SIRMIJUM I VLADARI PRVE TETRARHIJE

Rimski grad Sirmijum (Sirmium) nalazio se na mestu dananje Sremske

Mitrovice i bio je administrativni, trgovaki i kulturni centar Panonije. Za
vreme Konstantina Velikog postao je jedna od etiri zvanine rezidencije
Rimskog carstva. Prvi hrianski car za svoju prestonicu odabrao je grad ija
je svaka stopa natopljena krvlju stradalnika za Hristovu veru. Najvei progoni
hriana dogodili su se 304. godine, za vreme vladavine cara Dioklecijana i
njegovog cezara Galerija, kada su pogubljeni episkop Irinej, akon Dimitrije,
Anastasija, Sinerot i drugi muenici.
Arheolokim iskopavanjima severozapadnog dela palatijalnog kompleksa
Sirmijuma na lokalitetu 85 po prvi put je pouzdano definisan sloj koji je
prethodio rezidenciji Konstantina Velikog i koji se moe vezati za period Prve
tetrarhije. Ovaj sistem vladavine etiri cara, dva avgusta i dva cezara,
uspostavio je Dioklecijan 293. godine. Sirmijum je postao vojna baza za
ratove sa varvarskim plemenima Sarmata i Kvada, koji su upadali na
teritoriju Carstva.
Car je u nekoliko navrata boravio u ovom gradu: 289/290, 293. i 294. godine.
Uspostavljanjem tetrarhijskog sistema vlasti, Dioklecijanovom cezaru Galeriju
poverena je odbrana zemalja juno od Dunava, a njegovo sedite bilo je u
Sirmijumu. U ovoj panonskoj metropoli Dioklecijan i Galerije primili su
konzulat za 294. godinu.
Arheoloka iskopavanja na lokalitetu 85 zapoela su 2002. godine i jo uvek
su u toku. Ve na poetku iskopavanja naeni su primerci novca iz vremena
Prve tetrarhije, odnosno sa samog poetka IV veka. Ovaj sloj je registrovan
na podu g i neposredno iznad njega, a u sloju monog uta, pomeanog sa
ulomcima opeka, delovima fresaka i arhitektonske plastike. Tetrarhijski sloj je
veoma dobro definisan monetarnim nalazima, pogotovo onim otkrivenim
2014. godine, kada je na samom podu unutar toloidnog objekta pronaen
novac Maksimijana Herkulija iz 301. godine. U sloju uta iznad ovog nivoa
naeno je 50 fragmenata porfira. Njihova najvea koncentracija uoena je na
prostoru severoistono od junog aneksa kasnoantike graevine, delimino
istraene tokom ranijih kampanja iskopavanja.

PORFIRNE SKULPTURE I NOVI STIL RIMSKE PORTRETNE UMETNOSTI

Fragmenti porfira na lokalitetu 85 Sirmijuma sporadino su registrovani ve
2004. i 2005. godine, da bi 2012. godine, nalazom delova muke glave,

postalo sasvim jasno da je re o porfirnoj skulpturi ili figuralnoj kompoziciji.

Izuzetni nalazi, otkriveni 2014. godine, potvrdili su da je re o sloenoj
porfirnoj kompoziciji, iji su delovi naeni i 2015. godine.
Porfir je kamen purpurne boje, eksploatisan samo u Egiptu, u kamenolomu
Gebel Dokhna, na rubu egipatske istone pustinje, u regiji koja je po njemu
nazvana Mons Porphyrites. Od ovog kamena su najee izraivane figure
careva, budui da je svojom tvrdoom i bojom simbolizovao vladarsku mo i
dostojanstvo. Najvei intenzitet izrade carskih figura od porfira nastupio je za
vreme vladavine cara Dioklecijana i njegovih savladara, na samom kraju III i
prvih godina IV veka. Ove skulpture su najbolji svedoci radikalnih stilskih
promena koje su tokom Prve tetrarhije doiveli carski portreti. Skulpture
vladara postale su frontalne, sa kubinim glavama bez individualnih
karakteristika, ali sa velikim, irom otvorenim oima. Porfirne skulpture
odraavaju imperijalnu ideju tog doba na najjasniji nain; one su dokaz
legalizacije nove elje da se celom Carstvu poalje jasna i snana poruka o
vrlinama kolegijuma etvorice vladara i njihovoj slozi. Lojalnost etvorice
vladara najbolje pokazuju figure tetrarha koji se uvaju u Vatikanskoj
biblioteci u Rimu i na proelju crkve sv. Marka u Veneciji, na kojima su
tetrarsi prikazani tako to se po dva vladara meusobno grle. Figure lanova
tetrarhijskog kolegijuma bile su postavljene na stubove ili konzole, po modi
preuzetoj iz rimske Sirije. Budui da se porfir eksploatisao u Egiptu,
zakljueno je da bi ovde trebalo locirati i radionice za njegovu obradu.
Tetrarhijski portreti, nastali u njima, predstavljaju lokalnu varijantu skulptura
koje nisu bile namenjene Egiptu i blioj okolini, ve centralnoj distribuciji po
celom Carstvu.

PORFIRNE SKULPTURE IZ SIRMIJUMA

Figuralna kompozicija od porfira iz Sirmijuma predstavlja jedinstveno
skulptorsko ostvarenje u svetskim razmerama, a ujedno je i svedoanstvo o
izuzetnom znaaju ovog grada tokom kasne antike u politikom, stratekom i
propagandnom pogledu.
Posle konzervacije, restauracije i rekonstrukcije 50 fragmenata porfira,
otkrivenih na lokalitetu 85 Sirmijuma, postalo je jasno da je re o tri
fragmentovane ljudske glave, jednom poprsju postavljenom na glob, drugom,
identinom, ali fragmentovanom poprsju, delovima skulpture (?) i
fragmentima arhitektonskog sklopa. Ovi nalazi su ne samo brojni, ve su, pre
svega, izuzetni. Reprezentuju najmanje dve faze izrade ovih skulptura,

postavljanih na konzole ili u nie toloidnog objekta. Prvoj fazi, koja se vezuje
za period izgradnje ovog objekta, na samom kraju III ili poetkom IV veka,
pripada fragmentovana glava, od koje su sauvani sredinji delovi lica. Ona
ima sve karakteristike skulptorskog stila iz vremena Prve tetrarhije. Svakako
je carski portret i predstavljala je, najverovatnije, Dioklecijana ili Galerija.
Druga glava prikazuje muki lik bez kose i brade. S obzirom na makasti
oblik oka, nos irokih nozdrva i oblik obrijane glave, jasno je da nije re o
portretu tetrarha, ve, po svoj prilici, egipatskog svetenika. Mogue je da je
on predstavljen u podreenom poloaju, imajui u vidu da su Galerije i
Dioklecijan krvavo uguili pobune koje su u Egiptu izbile 294. i 297/298.
godine.
Drugoj fazi, koja se moe povezati sa dogradnjom krunog zida oko toloidnog
objekta, pripada fragmentovana glava, od koje je sauvan deo ela i temena
sa predstavom kose u kojoj se nalazi dijadema, sastavljena od dva niza perli.
Dijademe ovog oblika prvi put se pojavljuju na novcu Konstantina Velikog iz
330. godine, a kasnije su ih nosili njegovi sinovi i naslednici. U ispunu
negativa krunog zida otkriven je novac Konstantinovog sina, Konstancija II,
cara koji je u Sirmijumu dugo boravio i ovde dva puta proslavio trijumf nad
Sarmatima. U kovnici Sirmijum kovan je i srebrni novac s likom ovog cara, te
je sasvim mogue da glava sa dijademom u kosi prikazuje Konstancija II.
Datovanje carskih poprsja na globu je veoma diskutabilno, imajui u vidu da
su to unikatni primerci.
Toloidni objekat i porfirne skulpture u njemu uniteni su tokom vladavine
Valentinijana I u osmoj deceniji IV veka, kada je promenjena namena
prostora na kojem se toloidni objekat nalazio. Konano razaranje porfirnih
skulptura izvrili su hriani, jer su porfirne skulpture povezivali sa
predstavama svojih progonitelja, pre svega Dioklecijana i Galerija.

SKULPTURE OD PORFIRA NA TLU DANANJE SRBIJE

Na teritoriji dananje Srbije pronaen je veliki broj delova porfirnih skulptura,
to je jedna od potvrda da su rimski carevi pridavali izuzetan znaaj ovoj
oblasti, u kojoj su neki od njih roeni i u kojoj su podizali svoje palate. Nalazi
potiu iz Sremske Mitrovice (Sirmium), Gamzigrada (Felix Romuliana), Tekije
(Transdierna), arkamena i Nia (Naissus). Ova dela su nastala u periodu od
kraja III i prvih godina IV veka do sredine ovog stolea i predstavljaju razliite
stilove vajanja porfirnih skulptura. Tipian primer tvrdog stila iz vremena
Prve tetrarhije je fragmentovana glava iz Tekije. Odlikuju je irom otvorene

oi sa tekim kapcima i elo sa izraenim horizontalnim borama. Istom

periodu pripadaju i glave isklesane u mekem stilu, sa neto oputenijim
obrazima i blaim izrazom lica. U tom stilu su vajane glava Dioklecijana ili
Galerija iz Sirmijuma, kao i Galerijev portret iz Gamzigrada. Ovo skulptorsko
ostvarenje je izuzetno, pre svega zbog insignije koju car nosi na glavi, a koja
predstavlja kombinaciju trijumfalne krune i krune carskih svetenika. Na
arkamenu je naeno preko 300 fragmenata porfira, delova figure koja
predstavlja cara (Maksimina Daju ?) na prestolu. Porfirna glava iz Nia je deo
dvojne herme, najverovatnije sa likovima Konstantina Velikog i Licinija iz
vremena njihove zajednike vladavine 311316. godine. Najmlau porfirnu
figuru sa tla Srbije predstavlja deo glave sa dijademom, sainjenom od dva
niza perli, otkriven na lokalitetu 85 Sirmijuma. Mogue je da ona predstavlja
portret Konstancija II, podignut povodom njegovih trijumfa nad Sarmatima, a
za vreme njegovih boravaka u Sirmijumu tokom este decenije IV veka.
Figure od porfira postavljane su u sklopu propagandne politike rimskih
careva, a povodom proslave njihovih jubileja i trijumfa. Imajui u vidu da je
na celoj teritoriji Carstva registrovan ogranien broj ovih skulptura, tlo
dananje Srbije predstavlja jednu od oblasti najbogatijih ovim nalazima, to
je posledica injenice da su se ovde tokom kasne antike odigravali vani
dogaaji koji su odreivali tokove istorijskih i kulturolokih promena u celom
Rimskom carstvu.