leyiciterin iyice anlamasdr. 29 Renan'n genel bak umarszca tarihsel
ve kendisinin de bir kez dile getirdii gibi biimbilimsel olduuna gre,
gen yanda dinden filolojik aratrnaya geebilmesinin tek yolunun,
dinde edinmi olduu tarihsel dnya grn yeni laik bilirnde de ko
rumak olmas akla yatknd: "Bana gre hayatma anlam verecek bir tek
ura vard; bu da, laik bilimin salad bol miktarda arac kullanarak
Hristiyanla ilikin eletirel aratrnalann [Renan'n Hristiyanln
tarihi ile kaynaklarna ilikin byk aratrma tasarsna bir antrma]
srdrnekti. "3 Renan, Hristiyanlk sonras eilimine uygun bir biim
de flolojiye uyum salamu.
Grece yeni bir disiplin olarak flolojinin getirdii tarih ile Hristi
yanln ikin olarak sunduu tarih arasndaki fark, tam da modern flo
lojiyi olanakl klan eydi, Renan bunu ok iyi biliyordu. Zira, onseki
zinci yzyln sonlar ile ondokuzuncu yzyln balar sz konusu ol
duunda, "floloji"nin zikredildii her yerde anlalmas gereken ey
yeni filolojiydi; bu bilimin en nemli baarlar da, karlatrmal dil
bilgisi almalar, dillerin aileler halinde yeniden snflandrlmas ve
kutsal kkenieri olduunun kesin olarak reddedilmesiydi. Bu baarla
nn, dili tamamyla bir insan grngs sayan bir grn u ya da bu
146
A R K Y A T I L I K
ARKYATI YAPlLAR
147
148
A R K Y ATI L I K
Rnesansn ilan eden, ark ile Bat'y birbiriyle ilevsel bir ilikiye so
kan bir almayd bu. Raymond Schwab'n ark Rnesans'nda etrafl
ca zmlenen bu ilikinin engin anlamna deinmitim yukarda; bu
rada sadece, bir flolog, bir arkiyat olarak Renan'n uraJannda et
kisi olan zel ynlerine dikkat ekmek istiyorum. Quinet'nin Miche
let'yle ibirlii, birinin Herder'e brnn de Vico'ya duyduu ilgi, iki
sinde de u dncenin belirmesine yol amt: Bilgin-tarihi, farkl,
yabanc, rak olanla karlamal, adeta bir dramann gelimesini izle
yen bir seyirci ya da vahiy iniine tanklk eden bir mrnin gibi yzle
meliydi onunla. Quinet'nin forml, ark'n neren, Bat'nn da tasar
rufta bulunan olduuydu: Asya'nn kabinleri vardr, Avrupa'nnsa he
kimleri (yani haktmleri, aJimleri: Kelime oyunu kasthdr). Bu rastla
madan yeni bir reti ya da yeni bir tanr doar; ama Quinet'nin asl
vurgulad, Dou'nun da Bat'nn da yazglann bu rastlamada ger
ekletirdikleri, kendi kimli klerini bu rasttanada kesinletirdikleridir.
Akademik bir davran kalb olarak burada ortaya kan portre, edilgin,
gelimemi, diil, hatta suskun ve durgun Dou'yu sanki zellikle elve
rili bir adan bakarak gzden geiren ve ardndan da -gcn gizli,
irek dilleri zme yetisinden alan- bir flologun a.Iimce yetkesi altnda
ark'a srlarn ifa ettirerek Dou'yu dillendinneye koyulan Batl bil
gin portresidir. Renan'da da srecekti bu. Bir filolog olarak raklk d
nemini geirdii 1 840'larda Renan'da srnemi olan ey ise, teatral tu
tumdu: Bunun yerini bilimsel tutum almt.
Quinet ile Michelet'ye gre tarih bir dramayd. Quinet, zengin an
ml bir benzetmeyle tm dnyay bir tapnak, insanlk tarihini de bir
tr dinsel tren olarak betimliyordu. Michelet ile Quinet ele aldklan
dnyay gryor/ard. nsanlk tarihinin kayna, Vico ile Rousse
au'nun ilkel alarda yeryzndeki yaam resmetmek iin kullandkla
r grkemli, tutkulu ve dramatik deyi biiminin aymsm kullanarak be
timleyebildikleri bir eydi. Michel et ile Quinet, kendilerini Avrupa'nn
o ortaklaa Romantik giriimine ait hissediyorlard; bu giriim, "ister
destanda, ister drama, dzyaz romans ya da 'teyi gren byk Kaside'
gibi bir baka temel trde olsun, Hristiyanln ilk gnah, kefaret ve
cenneti yeniden kuracak olan yeni bir yeryznn ortaya kyla ilgili
emasn o an tarihsel, dnsel koullarna uygun bir dille, kktenci
bir biimde yeniden ekillendime"35 iini stlenmiti. Kanmca, Qui
net iin "domakta olan yeni tann" fikri, eski tanndan kalan yerin dol
durolmas anlamna geliyordu; ama Renan'a gre filolog olmak, eski
tannyla, Hristiyanln tanrsyla tm ilikileri kesip atmak demektL
149
A R K Y ATI Y A P I L A R
Bylece, bunun yerine yeni bir reti (herhalde bilim), adeta yeni bir
konumda zgrce yer alabilecekti. Renann tm meslek yaam, bu
i lerlemenin somutlanna adanm tt.
Dilin kkenierine ilikin pek bilinmeyen bir denemesinde aka be
lirtir Renan: nsan artk bir mucit deildir, yaratma a kesinlikle sona
enitir. 36 Hakknda ancak tahminler yrtebileceimiz, insann gerek
anlamda suskunluktan szcklere tand bir dnem yaanmt. Artk
dil vard, bundan byle gerek bilimadan iin grev, dilin nasl oldu
unu incelemekti, nasl ortaya ktn deil. Ne ki, Renan Herderi, Vi
co'yu, Rousseau'yu, hatta Quinet ile Michelet'yi pek heyecanlandnn
olan bir eyi, ilkel zamanlarn tutkuyla yaratlmasn bir yana atsa da,
yeni ve kastl bir yapay yaratm trn, bilimsel zmlemenin bir so
nucu olarak gerekletirilen yaratm gndeme getirir. College de Fran
ceda (2 1 ubat 1 862.de) verdii leon inauguralede [al dersi], le la
so
ARKYATlLIK
A R K Y A T I Y A P I L A R
151
1 52
A R KI Y AT I L I K
1 53
A RK YATI YAPILAR
organik
karlatnal olarak,
karlatrmal snf
1 54
A R K I Y ATILIK
A R K Y AT I Y A P I L A R
1 55
A R K Y AT I L I K
1 56
'
157
philosophiques'in
1 58
A R K Y A T I L I K
line ne de rkna ait olduunu; her eyden nce kendine ait olduunu,
nk her eyden nce zgr bir varlk, bir ahlak varl olduu nu" sy
ler Re nan. 58 insan Renan'a gre zgrd, ahlak sahibiydi, ama Renan'n
ngrd biimleriyle rk, tarih ve bilim tarafndan, aratrmacnn in
sana dayatt koullar tarafndan zincire vurulmutu.
ark dillerini aratrmak Renan' bu koullann tam merkezine gtr
mt; floloji de, insana dair bilginin, ancak nce (Sacy'nin Arapa
fragnanlar ait olduklar gereklikten zorunlu olarak kopartmasnda ol
duu gibi) ham gereklikten kopartlmas, sonra da reti dsturlarn
dan oluma bir deli gmlei ne so kulmas halinde -Ernst Cassirer'in de
yimiyle- iirsel bir dntrc1k59 kazanabileceini somut bir biim
de gstermiti. Bir zamanlar Vico, Herder, Rousseau, Michelet ve Qui
net tarafndan uygulanan szck aratnnas, filoloji haline gelmekle,
Schelling'in deyiiyle rntsn, dramatik sunum niteliini yitirdi.
Bunun yerine de epistemolojik bakmdan karmaklt.
Sprachgefhl
A R K Y A T I Y A P I L A R
159
III
Sami rknn basitliinden tr bize kusurlu bir rk gibi geldii grlr hep.
Benzetme yerindeyse, resim iin karakalem taslak neyse, Hint-Avrupa ailesi
iin de Sami rk odur; bu rk, yetkinliin koulu olan o eitlilikten, o bolluk
tan, o yaam bereketinden mahrumdur. Ho bir ocukluun ardndan ancak va
sat bir erkeklie ulaabilen, pek kstl bir verimlilie sahip kiiler gibi Sami
halklar da, en gelikin hallerini ilk dnemlerinde yaam, gerek olgunlua ise
asla ulaamamlardr. 6 I
Tok Renan'n Sami Sark d uv arhi!ln 1 n Hint-C";P.rnun rkh1nn n vr&
..,
....,
-'
--
--
--
--
----- ----
- -
--
d mertebeye asla ulaamadn sylemesinde olduu gibi, HintAvrupa gene bir mihenk tadr burada.
.
Bu karlatrma tutumunun temelde aratrmann bir gereklilii mi,
ARKYATI YAPlLAR
161
162
A R K l Y ATILIK
163
tnc bir aynntlar ynnn orta yerinde bir ak alan yaratmaktr. Dola
ysyla, slam incelemesinden kan ey, almann sonunda (lm
aniatldktan sonra) kesin ayrntlaryla gsterilen Hz. Muhammet'e ait,
tam anlamyla tek boyutlu bir portredir.64 Caussin'in Muhammet'i ne bir
eytan ne de bir Cagliostro ilkrneidir; zel bir siyasal hareket olarak
slamn tarihine (bu tarihin en ehven deikesine) uygun, bir anlamda
onu metin dna srp kartan saysz aktannayla merkezletirilmi
bir adamdr. Caussin'in niyeti Hz. Muhammet hakknda syleomedik
hibir ey brakmanaktr; bylece Peygamber, souk bir k altnda,
hem engin dini kudretinden hem de Avrupaly rkten aklanmam
glerinden soyulmu haliyle grlr. Burada dikkat ekici olan ey,
kendi zaman ile mekruu na zg bir beti olarak Hz. Muhammet'in, on
dan geriye pek silik bir insan minyatr brakmak zere silinmesidir.
Caussin'in Muhammet'inin meslek dnda retilmi bir benzeri Cari
yle'n Muhammet'idir; kendi zaman ile rnekanna ait tarihsel, kltrel
koullar tamamyla gzard eden bir teze hizmet etmeye zorlanm bir
Muhammet'tir bu. Cariyle da Sacy'den aktannaJar yapar yapmasna
ama, onunki dpedz itenlie, kahramanla, peygamberlie ilikin
baz genel fikirleri savunan birinin rettii bir denem edir. Tutumu lehte
bir tutumdur: lyfuhammet bir efsane deildir, utan verici bir ehvet
dkn deildir, gvercinlere kulandan bezelye almay reten g
ln, aciz bir hokkabaz da deildir. "Usandnc lde kafa kantrc
bir karmaa, hamlk, hantallk; biunez tkenmez bir yineleme, laf seli,
dolamba; en byk hamlk, hantallk - ksacas desteklenemez bir ap
tallk .. 6s olan bir kitabn, Kuran'n yazar olmasna karn, gerek bir
grme gcne sahip, kendinden emin bir insandr. Kendi de bir berrak
lk numunesi, bir biem harikas olmayan Carlyle, bu iddialar, Muham
met'le birli kte kendisini de kusurlu karacak olan Bentham standartla
rndan Peygamberi kurtarmann aresi olarak atar ortaya. Ancak Mu
hammet barbar ark'tan Avrupa'ya aktarlan bir kahramandr; bu ark,
164
A R K Y AT I L I K
165
yneliktir. 70
166
A RKYAT I L I K
167
A R K I YATI Ll K
168
ARKYATI YAPILAR
1 69
170
A R K YATI L I K
A R K YATI Y A P I L A R
171
ini aka ortaya koyar:. Lane usta bir polemikidir burada. lk planda,
ondan nce bakalarnn yapamad ya da yapmad bir eyi gerek
letirdiini, ardndan da hem sahici hem de kesin bir malumat btn
edinmeyi baardn gstermesi gerekir. Bylece kendine has yetkesi
belirn1eye balar.
Lane nsznde Dr. Russell diye birinin "HaJep Halkna Dair Ak
lamalar"n (unutulmu bir almadr bu) kalemine dolayp onunla dal
ga geerken, gemiteki en nemli rakibinin Msr'n Tasviri olduu
aka ortadadr. Ancak Lane'in uzun bir dipnota hapsettii bu yapt,
aalayc trnak iaretleri iinde, Msr'a ilikin byk Fransz yapt"
diye anlr. O yapt hem felsefi bakmdan ok genel hem de ok zen
sizdi, der Lane; Jacob Burckhardt'n nl almas ise, Msrllarn ata
sz kabilinden hikmetli szlerinin, "bir halkn ahlakna dair kt tah
liller"in topland bir derlerneydi yalnzca. Fransztarla Burckhardt'tan
farkl olarak Lane, yeriiierin arasna kanmay, onlar gibi yaamay,
alkanlklarna uyum salanay, "yabanclarda, zorla aralarna katl
maya katkan biri olduu ... kukusunu tahrik etmekten kanmay" ba
arnt. Nesnelliini yitirdii sanlmasn diye, Kuran'n yalnzca laf
na (i tali k Lane'e ait) bal kaldn, temelde yabanc olan bu kltr kar
sndaki farkllnn daima bilincinde olduunu syleyerek srdrr
szlerini.71 Dolaysyla, Lane'in kimliinin bir taraf saf Mslman de
nizinde kolayca yzerken, suyun atnda kalan ksm, evresindeki her
eyi yorumlamaya, edinmeye, sahiptenmeye ynelik gizli Avrupal gcn korur.
arkiyat ark' taklit edebilir, ama bunun tersi geerli deildir.
Bundan tr de arkiyatnn ark hakknda sylediklerinin, tek yn
l bir alverite ulalm bir betimleme olarak anlalmas gerekir:
arkllar konuur, eylerken, arkiyat gzleyip kaydetmitir. arkiyat
nn kudreti, onlann arasnda kendi dillerini konuan biri gibi, ayn za
manda da gizli bir yazc gibi var olmasyd. Hedef, yazdklarnn yerli
ler iin deil, Avrupa ile Avrupa kltrn yaymay hedefleyen kurum
lar iin yararl bilgiler olmasyd. Zira Lane'in yazlarnn unutmamza
asla izin vennedii ey udur: Msr'n adetleri, trenleri, bayramlar,
ocukluu, yetikinlii, cenaze trenleri arasnda gezinen "ben", birinci
ahs adl, aslnda hem bir arkllk kostmdr hem de deerli ve ba
ka trl eriilemeyecek malumat elde edip aktarmay salayan bir ar
kiyatlk aygtdr. Anlabc olarak Lane, hem sergilenen hem sergile
yendir; ayn anda iki tarafn birden gvenini kazanp iki deneyime bir
den hees gsterir: arkl olan, ahbaplk kunnaya (ya da yle grnme
172
A R K Y ATI L I K
A RK YATI YAPILAR
17 3
174
A R K Y AT I L I K
A R K I Y ATI Y AP I L A R
175
imdi artk, bir arkl olmak yerine bir arkiyat olmak iin ev yaam
nn tensel hazlanndan kendini mahrum etmek zorunda kaldn da
renmi oluruz. stelik insani yaam dngsne katlarak bir tarih sahi
bi olmaktan da uzak dunnas gerekmitir. Bir gzlemci olarak zanand ...
yetkesini, ancak bu olumsuz yolu tutarak konyabilmitir.
Lane'in seimi, "dert, zahmet" ekmeksizin yaamak ile modern M
srllara ilikin incelemesini tamamlamak arasnda yaplan bir seimdi.
Yapt seim, Msrllara ilikin aklamasn, yaptn olanakl kld;
zira eer onlardan biri haline gelmi olsayd, bak as steril, cinsiyet
siz bir szlkbilimsel bak as olma zelliini koruyamazd. Dolay
syla Lane, iki nemli, zorlayc yntemle bilimsel gvenilirlik ve me
ruluk kazanr. lki, insan yaamnn bildik aniatsal akna mdahale
etmektir: Lane'in muazzam aynnt ynnn ilevi de budur; bir yaban
cnn gzlemci zekyl bu aynntlarla koca bir malumat ynn su
nabilir, sonra da paralan birletirip bu yn bir btn haline getirebi
lir. Tehir iin Msrllarn, deyim yerindeyse, barsaklar deilip ka
rlr, sonra da Lane tarafndan tler eliinde tekrar toparlanr. kinci
si, Msr-ark yaamndaki reyiten kopmaktr: Bu da, Lane'in M
sr'da, Msr iin deil, genelde Avrupa'da, akademik birikim iin bilgi
yaymak adna bedensel arzulann bastnnasnn grd ilevdir. La
ne'in arkiyat yllklanndaki byk nnn kayna, hem dzensiz bir
gereklie aratnacnn iradesini yklemeyi hem de gtt hedef
dorultusunda yerleim yerinden uzaklap akademik nnn sahnesi
ne gemeyi baarm olmasdr. Onun ortaya koyduu trden yararl
bilgiler, ancak bylesi mahrumiyetlerle elde edilebilir, fornlletirile
bilir, yaylabilirdi.
Lane'in dier iki byk almas, yarm kalan Arapa szlk ile esin
yoksunu Binbir Gece evirisi, nce Modem Msrllar da ortaya km
olan bilgi dizgesini pekitirdi. Modern Msrllar'dan sonra yaplan bu
almalarn ikisinde de, yaratc bir varlk olarak Lane'in bireysellii
tamamen ortadan kalkntr - tabii, anlatya dayal yapt fikri de. Kii
olarak Lane, resmi yorumcu ve yeniden eviren (Binbir Gece yorumcu
su, evirneni) kimliiyle, gayri ahsi szlk kimliiyle ortaya kar
sadece. Inceledii konuyla ayn a paylaan bir yazarken, -klasik
Arapa ve klasik lslamla ilgilenen arkiyat bir bilgin olarak- konu
sundan sonra da yaamn srdren bir bilgin haline gelir. Ancak ilgin
olan, bu bekann biimidir. Zira bir aratrmac olarak Lane'in miras,
ark iin deil, kendi Avrupah toplumunun kurumlar, arac kurulular
iin nemlidir elbette. Bunlar ya akademiktir -resmi arkiyat dernek-
176
A R K Y AT I L I K
A R K YATI Y APlLAR
177
IV
Haclar ve Haclk,
ingilizler ile Franszlar
A R K Y ATI Y A P l L A R
179
{ark Tannnndr!
Garp Tannrun!
Kuzey i ll eri, Gney ilieri
Tannnn huzurlu ellerinde yatar.)
1 80
A R K I Y ATILI K
sese hizmet eden (ikinci tip) ya da bize ark hakknda sylenen her e
ye hkmeden, araclk eden (nc tip) benlik tm arpclyla orta
dadr bunlarda. Ancak, ondokuzuncu yzyln bandan sonuna dein yani, Napolyon'dan sonra- ark bir hac yeri oldu; her zaman akademik
olmasa da sahici bir arkiyatla ait olan her byk yapt, biimini,
biemini, ynelimini ark'a hac yolculuu yapma fikrinden devirdi.
Ele aldmiz arkiyat yazlarn dier pek ok biiminde olduu gibi
bu fikirde de, Romantik dneeye has yenileyerek yeniden kuna fikri
(doal doastc lk) temel kaynaktr.
Her hac eyleri kendine zg bir biimde grr; ama bir hac yolcu
luunun ynelebilecei eylerin, girebilecei kalplarn, biimlerin, a
a karacai hakikatierin de bir snn vardr. ark'taki tm hac yolcu
luklar kutsal topraklardan geiyordu ya da gemek zorundayd; kald ki
bunlarn birou, geni, bereketli ark'tan Yahudi-Hristiyan/Yunan
Roma gerekliinin bir ksmn kurtarmaya ya da bu gereklii yeniden
canlandrmaya ynelik giriimierdi aslnda. Hesaba katlmas gereken
zorlu haletler Kutsal Kitap, HalJar, slam, Napolyon ve skender idi;
buna kout olarak, ark1atrlm ark -arkiyat aratrmaclann
ark'- da, brpalanma pahasna geilecek zorlu bir yoldu bu haclar
iin. Hacnn derin dncelerine ve mahrem hayallerine ket vuran tek
e ilmi ark deildir; arkiyatln daha nce balam olmas bile
ada seyyah ile yazs arasna birtakm manialar koyar - bunun istis
nas, Nerval ile Flaubert'in Lane'i kullan biiminde grld gibi,
arkiyat almann kitaplktan koparlp estetik tasanlara hasredil
mesidir. Bir dier engel de, arkiyat ilminin resmi gerekliliklerinin ar
kiyat yazlar fena halde kstlamasdr. Chateaubriand gibi bir hac,
seyahatlerine ncelikle kendisi iin ktn iddia etmiti pervaszca:
"Sadece imgeler aramaya gidiyordum: Hepsi bu" (..J'allais ebereber des
images: voila tout").78 Flaubert, Vigny, Nerval, Kinglake, Disraeli, B ur
ton ... hepsi de hac yolculuklarna, mevcut arkiyat arivinin tozunu pa
sn gidernek iin kmlard. Onlarn yazlar, taze, yeni bir ark de
neyimleri hazinesi olmalyd - ne ki aada greceimiz gibi, bu tasar
bile, her zaman deilse de ou zaman, arkiyatln indirgemecilii
ne kaptryordu kendini. Hacnn tabiatyla, yaz tarzyla, yaptnn y
nelim biimiyle yakndan ilintili, karmak nedenleri vardr bunun.
Ondokuzuncu yzyln tekil seyyahlar iin neydi ark? ncelikle,
ngilizce konuan ile Franszca konuan arasndaki farklar ele alalm.
nki iin ark Hindistan'd elbette, gerek bir ngiliz mlkyd; bundan
tr de, Yaknark'tan gemek, byk bir smrgenin yolu zerindeki
181
'
182
A R K Y A T I L I K
A R K I Y ATI Y A P I L A R
1 83
184
ARK YATILIK
185
1 86
ARKlYATILIK
A R K Y ATI Y A P I L A R
187
A R K I YAT I L I K
1 88
casna kiisel hayaller ile ark' e tutan bir konuma ekilip snmasy
d. Her iki durumda da arkiyathk, ark'n betimlenme, nitelenme bi
imi zerinde gl bir etkiye sahipti kukusuz. Ne var ki bu etki,
uroarsz bir genellik ya da tavizsiz bir kiisellik tamayan bir ark duy
gusunun ortaya kmasn her zaman, hatta bugne dein engelledi.
arkiyatlkta -modern dnyann ada bir sakini olarak- arkinn
insani, hatta toplumsal gerekliiyle ilgili canl bir duygu aramak, boa
krek ekmektir.
Betimlediim iki seenein -Lane ve Chateaubriand, ngiliz ve Fran
sz seeneklerinin- etkisinin bu ihmaldeki pay byktr. Bilginin, zel
likle de ihtisas bilgisinin geliimi ok ar ileyen bir sretir. Bu geli
im salt eklenmelere ya da birikneye bakmaz; aratnna uzlam ola
rak bellenmi ey erevesinde gerekletirilen seici birikime, bilgile
rin birbiri nin yerini almasna, silinmelere, yeniden dzenlemelere, di
rekenlie bal bir sretir. Ondokuzuncu yzylda arkiyatlk gibi
bir bilginin meruluu, Aydnlanma'dan nce olduu gibi dini yetkeden
deil, yenileyici bir biimde eski yetkeyi aktarmak diyebileceimiz bir
eyden kaynaklanyordu. Sacy'den balamak zere akademik arkiyat
larn tutumu, bir dizi metin parasn gzden geiren, sonra bunlar
rtk olarak temsil ettikleri btnsel resmi olutuak iin eski taslak
lan sraya koyan onarmcnn yapaca gibi- yay na hazrlayp dzenle
yen bilimadamnn tutumudur. Bundan tr de arkiyatlar, kendi
aralannda, birbirlerinin almalarn ayn aletarnaclk usulyle ele
alp kullanrlar. Ornein Burton, Binbir Gece'yi ya da Msr', dolayl
olarak, Lane'in almalar araclyla, haletinden aktarnalar yaparak,
Lane'e ok byk bir yetke atfehnekle birlikte ona kar karak ele ala
cakt. Nerval'in ark yolculuu Lamartine'inkinin, Lamartine'inki de
Chateaubriand'nkinin yolunu izledi. Ksacas, gelien bir bilgi tr ola
rak arkiyathk, besinini salamak iin bu alann eski aratrnaclarn
dan yaplan aktannalara bavurdu temelde. arkiyat, yoluna yeni
malzemeler ktnda bile, bunlar, (aratrmaclarn pek sk yaptklar
gibi) haletlerinin bak asn, ideolojisini, yol gsterici savlarn
dn alarak deerlendirdi. Dolaysyla, Sacy ile Lane'den sonraki ar
kiyatlar, tavizsiz bir titizlikle Sacy ile Lane'i yeniden yazdlar; Chate
aubriand'dan sonraki haclann yapt da Chateaubriand' yeniden yaz
makt. Hele Nerval ile Flaubert gibi yetileri gl haclar, gzlerinin,
zihinlerinin kendilerine dolayszca sunduu eylerdense Lane'in betim
lemelerini yelediklerinde, modem ark'n mevcut olgular bu karma
k yeniden yazmlardan dzenli olarak dianm oldu.
189
ark'a ilikin bilgiler dizgesinde ark bir mekandan ziyade, kaynan bir alntda, bir metin parasnda, birilerinin ark'a dair bir alma
sndan yaplan bir aktarmada, eski bir kurgulamada ya da tm bunlarn
karmnda bulmu gibi grnen bir topos, bir gndermeler bei, bir
aync nitelikler kmesidir. Dolaysz ark gzlemleri ya da ark'n du
ruma bal betimleri, ark'a dair yazlarn unduu birer kurmacadr;
ama bunlar, baka trden dizgesel ilevlere gre ikincil kalrlar hep. La
martine'de, Nerval'de, Flaubert'de ark, okurda ilgi uyanduaya muk
tedir estetik ve ynetici bir iradenin gctrnndeki temel malzemenin
temsili, yeniden sunumudur. Ne ki her yazarda da, yukarda deindi
im gibi, aniat bilincinin ok nemli bir rol olsa bile, arkiyatlk ya
da ar.kiyathn kimi yn savunulur. Tm egzantrik bireyselliine
ramen bu aniat bilincinin, hacln nnde sonunda bir kopyalama
ii olduunun farkna vanlmasyla sonulanacan greceiz, tpk Bi
lirbilmezler'de olduu gibi.
Dediine gre Lanartine, 1833'te ark yolculuuna ktnda, hep
hayalini kurduu bir eyi gerekletirniti : "ark'a yolculuk, i yaant
nn nemli bir evresi gibi(ydi)" ("Un voyage en Orient [ etait] comme
un grand acte de ma vie interieure"). Bir temayller, duygudalklar,
nyarglar bohasdr Lamartine: Romahlardan, Kartaca'dan nefret
eder, Yahudileri, Msrl lan, Hintlileri sever; onlarn Dante'si olacan
iddia eder. ark'ta yapmay planlad her eyi sayp dkt, Fransa'ya
sunduu resmi bir veda iiriyle -"Adieu" ("Elveda")- donanp Dou'ya
gitmek zere biner gemiye. Balangta rasgeldii her ey, ya iirsel n
grlerini dorular ya da benzerlik kurma isteini karlar. Lady Hester
Stanhope l n Kirke'sidir; ark patrie de mon imagination'dur [imge
Iemimin vatan]; Araplar ilkel bir halktr; Kutsal Kitap iiri Lbnan top
raklarna kaznmtr; ark, Asya'nn ekici geniliine ve Yunanis
tann greli kklne tanklk eder. Ne var ki, Filistin'e vardktan
ksa bir sre sonra, iflah olmaz bir imgese] ark reticisi haline gelir
Lamartine. iddiasna gre, Kenan ovalar en iyi haliyle Poussin ve Lor
rain'in yaptlannda ortaya kyordur. Yolculuu, daha nce syledii
gibi bir "tercme"89 olmaktan kp, gzlerinden, zihninden, tininden
ok anJan n, ruhunu, gnln seferber eden bir i badete dnr.
Bu itenlikli beyan, Lamartine'in benzetme yapmaya, yeniden kur
maya ynelik (disiplinsiz) cokusunu hepten babo brakr. Hristi
yanlk imgeleme, antnsamaya dayal bir dindir; Lamartine de kendisi
nin rnek bir dindar olduunu dnd iin, kendini bu yola koyve
rir. Gdml "gzlemleri"nin listesi, bi timsiz bir liste olacaktr: Grd-
190
A R K YAT I L I K
bir kadn Don Juan'daki Haidee'yi anmsatr ona; Hz. sa ile Filis
tin'in ilikisi Rousseau ile Cenevre arasndaki ilikiye benzer; gerek
rdn nehri, insann ruhunda uyandrd "gizemler" kadar nemli de
ildir; arkllar, zellikle de Mslmanlar tembeldir, siyasetleri ise
keyfi, itidalsiz, ngrszdr; bir baka kadn Atala'dan bir blm
anmsatr ona; gemiteki seyahatleriyle Lamartine'in aslnda pervasz
bencilliini sk sk rseleyen Tasso ile Chateaubriand, kutsal topraklar
gereince anlam deildir vb. Hakknda tam bir kendine gvenle ko
nutuu Arap iirine ilikin sayfalannda, Arapa bilmezliinden tr
rahatszlk duyduunu aa vuran herhangi bir ey yoktur. Lamartine
iin nemli olan, ark'taki seyahatlerinin ona ark'n nasl da bir la ter
re des cultes, des prodiges [dinler, mucizeler diyar] olduunu gster
mesi ve bir de kendisinin Bat'nn seilmi ozan olmasdr. u szlerin
de kendine dnk bir alaycln en kk belirtisi bile yoktur:
Bu Arap diyan mucizeler diyandr; gverneyecek ey yoktur burada, yeri
geldiinde tm budalalar, tm yobazlar birer peygamber olup kabilirler bu di
yarda.90
A R K Y ATI Y A PILAR
191
192
A R K Y ATI L I K
19 3
A R K Y ATI Y A P l L A R
Le ciel et la mer sont toujours la; le ciel d'Orient, la mer d'lonie se donnent
chaque matin le saint baiser d'amour; mais la terre est morte, morte sous la main
de l'homme, et les dieux se sont envoles!
(Sema ile deniz hep duruyor yerinde; ark semas ile yonya denizi birbirine
sevdann kutsal pcn veriyor her sabah; ama toprak l, l nk insan
ldrm onu, tannlarsa terk etmiler.)
194
ARK Y ATILIK
A R Kl Y AT I Y A P I L A R
195
196
ARK YAT I L I K
ARKIYATI YAPILAR
197
'
198
A R K Y AT I LI K
A R K Y ATI Y APlLAR
1 99
ark kadn, Flaubert'in derin dnceleri iin bir vesile, bir frsattr;
ark kadnnn kendi kendine yeterliiyle, duygusal aldnazlyla,
ayrca yan banda yatan Kk Hanm'n ona dndrdkleriyle ken
dinden geer. Bir kadn olmaktan ok, etkileyici ama szel da vurum
dan yoksun bir diiiliin sergilenmesi olan Kk Hanm, Salammb
ile Salome'nin, aynca Eni Antonius'un maruz kald eitli ehevi,
kadns batan kanlma biimlerinin ilkmeidir. Saba Melikesi gibi
(o da "An" dans yapar) Kk Hanm da -konuabilseydi eer- "bir
kadn deil bir dnyaym ben" ("je ne suis pas une femme, je suis un
monde")l09 diyebilirdi. Bir baka adan bakldnda, Kk Hanm te
dirgin edici bir bereket simgesidir; esirgemedii, snrsz grnen cin
selliiyle tuhaf bir ekilde arkldr. Evi yukar Nil'in kysndadr; ya
psal olarak evin konumu, Salammb'da Tanit'in -Omnifeconde [son
suz lde bereketli] olarak nitelenen tanrann- peesinin gizlendii
yere benzer. o Ne ki, Tan it, Salome ve Salammb gibi Kk Hanm
da ksr, sefih, dlsz kalmaya yazgldr. Kk Hanm ile iinde yaa
d ark dnyasnn, Flaubert'in kendi oraklk duygusunu ne kadar
younlatrrr olduu aadaki szlerden anlalyor:
Geni bir orkestramz, zengin bir renk paletimiz, eitli kaynaklanmz var.
imdiye dein bilinenlerden ok d aha fazla dalavere, numara biliyoruz muhe-
200
A R K I Y AT I L I K
melen. Ama hayr. bizde eksik olan, doutan getirilen ilkeler, eylerin ruhu.
zne dncesinin ta kendisi. Notlar alp yolculuklar yapyoruz: Boluk! Hep
boluk! Alim, arkeolog, tarihi, hekim, kundura tamircisi, safa ehli oluyoruz.
Neye yarar tm bunlar? Nerede gnl, nerede heves, nerede dirim? Nereden
balamal? Nereye gitmeli? Emmeyi de iyi biliyoruz, dil oyunlann da, saatler
ce seviiyoruz: Peki ya aslolan! Boalmak, bir can yaratmak yok mu! 1 1 1
"
A R K I Y ATI Y A P I L A R
201
202
ARK Y ATI L I K
203
204
A R K I Y A T I L I K
A R K I YATI YAPILAR
205
dengini, Dou tass zerinde belirleyici bir etkisi olan ngiliz gerek
lerinin karmak bileimine girneksizin kuramam t.
Yani, ngiliz yazarlar iin ark motif, (FitzGerald'n Ruhaiyat'nda
of Hajji Baba of
lspahan'nda [sfahan'dan lstanbul'a Hac Baba'nn Maceralar] oldu
[mer Hayyam Rubaileri] ya da Morier'n Adventures
u gibi) salt biemle Hintili bir ey deildi her zaman; bu motif, bireysel
fantezisinin karsna kan birtakm zorlu direnilerle yz yze getiri
yordu yazar. Chateaubriand, Lamarti ne, Nerval ve Flaubert'in ark ya..
ptlannn dengi olacak yaptlar yoktur ngiltere'de; keza, arkiyat ala
nnda Lane'in dengi, ncel leri olan Sacy ile Renan, hakknda yazdklar
eyin ne lde kendi yaratmlan olduu konusunda Lane'den ok daha
bilinliydiler. Kinglake'in Eothen'i ( 1 844) ile Surton'n Medine ile Mek
.
ke'ye bir Hac Seyahatinin Kiisel yks ( 85 5- 856) gibi yaptlarn
biimi, yazarlar sanki bir maceray deil de bir ark pazarna yaplan
Bin
206
A R K I Y AT I L I K
u inancn pekitirir yalnzca. Hkmran bir Batl "ben" den daha iyi
bir gz korkutma arac olabilir mi? Svey yolunda bir bana l ge
erken, kendi kendine yeterliiyle, gcyle vnr: "Burada, bu Afrika
lndeydim, yaammn sorumluluunu stlenen bendim, bir bakas
deil. . 1 8 ark Kinglake'e, kendine sahip kmasna olanak tanmak gi
bi grece lzumsuz bir ama iin hizmet etmiti.
Kendinden nce Lamartine'in yapt gibi Kinglake de, kendi stn
bilincini ulusunun bilinciyle rahatlkla zdeletirniti; ikisi arasndaki
fark, -o sra- Franszla karlatrldnda ngiliz asndan, kendi dev
letinin ark'n kalan ksmna yerleme olaslnn daha fazla olmasy
d. Flaubert yetkin bir keskiniiki e grnt bunu:
..
Bana kalrsa, ngiltere'nin ksa sre iinde Msr'n efendisi haline gelmeme
si neredeyse imkansz gibi. Aden zaten ngiliz taburlany1a dolu; Svey geidi,
gzel bir sabah vakti ngiliz askerlerinin Kahire'ye varmalanru ok kolaylat
racak - bu haber de Fransa'ya iki hafta sonra ulaacak, herkes pek bir aracak !
Kehanetimi hatrlayn: Avrupa'da bir belann yaldatna dair ilk iareti n orta
ya kmasyla birlikte ngiltere Msr', Rusya Konstantinopolis'i alacak, biz de
misilierne olsun diye Suriye dalannda kltan geirteceiz kendimizi. l 9
A R K Y ATI Y A P I L A R
207
208
A R K Y A T I L I K
A R K I YATI Y A P I L A R
209
210
ARK YAT I L I K
NC BLM
Bugnk
....., arkiyatlk
rtk ve Ak arkiyatlk
214
A R K Y A T I L I K
B UG N K A R K Y AT I L I K
215
2 16
A R K Y A T I L I K
reti, ark kiilii, ark zorbal, ark ehveti gibi ark'n temel ve
heleri sz konusu olduunda ayn noktada birleen pek ok Avrupalnn
deneyimleriyle biimlenmiti. Ondokuzuncu yzylda bir Avrupa] iin
arkiyatlk, Nietzsche'nin anlad anlamda "hakikat"lerden oluan
byle bir hakikat dizgesiydi (bunun neredeyse kaytsz artsz her du
rumda geerli olduunu sylemek de mmkn sanrm). Dolaysyla,
ark hakknda dile getirebilecekleri bakmndan her Avrupalnn so
nuta rkJ, emperyalist, neredeyse hepten etnikmerkezci olduunu
sylemek de yerinde olur. Buna ek olarak insan toplumlarnn, en azn
dan dierlerine gre daha ileri kltrlerin, .. teki" kltrlerle iliki a
sndan bireye emperyalizmden, rklktan ve etnikmerkezci likten gayri
pek bir ey sunmadklarn da anmsayacak olursak, yukardaki yaftala
rn ilk actc etkisi biraz azalr. Tm bunlara bal olarak arkiyatlk,
dnyann Avrupa yakas ile Asya yakas arasndaki farkl lk duygusunu
daha kat klmaya ynelik genel kltrel bask1ara yardmc olmu, bu
basklardan yardm grnt. Benim iddiarn u: arkiyatlk, Bat'dan
gsz olduu iin ark'a kararl bir biimde dayatlm olan bir siyasal
retidir temelde; Bat, bu dayatmada, ark'n gszlyle birlikte
farklln da grmezden gelir.
Bu sav daha nce, Birinci Blmde dile getirilmiti; sonraki sayfa
larda sylenen hemen her ey ksmen bunu dorulamay hedefliyordu.
arkiyatlk gibi ark'ta edeer karl olmayan bir "alan"n mevcu
diyeti bile, ark ile Garp'n greli glerini sezdirir. ark'tan sz eden
sayfalarn haddi hesab yoktur, bunlar ark'la etkileimin korkutucu l
de yksek bir dzeye, nicelie ulatnn iaretidir kukusuz; ama
Bat'nn gcnn canalc gstergesi, (onsekizinci yzyln sonlarndan
bu yana) Dou'ya giden Batllar ile Bat'ya giden Doulular karla
trmann olanaksz olmasdr. Batl ordularn, diplomat mfrezelerinin,
tacirlerin, bilim ve arkeoloji seferlerinin hep Dou'ya ynelmi olmala
r bir yana, 1800- 1900 aras, Avrupa'dan slami Dou'ya giden seyyah
larn says karsnda slami Dou'dan Avrupa'ya giden seyyahlarn sa
ys son derece dktr.2 stne stlk, Bat'daki Doulu seyyahlar,
ileri bir kltrden bir eyler renmek, bu kltr karsnda aakalmak
iin oradaydlar; ark'taki Batl seyyahlar ise, yukarda grdmz
gibi, ok farkl trden amalarn peindeydiler. Ayrca, 1 800 ile 1950
arasnda Yaknark' ele alan altm bin civarnda kitap yazld tahmin
edilmektedir; Bat hakknda ark'ta yazlm kitaplarn says bu sayy
la kesinlikle karlatrlamaz. Bir kltrel dzenek olarak arkiyat
lk, batan sona, saldrganlk, etkinlik, yarglama, hakikat istenci, bilgi
B UG N K A R K l Y A T I L I K
217
21X
219
B UGNK ARKIYATILIK
220
A R K Y ATI Ll K
B U G N K A R K 1 Y A T I L I K
221
222
A R K I Y A T I L I K
223
naat/eriydi.
ark hakknda yazan ngiliz yazar, dahas ngiliz smrge yneticisi,
yerliler grnte Fransa'nn ve Fransz dnce tarznn ekim alann
da olsalar bile, hi kukusuz ngiliz gcnn gerekten nfuzunu artr
makta olduu bir blgeyle urayordu. Gelgelelim, ark'n mevcut
uzam sz konusu olduunda ngiltere fiilen oradayd ama Fransa.
arkl hdkleri batan karan uar bir fettan gibi salnmak dnda
yoktu ortalkta. Uzamsal tutumlarda ortaya kan bu nitelik farknn.
Lord Cromerin sz etmekten pek holand bir konuda syledii u
szlerden daha iyi bir gstergesi olamaz:
224
'
B U G N K A R K l Y A T I L I K
225
..
226
ARKYATILIK
B UG NK AR K Y ATI L I K
227
A R K I Y A T I L I K
228
rin en banda geldiini, doru bir yurttalk anlay iin gerekli olan donan
mn bir paras, kamusal insan retmenin vazgeilmez bir tamamlaycs oldu
unu sylerken haklyz. l5
B UG N K A R K Y ATI L I K
229
230
A R K Y A T I L I K
Journal offici
B UGNK ARKYATIL I K
23 1
232
A R K Y A T I L I K
rinden iki kat fazla olan corafYa dernekleri vard; Comite de I'Asie
franaise (Fransz Asyas Komitesi) ile Comite d'Orient (ark Komite
si) gibi gl rgtler vard; Asya Derneinin ba ektii, rgtlenme
leriyle, yeleriyle niversitelere, enstitlere, hkmetlere iyice kk sal
m olan bilimsel aratnna dernekleri vard. Bunlarn her biri kendine
zg bir biimde ark'taki Fransz karlann daha gerek, daha maddi
kld . Neredeyse tm bir yzyl boyunca srn olan, artk edilgen bir
ark aratnnas diye grlen ey, ondokuzuncu yzyln son yimi y
lnda Fransa'nn ulustesi sorumluluklarn stlenmesiyle birlikte sona
ermek zorunda kald.
ark'n, ngilizler ile Franszlarn karlannn gerek anlamda rt
t tek ksmnda, artk can ekien Osmanl mparatorluunun toprak
larnda, bu iki dman atmalarn kendilerine zg ve neredeyse ku
sursuz bir uyumla srdrn1eyi becerdi. ngiltere Msr ile Mezopotam
ya'dayd; Akdeniz ile Hindistan arasnda uzanan dev toprak parasnn
ounun yan sra, yerel (ve gsz) liderlerle yaplan bir dizi szde an
lama sayesinde, Kzl Deniz'in, Basra Krfezinin, Svey Kanalnn
denetimini de ngiltere almt. te yandan Fransa, de Lesseps'in Kanal
baarsn yineleyen tertipleri uygulamaya koymak zere arada bir inie
gemesi dnda, ark'n ancak semalannda salnmaya yazglyd sanki;
bu tertipierin ou, bir lde ngiliz topraklanndan gemesi planlanan
Suriye-Mezopotamya hatt gibi demiryolu tasanlanyd. Aynca Fransa
kendini, Hristiyan aznlklarn -Marunilerin, Keldanilerin, Nasturile
rin- koruyucusu addediyordu. Ama yine de ngiltere ile Fransa, vakti
geldiinde Asya'daki Trk topraklannn paylalmas gerektii konu
sunda ilke anlamasna vard. Birinci Dnya Sava ncesinde ve sava
srasnda gizli diplomasi, Yaknark' nce etki alanlarna, ardndan da
mandalara (ya da igal edilmi topraklara) blmekte kararlyd. Fran
sa'da corafya hareketinin hzl zamanlarnda biimtenmi olan yayl
maclk fikri, byk lde, Asya'daki Trk topraklann paylama
planiarna kilitlenmiti; o kadar ki, 19 14'te Paris'te, bu hedefe ynelik
"grkemli bir basn kampanyas balatld."22 ngiltere' de, ark' blme
nin en elverili yollarn aratrp siyaset nerme yetkisiyle donatlm
birtakm komiteler kuruldu. Bunsen Komitesi gibi komisyonlar, ortak
ngiliz-Fransz ekiplerini oluturacakt; bunlarn en nls Mark Sykes
ile Georges Picot'nun liderlik ettii ekipti. Corafi uzarnn eit bll
mesi, ayn zamanda ngiliz-Fransz rekabetini lml hale getirmeyi de
amalayan bu planlarn temel kuralyd. Zira, Sykes'n bir anma toplan-
234
A R K I Y AT I L I K
B UG N K A R K Y ATILIK
235
ma, muhtemelen (bu yalnzca bir kurgu tabii) Sacy'den itibaren arki
yatlar modern ark'n ne olduu konusunda ynetimlere danmanlk
etmeyi stlendiklerinde ortaya kmb. Bu noktada, zel bir eitim
grnt, zel bir donanma sahip uzmann rol ek bir boyut kazand:
ar.kiyat, ark karsnda siyaset gelitinneye alan Batl iktidarn
zel ajan olarak da grlebilirdi. ark'taki btn alim Avrupal seyyah
lar (ve pek de alim saylamayacak olanlar), belirsizlik tabakalarnn di
bine ulm birer Bat temsilcisi gibi hissediyorlard kendilerini. Bur
ton'da, Lane'de, Doughty'de, Flaubert'de ve ele aldm dier nemli si
malarda aka grlr bu.
Bat'nn ark'ta toprak kazanm arttka, Batllarn modern, mey
danda olan ark'a dair keifler yapmalar da zorlayc bir acillik kazan
d. Bylece, aratn1ac arkiyatnn ark'n z diye tanmlad ey
kirnileyin yanlland, ama ark'n halihazrdaki bir idari ykmllk
haline gelmesiyle ou durumda da doruland. Hi kukusuz, Cro
mer'in arkllara ilikin -geleneksel arkiyat belgeliinden deviril
mi- kuramlar, halihazrda milyonlarca arkiy ynettii iin bol mik
tarda kant buldu. Bunlar pek parlak deneyimler olmasa da, Franszlarn
Suriye'deki, Kuzey Afrika'daki ve baka Fransz smrgelerindeki de
neyimleri iin de ayn lde doruydu bu. Ancak, rtk arkiyat
reti ile ak arkiyat deneyim arasndaki yaknlama hibir zaman,
Birinci Dnya Savann bir sonucu olarak Asya'daki Trk topraklar
nn paralanmak zere ngiltere ile Fransa tarafndan gzden geirilme
sinde olduu kadar arpc bir biimde ortaya kmad. Ameliyat edil
mek zere orada, cerrah masasnda, tm zayf ynlerini, aync zellik
lerini, topografik hatlarn gzler nne seren Avrupa'nn Hasta Adam
yatyordu.
Bu ameJiyatta arkiyat, zel bilgisiy1e, paha biilemeyecek lde
nemli bir rol oynad. Daha l 882'de, ngiliz aratrmac Edward Henry
Palmer ngiliz kart dnceleri yoklamak, Arabi Paa isyannda bu
dncelerin salayaca olas katlm lmek zere Sina'ya gnderil
diinde, arkiyatnn ark'n iindeki bir tr gizli ajan olarak tayaca
bu canalc roln belirtileri ortaya kmt zaten. Palmer bu srete
ldrld; ama o, Imparatorluk iin benzer hizmetler gren birok in
san arasnda en baarsz olan kiiydi yalnzca - sz konusu hizmetler,
ksmen blge "uzman"na havale edilmi ciddi. zahmetli bir i haline
gelmiti artk. Bir dier arkiyatnn, The Penetration of Arabia24
(Arabistan'a Nfuz, 1 904) gibi. anlaml bir balk tayan nl Arabistan
keifleri kitabnn yazan D.G. Hogarth'n, Birinci Dnya Sava srasn-
236
A R K Y ATI L I K
BUGNK ARKIYATILIK
II
BUGNK ARKYATILIK
239
meye hazr olma ifadesi vardr hep. Vazifesine eref katan ey, bir d
nsel adanmlk duygusudur; o bir Beyaz Adamdr, ama salt kir iin
deil, "seilmi yldz"nn dnyevi kazancn ok zerinde bir yerlerde
durduu varsayld iin. Hi kukusuz, birok Beyaz Adam, bu "s
lak, frtnal yolda" ne iin savatklan n merak etmiti sk sk; pek ou
da, derilerinin renginin kendilerine stn bir varlksal stat ile meskfin
dnyann byk ksm zerinde byk bir g salamasna amt
kukusuz. Ne ki sonuta, Kipiing ile kavray biimleri, retorikleri Kip
Iing'den etkilenenler iin Beyaz Adam olmak, bir kendi kendini doru
lama iiydi. Beyaz Adam olduklar iin Beyaz Adam olmulard; daha
nemlisi, "bu kupadan imek", .. Beyaz Adamn devrinden bu deimez
kaderi ksmeti yaamak, kken, neden, tarihsel mantk gibi ey Iere ili
kin aylaka kurgulamalara d'almak iin pek vakit brakmyordu insana.
Dolaysyla, Beyaz Adam olmak bir fikirdi, bir gerekti. Hem beyaz
dnya hem de beyaz olmayan dnya karsnda dnlp kararlatrl
m bir konum almay gerektiriyordu. Smrgeler sz konusu olduun
da, belli bir konuma tarzn tutturnak, bir dzenleme kurallar btn
ne gre davranmak, hatta belli eyleri duyumsayp baka eyleri duyum
samamak anlamna geliyordu. zel yarglar, deerlendirmeler, jestler
demekti. Beyaz olmayanlarn, hatta beyazlarn, nnde eilmeleri bek
lenen bir yetke biimiydi. Ald kurumsal biimlerde (smrge yne
timlerinde, diplomatik tekilatlarda, ticari kurulularda), dnyaya yne
lik siyasetleri ifade etmenin, yaymann, yrtmenin bir aracsyd; bu
araclk erevesinde, belJi bir kiisel serbestJie izin verilse de, gayri
ahsi ortak bir fikir, Beyaz Adam olma fikri egemendi. Ksacas Beyaz
Adam olmak, ok somut bir ..dnyada-bulunma" tarz gereklie, dile,
dneeye hkmetme biimiydi. zel bir biemi mmkn klyordu.
Kipiing salt rastlantlarla Kipiing olmad; ayn ey onun Beyaz Ada
m iin de geerlidir. Bylesi fikirler ile bunlarn yaratclar karmak
tarihsel, kltrel koullardan doar; Kipiing ile Beyaz Adam sz konu
su olduunda bu koullardan hi deilse ikisi, ondokuzuncu yzyl ar
kiyatlk tarihiyle byk bir ortaklk tar. lki, kltrce onaylanan b
yk genellemeler kullanma alkanldr; sz konusu genellemeler ger
ekliin eitli ortaklamalara blnmesini salar: Diller, rklar, tipler,
renkler, zihniyetler trnden her kategori, yansz bir belirleme olmad
gibi, deerlendirmeye dayal yorumlar da ierir. Bu kategorilerin te
melinde, sabit ift terimli "bizimki/onlannki .. kartl vardr; ilki ikin
cisini ("onlarnki .. , salt "bizimki"nin bir ilevi haline gelesiye) istila
eder hep. Bu kartlk sadece antropolojiyle, dilbilimle, tarihle deil,
240
A R K Y A T I L I K
nellemeler yapma hakkn veren ey, beiJi bir biim alm k1tr biri
kjmlerinin resmi bir nitelik tamasyd. "Bizim" olan deerler, (szge
lii) zgrlk, insani, doru deerlerdi; bilgi ykl aratnnaclk,
aklc sorutunna ve edebiyat geleneiyle destekleniyordu bunlar; ne
zaman erdemleri yceltilse Avrupal (ve beyaz adam) sfatyla "biz" de
pay alyorduk bundan. Ne var ki, yinelenen kltrel deerlerle biimle
neo ortaklklar, dahil edici olduu kadar dta brakcyd da. Arnold,
Ruskin, Mill, Newman, Cari yle, Renan, Gobineau ya da Comte'un sz
cln yapt "bizim" olan sanata ilikin her fikir iin "biz i bir ara
da tutan zincirde yeni bir halka biimienirken bir baka yabanc da d
lanyordu . Byle bir retoriin sonucu her yerde, her zaman ayn olsa bi
le, ondokuzuncu yzyl Avrupas sz konusu olduunda, heybetli bir
renim ve kltr binasnn -kltrdeki ro1leri, yaplar gerei
kendile
konumunda tutan,
B U G N K A R K I YAT I L I K
241
Ele alnan konu farkl gibi grnr ama Gertrude Bell'in u dnce
lerinde de benzer bir gr as ortaya kar:
Bu halin [yani, Araplann .. sava hali"nde yaamalannn] ka bin yldr by
lece srp gittiini. ln ilerindeki en eski kaytlan okuyacak olanlar syle ..
yecek bize; zira bu hal ta ilk Arap cemaatlerine kadar gidip dayanyor, ancak
tm bu yzyllar boyunca deneyimlerinden herhangi bir hikmet devirmemi
Arap. Asla gvende deil, ama yine de sanki gvenlik gnlk nafakasym gi
bi davranyor. 30
242
A R K I Y AT I L I K
11
243
244
A R K I Y AT I L I K
245
B U G N K A R K Y A T I L I K
'
246
A R K Y AT I L I K
B UGNK ARKYATILIK
247
'
'
248
ARKYATILIK
B U G N K A R K Y AT I L I K
249
250
A R K Y AT I L I K
kadar bok ukuruna batm ama gene de aln ge eren bir adam gibi
dir. "4 1 ) Sz konusu genellernelere dayanarak eylemlerde, taahhtlerde
bulunup kamu siyasetleri nerdiler; terslik bu ya, kendi kltrlerinde de
Beyaz arkl kimliini kazandlar - Doughty, Lawrence, Hogarth ve
Beli'de olduu gibi, meslek gerei (Smith'inkine benzer biimde) Do
u'yla kurduktan balant onlar batan baa tm Dou'yu aalamak
tan alkoymad halde. Onlar iin temel mesele, ark ile siarn Beyaz
Adamn denetimi altnda tutmakt.
Bu tasardan yeni bir diyalektik doacaktr. ark uzmanndan iste
nen yalnzca "anlamak" deildir artk: ark'n harekete gemesi salan
mal, gc "bizim" deerlerimizin, uygarlmzn, karlarmzn, he
deflerimizin safna katlmaldr artk. ark bilgisi dorudan doruya et
kinlie tercme edilir, bunun sonucunda da ark'ta yeni dnce ve ey
lem akmlar doar. Ne ki bunlar da, Beyaz Adann yeni bir denetJeyici
otorite kurmasn gerektirecektir; Beyaz Adam bu kez, ark'a dair ara
trmaya dayal bir almann yazan sfatyla deil, ada tarihin yap
cs sfatyla, acilen eyleme gemeyi gerektiren bir gereklik olarak
ark' (ii balatm olann o olmasndan tr ancak uz:ann gerein
ce anlayabilecei ark') oluturan kii sfatyla kacaktr ortaya. ar
kiyat, ark tarihinin bu tarihten ayrt edilemeyecek bir betisi, ekillen
diricisi, Bat iin bu tarihin aync gstergesi haline gelmitir artk. Ana
hatlaryla yle bir eydir bu diyalektik:
Bata Kitchener olmak zere baz ngilizler, Araplann Trklere .kar ayak
lanmasnn, Almanyaya savaan l ngilterenin ayn zamanda Almanya'nn mt
tefki Trkleri de yenilgiye uratmasn olanakl klacana inanyorlard. Arap
a konuan halklarn tabiatna, gcne, lkesine ilikin bilgileri, byle bir ayak
lanmann pek isabetli sonular vereceini dnmelerine neden olmutu; ayak
lanmann niteliini, yolunu yordamn da belidemiti bu bilgi. Nitekim ayak
lanmay ngiliz Hkmetinden resmi yardm teminatn aldktan sonra balatt
lar. Ama yine de Mekke emirinin ayaklanmas pek oklanna srpriz oldu, Mt
tefikleri hazrlksz yakalad. Kark duygulara yol at; gl dostluklar, gl
dmanlklar yaratt, bunlann atan kskanlklannn arasnda da ayaklanma
sarpa sarmaya balad.42
B U G N K A R K I Y A T I L I K
251
252
A R K l Y AT I L I K
B U G N K A R K Y A TI L I K
253
254
ARKlYATILIK
B U G N K A R KlYAT I L I K
2SS
A R K I Y AT I L I K
256
B UG N K A R K Y AT l L I K
257
258
A R K I Y AT I L I K
BUGNK ARKYATILIK
259
260
A R K I Y AT I LI K
BUGNK ARKYATILIK
261
Bir hayat tarz ve bir siyaset arac olan bilim bu noktada -yani, karlanm
zn tehlikede olduu her yerde- temel deerleri ile kalc niteliklerini kefetmek
zere yerli uygarlnn, yerli yaamnn mahremiyetine nfuz etmekle ykm
ldr, yerli yaamn Avrupa'dan gelme uygarlk rnlerinden kaynaklanan tu
tarsz tehditlere bomakla deil. Kendimizi bu uygarlklara dier rnleimizi
sunduumuz gibi, yani yerel mbadele piyasasnda sunmalyz. [Vurgulamalar
zgn metne aittir.]S3
262
ARK YAT I L I K
BUGNK A R K YATJLIK
263
264
ARKlYATILIK
B UG N K A R K Y AT I L I K
265
266
ARKI YATILIK
III
A R K I Y ATILI K
268
B U G N K A R K YATI L I K
269
270
A R K Y AT I L I K
kltrel zbilin diyalektiinde ark daha ziyade bir ortak olarak be1iri
yorsa, bunun ilk nedeni ark'n artk eskiye oranla daha gl bir kar
k haline gelmi olmas, ikinci nedeni de Bat'nn ksmen dnyann
kalan ksm zerindeki hkmranlnn azalmasndan kaynaklanan g
rece yeni bir kltr bunahm evresine giriyor olmasdr.
Dolaysyla, iki sava aras dneme ait -temsilcileri ni Massignon ile
Gibb'in etkileyici meslek yaamlarnda bulan- en iyi arkiyat yapt
larda, bu dnemin en iyi beeri bilim aratrmalanyla ortaklk gsteren
eler grrz. yle ki, yukarda szn ettiim zetleyici tutum, kl
tr bir btn olarak, pozitivizm kart bir tavrla, sezgilerle, duygu
dalkla kavramaya ynelik tamamen Bat'ya zg beeri bilim atlm
larnn arkiyatlk cephesindeki dengi olarak grlebilir. arkiyat
olan da olmayan da, Bat kltrnn, temel zellii barbarlk, dar tek
nik ynelimler, ahlaki oraklk, keskin milliyetilik gibi tehditierin da
yatt bir bunalm olan nemli bir evreden getii duygusundan hare
ket eder. Szgelimi, (bir dnemin, dolaysyla bir kltrn tm yaam
n anl amak zere) zelden genele karak almak iin zel metinler
kullanma fikri, Bat'da, Massignon ile Gibb gibi nde gelen arkiyat
aratrnaclarn yan sra, esinini Wilhelm Dilthey'in almalanndan
alan beeri bilimciler iin de ortak bir uygulamadr. Dolaysyla, Curti
us, Vossier, Auerbach, Spitzer, Gundolf ve Hofmannsthal'n almala
rnda ortaya kan haliyle66 filolojiyi yeniden canlandrma tasars, kat
tekniklerle ileyen arkiyat filoloji erevesinde Massignon'un -ta
savvuf szl, slami itikatlar lgatesi gibi adlar verdii- aratnala
ryla salanan yenilenmede bulur dengini.
Ancak, tarihinin bu aamasndaki arkiyatlk ile ada olan Av
rupa beeri bilimleri (sciences -de l'homme), Geisteswissenschaften [tin
bilimleri] arasnda daha ilgin baka bir ortaklk da vardr. ncelikle
unu belirtmek gerek: arkiyat olmayan kltr aratrnalar, Avru
pa'da ykselen faizmin hi deilse ksmen temsilcisi olduu, kendi
kendini ycelten, ahlakd bir teknik ihtisaslamann hmanist kltre
ynelttii tehdit karsnda mecburen daha dolaysz bir tepki gsterni
ti. Sz konusu tepki, iki sava aras dnemin kayglarn kinci Dnya
Sava sonras dneme de tad. Bu tepkiye ilikin etkileyici bir aratr
maclk ve kiisel tanklk rnei, Erich Auerbachrn yetkin yapt Mi
mesisrte (Taklit) ve yazarn bir Philolog [flolog] olarak ortaya koyduu
son yntembilim dncelerinde bulunabilir.67 Auerbach, Mimesis'in
Trkiye'deki srgnlk dneminde yazldn, bu kitabn byk l
de, Bat kltrnn btnln, uygarlk bakmndan tutarlln he-
B U G N K A R K 1 Y ATI L I K
271
272
A R K I Y ATILIK
B U G 0 N K A R K 1 Y A T I L I K
273
274
ARKIYATILIK
Byle toplantlar [antik Sami dilleri alannn toplantlan] ark bilgisini ger
ekten ilerletiyor.
Modem Sami dilleri blm iinse ayn ey sylenemez; kalabalkt, ama
tartlan konular pek bir edebi ilgi uyandrmyordu, eski ekoln amatr ali mle
rinin kafasn yoracak trden konulard bunlar, ondokuzuncu yzyln byk
"ncnler zmresinin deil. Benim bir szc bulmak iin ta Plinius'a kadar
geri gitmem gerekir. Modem Sami aratrmalan blmnde ise, ne modem filo
loji ruhu vard ne arkeoloji ruhu; sonu raporu da, baiye yazarlannn rmcek
alann sptilp gtren Karlatrmal Filolojinin doumundan hemen nce,
bir antik Yunan oyunu pasajnn nasJ okuoacan ya da bir nlnn vurgusu
nun nasl olacan tartmak iin toplanm geen yzyldan kalma niversite
hocalannn kongresinden kma gibiydi. Muhammet'in kalem tutup tutamad
n ya da yaz yazmay bilip bilmediini tanmann bir anlam var m?72
Cust'n betimledii polemiki eskiseverlik, bir lde, Avrupa'daki
Yahudi aleyhtarlnn akademik biimiydi. Hem Mslmanlan hem
Yahudileri ieren (kklerini de Renan'n ncs olduu szde antik Sa
mi dilleri alannda bulan) "modern Sami dilleri" adlandrnas bile, ku
kusuz bir kibarlk gsterisi olmas istenmi bir tavrla rklk bayran
tayordu. Cust, raporunun biraz aalannda, ayn toplantda "'Arilik'
[blmnn] pek ok dnce malzemesi sunduunu" belirtir. Aktr
ki, "Arilik.. , "Samiliin" kar-soyutlamasdr; ama yukanda saydm
nedenlerin bazlanndan tr, bylesi soysopu etiketierin zellikle
Samilere uygun olduu dnlyordu - bu hissiyatm, bir btn olarak
insan topluluu asndan nasl da ar ahlaki ve insani sonular oldu
unu yirninci yzyl boyunca sk sk grdk. Ancak, modern Yahudi
aleyhtarl tarihlerinde yeterince zerinde durulmam olan ey, byle
si soysopu adlandrnalarn arkiyathk tarafndan merulatrlm
olmasdr; benim buradaki arnaiarm asndan daha da nemlisi, bu
akademik, dnsel merulatrmann tm modern a boyunca islama,
Araplara ya da Yaknark'a ilikin tartmalarda kalc olmu olmasdr.
Zira, "Zenci zihni"ne ya da "Yahudi kiilii"ne ilikin bilimsel (hatta
popler) incelemeler yazmak artk olanakl deilken, "slam zihni" ya
da "Arap kiilii" gibi aratrnalarla uramak pekala olanakldr hala
- bu konuyu daha sonra ele alacam.
Dolaysyla, iki sava aras dnemin -en ilgin, en doyurucu rnek
lerini Massignon ile Gibb'in meslek yaamnda bulan (byle sylerken
ie istihza katyor deilim)- slam arkiyatlnn dnsel soykt
n gereince anlamak iin, arkiyatnn malzemesine ynelik zet
leyici tutumu ile Auerbach ve Curtius gibi filologlarn yaptlarnda beli
ren ve kltrel adan arkiyatllda nemli benzerlikleri olan tutum
B UG N K A R K Y A T I L I K
275
A R K Y A T I L I K
276
le, Gibb ile Massignonun sahiden de temsil edici birer tip olduunu
grmek arpc bir durum. Belki de yle sylemek daha yerinde olur:
Gibb ile Massignon, ulusal geleneklerinin, uluslannn siyasetlerinin,
ulusal arkiyat ..ekol"lerinin isel tarihinin onlar iin yaratm olduAu
tm beklentileri karlamlardr.
Sylvain Levi, bu iki ekol arasndaki farkll net bir dille ortaya ko
yar:
l ngiltereyi Hindistana balayan siyasal kar, ngilizlerin almalanm so
mut gerekliklere sk skya bal klar, gemiin temsilleri ile imdinin gr
nm arasndaki tutarll korur.
Klasik geleneklerden beslenen Fransa ise, insan tininin Hindisandaki teza
hrn tpk ine ilgilendii gibi arar.74
Bu kutuplamann, bir yanda ll, ilevsel, somut ngiliz yaptla
ryla, te yanda da evrenselci, kurgusal. parlak Fransz yaptlaryla so
nulandn sylemek, iin kolayna kamak olur. Ancak yine de bu
kutuplama, 1960'lara dein birinde Fransz slam arkiyatnn, die
rinde de ngiliz-Amerikan slam arkiyatnn egemen olduu iki uzun,
son derece sekin meslek izgisini aydnlatinaya yardmc olacaktr;
byle bir egemenlikten sz edebiliyorsak eer, bunun nedeni her ara
trmacnn, kstlanmalar (ya da dnsel ve siyasal bir terirole syle
necek olursa, snrlar) Levi'nin yukanda betimledii gibi betimlenebi
lecek bilinli bir gelenekten km olmas, bu gelenek erevesinde a
lm olmasdr.
Gibb Msr'da, Massignon da Fransa'da domutu . kisi de, toplum
dan ok toplumdaki dini yaam aratran pek dindar insanlar haline ge
leceklerdi yetikinliklerinde. Aynca, her ikisinde de kkl bir dnyevi
lik vard; en byk baarlarndan biri, geleneksel aratrmacl mo
dern siyaset dnyasnn kullanm na sunmalaryd. Ne ki, okul ve din
eitimleri arasndaki ak badamazlklar hesaba katlarak baklsa bi
le, almalarnn erimi -ou durumda dokusu da- birbirinden ok
farkly d. Batan sona Hallac- Mansur'a adanm meslek yaammda
(Gibb'in 1 962'de Massignon'un lm vesilesiyle yazd yazdaki sz
leriyle, Massignon "sonraki slam yazn ile itikadnda Hallac'n izlerini
aramaktan hi vazgememiti") , Massig non'un neredeyse snrsz olan
aratrma erimi onu, l'esprit humain l travers l'espace et le temps'a
[uzam ile zaman iinde insan tini] dair kantlar bulmak zere, fiilen drt
bir yana ulatracakt. Massignon'un "ada Mslman yaam ile d
ncesinin her ynn, her blgesini" ele alan bir uvre'le arkiyatlk
alannda ortaya koyduu varl, meslektalan asndan daimi bir boy
B UG N K A R K Y AT I L I K
277
lme ansyd . Kukusuz Gibb, sonuta aynid bir yol olsa da,
Massignon'un izleklerini ele alma biimine hayranlk duyuyordu; Massgnon,
Yaznn mucidi ve yazya dayal btn sanatiann koruyucusu olduu kabul edilen
Msr Bilgelik Tanns Tot'un yazdna inandan gizlicilik, ilahiyat ve felsefe metinleri
(.n.)
278
ARKYATILIK
B UGNK AR KYATILIK
279
280
ARK YATILIK
281
282
ARKI YATILI K
B UG N K A R K I Y AT I L I K
283
284
A R K I Y A T I L I K
BUGNK ARKYATILIK
285
286
ARKIYATILIK
bi, zel bir tarihsel, dnsel, hatta iktisadi ortam iinde bir amaca y
nelik ve bir eitime uygun olarak ilediidir. Baka deyile, temsilierin
amalar vardr, ou zaman birtakm etkiler yaratrlar, bir ya da birka
grevi yerine getirirler. Temsiller ekillenmelerdir ya da Roland Bart
hes'n dilin tm ileyiieri iin syledii gibi ekilbozumlardr. Avru
pa'daki bir temsil olarak ark, "Dou" denen bir corafi alana ynelik
gitgide zellemi bir duyarlkla ekillenmitir - ya da ekilbozumuna
uramtr. Bu alandaki mtehassslar, birer arkiyat olarak meslekle
ri zaman iinde topluniarna ark imgeleri, ark'a dair bilgiler ve sez
giler sunmalarn gerektirdii iin bu alan zerinde alrlar. arkiyat
, (a) kendi aync damgasn tayan, (b) ark'n ne olabileceine ya
da ne olmas gerektiine ilikin kavrayn meklendiren, (c) bir ba
kasnn ark grne bile isteye muhalefet eden, (d) arkiyat syle
me, o an iin en elzem grnen eyi katan, (e) an belirli kltrel,
mesleki, ulusal, siyasal, iktisadi gereklerine cevap veren ark temsilleri
salar ounlukla. Aktr ki, bu temsillerde her zaman yer alsa da ol
gusal bilginin rol mut1ak olmayacaktr. Tersine, asla ham, dolaymsz
ya da basite nesnel olmayan "bilgi, arkiyat temsilin yukarda say
lan be zelliinin datt ve yeniden datt eydir.
Byle bakldnda Massignon, efsanevi bir "deha"dan ok, bir araya
geldiklerinde Massignon'un ann belgeliini ya da kltrel malze
mesini oluturan kalabalk bir sylemsel ekillenmeler ynna yayl
m belli trden nermeleri retmeye yarayan bir tr dizgedir. Bunu ka
bul etmekle Massignon'un insanln yadsdmz ya da onu kaba bir
zorunluluun nesnesine indirgediimizi sanmyorum. Tam tersine, bu
kabulle baktmzda, bir insann kurumsal ya da insanst boyutu ar
basan bir kltrel ve retici kapasiteye nasl ulam, bu kapasiteyi nasl
daha da geniletmi olduunu grrz bir anlamda: Zaman ile uzamda
ki lml varlyla yetinmeyecekse fani insann gz dikmesi gereken
ey de budur herhalde. Massignon, "hepimiz Samiyiz" ("nous sommes
tous des Semites.. ) derken, fikirlerinin toplumunun tesine uzanan eri
mini de gsteriyor, ark'a dair fikirlerinin bir Franszn ya da Fransz
toplumunun yerel, mnfert koullarn ne lde aabileceini ortaya
koymu oluyordu. Sami kategorisi Massignon 'un arkiyatlndan
besleniyordu; ama bu kategorinin gc, disiplinin snrlarn ap belli
bir geerlilie ve kudrete sahip gibi grnd daha geni bir tarih ve
antropolojiye de yaylma eilimi tamasndan kaynaklanyordu.89
Massignon'un ark formlleri ile temsil biimleri, en azndan bir d
zeyde, yani meslekten arkiyatlar loncasnda, sorgulanmam bir ge-
B U G N K A R K Y A TJ L I K
287
288
B UG N K A R K Y AT I L I K
289
290
A R K Y AT I L I K
B UGNK ARKlYATILIK
291
nm atmt ortaya; buna bal olarak kitabn sonu yazsnda da, Isla
mn halihazrdaki durumu ile gerek geleceine dair beyanlarda bulun
maya almt. Macdonald gibi Gibb de Dou'yu yekpare bir ey ola
rak gnnekten hibir rahatszlk duymaz gibidir. Bu yekpare Dou'nun
varolusal koullan kolay kolay rka ya da rk kuram na indirgenemez;
rksal geneliemelerin deerini srarla yadsmakla, kendinden nceki
arkiyat nesillerin knannaya en ak ynn am olur Gibb. Buna
kout olarak, egemenlik alannda kalan farkl etnik ve dini cemaatlerin
bar ve demokrasi iinde bir arada yaamalarn mmkn klmasndan
tr slam evrenselciliine, hogrsne yce gnlllkle, duygu
dalkla bakar. Gibb'in siyonisler ile Marunileri, bir arada yaamay
kabullenememelerinden tr slam dnyasndaki tm etnik cemaatler
den aynnda kara bir kehanet tonu da vardr.94
Ancak, Gibb'in us lamlamasnn can damar udur: slam, belki de so
nuta arkinn doaya deil Gze Grnmeze ynelik zel ilgisinin
temsilcisi olduu iin, slami ark'taki yaamn btn zerinde nihai
bir ncelie ve egemenlie sahiptir. Gibb iin slam, slamn yerleik
itikaddr, ayn zamanda mrninler cemaatidir, yaamdr, birliktir, an
lalabilirliktir, deerlerdir. Cihat yanllar ile komnist kkrtclarn
naho blclklerine ramen, yasa ve dzendir de. Gibbiin Islam Ne
reye Gidiyor?'dak.i yazsnda sayfa sayfa ardna, Msr ile Suriye'deki
yeni ticari bankalarn slamn ya da slami giriimin rettii olgular ol
duklann reniriz; dnce dernekleri, gazetecilik ve Batllama gibi,
okullar ve artmakta olan okuma yazma oran da slamdan kma olgu
lardr. Sald "zehir"lerle birlikte milliyetiliin ykseliini ele alrken
Avrupa smrgeciliinden hi mi hi sz etmez Gibb. Modern slam
tarihinin, smrgecilik karsnda gsterilen siyasal ya da siyasetd di
reni sayesinde daha iyi anlalabilecei hi aklna gelmez; ayn ekil
de, ele ald "slami" ynetimlerin cumhuriyet mi, feodal ynetim mi,
yoksa krallk m olduunu belirtmek de sonuta gereksiz grnr
Gibb'e.
Gibb iin .. slam .. , hem siyasetin (milliyeti liin, komnist kkrt
malarn, Batllamann) hem de slamn dnsel hkmranln sars
may hedefleyen tehlikeli Mslman giriimlerinin tehdit ettii bir tr
styapdr. Aadaki parada din szc iJe trevlerinin Gibb'in yaz
snn tonunu nasl da etkileyip belirledii grlyor; o kadar ki, "s
lam"a ynelik dnyevi basklardan tr duyulan, usulnce dile getiril
mi bir yaknma sezeriz burada:
ARKI Y ATIL I K
292
Bir din olarak slam kudretinden pek bir ey kaybetmedi. ama [modem dn
yadaki] toplumsal yaamn karar mercii olarak slam tahtndan indirilmektedir:
Islamn yannda, hatta tesinde birtakm yeni gler, kimi zaman Islamn gele
nekleriyle, sregiden toplumsal grenekieri yle elien, ama yine de bunlarla di
die didie kendi yolunu aan bir yetke kuruyor. Olup bitenlerin en yaln akla
mas udur. Yakn zamana dein sradan Mslman yurttan ve iftinin her
hangi bir siyasal ilgisi ya da ilevi, dini edebiyatn dnda kolayca ulaabilece
i bir edebiyat, dinle balant h olanlardan baka hibir bayram ve ortak yaam
deneyimi yoktu, dinsel gzlkleri n ardndan setii eyler hari d dnyay ya
pek az grmt ya da hi grmemiti. Dolaysyla, onun iin din her ey de
11ekti. Ama imdi, tm ileri lke insanlannnkinden bile daha geni bir ilgi ala
n var, faaliyetleri de dinle snrlanm deil artk. Dikkatini harekete geiren si
yasal sorular var; dinle hi ilgisi olmayan her tr konuda, dini bak asnn hi
mi hi sz konusu edilmedii, nihai karariann ok farkl ilkelere dayanlarak
verildii ynla makale okuyor ya da bunlar kendisine okutmu durumda . ...
[Vurgulamalar bana ait]95
itiraf etmek gerekir ki bu tasviri kavramak biraz g, zira djer tm
dinlerden farkl olarak slam her eydir ya da her ey demektir. Bir in
san grngsnn betimi olarak, arkiyatla zg esiz bir mbala
a bu bence. Yaamn kendisi -siyaset, yazn, devinim gc, etkinlik,
gelime- bu akla hayale smaz ark btnselliine ynelik bir teca
vzdr (Bathya gre). Ancak, "Avrupa uygarlnn bir tamamlaycs
ve dengeleyicisi olarak slam, modern biimiyle bile kullanl bir nes
nedir: Gibb'in modern islama dair savlannn z budur. Zira Ilen gene]
tarihsel grnmyle, Avrupa ile slam arasnda u anda olup biten ey,
Rnesansta suni bir blnmeye uram, ama imdi kar konmaz bir
gle birliini yeniden ilan etmekte olan Bat uygarlnn bir kez daha
1196
btnlemesidir.
Metafizik kurgulamalarn gizlemek iin hibir aba gstermeyen
Massignon'dan farkl olarak Gibb, bu gibi gzlemlerini, sanki bunlar
birer nesnel bilgiymi gibi sunar (Gibb'in Massignon'da eksik olduunu
dnd bir kategoridir nesnel bilgi"). Ne var ki, Gibb'in islama ili
kin genel almalarnn ou, neredeyse tm ltlere gre metafizik
tir; Gibb'in, sanki ak, belirli bir anlam vann gibi "slam" trnden
soyutlamalar kullanmasnn yan sra, onun uislam"nn somut zaman
ile uzarnn hangi noktasnda yer aldmn tamamyla belirsiz olmasn
dan da kaynaklanan bir metafizikliktir bu. Bir yandan, Macdonald'm
izinden giderek islam kesin olarak Bab'nn dna yerletirse de, te
yandan, almalarnn pek ounda islam Bat'yla liyeniden btnle
tirdii" grlecekti. 1955'te bu i-d sorununu biraz daha ak hale geu
293
294
B UGN K0 ARKYATILIK
295
296
A R K Y A T I L I K
B UGNK ARKYATlLIK
297
isel kayt- kkl' bir dnm geirdi. Gibb ile Massignon'un yetkesi,
bir uzmanlar komitesine (The Encyclopedia !Islam [slam Ansiklope
disi] ile Cambridge Islam Tarihine), daha alt dzeyde bir hizmet sekt
rne (insan, Sacy'nin Arap Yazn Sekisinde olduu gibi diplomasiye
deil, sosyoloji, iktisat ya da tarih aratrnalarna hazrlayacak temel
bir dil eitimine) ve duygusal aydnlanma alanma (Lawrence'n aka
rnekiedii gibi, bilgiden ok kiilerle ya da ynetimlerle ilgili bir ay
dnlanmadr bu) yeniden datld, yayld, sald. Sakin bir pervaszh
a sahip, ama esasl bir mantksal ardklk gden dzyazsyla Gibb;
kendisine egzantrik bir yorum yapma ans verdii srece hibir gnde
riyi fazla mbalaal bulmayan sanat duyarlyla Massignon: Bu iki
aratnac, Avrupa arkiyatlnn temelde bir Hristiyanlar birlii
kurmaktan gelen yetkesini, gidebildiince ileriye gtrd. Onlann ar
dndan gelen yeni gereklik -yeni ihtisastam biem- genel olarak
sylenirse ngiliz-Amerikan biemi, daraltlarak sylenecek olursa da
Amerikan Sosyal Bilimeesi idi. Bu erevede eski arkiyatlk para
lanp birok ksma aynld; ne ki, bunlarn hepsi birden geleneksel ar
kiyat retilerine hizmet ediyordu hala.
IV
Son Evre
BUGNK ARKYATILIK
299
300
301
302
A R K Y ATILIK
B UGNK ARKYATILIK
03
304
AR KIYATILIK
bunun yerine, eitimli bir sosyal bilimci olarak koyulur ie, bilimini
ark'a ya da her neresi sz konusuysa oraya "uygular". Amerika'nn
arkiyat tarihine yapt zel katkdr bu; balang tarihi de, kabaca,
kinci Dnya Savann hemen ardndan gelen, ABD'nin kendini ngil
tere ile Fransa'nn yeni terk ettii konumda buluverdii dnemdir.
Amerikallarn bu zel ann ncesindeki ark deneyimleri snrlyd.
Melville gibi kltr mnzevileri ark'la ilgilenmilerdi; Mark Twain gi
bi kinikler ark'a gitmi, ark hakknda yazmlard; Amerikal Akn
clar Hint dncesi ile kendi dnceleri arasnda yaknlklar bulmu
lard; birka din bilgini, birka Kutsal Kitap aratrmacs, Kutsal Kitap
ark'nn dillerini incelemiti; Berberi korsanlar ve benzerleriyle arada
bir kurulan diplomatik, askeri temaslar, ender Uzakark deniz seferleri
ve tabii bir de her yerde hazr ve nazr ark misyonerleri vard. Ne ki,
byk yatrmlar yaplm bir arki yatlk gelenei yoktu; bundan t
r de ABD'de ark bilgisi asla Avrupa'da olduu gibi, filoloji aratrma
laryla balayan o nceltici, ebekeletirici, yeniden kurucu ilemlerden
gememiti. stelik, imgesel dzeyde de herhangi bir yatnm yaplma
mt ark'a; bunun nedeni belki de, nemli saylan snriann Bat'daki
snrlar olmasyd. Dolaysyla, kinci Dnya Savann hemen ardndan
ABD iin ark, Avrupa iin yzyiJar boyu olduu gibi geni, kapsaml
bir mesele deil, bir ynetim meselesi, bir siyaset sorunu haline geldi.
Dar omuzlarna arkiyat gmleini geirecek olan yeni uzman ile sos
yal bilimci kt sahneye. Bunlar da, aada greceimiz gibi, arkiyat
l neredeyse tannmaz hale getiren deiiklikler yaptlar. Ama ne
olursa olsun, yeni arkiyat da kltrel dmanlk tutumunu benimse
yip korudu.
ark'a ynelik yeni, Amerika'ya zg sosyal bilimsel ilginin arpc
ynlerinden biri, yazndan zellikle kanmasdr. Tek bir edebiyat
gndernesine rastlamakszn modern Yakndou'ya ilikin ciltler dolu
su uzmanlk yazs okumanz mmkndr. Blge uzmanlarna ok daha
nemli grnen ey, yaznsal metinleri n muhtemelen altst edecei "ol
gular"dr. Arap ya da slam ark'na ynelik modern Amerik bilin
cindeki bu dikkat ekici ihnalin kesin etkisi, blgeyi, insanlarn kav
ramsal adan budanm halde, "tutumlar"a, "eilimler"e, istatistiklere
indirgenmi halde, ksacas gayri insaniletiri1mi halde tutmaktr. Bir
Arap ozan ya da romanc -ki pek ok Arap ozan, romanc vardr- dene
yi nlerini, derlerini, (her ne kadar garip olsa da) insanln yazdn
da, ark'n temsil edilmesine yarayan eitli kalplar (imgeleri, kliele
ri. soyutlanalan) fiilen altst etmi olur. Bir yaznsal metin, az ok
B UGNK ARKYATILIK
305
306
A R K I Y A T I L I K
B UGNK ARKYATILIK
307
308
A R K I Y AT I L I K
olduuna, ark lkelerine daha serbest giri imkannn, iletiimde daha byk
kolayhklann sz konusu olduuna dikkat ekti. Mettemich ile Louis-Philippe
in zamanmda yeryz sakin bir yerdi. Nankin Antiamas in limanlann at.
Pervane dzenei okyanus aacak gemilere uyarland; Morse telgrafn tamam
lad, bu arada Atiantik tesi telgraf hattnn denmesini nermiti oktan. Der
nein amalan, Asya, Afrika, Polinezya dillerine ilikin bilgileri gelitirnek;
ABD.de ark'la ilgili her konuda bir ark aratrmalan zevki yaratmak; metin
ler, eviriler yaymlamak, bir iletiim a kurmak; bir kitaplk ile bir koleksiyon
oluturmakt. almalann byk ksm Asya alannda, zellikle de Sanskrite
ile Sami dilleri alannda gerekletirildi. 109
Mettemich, Louis-Philippe, Nankin Antlamas, pervane dzenei:
Hepsi de Avrupa ile Amerika'nn ark'a nfuzunu kolaylatran emper
yal yaplannay hatrlatyor. Bu nfuz etme sreci hi kesintiye ura
mad. Hatta efsanevi Amerikan Yakndou misyonerleri, ondokuzuncu
yzyl ile yinninci yzylda, Tanrdan ziyade, kendi Tanrlar, kendi
kltrleri, kendi yazglan tarafndan belirlenen bir ey olarak stlendi
ler rollerini. 1 10 lk misyonerlik kurululan -basmevleri, okullar, ni
versiteler, hastaneler vb.- blgenin refahna katkda bulundular elbette;
ama bu kurumlar, zellikle emperyal bir nitelik tamalan ve ABD y
netiminden destek almalar bakmndan ark'taki Fransz ve ngiliz mu
adi llerinden hi farkl deildiler. Sonralan ABD'nin en temel siyasal
karlarndan biri haline gelecek olan Filistin'in smrgeletirilmesi ile si
yonizm, Birinci Dnya Sava srasnda bu lkenin savaa katlmasnda
hatr saylr bir rol oynad ; ngilizlerin Balfour Bildirgesinden (Kasm
19 1 7) nceki ve sonraki tartmalan, bu bildirgenin ABD tarafndan ne
kadar ciddiye alndn ortaya koyar. 1 1 1 kinci Dnya Sava srasnda
ve sonrasnda ABD'nin Ortadou'daki karlan byk lde artt. Ka
hi re, Tahran ve Kuzey Afrika nemli birer sava alanyd; bu dekor iin
de, Ortadou'nun tm petrolnn, stratejik olanaklarnn ve insan kay
nak] arnn smrlmesine nclk etmi olan ngiltere ve Fransa'nn ar
dndan bu kez de ABD, sava sonrasnda sttenecei yeni emperyalist
role hazrlanyordu.
Bu roln en nemli grnmlerinden biri, Mortimer Graves'in 1 950'
deki tanmlamasyla "bir kltrel ilikiler siyaseti"ydi. Graves'e gre,
"her nemli Yakndou dilinde 1 900'den beri yaymianm her nemli
yayn" edinme giriimi bu siyasetin bir parasyd; "Kongremizin, bir
ulusal gvenlik tedbiri olarak kabul etmesi gereken" bir giriimdi bu.
nk, Graves'in (''keskin kulaklara" ynelik) iddiasna gre, "Ameri
kallann, Yakndou'da kabul grmek iin, Amerikan dncesine kar
B U G N K ARK YATI L I K
309
310
A R K I YAT I L I K
B UG N K A RK Y AT I L I K
31 1
312
A R K I Y AT I L I K
B U G N K A R K YATI LIK
313
3 14
A R K I Y A TI L I K
B UG N K A R K Y A T I L I K
315
316
A R K YAT I L I K
BUGNK ARKYATILIK
317
zsnda P.M. Holt tarafndan pek ftursuz bir deyile "kltrel bire
im" 125 diye tanmlanan bir slam tarihi karsnda hakkaniyetten sap
madan ne diyebilir ki insan? Birinci cildin yzlerce sayfasnda slam,
savalann, hkmranlklarn, lmlerin, ykselilerin ve parlak ala
no, gelilerin ve geilerin pe pee dizildii, sregiden bir tarihdizini
gibi grlr; ounlukla dehet verici bir tekdzelikle kaleme ahnm
bir tarihdizinidir bu.
rnek olarak, sekizinci yzyldan onbirinci yzyla dein sren Ab
basi dnemine baklabilir. Arap ya da slam tarihiyle bir nebze tankl
olan herkesi n bildii zere, bu dnem, slam uygarlnn doruk nok
tas, kltr tarihinin talya'daki Yksek Rnesans dnemi kadar parlak
bir dnemiydi. Ne ki, krk sayfalk aklamann hibir yerinde en ufak
bir zenginlik imasyla karlamaz insan; bunun yerine yle cmleler
vardr: " [Memun] Halife olduktan sonra, Irak'n ynetimini gvenilir
adamlarndan birine, Hasan bin Sehl'e emanet etti, Badat toplumuyla
balantlarn kesip Merv'e ekildi; Hasan bin Sehl, Cemazi yelahr 1 99/
Ocak 8 1 5'te Kufe'den Hasani bn Tabataba'y desteklemek zere silah
Iara sarlma ansnda bulunan Ebu'l Seraya'nn balatt ciddi bir ii
ayaklanmasyla kar karya kalm olan Fazi'n kardeiydi. " 1 26 slam
uzman olmayan biri, bir ii'nin ya da bir Hasani'nin ne olduunu anla
mayacaktr burada. Bir tr tarihi imiedii anialsa da, bunun dnda
Cemaziyelalur'n ne olduuna dair en ufak bir fikir edinerneyecektir.
Harun Reid dahil Abbasileri n, Merv'de surat asm oturan, itl ah olmaz
easma kasvetli, lm saan bir gruh olduuna in anacaktr kukusuz.
Merkezi slam topraklar, Kuzey Afrika ile Endls dta tutularak
tanmlanr; onlarn tarihi gemiten modern zamanlara ilerleyen nizami
bir yrytr. Dolaysyla birinci ciltte slam, uzmanlarn iine geldii
biimde tarihdizinine, seime dayah olarak uygulamaya konan corafi
bir belirlenimdir. Ancak, klasik islama ilikin blmler, "yakn zaman
lar" diye adlandrlan dneme geldiimizde duyacamz hayal krkl
na yeterince hazrlayamaz bizi. Modern Arap lkelerine ilikin b
lm, bu blgedeki devrimci harekeJer hakknda hibir ey anialma
dan yazlmtr. Yazar Araplar karsnda, baretmen slubu tayan,
dpedz gerici bir tavr alr ("bu dnemde Arap lkelerindeki eitimli
ve eitimsiz genlerin, heyecanlarndan, idealizmlerinden tiii siyasal
smrye ak bir duruma geldiklerini, zaman zaman da belki farkna
varmakszn vicdansz radikallerin ve kkrtclarn maas oJduklarn
sylemek gerekiyor" 127); metne yer yer serpitirilmi Lbnan milliyet
ilii vgleriyle (ne ki, otuzlarda az sayda Araba hitap eden faizmin,
318
A R K YATILIK
319
320
ARKI YATILIK
321
demez bir nicelikti. srail hukukuna gre sadece Yahudiler tam yurt
talk hakkna, koulsuz g ayrcalklarna sahiptirler; topran esas
sakinleri olmalarna ramen Araplara daha kstl, daha basit haklar ta
nnr: G edemezler; ayn haklara sahip deillerse, bunun nedeni
"
az
Commenta1)''de 1 30 pek
des to ls raefinin
322
ARKYATILIK
B UG N K A R K YAT I L I K
323
ARKYATILIK
324
Son yapt
Temperamentand Cha
Araplar imdiye dein, disiplinli ve kalc bir birlik kurma becerisine sahip
olmadklann kantladlar. Ortak heyecan patlamalan yaarlar, ama sabr gste
rip ounlukla gnlsz katldklan ortak giriimleri srdnezler. rgtlen
me ile ileyite egdm ve uyum eksiklii sergilerler; kald ki birlikte alma
yeteneine sahip olduklarn da gsterebiimi deillerdir. Ortak yarar ya da kar
lkl kar salayacak ortaklaa hareketler yabancdr Araplara. ns
Bu cmlelerin biemi, Hamady'nin kastettiinden fazlasn sylyor
belki de. "Kantlama", "gsterme", "sergileme" gibi fiiller, birer dolay h
tmle almakszn kullanlyor: Araplar kime gsteriyor, kime kantl
benim dncemdir...
325
kendi
326
A R K I YATILI K
327
ildir. Sylemin. ak elikiyi rter. arkl Arap akl almaz bir yaratk
tr; libidinal enerjisi an tahrik nbetlerine srkler onu, ama yine de,
ne anlayabildii ne de baa kabildii modern dnyay bo baktarla
seyreden bir kukladr dnyann gznde.
ark1lann siyasal davranianna ilikin yeni tartma1ar da byle bir
imgeyle Hintili gibi grnyor; arkiyat uzmanln iki yeni gzde
konusuna, devrim ile modemlemeye dair akademik tartmalar vesile
siyle gndeme geliyor bu imge. 1 972'de, ark ve Afrika Aratrnalar
Okulunun himayesinde, P.J. Vatikiotis'in yayna hazrlad Revolution
in the Middle East and Other Case Studies (Ortadou' da Devrim ve Di
er Vaka incelemeleri) balkl bir kitap yaymland. Bunun tbbi bir
balk olduu aktr; zira arkiyatlarn sonunda, "geleneksel" arki
yatln ou zaman uzak durduu bir tetkik trnden, psikoklinik
tetkikten de yararlandklarn dnmemiz beklenmektedir. Vatikiotis,
szde tbbi bir devrim tanmnn eliinde, genelde devrimden sz
eden bir derleme tonu verir kitaba; ama, onun da okurlannn da aklnda
Arap devrimi olduu iin, tanmdaki dmanlk kabul edilebilir bir ey
gibi grnr. Az sonra deineceim pek ince, gln bir aykrlk var
dr burada. Vatikiotis'in kuramsal destei Camus'dr (Conor Cruise
O'Brien'n da yakn zamanda gsterdii gibi, Camus'de kesinlikle dev
rim ya da Arap yanda olmayan bir smrge zihniyeti vardr); ne ki
Camus'den devirilen "devrim hem insanlar hem de ilkeleri telef eder"
sz bir 11temel hakikat"e sahipmi gibi kabullenilir. unlar syler Va
tikiotis:
. . . tm deyrimci ideolojiler, insann akli, biyolojik ve psikolojik oluumuyla do
laysz bir atma iindedir (hatta dorudan doruya saldnr bunlara).
Yntemli bir yaylmay ngren devrimci ideoloji, yandalanndan fanatik
Jik bekler. Devrimci iin siyaset, sadece bir inan meselesi ya da dini inancn
ikamesi deildir. Eski alkanlklara, yani zaman iinde hayatta kalmak iin gi
riilen uyarianma faaliyetlerine son vermesi gerekir. Yaylmac, halaskar siya
set uyarlanmalardan nefret eder; glklerden saknmasnm, insann karmak
biyolojik-psikolojik ynlerinden kaynaklanan engelleri gzard ve hertaraf et
mesinin ya da insandaki snrl ve incinneye ak, ama incelikli de olan aklcl
uyutmasnn baka bir yolu olabilir mi? lnsani sonniann somut, mnferit do
as ile siyasal yaamn uralan korkutur bu siyaset biimini, kanr bunlar
dan: Soyutlukta ve kumazlkta kuvvet bulur. Tm maddi deederi bir .. en st
deer .. e tabi klar: nsan ile tarihin, byk bir tasavvura, insann zgrlemesi
tasavvuruna koulmas demektir bu. Pek ok sinir bozucu snrlama getiren in
sani siyasetle tatmin olmaz bu siyaset biimi. Bunun yerine, uyarlanmalarla,
tehlikelerden geerek, incelikleri grerek -yani insani bir biimde- deil, kor
kun bir tannsal, szde-kutsal yaratma eylemiyle yeni bir dnya yaratmak ister.
A R K Y AT I L I K
328
Oyle de sulusunuz, byle de. Bu znen tanmlar dizisinde devrimler, cinsellikle bozmu zihinlerin uydurmalan olarak kar ortaya;
daha yakndan balalp zmlendiinde ise, sz konusu zihinlerin, Va
tikiotis'in sahiden muteber sayd deliikleri -Araba deil insana zg
olan, soyut deil somut olan, cinsel deil cinsiyetsiz olan delilikieri- bi
le gerekletinneye muktedir olmadldar grlr.
B UGNK ARKYATILIK
329
art
niyetle
330
AR K Y AT I LI K
B U G N K A R K Y AT I L I K
331
bir kitapta "slamn isyan " diye bir makalesi yaymlanr; on iki yl son
ra da, byk lde ayn malzemeyi, yeni bir yay na ( Commentary'ye)
uydunak zere biraz deitirerek, "slamn Dn" diye yeni bir ba
Idda yeniden yaymlatr. "syan.. dan .. Dn"e gemek ktye giden
bir deiimdir elbette; Lewis'in bu deiimle hedefledii ey, yeni
okurlanna, Mslmanlarn (ya da Araplarn) niin hala dize gelip Ya
kndou'daki srail hakimiyetini kabullenmediklerini aklamaktr.
Lewis'in bunu nasl yaptna biraz daha yakndan bakalm. Her iki
yazda da, Yahudi aleyhtar diye niteledii, 1 945'te Kahice'de kan em
peryalizm aleyhtan ayaklanmaya deinir Lewis. Ne var ki, iki yazda
da isyann hangi bakmdan Yahudi aleyhtan sayldn sylemez bize;
aslna baklrsa, Yahudi aleyhtarl iddiasn destekleyecek maddi ka
nt niyetine birtakm artc bilgiler sunar, "eitli kiliselerin, Katolik,
Ermeni ve Rum Ortodoks kiliselerinin saldrya urayp tahrip edildii
ni" syler. 1 964 tarihli ilk yazya bakalm:
Msr'daki siyasal nderler, 2 Kasm 1 945'te, Balfour Bildirgesinin yldn
m vesilesiyle gsteriler tertiplediler. Bu gsteriler hzla geliip Yahudi aleyh
tan bir ayaklanma haline geldi, bu esnada da bir Katolik, bir Ermeni ve bir Rum
Ortodoks ldlisesi saldnya urad, tahrip edildi. Katoliklerin, Ernenilerin,
Rumiann Balfour Bildirgesiyle ne ilgisi olduu sorulabilir.l 45
332
ARK YATILIK
B UG N K A R K Y AT I L I K
333
cektir" 149 kuraln yerine getirneye gelince, ftursuz bir geveklik ser
giler Lewis. rnein, (Arap milliyetilerinin "grup-ii" dilini kullana
rak) "siyonizme kar Arap davas t'n anlatrken, Filistin'de yerli Arap
halkn varlna ve muhalefetine ramen bir siyonis istilann ve smr
geletinnenin de sz konusu olduunu hibir yerde, hibir yazsnda
belirtmez. Hibir sraillinin yadsmayaca bu durumu arkiyat tarih
i Lewis rahatlkla gzard eder. Ortadou'da srail dnda demokrasi
nin olmadn syler, ama srail'de Araplan ynetmek iin kullanlan
Acil Savunma Dzenlemelerini anmaz bile; keza, srail'de Araplarn
"ihtiyati tecrit" e uraas, askeri igal altndaki Bat eria'da dzineler
ce yasad yerleim biriminin bulunmas, eski Filistinde Araplar iin
insan haklarnn, en bata g etme hakknn var olmamas konusunda
da syleyecei hibir ey yoktur. Buna karlk, "emperyalizm ile Siyo
nizme [Araplar sz konusu olduunda] Hristiyanlk ile Yahudilik ad
altnda ok eskiden beri aina olunduu "nu J so sylemesini salayan
aranrnac zgrln tanr kendine. slam karsndaki davasn des
teldemek zere T.E. Lawrence'tan "Sami ler" e ilikin aletarnalar yapar;
Siyonizmi asla islama kout bir ey olarak ele almaz (bir dini hareket
deil de bir Fransz hareketidir sanki siyonizm); herhangi bir yerde ya
placak herhangi bir devrimin, olsa olsa bir tr "lik mesihi lik" olduu nu kantlamaya alr hep.
334
A R K Y A T I L I K
[Tari hi nin] balti k 1 an, aratrma kon usunu sei i ni etkileyebi lir rah atl ki a;
ama konusunu ele aln etkilernemeli bunlar. Eer aratrmalann ak iinde,
zdeletii grubu hep hakl, bu grubun atma iinde olduu dier gruplan da
hep haksz buluyorsa, vard sonulan sorgulamas, kantlan n seip yorumla
masna temel oluturan varsaymlan yeniden gzden geirmesi iyi olur; zira,
hep hakl olmak, insan topluluklannn [yleyse herhalde arkiyat topluluu
nun da] doasna aykndr.
Sonu olarak, tarihi yksn sunuunda adil ve drst olmaldr. Bu, ke
sin olarak saptanm olgulardan oluma yalnkat bir anlatrola kendini snrla
mas gerektii anlamna geJmiyor. Tarihi almasnda, birok dzeyde varsa
YI mlar gelitirip yarglarda buJunmak zorundadr. nemli olan bunu bilinli ve
net bir biimde, sonulan n pekitiren ve rten kantlan yeniden gzden ge
irerek, eitli olas yorumlan inceleyerek, ne karara vardn, nasl ve niye bu
karara vardn ak ak belirterek yapmasdr. ts
335
336
A R K I Y AT I L I K
. .
gerek ark'n
arkiyat
B UG N K A R K YA T I L I K
337
nem tayan ark'a ynelik geleneksel "kayg "ya hatn saylr bir e
kicilik katmasyla birlikte, arkiyatlk ABD'de de yaygnlat artk.
Gerek u ki, arkiyatlk yeni emperyalizme baanyla uyarlanmtr;
arkiyatln hakim paradigmalan, Asya'ya hkmetneye ynelik s
regiden emperyalist planlarla elimiyor, hatta bunlar destekliyor.
ark'n, hakknda birtakm dolaysz bilgilere dayanarak konuabile
ceim bir ksmnda aydn zmre ile yeni emperyalizm arasnda kurulan
mutabakat, arkiyatln zel zaferlerinden biri saylabilir rahatlkla.
Bugn Arap dnyas, ABD'nin dnsel, siyasal, kltrel uydusu duru
munda. Kendi bana alndnda yazklanlacak bir ey deil bu; ama
uyduluk ilikisinin zel biimi iin ayn eyi syleyemeyiz. Her eyden
nce, Arap dnyasndaki niversitelerin genelde eski bir smrge ikti
darndan miras kalm ya da bir zamanlar bu iktidar tarafndan dolay
szca dayatlm bir modele gre ilediini sylemek gerek. Yeni koul
larsa eitimi akl almaz hale getiriyor: Yzlerce rencinin yld s
nflar; iyi yetimemi, an ykl, az para alan retim yeleri; siyasal
balantlar; ileri aratmalar n, aratna donanmnn neredeyse hep
ten eksik olmas; en nemlisi de tm blgede tek bir yeterli ktphane
nin bulunmamas. Bir zamanlar Dou'nun dnsel ufuklanna, itibarla
r, zenginlikleri sayesinde ngiltere ile Fransa hkmederdi; ama bu ko
num ABD'ye ait artk. B u hakimiyet, sistemle baa kabil mi, gelecek
vaat eden az sayda rencinin, mezuniyet sonras almalarna devam
etmek zere ABD'ye gelmeye tevik edilmesi sonucunu yaratmtr.
Arap dnyasndan kan baz renciler renimlerini srdrmek iin
Avrupa'ya gidiyorlar kukusuz, ama byk ounluk ABD'ye geliyor;
Suudi Arabistan ile Kuveyt gibi tutucu lkelerin rencileri kadar radi
kal saylan devletlerden gelen renciler iin de geerlidir bu. Ayrca,
aratnaclkta, i dnyasnda, incelemelerde ileyen hamilik sistemi
ABD'yi fiilen egemen nder klyor; gerek bir kaynak olmasa da ABD
kaynak saylyor.
Durumu daha da bariz bir arkiyatlk zaferi haline getiren iki et
men var. Kapsayc bir genelierne yaplabilirse eer, Yakndou'daki
ada kltrde varl hissedilen eilimler, Avrupa ile Amerika kh
modellerin klavuzluundadr. Taha-Hussein 1 936'da modem Arap
kltrnn bir Dou kltr deil bir Avrupa kltr olduunu syle
diinde, kendisinin de pek parlak bir yesi olduu Msr kltr sekin
lerinin kimliini tescil etmi oluyordu. 1 950'lerin balarndan beri bl
geyi etkileyen emperyalizm aleyhtar nc Dnya fikirlerinin olu
turduu gl akm hakim kltrdeki keskin Batcl trplemi olsa
33M
A R K I Y A T I L I K
339
A R K Y A T I L I K
340
kltr nedir? "Ayr bir kltr" (ya da rk, din, uygarlk) dncesi ie
yarar bir dnce midir, yoksa byle bir dnce her zaman, (kiinin
kendi kltr sz konusu olduunda) kendinden honutluk duyma.
C'teki .. nin kltr sz konusu olduunda da) dmanlk ile saldrgan
lk m getirir? Kltrel, dinsel, rksal farkllklar, toplumsal-iktisadi ya
da siyasal-tarihsel kategorilerden daha
lif
muha
341
A R K YATILIK
342
gibi bir sonuca vardn iyice retiyar bize. Bununla birlikte, aka
polemiki, saduyulu "ilerici" aratrmaclk biimi de kolayca yozlap
dogmatik uykuya gmlebiliyor; bu da hi i ac olmayan bir olaslk.
Yu karda dile getirdiim soru eitleri, meseleyi nasl kavradm
gere ince ortaya koyuyor. Modern dnce ile deneyim, temsil etme,
teki'ni inceleme iinde, rksal dn biiminde, yetke sahibi insan
larn ve fikirleri n llp biilmeden, sorgusuz sualsiz kabul ediliinde,
aydnlarn toplumsal-siyasal rollerinde ie nelerin kart konusunda
duyarl olmay ve kukucu eletirel bir bilincin tad byk deeri
retti bize. nsan deneyimine dair incelemeleri n, genellikle, ya en iyi
ya da en kt trden, siyasal sonular bir yana, etik sonulara vardn
aklda tutacak olursak eer, aratrnac sfatyla yapp ettiklerimiz kar
snda kaytsz kalmayz belki de. Aratrnac iin zgrlk ile bilgi
den daha iyi bir dstur olabilir mi? Toplumdaki insann incelenmesinin,
ukalaca soyutlamalara, mulak yasalara ya da keyfi dizgelere deil, so
mut insanlk tarihi ile deneyimine dayal olduunu da hatrlamamz ge
rekiyor belki. Dolaysyla mesele, incelemeyi, bu inceleme sayesinde
aydnlanabilecek, belki de deiebilecek deneyime uygun klmak, bir
biimde bu deneyimle ekillendirnektir. Ne pahasna olursa olsun,
ark' tekrar tekrar arklatrnak gibi bir hedeften uzak durmak gereki
yor; bilginin incelmesini, aratrmacnn kibrinin azalmasn da sala
yacaktr bu. "ark" bir yana brakldnda, insan topluluunu ileriet
meye ynelik genel giriimi, rksal, etnik, ulusal farkllamalardan daha
nemli sayan aratrnaclar, eletirmenler, aydnlar, insanlar kacaktr
ortaya.
Olumlu ynden baklacak olursa: Dier almalarmda da gster
meye altm gibi, bugn beeri bilimlerde yaplmakta olan birok
eyin, ada aratrmacy, tarihsel ykselii esnasnda arkiyatln
sunduu trden rksal, ideolojik, emperyalist klieleri bir yana atmasn
salayacak seziler, yntemler, fikirlerle donatmaya yeterli olduuna
gerekten inanyorum. arkiyatln kusurunun, hem dnsel hem
de insani bir kusur olduu kansndaym; nk arkiyatlk, dnyann
kendininicine yabanc sayd bir blgesi karsnda deimez bir mua
rzlk konumunu benimsernesinden tr, insan deneyimiyle zdelee
meme, dahas bunun insan deneyimi olduunu grememe kusurunu i
ledi. Eer, yirminci yzylda yeryzndeki halklarn pek ounun yaa
d genel siyasal ve tarihsel bilin ykseliinden gereince yararlana
bilirsek, arkiyatln dnya apndaki hakimiyeti ve temsil ettii her
ey, kar klabilir hale gelir artk. Eer bu kitabn gelecekte bir fayda-
B U G N K A R K Y AT I L I K
343
995
arkiyatlk 1 977'nin
Basksna Sonsz
arkiyatlk'n
SONSZ
345
A R K I Y AT I L I K
.1 7
S O N S Z
itadr sonuta),
kartlarn,
arkiyat
348
ARK YATILIK
SONSZ
349
A R K I Y AT I L I K
350
arkiyatlk'n.
olduumu
SONSZ
35 1
arkiyatlk,
arkiyatlk
A R K I Y A T I L I K
352
..
SONSOZ
353
yatlk'
-The Question
Haberlerin Anda Islam da
of Palestine
'
arkiyatlk'n
sylem, suret, pa
354
arkiyatlk'n
savaa tutumu ve
arkiyatlk'n tm
SONSZ
355
al
arkiyat/k
tarafgir
1 993 'teki ha
arkiyatlkn
ARKlYATILIK
356
ca m . Benim
dier beeri bilimciler bir alann zel usulleri ile soy ktnn farkna
varsnlar diye arkiyatlarn uygulamalanna k tutmak istemitim.
"arkiyatlk" szcnn kendisi de, ok uzun zamandan beri bir
mesleki ihtisasa hasrediimi durumdadr; ben bunun uygulanmlarn,
genel kltrdeki, yazndaki, ideolojideki, hem toplumsal hem siyasal
tutum lardaki varln gstermeye altm. Birinden, arkiyatnn
yapt gibi arkh diye sz etmek, onu, diliyle, corafyasyla, tarihiyle
bilimsel incelemelerin malzemesi olan bir kii olarak nitelernek deildi
yalnzca: ou zaman, alt soydan bir insan imleyen kltc bir ifade
olarak kullanlyordu "arkl". Bunu sylemek, Nerval ile Segalen gibi
sanat larda "ark" szcnn, olaanst, ustalkl bir biimde egzo
tiklikle, byleyicilikle, gizemle, vaatle balantlandrldn yads
mak demek deildir. Ne ki ark, geni kapsaml bir tarihsel genelle
arkiyatlk'a
ilikin
de rigueur
arkiyat
S O N S Z
foncasnn
357
arkiyatlk'n yaymlanmasndan on
yazd Lewis, bunlann bazlan Islam and
358
A R K YATI L I K
S O N S Z
359
karsnda konurolan
m bir ksmna -ark'a- ait olduu dnlen bir islama ynelik ilgide
(hem aratrmaclk-ii hem de aratrmaclk-d ilgide) bugne dein
srdrd varln.
slam ya da Arap arkiyatlna dair en ilgin sorunlar, ncelikle
byk bir inatla sregiden ortaa kalntlarnn bugn aldklar biim
lerdir, ikinci olarak da arkiyatlk ile onu reten toplumlar arasndaki
balantlarn tarihi ve sosyolojisidir. Szgelimi, arkiyatlk ile emper
yalist bilin aras nda olduu kadar arkiyatlk ile yaznsal imgelem
arasnda da gl
ittifaklar vardr.
360
A R K Y ATILIK
SONSZ
361
ne, "kara almak", "leke srmeku, "onur knc neriyat" gibi deyiler
kuJJanyor ou. Lewis sz konusu olduunda, ortaya atlan savun_ma
bariz bir samimiyetsizlik tar; zira Lewis, Amerikan Kongresinde,
Commentary'de ve baka yerlerde, Arap davasna (ve dier davalara)
kar arkiyatlarn oundan daha ateli bir siyasal tarafgirlik sergile
mitir. Dolaysyla, Lewis'e verilecek cevap, alannn uonur"unu savu
nurnu gibi davranrken yapp ettiklerinin siyaset ile sosyoloji asn
dan ne demeye geldiine ilikin bir aklamay iermelidir; sz konusu
savunm ann, mtehasss olmayan okuru yanl ynlendirnek zere d
zenlenmi ideolojik szde hakikatleri ieren, zenle sslenmi bir hap
olduu da yeterince aktr.
Szn ksas, slam ya da Arap arkiyatl ile modern Avrupa kl
tr arasndaki iliki, yaam her arkiyaty, her arkiyat geleneini
ya da arkiyatlar tarafndan yazlm her eyi listeleyip, bunlar yoz,
deersiz emperyalizm biimleri diye niteleyerek bir araya ymakszn
da incelenebilir. Benim yapum da byle bir ey deildi kesinlikle.
arkiyatln bir komplo olduunu sylemek ya da "Bat"nn kt ol
duunu iddia etmek gaflettir: Bu iddialarn her ikisi de, Lewisin ve m
ritlerinden Irakl gazeteci-yazar Kanan Makiya'nn bana ykleme cre
tini gsterdikleri ahmaklklar arasnda yer alyor. te yandan, aratr
mac olsun olmasn insanlarn ark hakknda yazar, dnr ve konu
urken iinde bulunduklan kltrel, siyasal, ideolojik ve kurumsal er
eveleri gzard etmek de ikiyzllk olur. Daha nce de sylediim
gibi, unu anlamak son derece nemli: Batl olmayan, saduyulu bunca
insann arkiyatla kar kmasnn nedeni, modern arkiyatlk
syleminin, hakl olarak, kklerini bir smrgecilik anda bulan bir
iktidar sylemi olarak alglanmasdr (bu sylem, yaknlarda yaplan
kusursuz bir sempozyumun, Colonialism and Culture'n5 [ Smrgeci
lik ve Kltr] konusuydu). Temelde slamn yekpare, deimez, dolay
syla gl yerel karlar adna "uzman .. lar tarafndan pazarlanabilir ol
duu kabulne dayanan bu tr bir sylemde, Mslmanlar, Araplar ya
da insanlktan dianm dier alt kademedeki halklar, kendilerini insan,
onlar gzlemleyenleri de salt aratnnac sayamazlar. En nemlisi de,
bu halklar, modern arkiyatln syleminde ve bu sylemin Amerika
yerlileri ile Afrikallar iin oluturulmu benzer bilgi alanlarndaki kop
yalarnda, aratnnac tarafszl kurnacasn srdrmek adna kend i
lerininki gibi dnce dizgelerinin kltrel balamn yadsmaya, rt
bas etmeye ya da arptmaya ynelik mzminlemi bir eilim grrler.
A R K I V A T I L I K
362
II
Lewis'in gr trnden giiler revata olsa da, son on be ylda yal
nzca bunlarn ortaya ktn ya da glendiini iddia edecek deilim.
Evet, Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra, ABD'deki baz aratr
maclar ile gazetec ilerin arklatr lm bir slam da yeni bir ktlk im
paratorluu bulma telana dtkleri dorudur. Buna bal olarak,
elektronik ve hasma dayal iletiim aralar, slam ile terri zmi, Arap
lar ile iddeti ya da ark ile zorbal bir araya getirip kaynatran alal
tc klielere bouldu. Ayrca, Ortadou ile Uzakdou'nun eitli yerle
rinde, yerlici dine ve ilkel milliyetilie geri dnld (bunun zellikle
tats z grnmlerinden biri, ran 'n Salman Rushdie iin kard, hala
geerli fetvadr). Ne ki resmin btn bundan ibaret deil. Bu deneme
nin kalan ksmnda, yeni aratrna, eletiri, yorumlama eilimlerinden
sz etmek istiyorum. Bunlar, kitabnn temel ncllerini benimsernek
le birlikte,
arkiyatlk'n
Unc Dnya diye anlan Gney yanmkre, bir bor tuzana yakalanm, dzi nelerce derme atma ya da rabtasz paraya blnm, son
on-on be ylda giderek artan yoksulluk, hastalk, azgelimilik sorun
larna boulmu durumda. Smrgelikten kurtulma, bamszlk kazan
ma iini stlenen kari zmatik nderler ve Balantszlar hareketi ortadan
kalkt. Korku verici bir etnik atma ve yerel sava kalb, drt bir yana
yayld gene; ackl Bosna rneinin de gsterdii gibi, Gney yanm
kreyle snrl olmayan bir kahptr bu. Orta Amerika, Ortadou ve As
ya gibi yerlerde, ABD ile ardndaki babozuk, skntl, henz biriee
memi Avrupa, egemen g olmay srdryor hala.
Dnya sahnesinin mevcut durumuna ilikin aklamalar, kltrel ve
..
SONSOZ
363
'
364
S O N S Z
365
eder gibi grnen sz konusu akmlar ile abalar bir yere yerletirmek.
eilim geerlidir; bunun yan sra, yerel ile olums al n, ayrca neredeyse
ss unsur u halin e gelen tarihi n hafifl iinin , pasti in, hepsinden nem lisi
Anwar Abdel Malek, Samir Amin , C.L.R . James gibi sekin dnrler
tarafndan ortaya kondu; bunlan n hemen hepsi, ya tamamlanm bir si
yasal bams zlk ya da henz tamamJanmam bir zgrleme tasars
konumu ndan hareketle gerekletirilmi , egemenlik ile denetime ilikin
aratrnalara dayanyordu. Oysa, en nl ileyi belirleyici saptamalar
dan birine (Jean-Franois Lyotard'nkine) gre post-modernizm, byk
zgrleme, aydnlanma anlatlarnn ortadan kalk zerinde durur; ilk
kuak smrgecilik-sonras sanatlar ve aratrnaclannn yaptklar
366
A R K I YATI L I K
S O N S Z
367
368
ARK YATILIK
1670-
New York
Mart 1 994
Notlar
GR
1 . Thierry Desjardins, Le Martyre du Liban, Paris, Plon, l 976: 14.
2. K.M. Panikkar, Asia and Wesern Dominance, Londra, George Alien &
Unwin, 959.
3. Denys Hay, Europe: The E1nergence of an Idea, Edinburgh, Edinburgh
University Press, 968 (2. basm).
4. Steven Marcus, The Other Victorians: A Study of Sexuality and Pomog
raphy in Mid-Nineteenth Century England, New York, Bantarn Books, 967
(ilk basm 1 966): 200- 9.
5. Bkz. benim, Criticism Between Culure and System, Cambridge, Mass.,
Harvard University Press (baslacak).
6. zellilde bkz. Noam Chomsky, American Power and the New Manda
rins: Histarical and Political Essays, New York, Pantheon Books, 1969; For
Reasons of State, New York, Pantheon Books, 973.
7. Walter Benjamin, Passagenwerkten; alntda kullanlan kitap Charles
Baudelaire: A Lyric Poe in the Era of High Capitalism, ev. Harry Zohn,
Londra, New Left Books, 973: 7 ; Trkesi "Charles Baudelaire. Kapitaliz
min Ykseli anda Bir Lirik air", Pasajlar, ev. Ahmet Cemal, stanbul,
Yap Kredi Yaynlan, 995: 44.
8. Harry Bracken, "Essence, Accident and Race", Hermahena 6, K
973: 8 -96.
9. Yaymianm sylei, Diacritics 6, no. 3, Gz 1 976, 38.
o. Raymond Williams, The Long Revolution, Londra, Chatto & Windus,
96 : 66-7.
. Benim, Beginnings: lntention and Method, New York, Basic Books,
975.
2. Louis Althusser, For Marx, ev. Ben Brewster, New York, Pantheon
Books, 969: 65-7.
3. Ray mond Schwab, La Renaissance orientale, Paris, Pay ot, 950; Jo
hann W. Fck, Die Arabischen Studien in Europa bis in den Anfang des 20.
Jahrhunderts, Leipzig, Otto Harrassowitz, 955; Dorothee Metlitzki, The
Matter of Araby in Medieval England, New Haven, Conn., Yale University
Press, 977.
4. E. S. Shaffer, "Kuhla Khan " and the Fall of Jerusalem: The Mythologi
cal School in Biblical Criticism and Secular Literature, 1770- /880, Cambrid
ge, Cambridge University Press, 975.
5. George Eliot, Middlemarch: A Study of Provincial Life, Boston, Ho.
A R K Y AT I L I K
370
Birinci Blm
ARKIYATILIGIN ETKINLK ALANI
4. A.g.e. : 7 1 .
5. Roger Owen, .. The Influence of Lord Cromer's Indian Experience on
British Policy in Egypt 1 883- 907", Middle Eastem Affairs, Number Four: St.
Antony's Papers Nu1nber 17, yay. haz. Albert Hourani, Londra, Oxford Uni
versity Press, 965: 109-39.
6. Evelyn Baring, Lord Cromer, Modern Egypt, New York, Macnillan
Co., 908, 2: 1 46-67. ngiltere'nin Msr politikas hakknda Cromer'in gr
ne tamamyla ters den, ngiliz kkenli bir gr iin bkz. Wilfrid Scawen
Blunt, Seeret History of the English Occupation of Egypt: Being a Personal
Narrative of Events, New York, Alfred A. Knopf, 1 922. Msr'n ngiliz yne
timine kar kna ilikin deerli bir tartma iin bkz. Mounah A. Khouri,
Poetry and tle Making of Modern Egypt, 1882-1922, Leiden, E.J. Brill, 1 97 1 .
7. Cromer, Modern Egypt, 2: 64.
8. Aktaran John Marlowe, Cromer in Egypt, Londra. Elek Books, 970:
27 1 .
9. Harry Magdoff, "Colonialism ( 1763-c. 1 970)", Encyclopaedia Britanni
ca, 1 974 ( 5. basm): 893-4. Aynca bkz. D.K. Fieldhouse, The Colonial E1npi-
NOTLAR
371
res: A Comparative Survey from the Eighteenth Century, New York, Delacorte
Press, 1967: 78.
lO. Aktaran Afaf Lutfi al-Sayyid, Egypt and Crotner: A Study in Anglo
Egyptian Relations, New York, Frederick A. Praeger, 1969: 3 .
1 . Ian Hackingin deyii, The Etnergence of Probability: A Plilosophical
Study of Early Ideas About Probability, lnduction and Statistical lnference,
Londra, Cambridge University Press, 975: 17.
2. V .G. Kieman, The Urds of Human Kin d: Black Man, Yellow Man, and
White Man in an Age of Empire, Boston, Little, Brown & Co., 969: 55.
1 3. Edgar Quinet, Le Genie des religions, CEuvres cotnpletes, Paris, Pagu
erre, 1 857: 55-74.
14. Cromer, Political and Literary Essays: 35.
5. Bkz. Jonah Raskin, The Mythology of lmperialistn, New York, Random
House, 97 1 : 40.
6. Henry A . Kissinger, American Foreign Policy, New York, W. W. Nor
ton & Co., 1 974: 48-9.
7. Harold W. Glidden, "The Arab World", American Journal of Psychi
atry 28, no. 8, ubat 972: 984-8.
8. R.W. Southem, Westem Views of Islam in the Middle Ages, Cambrid
ge, Mass., Harvard University Press, 962: 72. Aynca bkz. Francis Dvomik,
The Ecumenical Councils, New York, Hawthom Books, 96 l : 65-6: "Belli
A R K I Y ATI LIK
372
NOTLAR
373
'
1 955: 3- 4.
52. Henri Pirenne, Muhammed and Charlemagne, ev. Bemard Miall, New
York, W.W. Norton & Co., 939: 234, 283; Trkesi Hz. Muhammed ve
Charlemagne, ev. M. Ali Khbay, Ankara, Verso.
53. Aktaran Henri Baudet, Paradise on Earth: Some Thoughts on Europe
an lmages of Non-European Man, ev. Elizabeth Wentholt, New Haven,
Conn., Yale University Press, 965: xiii.
54. Gibbon, Decline and Fall of the Roman Empire, 6: 289.
55. Baudet, Paradise on Earth: 4.
56 : Bkz. Fieldhouse, Colonial Empires: 38-6 1 .
57. Schwab, La Renaissance orientale: 30.
58. A.J. Arberry, Oriental Essays: Portraits of Seven Scholars, New York,
Macmillan Co., 1 960: 30, 3 .
59. Raymond Schwab, Vie d'AnquetilDuperron suivie des Usages civils et
religieux des Perses par Anquetil-Duperron, Paris, Emest Leroux, 934: O,
96, 4, 6.
60. Arberry, Oriental Essays: 62-6.
6 1 . Frederick Eden Pargiter (yay. haz.), Centenary Volume of the Royal
Asiaic Society of Great Britain and lreland 1823-1923, Londra, Royal Asia
tic Society, 1 923: viii.
62. Quinet, Le Ginie des religions: 41.
63. Jean Thiry, Bonaparte en Egypte decembre 1797-24 aout 1799, Paris,
Berger-Levrault, 1 973: 9.
64. Constantin-Franois Volney, Voyage en Egypte et en Syrie, Paris, Bos
sange, 1 82 , 2: 241 ve eitli yerler.
65. Napolyon, Campagnes d'Egypte e de Syrie, 1798- 1799: Memoires po
ur servir a l'histoire de Napoleon, Paris, Comou, 1 843, : 2 .
374
ARKIYATILIK
qui Olll ete faites en Egypte pendant l'expedition de l'annee franaise, publie
par les ordres de sa majeste l'empereur Napoleon le grand, 23 cilt, Paris,
Imprimerie imperiale, 809-28.
74. Fourier, Preface historique, Description de l'Egypte, cilt 1 : .
75. A.g.e.: iii.
76. A.g.e.: xcii.
77. Etienne Geoffroy Saint-Hilaire, Histoire naturelle des poissons du Nil,
Description de l'Egypte, cilt 1 7: 2.
78. M. de Chabrol, Essai sur fes mt:Eurs des habitants modemes de l'Egypte,
Description de l'Egypte, cilt 14: 376.
79. Baron Larrey'de aktr bu durum: Notice sur la conformation physique
des egyptiens et des differentes races qui labitent en Egypte, suivie de quelqu
es reflexions sur l'embaumement des motnies, Description de l'Eg)pte, cilt 1 3 .
80. Aktaran John Marlowe, Tle Making of the Suez Cana/, Londra, Cresset
Press, 964: 3 .
8 1 . Aktaran John Pudney, Suez: De Lesseps' Cana[, New York, Frederick
Canal: 62.
83. Perdinand de Lesseps, Lettres, journal et documents pour servir l
l'listoire du Canal de Suez, Paris, Didier, 8 8 1 , 5 : 3 1 0. Lesseps ile Cecil Rho-
des'un mistik diye nitelendikleri iyi bir inceleme iin bkz. Baudet, Paradise
on Eartl: 68.
84. Aktaran Charles Beatty, De Lesseps of Suez: The Man and His Times,
New York, Harper & Brothers, 956: 220.
85. De Lesseps, Lettres, journal et documents, 5: 1 7.
86. A.g.e.: 324-33.
87. Hayden White, Metahistory: The Historical llnagination in Nineteentl
375
NOTLA R
'
o7. Bylesi tutumlann zet listesi ve eletirisi iin bkz. Maxime Rodin
son, Islam and Capitalism, ev. Brian Pearce, New York, Pantheon Books,
376
A R K Y A T I L I K
1 973.
1 08. Ihrahim Abu-Lughod, "Retreat from the Secular Path? Islamic Dilem
mas of Arab Politics", Review of Politics 28, no. 4, Ekim 966: 475.
kinci Blm
ARK Y ATI Y APlLAR VE YENI DEN YAPILANDIRMALAR
. Gustave Flaubert,
1815-1870,
Londra, Oxford
es, 965.
6. Herder'in poplist ve oulcu olduu iddias iin bkz. Isaiab Berlin, Vico
and Herder: Two Studies in the History of /deas, New York, Viking Press,
1 976.
7. Bu tr motifler ile temsil biimlerine ilikin bir tartma iin bkz. Jean
Starobinski, The lnvention of Liberty, 1700-1789, ev. Bemard C. Smith, Ce
nevre, Skira, 964.
8. Bu pek az incelenmi konuya dair birka alma vardr. Bunlann en iyi
bilinenleri unl ardr: Martha P. Conant, The Oriental Tale in England in the
NOTLA R
377
Eighteenth Century, 1908, New York, Octagon Books, 1 967 (yeni basm);
Marie E. de Meester, Oriental lnjluences in the English Literature of the Nine
teenth Century, Anglistische Forschungen, no. 46, Heidelberg, 9 5 ; Byron
Porter Smith, Islam in English Literature, Beyrut, American Press, 1 939. Ay
nca bkz. Jean-Luc Doutrelant, "L'Orient tragique au XVIIl e siecle", Revue
des Sciences Humaines 1 46, Nisan-Haziran 972: 255-82.
9. M . Foucault, Les mots et les choses, alntda kullanlan kjtap The Order
of Things: An Archaeology of the Human Sciences, New York, Pantheon Bo
oks, 1970: 1 3 8, 1 44. Trkesi Kelimeler ve eyler, ev. M.A. Klbay, Anka
ra, mge Kitabevi, 994. Aynca bkz. Franois Jacob, The Logic of Life: A His
tory of Heredity, ev. B . E. Spillmann, New York, Pantheon Books, 1973: 50
vd.; Georges Canguilhem, La Connaissance de la vie, Paris, Gustave-Joseph
V rin, 1 969: 44-63.
1 0. Bkz. John G. Burke, .. The Wild Mans Pedigree: Scientific Method and
Racial Anthropology" , Edward Dudley ve MaximilHan E. Novak (yay. haz.),
Melanges de
franaise, ou
Rapport sur les progrs de l'histoire et de la litterature ancienne depuis 1789,
Paris, Imprimerie imperiale, 8 0: 23, 35, 3 1 .
5. Michel Foucault, Surveiller et punir: Naissance de la prison, alntda
kullanlan kitap Discipline and Punish: The Birih of the Prison, ev. Alan
Sheridan, New York, Pantheon Books, 1 977: 1 93-4; Trkesi Hapishanenin
Douu, ev. Mehmet Ali Klbay, Ankara, I mge Kitabevi Yaynlan, 992.
6. Broglie, " E loge de Silvestre de Sacy": 1 07.
7. Sacy, Melanges de litterature orientale: 1 07, l l O, 1 1 1 - 1 2.
8. Silvestre de Sacy, Chresomathie arabe, ou Extraits de divers
ecrivains
arabes. tan en prose qu 'en vers, avec une traduction franaise et des notes, il
l'usage des eleves de l'Ecole royale et speciale des langues orientales vivan
tes, cilt I , 1 826, Osnabrck, Biblio Verlag, 973 (yeni basm): viii.
eesi The Archaeology of Knowledge and the Discourse on lAnguage, ev. A.M.
Smith ve R. Sawyer, New York, Pantheon Books, 1 972: 79- 1 3 l . Renann gen
378
ARK YATI L I K
ve keskin zekal bir ada olan Gabriel Monod, Renan'n dilbilimde, arkeolo
jide ya da Kutsal Kitap yorumculuunda kesinlikle bir devrim yaratmadn,
ama dneminin en geni, en yetkin bilgi birikimi onda olduu iin, bu dnemin
en sekin temsilcisinin Renan olduunu syler (Renan, Taine, Miclelet, Paris,
Calmann-Levy, 1 894: 40- 1 ). Aynca bkz. Jean-Louis Du mas, "La Philosophie
de l'histoire de Renann, Revue de Metaplysique et de Morale 77, no. , Ocak
Mart 1 972, 00-28.
22. Honore de Balzac, Louis IA1nbert, Paris, Calmann-Levy, tarihsiz: 4.
23. Nietzsche'nin filolojiye ilikin grleri tm yaptlannda bulunabilir.
NOTLAR
379
und Vielfalt der Spraclen und Volker, 6 cilt, Stuttgart, Anton Hiersemann,
1 957-63.
32. Aktaran Raymond Schwab, La Renaissance orientale, Paris, Payot,
1 950: 69. ark keiflerine ilikin genellernelere ok kolay kaplmann yaratt
tehlikeler konusunda bkz. sekin bir ada Sinolog olan Abel Remusat'nn
dnceleri, Melanges posthumes d'histoire et litterature orientales, Paris,
lmprimerie royale. 1 843: 226 ve eitli yerler.
33. Samuel Taylor Coleridge, Biograplia Literaria, 16. Blm, Donald A.
Stauffer (yay. haz.), Selected Poetry and Prose of Coleridge, New York, Ran
dom House, I 95 : 276-7.
34. Benjamin Constant, CEuvres, Alfred Roulin (yay. haz.), Paris, Gallimard, 957: 78.
35. Abrams, Natural Supematuralism: 29.
36. Renan, De l'origine du langage, CEuvres co11pltes, 8: 1 22.
37. Renan, "De la part des peuples semitiques dans rhistoire de la civilisa
tion , CEuvres complees, 2: 320.
38. A.g.e.: 333.
39. Renan, "Trois Professeurs au College de France : Etienne Quatremere",
CEuvres completes, : 1 29. Renan, incelemek zere ilgin konular toplayp
bunlan son derece sradan eyler hale getirmek gibi bir yetenei olan Quat
remere hakknda yanlmyordu. Bkz. Quatremere, "Le Gout des livres chez tes
orientaux" ve "Des sciences chez les arabes", Melanges d'histoire et de philo
logie orientales, Paris, E. Ducrocq, 1 86 : -57.
40. Honore de Ba1zac, LA Peau de clagrin, Mareel Bouteron (yay. haz.),
La Comtdie humaine,. cilt 9 (Etudes philosophiques 1 ), Paris, Gallimard,
950: 39; Renan, Histoire generale des langues semitiques: 34.
4 . rnein bkz. De l'origine du langage: I 02 ve Histoire generale: 80.
42. Renant L J\ venir de la science: 23. Alntinn yapld ksmn tamam
yle: 11Pour moi, je ne connais qu'un seul resultat a la science, c'est de
n5soudre l 'enigme, c'est de dire definiti vement a J 'homme le mot des choses,
c'est de l'expliquer a lui meme, c'est de lui donner, au nom de la seule autorite
..
legitime qui est la nature humaine toute entiere, le symbole que les religions
lui donnaient tout fait et qu'il ne peut plus accepter" (Bana gre, bilimin tek
bir sonucu vardr: Esran zmek, insana nihayet her eyi olduu gibi anlat
mak, insan insana aklamak; var olan yegane meru otorite, yani insan doa
s adna, bir zamanlar dinlerin hazr bir ekilde eline verdii ve artk bylesini
kabul ederneyecei simgeyi vermek insana).
43. Bkz. Madeleine V.-David, Le Debat
380
A R K I Y A T I L I K
Science of LAnguage 'te ( 1 86 1 -64, yeni basm, New York, Scribner, Arms
trong, & Co., 1 875), Gustave Dugat da Histoire des orientalistes de l'Europe
du XIJe au Xfxe siecle'de (2 cilt, Paris, Adrien Maisonneuve, 1 868-70) Re
nan'dan hi sz etmez. James Damesteter'nin Essais Orientaux'sunun (Paris,
A. Levy, 1 883) ilk makalesi -"L'Orientalisme en France ..- Renan'a ithaf edil
mi bir tarih yazsdr, ama Renan'n katksna deinmez. Jules Mohl'n ansik
lopedik (ve son derece deerli) seyir defteri
not vardr.
45. Irk ile rkh ele alan yaptlarda Renan olduka nemli bir yer tutar.
Renan u almalarda ele alnmtr: Emest Seilliere, La Philosophie de
I'ilnperialistne, 4 cilt, Paris, Plon, 903-8; Theophile S imar, Etude critique sur
lafannation de la doctrine des races au XVJJJe siecle et son expansion au Xl
xe siecle, Brksel, Hayez, 922; Erich Voegelin, Rasse und Staad, Tbingen,
J .C.B. Mohr, 1 933; aynca gene ayn yazann -Renan'n dnemini ele almasa
da Rasse und Staad'n nemli bir tamamlaycs olan- almas Die Rasseni
dee in der GeistesgeschicJte von Ray bis Carus, Berlin, Junker und Dunnha
upt, 933; Jacques Barzun, Race: A Stud) in Modem Superstition, New York,
Harcourt, Brace & Co., 937.
46. U Renaissance orientale'de Schwab'n mzeye, biyoloji ile dilbilim
arasndaki koutluklara, Cuvier'ye, Balzac'a ve dierlerine ilikin zekice g
rlerinin sunulduu sayfalar vardr; bkz. s. 323 ve eitli yerler. Kitaplk ve
ondokuzuncu yzyl ortas kltr asndan kitapln nemi iin bkz. Fouca
ult, "La Bibliotheque fantastique", Flaubert'in La Tentation de Saint Antoi
ne 'nn nsz, Paris, Gallimard, 197 1 : 7-33. Bu konulara dikkatimi ektii
iin Profesr Eugenio Donato'ya teekkr borluyum; bkz . .. A M ere Labyinth
of Letters: Flaubert and the Quest for Fiction", Modem Language Notes 89,
no. 6, Aralk 974: 885-91 O.
47. Renan, Histoire generale: 1 45-6.
48. Bkz. L venir de la science: 508 ve eitli yerler.
49. Renan, Histoire glnerale: 214.
50. A.g.e .: 527. Bu fikir, Schlegel'in organik diller-bitiimli diller aynm na
uzanr, Sami dilleri bitiim li dil tipinin bir meidir. Renan'dan beri ou ar
kiyatnn yapt gibi Humboldt da bu aynnu yapar.
5 1 . A.g.e.: 53 -2.
52. A.g.e. : 5 1 5 ve eitli yerler.
53. Bkz. Jean Seznec, Nouvelles Etudes sur La Tentation de Saint Antoine", Londra, Warburg Institute, 949: 80.
54. Bkz. Etienne Geoffroy Saint-Hilaire, Philosophie anatomique: Des
"
NOTLAR
381
amna ilikin incelikli bir aklama iin bkz. H.W. Wardman, Emest Renan:
A Critica/ Biography, Londra, Athlone Press, 964: 66 ve eitli yerler; Re
nan'n biyografisi ile benim tiRenan'n eriI dnyas" dediim ey arasnda bir
koutluk kurmak gerekmese de, Wardman'n bu kitaptaki aklamalan mani
dardr aslnda - en azndan benim iin.
58. Renan, "Des services rendus aux sciences historiques par la philolo
gie", CEuvres completes, 8: 228, 232.
59. Emst Cassirer, The Problem of Knowledge: Plilosophy, Science, and
History since Hegel, ev. William H. Woglom ve Charles W. Hendel , New
Haven, Conn., YaJe University Press, I 950: 307.
60. Renan, "Reponse au di scours de reception de F. de Lesseps (23 avril
1 885)", (Euvres completes, : 8 7. Ancak, sahiden ayn dnemin insanlan ol
malannn neminin en iyi ortaya konduu yer, Sainte-Beuve'n Haziran 1 862
tarihli, Renan'a atfta bulunan makaleleridir. Aynca bkz. Donald G. Charllon,
Positivist Thought in France During the Second Empire, Oxford, Ci arendon
Press, 1 959 ve gene Charlton'n Secular Religions in France'. Bunlann yan
sra bkz. Richard M. Chadboume. "Renan and Sainte-Beuve", Romantic Revi
ew 44, no. 2, Nisan 1 953: I 26-35.
382
ARKYATI LIK
383
NOTLAR
970: 24-35.
l l.
Tentaion de Sa-
384
ARKIYATILI K
Cli ffs, N.J., Prentice-Hall, 97 1 . Bunlann dnda bkz. Edward W. Said, "An
Ethics of Language Diacritics 4, no. 2, Yaz 1 974: 28-37.
1 6. Son derece deerli listeler iin bkz. Richard Bevis, Bibliotheca Cisori
u,
Melville 's Orienda, New Haven, Conn., Y ale University Press, 96 ; Franklin
Walker, lrreverent Pilgrims: Melville, Browne, and Mark Twain in the Holy
Land, Seattle, University of Washington Press, 974.
8. Alexander William Kinglake, Eothen, or Traces of Travel Brought
Hotne frotn the East, D.G. Hogarth (yay. haz.), 844, yeni basm, Londra,
Henry Frowde, 1 906: 25, 68, 24 1 , 220.
9. Flaubert in Egypt: 8 .
1 20. Thomas J. Assad, Three
nc Blm
BUG NK ARKl YATILIK
1 . Friedrich Nietzsche, non Truth and Lie in an Extra-Moral Sense", The
Portable Nietzsche, Walter Kaufmann (yay. haz. ve ev.), New York, Viking
Press, 954: 46-7.
2. Abu-Lughod, Arab Rediscovery of Europe: A Study in Cultural Encoun
ers'da (Princeton, NJ., Princeton University Press, 1 963: 75-6 ve eitli yer..
ler) Batya giden Arap seyyahlann saysna ilikin tahminlerde bulunup bu
konuda deerlendirmeler getirir.
3 . Bkz. Philip D. Curtin (yay. haz.), ltnperialism: The Docwnentary His
tory- ofWestern Civilization, New York, Walker & Co., 1 972: 73- 1 05 .
4. Bkz. Johann W. Fck, "Islam as an Histoncal Problem in European His
toriography since 1 800", Historians of the Middle East, Bemard Lewis ve
P.M. Holt (yay. haz.), Londra, Oxford University Press, 962: 307.
5. A.g.e.: 309.
6. Bkz. Jacques Waardenburg, L'lslam
Mouton & Co., 963.
7. A.g.e.: 3 l .
NOTL A R
385
Press, 1 959.
14. Aktaran Michael Edwardes, High Noon of Empire: lndia Under Cur
zon, Londra, Eyre & Spottiswoode, 1 965: 38-9.
5 . Curzon, Subjects of the Day: l 55-6.
6. Joseph Conrad, Heart of Darkness, Youl and Two Other Stories, Gar
den City, N.Y., Doubleday, Page, I 925: 52; Trkesi Karanln Yreif ev.
Sinan Fiek, Dost Ki tabevi Yaynlan, 982.
1 7 . Vattel'in almasndan derlenmi aydmlatc seme paralar iin bkz.
Curtin (yay. haz.), bnperialistn: 42-5.
8. Aktaran M. de Caix, La Syrie, Gabriel Hanotaux, Histoire des colonies
franaises, 6 cilt, Paris, Socite de l'histoire nationale, 929-33, 3 : 48 1 .
1 9 . Bu aynntlar iin bkz. Vernon McKay, "Colonialism in the French Ge
ographical Movement", Geographical Review 33, no. 2, Nisan 1 943: 2 14-32.
20. Agnes Murphy, The ldeology of Frenc/ ltnperialism, 1817-1881, Was
hington, Catholic University of America Press, 1 948: 46, 54, 26, 45.
2 1 . A.g.e.: 89, 1 o, 1 36.
22. Jukka Nevakivi, Britain, France, and the Arab Middle East, 19141920, Londra, Athlone Press, 1 969: 1 3 .
23. A.g.e. : 24.
24. D.G. Hogarth,
29.
386
A R K I Y AT I L I K
1 907: 244.
3 1 . Gertrude Beli,
Hemathena 1 6,
1973: 8 1 -96.
35. George Eliot,
49. E.M. Forster, A Passage to lndia, 1 924, yeni basm, New York, Harca
urt, Brace & Co., 1 952: 322; Trkesi Hindistan'a Bir Geit, ev. Filiz Oflu
olu, Adam Yaynlan, 1 989.
50. Maurice Barres, Une Enquete aux pays
20; 2: 1 8 1 , 92, 193, 197.
5 1 . D.G. Hogarth,
387
NOTLAR
Press, 924. Hogarth biemini, "ncelikle bir kAifin, ikinci olarak bir akade
mik aratrmac"nn biemi diye belimler (s. 4).
52. Aktaran H.A.R. Gibb, "Structure of Religious Thought in Islam.. ,
H.A.R. Gibb, Studies on the Civilization of /slatn, Stanford J . Shaw ve William
R. Polk (yay. haz.), Boston, Beacon Press, 1 962: 1 80.
53. Frederic Letevre, " Une Heure avec Sylvain Uvi" , Memorial Sylvain
Uvi, Jacques Bacot (yay. haz.), Paris, Paul Hartmann, 1937: 23-4.
54. Paul Valtry, CEuvres, Jean Hytier (yay. haz.), Paris, Gallimard, 1 960,
2: 1556-7.
55. Aktaran Christopher Sykes, Crossroads to Jsrael, 965, yeni basm,
B loomington, Indiana University Press, 973: 5.
56. Aktaran Alan Sandison, The Wheel of Empire: A Study of the ftnperial
Idea in Some Late Nineteenth and Early Twentieth Century Fiction, New York,
St. Martin's Press, 967: 58. Ayn konunun Fransz cephesine ilikin yetkin
bir alma: Martine Astier Loutfi, Litterature et colotialisme: L'Expansion co
Loniale vue dans La Liuerature romanesquefranaise, 1871-1914, Lahey, Mou
ton & Co., 97 1 .
57. Paul V alry Varit!te, Paris, Gallimard, 924: 43.
,
On Four Mo
dem Hununisrs: Hofmannsthall Gundolf, Curtius, Kantorowicz, Princeton,
faydal bir aklama iin bkz. Arthur R. Evans, Jr. (yay. haz.),
..
oks, 965.
68. Erich Auerbach, 'Philology and Weltliteratur", ev. M. ve E.W. Said,
388
A R K I Y AT I L I K
Diogenes 44, K
1961: o3-40.
72. R.N. Cust, "The International Congresses of Orientalists",
Hellas 6, no.
4, 897: 349.
73. Bkz. W.F. Wertheim, "Counter-insurgency Research at the Tum of the
Century - Snouck Hurgronje and the Acheh War", Sociologische Gids 9, Ey
ll-Aralk, 1972.
74. Sylvain Levi, "Les Parts respectives des nations occidentales dans les
progres de rindianisme", Metnorial Sylvain Uvi: t 6.
75. H.A.R. Gibb, "Louis Massignon ( 882- 962)", Journal of the Royal
85. A.g.e.: 2 1 2. Aynca, Ingilizlere ilikin bir dier eletiri iin s. 2 ; Lawrence'a ilikin deerlendirnesi iin s. 423-7.
86. Aktaran Waardenburg, L'Jslam dans le miroir de l'Occident: 2 9.
87. A.g.e.: 2 1 8- 1 9.
NOTLAR
389
90. William Polk, "Sir Harnilton Gibb Between Orientalism and History,
lntematiofUJl Journal of Middle East Studies 6, no. 2 (Nisan 1 975): 1 3 1 -9.
Gibb kaynakas iin Arabic and lslamic Studies in Honor of Harnilton A. R.
Gibb den yararlandm, George Makdisi (yay. haz.), Cambridge, Mass., Har
vard University Press, 1965: 1 -20.
9 1 . H.A.R. Gibb, "Oriental Studies in the United Kingdom, The Near East
and the Great Powers, Richard N . Frye (yay. haz.), Cambridge, Mass., Har
vard University Press, 1 95 1 : 86-7.
92. Albert Hourani, "Sir Harnilton Gibb, 1 895- 197 1 11 , Proceedings of the
British Academy 58 ( 1 972): 504.
93. Duncan Black Macdonald, The ReUgious Attitude and Life in Islam,
1 909, yeni basm, Beyrut, Kbayats Publishers, 1965: 2- 1 .
390
A R K Y A T I L I K
The
Near East and the Great Powers, Frye (yay. haz.): 76, 78.
1 13. George Camp Keiser, "The Midd1e East Institute: lts Inception and Its
Place in American International Studies", The Near East and the Great Po
rope and America, 1930-1960, Donald FJeming ve Bemard Bai1yn (yay. haz.),
Cambridge, Mass., Harvard University Press, 1 969.
l S. Gustave von Grunebaum, Modem Islam: The Search for Cultural
ldentity, New York, Vintage Books, 964: 55, 26 1 .
6. Abdullah Laroui, .. Po ur un e methodologie des etu des islaniques:
L'Islam au miroir de Gustave von Grunebaum , " Diogene 38 (Temmuz-Eyll
973): 30. Bu deneme Laroui'nin The Crisis of the Arab lntellectuals: Traditi
NOTLAR
391
976.
1 35. Sania Hamady, Tetnperatnent and Claracter of tle Arabs, New York,
Twayne Publishers, 1 960: 1 00. Hamady'nin kitab srailliler ile srail'i savunan
lar arasnda pek revatadr; Alroy ile Amos El on (Tie lsraelis: Founders and
Sons, New York, Holt, Rinehart & Winston, 97 1 ) Hamady'yi onaylamayla
anar. Morroe Berger da (bkz. aada not 1 3 7) sk sk Hamady'den sz eder.
Hamady'nin modeli Lane'in Manners and Custotns of the Modern Egypians'
dr, ama Hamady'de Lane'in bilgisi nden, genel donanmndan eser yoktur.
1 3 6. Manfred Halpem'n tezi "Four Contrasting Repertories of Human Re
lations in Islam: Two Pre-Modem and Two Modem Ways of Dealing with
Continuity and Change, Collaboration and Conflict and the Achieving of Jus
tice"da bulunabilir; bu tebli, 8 Mays 973'te, Princeton niversitesi, Psiko
loji ve Yakndou Arat rnalan, 22. Yak ndou Konferans nda sunu 1 mutur.
Bu inceleme, Halpem'in "A Redefi ni tion of the Revolutionary Situation" (Jo
urnal of International Affairs 23, no. [ 969]: 54-75) iin hazrlanmt.
1 37. Morroe Berger, The Ara b World Today, New York, Doubleday Anehor
Books, 1 964: 1 40. Joel Cannichael ile Daniel Lemer gibi szde Arap uzmanla
nnn hantal almalannn altnda bu trden pek ok dokundurma yatar; Theo
dare Draper, Walter Laqueur ve Elie Kedourie gibi siyaset ve tarih aratrmac
lannda ise daha incelikli halleriyle bulunabilir bunlar. Gabriel Baer'in Populati
on and Society in the Arab East'i (ev. Hanna Szoke, New York, Frederick A.
Praeger, 1 964) ve Alfred Bonne'nin State and Economics in the Middle East: A
Society in Transition' (Londra, Routledge & Kegan Paul, l 955) gibi byk
sayg gren almalarda da aka ortaya karlar. Araplar eer dnebiliyor
larsa, bunun farkl bir dn olduu -yani, zorunlu olarak aklla dnme ol
mad, ou zaman akl olmakszn dnme olduu- yolunda genel bir fikir
birlii vardr sanki. Aynca bkz. Adel Daher'in RAND aratrmas, Current
Histo ry'deki (bkz. yukanda not 1 24) bir inceleme denemesinde, tarih aratrma
392
A R K Y ATI LIK
(Cari Becker ile Max Weber gibi yazarlarda bulunabilecek) bir slam fikrini,
"znde dini, feodal, akla ay kn bir sistem olarak, Avrupa'nn ilerlemesini ola
nakl klm olan zorunlu aync zelliklerden yoksun bir sistem olarak tanmla
nan" slam fikrini belirli biimlerde ebediletirir. W eber'in tmden yanldn
ortaya koyan salam bir kantlama iin bkz. Maxime Rodinson, Islam and Ca
pitalism, ev. Brian Pearce, New York, Pantheon Books, 1 974: 76- l 1 7.
NOTLAR
393
I. Martin Bemal, Black Athena, New Brunswick, Rutgers Uni versity Press,
I. cilt 1 987; II. cilt 99 ; Trkesi Kara Athena, ev. zan Buze, stanbul,
Kaynak Yaynlan, 1 998. Eric J . Hobsbawm ve Terence Rangers (yay. haz.),
The /nvention ofTradition, Cambridge, Cambridge University Press, 1 984.
2. O'Hanlon ve Washbrook, "After Orientalism: Culture, Criticism, and Po
litics in the Third Worldn; Prakash, "Can the Subaltem Ride'? A Reply to
O'Hanlon and Washbrookn , Comparative Studies in Society and History, IV, 9
(Ocak 1 992): 1 4 1 -84.
3. zellikle arpc bir rnek: Lewis'in tarafgir genellemeler yapma al
kanl, hukukla ban derde sokmu gibi grii nyor. Liberation (I Mart
994) ile Guardian'a (8 Mart 994) gre Lewis u anda Fransa'da, Erneniler
ile insan haklan rgtlerinin atklan ceza ve kamu davalanyla kar karya
kalm durumda. Fransa'da Nazi soyknmnm varln inkar etmeyi de su k
lan kanun maddesini ihlal etmekle sulanyor; aleyhindeki sulama, (Fransz
gazetelerinde) Osmanl mparatorluu dneminde bir Ermeni soyk1nmnm ol
duunu inkar etmek.
4. Carol Breckenridge ve Peter van der Veer (yay. haz.), Orientalism and
the Postcolonial Predicament, Philadelphia, Uni versity of Pennsylvania Press,
1 993.
5. Nicholas B. Dirks (yay. haz.), Colonialism and Culture, Ann Arbor, The
University of Michigan Press, 1992.
6. 11The cash of Civilizations", Foreign A!fairs 7 1 , 3 (Yaz 1 993): 22-49.
7. "Notes on the tPost-Colonial' 11, Social Text, 3 /32 (992): 106.
8. Magdoff, "Globalisation - To What End?n, Socialis Register 1992: New
World Order?, Ralph Milliband ve Leo Panitch (yay. haz.), New York,
Monthly Review Press, 992: -32.
9. Miyoshi, IlA Borderless World? From Colonialism to Transnationalism
and the Decline of the Nation-State11, Criical lnquiry, l 9, 4 (Yaz 1 993); 7265 1 ; Dirlik, "The Postcolonial Aura: Third World Criticism in the Age of Glo
bal Capitalism", Critical lnquiry, 20, 2 (K 1994): 328-56.
1 O. /reland's Field Day, Londra, Hutchinson, 985: vii-viii.
. Alealay (Minneapolis, University of Minnesota Press, 993); Gilroy
(Cambridge, Harvard University Press, 993); Ferguson (Londra, Routledge,
1 992).
Dizin
Bu dizinde. metnin iinde geen yabanc kitap ve iirlerin bhklan zgn adlaryla veril
di, yanianna Trkeleri dilimize evrilmilerse italik. evrilmemilerse dz olarak yazl
d. Makale adlan dorudan Trke verildi. Yalmzca notlarda ad geen kitap ve makale
ad lan. Trke basklan mevcut deilse zgn adlaryla verildi.
Abbas 1 (Ms1rl), 1 98
Abbasiler, 3 1 7
ABD, 1 6 , 1 9, 20, 27, 34-6, 55-7, 65, 1 1 4,
1 98
-----
---.--
,_
--
--
224, 384-5
Anniversary
Discourses
{Yldnm
Karsndaki
Tutumlar)
(Harkabi),
321 , 390-1
324,
391
375,
391 , 392
396
A R K Y A T I L I K
301 , 31 6
389
Aramca. 1 53
"Arap Dilinin Arap Psikolojisi zerindeki
Etkisi" (Shouby), 334-5
Arap Dnyas" (Giidden), 57, 322, 371
Arap-Israii Savalar, 1 1 7, 282, 298-9,
307, 349
391
284
Ariosto, Lodovico, 73
Aristoteles, 78
Ariusuluk, 72, 75, 86
Amaldez, Roger, 278
Amold, Matthew, 23, 156, 240
Amold, Thomas, 236, 387
Asia and Western Daminance (Asya ve
Bat Egemenlii) (Panikkar), 15 , 369
Assad, Thomas J., 207, 384
Asya Dernei (Societe asiatique), 52-3,
(Airoy), 322
Auerbach, Erich, 270-4, 387
A venir de la science, L (Bilimin Gelecei)
(Renan), 1 424, 1 55, 378, 379, 380
Avesta, 86; ayrca bkz. Zend-Avesta
Avesta dili, 60, 86
Avrupamerkezcilik, 1 08, 1 1 8, 355, 365,
'
366
Bachelard, Gaston, 64, 372
Bacon, Roger, 80
Badaliya Cemiyeti, 279
Baml Irklarn Ynetimi" (Cromer), 53-
4
Bakkha/ar ( E ur ip ides) , 65-7, 372
Baldensperger, Fernand, 265, 387
Balfour, Arthur James, Lord, 41 -7, 49,
50, 55, 56, 58, 87-8, 1 02, 106, 1 07,
1 1 5, 256, 262, 35 1 , 370
Baltour Bildirgesi, 308, 33 1 , 390
BaJianche, Pierre Simon, 1 57
Balzac, Honore de, 22, 1 4 1 , 1 50, 1 54,
378. 379, 380
Bandung Konferans, 1 1 4, 3 1 8
323, 33540
Baudelaire, Charles, 1 92
Baudet, Henri, 84, 373, 374
Becker, Cari Heinrich, 28, 1 1 4, 22 1 , 31 O,
375, 392
Beckford, William, 3 1 , 1 1 2, 1 28
Beda, 71 , 80
Beguin, Albert, 1 1 1
Beli, Gertrude, 209, 236, 237, 241-3,
392
DIZIN
BeyandArabs and Jews (Araplar ile Ya-
397
k) (Muir). 162
poryon). 9 1 , 373
Camus, Albert, 327
Candide (Voltaire), 1 03
Carlyle, Thomas, 23, 1 06, 163-4, 240,
381
Carnets de Vayage (Seyahat Defterleri)
(Fiaubert), 1 93
C assirer, Ernst. 1 58, 381
Catafago, Joseph, 1 82
Caussin de Perceval, Armand-Pierre,
1 57, 1 62-3, 243, 258, 381
Cecil, Robert Arthur Talbot Gascoyne,
Lord Salisbury, 4 1 , 5 1
Cehennem (Dante), 77-81
398
A R K I Y AT I L I K
ri zerine) (Westrake), 2 1 9
CharlesRoux, F.J., 96
Charmes, Gabriel, 231
Chateaubriand, Franois-Re ne, Vikont,
1 1 , 28, 91 , 97, 1 09, 1 1 1 , 1 25, 1 46,
1 80, 1 82-8, 1 90-5, 205, 352, 382
Chaucer, Geoffrey, 42
Chew, Samuel, 69, 372
Chicago niversitesi, 1 1 5, 264, 3 1 0
Chimeres, Les (Kuruntular) (Nerval),
1 93
Chirol, Valentine, 264, 387
Chomsky, Noam, 20, 369, 389, 392
Chrestomathie arabe (Arap Yazm Se
kisi) (Sacy), 1 7, 1 36, 1 39-40, 297, 377
Cid Efsanesi, 73, 80
cihat, 280, 291 , 300
Citizen of the World, The (Dnya Vatanda) (Goldsmith), 1 27
Cizvitler, 60, 1 27
Claudel, Paul, 264, 278
Clermont-Ganneau, Charles, 1 82
corafya: bilgiyle ilikisi, 64, 95-6, 228;
emperyalizmin amas, 1 05, 223, 225;
rksal belirleni mcilik, 3 1 9 ; i mgesellii
ve keyfilii, 635, 67-8, 78, 80-82, 87,
1 06, 2 1 3, 3 1 9; insan yapm, 1 4 ; "koz
mopolit" bilim haline gelmesi, 227-3 1 ,
232; de Lesseps'in corafyay ama
s , 98-1 02; ve arkiyatl n zselle
tirici tasavvuru, 1 1 9, 258, 3 1 7, 3 1 9;
ark\yat' tasanlar, 98-1 02; arkiyat
lk tarafndan ilenip inceltilmesi, 2 1 2, 59-60, 64, 74-5, 87, 95, 1 36, 1 76,
213, 227-8; "ticari" corafya, 230
Colebrooke, Henry Thomas, 88
Coleridge, Samuel Taylor, 27, 1 47, 379
Colet, Louise, 1 99
College de France , 1 34, 1 49, 260, 282
Colonialism and Culture (Smrgecilik
ve Kltr) (sempozyum), 361 , 393
Columbia niversitesi, 301
391 , 392
Comte, Auguste, 1 24, 1 25, 240
Condorcet, Marki, 1 57
Connaissance de l'est (Dou'nun Bilgisi)
(Ciaudel), 264
Conrad, Joseph, 1 98, 202, 2 1 1 , 254,
385
(Said), 369
"Cri de guerre du mufti" (Mftnn Sa
va lt) (Hugo), 1 79
Cromer, Evelyn Baring, Lord, 4550, 535, 56-8, 1 06, 1 07, 1 1 5, 1 62, 1 84, 22326, 235, 240, 256. 35 1 , 370, 371 , 385
Crozier, John 8 . , 245
DZN
Daniel, Norman, 70, 372, 376
Daniel Deronda (Eliot), 1 8 . 205
Dante, 1 2, 77-9, 80, 8 1 , 1 06, 1 33, 1 89,
222, 223 , 259
Dark Races of Man, The (Insanln Karanlk lrklar) (Knox), 2 1 8
Darwin, Charles, 32, 21 9, 240, 244-5
Deane, Seamus, 367
De la religion (Din zerine) (Constant),
1 47
De Lingua Latina (latince zerine) (Varro), 154
Deeb, Kama1 Abu, 344, 353, 354
D efremery, Charles. 1 8 1
Deherain, Henri, 374, 377
Delacroix, Ferdinand-Victor-Eugene, 1 29
Depping, Guillaume, 230
Derrida, Jacques1 377
Description de I'Egypte (Msr'In Tasviri).
39, 52, 94-7, 1 05, 1 1 3, 1 7 1 , 1 79, 296,
374
Description de /'Egypte (Msr"n Tasviri)
(le Mascrier), 93
Destutt de Tracy, Antoine-Louis-Ciaude,
Kent, 1 24
Dialogues des mons (ller Diyalou)
(Fenelon), 79
Dialogues philosophiques (Felsefi Diya
loglar) (Renan), 1 57
Dictionnaire des idees reues (Basma
kalp Fikirler Szl) (Fiaubert), 1 97,
201
Dickens, Charles, 23. 1 58
Didascalicon (St. Victorlu Hugo), -271
Diderot, Denis, 1 29
dil: bilim ve dil, 1 50; insan gr ngs
olarak kef, 1 46, 378; kkenieri, 1 458, 243-4; Nietzsche, 215; Renan,
1 48; temsil olarak, 29-3 1 , 285; ayrca
bkz. filoloji
Diodoros Sicufus, 186
Dionysos kltJeri, 66-7
Dirlik, Arif, 365, 393
(Dante), 77-79
Don Juan (Byron), 1 90
Don Quijote (Cervantes), 1 03
399
.,
400
A R K Y A T I L I K
35 1 , 352
Ford Vakf, 309
Forster, E.M., 109, 255, 259, 386
Foucauld, Charles de, 278
Foucault, Michel, 1 3, 24, 3 1 -3, 1 04, 1 29,
1 4 1 , 1 46, 200, 377, 378-9, 380, 383,
385
Fourier, Franois-Marie-Charies, 1 24
Fourier, Jean-Baptiste-Joseph , 39, 94-5,
96, 374
Franklin, Benjamin, 87
Franklin-Bouillon, Henry, 237
Fransa, Franszlar, 1 1 , 1 3 , 1 4 , 20, 24,
26-7, 28, 29, 34, 5 1 , 69, 83, 86, 9 1 '
92, 93, 95, 98, 99, 1 08, 1 1 0, 1 1 4,
1 27, 1 29, 1 34, 1 35, 1 38, 1 40, 1 47,
1 54, 1 68, 1 7 1 , 1 76, 1 78, 1 8 1 , 1 82,
1 83, 1 86, 1 88, 1 89, 1 90, 1 96, 1 97,
202, 203, 204, 206, 207, 2 1 3, 223-4,
227-33, 235, 236-7, 249, 256-7, 260,
26 1 , 262, 267, 276, 277-9, 283, 284,
286, 287, 298, 304, 305, 308, 3 1 O,
329, 333, 337, 346, 347, 349, 352,
359, 383, 387, 393
Fransa-Prusya Sava ( 1 870-1871),
229, 230
Fransz Asyas Komitesi (Comite de
I'Asie franaise), 232
Fransz Enstits ( lnstitut de France),
1 37
Frazer, Sir James George, 1 56
Freud, Sigmund, 32, 52, 1 08
Friel, Brian, 367
Fukuyama, Francis, 363
Fundgraben des Orients (ark Hazineleri), 53
Fck, Johann W. , 25, 369, 371 , 377, 384
Galland, Antoine, 73-5, 373
Gardet, Louis, 3 1 9
Garnier, Francis, 230
"Garp ile ark" Semineri (Chirol), 264,
387
Gautier, Theophile, 1 09, 1 1 o, 1 1 1 . 1 92
Geertz, Clifford, 341
Genie des religions, Le (Dinlerin Dehas)
(Quinet), 89, 147, 371 , 373
Genie du Christianisme, Le (Hristiyanl
n Dehas) (Chateaubriand), 1 85
Geoffroy Saint-Hilaire, Etienne, 22, 96,
1 52, 154-5, 374, 380-1
Geoffroy Saint-Hilaire, Isidare, 1 52, 1 54,
380-1
DlZN
Gerrnanizm, 80
Germen, 77, 80, 1 60, 220
"Giaour" ("Gavur") (Byron), 1 78
Gibb, Sir Harnilton A.R., 2 1 , 63, 1 1 2,
1 1 57, 257, 26ft-70, 274-9, 287-97,
305, 309-10, 389
Gibbon, Edward, 65, 69, 84, 1 27, 1 30,
372, 373
Gide, Andre, 202, 261
Gilroy, Paul, 368
Gifson, Etienne, 266
Girardin, SalntMarc, 229
Glidden, Harold W., 57-8, 322
Gobineau, Joseph-Arthur, Kent, 1 7, 1 09,
1 61 , 2 1 8, 240, 381
Goethe, Johann Wolfgang von, 28, 31 ,
6 1 , 62, 1 09, 1 1 1 , 1 28, 1 54, 1 65, 1 66,
1 68, 1 78, 1 79, 269, 374, 381 , 382
Golden River to Golden Road (Altn Nehirden Altn Yola) (Patai), 323, 391
Goldsmith. Oliver, 1 27
Goldziher, lgnaz, 28, 1 1 5, 221
Golius, Jacobus. 74
Gordon, Charles George, General, 4 1
Gordon, David, 3 1 2 , 390
Gramsci, Antonio, 1 6, 20, 24, 34-5, 370
Graves, Mortimer, 308. 390
Graves, Robert, 255
Gri mm, Jakob, 1 08
Grousset, Rene, 67, 372
Grunebaum, Gustave von, 1 1 5. 3 1 0-3,
3 1 9, 390
Guha, Ranajit, 366
Guizot, Franois-Pierre-Guillaume, 1 57
Gundolf, Friedrich, 270
40 1
Hasanr, 3 1 7
Hastings, Warren, 88
Haimiler, 257
hava/, 1 98
Hay, Denys, 1 6 , 369, 372
Hayter Raporu, 63
Hazar Denizi (Hazar tesi demiryolu),
203
Heaney, Seamus, 367
Mslmanlarnn
Tarihi)
402
A R K I Y ATIL I K
(Dozy), 1 62
i
de /'Occident, L'
Islam dans le mroir
(Garp' rn Aynasnda islam) (Waarden-
oztN
burg), 22 1 , 384, 388
ibni Haldun, 1 62
ibni Rd, 78, 79, 1 1 4
lbni Sina, 78, 79
lbrahim, Hz., 78, 1 6 1 , 280
Ibrani kkenli, 277, 279, 280-1
ibranice, 3 1 , 59, 61 , 84, 87, 1 09, 1 34,
1 46, 1 47, 1 49, 1 53, 305, 353, 371
ici, Abudeddin el, 329
idees reueslidee reue, 1 05, 1 25, 1 26,
1 98, 20 1 , 265, 341
Ikinci Dnya Sava , 1 3, 1 4, 27, 28, 62,
1 1 7-8, 267, 270, 298, 304, 308, 31 1 ,
313
ilerleme ittifak, 1 18
lnebaht Sava , 84
ingiltere, ingilizler, 1 2, 1 4 , 20, 24, 26-9,
34-5, 4 1 -51 ' 53, 56, 62, 69, 83, 8591 , 97, 98, 1 08, 1 1 0, 1 1 6, 1 29, 1 47,
1 68, 1 78, 1 80-2, 1 88, 203-7 ' 209,
213, 223-30, 232, 233, 235-8, 241
249, 250, 256-7, 260, 264, 267, 269.
275-7, 278, 283, 287-8, 296-8, 304-5,
308, 3 1 0, 3 1 6, 320, 330, 33 1 , 337,
344, 346, 347, 350, 355, 359, 368,
370, 381 -2, 388
insanmerkezctlik, 1 08, 1 1 8
iran, 26, 69, 85, 3 1 9, 346, 349, 362
isa, Hz . . 70, 72, 75, 79, 8 1 . 82, 1 00, 1 1 4,
1 57, 1 90, 222, 258, 280
ishak, Hz., 280, 283
iskenderiye, 9 1 , 256
islam: Bat'nn korkusu, 68-9, 84-5, 1 02,
264, 265, 272, 300- 1 , 358; Bat'nn
ark'taki egemenliinin istisnas, 835; Bat'yla yeniden btnlemesi,
268-9, 292-3 ; "bozgunculuu", 329;
Dante ve, 78-80; darlkil numunesi,
80, 220; dinsel hogrs, 22 1 , 29 1 ;
direni dini, 280, 281- ; "dn", 1 1 7,
237, 331 , 347; dural eril arkiyatlk
ve, 220; egemen oluu. 68-9, 2 1 7 ; fe
tih hareketi olarak, 67, 68-9, 7 1 , 80,
84-5, 1 02, 21 7. 280, 31 7-8; filologlar n
"kt"' ark, 1 09, 1 5 1 : Gibb ve, 1 1 5-6,
258, 288-97; hakkndaki ada dog
malar, 31 4-5; Hiristiyani n Islam
temsil biimleri, 69-78, 80-1 , 90-1 ,
403
404
A R K YATI L I K
3 1 7, 3 1 8 , 352
Kk Hanm, 1 5, 1 98-20 1 , 220
La Bruyere, Jean de, 76
La Ronciere Le Noury, Camille de, Ba
ran, 231
Lacoste, Yves, 278, 392
Lamartine, Alphonse de, 28, 33, 9 1 , 97,
1 09, 1 2 1 , 1 82, 1 88, 1 89-91 , 1 93, 203,
205, 206, 228, 243, 256, 299, 382
Lamennais, Feliciti!-Robert de, 1 24
Land of Midan Revisited, The (Midyanoullar Diyarna Ikinci Ziyaret) (Surton), 207
Lane, Edward William, 1 7, 24, 27, 28,
32, 33, 61 , 97, 1 09, 1 2 1 , 1 32, 1 69-77,
1 78-82, 1 85, 1 86, 1 8 7-88, 1 9 1 , 1 93,
1 94, 1 95, 1 96, 1 98, 200, 202, 205,
207, 209, 218, 2 1 9, 223, 234, 235,
236, 243, 246, 25 1 1 252, 254, 257,
258, 287, 296, 300, 351 , 352, 382,
391
Laroui, Abdullah, 31 1 .;2, 390
Lasswell, Harold, 1 1 7, 306, 307, 375,
389
Lawrence. T.E., 1 09, 1 82, 207-8, 209,
236, 237, 24 1 -3, 247, 249, 250, 2527, 259, 283, 290, 297, 333, 385, 386,
388
Layard, Austen, 207
Le Bon, Gustave, 21 9
Le Mascrier, Abbe, 93
Le Strange, Guy, 236
Leeonte, Casimir, 1 00
Legacy of Islam, The (islamn Miras)
(yay. haz. Arnold ve Guillaume), 2689, 387
Legrain, Georges, 1 82
Leibniz, Gottfried Wilhelm von, Baran,
1 35
Leopardi, Giacomo, Kont, 1 42
Lepic, Ludovic, 1 82
Lemer, Daniel, 326, 375, 391
Leroy-Beaulieu, Paul, 23 1
Lesseps, Ferdinand-Marie de, 981 00,
1 02, 1 05-6, 158, 230, 23 1 , 232, 374,
381
Lesseps, Mathieu de, 98
i
D Z N
Lewis, Bemard, 1 15, 1 1 7, 329-34, 336,
352, 357-62, 373, 375, 376, 384, 390,
392, 393
libya, 339
Life of Mahomet (Muhammet' in Hayat)
(Muir), 1 62
Linnaeus, Carolus, 1 29
Locke, John, 22-3
405
Manu, 1 30
Manu Kanunlan, 88
Marake, 263
Marcus Antonius, 94
Marcus Aurelius, 1 57
Marcus, Steven, 1 7, 369
Margoliouth, David Samuel, 236
Mariette, August-Edouard, 1 82
Marigny, Franois Augier de, 90
Maritain, Jacques ve Ra"issa, 278
Marksizm, 23, 52, 3 1 9 , 339, 354
Marlowe, Christopher, 73
Marlowe, John, 98, 370, 374
Maruniler, 203, 232, 291 , 3 1 8
Marx, Karl, 1 2 , 24, 25, 30, 42, 1 08, 1 1 2,
1 64-8, 218, 243, 306, 339, 350, 354
Maspero, Sir Gaston, 1 82
Massignon, Louis, 1 1 4, 222, 237, 257,
270, 274, 276-87, 290, 292, 296-7,
305, 3 1 0 , 355, 375, 388
Massis, Henri, 262
MassonOursel, P , 222, 384
.
406
A R K I Y AT I L I K
Notlan)
DZN
vard), 1 1 6, 287, 309
Ortadou Enstits, 305, 309
"Ortadou ve Kuzey Afrika Aratrmala
r (Berger), 301-3, 389
Orwell, George, 263, 387
Osmanh Imparatorluu, 69, 84, 86, 1 1 0,
203, 2 1 9 , 232, 237, 260, 264
Othello (Shakespeare), 80
Our Mutual Friend (Ortak Dostumuz)
( Dickens), 1 58
Owen, Roger, 34 1 , 370, 390, 391
Oxford niversitesi, 59, 62, 86, 225,
287, 338
Ozanam. Antoine-Frederic, 1 57
mer, Hz., 84, 1 83
rtk arkiyathk: a1k arkiyathkla
yak1nlamas, 234-6; be islam ara
trmacsmda, 221 -2; cinsiyeti yakla
m, 21 9-20; corafyadaki kkleri,
228; deimezlii, 2 1 8, 220; ve em
peryalizm, 233-6; 1rkt yaklam, 2 1 89; imparatorluk ajanlarnca gelitiril
mesi, 236; klasik. aratrmalarn
destei, 234
Pakistan, 222, 298, 3 1 8, 345, 34 7, 349
Palgrave, William Gitford, 209
PaJmer, Edward Henry, 1 09, 209, 235
Panikkar, K.M., 1 5 , 369
Paracelsus, Philippus Aureolus, 28
Paris, 26, 28, 59, 61 , 86, 1 08, 1 64, 232,
237, 273
Paris Corafya Dernei (Societe de geo
graphie de Paris), 229-30
(Levi-Strauss), 372
Pers, 27, 87
Persler (Ajskhylos}, 30, 65-6, 372
407
Peters, Cari, 2 9
Philby, Harry St. John Brtdges, 209, 236,
247, 249, 257
"Philology and Weltliteratuf (Auerbach ,
ev. M ve E.W. Said), 388
Philosophie anatomique (Anatomik Fel
sefe) (E. Geoffroy Saint-Hilaire), 1 55,
380, 381
Pickering, John, 307
Pickthall, Marmaduke William, 263
Picot. Georges, 232
Piranesi, Giambattista, 128
Pirenne, Henri, 80, 373
Pitt, William, 87
Pius U , Papa, 71
Plon, 47, 78, 79, 94, 290, 3 1 9
PJinius, 274
Pockoke, Edward. 74
Poetique de l'espace, La (Mekan1n Poetikas) (Bachelard), 372
Poljakov, Leon, 1 09, 375
Polk, William, 287, 387, 389
Polo, Marea, 68
Pope, Alexander, 42, 54
Portekiz, 1 1 , 26, 83, 85
Pastel, Guillaume, 60, 74
Pound, Ezra, 264
Poussin, Nicolas, 1 89
Prakash, Gayan, 355, 393
Praz, Maric, 1 92, 383
Prtdeaux, Humphrey, 81
Princeton niversitesi, 62, 299, 301 ,
309, 391
Principes de grammaire genera/e (Ge
nel Dilbilgisi Ilkeleri) (Sacy), 1 35, 136
Protaco/s of the E/ders of Zion, The (Siyon Akillerinin Protokolleri). 320
Proudhon, Pierre Joseph, 24
Proust, Marcel, 1 56, 307, 389
Prusya, 229, 230
Pudney, John, 374
Pythagoras, 94
Qazzaz, Ayad al, 389
408
ARKlY ATILIK
Raffaello, 79
Rahip Johannes, 73
Rahip Pierre, 80
RAND Kurumu, 309, 391
Ranke, leopold von, 1 05, 220, 3 1 9
Raymond, Andre, 356
Regne animal, Le (Hayvanlar Alemi)
(Cuvier), 1 64, 2 1 8
Reinaud, Joseph, 1 34
..
DZN
409
Evrim)
(Kidd), 245
Soemmerring, Samuel Thomas von, 1 29
Souk Sava, 305, 309, 334, 349, 363
Sokrates, 78-9, 3 1 o
Salon, 94
"Sonsz" (Burton). 208, 384
Sorbonne, 1 45
Sorumluluk Duyan Asya Aratrmaclan
Komitesi (Committee of Concerned
Asia Scholars), 3 1 5
sosyal bilimler: 339; Avrupamerkezcilii,
1 07-8; ve ark azerinde yetke kurma
gelenei, 29-30, 58, 1 1 8, 1 1 920,
296-7, 301-7, 31 O, 335; arkiyatlk
la i ie gemesi . 1 1 7-8, 31 9-20; ve
"tipler"in kullanlmast, 271-2; Yakn
dou Ozerine, 301 -7
Sosyal Bilimler Aratrma rast, 302
Southern, R.W., 65, 7 1 , 3 7 1 , 372
Souvenirs d'enfance et de jeunesse (Renan), 378
Sovyetler Birlii, 18, 20, 1 1 4, 305, 349,
362, 364: ayrca bkz. Rusya
sylem: Avrupa syleminde rtk arki
yatltk, 21 7-8, 233-4; Bat sylemi
nin gc, 34, 1 05; emperyal kurum
olarak, 1 06; fHoloji sylemi, 1 47-8,
1 56-7. 1 58; Foucault ve, 1 3 , 1 04-5;
ve iktidar biimleri, 21 -2, 342-3; imge
sel yaznn arkiyat syleme katk
s. 1 2-3, 1 09; Re nan'n arkiyat
sylemi kuvvetlendirmes i, 140-41 ;
sylem olarak arkiyatlk, 12, 1 3 ,
1 5-6, 22, 29-34, 80-2. 90, 96-7, 1 045, 1 09, 1 3 1 -2, 1 4 1 , 1567, 234, 2423, 325-6, 335, 351 ; sylensel sylem,
325, 335; arkiyat sylernde tip s
nflamas , 2426; arkiyat sylem
de yntembilimsel meseleler. 3 1 -2,
1 35, 13 7-8. 3 1 6 ; arkiyat sylemin
aments, 1 3 1 -2; arkiyat syle
min rnei olarak von Grunebaum,
3 1 0-1 1 ; arkiyat sylemin tarihsel
etkisi, 1 05-6; arkiyat sylemin ye
ni biimi olarak uzmanlk, 250- 1 ; tan
m, 1 04-5; temsil olarak, 30-1 , 802,
285-7
Spengler, Oswald, 32, 52, 220
Spitzer, Leo, 270
Spivak, Gayatri, 355
St. Victor1u Hugo, 271
Stalin, 1 9
4 10
A R K Y AT l L I K
DIZIN
Thiry, Jean, 90, 373, 374
Thomas, Lowell, 255
411
ber die Sprache und Weisheit der Indier ( Hintiiierin Dili ve Bilgelii zerine)
Waardenburg, Jacques,
384, 388
Wagner, Richard, 1 42
Waley. Arthur, 264
Walcott, Derek, 367
2212.
280,
412
ARK YATILIK
Whlston, William, 85
Whither Islam? (Islam Nereye Gidiyor?)
(yay. haz. Gibb), 29091 , 389
WilamowitzMoellendorff, Ulrich von,
358
Wilde. Oscar, 1 56
Wilkins, Charles, 88
Williams, Raymond, 24, 37, 369, 370
Wilson, Woodrow, 233, 262
Wolf, Friedrich August, 1 42. 1 43
Wordsworth . William, 1 8-9, 1 25
Yahudiler, 1 1 2, 130, 1 5 1 , 1 66, 1 86, 1 89,
204, 205, 253, 299, 3 1 5, 320, 338,
339, 353, 368; Arilik syleni, 1 09;
1 945 Kahire ayaklanmas , 3312;
Chateaubriand ve. 1 85; Dozy ve,
1 62; Ibrani kkenli dinler, 28 1 ; ilkel
kkenleri, 246-7; lsrail'de, 32 1 ; kutsal
din hanedanl, 139, 1 46-7; kutsal
tarih, 74; Proust'ta arklh1, 307; Re
nan ve, 1 5 1 , 152, 156; ayrca bkz .
Samiler, siyonizm
Yahudi aleyhtarlr, 37, 108-9, 144, 1 5 1
2, 156, 1 60-2, 205, 243-7, 274, 299,
331 , 378, 391
Yakmdou: Bkz. Yakanark
Yakndou Aratirmalar (Princeton),
301
Yaknark: Amerikan siyaseti ve, 12 , 356, 308-9, 335-6, 337-9, 360, 364,
390; Arap-Israii ilikileri, 36, 1 1 7,
282-3, 298, 299-300, 320-2, 333,
349, 350, 353, 391 ; Avrupa'ya giden
seyyahlar, 2 1 6; ada akademis
yenler ve, 301 -7, 31 0-20, 322-35,
355, 356, 357-61 , 391-2; ada
ark klieleri, 35-6, 274, 298-301 ,
304, 31 4-9, 320-35, 39 1 ; Franszlarn
Avesta