KTSADA GR

ktisat ne ile ilgilenir?

Birok insan iktisadn para hakknda olduunu dnr. Bu belli bir yere kadar doru bir
dncedir. ktisatlar parayla olduka ilgilidirler: insanlara verilen cretler, insanlarn
harcadklar para miktar, deiik rnlerin sat fiyat, firmalarn kazand para miktar ve
ekonomideki toplam para miktar iktisatklarn ilgi alanna girer. Para ile ilgili ok sayda
konu iermesine ramen iktisat, para ile ilgilenen bir dal olarak snrlandrlamaz.
ktisat aadaki konularla ilgilenir:

Mal ve hizmet retimi: ekonomide toplam ne kadar retim yapld; retimde

kullanlan mal ve hizmet oranlar; her firmann ne kadar retim yapt; firmalarn
retimde kullandklar teknikler; firmalarn ne kadar ii altrd.

Mal ve hizmet tketimi: toplumda yaplan toplam tketim; tketimin hangi ksmnn
ekonomide kayt altna alnd; belli mallarn tketim miktar; rn satn alan insan
profili; insanlarn tketimlerini etkileyen faktrler (zellikle fiyat seviyesi);
reklamclk; moda ve dier faktrler.

Buraya kadar iktisat hakknda genel bir bilgiye sahip olmamza ramen iktisadn niin
problemlerle ilgilenen bir dal olduunu kendi kendinize soruyor olabilirsiniz. Cevap btn
iktisadi problemlerin altnda tek bir temel sorunun yatyor olmasdr. Bu temel sorun dier
btn problemleri beraberinde getirmektedir. Bu ders boyunca bu problemler zerinde
durmaya alacaz.
Temel sorun ktlk sorunudur. Bu sorun sadece Etiyopya ya da Habeistanda deil,
ayn zamanda ngiltere, Amerika, Japonya, Fransa ve dier lkelerde de yaanmaktadr. Bir
iktisat iin ktln zel bir tanm vardr. imdi, bu zel tanm hep birlikte inceleyelim.
Ktlk Sorunu
nsanlara daha fazla paraya sahip olmay isteyip istemeyeceklerini sorarsanz byk bir
ounluu size evet cevabn verecektir. Bu paray istemekteki amalar daha fazla mal ve
hizmet alma isteidir. Bu istek sadece fakir insanlarda deil, ayn zamanda zengin insanlarda
da grlmektedir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta insanlarn isteklerinin snrsz
olmasdr.
nsanlarn istekleri snrsz olmasna karn dnya zerinde retilebilen mal ve hizmet
miktar snrldr. Bunun sebebi retimde kullanlan kaynaklarn snrl olmasdr. Bu
kaynaklar retim faktrleri olarak adlandrlr ve ana balk altnda incelenebilir:

Beeri kaynaklar: gc: gc hem say olarak hem de yetenek olarak snrldr.

Doal kaynaklar: Toprak ve Hammadde: Dnya zerindeki alan snrl olduundan

dolay hammadde miktar da snrldr.

lenmi kaynaklar: Sermaye: Sermaye daha sonraki retimde kullanlmak zere

retilmi olan btn girdileri iermektedir. Dnya zerinde snrl miktarda sermaye

mevcuttur: snrl sayda fabrika, makine, tamaclk ve dier tehizat. Sermaye snrl
iken, sermayenin retkenlii de nemlidir ve bu retkenlik teknolojinin durumuna
baldr.
Sonu olarak ktlk sorununu u ekilde aklayabiliriz: insanlarn istekleri snrszken
bu istekleri karlayacak olan kaynaklar snrldr. Bu anlamda ktlk retilebilen miktar aan
insan istekleri olarak tanmlanabilir.
Elbette hepimiz ktlk problemi ile deiik derecelerde kar karya geliyoruz.
rnein fakir bir insan iin ktlk yiyecek bir ey ya da yaayacak bir yer bulamamak iken
zengin bir insan iin ktlk ikinci bir BMW marka araba satn alamamak olabilir. ktisatlar
da zaten hepimizin eit derecede ktlk yaadn savunmamaktadr. ktisatlarn zerinde
alt temel problemlerden birisi de budur: kaynaklar ve rnler insanlar, blgeler ya da
lkeler arasnda ne ekilde datlmaldr.
nsanlar ister zengin olsun ister fakir, her zaman iin elde edebileceklerinden daha
fazlasn isteyeceklerdir. Bu yzden de belirli davranlar iinde bulunacaklardr. ktisatlar
bu davranlar incelemektedirler. ktisat insanlar alrken, yani insanlarn istedii rnleri
retirken inceledii gibi tketirken de inceler. Ayrca hkmetin bu retim ve tketim
davranlarna olan etkisini aratrmak da yine iktisatlarn ilgi alanna girer. Ksacas iktisat
insanlarn isteklerinin karlanmas srecindeki her eyin incelenmesidir.
Mikroiktisat ve Makroiktisat
ktisat iki temel dala ayrlr: mikroiktisat ve makroiktisat. Buradaki mikro szc kk,
makro szc ise byk anlamnda kullanlmaktadr. Mikroiktisat ekonominin kiisel
tarafn inceler ve belirli mal, hizmet ve kaynaklarn arz ve talebiyle ilgilenir.
Makroiktisat ise ekonominin geneli ile ilgilenir ve amac ekonomideki toplam talep ve
toplam arz ile ilgilenmektir. Toplam talep ile ekonomide gerekleen toplam harcama
kastedilmektedir. Bu harcamalar arasnda hanehalknn ve devletin yapt tketim, yabanc
lkelerin bizden satn ald mal ve hizmetler, devlet ya da firmalar tarafndan satn alnan
sermaye ve hammadde saylabilir. Toplam arz ise lke iinde gerekleen toplam mal ve
hizmet retimi anlamna gelmektedir.
Mikroiktisat
Kaynaklarn kstl olmasndan dolay insanlar tercih yapmak zorundadrlar. nsanlarn
toplumda yapmak durumunda kaldklar temel tercih mevcuttur:

Hangi mal ve hizmet retilmelidir? Hangi miktarda retilmelidir? Kaynaklarn kstl

olduu bir ortamda insanlar hangi mal ve hizmetlerin retilmesini isterler? Hangi
miktarda araba, buday, sigorta, pop konseri, gmlek vs. retilmelidir?

retim iin birden ok retim seenei mevcutken hangi yol seilmelidir? Hangi
kaynaklar hangi miktarlarda kullanlmaldr? Hangi retim teknikleri kullanlmaldr?
Arabalar robotlar tarafndan m yoksa iiler tarafndan m retilmelidir? Kullanlan
elektrik petrolden mi, doalgazdan m yoksa baraj yoluyla m retilmelidir?

retim kimin iin yaplmaldr? Baka bir ifadeyle milli gelir ne ekilde datlmaldr?
Yksek gelirli insanlar milli gelirden daha fazla pay aldklarna gre toplumun deiik
kesimlerinde alan insanlarn cretleri ne olmaldr? Emekli insanlar ne kadar cret
almaldr? Milli gelirin ne kadar hisse sahiplerine ve ne kadar toprak sahibine
gitmelidir?

Btn toplumlar bu tarz seimleri yapmak zorundadr. Bu seim kiisel olarak, bir
grup olarak ya da hkmet tarafndan yaplabilir. Bu tercihler mikroiktisadi tercihler olarak
adlandrlr, nk bunlar kiisel mal ve hizmetlerin ne olduklar, hangi maddelerden
retildikleri ve kimler tarafndan satn alndklar ile ilgilidir.
Tercih ve Frsat Maliyeti
Tercih, fedakarl beraberinde getirir. Belirli bir geliriniz olduunu dnrsek, ne kadar ok
yiyecek alrsanz, dier mallara o kadar az para harcayabilirsiniz. Bir lke ne kadar ok
yiyecek retirse, dier mallar retmek iin o kadar az kayna kalr. Dier bir ifadeyle
herhangi bir eyin retimi ya da tketimi baka bir eyin retimi ya da tketiminden
vazgemek anlamna gelmektedir. Bu vazgemenin maliyetine frsat maliyeti denir.
rnek verecek olursak, bir iftlikte alan iilerin 1000 ton buday ya da 2000 ton
arpa retebildiini dnelim. Bu durumda 1 ton buday retmenin frsat maliyeti 2 ton arpa
retmektir. Benzer bir ekilde, fazla mesai yapmann frsat maliyeti vazgeilen bo zamandr.
Makroiktisat
Kaynaklar kstl olduundan dolay toplumlar kaynaklarn mmkn olan en yksek miktarda
kullanlmasn ve lkede yaplan toplam retimin zamanla artmasn ister.
Fakat gerek byme gerekse de kaynaklarn etkin olarak kullanlmas kolay deildir.
Buna rnek olarak 1930larda, 1980lerde ve 1990larda grlen isizlik ve durgunluk
gsterilebilir. Bunun yannda byme ve istihdam arttrmak iin hkmetler tarafndan
yaplan almalar genellikle enflasyona ve demeler dengesi bozukluklarna neden olmutur.
Toplumlar byme hedeflerini gerekletirseler bile bu uzun mrl olmamtr. Ksaca
ekonomiler byme dnemleri ile durgunluk dnemleri arasnda dngler yaamaktadr. Bu
dngler birka ay srebilecei gibi birka yl da srebilir.
Bu anlamda, makroiktisat milli gelirin belirlenmesi ve zaman iindeki geliimi ile
ilgilenmektedir. Makroiktisat ayn zamanda durgunluk, isizlik, enflasyon, demeler dengesi
gibi problemler ile devletin bu problemleri ortadan kaldrmak zere kullandklar politikalar
ile de ilgilenmektedir.
Makroiktisadi problemler toplam talep ve toplam arz arasndaki denge ile yakndan ilgilidir.
Eer toplam talep, toplam arza oranla olduka yksekse enflasyon ve demeler dengesi a
kanlmaz olacaktr.

Enflasyon ekonomideki genel fiyat seviyesinde gerekleen arta verilen isimdir. Eer
toplam talep srekli artarsa firmalar fiyatlarn bu talep karsnda srekli
arttracaklardr. Eer talep yeterince yksekse firmalar fiyatlarn ok yksek de
tutsalar yine de sat yapabileceklerdir ve daha fazla kr elde edebileceklerdir.

Ekonominin genelindeki btn firmalar fiyat art yaptklar zaman enflasyon

kanlmaz olacaktr.

demeler dengesi (cari ilemler) a lkenin yapt ithalatn lkenin yapt

ihracat gemesi anlamna gelmektedir. Toplam talebin artmas insanlarn daha fazla
ithalat yapmas anlamna gelmektedir. Baka bir deyile harcamalarn bir ksm Japon
videolarna, bir ksm Alman arabalarna vs. gitmi durumdadr. Ayn zamanda
enflasyon eer yksek karsa lke iinde retilen mal ve hizmetler lke dnda daha
az deerli hale gelecektir. Bu durumda biz daha fazla ithalat yaparken d lkeler
bizden daha az mal satn alacaklardr.

Eer toplam talep, toplam arza oranla olduka dkse de isizlik ve durgunluk ba
gsterecektir.

Durgunluk bir ekonomideki retim miktarnn dmesi anlamna gelir. Baka bir
deyile bymenin eksi hale gelmesidir. Durgunluk dk seviyedeki tketim
harcamas ile dorudan orantldr. Eer insanlar daha az satn almaya balarlarsa
marketler ellerinde daha fazla satlmam mal ile kalacaklardr. Sonu olarak marketler
reticiden daha az mal satn alacaktr ve bu da lke iindeki toplam retimin dmesi
anlamna gelmektedir.

sizlik retimdeki azalma sonucu ortaya kmaktadr. Eer firmalar daha az retmeye
balarlarsa daha az iiye ihtiyalar olacaktr.

Sonu olarak makroiktisadi politika toplam talep ile toplam arz dengesini incelemek
zerine younlam durumdadr. Bu politika, amac ekonomideki harcamalar etkilemek olan
bir talep yanl politika olabilir ve sonu olarak retim seviyesini, fiyat seviyesini ve istihdam
miktarn etkiler; ya da amac retimi dorudan etkilemek olan bir arz yanl politika olabilir
ve rnein iileri daha fazla almaya tevik edebilir.

I. ARZ ve TALEP
I.1. TALEP
Talep kelimesinin szlk anlam bildiiniz gibi istektir. ktisadi adan talep bir mal veya
hizmete ilikin kullanlr ve tketicilerin bir mal veya hizmeti tketmek zere istemeleri
anlamna gelir. Dolaysyla bir mal iin kullanacamz "talep edilen miktar" ifadesi,
tketicilerin o maldan tketmek istedikleri miktar belirtecektir.
Ancak aktr ki tketiciler herhangi bir mal veya hizmeti talep ettiklerinde bunun
karlnda bir deme yapmak zorundadrlar. Ortaada bu deme yine baka bir mal veya
hizmet ile yaplrd ki biz buna "trampa ekonomisi" diyoruz. Trampa ekonomisinin sz
konusu olduu dnemlerde de bir maln veya hizmetin fiyatndan sz etmek mmknd.
Ancak bu fiyat bugn kullandmz gibi para birimi ile ifade edilen bir fiyat deildi.
Herhangi bir maln fiyat yine baka mallarla ifade edilirdi. rnein bir ift ayakkab eer be
kilo peynir ile deitiriliyor ise bu ayakkabnn fiyatnn peynir cinsinden be kilo olmas
anlamna gelir. Eer be kilo peynir metre kuma ile deitiriliyor ise bu da peynirin bir
kilosunun fiyatnn kuma cinsinden 3/5 metre olmas demektir. Bu rnekte grld gibi bir
ift ayakkabnn fiyat hem peynir hem de kuma cinsinden llebilir.
Gerekten, ekonomide retilen herhangi bir maln fiyat o ekonomideki dier tm
mallarn fiyatlar cinsinden belirlenebilir. Her hangi bir mal veya hizmetin fiyatnn dier
mallar cinsinden ifade edilmesine "nispi fiyat" denir ve ekonomide tm ilemler aslnda bu
nispi fiyatlar ile yaplr. Gnmzde btn mallarn alveriinde ortak bir birim olarak paray
kullanyor olmamz bu ilikileri anlamamz zorlatrmaktadr. Zira biz herhangi bir mal satn
aldmzda o maln mutlak fiyatn yani rnein ka lira olduunu dikkate alrz. Bu durumda
nispi fiyatlarn nemi ortadan kalkm gibi grnr. Ancak gerekte ekonomi her zaman nispi
fiyatlar ile alr.
Yukardaki rnekte bir ift ayakkab be kilo peynir ile alnabiliyordu. Buradan bir ift
ayakkabnn fiyatnn bir kilo peynir fiyatnn be kat olduu anlalr. Yani eer bir kilo
peynir 100 TL ise bu durumda ayakkabnn fiyat 500 TL olmaldr. Bu fiyatlar nispi olarak
"bir kilo peynir fiyat / bir ift ayakkab fiyat" ( 100/500 = 1/5) eklinde ifade edebiliriz.
Ekonomide insanlarn tercihleri deimedii srece bu oran daima srecektir. Peynir fiyatnn
200 TL olmas durumunda ayakkabnn fiyat da 1000 TL olacaktr. Grdnz gibi aslnda
mutlak fiyatlarn tek bana hibir anlam yoktur. Varsayn ki bir ayakkab satcs, peynirin
fiyat 100 TL iken, bir ift ayakkab vererek be kilo peynir satn alabiliyordu. Peynirin
fiyatnn 200 TL ye ykselmesi bu ayakkab satcs asndan ne anlam ifade eder? Tek
bana hibir anlam ifade etmez zira ayakkab satcs asndan nemli olan elindeki bir ift
ayakkab ile yine be kilo peynir alp alamayacadr. Eer bu miktarda peyniri yine
alabiliyorsa bu durumda peynirin fiyatnn -100 TL den 200 TL ye kmasna ramen - artm
olduunu sylemek mmkn mdr? Elbette hayr. nk peynir ve ayakkab arasndaki
nispi fiyat dengesi ayn kalmtr. Sadece mutlak fiyatlar deimitir. Bu durumda ayakkab
sahibinin peynire ilikin talebini deitirmesi iin de bir sebep yoktur. Zira ayakkab sahibi
asndan peynirin fiyat deimemitir.
Benzer bir rnei bir iyerinde alan bir ii iin de verebiliriz. Varsayalm ki, bu
ii bir gnlk almas karl 100 adet ekmek alabiliyor. Bu durumda bir iinin bir
gnlk emeinin fiyat ekmek cinsinden 100 adettir. Ekmein fiyatnn 1 TL olduunu
varsayarsak, iinin bir gnlk emeinin fiyat ise 100 TL olacaktr. Yani ekmek ile emek

arasndaki nispi fiyat 1/100 dr. imdi diyelim ki ekmein fiyat 2 TL ye ksn bu durumda
iinin ekmek talebinde bir deiiklik olacan syleyebilir misiniz? Cevap yine hayr
olacaktr. Zira ii nispi fiyatlara bakacaktr. Eer creti de iki katna km ve nispi fiyat
deimemise (2/200 = 1/100) talebinin deitirmesi iin hibir neden yoktur.
O halde bundan sonraki bahislerde kullanacamz "fiyat" terimi aslnda nispi
fiyatlar ifade edecektir. nk grdk ki talebi belirleyen aslnda nispi fiyatlardr.
Herhangi bir maln fiyatnn artndan sz ettiimizde bunun anlam ekonomideki dier
tm mallarn fiyat sabitken sadece o maln fiyatnn artmasdr.
Bu bilgilerin ardndan talep erisi ve talep fonksiyonundan sz edebiliriz. Burada
"talep kanunu" olarak isimlendirilen bir kuraldan sz etmeliyiz. Talep kanunu; ekonomide
herhangi bir maln fiyat arttnda talep edilen miktarn azalaca ve ayn maln fiyat
dtnde ise talep edilen miktarn artaca kuraldr. te bu kuraldan hareketle bir maln
fiyat ile talep edilen miktar arasndaki ilikiyi grafiksel olarak gsterebiliriz
ekil 1.1 bize belirli bir maln talep erisini gsterir, rnein otomobil fiyat ile otomobil
talebi arasndaki iliki gibi.
ekil 1.1: Otomobil iin Talep Erisi

Talep erisi olan D bize herhangi bir insann

tketmek istedii otomobil miktaryla fiyat
arasndaki kombinasyonlar gsterir. P0
noktasnda talep edilen miktar Q0, P1
noktasnda ise talep edilen miktar Q1kadardr.
Eri negatif eimli olup, miktar yksek olunca
dk fiyatn gerekleeceini gsterir. A
noktasndan B noktasna herhangi bir hareket,
talep erisi zerindeki hareketi gsterir.

Grafikte de grld gibi, talep erisi bize talep edilen otomobil miktar ile otomobil
fiyat arasndaki fonksiyonel ilikiyi gsterir. Burada dikkat edilmesi gereken erinin
eiminin negatif olmasdr. Yukardaki grafikte gsterilen ilikiyi matematiksel olarak da
gstermek mmkndr. Bir kere eim negatif olduunu gre Q' nun katsaysnn iareti
negatif olmaldr. Burada talep erisi basit bir formda yani lineer formda izilmitir. Dolays
ile talep fonksiyonu da birinci dereceden lineer bir fonksiyon olmaldr;
P = a b*Q
lineer bir talep fonksiyonunu gsterir. Miktar arttka fiyat dmektedir. Talep edilen miktarn
(Q) sfr olduu durumda fiyat "a" ya eit olacaktr ki "a" talep erisinin P eksenini kestii

noktadr. Yine ayn ekilde fiyatn (P) sfr olduu durumda miktar "a/b" ye eittir ki "a/b"
talep erisinin Q eksenini kestii noktay gsterir.
Buraya kadar bir maln talep edilen miktar ile o maln fiyat arasndaki iliki zerinde
durduk. Ancak bir maln talebini belirleyen tek etken o maln fiyat deildir. Daha birok
farkl etken maln talebini etkileyebilir. Yukardaki rnekteki gibi araba talebini dnrsek;
benzin fiyatlarndaki deimelerin, insanlarn gelir dzeylerinin, otoyol veya kpr gei
cretlerindeki deimelerin, tat almnda uygulanan vergilerdeki art veya azallarn araba
talebini etkilediini grebiliriz. Biz btn bu ilgili deikenleri (maln kendi fiyat dnda)
talep kaydrc olarak nitelendiririz.
I.2. TALEP KAYDIRICILAR
I.2.1. Gelir
Gelirdeki bir art genellikle, fakat her zaman deil, talep erisinin saa doru kaymasn
salar. (Dikkat ederseniz burada "saa doru kayma" ifadesi kullanlmtr, "talepteki bir
art" deil!). Fakat nemli istisnalar da mevcuttur: rnein dk (inferiour) mallarn talebi
gelirle beraber der. Gerek hayatta da gelirimiz arttka margarin tketimini ksarz ve
Mercedes (yksek mal) tketimini arttrrz.
I.2.2. Dier Mallarn Fiyatlar
Genel kanya gre muz fiyatndaki bir art elma tketiminde bir arta yol aar. Neden?
nk elmalar ve muzlar ikamedirler Baka durumlarda ise herhangi bir maln fiyatndaki bir
art baka bir maln tketimini drebilir. rnein bilgisayar hafza chip'inin fiyat
ykselirse CPU tketiminin dmesini bekleriz. Bu iki mala tamamlayc denir. Hibir genel
kural yoktur ki herhangi iki maln bize tamamlayc ya da ikame olduunu sylesin. Btn
syleyebileceimiz udur:

Herhangi bir maln fiyatndaki d dier bir mala olan talebi ykseltiyorsa (saa
kaydryorsa), bu iki mal tamamlaycdr. Bilgisayarlar iin CPU ve hafza genellikle
birbirinin tamamlaycs kabul edilir.

Herhangi bir maln fiyatndaki d dier bir mala olan talebi dryorsa (sola
kaydryorsa) bu iki mal ikamedir. Elmalar ve muzlar genellikle ikame kabul edilirler.

zetle; Talep erisi bize talep edilen miktar fiyatn bir fonksiyonu olarak gsterir. Fakat
talep fonksiyonunun gelir ve tamamlayc ve ikame mallarnn fiyatlar gibi talep kaydrclar
da vardr. Haliyle talep fonksiyonunu u ekilde yazabiliriz:
D = D (p, I, Pc, Ps)
Burada, P = fiyat, I = gelir, Pc = tamamlaycnn fiyat, Ps = ikamenin fiyatn temsil
etmektedir.

ekil 1.2: Talep Kaydrcsnn Etkisi

Fiyattaki bir deiiklik talep erisi zerinde

bir harekete yol aarken (talepteki bir
kaymaya deil) bu grafik bize gsteriyor ki
talep kaydrcs talep erisinin D'den D1'e
kaymasn salar. Talep edilen miktar P0
fiyatnda Q0'dan Q1'e ykselir.
Bu kaydrc, gelirdeki bir art (eer mal
normal bir malsa), ikme mallarn fiyatndaki
bir art ya da tamamlayc mallarn
fiyatndaki bir d olabilir.

Matematiksel Yaklam
Bir talep fonksiyonunu deiik denklemlerle ifade edebiliriz. En basit ve genel biimi lineer
talep denklemi olup, u ekildedir:
P = a b*Q ya da Q = (a - P) / b

Bu lineer denklemde "a" talep edilen miktar sfrlayan fiyat seviyesini, "b" ise talep erisinin
eimini verir. Lineer talep fonksiyonunu genel biimiyle u ekilde yazabiliriz:
Q = (a - P)/b + c*I + d*Ps - e*Pc
rnein ay iin talep fonksiyonu u ekilde yazlabilir:
Q = 50 0,5*P - 2*Pc + 0,2*Ps + 0.01*I
Burada, P ayn fiyatn, Ps ikame olan kahvenin fiyatn, Pc tamamlayc olan ekerin fiyatn
ve I alcnn gelir seviyesini gstermektedir.

I. ARZ ve TALEP
I.2. ARZ
Taleple birlikte iktisatn en temel kavramlarndan biri olan arz en basit anlamyla bireylerin
sahibi olduklar mal ve hizmetleri baka mal ve hizmetlerle deitirmek amac ile piyasaya
sunmalardr. Burada dikkat edilmesi gereken husus tm bireylerin ayn zamanda hem arz
edici hem de talep edici olabilmeleridir. Modern dnyada bireyler herhangi bir mal ve hizmeti
arz ettiklerinde bunun karlnda alclardan da para talep ederler. Yani bu bireyler mallar
asndan arz edici iken para asndan talep edici durumdadrlar. Gerekten de bireylerin
herhangi bir mal piyasaya getirerek arz etmelerinin temel nedeni bunun karlnda baka bir
mal (veya paray) talep ediyor olmalardr. rnein bir kuma reticisi, eer tketmek zere
ekmek talep edecekse ncelikle elindeki kuman bir ksmn arz etmek zorundadr. Fark
edeceiniz gibi burada da yine nispi fiyatlara gnderme yapmaktayz. Ayn talep mevzusunda
olduu gibi arz asndan da bireyler karar alrken aslnda nispi fiyatlar dikkate alrlar. Tabii
ki gnmzn karmak piyasa yapsnda hibirimiz bir iklet ya da ekmek alrken nispi
fiyatlarla uramayz. Ancak karlatmz tm mutlak fiyatlarn gerisinde aslnda nispi
fiyatlar ilikisi vardr. Bir lde felsefi saylacak bu meseleyi daha fazla irdelemeden, bizim
analizlerimizde kullandmz haliyle arzn ne olduunu tanmlamaya alalm.
Bu ders notlarnda birok yerde arz ediciler yerine reticiler kavramn kullanacaz.
Buradaki ama analizlerimizi biraz daha basitletirmektir. Yani elinde bir mal olan ve bunu
piyasaya getiren her bireyi arz edici olarak ifadelendirmek yerine, herhangi bir mal piyasaya
getirerek arz etmek amac ile reten insanlara arz edici diyeceiz. Doaldr ki bu bata
yaptmz tanm dlamaz ancak sadece kstlar ve basitletirir. Bir kere bu kstlamay
yaptktan ve arz edicileri reticiler ile snrladktan sonra, reticilerin bir mal retip
retmeyeceklerine ya da ne kadar reteceklerine nasl karar verdiklerine bakabiliriz.
Basit bir rnek olmas asndan bir iftinin retim kararlarn nasl aldn
incelemek uygun olacaktr. Bir ifti hangi rn ekeceine karar verirken toprann ve
iklimin rne uygunluunun yan sra o rnn fiyatn da dikkate alr. Dnn ki patates
eken bir ifti eer iki yl st ste buday fiyatlarnn yksek seyrettiini grrse patates
ekmek yerine buday ekmeyi tercih edebilir. Bunun anlam fiyat nispi olarak dk kalan
rnn arznn decei ve fiyat yine nispi olarak artan maln arznn artacadr. Buday
fiyatlarnn yksek seyretmeye devem etmesi durumunda ne olacaktr. Eer bu iftinin
arazisinde ekime elverili topraklar varsa bu topraklarda da ekim yapmaya balayacak ve
retimini arttracaktr. Ya da daha nceleri tarma amay dnmedii daha verimsiz
topraklar da tarma amaya balayacaktr. Yalnz burada bir hususa dikkat etmek gerekir.
Balangta ekim yapt topraklara nazaran daha az elverili topraklar tarma amas
iftinin bu topraklarda retecei budayn maliyetinin ykselmesine yol aacaktr.
Maliyetlerin ykselmesi ise arz etkileyecek bir baka faktrdr. Bunu zerinde daha sonra
ayrntl olarak duracaz. Bu ksmda bu rnekten hareketle bir maln fiyatnn artmas
durumunda arznn artacan fiyatnn azalmas durumunda ise arznn azalacan sylemek
yeterli olacaktr.
imdi artk daha formel olarak arz meselesini inceleyebiliriz. ncelikle, grafik yardm
ile gstermeye alacamz arz erisini tanmlayalm.

Arz Erisi, btn satclarn satacaklar toplam mal miktarn o mala uygulanan fiyatla
ilikilendirir. Talep erisinde olduu gibi arz erisinin pozisyonu da vergi, faktr fiyat ve
teknoloji seviyesi gibi birok etmene baldr.
ekil 1.3: Arz erisi
Arz erisi deiik fiyat seviyelerinde arz
edilen miktar gsterir. Genellikle fiyat ne
kadar yksekse arz edilen miktar da o kadar
oktur.
Arz erisi ve talep erisini ltfen
kartrmaynz. Talep erisi insanlarn tatmin
olabilmek iin istedikleri miktarlar (ki bu
fiyata baldr) gsterirken arz erisi
satclarn arz etmek istedikleri miktar
gsterir. Arz edilen miktar satclar tarafndan
krlarn maksimize edecek ekilde belirlenir.
Ayrca (talep erisinde olduu gibi) arz erisi
zerindeki
hareketleri
fiyat
seviyesi
belirlerken arz erisindeki kaymalar baka
faktrlere baldr.

Belirli bir mala olan talep gibi herhangi bir maln arz da fiyat haricindeki birok ilgili
deikenden etkilenir. Biz btn bu deikenleri arz kaydrc olarak nitelendiririz ve arz
etkileyen bu deikenleri arz fonksiyonunu aklamakta kullanrz.
Arz Fonksiyonu Qs(P,W), btn satclar tarafndan sata sunulan toplam mal
miktarn o mala uygulanan fiyatla ve dier ilgili deikenlerle ilikilendirir.
Arz kaydrclarna rnek olarak, asgari cretteki bir art, yeni bir teknolojiye geii,
yeni evresel dzenlemeleri, yeni firma girilerini dnebiliriz.
Matematiksel Yaklam
Arz fonksiyonunun lineer biimi genellikle u ekildedir:
P = c + d*Q ya da Q = (P - c) / d
Burada "c" arz edilen miktar sfrlayan fiyat, "d" ise arz fonksiyonun eimini gstermektedir.
Biz bu lineer biimi ilgili deikenleri gz nnde bulundurarak kartabiliriz.

I. ARZ ve TALEP
I.3. PYASA DENGES
Herhangi bir mal iin piyasa dengesi arz ve talep erilerinin kesitikleri noktada gerekleir.
Bu nokta bize denge fiyat seviyesi ve denge miktarn verir. Denge fiyat seviyesinde talep
edilen miktar arz edilen miktara eittir. Denge fiyat seviyesinde satlmayan mal kalmad iin
bu fiyat seviyesine bazen piyasay temizleyen fiyat seviyesi de denir. Piyasa dengesinin nemi
buradan kaynaklanmaktadr. Zira hibir retici rettii maln elinde kalmasn hibir tketici
ise satn almak istedii bir mal satn alamadan piyasadan ekilmeyi istemez. Bu yzden
piyasa dengesi piyasada hibir artk retimin kalmad ve geerli fiyat zerinden mal almak
isteyip de alamayan hibir tketicinin olmad yani piyasann temizlendii bir durumu ifade
eder. Burada dengeyi salayan esas faktr fiyatlardr. Eer piyasada ar retim yani arz
fazlas varsa (ki bu reticilerin satmak istedii ancak tketicilerin almak istemedii bir mal
fazlaln gsterir) bu durumda fiyatlar dmeye balayacak bu arz azaltrken talebi
arttracak ve sz konusu arz fazlas ortadan kalkacaktr. Yine bu piyasada bu kez bir ar
talep ya da eksik retim varsa bu durumda da fiyatlar ykselecek talep azalrken arz artacak
ve ar talep ortadan kalkacaktr.
ekil 1.4: Arz ve Talep Erilerinin Kesiimi ile Belirlenen Fiyat ve Miktar

Fiyat seviyesini belirleyen arz ve talep

erilerinin kesiimidir. Fiyat seviyesi P0 iken
talep edilen ve arz edilen miktarlar birbirine
eit olup Q0 kadardr.
Bu, fiyatlarn ayarlanmasyla oluan talep
edilen miktar ve arz edilen miktar arasndaki
dengenin gsterilmesinde kullanlan bir
yntemdir.

Matematiksel Yaklam
Denge fiyat seviyesi ve miktarn bulabilmek iin arz ve talep fonksiyonlarnn birbirine
eitlememiz gerekir. Basitlik olmas asndan arz ve talep fonksiyonlarn lineer biimde
alalm.

Talep Fonksiyonu P = a - bQ
Arz Fonksiyonu

P = c + dQ

Denge

Talep = Arz
a - bQ = c + dQ
(b + d)Q = a - c
Qe = (a - c)/(b + d)

Qe'yi talep

Qe denge miktarn gsterir.

fonksiyonunda yerine koyarsak

P = a - b[(a - c)/(b + d)]
Pe denge fiyatn gsterir.

Pe= (ad + bc)/(b + d)

Saysal bir rnek

"x" mal iin arz ve talep fonksiyonlarnn u ekilde olduklarn varsayalm:
Talep fonksiyonu

P = 1000 2*Q

Arz fonksiyonu

P = 100 + Q

Denge miktarn bulmak iin bu iki denklemi birbirine eitleyelim:

1000 2*Q

= 100 + Q

3*Q

= 900

Qe

= 300

Denge fiyat seviyesini bulabilmek iin Qe' yi talep fonksiyonunda yerinde koyalm.
Pe = 1000 2*(300)
Pe = 400

I. ARZ ve TALEP
I.4. denmeye Raz Olunan Miktar ve Artk
I.4. 1. Tketici Art
Bilindii zere tketiciler, tketimlerinden bir fayda elde ederler. Tketici art bir kiinin
bir mal iin deyecei maksimum miktarla gerekte dedii miktar arasndaki farktr.
Grafiksel olarak denmeye raz olunan ksm, talep erisinin belirlenen miktara kadar olan
alt alan ile gsterilir. Tketici art bireyin talep erisinin altndaki fakat bireyin dedii
fiyatn stndeki alanla gsterilir. Bir tketici, bir maldan belirli bir fiyatta ne kadar talep
edeceini balangta (pazara gitmeden nce) belirler. Bu, o tketicinin sz konusu mal iin
demeye raz olduu fiyat gsterir. Ancak, tketici pazara vardnda belirlenen denge fiyat
eer kendi demeye raz olduu fiyatn altnda ise bu tketici pazardan hem balangta
planlad miktarda mal satn alr hem de demeyi dnd miktarn altnda bir deme
yapar. Planlanan ve gerekte denen miktar arasndaki bu fark, tketici iin bir art ifade
eder. Btn tketicilerin toplam art benzer ekilde piyasa talep erisinin altndaki fakat
piyasa fiyat seviyesinin stndeki alanla gsterilir.
ekil 1.5: Tketici Art

Talep erisi tketicilerin bir

mal iin deyebilecekleri
fiyat gsterir. Qe'ye kadar
olan talep erisinin
altndaki alan tketicilerin
demeye raz olduklar
toplam para miktarn
gsterir. Denge fiyat
seviyesi Pe ve denge miktar
Qe verili iken tketiciler bu
mal iin (PeQe) kadar
harcarlar ve aradaki fark da
bize tketici artn verir.

I.4. 2. retici Art

reticilerin beklentilerinin zerinde elde ettikleri kazanca retici art denir. Bu, grafiksel
olarak arz erisinin stndeki fakat piyasa fiyat seviyesinin altndaki alanla belirlenir.

ekil 1.6: retici Art

I.4. 3. Toplam Artk

retici ve tketici artklarnn toplamna toplam artk denir ve genellikle piyasann
verimliliini lmek iin kullanlr.
ekil 1.7: Toplam Artk

II. UYGULAMADA ARZ VE TALEP (I)

II.1. ELASTKYET
Bir maln ya da hizmetin talep miktarnda, talebi belirleyen faktrlerde (fiyat, dier mallarn
fiyatlar, tketicinin gelir seviyesi) bir deime olduunda, ne ynde ve ne iddette bir
deime olacan gsteren elastikiyet kavram yneticiler asndan neden nemlidir?
Dnn ki bir firma yneticisi rettii maln fiyatnda bir indirim yaparak satlarn
arttrmay planlyor. Bu ynetici asndan hemen hemen kesin olan tek ey var; o da bu
durumda miktar olarak satlarnn artaca. Ancak bu bilgi, yneticinin fiyat indirme karar
almas iin yeterli midir? Tabii ki hayr. Yneticinin bilmesi gereken bu indirimden sonra
sat haslatnn ve karnn nasl deieceidir. te bu yzden bu ynetici ne kadarlk bir fiyat
indirimin sat miktarn ne kadar deitireceini bilmek zorundadr. Ynetici eer bu bilgiye
sahip olursa indirimden sonraki sat miktar ile yeni fiyat arparak sat haslatn bulabilir.
te yneticiye bu bilgiyi salayan, firmasnn rettii mala olan talebin fiyat esnekliidir.
Yine ayn ynetici kendi rettii mala rakip bir mal reten firmann (rnein ay,
kahvenin rakip maldr) rnnn fiyatn indirmeyi planladn rendii durumda ne
yapmaldr? lk akla gelen cevap kendisinin de fiyat indirimi yapmas olacaktr. Ancak acaba
bu fiyat indirimi ne kadar olacaktr? te bu karar vermek iin yneticinin ok nemli bir
bilgiye ihtiyac vardr; o da kendi firmasnn rnne rakip bir rnn (rakip firma deil
rnden sz ediyoruz) fiyatnda bir deime olduunda kendi rnnn sat miktarnn
bundan nasl etkileneceidir. te bu bilgiyi salayan, firmasnn rettii rnn apraz fiyat
esnekliidir.
Henz bu ynetici ile iimiz bitmedi (yneticilik grnd kadar kolay bir i deil);
diyelim ki bu kez de bu yneticinin rnn talep eden tketicilerin gelir seviyesinde bir
dme oldu. Ynetici bu durumu algladnda hemen fiyatn drerek sat miktarnn
mmkn olduu kadar az dmesinin ya da ayn kalmasn salamaya alacaktr. Gerekli
verilerden birine sahiptir; fiyat esneklii. Ancak yine ayn problemle kar karyadr: Bu veri
karar almas iin yeterli midir? Maalesef cevap yine ayn; hayr. Zira fiyatn ne oranda
drdnde sat miktarnn ne kadar artacan bilmektedir ancak mterilerinin
gelirlerindeki azalmann firmasnn malna olan talebi ne oranda azaltacan bilmemektedir.
Bu durumda ne kadarlk bir fiyat indirimine gitmesi gerektiini bulmas mmkn deildir.
Aslnda cevap yine ayn kavramda sakldr: Esneklik. Yneticimizin bilmesi gereken bir dier
hayati veri firmann rnnn gelir esnekliidir.
Sanyorum yukardaki paragraflar elastikiyetin nemi hakknda yeteri kadar bilgi
vermitir. Ancak burada aklnza u soru gelebilir: Hangi ynetici firmasnn rettii rne
olan talebin nasl olduunu bilebilir ki? Yneticiler tabii ki bizim grafik zerinde
gsterdiimiz gibi bir talep erisine sahip deildirler. Bu sadece bizim teorik olarak
izdiimiz ve konular daha berrak anlamamz salayan bir grafiktir. Ancak eminim
birounuz yolda yrrken, vapura binerken veya bir alveri merkezinde dolarken, size bir
firmann rn ile ilgili sorular sormaya alan anketrlerle birok kez karlamsnzdr.
Etrafmzda artk takip edemediimiz sayda piyasa aratrmas yapan firmalar var. Bunlarn
hepsi rettii mala olan talebi, bu talebin genellikle hangi profildeki insanlardan
kaynaklandn bilmek isteyen yneticilerin isteklerinin bir sonucudur. Gnmzde tm
ciddi firmalarn, fiyat deimesi veya gelir seviyesi deimeleri veya rakip mallarn

fiyatlarnn deimesi durumunda kendi mallarna olan talebin nasl deieceini tahmin
etmekle uraan birimleri vardr.
Bizim konularmz arasnda bu tahmin yntemleri yok. Ancak biz bu ders
erevesinde size elastikiyetin matematiksel olarak nasl hesaplandn ve nelerden
etkilendiini aklayacaz. Ancak bunu yaparken yine basit talep erilerimizi kullanacaz.
Burada arlkla zerinde duracamz konu talebin kendi fiyat elastikiyeti olacak. Ancak ders
kitabnzda dier elastikiyetlerinde ayrntsn bulabilirsiniz. ncelikle talebin fiyat
elastikiyetinin tanm ile balayalm
Talebin fiyat elastikiyeti talep edilen miktardaki yzde deiimin fiyattaki yzde
deiime orandr. rnein bir maln fiyatndaki %10'luk bir deime talep edilen miktarda
%5'lik bir deimeye yol ayorsa elastikiyetin - 0,5 olduunu syleyebiliriz.
Elastikiyetin matematiksel olarak gsterimine aadaki gibi lineer bir talep
fonksiyonu ile balayalm.
Q = 100 2*P
Bu talep fonksiyonunda P = 20, iken talep edilen miktar 60'tr. Eer fiyat 20'den 18'e derse
ki bu %10'luk bir d demektir, talep 60'tan 64'e, %6,7 orannda artar. Bylece elastikiyet
u ekilde tanmlanr:
Elastikiyet =

Miktardaki yzde deiim

Fiyattaki yzde deiim

6.7%
= -0,67
=
-10%

II.1.1. Elastikiyet Hesaplamadaki Sorunlar

Bu basit rnekten hareketle elastikiyet hesaplanmasndaki baz sorunlar grebiliriz.
Bunlardan 3 tanesi unlardr:

lk fiyatn p = 30 olduunu varsayarak hesaplamalarmz tekrarlayalm. Talep edilen

miktar 40 olur. Fiyatta %10'luk (27'ye kadar olan) bir azal talep edilen miktar 40'tan
46'ya ykseltir ve belirlenen elastikiyet - 1,5 olur. Yani ayn fiyat deiimi, talep
erisi zerindeki farkl noktalarda farkl miktar deiimlerine yol aar.
Fiyatta 20'den 18'e %10'luk bir deiim yerine %20'lik bir azal olduunu
varsayalm. Burada talep 60'tan 68'e %13,3 artmtr. Bu rnek veriliyken elastikiyet 0.67 olarak hesaplanr. Bu da bize talep erisi zerinde ayn noktada fiyat deimesi
ne olursa olsun elastikiyetin ayn olacan gsterir Fakat bu sadece dorusal talep
erileri iin geerlidir. Her zaman doru olmayabilir.
Fiyatn 20'den 18'e dmesi yerine 18'den 20'ye ktn varsayalm. Burada fiyat
%11,1 artmtr. Talep edilen miktar ise 64'ten 60'a %-6.25 (4/64) azalmtr, haliyle
hesaplanan elastikiyet - 0,56 (6.25/11.1)'dr. Talep erisi zerinde ayn noktada aa
ya da yukar hareket ettiimizde (yani fiyat arttrdmzda veya azalttmzda)
farkl elastikiyetler buluruz

II.1.2. Elastikiyetin Dorusal Talep Fonksiyonlar iin Genel Analizi

Q = a b*P eklindeki dorusal bir talep fonksiyonu iin elastikiyeti aadaki denklemle
ifade edebiliriz:
= [(Q2 -Q1)/Q1]/[(P2 - P1)/P1]
(Q2 - Q1) yerine Q, (P2 - P1) yerine P yazarak denklemi u hale getirebiliriz:
= (Q/P)*( P1/ Q1)
Biliyoruz ki:
Q/P = - b
Haliyle elastikiyeti u ekilde yeniden yazabiliriz:
= - b*(P1 /Q1)
Yukardaki terimde (b) yerine trev terimleri kullanarak dQ/dP (Onun P'ye gre trevi)
yazabiliriz. Bu durumda elastikiyet forml aadaki gibi olur.
= (dQ/dP)*(P/Q)
Aslnda, fiyattaki %1, %5 ya da %10'luk bir deime ve beraberinde gelen miktardaki
deimeden ok, talep fonksiyonun trevinin talebin fiyat elastikiyetini tahmin etmede
kullanlmasdr.
Dorusal talep erisini kullandmz durumda dikkat ederseniz:
dQ/dP = - b
Haliyle elastikiyet hala u ekildedir.
= - b*(P/Q)
rnek: Talep fonksiyonumuz;
Q = 100 2*P
olsun. Yukardaki rnekte P=20 iin Q= 60 olduunu grmtk. Bu durumda P %10 azalp
18e dtnde Q, %6,7 artm ve 64 olmutu. Buradan
Q/P = (6460) / (1820) = -2 = - b (Formlmzde b=2dir)
Buradan ise elastikiyet yukardaki gibi
= - b*(P/Q) = -2 (20/60) = - 0,67 = - %67
olarak bulunabilir.

II. UYGULAMADA ARZ VE TALEP (I)

II. 2. FYAT POLTKALARI
Bu blmde fiyat politikalarnn ekonomik analizini yaparak olaya k tutmaya alacaz.
Politik ortamda bilimsel analiz ve yaklamn yokluunda olaylar sis iinde grlen ekiller
gibi yarm ya da aslnn dnda ekillerde grlrler. Bizim amacmz olaylara objektif olarak
yaklap, izlenen politikalarn fayda ve maliyetlerim saptamak ve toplam sosyal refah
artracak nerilerde bulunmaktr.
Fiyat politikalar genellikle devletin deiik piyasalara mdahalesi eklini alr. Bu
piyasalar rn, ii, ya da genel piyasalar olabilir. Amalar sosyal problemlere zm
getirmek olan bu politikalar bazen kendileri sosyal problem olurlar. Bunun sebebi de
ekonomik problemlere "politik" zm getirilmeye allmasdr. "Politik" zm ile ne
demek istediimiz blmn sonuna doru aydnlk kazancaktr.
Kamu kesimi halka deiik hizmetler getirirler. Bu hizmetlerin ounluu kamu mal
(public good) grubuna girerler. Kamu hizmetlerini zel sektr hizmetlerinden ayran en
nemli faktr hari tutmama kuraldr. Bu kurala gre kamu hizmetinden bir kiiyi ya da
grubu hari tutmak yaklak olarak imkanszdr (maliyeti ok yksektir). rnek olarak ulusal
savunmay verebiliriz. Ulusal savunma lkenin topraklarnn tamamn kapsar. Herhangi bir
kiiyi bundan mahrum brakmak imkanszdr.
Belirttiimiz gibi kamu hizmeti salama hakk devlet tarafndan stlenilmitir. Ancak
olaylarn ve tarihin ak ierisinde bu hak zel hizmetlerin de bir ksmn kapsayarak nfuz
sahasn artrmtr. Buna bal olarak, zel firmalarn saladklar hizmet ile devletin
salad hizmetlerin arasndaki fark bulank hale gelmitir.
zel piyasalarn dzenli almas deiik sebeplerden dolay zaman zaman aksar. O
zaman devlet mdahalesi gerekli olur. Fakat bazen piyasa ayarlamalar ya da geici statik
duraklamalar piyasann baarszl olarak alglanr ve "gerekli" tedbirler alnr. Bu
"nlemler" daha fazla dalgalanmalara ve ekonomik arpklklara yol aar. nmzdeki
sayfalarda deiik nlemlerin hangisinin neye sebep olduunu rnekleriyle greceiz.
Kamu mdahalesinin en yaygn olduu alanlardan birisi de fiyat kontrolleridir.
Asgari cret kanunlar, kira kontrolleri, tarmsal sbvansiyonlar ve taban fiyatlar etkinlii en
fazla hissedilen kamu politikalardr. imdi bunlarn analizine ynelebiliriz.
II.2.1. KRA KONTROL
Kira kontrolleri mal sahiplerinin kira artrma gcn kstlayarak ilevgrr. Bu kontrollerin
sebepleri yksek enflasyon dnemlerinde enflasyonu kontrol altnda tutmak ve normal
dnemlerde toplumun dk gelirli kesimine sbvansiyon salayarak satn alma glerini
korumaktr.1

Genellikle kiraclarn gelir dzeyi dktr. Ayn anda bu demek deildir ki ok lks kiralk evler ya
da apartman daireleri kira kontrolnden yararlanmaz. Ancak ok lks nitelerin kiras ok dk
olursa ya kiralanmaz, ya da kira kontrol bir ekilde etkisiz braklr.
1

Devletin bak asndan kira kontrolleri faydaldr. Sebebi de bu kontrollerin halkn

btesinde byk yer tutan kiray dk tutmas ve dolaysyla politik istikrar ve dzen
getirmesidir. Kiracnn gznde de kontroller faydaldr. Aksi takdirde kiraclar yksek kira
demek zorunda kalrlard. Emlak sahipleri bu durumdan zarar gren kesim gibi
grnmektedir.
imdi yakndan bakarak olayn gerek boyutlarn inceleyelim. ekil 1'de kira
kontrollerinin yokluunda arz ve talep dengesi E noktasnda oluur. Bu noktada kiralanan ev
says QE ve fiyat KE olurdu. Varsayalm ki, kira kontrolleri kiralar KK'de dondurdu. Bu fiyat
dzeyinde arz Q1 talep ise Q2'dir. Burada Q2 > Q1dir. Yani konut piyasasnda arz talep
dengesizlii vardr ve miktar Q2 Q1'e eittir.

Konut Miktar
ekil 1
Konut Arz ve Talebi
Piyasadaki bu dengesizlik nasl oluur? Bunu grebilmek iin ksa ve uzun dnemdeki
arz erilerine bakmalyz.2 ekil 2'de ksa dnem arz SK dorusu, uzun dnem arz ise SU
dorusudur.3
E noktasnda konut piyasas dengededir. Varsayalm ki kira kontrol sonucu kiralar
KE'de donduruldu. Zamanla doal nfus artndan, glerden ya da herhangi bir sebepten
dolay talep artarsa, bu durum D dorusunun D1 dorusu haline gelmesiyle gsterilir. Yeni
durumda talep edilen ev miktar Q3'dr. Ancak KE, kira dzeyindeki arz miktar QE'dir ve
talebin artmasna ramen arz QE'nin zerine kmaz. Bylece konut piyasasmda dengesizlik

Aslnda ekil 2'deki ksa dnem egrisi orta dnem erisidir. ok ksa dnemde talep egrisi dikeydir.
Burda onu ksa dnem olarak tanmlamamzn sebebi uzun dnemle kyasladmzdandr.
3
Arz ve talep erilerinin linear olmas analizi basitletirmek iin seilmitir. Gerekte bu erilerin
linear olmas gerekmez.
2

oluur. Eer kira kontrol olmasayd talepde olan artma ksa dnemde Q1 miktarnda arzla ve
uzun dnemde Q2 miktar arzla karlanrd.
Bu durumda karlanamayan talep fazlal bir ekilde paylatrlmaldr. Bir taraftan
baz kiraclar ev bulamazken bazlar kanun d yntemlerle rvet, "hediye", ya da baka
yollardan amalarna ulamaya alrlar.

Kira

ekil 2
Konut Piyasasnda Dengesizlik

Analizimizde de grld gibi kira kontrollerinin sonucu konut ktldr. Fiyat

sistemi, sinyal grevini yapmaktan alkonulmutur. Ortaya kan sonular geni kapsamldr.
rnein bunlardan bir tanesi her evde yaayan insan saysnn normalin stnde olmasdr.
u ana kadar yaptmz analizlerdeki varsaymlarmzdan bir tanesi kira kontrolnn
herkese ya da her kesime eit olarak uygulanmasyd. Eer bu varsaymmz geerli olmazsa
ne olur? rnein, piyasadaki evlerin bazs kira kontrol altnda ve bazlar bunun dnda ise
sonu ne olurdu? Bu durumda kira kontrolnn etkileri yle zetlenebilir. Yeteri kadar ansl
olup da ev bulabilenler piyasa deerinin altnda kira derler. Geri kalanlar normalin zerinde
demek zorunda kalrlar. Ev ktl daimi olarak srer. Ev sahipleri de kira kontrolnden
zararl kar.
Kira kontrolnn topluma olan net etkisini tketici retici art kavramn kullanarak
inceleyebiliriz. ekil 3'de arz ve talep dorular arasndaki alan toplam art verir. Serbest
rekabet ortamnda denge noktas E'dir ve tketici art talep erisinin altndaki ve fiyat
dorusunun stndeki alandr. Yani a ve d alanlarnn toplamdr. retici art ise fiyat
dorusunun altndaki ve arz dorusunun stndeki alana eittir. Bu da b, c, e alanlarnn
toplamna eittir.

Kira

ekil 3
Kira Kontrolnn Topluma Etkisi
Kira kontrolnn net etkisi toplumun refahnn d ve e alanlar miktarnda azalmasdr.
ekil 3'ten de grlebilecei gibi b reticiden tketiciye olan gelir transferini temsil eder. Ev
sahipleri dk kira kabul etmek zorunda kaldklarndan bu kayba urarlar, d alan serbest
piyasada normal fiyattan ev kiralamak isteyip de bulamayan kiraclarn kaybn temsil eder. e
alan ev sahiplerinin daha az miktarda ev kiralamak zorunda kaldklarmdan dolay gelirlerinde
olan azalmay yanstr. Bylece net kayp d ve e alanlarnn toplamdr. Tanmndan da
bilindii gibi net kayp tekrar geriye elde edilemez.
KUTU: 1
ABD'de, New York ehrinde kanuni ayrntlar karmak olan bir kira kontrol sistemi yrrlktedir. Genel hatlarnda bu kanun
yllk kira artn snrlar. Ortalama olarak ev sahipleri kiralar senede yzde alt orannda artrabilir. Kirac ayn evde aralksz
olarak yaad srece kiras bu miktarda artabilir. Ayrca kanun kiracnn yakn aile yelerine kirac tanrsa ya da lrse, ayn
evde yaama hakk tanr. Ev sahipleri yeni kirac tandnda baz masraflar gstererek kiray normalin stende artrr.
merkezi olduundan dolay New York'ta konuta ynelik talep yksektir, ve d gler ev kiralarna byk ltde artrma ynnde bask
yapar.
Ayn evde uzun sredir oturan kiraclar bugnk piyasa deerinin ok altnda kira derler. Aradaki fark ok byk olabilir. rnein, iki yatak
odal evin piyasa deeri 9501000 dolar ise, eski kiraclar 250300 dolar demektedir.
Kanunun yrrlkte olmasndan dolay daimi olarak konut piyasasnda yetersizlik vardr. Karaborsa piyasasnda eitli yntemlerle ilev
grrler. Ev sahipleri ya da bina yneticileri yeni kiraclardan aylk kirann 34 kat kadar "anahtar paras" alrlar.
California'da kira kontrol kanununun yrrle girmesinden sonra bir ev sahibi kilise kurmutur. Kirac olmak iin nce kilisenin yesi:
olmak gereini ne srer. Kiliseye ye olmak da 1.200 dolara mal olur ve kirac ayrca yksek sesle sabah sekizden nce ve akam ondan
sonra beraber ya da solo ark sylemeyeceine sz verir.
Kira kontrol yasas Pareto optimalite kuralna aykr bir durum yaratr. rnein, kiraclar evlerini birbirleriyle dei-toku edemediklerinden
dolay, bir kii (genellikle ihtiyar), 45 odal evde otururken, 45 yeli aile 12 yatak odal evle yetinmek zorunda kalmaktadr. Yal bir
insan iin ok byk bir evin deeri, ailesi byk bir kii iin ifade ettii deerden daha azdr. Eer evlerini deitirebilselerdi ikisi de bundan
faydal kard. Saylarla gstermek istersek varsayalm ki yal kii evine 500 dolar kira veriyor ama gzndeki deeri 300 dolar. Byk
aileye de ayn evin deeri 800 dolar. Evleri deitirirlerse ve kiray 650 dolar olarak belirlerse, ikisi de memnun ve faydal kar. Pareto
optimalite bylece salanm olur.
Kaynak: Paul Rauber. "Sticks Stnes (Laudiord of the Month)."
Express 12, No. 18. (ubat 9,1990. Sayfa 23.)

II.2.2. ASGAR CRETLER

Asgari cret kanunlar fiyat politikasnn bir parasdr. Yrrlkte olmalarnn sebebi
kendi bana brakldnda; iilerin pazarlk gcnn yokluundan, ii miktar sermayeye
oranla fazla olduundan ve sermayenin iiye oranla ok daha kolay bir ekilde lke iinde ve
uluslararas dzeyde maalarn daha dk ya da kar oranlarnn yksek olduu ortama
tanabilirlii zelliinden dolay maalarn "kabul edilebilen" seviyenin altna dmesidir.
Devletin mdahale amac bu eilimi dengeye getirmektir.
ekil 4'te asgari cretin ekonomik sonucu grlmektedir.

ekil 4
Asgari cretin Ekonomik Sonucu

Asgari cret yasalarmn yokluunda denge E noktasnda salanr. Asgari cret kanunu
maalar WK'ye ykselttiinde arz ve talep arasmda dengesizlik doar. Yksek maalarn
sonucu talep L1e der. Arz ise L2ye ykselir. Bu durumda markette igc fazlal vardr.
Talepteki bu d iki ayr sebebe dayanr. Birincisi, artan maa iiyi sermayeye
oranla pahal hale getirir. Bunun sonucu olarak firma daha fazla kapital ve daha az ii
kullanr. kincisi, maalarda olan arttan dolay maliyet artar ve bundan dolay firmann rn
arz azalr.
u ana kadar yaptmz analizde ksmi denge yaklamn kullandk.
Varsaymlarmzdan bir tanesi asgari cret kanunlarnn btn sektrlere eit olarak
uygulanmasyd. Burada eer bir ii isiz kalrsa baka bir sektrde i bulmas mmknd.
Ancak gerek hayatta baz sektrleri asgari cret kanunu kapsamaz. Bu durumda nceki ksmi
analiz yntemi yetersiz kalr.
Bu durumda soruna, genel denge analizi kullanarak zm getirebiliriz. Bu yntemle
asgari cret kanununun etkilerini baz varsaymlardan yola karak grebiliriz. Varsayalm ki
2 sektr vardr: kapsam ii ve kapsam d, toplam ii miktar sabittir, igc homojendir ve
5

sektrlerden bir dierine gei serbesttir.

ekil 5'de grld gibi asgari cret ncesi maa dzeyi her iki sektrde de M E'dir.
Toplam igc L1+L1 dir. Asgari cret kanununun maalar kapsam-ii sektrde MK'ye
ykseltmesiyle bu sektrdeki talep L1'den L2'ye der. Bu azalma iini kapsam-ii sektrde
kaybedenlerin kapsam-d sektre giderek i aramalarna sebep olur. Yani (L1 L2) = (L2
L1).

ekil 5
Asgari cretin Etkileri

Bunun sonucu da arz erisinin kapsam-d sektrde saa kaymas ve maalarn MDD
seviyesine dmesidir.4
Genel denge analizi nceki rnekte grdmz gibi olayn ayrntl bir ekilde analiz
edilmesini salar. rnekteki sonu, kapsam-d sektrn asgari cret yasasndan
etkilendiidir. Yani kapsam-ii sektrdeki iiler kapsam-d sektrdeki iiler tarafndan
sbvanse edilmektedir.

Bu rnek isizlik orann abartarak gsterebilir nk baz iiler kapsam-ii sektrde i bulacaklarn
umut ederek isiz kalp bekleyebilirler.
4

III. UYGULAMADA ARZ VE TALEP (2)

III.1 RETCLERE DETLEN VERG
reticiler bir vergi dedikleri zaman arz erisi vergi miktar kadar yukarya kayar. lk hafta
notlarndan hatrlayacanz gibi vergi arz kaydrc faktrlerden biridir. reticilere detilen
yeni bir vergi konulduunda veya var olan vergi oran arttrldnda arz erisi yukarya doru
kayar, yani arz kslr.
Burada dikkat etmeniz gereken nemli bir ayrnt, verginin mal veya hizmet zerine
konulmu olmasdr. Burada reticinin ilevi bu vergileri satt maln fiyatna ekleyerek
tahsil etmek ve bunu vergi idaresine demektir. Ancak bu blmdeki analizimizde
inceleyeceimiz gibi reticinin verginin tamamn fiyatn zerine ekleyerek tketiciden tahsil
etmesi mmkn deildir.
Hkmetin reticilere otomobil bana t kadar vergi koyduunu varsayalm. Sonucun
ne olacan ekil III.1'nin yardmyla bulalm. Fiyat ekseni tketiciler tarafndan denen
fiyat gsterir ve reticiler tarafndan denen vergiyi iermez. Bu son cmleyle neyi
kastettiimiz birazdan belli olacak. Vergiyi ieren yeni arz erisi S' ile gsterilmektedir. ekil
III.1'den de grlecei zere yeni denge fiyat seviyesi P1 ve yeni denge miktar Q1'dir. Aktr
ki denge miktar derken denge fiyat seviyesi ykselmitir. Ekonomi daha yksek fiyatlarla
daha az otomobil retmektedir. Grafikte dikkat edilmesi gereken birim bana konulan vergi
t kadar olmasna ramen, fiyattaki ykselmenin bu miktarn altnda kalm olmasdr.
Vergiden nce P0 olan araba fiyat vergiden sonar P1+t olmaktadr. Bunun anlam reticinin
balang fiyat zerine konulan t kadar verginin bir ksmn demek zorunda kalddr.
Bunun nedeni tketicin tm vergiyi reticilere detmesi durumunda sat miktarnn talebin
esnekliine bal olarak dmesidir. reticiler sat miktarnn ok fazla dmesini
istemedikleri iin verginin bir ksmn stlenmek zorunda kalrlar.

ekil III.1: reticilere detilen Verginin Etkisi

Hkmet reticilere bir vergi dettii zaman
arz erisi vergi miktar kadar yukarya kayar.
Sonu olarak denge fiyat seviyesi ykselir
(vergiden daha az bir ekilde). Sonunda
tketiciler daha ok derken reticiler daha az
kazanr. Burada P1 tketiciler tarafndan her
birim iin denen yeni denge fiyat seviyesini,
P1 - t retici tarafndan her birim iin alnan
miktar ve t hkmet tarafndan her birim iin
alnan vergi miktarn gstermektedir.

ounuz gnlk hayatnzda aldnz mallara veya hizmetlere trl vergiler dersiniz
(KDV, Tat Alm, Belediye Harlar vs.). Bu mallar iin dediiniz vergiler grnte fiyatn
zerine ekleniyor olsa da, zerine eklenilen bu fiyatlar gerekte piyasann gerektirdii denge

fiyatlar deildir. ekil III.1e dnecek olursak tketicilerin zerine verginin eklendiini
grdkleri fiyatlar aslnda P1 fiyatdr. Ancak bu vergisiz durumdaki P0 fiyatnn altndadr.
Buradan u sonucu grmek mmkndr; mallar ve hizmetler zerine vergi konulan bir
ekonomide oluan fiyatlar gerek piyasa fiyatlarn yanstmamaktadr. Burada ilk hafta
aklamaya altmz nispi fiyat kavramna dnmek yararl olacaktr. Hatrlayacanz gibi
piyasalarn gerekte nispi fiyatlarla altn belirtmitik. imdi varsayalm ki, iki maln
olduu bir ekonomide bu mallardan sadece birinin zerine byle bir vergi koyulmu olsun.
Aktr ki, bu uygulama var olan nispi fiyat dengesini bozacaktr. Bu ise her iki piyasada
birden denge noktasndan uzaklalmas anlamna gelir, yani bu piyasalarda ya ar retim ya
da eksik retim gibi bir sonu doar. Piyasaya vergi yolu ile bir kez mdahale edildii iin
piyasann kendi mekanizmalar ile bu sorunu amas da artk mmkn olamayacaktr. Bu
durumda sz konusu piyasalarda oluan fiyatlar artk gerek fiyatlar deildir.
ktisatlarn bu duruma ilikin nerileri ise vergilerin tarafsz olmasdr. Yani eer
ekonomideki tm mallara ayn oranda vergi konulursa bu nispi fiyat dengesini bozmayacak ve
yukarda anlatlan sorunlarda ortaya kmayacaktr. Ancak hkmetler politik nedenlerle
toplumun tepkisinden ekindikleri iin yaygn olarak tketilen temel tketim mallarna daha
az vergi uygularken, lks mallara daha ok vergi uygulamaktadr. Burada bir nemli soru akla
gelebilir; grnte adil olan ve dk gelirlilerin lehine olan bu uygulama sonular itibari ile
gerekten de byle midir? Burada size hazrladm Excel simlasyonunu kullanmanz ok
yararl olacaktr. Elastikiyet konusundan hatrlayacanz gibi, genellikle lks mallarn talebi,
temel mallara gre daha elastiktir. Simlasyonda tketicilere detilen ayn oranda vergiyi
nce daha yatay bir talep erisi varken daha sonra da daha dik bir talep erisi varken
uygulayarak hangi durumda verginin daha ok kimin tarafndan dendiini grebilirsiniz.

III. UYGULAMADA ARZ VE TALEP (2)

III.2 TKETCLERE DETLEN VERG
imdi ayn verginin reticilere deil de tketicilere detildiini varsayalm. Bu sefer kayacak
olan eri talep erisi olacaktr. Talep erisi vergi miktar kadar aaya kayar (talep
erisindeki kayma miktar arz erisindeki kayma miktaryla ayndr). Bu durum ekil III.2'de
gsterilmektedir. Son denge miktarnn ve son fiyat seviyesinin vergi kime detilirse detilsin
ayn olmas dikkat edilmesi gereken ilgin bir noktadr.
ekil III.2: Tketicilere detilen Verginin Etkisi

Tketicilere "t" kadar bir vergi detildiinde

talep erisi vergi miktar kadar aaya
kayar..Sonu olarak talep edilen miktar Q1
seviyesine der ve tketiciler tarafndan
denen fiyat P1 + t seviyesine ykselir.

III. UYGULAMADA ARZ VE TALEP (2)

III.3 K DURUMUN BRLETRLMES
Yukarda da grdmz gibi hangi vergilendirme metodu kullanlrsa kullanlsn sonu ayn
olmaktadr. Verginin kim tarafndan dendiine bakmakszn arz edilen miktarla talep edilen
miktar ile reticilerin ilem yapacaklar fiyat ve tketicilerin deyecei fiyat da ayn olacaktr.
ekil III.3 bu sonucu aka gstermektedir. lk nce arz ve talep erileri D ve S iken
denge (P0,Q0) noktasndayd. Vergi reticilere detildiinde arz erisi (S')'ne kayd. Yeni
denge (P1,Q1) noktasnda gerekleti ki burada P1 tketicilerin dedii fiyat gsterir.
reticilerin ilem yapt fiyat seviyesi P2'ye dt (P2 = P1 - t).
Vergi tketicilere detildii zaman talep erisi (D')'ne kayar. Denge noktas imdi
(P2,Q1)'dir, ki burada P2 tketicilerin vergi ncesi dedikleri fiyat belirtir. Dikkat ederseniz
tketicilerin dedii vergiyi ieren fiyat (P1 = P2 + t)' dir.
Bu analizin nemini anlamak iin aadaki iki rnei inceleyelim:
1) Bakan Smer Oral sigaralara bir vergi uygulamak istiyor. Kendisi oy kaybetmek
istemediinden dolay vergiyi tketicilere deil de reticilere detmek istiyor. Sonu olarak
vergi reticilere uygulanyor. Fakat grlyor ki sonu verginin tketicilere detildii durum
ile ayn oluyor.
2) Hkmetin trafik kazalarn azaltabilmek iin otomobil satclarn otomobillere 100 TL
deerinde bir alet takmalar iin zorladn varsayalm. reticiler bu aleti ya kendileri
otomobile ekler ya da bu ii tketicilere brakr. Bu aslnda yeni otomobillere konulmu 100
TL miktarl bir vergidir. Toptan ve perakende sat fiyatlar zerindeki etki, reticilerin aleti
takp takmamalarna bakmakszn, ayn olacaktr.

ekil III.3: Vergi Etkisi

ekilden
de
anlalaca
zere
kim
vergilendirilirse vergilendirilsin sonu ayndr.
Tketiciler daha fazla derken reticiler daha
az kazanr. Tketicilere bir vergi uyguland
zaman talep erisindeki kayma, reticilere ayn
miktarda vergi uygulandnda arz erisindeki
kaymaya tam olarak eittir. reticiler ve
tketiciler tarafndan ilem gren son denge
fiyat vergiyi kimin dediine baklmakszn
ayndr.
Sonu olarak retici ya da tketicilere uygulanan bir vergi artnn talep ve arz edilen
miktar zerindeki etkisi ayndr. Vergi sonras talep (arz) edilen miktar ayn olduuna gre
tketicilerin (reticilerin) vergi sonras ilem yaptklar fiyat da ayndr. Bu olayn bir dahaki
sefere bir politikac tarafndan tketicilere deil de reticilere, iilere deil de iverenlere bir
vergi uyguland zaman hatrlanmas gerekir. Tablo III.1 nemli baz sonular
zetlemektedir. Tm bu anlatlanlar yine Excel simlasyonunu kullanarak grebilirsiniz.

Table III.1 Verginin kim tarafndan dendiine gre deien etkisi

Vergi hali

Arz ve Talep
Edilen Miktar

Piyasa Fiyat
Seviyesi

reticiler
Tarafndan
Elde Edilen
Net Fiyat

Tketiciler
Tarafndan denen
ve Vergiyi eren
Fiyat

Vergi Yoksa

Q0

P0

P0

P0

Vergiyi
reticiler
derse

Q1

P1

P1-t (= P2)

P1

Vergiyi
Tketiciler
derse

Q1

P2 (=P1-t)

P2

P2+t (=P1)

IV. RETM VE MALYET

IV.1. RETM FONKSYONU
retim fonksiyonu, bir ya da birden fazla girdi miktarnda bir deiim olduu zaman, ktnn
nasl deieceini gsteren matematiksel bir bantdr.
Q bize retilen kt miktarn gstersin. Ayrca, sermaye (K) ve ii (L) gibi sadece iki
tr girdimizin olduunu varsayalm. Bu durumda retim fonksiyonumuz u ekilde olacaktr:
Q = f(K,L)
ktisatta, retim faktrleri (girdiler) genelde u ekilde snflandrlr:

i: Her ne ekilde olursa olsun, alan btn insanlar.

Toprak: Arazi ve doal kaynaklar
Sermaye (fiziksel sermaye): malatta kullanlan btn girdiler (fabrika, aralar,
makineler vs.)
Giriimcilik: Yeni bir mal retimini balatmak ve organize etmek; ya da yeni teknikler
gelitirmek ve beraberindeki riskleri alabilmek.

Gelirler ve maliyetler arasndaki farka kr denir. Kr maksimize eden kt miktarn

bulabilmek iin, retim fonksiyonumuzu forml haline getirmeliyiz. Maliyet, kullanlan girdi
miktarna, girdi ise retilen kt miktarna bal olduuna gre, kr miktarn bulabilmek iin
yle bir retim fonksiyonuna ihtiyacmz vardr ki, bu fonksiyon kullanlan girdi miktar ile
retilen kt miktarn ilikilendirsin.
Baz Tanmlar:

Toplam rn (TPP): .Bir mal iin, belirli bir zaman aralnda, verili bir girdi
miktarndan elde edilen toplam retim miktar.

Ortalama rn (APP): Bir birim girdi ile retilen toplam retim miktar. rnein ii
iin APP, APPL = TPP / L eklindedir. L sz konusu rn retmek iin kullanlan ii
saysn veya igc miktarn gstermektedir.

Marjinal rn (MPP): Ekstra bir birim deiken faktr kullanlarak retilen ek kt

miktar. rnein MPPK = d TPP / dK (Sermayenin MPP'si [ TPP / K] eklindedir
ya da srekli bir fonksiyon iin [d TPP / dK] eklindedir)

Sabit faktr: Verili bir zaman aralnda deitirilemeyen girdiye denir. Biz,
genellikle, sermayenin sabit olduunu varsayarz, nk rnein yeni bir fabrika
kurmak uzun zaman alr. Bu yzden sermayenin verili bir zaman aral iin sabit bir
girdi olduu varsaylr.

Deiken faktr: Verili bir zaman aralnda deitirilebilen girdiye denir. ktisatta
iinin deiken faktr olduunu varsayarz. nk ek ii bulmak ya da eldeki
iilerin alma saatlerini arttrmak kolay ve zaman almayan bir itir.

Ksa dnem (SR): Faktrlerden en az birisinin sabit olduu zaman aral. Haliyle
ksa dnemde kt, sadece daha fazla deiken faktr kullanarak arttrlabilir. Ksa
dnemin uzunluu her endstri ve rn iin ayr ayrdr. Yani, ksa dnem sabit ve
kesin bir zaman aral deildir.

Uzun dnem (LR): Btn faktrlerin deiken hale gelebilmesi iin yeterli zaman
araldr.

Azalan (marjinal) verim (getiri) yasas: retimde kullanlan faktrlerden sadece biri
deiken ve dierleri sabit iken bu deiken faktrn retimde kullanlan miktarnda
yaplacak her art toplam kty da arttracaktr. Ancak toplam ktdaki bu art (yani
MPP) kullanlan deiken faktrn miktar arttka giderek daha az olacaktr. nk
bir faktr ne kadar fazla kullanlrsa o faktrn marjinal verimlilii gittike azalr.
Ancak unutulmamas gereken bir husus faktrlerin marjinal verimliliinin hi bir
zaman negatif olamayacadr. Yani retimde kullanlan faktrn miktar
arttrldnda toplam retimin azalmas mmkn deildir.

IV.1.1. Uzun Dnemde retim Fonksiyonu

Uzun dnem retim fonksiyonu, azalan gelirler yasasnn etkisi altndadr. reticinin
durumunu gz nne alalm. Deiken faktrlerin ii ve sermaye olduunu varsayalm.
retici daha fazla girdi kullandka, girdi miktarndaki artn verimi arttraca varsaym
altnda, i blm ve uzmanlama sayesinde, balangta kt miktar artacaktr. Haliyle
MPP'nin artt, retim faaliyetinin bir balang aral vardr. Bu blge faktrle artan
gelirlerin etkisi altndadr. Fakat bir noktadan sonra azalan marjinal verim yasas devreye
girer. TPP'deki artlar, kullanlan her faktrle birlikte gittike azalacaktr. Bylece MPP
dmeye balayacaktr.
Artan marjinal verim ve azalan marjinal verim arasnda yle bir blge olabilir ki bu
blgede kullanlan faktr miktarndaki artlar ktda eit miktarlarda artlara yol aarlar. Bu
blgede MPP sabittir.
Uzun dnem retim fonksiyonundaki bilgiler grafiksel olarak bir TPP erisi zerinde
gsterilebilir. Bu eri, x-ekseninde llen girdiler ile y-ekseninde llen kt (Q) seviyesini
ilikilendirir. TPP erisi artan marjinal verim blgesinde balangta dikleir, ve azalan
marjinal verim blgesinde gittike daha yatay bir hal alr.
IV.1.2. Ksa Dnemde retim Fonksiyonu
Ksa dnem retim fonksiyonu, deiken bir faktrdeki deiimin retilen kt miktar
zerindeki etkisini gsterir. Deiken faktrn ii ve sabit faktrn sermaye olduunu
varsayalm. Bu durumda ksa dnem retim fonksiyonu u ekilde olacaktr:
Q=f(L,K)
Burada K, sabit sermaye seviyesini temsil etmektedir.
Ksa dnem retim fonksiyonu, faktrlerden birinin belirli bir seviyede sabit olarak
tutulduu (deitirilemedii) durumda, deiken faktrn deimesi sonucu retimde ortaya
kan deiimi gsteren fonksiyondur.

Sabit faktr toprak ve deiken faktr tarla iisi olan tarla rneini gz nne
alalm. lk iiler almaa baladka kt miktar gittike artacaktr. Fakat bir noktadan
sonra ii says o kadar fazla olacaktr ki, bu olay kalabala ve verim dklne sebep
verecektir. Haliyle azalan verimler devreye girer, kt gittike daha az artmaa balar ve TPP
erisi daha az eimli bir hal alr.
IV.1.3. retim ve Girdi likisi: retimin Ksa Dnem zmlenmesi
retim dzeyinde gerekletirilmek istenen tm deiimler iin reticiye ak olan olas
yntem tanmlanabilir. Bunlardan birincisi, Tablo 4.1'de de gsterildii gibi, retim
faktrlerinden bir tanesinin kullanm miktarn sabit tutarak dierinin deitirilmesidir.
Nitekim hipotetik olarak oluturulan Tablo 4.1'de 1 birim igc ile birlikte gittike artan
miktarlarda sermaye kullanlm ve bunun doal bir sonucu olarak retim miktar artmtr.
Okuyucu asndan ilgi ekici olmas gereken Tablo 4.1in sa tarafnda verilen alt
stundur. Nitekim bu stunlarn ilki K/L olarak tanmlanan faktr younluu orann
vermektedir, ilgili rnekte birim igc bana gittike artan miktarlarda sermaye kullanlmas
sonucu K/L deeri artmaktadr. Bu grafiksel olarak orijinden geen K/L dorularnn (K'nn
dikey eksende gsterildii varsaym altnda) gittike dikey eksene yaklamas anlamn tar.
Sermaye
1
2
3
4
5
6

Tablo 4.1: retimin Ksa Dnem zmlenmesi

gc
1
1
1
1
1
1

retim
1
10
21
28
30
31

K/L
1
2
3
4
5
6

APK
1
5
7
7
6
5.1

APL
1
10
21
28
30
31

Q/K

9
11
7
2
1

1
1
1
1
1

9
11
7
2
1

APK ve APL birim girdi kullanm bana elde edilen retim miktarlarn
belirlemektedir. APK = Q / K, APL = Q / L. Dolaysyla APK ve APL, sras ile sermaye ve
igcnn ortalama verimlilii olarak adlandrlabilir. gc kullanm miktar sabit
olduundan, sermaye kullanmndaki art ile birlikte igcnn ortalama verimlilii srekli
olarak artmaktadr. Buna karlk sermayenin ortalama verimliliinin takip ettii srecin daha
ilgi ekici olduu sylenebilir. Nitekim sermayenin ortalama verimlilii ekil 4.1'de de
gsterildii gibi (L sabit) sermaye kullanm arttka, ilk nce artmakta daha sonra belirli bir
aralkta sabit kaldktan sonra azalmaya balamaktadr. Bunun nedenini aklayabilmek iin
Tablo 4.1de verilen Q stununu dikkate almak gerekecektir. 2. sermaye biriminin
kullanlmas retimde 9 birimlik bir arta (Q = 9) neden olmaktadr. Elde edilen art, l.
sermaye kullanm dzeyindeki APK deerinden daha yksektir. Dolaysyla, ortalama
verimlilik dzeyinin artmas gerekir. Dolaysyla, Q > P K olduu srece, APK deerinin
artaca sylenebilir. Dier taraftan, Q < APK olmas durumunda ise dikkatli okuyucunun
farkna varm olabilecei gibi, sermaye kullanmndaki artlar AP K deerinin azalmasna (ya
da artmamasna) neden olacaktr. Nitekim Tablo 4.1.'de 5. birim sermaye kullanm sonucu
elde edilen ek retim miktar 2 birimdir. Bu deer, ortalama verimlilik dzeyinden daha
kktr ve dolaysyla APK deerinin azalmas gerekir. Nitekim 4. birim sermaye
kullanmndan 5.birime geildiinde APK deeri 7 birimden 6 birime dmektedir.
Bir giriimcinin belirli bir kapal alanda, tamamen el emeine dayanarak ayakkab
rettiini varsayalm. Bu giriimcinin ayakkab dikilerini yapmak iin bir makine edinmesi
birim ayakkab retimi iin gerekli zaman nemli lde azaltarak retimin nemli
3

boyutlarda artmasna neden olabilir. Giriimci bir basamak daha ileri giderek ayakkab
retiminde gerekli olan derinin kesiminde de makine kullanmay tercih edebilir. Bu yeni
makinenin de retime nemli katklar olabilecei dnlebilir. Ancak, reticinin rnek
olarak, ayakkablarn backlarn takmak ya da ayakkablar kutulara yerletirmek iin de
makine kullanmay tercih etmesi durumunda bu son sermaye artlarnn retim zerindeki
etkisi en azndan diki makinesinin retimde kullanm kadar olmayacak ve belki de
giriimcinin zamannn nemli ksmn makinelerin bakmna ayrmasn gerektirecek
retimin azalmasna neden olacaktr. Tablo 4.1 'de verilen deerler ite bu tr dnce
yapsnn geerli olaca varsaylarak oluturulmutur.
retim teorisi kapsam iinde sabit bir girdi (L igc) ile birlikte gittike artan
miktarlarda deiken girdinin (K sermaye) kullanmnn belirli bir aamadan sonra toplam
retimin gittike azalan miktarlarda artmasna neden olaca varsaylr ve bu durum azalan
verimler yasas olarak adlandrlr. Doal olarak, azalan verimler yasas sermayenin sabit,
igcnn deiken olduu ortamlarda da geerlilik kazanabilir. nemli olan retim
girdilerinden bir tanesinin sabit tutulmasdr. Byle bir durumun rneklenmesi bir altrma
olarak okuyucuya braklmtr.
Yukarda verilen aklamalardan anlalabilecei gibi, kullanlan son birim deiken
retim faktrnn toplam retime katks (marjinal rn) retim ile ilgili zmlemelerin
gerekletirilmesinde nemli bir kavramdr. Bu kavram hem iktisadi etkinlik balamnda hem
de toplam retime herhangi bir ek katks bulunmayan bir girdinin kullanmnn
arttrlmamasn gerektiren teknik etkinlik balamnda karar vermede nemli rol oynar.
retim teorisi kapsam iinde kullanlan son birim deiken retim faktrnn toplam retime
katks marjinal verimlilik (MP) olarak adlandrlr. Tablo 4.1'de sermayenin marjinal
verimlilii MPK= Q / K eklinde tanmlanmtr. ekil 4.1'de de gsterildii gibi azalan
verimler yasas sonucu sermayenin verimlilii belirli bir sermaye kullanm dzeyinden sonra
azalmaktadr.
ekil 4.1: Ortalama ve Marjinal Verimlilik Erileri
MP
AP

AP
MP

Girdi

Marjinal verimlilik ile ortalama verimlilik arasndaki iliki ekil 4.1'de gsterilmitir.
Yukarda verilen aklamalardan da anlalabilecei gibi MPK > APK olduu srece APK
artacaktr. MPKnn azalmaya balamas durumunda bile MPK > APK olduu srece APK
artn srdrr. Bunun nedeni her ek deiken retim faktr kullanmnn retimi AP K
deerinden daha byk bir katk yapmasdr. Bu ortalamann artmasna neden olur. Doal
olarak MPK = APK iken marjinal ve ortalama verimlilik erileri birbirini keser. Ancak, bundan
daha nemli olan bir nokta, iki erinin APK erisinin olas en yksek noktasnda
kesimeleridir. Okuyucunun bunu unutmamas yararl olacaktr.

IV. RETM VE MALYET

IV.2 MALYET
Bir nceki ksmda retim teorisinin temel prensiplerini gsterilmitir. Tekrar etmek adna,
basitlik olmas asndan, sermaye (K) ve ii (L) gibi iki girdiyle altk ki bunlar baz
retim ilemlerinde kt (Q)' yu belirlememizde bize yardmc oldu. retim fonksiyonunun
eimine marjinal rn (MPP) denir ve bu bize girdideki (L)'deki bir deiimin yol aaca
ktdaki deiimi gsterir. Azalan verimler yasas bize dier btn girdiler sabitken retime
daha ok girdi ekledike marjinal rnn deceini garanti eder.
Toplam Maliyet (TC) retimin btn maliyetlerinin toplamn gsterir. Ksa dnemde TC
toplam deiken maliyetler (TVC) ve toplam sabit maliyetlerin (TFC) toplamna eittir.
TC = FC + VC
Deiken maliyetler (VC) kt saysna bal olarak deien btn maliyetleri gsterir.
Sabit maliyetler (FC) kt dzeyinden bamsz olan btn maliyetleri ifade eder.
Ksa dnemde (SR), K sabit olup L deiken kabul edilir. Haliyle kt dzeyi sfr dahi olsa
firma K gibi bir sabit fiyat demek zorundadr. Elbette ki eer firmann retim dzeyi sfr ise
firma bu K sabit maliyetinden kurtulacaktr, fakat bunun gerekleebilmesi iin uzun dneme
(LR) gei gereklidir. Ksa dnemde firma, kt dzeyinden bamsz olarak K sabit
maliyetine mecburdur; firma K seviyesi ile oynayamaz. Fakat firma L ile oynayabilir ve L ile
ilgili maliyetlere deiken maliyet ad verilir. Burada K'y fabrika binas veya gerekli makine
ve donanmlar olarak dnebilirsiniz.
Ortalama maliyet (AC) toplam maliyetin retilen birim saysna blnmesiyle elde edilir.
Bylece birim bana maliyet hesaplanr. u ekilde ifade edilir:
AC = (TC/Q)
IV.2.1 Toplam maliyetin grafiksel karm
Biliyoruz ki TC iki ksmdan oluur: FC ve VC. Haliyle eer bu iki ksm biliyorsak toplam
da elde edebiliriz. lk olarak FC ile balayalm. Bu basit bir terimdir ve kt dzeyi ile birlikte
deimeyen, sabit bir maliyeti ifade eder. FC, ekil 4.2.1'de gsterilmitir.

Grafikten de grld zere, sabit maliyet

kt miktar arttka ayn kalmaktadr. Bu,
sabit maliyetin retilen kt miktarndan
bamsz olduunu gstermektedir.

ekil 4.2.1

imdi de VC' yi inceleyelim. VC bize maliyetlerin kt dzeyi ile birlikte nasl

deitiini gsterir. Not edilmesi gereken ilk husus maliyetlerin kt dzeyi ile birlikte artt
gereidir. Peki, bunu nereden biliyoruz? Daha fazla kt elde etmenin yolu daha fazla girdi
kullanmak olduuna gre ve girdinin belirli bir maliyeti olduuna gre Q'daki bir art VC'yi
de arttrr.

ekil 4.2.2

Bu ilikiyi anlayabilmek iin bir nceki ksmda grdmz retim fonksiyonunu

hatrlayalm. Bu ekil 4.2.2'de yeniden izilmitir (Bir nceki dersimizde "toplam retim"
ifadesini dikey ekseni ifade etmekte kullanmtk. Bu elbette ki kt dzeyi Q ile ayn anlama
gelmektedir). Bu grafiin bize ne anlattna dikkat ediniz:"Ek bir birim girdi karlnda ne
kadar ek birim kt alacam?"
imdi, maliyet erisi analizimizde deiik bir sorun ile kar karyayz. Bizim bulmak
istediimiz "her birim ktya tekabl eden maliyet ne kadardr?" bu, tabi ki temel olarak
retimle alakaldr. Biliyoruz ki bu maliyet ne kadar alana ihtiyacmz olduuna baldr ki
bu ekil 4.2.2'de bize verilen retim fonksiyonu ile gsterilmitir. Aslnda bunu basit bir yolla
da bulabiliriz: retim fonksiyonunu tersine evirmek. Ters evirme Q'yu L'nin bir fonksiyonu
2

olmaktan karp L'nin Q'nun bir fonksiyonu olmasn salamakla ayn eydir. Grafiksel
olarak bu ilem eksenlerin yerlerini deitirerek gerekleir. Bu olay ekil 4.2.3'te
grlmektedir. Artk retim fonksiyonu TPP-1 ile gsterilip bu ekil, ekil 4.2.2'nin tersidir.
ekil 4.2.3 bize "Firma ek bir birim Q elde edebilmek iin ne kadar ek birim L
kullanmaldr?" sorusunu cevaplamaktadr.

ekil 4.2.3

Bu soru aslnda bize maliyet erisini elde etmekte yardmc olacaktr. Artk ne kadar
ekstra iiye ihtiyacmz olduunu biliyoruz. Btn yapmamz gereken bu ekstra L iin bir
cret koymamz ve VC' yi (deien kt miktaryla ilikili maliyetler) gsterebilmemiz iin
elimizde TL ekillerinin olmasdr. Haliyle VC erisi ekil 4.2.3'te gsterilen TPP-1 'nin bir
kat olacaktr ki bu kat birim bana L'nin maliyetidir (burada L'nin firmalarn L' ye olan
taleplerinden ibaret olduunu varsayyoruz. Haliyle firma btn market ve btn pazar gz
nne alndnda aslnda kk bir oyuncu olup firmann kendi ie alma kararlar cretleri
etkileyemez). ekil 4.2.4 FC' yi, VC' yi ve bunlarn toplam olan TC erisini gstermektedir.
FC grafikte krmzyla gsterilmitir.

Grafikte sabit maliyet krmz doru ile

gsterilmektedir. Deiken maliyet ile sabit
maliyeti topladmz zaman toplam maliyeti
elde ederiz. Haliyle toplam maliyet ile
deiken maliyet arasndaki fark bize sabit
maliyeti verecektir.

ekil 4.2.4

IV.2.2 Ortalama Maliyet

Ortalama maliyet (AC) ya da birim bana maliyet en basit haliyle toplam maliyetin kt
saysna blnmesiyle bulunur. Kabul edilen dzende AC aslnda Ortalama Toplam Maliyeti
gstermekte kullanlr; burada "T" ihmal edilmitir. Haliyle AC, her birim ktnn toplam
retim maliyetlerinin bir ifadesidir. rnein bir otomobil fabrikas ayda 100 araba retiyorsa
ve aylk (btn K ve L' yi ieren) toplam maliyet 800.000 TL ise burada ortalama maliyet
araba bana 8.000 olur.
Hatrlaynz ki TC = FC + VC, ve AC = TC / Q' dur. Haliyle AC = (FC + VC) / Q ya
da AC = (FC/Q) + (VC/Q)'dur. Dikkat ederseniz, AC sadece, Ortalama Sabit Maliyet (AFC)
ile Ortalama Deiken Maliyetin (AVC) toplamna eittir.

ekil 4.2.5

Grafiksel olarak AC erisini elde etmek istersek btn yapmamz gereken AFC ve
AVC' yi elde edip bunlar toplamaktr. lk nce AFC' yi bulalm. AFC = FC/Q olduuna gre
FC, Q arttka deimeyecektir. Haliyle, oran Q arttka decektir. Aslnda, Q ok yksek
deerler aldnda AFC sfra yaklaacak ve Q ok dk deerler aldnda AFC de ok
yksek deerler alacaktr. Bu, ekil 4.2.5'te gsterilmitir.
Ortalama Deiken Maliyet (AVC) ise biraz daha karmaktr. AVC = VC/Q eklinde
ifade edilir. Q arttka pay ve payda ayn anda artacaktr. Pay ve paydann deime oranlarna
bal olarak AVC ya azalacak, ya artacak, ya da sabit kalacaktr. Aslnda VC erisinin genel
eklinden biliyoruz ki, dk retim seviyelerinde deiken maliyetler, daha kk bir oranla
artmaktadr (bkz. ekil 4.2.4). Buna ramen, firma retim seviyesini arttrdka (hatrlaynz
ki halen ksa dnem (SR) de almaktayz). VC gittike artacaktr. Bu temelde, Azalan
Marjinal retim Yasas'nn bir sonucudur. Elinizdeki sabit maliyetle daha fazla retim
yapmak isterseniz her yeni L'nin size bir marjinal maliyeti olacaktr ve her L'nin gittike
azalan bir de ek retimi olacaktr. Sonu udur ki, AVC dk retim seviyelerinde azalp,
yksek retim seviyelerinde artacaktr. Baka bir deyile dk retim seviyelerinde pay (VC)
oransal olarak payda kadar hzl artmayacaktr. Buna karlk, yksek retim seviyelerinde
pay oransal olarak retim seviyesinden daha hzl bir ekilde artacaktr. Sonu ekil 4.2.6'da
gsterilen "U-biimli" AVC erisidir.

ekil 4.2.6

AFC ve AVC erilerini toplarsak ekil 4.2.7'deki AC erisini elde edebiliriz.

Ortalama maliyet, ortalama deiken maliyet

ile ortalama sabit maliyetin toplamna eittir.
Haliyle, bu iki eriyi dikey olarak toplarsak,
ekilden de grlecei zere, ortalama maliyet
erisini elde ederiz.

ekil 4.2.7

Bu grafikte dikkat edilmesi gereken iki yenilik vardr:

lk olarak dikkat edilmesi gereken yenilik, dk Q seviyelerinde AVC ve AC (dikey

olarak) birbirlerinden uzak iken, yksek Q seviyelerinde birbirlerine yaklarlar. Bu,
yanllk ya da kaza eseri olmu bir ey deildir. Zaten, tanm olarak da biliyoruz ki
AC = AFC + AVC 'dir. AFC yksek retim seviyelerinde yava yava kaybolduuna
gre AC ve AVC bir zaman sonra birlemelidirler. Ayn ekilde, AFC dk retim
seviyelerinde ok yksek olduu iin bu iki eri arasndaki aklk, dk Q
seviyelerinde, fazladr.

kinci olarak, AVC erisinin minimum olduu Q seviyesi AC'nin minimum olduu Q
seviyesinin sol tarafndadr. Yani, AC minimumunu AVC'den daha yksek bir retim
seviyesinde gerekletirir. U-biimli ortalama maliyet erileri iin bu iliki her zaman
iin geerlidir. Bu, birok metot ile ispat edilebilir (konveks fonksiyonlar ekleyerek,
cebir kullanarak, trigonometri ile vs.), fakat bunlar bizim dersimizin konusu
dndadr.

Son olarak belirtmek gerekir ki, AFC ve AVC arasnda belirli bir iliki yoktur. ekillerde
AFC her zaman iin AVC'nin altnda gsterilmitir. Fakat bu byle olmak zorunda deildir.
rnein FC'nin byk bir miktarda arttn dnn. Bu, AFC'de byk bir dikey kaymay
beraberinde getirir. VC ve FC deiik kavramlar olduundan dolay, bu olayn AVC zerinde
herhangi bir etkisi yoktur. Haliyle, FC yeterince byk ise AFC'nin byk bir ksm AVC'nin
zerinde yer alr. Buna ramen, AVC, Q arrtka yukarya doru gittiinden ve AFC, Q
arttka sfra yaklatndan her zaman iin AVC'nin, AFC'nin yukarsnda olaca bir aralk
mevcuttur. Yani, sistematik bir sralama sz konusu deildir.

IV.2.3 Marjinal Maliyet

stnde alacamz son maliyet erisi marjinal maliyet erisidir. Marjinal Maliyet (MC)
retimdeki ek bir birim artn toplam maliyette yol at deiimi ifade eder.[MC = (Toplam
maliyetteki deiim) / (ktdaki deiim) = (dTC / dQ)]Buradaki son terim formln
matematiksel biimidir. Grafiksel olarak MC, TC'nin eiminden baka bir ey deildir. Yani,
MC, retim seviyesindeki bir deiim sonras dikey eksende llen maliyetin nasl
deitiini gsterir.
ekil 4.2.4'te izilen TC grafiini hatrlaynz. ekil 4.2.8'de bu TC erisi yeniden
izilmitir. Grafikten de grlecei zere TC'nin eimi olan MC her yerde pozitiftir. Haliyle
bir takm zellikler mevcuttur. rnein eri A noktasna kadar gittike yatay hale
gelmektedir. Bu mavi para boyunca MC gittike dyor olmaldr (Dikkat ederseniz MC
dse de hala deer olarak pozitiftir). A noktasndan sonra, kt dzeyi arttka, eri gittike
diklemektedir. Haliyle MC, TC'nin krmz ksm boyunca, artk artan bir fonksiyondur.

ekil 4.2.8

Buradan da biliyoruz ki, daha nce AVC ve AC'de de bulmu olduumuz gibi MC U-biimli
olmaldr. ekil 4.2.8'de MC, A noktasna kadar azalrken, bu noktadan sonra artmaktadr.
ekil 4.2.9'da grdk ki yine U-biimli olan AVC ve AC, belli yerlerde birbirleriyle
ilikilendirir. Peki, o zaman MC erisi nerelerde hangi erilerle ilikilidir? Bunun iin MC ve
AC grafiklerini birletirelim.

IV.2.4 Ortalama Maliyet ve Marjinal Maliyetlerin Birletirilmesi

ekil 4.2.9, mavi ile gsterilen MC erisini AC, AFC ve AVC'yi iiren grafie eklemitir.
ekil 4.2.7'de de grdk ki ortalama maliyet erilerinin (AC, AFC, AC) deiik zellikleri
vardr. lk olarak; MC, AC'nin minimum olduu yerde AC'ye eittir. Ayn ekilde MC,
AVC'nin minimum olduu yerde AVC'ye eittir. Daha nce olduu gibi bunu da deiik
matematiksel ilemlerle ispat edebiliriz. Buna ramen, takip eden rnee bakarak bunu daha
kolay bir ekilde de dnebiliriz. Btn renciler ortalamalarn hesaplamada uzmandr.
Herhangi bir dnemde rencinin marjinal notu genel ortalama GPA'dan az yada ok olabilir.
Eer, marjinal, ortalamadan yksekse genel ortalama (GPA) ykselecektir. Eer marjinal
ortalamann altndaysa genel ortalama decektir. Haliyle eer ortalama ykseliyorsa marjinal
onun zerinde olmaldr. Eer ortalama dyorsa marjinal ortalamann altnda olmaldr.
Btn bunlarn gerekleebilmesi iin tek bir koul gereklidir, o da marjinalin ortalamann
minimum yapt yerde ortalamaya eit olmasdr.

Marjinal maliyet erisi hem ortalama deiken

maliyet erisini hem de ortalama toplam
maliyet erilerini minimum yaptklar yerlerde
keser. ekildeki A ve B noktalar minimum
noktalarn gstermektedir.

ekil 4.2.9

Grafiksel olarak istenilen sonuca varm durumdayz. ki eri AC'nin minimum yapt
yerde kesimektedir. Bu durum AVC iin de geerlidir: MC, AVC ile AVC'nin minimum
yat yerde kesimektedir.
Son olarak MC ile AFC arasnda herhangi bir ilikinin olmadna dikkat ediniz. AFC
sabit maliyetleri gsterdiine ve MC ek birim bana olan maliyeti gsterdiine gre bu iki
eri arasnda bir iliki olmamas doaldr. Haliyle bu iki eri arasndaki iliki hakknda bir ey
syleyemeyiz.

V. PYASA YAPISI
V.I. TOPLAM HASILAT VE KR FONKSYONU
Firmalarn en temel amalarnn kr maksimizasyonu olduunu daha nce defalarca
belirtmitik. nceki blmde incelediimiz retim ve maliyet konusu firmann
karllnn hesaplanmasnda gerekli olan bilgilerin bir ksmn oluturmaktadr. Bu
hesaplamann yaplabilmesi iin gerekli olan bir dier bilgi, firmann toplam sat
haslatdr. Kr en basit tanm ile haslat ile maliyet arasndaki fark olduuna gre,
herhangi bir retim seviyesinde firmann krn hesaplayabilmek iin o retim
seviyesindeki toplam haslat ve toplam maliyeti bilmemiz gerekir. Maliyetin nasl
bulunduunu ve ne tr zellikleri olduunu nceki blmde grmtk. Bu blmde ise
haslat zerinde duracaz.
V.I.1. Haslat
Bir firmann toplam haslat sat (retim) miktar ile fiyatn arpm ile bulunur. rnein
fiyat 100 TL olan bir maldan 1000 birim satan bir firmann haslat 100.000 TL olacaktr.
Bu son derece basit rnek sadece belli bir miktar mal satnda elde edilen haslat
gstermektedir.
Ancak aktr ki firmalar belli bir miktar sattan elde edecekleri haslat deil, her
bir sat miktarndan elde edecekleri haslat bilmek isterler. Bunun anlam firmalarn
kendilerinin toplam haslat fonksiyonunu bilmeleri gerektiidir. Eer firma toplam haslat
fonksyonunu bilirse bu fonksiyon yardm herhangi bir retim seviyesi iin ne kadar bir
haslat elde edeceini hesaplayabilir. Bu fonksiyonu basit bir ekilde aadaki gibi
yazabiliriz
TR = Fiyat x Miktar = P x Q
Burada nemli bir soru ile kar karyayz: Firmann retim dzeyi piyasa fiyatn
etkiliyor mu etkilemiyor mu? Zira, firmann retiminin piyasa fiyatn etkilemedii
durumda (firmann piyasa paynn ok kk olduunu dnn) retimini ne kadar
deitirirse deitirsin sat fiyat hep ayn kalacaktr. Dolays ile toplam haslat
fonksiyonu miktarn dorusal artan bir fonksiyonu olacaktr. Burada en nemli husus
firmann retim seviyesi ne olursa olsun, bu seviyede retecei her ek bir birim iin elde
edecei ek haslatn (ek bir birimin haslat o maln birim fiyat demektir fiyat
deimedii srece bu ek haslat retim seviyesi ne olursa olsun ayn kalr) daima ayn
olmasdr. Bu haslat fonksiyonunun grafii aada verilmitir.

Firmann retiminin piyasa fiyatn etkiledii durumda toplam haslat fonksiyonunun

yaps tamamen deiir. Zira bu durumda firma retim seviyesini deitirdiinde piyasa
fiyat da deimekte ve bu da toplam haslat deitirmektedir. Byle bir firma iin retim
seviyesinin ne olduu nem tamaktadr. Firma retimini arttrdka piyasa fiyat
azalyor ise bu durumda her retim seviyesi iin ek bir birim retimden elde edilecek ek
haslat da azalacaktr. Yukarda yazdmz toplam haslat fonksiyonunda fiyatn Q
arttka azaldn dnn. Bu bir arpma ilemi olduuna gre Qnun art arpmn
deerini arttrc etki yaparken Pnin azal arpmn deerini azaltacaktr. Burada Qnun
arttrc etkisi Pnin azaltc etkisinden fazla olduu srece arpmn deeri (TR)
artacaktr. Ancak bu artn hz gittike azalacaktr. Belli bir noktadan sonra Pnin
azaltc etkisi Qnun arttrc etkisini aarsa bu durumda retim (sat) artmasna ramen
toplam haslat azalacaktr. Bu fonksiyonun grafii aada verilmitir.

V.I.2. Ortalama ve Marjinal Haslat

Firmann birim bana haslat nemli karar deikenlerinden biridir. Firma birim bana
haslat ile birim bana maliyet arasndaki fark hesaplayarak birim bana krn bulabilir.
Birim bana krn toplam retimle arpm da toplam kr verir.
Birim bana haslat toplam haslatn toplam retime blnmesi ile bulunur.
Yukarda verdiimiz rnei tersine evirirsek; 1000 birimlik bir sattan, 100 000 TLlik
haslat elde eden firmann birim bana haslat 100 TL. olacaktr. Burada birim bana
haslat fiyata eittir. Biz birim bana haslat ortalama haslat olarak adlandracaz ve
AR ile gstereceiz. Matemetik olarak AR = TR/Q eklinde ifade edilir. Aktr ki fiyat
etkileme gc olmayan bir firma iin ortalama haslat fiyata eittir. Firmann retiminin
fiyat etkiledii durumda ise ortalama haslat retim seviyesine bal olarak deiir. Bu
durumda ortalama haslat sabit bir fiyat seviyesine deil, talep fonksiyonuna eit
olacaktr. Bu iki durum iinde ortalama haslat fonksiyonlarnn grafikleri aada
verilmitir.
Firma asndan belkide en nemli deiken ise marjinal haslattr. Marjinal
haslat ek bir birim retimin firmaya salayaca ek haslata eittir. Firma retim kararn
alrken marjinal maliyet ile birlikte bu deikeni kullanr. Firma krn maksimize etmek
istiyorsa bunun hangi retim seviyesinde gerekleeceini bulmak zorundadr. te bu
noktada firma marjinal maliyet ile marjinal haslat karlatrr. Firmann rettii her ek
birimden elde edecei haslat (marjinal haslat) eer o ek birimi retmenin maliyetini
(marjinal maliyet) ayorsa bunun anlam retimin krl olmasdr ve firma bu durumda
retim yapmaya devam etmelidir. Bu sre marjinal maliyet ile marjinal haslatn
3

eitlendii retim seviyesine kadar devam eder. Firma bu retim seviyesinde retimini
durdurur. Zira bu seviyeden sonra retime devam edildiinde ek retimin maliyeti
salad haslat aacaktr ki bu firmann zarar etmesi anlamna gelir. te marjinal
haslatn bilinmesi firma asndan bu yzden son derece nemlidir.
Burada yine iki duruma bakmalyz. Fiyat etkileyemeyen firma iin ek retimin
salad haslat sabit ve fiyata eit olacaktr. Bu tr firmalar iin unu syleyebiliriz;
fiyat, marjinal maliyet ve ortalama maliyet birbirlerine eittir ve sabittir. Dier durumda
ise marjinal haslat, ortalama haslatta olduu gibi, deikendir. Marjinal haslat toplam
haslatn trevi alnarak bulunur. Burada matematik izaha girmemek iin ayrntl olarak
inceleme yapmayacaz. Ancak bilmeniz gereken marjinal haslat fonksiyonunun
eiminin ortalama haslat (talep) fonksiyonunun eiminin yarsna eit olduu ve Q
eksenini ortalama haslat fonksiyonunun kestii noktann yarsnda kestiidir. Ayrca
toplam haslatn maksimum olduu retim seviyesinde marjinal haslatn sfra eit
olduunu bilmeniz gerekir.

V.I.3. Kr
Aslnda buraya kadar anlatlan ksmlarda krn nasl bulunduu konusunda yeterince
bilgi sahibi olmusunuzdur. Ancak yine de baz eyleri tekrarlamakta fayda olabilir.
Burada dikkat etmeniz gereken en nemli husus, kr maksimum yapan retim
seviyesinin toplam maliyet ile toplam haslat arasndaki farkn en yksek olduu retim
seviyesi olmasdr. Genellikle bu seviyenin toplam haslat maksimum veya toplam
maliyeti minimum yapan retim seviyesi olduu dnlr. Ancak bu yanltr. nemli
olan bunlarn farklarnn maksimum olmasdr. Zira toplam haslat maksimum yapan
retim seviyesi ile toplam maliyeti minimum yapan retim seviyesi ounlukla ayn
deildir.

Bu konuya, zellikle flash animasyonunu, izlerken dikkat etmelisiniz. Burada

yukarda belirttiimiz bir konuyu daha tekrarlamakta yarar olabilir. Kr maksimum
yapan retim seviyesi marjinal haslatn marjinal maliyete eit olduu retim seviyesidir.
Zira bu seviye ayn zamanda toplam haslat ve toplam maliyet farknn maksimum olduu
seviyedir.

V.PYASA YAPISI
V.II. PYASA YAPISI VE TAM REKABET
Piyasa rekabeti konusu bazen piyasa yaps olarak da adlandrlr. ktisatlar en basit
haliyle firma saysn piyasa yapsnn bir belirleyicisi olarak kullanrlar. Bir tarafta tek
bir satc olan piyasaya monopol denirken, dier tarafta kk lekli ok sayda firmann
olduu piyasaya tam rekabet piyasas denir. Son olarak dk saydaki, her biri bamsz
hareket eden firmalarn oluturduu piyasaya ise oligopol denir. Tablo 5.1 bu piyasalarn
basit ve kullanl bir tanmn vermektedir.
Tablo 5.1: Deiik Piyasa Yaps Modellerinin Varsaymlar

Tek firmal endstri bize ak bir ekilde monopol ve iki firmal endstri
oligopol tanmlarken tam rekabet piyasas modelinde N'in (ki burada N firma saysn
gstermektedir) ne kadar olaca konusunda kesin bir ey syleyemeyiz. Bu zor bir
problem olup, bu giri dersinde ilenmeyecektir. Buna ramen, eer hangi piyasa
modeliyle alyorsak o modele ait denge koulunun ne olacan bulabilmeliyiz. Piyasa
tipinin belirlenmesi dier derslere braklmtr. Haliyle nmzdeki birka blm bu
piyasa biimleri zerinde ayr ayr duracaktr.
V.II.1. TAM REKABET PYASASI
Yukarda da belirtildii gibi tam rekabet piyasas, fazla saydaki firmalarn olduu
piyasaya denir. Aslnda bir piyasann tam rekabeti olabilmesi iin birka koulu
salamas gerekir. Bu koullar yledir:

Fazla sayda greceli olarak kk firmalar

Homojen mallar
Aklk (tam bilgi)
Serbest giri ve serbest k.
1

Bunlar aslnda kstlayc koullar olup kendi ekonomimizde aklmza gelen

piyasalardaki zelliklerden farkldr. Buna ramen eer "tam rekabet piyasas" ifadesini
kullanmak istiyorsak bu koullar salamamz gerekir. Bu koullar ok zel olmalarna
ramen piyasalardaki denge hakknda bilgilenmemizde yardmc olurlar. Bu u
piyasalardaki dengeyi anladktan sonra bu koullar ortadan kaldrp deiimlerin dengeyi
nasl etkilediini grebiliriz. rnein iktisatta yle ilgin modeller vardr ki sadece
aklk koulunu salamayp dier koullar salarlar. Sadece bu deiim bile ok eitli
deiimlere neden olabilir.
Yukarda da belirtildii gibi bu drt koul kstlaycdr: elimizde bu kstlamalara
uyan fazla piyasa rnei yoktur. Bunun yannda yle piyasalar vardr ki bu koullar tam
anlamyla yerine getirmektedirler. rnein buday iftileri. Birinci koulu kesin bir
ekilde salarlar: o kadar ok ifti vardr ki her birinin rettii miktar piyasadaki miktara
oranla ok kktr. Hepsi hemen hemen ayn olan rn satarlar. Piyasadaki bilgilenme
yeterince aktr. Son olarak piyasaya giri ve k iin hkmet tarafndan yaplan
herhangi bir kstlama sz konusu deildir. Bu tartmann geri kalan ksmnda bizi
desteklemesi amacyla ifti rneini ska kullanacaz.
Yukardaki drt koul rekabeti endstrideki firmalarn fiyat veri olarak kabul
etmelerini salar. Yani her firma fiyat sabit olarak kabul eder ve bir dsal kuvvet
tarafndan belirlendiini dnr. rnein ifti. Eer buday iin piyasa fiyat kilogram
bana 1 TL ise herhangi bir ifti bu fiyatn zerinde bir fiyat uygulayamaz; btn
budaylar ayn olduuna gre ortada birok alternatif retici vardr. Ayrca hibir alc
dk fiyattan habersiz deildir, yani ifti budayn 1 TL'nin zerinde bir fiyatla
satamaz. Tabi ki ifti isterse piyasa fiyatnn altnda bir fiyat belirleyebilir, fakat bu ok
mantkszdr nk piyasa 1 kg buday iin 1 TL vermeye razdr (hatrlaynz ki iftinin
retimi piyasadaki toplam retime kyasla ok kktr).
Yani tam rekabeti firmalar iin fiyat veridir. Bu bizim denge fiyat ve miktarlarn
bulmamz iin yeterlidir. lk etapta tek firmann firma arz erisini tanmlayacaz.
V.II.1.1. Tek Firma Arz
Arz erisi tanmmz hatrlaynz:
Arz; reticilerin deiik muhtemel mal fiyatlar iin satmak istedikleri mal
miktardr. imdi tek firma dzeyinde var olan eriyi arayacaz. Yani firmann deiik
fiyatlara nasl tepki verdiini bulmak istiyoruz. Bu ileme balamak iin firmann
davran kuraln hatrlaynz: kr maksimize etmek. 'yi kr gsteren sembol olarak
kullanarak u denklemi yazabiliriz:
(5.1) = TR - TC
Burada TR toplam haslat ve TC toplam maliyeti gstermektedir. Bir fonksiyonu
maksimize etmenin yolu eimin sfr olduu noktay bulmaktan geer; yani trevin sfra
eit olduu nokta. Burada bu noktann marjinal haslatn marjinal maliyete eit olduu

nokta olduunu bilmeniz yeterlidir.lemsel olarak (gerekli deil ama grmek asndan)
fonksiyonun trevini u ekilde alyoruz:
(5.2) d /dq = dTR/dq - dTC/dq
maksimize etmek iin (5.2)'yi sfra eitliyoruz. Yani (5.2)'nin sa tarafndaki terimler
birbirine eit olmal:
(5.3) dTR/dq = dTC/dq ya da MR = MC
Bu demektir ki firma MR'yi MC'ye eitlemek istiyor. ekil 5.2, rekabeti firma
iin MR ve MC'nin genel formunu gstermektedir. MC erisi Blm 4'te izdiimiz Ubiimli eriyle benzerdir. MR erisi ise piyasa fiyat olan P0 seviyesinde yatay ekildedir.
Bunu biliyoruz nk fiyat veri kabul eden firma satmak istedii her birim iin P0
fiyatn alabilecektir. MR "retimdeki bir birim arttan kaynaklanan ek haslat" olduuna
gre her ek birim kt firmann haslatna P0 miktarnda bir katkda bulunacaktr. Haliyle
MR izgisi geerli piyasa fiyatnda yatay bir izgi olmaldr (Eer P0'n nereden geldii
hakknda pheleriniz varsa bunun iin henz erken. Yapmaya altmz piyasa fiyat
genelletirmesinde kullanacamz birtakm gereler bulabilmek. imdilik "eer piyasa
fiyat P0 ise firma buna nasl bir karlk verecek" sorusuyla ilgileniyoruz).

Kr maksimizasyonu firmann MR = MC olduu kt seviyesini bulmasn

gerektirir. ekilden de grlecei zere bu olay A ve B gibi iki ayr noktada
gereklemektedir. Fakat bu iki nokta birlikte kr maksimizasyonunu gstermemektedir.
Onun yerine, bunlar, kr fonksiyonunun u deerlerini gstermektedirler: ispat ettik ki
fonksiyonun trevini sfra eitleyerek (MR = MC ya da ayn ekilde TR ve TC'nin
eimlerini birbirine eitleyerek) u deerleri bulabiliriz. Bu durumda A noktas minimum
3

kr (maksimum kayp) gsterirken B noktas maksimum kr gstermektedir. Bu, birok

yolla ispat edilebilir. Eer trev ilemlerini biliyorsanz "ikinci trev testi" uygulayarak
bu u noktalarn minimum ya da maksimumu gsterdiini bulabilirsiniz.
Alternatif olarak biraz da ekil zerinde alalm. Eer B noktasnda iseniz
kty bir birim arttrarak daha iyi duruma gelebilir misiniz? Bir birim iin olan ek
maliyet (MC), bir birim iin ek haslattan (MR) fazla olduuna gre aka hayr. Eer B
noktasnn sol tarafnda bir yerde duracak olursak burada MR > MC olduunu grrz, ki
bu, son birimden elde edilen haslatn, bu birim iin yaplan ek harcamadan fazla
olduunu gsterir. Fakat amacmz toplam kr maksimize etmek olduuna gre, ek bir
birim retmek bizim iin daha iyidir. Bu sre B noktasna kadar devam etmektedir.
Son olarak, dikkat ederseniz, A noktas da aranan nokta olamaz nk firma bu
noktann sanda kty ykseltip maliyetin stnde bir haslat elde etmeye balayabilir.
Haliyle kr maksimizasyonu probleminin grafiksel zm, yatay MR dorusuyla, MC
erisinin artan ksmnn kesitii yerde gerekleir. Bu, en basit haliyle, MC'nin aaya
eimli olan ksmnn atlabilecei anlamna gelir (Bu aa eimli olan ksm, hala
yerinde olup, sadece rekabeti firma tarafndan dikkate alnmamaktadr). ekil 5.3 P0
fiyat seviyesi iin kr maksimize eden kt seviyesini gstermektedir.

Bu bilgi elimizdeyken yapacamz ilk i "Tek firmann arz erisi nasl gzkr?"
sorusuna "MC erisinin yukarya eimli olan ksm" eklinde cevap vermektir.
Hatrlaynz ki arz erisinin tanm, herhangi verili fiyat seviyesine karlk gelen kt
miktaryd. Herhangi bir fiyat seviyesi iin, firmann, yatay MR ve MC erilerinin
kesitikleri yerde retim yapacan daha nce sylemitik.
4

V.II.1.2. MR, MC ve Tam Rekabet Piyasasnda Kr

Aratrmamz gelitirmek iin, firmann kr maksimize eden retim kararn dnelim.
ekil 5.3'te kr maksimize eden kt q0 olarak grlmektedir. Peki bu ekil zerinde kr
miktarlarn nasl gsteririz? Bunu yapamayz. TR'yi fiyatla miktarn arpm, ya da P0*q0
olarak gsterebiliriz. Fakat, bu terim sadece "taban arp ykseklik" olup, orijinden P0'a
kadar olan dikey izgi ile orijinden q0'a kadar olan yatay izgi tarafndan tanmlanan
dikdrtgen alanna eittir. Elimizde TR olduuna gre btn bilmemiz gereken TC'dir ve
bylece p'yi bulabiliriz.
Ne yazk ki, TC'yi bu ekile bakarak bulamayz. VC'yi (deiken maliyeti) bu
ekilden bulabiliriz fakat FC'nin bykl hakknda bir bilgi elde edemeyiz. Haliyle
ekil 5.3'ten p'yi (kr) bulamayz.
Buna ramen aadaki tanm hatrlaynz:
AC = TC/q
Haliyle her iki taraf da q ile arparsak:
q AC = TC

Burada ekil 5.3'n iine ACyi yerletirirsek kr hesaplayabiliriz. ekil 5.5 bunu
gstermektedir.

Kr, = TR - TC eklinde hesaplanr. ekilde TR = P*q, OP0E0q0 yeil dikdrtgeni ile

hesaplanr. Daha nce de grdmz gibi TC = AC*q olup, OABq0 (koyu yeil)
dikdrtgeni ile gsterilmektedir. Geri kalan AP0E0B (ak yeil) alan ise bize kr
gstermektedir.
imdi ie baka bir adan bakalm. Maliyetlerin (AC) ekil 5.6'da olduu gibi
ok yksek olduunu varsayalm. Bu ekilde kr maksimize eden kt seviyesi olan
q0'da P0ABE0 alan kadar bir kaybmz vardr.
Kr hesaplamann iki ayr yolu olduuna dikkat ediniz. Birinci yol maliyet
dikdrtgenini haslat dikdrtgeninden kartmaktr ve bu tabanlar ayn olduundan dolay
zor bir ilem deildir. kinci bir yol olarak biraz matematik kullanalm:
= TR - TC
ki bu:
= P*q - q *AC
eklinde yazlabilir. q parantezine alacak olursak:
6

 = q*(P - AC)
olur. Haliyle, kr, taban q ve ykseklii (P - AC) olan dikdrtgen ile belirlenir. ekil
5.6'da bu alan P0ABE0 olup AC > P olduundan dolay negatiftir!

Kr tanmlamadaki admlar tekrar edecek olursak:

1. Rekabeti durumda, piyasa fiyatna eit olan MR'yi bulup, MC'ye eitlemek.
2. MR = MC olan kt seviyesinde, kr alan, taban kr maksimize eden kt, ve
ykseklii ayn kt seviyesinde, P izgisi ve AC erisi arasnda kalan uzaklkla
tanmlanan dikdrtgen alanna eittir.
ekil 5.6'da bu alan negatiftir. Peki bu durumda firma retime devam etmeli mi?
V.II.1.3. flas Koulu
Eer firma ksa dnemde kr maksimize eden kt seviyesinde para kaybediyorsa bu
durumda nnde iki seenek vardr: ya bu kt seviyesinde retime devam edip ktnn
iyisini yapar ya da uzun dneme gelip sabit girdilerini deitirene kadar -FC gibi bir kr
elde edip kaplarn kapatr.

Yani karlatrma basittir. Ya (TR - VC - FC) kadar kayba almaya devam ederek raz
olursunuz ya da kaplarnz kapatarak FC kadar bir kayba raz olursunuz.
(5.4) (q0'da almaya devam edilirse) = TR - VC - FC
(5.5) (iflas durumunda) = -FC
Sonu olarak eer (5.4), (5.5)'ten bykse retime devam edilir, yani:
Eer (TR - VC - FC) < - FC ise firma kapatlr.
(-)FC'yi her iki taraftan da atacak olursak:
Eer TR < VC ise firma kapatlr.
Buna "flas koulu" denir. in matematii ak olduundan dolay biraz da
mantyla ilgilenelim. Kapatma karar alnmazsa gn boyu alan iiler nedeniyle VC
artacak ve bu iilerin rettii ktlarla beraber de bir miktar TR elde edilecektir. Eer
kazanlan para maliyetten azsa deiken maliyet yznden para kayp edildii gibi sabit
maliyet olarak da birok kayp vardr. Haliyle firma kapatlmaldr.
Dier taraftan eer TR > VC ise iiler maliyetlerinin stnde bir haslat
getireceklerdir. Bu olay sabit maliyetleri karlamada, az bir miktar da olsa yararl
olacaktr. Haliyle kr negatif olmasna ramen retim yapmak aklcdr. nk FC'nin
hepsi olmasa da bir ksm finanse edilebilmektedir. Eer firma kapatlrsa FC kadar bir
kayp olaca kesindir.
Tekrar edecek olursak flas Koulu udur:
(5.6) TR < VC
Artk TR'yi fiyat arp miktar olarak ve VC'yi AVC arp miktar olarak yazabiliriz.
(hatrlaynz ki AVC = VC / q haliyle VC = AVC q) Haliyle (5.6) u ekilde yazlabilir
(5.7) P*q < AVC*q
q negatif olamayacana gre her iki taraf da q'ya blerek u sonucu elde ederiz:
P < AVC ise firma kapatlr

Peki bu "tek firma arz erisi" gz nne alndnda ne anlama gelmektedir?

imdiye kadar grdk ki fiyat AVC'ye eitse veya AVC'nin stndeyse firma MR = MC
olan yerde retim yapacaktr. Buna ramen fiyat eer AVC'nin altna derse firma,
kaplarn kapatacak ve piyasay terk etmesi iin gerekli olacak ilk frsat yakalayaca

uzun dneme kadar bekleyecektir. ekil 5.7'de bu MC erisinin AVC erisinin stnde
olan krmz renkli ksmyla gsterilmektedir.

Bu, tabi ki tek firma iin sadece arz erisini gstermekte olup firmann piyasadaki
koullara gre retebilecei kt miktarn ifade eder. Bir sonraki blmde, btn tek
firma arzlarn birletirerek piyasa arz erisini oluturacaz.
V.II.1.4. Piyasa Arz

Piyasa arz kolay bir toplamadan ibarettir. Piyasa her biri ekil 5.7'deki gibi bir arz erisi
olan N tane firmadan oluur. Piyasa arz erisini bulabilmek iin yaptmz ilem sadece
bu tek firma arz erilerini toplamaktr. in mantna baktmz zaman ise eer P0 gibi
bir fiyat gz nne alrsak her firma buna kr maksimize eden bir kt ile karlk verir
(btn firmalar iin P0 > AVC olduunu varsayalm) btn bu ktlarn toplam
piyasadaki toplam fiyat verir.
Genel gsterim iin kabul edilen dzen yledir:

q'nun tek firmann kt seviyesini gsterdiini kabul edersek, qi bize i'inci

firmann kt seviyesini gsterir.

Q ise bize btn firmalarn toplam ktlarn ifade eder.

Artk biliyoruz ki Arz (S), AVC erisi zerindeki MC erilerin yatay toplamna eittir.
Eer btn firmalarn zde olduklarn varsayarsak (ki bu varsaym daha sonra ortadan
kaldrlacaktr), ekil 5.8'i elde ederiz.
V.II.1.5. Tam Rekabet Piyasasnda Piyasa Dengesi
Rekabet zerine olan bu blm bitirebilmek iin piyasadaki dengeyi gsteren grafii
izmeliyiz. Bu grafik iki ayr eksene sahip olduundan dolay biraz daha karmaktr. Bu
ekil tam olarak ekil 5.9'dur.

10

ekil iki ayr grafikten ibarettir. Dikkat edecek olunursa iki grafiin dikey
eksenlerinin ayn olduu grlr. Buna karn yatay eksenlerin ise farkl olduklar aktr.
Haliyle, soldaki grafikte piyasa iin toplam kt dzeyinde bir alma yaplrken, sa
taraftaki grafikte tek firma dzeyinde bir alma yaplmaktadr. Peki bu firmann hangi
firma olduunu nereden biliyoruz? Aslnda bilmiyoruz, fakat az nce yapm olduumuz
varsaym kullanyoruz. Bu varsayma gre btn firmalar zdeti, haliyle tek bir firma
iin alp bu firmaya "Temsilci Firma" dememizde bir saknca yoktur.
Ksa dnem dengesi iin elimizdeki sonu udur: Piyasa ve firma seviyesinde bir
deiime yneli iin bir gereksinime ihtiya yoktur. ekilden de grlecei zere bu
sonu gereklemektedir. Sol taraftaki grafikte S = D olduundan dolay (P0,Q0) fiyatmiktar kombinasyonu dengededir. Sa taraftaki grafikte ise firma, P0 verili iken, kr
maksimize eden q0 kt seviyesindedir.
Peki bu bir uzun dnem dengesi midir? Bu soruyu cevaplayabilmemiz iin kr
seviyeleri hakknda daha fazla bilgiye ihtiyacmz vardr. Ksa dnem ve uzun dnem
arasndaki tek fark btn girdileri deitirebilme olanadr. Haliyle firma eer isterse
piyasadan sermayesini ekebilir ya da dier firmalar isterlerse kendi sermayelerini
koyarak piyasaya girebilirler.
ekil 5.9'da tek firma art kr elde etmektedir (bunu biliyoruz nk q0 kt
seviyesinde P, AC'yi amaktadr) haliyle, firma endstriyi brakmak istemeyecektir. Buna
ramen hatrlaynz ki bizim kr tanmmz ekonomik kr tanmyd. Bu, muhasebe
krndan (TR - toplam kesin maliyet) frsat maliyetini karmakta bulunur. Temelde bu
frsat maliyetleri paray baka bir yerde deerlendirerek elde edilecek getiriden ibarettir.
ekil 5.9'da bu firmalar en iyi getirinin zerinde bir muhasebe kr elde ettiklerinden
dolay ekonomik kr artdr.
Buna ramen, biliyoruz ki bu denge uzun dnemde salanamaz nk art
ekonomik kr olan piyasaya mutlaka dardan yeni firma girileri olacaktr. Yani hali
hazrda en iyi getiriyi getiren sektrlerde birtakm firmalar vardr ve bu firmalar frsat
maliyetinin zerinde getiri kazandran bu endstrinin farkndadrlar. Haliyle harekete
geip bu endstriye girmek isteyeceklerdir. ekil 5.10 bize son durumu gstermektedir.
Fakat burada ekil 5.9'dan ekil 5.10'a nasl getiimiz sorusu nem kazanmaktadr.
Firmalar endstriye girdike ekillerde ne gibi deiiklikler olmaktadr? Temsilci
firmada herhangi bir deiiklik yoktur. Buna ramen, firma says arttka arz erisi saa
doru kayacaktr. Neden? Arz erisi AVC'nin zerinde kalan MC erilerinin toplamndan
elde edilir. Toplanmas gereken daha fazla firma arz varsa arz erisinin saa kaymas
kanlmaz olacaktr. Durum byleyken denge durumuna ne olmutur? Sol taraftaki
grafikte S, D'yi daha dk bir fiyatta kesecektir. Bu dk fiyat sa taraftaki grafikte
grld gibi tek firma tarafndan verili kabul edilecektir. Bu, yatay MR dorusunu
azaltr ve her firmann bu yeni MR ve MC'nin kesiiminden elde edilen yeni q seviyesine
hareket etmesine neden olur. Fakat bu olay gerekleirken kr dikdrtgeni, P, AC'ye
yaklatka ve taban (q) azaldka daha kk bir alan haline gelir.

11

Peki bu sre ne zamana kadar devam edecektir? Aslnda kr art olduu

mddete endstri dndaki firmalar ieriye girerek bu normal st getiriden paylarn
almak isteyeceklerdir. Bu sre kr sfr olana kadar devam edecektir. Haliyle uzun
dnem dengesi fiyat (P), AC'nin minimum yapt yere gelince salanacaktr. Bu ekil
5.10'da gsterilmektedir.
Bu sreci kantlamak iin, balangta AC'nin P'nin aasnda deil de P'nin
yukarsnda olduunu varsayalm. Bu durumda, btn firmalar ksa dnemde kayba
urayacaklardr. P > AVC olduu mddete firmalar ksa dnemde retime devam
ederek kayba urayacaklardr. Fakat ayn zamanda da piyasadan ekilmek iin frsat
kollayacaklardr. Bu frsat geldii zaman baz firmalar endstriden ayrlacaklardr; eksi
kr firmalarn baka yerlerde daha baarl olabilecekleri anlamna gelmektedir. Firmalar
endstriden ayrldka, ki bu S'nin sola kaymas anlamna gelir; artk elimizde
toplamamz gereken daha az miktarda MC erisi bulunmaktadr. S sola kaydka P
ykselecektir. endstrideki her firma daha yksek bir MR ile kar karya kalp kendi
MC'sine gre davranacaktr. Ve P arttka kr da artacaktr. Buna ramen, P, AC erisi
seviyesine ykselinceye kadar, kr hala ekside olup piyasadan ekilmeler devam
edecektir. Sadece P (ve haliyle MR), MC'yi AC'nin minimum yapt yerde kestii zaman
piyasadan ekilmeler duracaktr. Bu denge ekil 5.10'da gsterilmitir.

12

V.II.1.6. Uzun Dnem Dengesi

Daha nce grmtk ki ksa dnem dengesi iin piyasa kararl olmalyd (D = S) ve tek
firma kt seviyesini arttrmak iin bir aba sarf etmemekteydi ( MR = MC > AVC ). Bu
koullar elbette ki uzun dnem iin de gereklidir. Fakat uzun dnemde ek bir koul daha
gereklemelidir: piyasa sfr kr elde etmelidir. Bunu daha kolay anlayabilmek iin kr
art olduu zaman firmalarn ieriye girmek istediklerini hatrlaynz; bu durumda denge
gerekleemez nk piyasada deiim iin bir aba vardr. Ay ekilde eer kr eksi ise
firmalar dar kmak isteyeceklerdir; ki bu da dengenin var olmad anlamna gelir.
Sadece kr sfr iken piyasaya giri ve k iin herhangi bir bask yoktur.
Fakat durun bir dakika! ktisatlarn uzun dnemde firmalarn sfr kr elde
etmelerini beklemesi gerek olabilir mi? Bu sorunun cevab, muhasebe krlar ve
ekonomik krlar arasndaki farka baklarak bulunabilir. ktisatlar ekonomik krn sfr
olmasn beklerler yoksa piyasaya giri ve klar olacaktr. Buna ramen ekonomik kr
sfr dahi olsa rapor edilen muhasebe krlar ok yksek olabilir (hatrlaynz ki ekonomik
kr, muhasebe krndan frsat maliyetlerini kartarak bulunur).

13

VI. DER PYASA YAPILARI (1)

VI. I. MONOPOL
Monopoln literatrdeki tanm, bir maln tek reticisi olarak geer. nemli olan nokta,
monopol, oligopol ve rekabeti endstriyi birbirinden ayrabilmektir. Oligopoln
literatrdeki tanm birden ok satcs olan endstri olarak geer (bunun zel bir durumu ise
iki satcl olan dopol durumudur). Rekabeti endstri tanm ise fiyat verili kabul eden
firmalar topluluu olarak geer.
in zorluu belli firma veya endstrileri birbirinden ayrmak istediimiz zaman ortaya
kar. Birazdan yle durumlar greceiz ki endstriyi analiz ederken monopol modeli ya da
rekabeti modelden hangisini kullanacamz konusunda tereddtlerimiz olacak. Haliyle bir
manavn rekabeti olduunu syleyebiliriz. Fakat manavn bir de tekel gc olduu
unutulmamaldr. Btn bunlardan kurtulmak amacyla monopol, aa eimli talep erisi
olan ve rekabeti firmalar tarafndan belirlenen fiyat verili kabul eden firma olarak
tanmlayabiliriz. Baka tanmlar da yaplabilir fakat bizim stnde duracamz tanm budur.
imdilik bir monopoln nasl oluaca ve bir monopoln nasl davranaca zerinde
duracaz.
VI. I. 1 Monopolde Optimal Fiyat ve kt Dzeyi
Bir monopolc ve bir rekabeti firmann davranlar arasnda nemli farkllklar vardr.
Rekabeti firma iin tek bir kural vardr: kt seviyesini marjinal maliyetin fiyata eit olduu
yerde belirlemek. imdi, tanesi 1 milyon TL'den 100 birim retim yapan bir rekabeti firmay
gz nne alalm. Eer ek bir birim iin marjinal maliyet 500 bin TL ise rekabeti firma
kty bir birim arttrarak 1 milyon TL haslat elde edeceini bilir ve aka 500 bin TL net
kr elde eder.
Monopolc firma iin ise durum bu kadar ak deildir. Monopolc btn piyasaya
tek bana sahiptir. Monopol eer tanesi 1 milyon TL'den 100 adet mal satyorsa 1 milyon
liralk bir mal iin piyasadaki toplam talep 100 birim kadar olmaldr (eer monopolc 100
birim mal iin 1 milyondan fazla bir fiyat belirlemi olsayd, bu onun baka problemleri
olduunu gsterirdi). Monopolc eer ek bir birim mal retirse mteri bulabilmek iin talep
erisi boyunca ilerleyerek fiyat drmek zorundadr. rnein fiyat 997.000 TL'ye
drmek zorunda olduunu varsayalm. Bu hesaplamalar aadaki gibi olacaktr.
101. birimi satmakla elde edilen haslat:

997 000 TL.

Eksi: 101. birimin maliyeti:

500 000 TL.

Eksi: lk 100 birimden dolay kaybedilen haslat:

300 000 TL.

Sonu: Yz birinci birimden elde edilen net kr:

197 000 TL.

Bu koullar altnda monopolc 101. birimi retmek isteyecektir. Fakat eer fiyat
994.000 TL'ye drerek birim bana 6000 TL zarar ederse ne olur? Hesaplamalar u
ekildedir:

101. birimi satmakla elde edilen haslat:

994 000 TL.

Eksi: 101. birimin maliyeti:

500 000 TL.

Eksi: lk 100 birimden dolay kaybedilen haslat:

600 000 TL.

Sonu: 101. birimden elde edilen net kr:

-(106 000) TL.

Bu durumda monopolc kt seviyesini arttrarak zarar etmektedir. in kilit noktas

rekabeti firmada olduu gibi monopolc firmann marjinal haslatn marjinal maliyetine
eitlemesidir. Aradaki tek fark marjinal faydann biraz daha karmak olmasdr. Rekabeti
firma kt saysn arttrrsa fiyatn deimeyeceini bilmektedir; fakat monopolc kt
saysn arttrrsa fiyatn deieceini bilmelidir.
Bu temel dnce, monopolcnn talep erisini ve marjinal maliyet erisini gsteren
ekil 6.1'de ifade edilmitir. Monopolc toplam haslattaki artla maliyetteki art
dengelemelidir. Bunu yaparken ek birimleri satarken elde ettii kazanc ve elindeki dier
mallar satarken kaybedecei miktar gz nnde bulundurmaldr. Bu olay, monopolc iin
rekabeti firmann yapt fiyat ve marjinal fayda karlatrmas kadar yeterli deildir.
Monopolcnn optimal kararn bulabilmek iin her zaman bu tarz karmak grafiklerle
almamz gerekmeyecek. Daha sonra greceiz ki bunu gstermenin daha ksa yollar da
vardr.
ekil 6.1
kt Miktarndaki Bir Deiim,
Rekabeti Firmaya Gre
Monopolcnn Haslatn Daha
Farkl Etkiler.
Bu ekil bir monopolc iin talep
ve marjinal maliyet erilerini
gstermektedir. Monopolc u anda
P0 fiyat zerinden Q0 kadar mal
satyorken satlarn Q1'e
ykseltmek isterse, haslat
(P0Q0)'ken (P1Q1) haline gelecektir,
bir baka deyile haslat I ve II
alanlar toplamyken II ve III
alanlar toplam haline gelecektir

VI. I. 2. Monopol in Marjinal Haslat Erisi

Temel grafik gerelerini grmek asndan monopolc iin toplam haslat erisi (TR) ve
marjinal haslat erisini (MR) izelim. ekil.6. 2 bu erileri gstermektedir. Monopolc eer
fiyat en yksek seviyede tutmak isterse (Pmaksimum) sataca miktar sfr olacaktr ve haliyle
haslat da sfr olacaktr. Eer fiyat sfr olarak uygularsa birok mal satacaktr (Qmaksimum).
Fakat haslat sfr olacaktr. Bu ikisinin arasnda ise art bir haslat elde edebilir. Haliyle

toplam haslat erisi (TR) ekil 6. 2'de gsterildii gibi olmaldr. Satlan mal miktar arttka
haslat nce artacak, zamanla maksimuma ulaacak ve sonunda sfra decektir.
ekil 6.2
Miktarn Bir Fonksiyonu
Olarak Toplam ve Marjinal
Haslat.
Toplam haslat erisi ters Ubiimli bir fonksiyon olup,
MR'nin nce art sonrada eksi
deer aldn gsterir. Hibir
monopolc MR'sini eksi
grmek istemez haliyle
monopolc hibir zaman talep
erisinin az elastik ksmyla
ilgilenmez.

Bu, bize miktarn bir fonksiyonu olan marjinal haslat hakknda bilgi vermektedir.
Toplam haslat ykselirken, marjinal haslatn deeri art olmaldr. Toplam haslat
maksimuma ulanca marjinal haslat sfr, toplam haslat derken marjinal haslat eksi
olmaldr. Haliyle, Marjinal Haslat (MR) ekil. 6.3 deki gibi izilebilir.
ekil 6.3
Monopolc iin Kr
Maksimizasyonu.
ekil, monopolc iin talep ve
marjinal maliyet erilerini
gstermektedir. Monopolc,
retim miktarn MR = MC
olan yerde yaparak maksimum
kr elde edebilir. Bu, ekilde P1
fiyatndan Q1 miktar retmekle
gereklemektedir.

VI. I. 3. Monopolde Kr Maksimizasyonu

Marjinal Haslat Erisi, monopolcnn fiyat nasl belirleyecei konusunda kullanl bir
aratr. Rekabeti firma gibi monopolc de MR = MC koulunu gerekletirmek ister.
Grdmz gibi monopolcnn marjinal haslat erisi rekabeti ortama gre farkldr. ekil
6. 3 bir monopolcnn nasl davranmas gerektiini gstermektedir. Temel olarak MR = MC
koulunu salayan miktar bulunmak istenmektedir. Dikkat ederseniz bu karar retim
miktarnn ne kadar olacan belirlemektedir. Miktar belirlendikten sonra ise talep erisinden
karlk gelen fiyat bulunur.
VI. I. 3.i Saysal rnek
Belirli bir talep erisi iin baz uygulamalar yapalm. Talep Fonksiyonumuz u ekilde olsun:
P = 50 - (1/3)Q
Bu durumda toplam haslat TR = P*Q formln kullanlarak u ekilde tanmlanabilir:
TR = 50Q - (1/3)Q2
Marjinal haslat ise ek bir birimin satlmas ile elde edilecek gelirdir. Matematiksel olarak
ifade edersek marjinal haslat fonksiyonu, toplam haslatn fonksiyonunun trevi alnarak
elde edilebilir.
MR = 50 (2/3)Q
te yandan toplam maliyet fonksiyonunu ise u ekilde tanmladmz dnelim:
TC = 5Q
Bu durumda marjinal maliyet fonksiyonu, toplam maliyet fonksiyonunun trevi olduu iin e
ekilde bulunur:
MC= 5
ekil 6.4 talep erisinin, marjinal haslat erisinin ve marjinal maliyet erisinin
izimlerini iermektedir.

ekil 6.4
Kendi Marjinal Haslat
Erisiyle birlikte Dorusal bir
Talep Fonksiyonu.
Dorusal talep fonksiyonu
durumunda MR de dorusal bir
fonksiyondur ve sfr eksenini,
talep maksimumunun yars
kadar olduu zaman keser.

Talep ve marjinal haslat erilerinin baz nemli zelliklerin dikkat ediniz.

P = 50 iken Q = 0

P = 0 iken Q = 150

Q = 75 iken ya da baka deyile Q, P=0 noktasnda talep edilen miktarn yarsna

eitken MR = 0'dr. Bu zellik herhangi dorusal talep fonksiyonu iin geerlidir.

Marjinal haslat erisi daima talep erisinin altnda yer alr. Bu, btn talep erilerinin
genel bir zelliidir.

Btnlk olmas asndan toplam haslat erisi (ekil 6. 5) ve miktarn bir fonksiyonu
olarak talebin fiyat elastikiyeti izilmitir. Talep erisinden biliyoruz ki talebin fiyat
elastikiyeti -3P/Q kadardr.
P = 50 - (1/3)Q
Olduuna gre, bu durum iin elastikiyet fonksiyonunu 1150/Q eklinde yazabiliriz.
Artk monopolc iin kr maksimize eden retim miktarn bulabiliriz. Hatrlaynz ki:
= PQ - TC = (50- (1/3)Q)Q 5Q = 50Q - 2/3Q 5Q
Kr maksimize eden zm ise unu marjinal karn sfra eit olmasn gerektirir:
' = 50 (2/3)Q - 5 = 0
Burada Q = 67,5 olduu bulunur. Dier deikenler u ekildedir:

27,50 TL
1856,25 TL
337,50 TL
1518,75 TL

Fiyat
Toplam Haslat
Toplam Maliyet
Kr

ekil 6.5
Dorusal Talep
Fonksiyonu (ve iimize
yarayacak fiyat
elastikiyetleri) iin
Toplam Haslat
Fonksiyonu
Bu grafik bizim basit
rneimiz iin toplam
haslat izmekte ve kilit
noktalardaki elastikiyetleri
gstermektedir.

Tablo 6. 1 talep erisi boyunca elastikiyet hakknda bizi bilgilendirmektedir.

Tablo 6.1: Talep Erisi Boyunca Elastikiyet
Q
P
TR
Elastikiyet
0
50
0
N/A
10

46,7

466,7

-14

20

43,3

866,7

-6,5

30

40,0

1200

-4

40
50

36,7
33,3

1466,7
1666,7

-2,75
-2

60

30,0

1800

-1,5

70

26,7

1866,7

-1,1

75
80

25
23,3

1875,0
1866,7

-1
-0,875

90

20,0

1800

-0,7

100

16,7

1666,7

-0,5

VI. I. 4. Monopoln Devam Ettirilmesi

En fazla akla gelen soru, "Monopol hangi artlarda oluur ve nasl devam ettirilebilir?"
eklindedir. Monopoln devam edebilmesini salayana iki temel koul vardr: (a) Monopoln
hkmet tarafndan yaratlmas ve korunmas ve (b) Azalan verimlilik yasas.
a) Hkmet Dzenlemesi
Bir hkmetin monopol yaratabilmesi iin eitli yollar mevcuttur:

Patent yasalar
retim haklar
Marka yasalar
Uygunluk ve gereklilik sertifikalar
Kotalar

b) Azalan Verimlilie Sahip Monopoller

Monopol olumasnn baka bir yolu da endstri azalan verimlilie sahip olduunda ve haliyle
hakim firma dier potansiyel rakiplerine gre daha dk bir maliyetle retim yaptnda
ortaya kar. U bir rnek bu gr anlamamzda yardmc olacaktr. Bir firmann retin rn
miktarna bal maliyet fonksiyonunun u ekilde olduunu varsayalm:
C(Q) = 100 + 2Q
Yani, deiken maliyetin yannda bir de sabit bir maliyet mevcut. Bu durumda toplam
maliyet sadece tek bir firma varlnda gerekleebilir. Sabit maliyet olan 100 sadece bir
defalna denecektir.
VI. I. 5. Doal Monopoller
Baz durumlarda bir servisi sadece tek bir firmann retmesi konusunda tartmalar vardr.
ktisatlar bu durumu doal monopol olarak adlandrrlar, nk bu tarz monopoller,
endstrinin retim teknolojisi ve yasal engellerden bamsz olarak oluurlar. Yerel elektrik
irketleri doal monopol iin iyi bir rnektir: Sadece ekilen kablo miktarn bile dnseniz
olayn boyutunu grmenizde yeterli olacaktr.
Doal monopollerin teknoloji deiikleri ile birlikte yaratlp, yok edildikleri
unutulmamaldr. Bundan bir ka yl nce telefon irketleri, herhangi bir doal monopoller
listesine girebilirdi. Fakat artk kablosuz telefonlar (cep vs.) sayesinde bu yerel kablolu
telefonlar yava yava yok olmaktadr. Aslnda kablolu telefonlar hkmet tarafndan
desteklenen ve yasalar tarafndan korunan monopollerdir. Amerika'da artk evlere gelen, birisi
yerel telefon irketi, dieri ise yerel kablolu irketi tarafndan ekilmi olan iki ayr tel grubu
vardr. Ve cep telefonlar gelitike baka firmalar da sistem iine bir ka yl iinde girecektir.

VI. I. 6. Kurulu Maliyeti ve Monopol

ktisatlar, kurulu maliyetinin olup olmamasna gre, iki tip doal monopol zerinde
dururlar: ekimeli ve ekimesiz. Adlarndan da anlalaca zere giri ve kn sfr
maliyetli olduu doal monopollere ekimeli, giriin ve kn belirli bir maliyetinin olduu
doal monopollere ekimesiz ad verilir. rnein Ankara ve stanbul arasndaki uak talebini
karlamak adna, iki ehir arasnda, en azndan gnde bir uutan 30 ayr uu yapmak
gerekir. Bu, ak bir ekilde, tek bir firmann piyasaya servis yapmas en ucuz yol olduundan,
doal bir monopoldr. Fakat ayn zamanda ekimeli olduu da aktr: Btn yaplmas
gereken 30 ua kiralamaktr. Monopol ekimeli olduundan dolay, fiyat ekonomik kr
elde etmek iin ayarlanmamaldr; aksi takdirde dier firmalar ekimek zere piyasaya
girecektir.
Dier bir taraftan, yerel elektrik irketi ekimesizdir. Eer, herhangi baka bir firma
elektrik piyasasna girmek isterse elektrik kablosu vs. iin yksek miktarda paralar demek
zorunda kalacaktr. Ve bu maliyetlerin hibirisi piyasadan ekilmeye kalknca geri
alnamayacaktr. Dikkat ediniz ki, burada konuulan (halen doal monopol kabul edilen)
elektriin datm konusudur. Elektriin retiminde ise herhangi bir doal monopol durumu
sz konusu deildir.

VI. I. 7. Hayali Faktrler

Bir firmann maliyet fonksiyonu, sadece imalat maliyetinden deil, ayn zamanda datm,
ynetim ve pazarlama maliyetlerinden de olutuundan dolay genel bir ekilde ifade
edilmelidir. Burada pazarlama maliyetleri zerinde biraz konualm. Hatrlaynz ki,
monopol piyasa gc olan firmalar olarak tanmlamtk ki bu gcn olumasnda retim
tantmnn pay byktr. Marka gc olan bir firma, eer rn doru tannrsa, belli bir
oranda monopol gcne de sahiptir. Haliyle, marka promosyonuna nem vererek elle
tutulamayan, hayali bir takm potansiyel gelirleri elde etmi olur, bu da ona bir monopol gc
salar.
Ancak bu olayn, firmaya ne oranda monopol gc salad phelidir. nk, dier
firmalar da reklam sayesinde bu monopol gcnn bir miktarna ortak olurlar.

VI. DER PYASA YAPILARI (1)

VI. I. 8 REKABETE AIK PYASALAR
VI. I. 8. i. Potansiyel Rekabet
Son zamanlarda iktisatlar rekabete ak piyasalar teorisini gelitirmilerdir. Bu teori, fiyat ve
miktar belirlemede nemli olan unsurun piyasa yaps deil, rekabet tehdidinin olup
olmamas olduunu sylemektedir.
Eer bir monopol giri iin yksek bariyerlerle korunuyorsa, bu durumda monopol hi
bir rekabet korkusuyla karlamadan normal st kr elde ediyor demektir.
Bunun yannda eer rekabet iin bir ihtimal dahi olsa, bu ihtimal sanki bir rekabet
varm gibi etki yapar.
rnein bir fabrikann, kantinini iletmek zere bir irkete izin verdiini dnelim.
Bu irket fabrikadaki alanlara yemek verme alannda bir monopol gcne sahiptir. Fakat
bu irket fabrikadaki kantininde yksek fiyatlar uygulamaya ya da daha dk kalitede hizmet
vermeye balarsa, fabrika baka irketlerle anlama yoluna gidebilir. Bu ihtimal bile u anda
hizmet vermekte olan irketin makul bir fiyat ve dzgn bir hizmet vermesi iin yeterli bir
nedendir.
VI. I. 8. ii. Tamamen Rekabete Ak Piyasalar
Bir piyasann tamamen rekabete ak olabilmesi iin rakip firmalarn piyasaya giri
maliyetlerinin sfr olmas ve bu giriin hzl bir ekilde yaplabilmesi gerekmektedir. Byle
bir piyasa yaps olduunda, herhangi bir normalst kr olduu zaman yeni firmalar piyasaya
annda giri yapacaklar ve normalst kr seviyesi sfra (normal kra) doru dmeye
balayacaktr. Bu olayn tamamyla gereklemesi durumunda piyasadaki firma (a) fiyatlarn
dk tutarak sadece normal kr elde edecektir ve (b) lee gre artan getiri ve teknolojik
gelimeleri kullanarak mmkn olduu kadar verimli bir ekilde alacaktr. Eer piyasadaki
firma bunlar yapmazsa rakip firmalar piyasaya giri yapacaktr ve potansiyel rekabet gerek
rekabete dnecektir.
VI. I. 8. iii. Rekabete Ak Piyasalar ve Doal Monopoller
Peki, monopoller nasl oluyor da tam rekabeti firmaya dnmyorlar? Niin hala monopol
olarak almaya devam ediyorlar?
Bunun en nemli nedenlerinden bir tanesi lee gre artan getiri ve piyasann
bykldr. Baz piyasalarda lee gre artan getiri olabilmesi iin firmann piyasadaki
paynn ok byk olmas gerekebilir. Bu durumda piyasaya yeni bir firmann giri yapmas
ok zor ya da olanaksz olabilir. Yani bu piyasa rekabet olabilmesi iin yeterince byk
deildir.
Fakat piyasaya giri ve k iin herhangi bir maliyet yoksa yeni firmalar yer olmasa
dahi piyasaya girmek isteyeceklerdir. Tabi, burada girecek olan firma piyasadaki firmadan
daha etkin bir ekilde alacan dnmektedir. Bunu bilen ierideki firma mmkn olduu
kadar verimli bir retime geecektir ve normal kr almaya balayacaktr.

VI. I. 8. iv. Piyasadan kmak in Herhangi Bir Maliyet Olmamasnn nemi

Yeni bir firma kurmann maliyeti olduka fazladr (arsa ya da makine almlar sonucu). Bu
maliyet bir kere karlandktan sonra bu maliyetlere sabit maliyetler ismi verilir. Eer yeni
firmann sabit maliyetleri ierideki firmann sabit maliyetlerinden daha az ise piyasaya yeni
giri yapan firma sava kazanm demektir. Fakat tabi ki, her zaman iin bunun tersi de
dnlmelidir.
Burada savan kaybedilmesi niin nemlidir? Her hangi bir firma sava kaybederse
baka bir piyasaya gei yapmas kolay mdr?
Eer u andaki piyasadan kmann bir maliyeti varsa, baka bir piyasaya gei
yapmann zor olduunu syleyebiliriz. Bu durumun gerekleebilmesi iin firmann u anda
elinde bulunan makinelerin (ve retimde kulland dier ekipmanlarn) gei yaplacak olan
piyasada kullanlamaz olmas gerekmektedir. Bu gibi durumlarda karmza kan maliyetlere
batk maliyetler denir. Sava kaybeden firmann elinde kullanamayaca ekipman kalm
durumdadr. Bu durumda piyasaya giri yapacak olan firma girii erteleyebilir. Piyasa
tamamen rekabete ak deildir ve sava kazanan firma retime devam ederek normalst
kr elde edebilir.
Fakat eer ekipmanlar baka bir piyasaya gei yapld zaman o piyasaya transfer
edilebiliyorsa piyasadan kmak iin var olan maliyet sfrdr. Bu durumda yeni firmalar
piyasaya girmeyi daha ok isteyeceklerdir, nk piyasaya girmek artk eskisi kadar ok riskli
deildir. rnein bir otobs irketi bir gzergah zerindeki tek irketse bu irketin bir
monopol gc var diyebiliriz. Fakat bu gzergah zerinde baka bir irket daha almaya
balarsa bu piyasadaki sava kaybedecek olan irket kendisine baka bir gzergah seerek
almaya balayabilir. Bu durumda piyasadan kmak iin herhangi bir maliyet yok demektir.
Maliyetin olmad kma durumunda piyasaya girecek olan firmalar daha cesaretli
davranabilirler. Piyasadan kmak iin var olan maliyet ne kadar az ise piyasa o kadar ok
rekabete ak demektir.

VI. I. 8. v. Rekabete Ak Olma ve Tketici Yararlar

Piyasa ne kadar ok rekabete aksa monopol o kadar ok tam rekabeti bir firma gibi
davranmaya zorlanacaktr. Eer monopol rekabete tamamen ak bir piyasada alyorsa bu
durum hem tketiciler hem de monopol iin yararl olacaktr. Tketiciler iin yararl
olmasnn sebebi, fiyatlarn dk olmas, monopol iin yararl olmasnn sebebi ise lee
gre artan getiri sayesinde dk maliyetlerle allacak olmasdr.

VI. DER PYASA YAPILARI (1)

VI. II. MONOPOLC (TEKELC) REKABET PYASASI
VI. II. 1. Monopolc (Tekelci) Rekabet Piyasasnn zellikleri
Tekelci rekabet piyasasnn iktisat yaznna girmesi, 1993 ylnda ngilterede John
Robinson ve Amerika Birleik Devletlerinde E.H. Chamberlin tarafndan ve
birbirlerinden habersiz yrtlen almalarla olmutur.
Tekelci rekabet piyasasnda; firmalarn piyasa paylar olduka kktr. ok
sayda firmann varl, firmalarn fiyat zerindeki kontrol ve etkileme gcn
snrlamaktadr. ok sayda firmann varl, ayn zamanda, firmalarn fiyat ve retim
miktar konusunda birbirleri ile anlaabilmelerini de olanaksz hale getirir. Bylece her
firma kendi kararn, dier firmalarn davranlarn dikkate almadan ve bamsz bir
ekilde verebilir. Buna karlk "fiyat d rekabet'e yaygn olarak bavurulur: rn
kalitesi farkllklar, reklam ve eitli rn garantileri sz konusudur. Piyasaya giri, tam
rekabet piyasasnda olduu kadar olmasa bile, olduka kolaydr. Firmalar kk lekli
olduklar iin lek ekonomisi ve sermaye yatrmlar da kk boyutlardadr.
Ancak bu piyasa yapsnn en nemli zellii, daha nce deinilen rn
farkllatrmasdr. Hatta tam rekabet piyasas ile arasndaki en nemli fark rn
farkllatrlmasndadr, ancak bu durum ksa ve uzun dnemde nemli sonular yaratr.
Eer firma endstrinin yapt toplam retimin kk bir ksmn retiyorsa ve ortalama
maliyet erisinin ykselmekte olan ksmnda ise, byk bir firma olmann salayaca
maliyet avantajlar ortadan kalkmtr ve birok yeni firma endstriye girebilir. Bu
durum, tam rekabet piyasasn hatrlatmakta ise de rn farkllatrmasnn varl, tekelci
rekabet piyasalarn ortaya karmaktadr. Her firma negatif eimli, fakat olduka elastik
bir talep erisi ile kar karyadr. ok sayda ve birbirine yakn rnler reten firmalar,
kendi fiyat ve retim kararlarn alrken rakiplerinin gsterecei olas tepkiyi ihmal
edebilirler. Bu yn ile de tekelci rekabet piyasas tam rekabet piyasasna benzer. Bir
lokantann yemeklerinin dier lokantalardan daha farkl olmas ya da bir otobs
firmasnn servislerinin dierlerinden farkl olmas mmkndr ve bu rneklerdeki
lokanta ve otobs firmas, dierlerinden biraz daha yksek fiyat uygulayarak
mterilerini kaybetmeyebilirler. Bylece lek ekonomilerini kullanma frsat
azalmaktadr.
Gerekten de, tekelci rekabet piyasalarna verilecek rneklerin ou hizmet
sektrndendir. Burada, "endstri" kelimesinin kullanlmas yerine, birbirinden farkl gibi
grnen fakat birbirinin yerine kolaylkla kullanlabilecek rnleri reten firmalara "rn
gurubu" demek daha uygun olacaktr.

KUTU 1
ktisada Giri Kitaplar Piyasas, Tekelci Rekabet in Bir rnek Olabilir mi?
Sorunun dorudan cevab "evet" olabilir, ktisada Giri dersi, sadece iktisat rencileri
iin deil, iletme, maliye, ekonometri, alma ekonomisi, hukuk, siyasal bilgiler,
uluslararas ilikiler, baz mhendislik blmleri ile eitli yksekokullarda zorunlu ders
olarak okutulmaktadr. Trkiye'de sadece bu blmlere her yl binlerce renci kayt
yapmaktadr. Bylece piyasada iktisada giri kitabna youn bir talebin olmas
kanlmazdr. Bu kitaplar incelense idi, ierik ynnden fazla farkl olmadklar
grlrd. Baz kitaplar, baz konulara daha fazla arlk verebilir; yazar, pedagojik
ynden gerekli grd noktalar vurgulayabilir, fakat genel izgileri ile kitaplarn
ierikleri birbirlerine yakndr. Baz kitaplar daha kaliteli kada baslmken, bazlar
"teksir" formunda olabilirler, (zellikle ngilizce olarak yaynlanan iktisada giri kitaplar,
kitabn yannda, renciye yardmc kaynak olacak video kaseti, bilgisayar disketi, ya da
yardmc kitapla verilebilir). Yazar, ayn kitabnn deiik basklarnda nemli grd
ekleme ya da karmalar yapabilir.
ktisada giri dersini alan renciler, hangi kitab izleyeceklerini, dersi veren retim
yesinden renirler; yani seimi retim yesi yapar. Ancak kitaplar piyasada rekabete
konudurlar. Sadece kitap vitrinleri ya da kitap fuarlar deil, :ayn zamanda ilgili hemen
tm retim yelerine kitabn bir kopyas gnderilerek tantm yaplr. Bylece retim
yeleri, eitli kitaplar arasndaki kk de olsa farklar grp kitap seme ve bu farklar
rencilerine aktarma ansn bulurlar. Dersi veren retim yesi iin kitabn ierik,
kalite, pedagoji balantlar nemlidir. Dolaysyla kitabn fiyat seimde nemli bir rol
oynamaz. Fiyat rekabeti, kitap seiminde nemli deildir.
Piyasaya giri sz konusu olduunda, yeni bir kitap basmann finansal yk bir engel
oluturur. Yaynevi iin kitap basm, kitab hazrlayan retim yesine denecek telif
creti dnda, kat, matbaa, eitli masraflar ve datm masraflarn kapsar. Bu
masraflar her yaynevi kolay kolay gze alamaz. O halde iktisada giri kitaplar piyasas;
rn farkllatrmasnn olduu, fiyat rekabetinin nemli olmad ve piyasaya giriin,
yaynevinin finansal gcne bal olduu bir tekelci rekabet piyasasdr.

VI. II. 2. Tekelci Rekabette Ksa ve Uzun Dnem Dengesi

Tekelci rekabet piyasasndaki bir firmann ksa dnem incelenmesinin herhangi bir
zellii yoktur: Bu, tamamen tekel piyasasnn incelenmesidir. Talep erisi negatif eimli
olup, retim MR = MC eitliinin salad noktada gereklemektedir. Aynen tekel
piyasasnda olduu gibi firma normalst kar, normal kar elde edebilir, zarar da edebilir.

Yukardaki ekildeki firma, taral alandaki kadar normalst kar elde etmektedir.
Bu karn bykl ise u ekilde hesaplanr.
Firma toplam kar = (P - ATC) x retim miktar
Firma bana hesaplanan bu kr ile rn grubundaki firma saysnn arpm ise o
rn gurubundaki toplam kr verir. Normalst kr, dier firmalarn da bu rn
gurubuna girmesini salayacaktr. Bylece firma says artacak, firmann piyasa talebi
iindeki pay ise azalacak ve kar karya olduu talep erisi sola doru kayacaktr. Bu
kayma, talep erisi uzun dnem ortalama maliyet erisine (LAC) teet oluncaya kadar
devam edecektir. Bunun sonucu olarak, normalst kar ortadan kalkacak ve firma sadece
normal kar elde edecektir. Uzun dnemde firmann normal kar elde etmesi, tekelci
rekabet piyasasn tam rekabet piyasasna yaklatrmaktadr.

Tekelci rekabet piyasasnn uzun dnem dengesinde iki zellik dikkati

ekmektedir. Bunlardan bir tanesi, fiyatn marjinal maliyetten byk olmasdr. Bunun
iindir ki, tekelci rekabet piyasasndaki firmalar geerli fiyat zerinden daha fazla mteri
ekebilmek iin aba harcarlar: Bir fazla rn satmann firmaya getirecei maliyet,
fiyattan dktr. (Tam rekabet piyasasnda P = MC olaca iin, firmalarn byle bir
aba harcamalarna gerek yoktur). Bunun sonucu olarak kaynaklar, toplumun istedii
ekilde kullanlamamakta; toplum o rnden daha fazla retilmesini istedii halde, piyasa
koullarnn sonucu olarak, retim kslmaktadr.
kinci zellik ise, firmann retimi uzun dnem ortalama maliyet erisinin
minimum noktasnda deil, bu noktann solunda gerekletirmesidir. Bunun sonucu
olarak "ar kapasite" ortaya kmaktadr. Ar kapasite, rn grubunda "ok fazla
sayda" firmann bulunmasdr. Daha az sayda firmann daha fazla retim yapmas
durumunda, tketici talebi daha dk maliyetle karlanabilirdi. Burada u soru akla
gelebilir. Eer rn grubu yeni bir organizasyona gidip maliyeti drebilse idi,
kaynaklar daha m etkin kullanlacakt?
6.2.3: Tekelci Rekabet Piyasasnda Ksa ve Uzun Dnem Dengesi Bir Arada

Bu sorunun cevabna "evet" diyebilmek sanld kadar kolay deildir. Bir taraftan
maliyet dp retim artarken dier taraftan firma saysnda azalma olacak ve tketici,
ok ve eitli firmalar tarafndan retilen eitli rnlerin bir ksmndan mahrum
kalacakt. Bu da tketici asndan bir kayp olacakt. Dolaysyla, rn
eitlendirmesinin olduu bir durumu, rn eitlenmesinin olmad bir durumdaki
etkinlik anlay ve yaklam ile karlatrmann ne kadar gereki olaca bir kez daha
dnlmelidir.

9.3. OLGOPOL PYASASI

9.3.1. Oligopol Piyasasnn zellikleri
Daha nce grlen tam rekabet ve tekel (monopol) piyasalarnn gerek hayatta ok
fazla grlmedii konusu zerinde durulmutu. Tekelci rekabet ve bundan sonra
greceimiz oligopol ise gerek hayattaki piyasa yaplarn aklamakta ok daha
fazla grnrler. Tam rekabet ve tekelci rekabet piyasalarndaki firmalar, kendi
davranlarnn rakipleri tarafndan nasl karlanaca konusunda ok fazla duyarl
deillerdi. nk ok sayda firmann bir arada bulunduu piyasalar sz konusu idi.
Oligopol piyasas ise az sayda firmann yer ald piyasa ekli olarak; her firmann,
kendi davranna gre, dier firmalarn tepkilerini dikkatle incelenmesini gerektiren
bir piyasa eklidir. Bunun anlam, her firmann negatif eimli talep erisinin dier
firmalarn talep erileri ile ilikili olduudur, her firmann talep erisi dier
firmalarn talep erisine adeta bamldr.
Bunun sonucu olarak, oligopol piyasasnda fiyat belirlenmesi, daha nce grlen
piyasa yaplarndan farkl olacaktr. Tam rekabet piyasasndaki firmalar piyasada
oluan fiyat kabul ediyorlard; tekel (monopol) piyasasnda firma, fiyat belirleme
gcne sahipti. Oligopol pisasnda ise firma, fiyat belirlenmesini belli bir noktaya
kadar etkiliyebiliyorsa da, bu srada, rakip firmalarn davranlarn da gz nne
almak
durumundadr. nk rakip yn ile oligopol piyasasndaki bir firma
davrann satran oyununa benzetmek mmkndr. Satran oyununda olduu gibi,
firma, kendi "hamlesi" karsnda, rakibinin nasl davranacan tahmin etmek ve
ataklar ve kar ataklar hesaplamak durumundadr. Bunun anlam da, firmann bir
stratejisinin (belirli bir amaca ulamak iin izlenen yol veya temel yaklam) olmas
gereidir.
Bir ka byk firmann olduu bir piyasada denge fiyatnn belirlenmesi, hatta bir
denge
fiyatndan
konuulabilmesi
olduka
gtr.
Oligopol
piyasasnn
anlalabilmesi bu yn ile tam rekabet ve tekel (monopol) piyasasnn
anlalmasndan daha zordur. Firmalar ortak karlar iin "ibirlii" yapmay uygun
grebilecekleri gibi, kendi karlar iin bu ibirliini bozmay da uygun grebilirler.
Oligopol piyasas bal altnda birazdan grlecek olan kartel, firmalarn "ibirlii"
yaptklar bir durumdur. Buna en iyi rnek ise, petrol reten ve ihra eden lkelerin
oluturduu OPEC (Organization of Petroleum Exporting Countries) olmaktadr.
Burada firmalar yerine lkeler ibirlii yapmaktadr. Ama, petrol fiyatlarn ortak
olarak belirleyerek ye lkelerin petrol ihracatndan elde ettikleri gelirleri maksimum
klmaktr. Bu durumlar birazdan incelenecektir.
Her ne kadar oligopol piyasasnda az sayda firma varsa da bunun da eitli ekilleri
sz konusu olabilir: Baz durumlarda firma says birka ile snrldr; baz
durumlarda ise ok sayda firma vardr, fakat birka byk firma piyasay
"ynlendirir". Bunun anlam, ok sayda kk oligopol firmaya kar, az sayda
byk firma, o piyasada belirleyici kararlar alrlar, kk firmalar bu karara uyarlar.
Belirleyici kararlar eitli ekillerde grlrse de en nemlisi fiyat belirlenmesidir.

Birka firmann olduu piyasaya rnek sigara retimi gsterilebilir. Her ne kadar
piyasada ok sayda sigara markas varsa da bu sigaralar, deiik isimler altnda ve
az sayda firma tarafndan retilmektedir. Az sayda byk firma ve ok sayda
kk firmaya rnek ise bankaclktan verilebilir. Trkiye piyasasnda az sayda
byk bankaya karlk ok sayda kk bankann bulunduuna dikkat ediniz. (Siz
de Trkiye'de hangi piyasalarda oligopol firmalarn bulunduunu yukardaki rnekler
nda aratrnz).

9.3.2.2. Firmalararasi Andlama

Oligopol piyasasnn bir dier zellii de firmalarn rekabet yerine eitli ekillerde
ibirlii yapmalardr. Bylece firmalar karlarn arttrmann yollarn arayacaklardr.
Firmalarn aka anlamalar yasalara aykr olduu iin, bu tr andlamalar gizli
yaplabilir. Yasalara aykr olmas, belirlenen fiyatlarn tketici refahn azaltmas
nedeni ile olup hem tketicilerin hem de hkmetlerin tepkilerine yol aacaktr.
(Bu konuda Kutu 2 - VII.2.birliinin Olmad Oligopol konusunda yer alan
DERS NOTLARI 2 - iinde verilen rnei inceleyiniz. Grlecektir ki, "andlamann"
gizli olmasna bile gerek yoktur. Firmalar ortak hareket ettikleri takdirde karlarnn
artacan grmektedirler. Bunun en nemli sakncas, taraflardan birisinin konulan
kurallara uymamas, yani dier taraf ya da taraflar aldatmasdr). Ancak, firmalarn
birbirlerinden bamsz bir ekilde fiyat belirleyerek yapacaklar uygulamalar, daha
dk fiyat ve daha dk kar ile sonulanr. Bu, tketicilerin lehine olmakla birlikte,
potansiyel olarak daha fazla kar elde edebilecek olan oligopol firmann aleyhinedir.
Dolays ile oligopol piyasasnda firmalar birbirleri ile andlamann yollarn
arayacaklardr. Ancak, firmalarn birbirlerini aldatmalar olasl her zaman sz
konusu olduuna gre/firmalarn byle bir andlamay nasl srdrebilecekleri
tartlmaldr.
Akla gelen ilk olaslk, firmalarn bir andlama yapmalar ve buna sadk kalmalardr.
Taraflarn, andlamann kendi karlar iin en iyisi olduunu grdkleri srece,
andlamay bozmayacaklar dnlebilir. Firmalardan bir tanesinin andlamay
bozmas, andlama belli bir sre ile snrl ise dnlmelidir. Ancak i hayat
sreklidir. Bir firma andlamay bozarsa, dierleri de bozabilir. Bylece fiyat (ya da
arz edilen miktar) zerinden bir "sava" balayabilir. Bu "sava" ise, dier firma ya
da firmalarn gc olduu srece olabilir. Andlamay bozan firmalarn elde ettii ek
kazancn geici olduuna, gelecek gnlerde bu kazancn srekli olarak kayp
edeceine, yani "cezalandrlacana", dier firmalar tarafndan "ikna edilmesi"
gerekir.

Oyun Teorisi I
Oligopol piyasasndaki bir firmann en temel sorununun dier firmalarla rekabet etmek mi,
yoksa ibirliine gitmek mi olduu, imdiye kadar anlatlanlardan ortaya kmaktadr. Tam
rekabet piyasasnn ok firmal yaps, firmalarn ibirlii yapabilecekleri bir antlamaya
gitmelerine olanak salayamazken, oligopol piyasasnn az firmal yaps bu anlamay
salayabilir. (Tam rekabet piyasasnda merkezi bir otorite, rnein hkmet, tm firmalar
ayn ynde davranmaya zorlayacak bir dzenleme yapabilse idi, ibirlii salanabilirdi).
Oligopol piyasasndaki firmalar ortak karlarn maksimum klabilecek byle bir ibirliine
gidebilirler. "Oyun Teorisi", bu tr davranlarn incelenmesinde kullanlan yaygn bir
tekniktir. Teori birbirleri ile rakip olan oyuncularn, dierlerinin gsterecei tepkiyi gz nne
almalar gerektii bilinci iinde, oyundaki olas optimal stratejilerin incelenmesini esas
almaktadr. Karar alma teknikleri arasnda nemli bir yere sahiptir. Bu yn ile, oligopol
piyasasna yaplan uyarlama, oyun teorisinin uyguland birok alandan sadece bir tanesidir.
Bunun yannda; d politika kararlarnn belirlenmesinde uluslararas ilikiler, evre sorunlar
ve askeri alanlarda da geni bir uygulama alan bulabilmektedir.
Teoriyi oligopol piyasasna uyarladmzda, yukardaki tanma gre baz deiiklikler
yapmamz gerekmektedir: Burada "oyun", piyasada oynanmaktadr; "oyuncular" firmalardr,
"stratejiler", fiyat veya retim kararlardr; sonuta, kar sz konusudur.
imdi bunu bir rnekle gsterelim. Kolaylk olmas asndan, ayn konuda (rnein
otomobil) reten iki firma olduunu varsayalm. (Sadece ki firmann yer ald oligopol
piyasasna duopol" denir). Bu firmalar (A) ve (B) ile gsterilsin. Aadaki Tablo'nun
aklanmas yledir: Her iki firmann fiyat stratejileri vardr. Tablo'da yer alan rakamlar,
fiyat stratejilerine gre firmalarn karlarn gstermektedir.

Ann Fiyat
30

Bnin Fiyat

30

25

25

65
68

67
63

58
77

63
66

rnein, Ann fiyat 30 TL ise B, 25 veya 30 TL fiyat belirleyebilir. Eer her ikisi de
30 TL fiyat koyarlarsa, A'nn kr 65 TL ve B'nin kar 68 TL olacaktr. (Otomobil fiyatlarn
bin TL ve karlar milyon TL olarak dnnz. Ayrca fiyat ve karlarn, firmalar tarafndan,
daha nceden hesaplanarak bilindiini de dnnz). Eer B'nin fiyat 25 TL ve A'nn fiyat
1

30 TL ise Ann kar 50 TL ve B'nin kar 77 TL olacaktr. (Dk fiyat koyan firmann kar
yksek olmaktadr).
Ayn ekilde, A'nn fiyat 25 TL olduu zaman. B, 25 TL veya 30 TL fiyat
belirleyebilir. Eer A'nn fiyat 25 TL e B'nin fiyat 30 TL ise, A'nn kar 67 TL ve B'nin kar
63 TL olacaktr. (Burada da dk fiyat belirleyen firma yksek kar elde etmektedir). Her iki
firma da 25 TL fiyat belirlerse, A'nn kar 63 TL ve B'nin kar 66 TL olacaktr. Aka
grlmektedir ki, her iki firma da birbirlerinden etkilenmektedir: Bir firmann elde edecei
kar, dier firmann belirleyecei fiyata baldr.
Bir an iin, A ve B firmalarnn, dier firmann belirleyecei fiyat ve rakip firmann
hangi fiyat seviyesinde krn maksimum klacan nceden bilmediklerini varsayalm.
Bylece, her iki firma da, dier firmann etkisinin olmad bir ortamda, kendi karlarn
maksimum klacak fiyatlar belirleyecei ortaya kar. Her iki fiyattan A'nn karn maksimum
klan fiyat 25 TL idi. A, bu fiyat belirleyecektir. B de ayn fiyat belirleyecektir, nk kar
bu fiyat seviyesinde maksimum olmaktadr.
Fakat bu davran sonunda, her iki firma da, bir gerekle kar karya kalrlar:
Piyasada bamsz deildirler; karlar, dier firmann fiyat kararna baldr. rnein, her ikisi
de 25 TL fiyat belirlediklerinde, A'nn kar 67 TL ve B'nin kar 63 TL olmaktadr. Bu karlar,
bamsz olsalard ayr ayr elde edecekleri karlardan daha dktr. Her ikisi iin en uygun
fiyat 30 TL olmaktadr. Ancak bunun da bir "garantisi" yoktur: A 30 TL fiyat belirlerse. B, 25
TL seviyesinde daha yksek kar elde edeceini kefeder. B fiyatn 25 TL seviyesine indirirse,
A da fiyatn ayn seviyeye indirerek krn ykseltecektir. Her ikisi de 25 TL seviyesine
geldiklerinde ise, her ikisi de 30 TL seviyesinde elde edebilecekleri kardan daha dk bir kar
elde etmeye balarlar.
O halde her iki firma ne yapmaldr? Bir anlama yaparak, fiyat drmemeye karar
vermelidirler. Bu durumda bile, firmalarn birbirlerini "aldatmalar" mmkndr: Dier
firmann fiyat 30 TL seviyesinde tuttuunu bilerek fiyat drlmesi mmkndr.
Gnmzde, bu anlamalarn ak yaplmas yani milyonlarca tketicinin ve
hkmetlerin bilecei ekilde yaplmas yasalara aykr olduu iin, ancak gizli anlamalar
sz konusu olabilir.

Oyun Teorisi II
1994 Dnya Kupas'nn son manda Brezilya ve talya 0-0 biten ma sonulandrmak iin
iki kez uzatma oynad. lk kez, dnya futbol ampiyonas penalt atlar ile belirleniyordu.
Teker teker her takm kalenin birka metre nnden vuru yapmas iin 5 oyuncu gnderdi.
Ma, Avrupa'da yln oyuncusu olan Baggio'nun talya adna 5. (ve byk ihtimalle son)
vuruunu yapmasyla Brezilya 3-talya 2 olarak bitti. Brezilya'nn kalecisi Taffarel biliyordu
ki top bir kez Baggio'nun ayandan ayrlnca, tepki vermek iin ok ge olacakt. Taffarel,
Baggio tam topa vurduunda, hangi tarafa atlayacana karar vermeliydi. Taffarel hangi yne
atlamalyd? Bu tamamen Taffarel'in Baggio'nun ne yapaca konusundaki dncesine
balyd. Baggio topu hangi yne atmalyd? Bu da onun Taffarel'in ne yapmay dnd
hakkndaki fikrine balyd.
Yukarda aklanan durum, kelimenin iki anlamyla da bir "oyun"dur. Birincisi spor olarak
oyun. kincisi, stratejik bir durum olarak oyun. Her karar alc birey herhangi bir karar alrken
dierinin ne yapaca hakkndaki fikrini gz nnde bulundurmak zorundadr. Taraflarn
hangi stratejiyi izleyeceklerini bir birilerine nceden beyan etmedikleri "ibirliki olmayan
oyun" teorisi Nash dengesi kavramna dayanr ki bu kavram ekonomi, politika, kart oyunlar
ve dier atma alanlarndaki stratejik davranlar aklayan aralar kmesinin bir parasdr.
Bu teori, "ibirliki olmayan oyun" teorisi olarak adlandrlmtr nk her karar alc birey
sadece kendi karn gzetir. Bu etikete ramen, teori ibirliinin analizi ile ilgilidir. Bencil
iktisadi birimler dahi kendi karlarna uygun olduunu dndklerinde ibirlii yaparlar.
rnek olarak, firmalar arasnda yaplan sanayi retimini ksmak iin ibirliini ngren bir
anlama, teknik anlamda ibirliki olmayan bir anlamadr. Her firma anlamaya kendi
karlar bunu gerektirdii iin uyar.
Bu blmde, stratejik durumlar grafiksel olarak sunmak iin kullanl bir yol gelitirip bu
sunumu oligopol piyasalar daha derin analiz etmek iin kullanacaz. zellikle, oyun
teorisini oligopol firmann pazara giri tehdidiyle karlatnda nasl davranacan
incelemek iin kullanacaz. Ayrca oyun teorisini ok eitli stratejik durumlardaki
davranlar aklamak iin kullanacaz.
Genellikle bir oyundaki oyuncularn davranlarn strateji olarak ele almak faydaldr. Strateji
bize oyuncunun karar verme durumunda kald her anda ne yapacan anlatr. yleyse,
oyuncunun stratejisini biliyorsak, onun olas her senaryoda dier oyuncularn davranlarna
karlk nasl hareket edeceini tahmin edebiliriz. Her oyuncunun olas tm stratejilerini
listeleyip akladmzda ve oyuncularn stratejilerinden oluan her trl kombinasyona bir
deer yklediimizde oluan oyunun zetine normal form ya da stratejik tarzda sunum
diyoruz.
Tam enformasyonlu oyunlarda tm oyuncular oyunun kurallarn bilirler. Eksik
enformasyonlu oyunlarda ise, en azndan bir oyuncunun oyunun baz bileenleri hakknda
(mesela dier oyuncularn karakteristik zellikleri) bilgisi tam deildir. Bu ikinci kategoriye
rnek olarak sigorta yapan ve sigortalanan kiilerin oyuncu olduu oyunu verebiliriz.
1

Sigortac, arabasn hrszla kar sigortalayan kiinin ne derece dikkatsiz olduu hakknda
sadece olasla bal bilgiye sahip iken sigorta yaptran kendisinin dikkatsizlik derecesini
kesin olarak bilir. Dier bir rnek olarak, firma kendi maliyetlerini, rakiplerin maliyetlerinden
daha iyi bilir. Mkemmel enformasyonlu oyunlarda her oyuncu oyunun tm kurallarn
bilmekle beraber, kendisinden nceki, kendisi ve dier oyuncular tarafndan yaplan tm
hareketlerden de haberdardr. Mkemmel hatrlamaya dayal oyunlarda ise oyuncu kendi
hareketlerini hatrlar ve oyun srasnda edindii hibir bilgiyi unutmaz. Dier oyuncularn
hareketlerini renmek zorunda deildir.
Oyun teorisi bir karar alma teorisi olarak, oyuncularn rasyonel olarak karar verdiini
varsayar. Bu demektir ki, oyuncularn ald kararlar ya da setii stratejiler, kendilerine en
yksek getiriyi (fayday) salayacak ekildedir. Her oyuncu dier oyuncularn rasyonel
olduklarn ve dier oyuncularn, kendisinin rasyonel olduunu bildiklerini bilir. Stratejik bir
durumda, oyuncunun dierlerini kendisinin rasyonel olmad konusunda ikna etmesinin
oyuncunun karna olup olmad sorusu ortaya kmaktadr. (Bu ileriki blmlerde ele
alnacak karmak bir konu. imdilik sylemek istediim tek ey nihai olarak irrasyonellik
hakknda bir imaj oluturmann rasyonel bir karar olabilecei.)
Oyun Teorisinin Baz Esaslar
Oyun
ki ya da daha ok oyuncu arasnda karlkl bamlln olduu durumdur. Her oyuncunun
kazanc, oyuncunun kendi seimine (stratejisine) ve dier oyuncularn seimlerine baldr.
Oyuncu
Oyuna katlan birey; kararlar alr ve karlnda getiri edinir. Genellikle rasyonel (kendi
karn gzeten) olduu varsaylr.
Strateji
Oyuncularn birden fazla hareket yapmas gereken oyunlarda, herhangi bir oyuncuya ait olas
aksiyon ya da hamlelere strateji denir. Herhangi bir durumda yaplacak hamleyi belirleyen
aksiyonlarn tmn ifade eder. Strateji, avukatnza verdiiniz, size danmaya gerek
duymadan yrtebilecei talimatlar btn olarak dnlebilir.
Strateji Evreni ya da Kmesi
Belirli bir oyuncunun tm olas stratejilerinin kmesidir. (rnek olarak S1 birinci oyuncunun
strateji kmesidir. Strateji evreni bazen tm oyuncularn strateji kmelerini ieren byk
kme olarak tanmlanr.

rnek
Eer 1.oyuncu strateji A ya da B'yi seebiliyorsa, onun strateji kmesi {A,B} olacaktr.
Eer 2.oyuncu C veya D'yi strateji olarak seebiliyorsa, stratejiyi kmesi {C,D}'dir. Bu
oyunun strateji evreni ise {AC, AD, BC, BD}'dir.
Getiri
Oyunun dl ya da ceza olan sonucudur. Fayda cinsinden llmelidir ama genellikle deer
olarak llr.
Getiri Fonksiyonu
n oyuncunun setii stratejileri, tm oyuncularn getirilerinin vektrne balayan fonksiyon.
rnek: p(s1,s2,..sn) = (p1, p2,... pn) birinci oyuncunun s1, ikinci oyuncunun s2 ve n'inci
oyunsunun sn stratejisini uyguladklar durumda elde edecekleri getirileri (p1,p2,..,pn )
belirleyen
fonksiyon.
Ayrca u ekilde yazlabilir: p1(s), 1.oyuncunun getiri fonksiyonu.
En iyi Tepki (Yant) Fonksiyonu
Belirli bir oyuncunun, dier tm oyuncularn davranlarna bal olan en iyi davrann veren
fonksiyondur. Cournot tipi Oligopol oyunlarnda bu fonksiyona "reaksiyon fonksiyonu"
diyoruz.
Tekrarlanan Oyun
Bir oyunun ayn oyuncular ve ayn kurallarla birden fazla defa tekrarlanarak oynand
durumdur. Basit bir oyunun birden fazla (genellikle sonsuz kere) tekrarlan haline ise st oyun
denir.
Oyunun Kurallar
Oyuncularn kimler olduu, kimin neyi ne zaman bildii, tm oyuncularn olas tm
hamleleri, kimin ne zaman hamle yapaca ve tm olas kazanlar hakkndaki bilgileri ieren
bilgi kmesi. Bu kurallarn genellikle herkes tarafndan bilindii varsaylr yani gizli bilgi
deildir.
NORMAL FORM OYUNLAR
Normal form oyunlar, oyuncularn stratejilerini e zamanl setikleri oyunlardr. Her
oyuncunun sonlu sayda strateji sahibi olduu, iki oyunculu normal form oyunlar, getiri
matrisi kullanlarak analiz edilebilir. Getiri matrisi r tane sra, c tane kolondan oluur. R ve C
srasyla sra ve kolon oyuncularnn strateji saylardr. Matrisin elemanlar, sra oyuncusunun
3

stratejisi r ve kalan oyuncusunun stratejisi c'nin sonucu olan getiri iftleridir. (pr, pc) ve sra
oyuncusunun getirisi nce yazlr. Aadaki matris, normal form sunumundaki oyunlara bir
rnektir.

2. Oyuncu

Sol

Sa

1. Oyuncu

st

3,0

3,-2

Alt

1,-1

4,2

Bu oyunda, 1.oyuncu (sra oyuncusu) iki stratejiye sahiptir: st ve alt. 2. oyuncunun da yine
iki stratejisi vardr, sol ve sa.
Eer 1.oyuncu st ve 2.oyuncu ayn anda sol oynarsa, 1. oyuncunun getirisi 3, 2.oyuncununki
0'dr.
Eer 1.oyuncu st ve 2.oyuncu sa oynarsa, 1.oyuncu 3, 2.oyuncu 2 alr.
Eer 1.oyuncu alt, 2.oyuncu sol oynarsa 1. oyuncu 1 ve 2.oyuncu 1 alr.
Eer 1.oyuncu alt, 2.oyuncu sa oynarsa, 1. oyuncunun getirisi 4, 2.oyuncunun ki 2'dir.
Baskn Strateji
Tanm: Baskn strateji, bir oyuncuya, dier oyuncular ne oynarlarsa oynasnlar daima en
yksek getiriyi salayan stratejidir.
Eer bir oyuncunun baskn stratejisi varsa, her zaman onu oynar. Eer oyuncunun rakibinin
baskn stratejisi varsa, oyuncu rakibinin her zaman o stratejiyi oynayacan bekler.
rnek
ki rakip firma, olimpiyat oyunlar srasnda rnlerinin reklamn yapmak iin televizyon
zaman satn almay dnmektedir. Eer firmalardan sadece bir reklam yaparsa, dieri
satlarnn nemli bir ksmn kaybedecektir. Tm strateji kombinasyonlar iin tahmin edilen
net gelirler aadaki tabloda verilmitir. Firmalarn kararlarn e zamanl aldklarn
varsaymaktayz.
B Firmas
Reklam Yap Reklam Yapma
A Firmas

Reklam Yap

10,5

13,2

Reklam Yapma

6,7

11,9

Eer A firmas reklam vermeye karar verirse, getiri olarak B'nin reklam yapp yapmamasna
bal olarak 10 ya da 13 olacaktr. Eer A reklam yapmazsa, getirisi yine B'nin hareketine
bal olarak 6 ya da 11'dir. yleyse B'nin karar ne olursa olsun, A reklam yaparak daha iyi
durumda olmaktadr. Dier bir deyile, reklam yapmak A iin baskn bir stratejidir ya da
reklam yapmamak bastrlm (domine edilmi) bir stratejidir. Oyuncularn rasyonel
davrand varsaym altnda, domine edilmi stratejiler elenebilir. B firmas, rahatlkla A'nn
reklam yapacan varsayabilir. Bu durumda, B imdi sadece matrisin st srasn gz nnde
bulunduracak ve bu yzden o da reklam vermeyi seecektir. Dikkat edilmelidir ki, hem A
hem de B firmas reklam yapmamak zere balayc bir anlama yapacak olsalard daha
yksek getirilere ularlard.
Mahkum kilemi
Bu oyuna temel tekil eden hikaye iki tane mahkumun ayr ayr olarak sorgulanmasdr. Bu iki
mahkum iledikleri sutan dolay sorgulanyorlar fakat kesinlikle birbirlerinden haberleri yok
ve grme imkanlar da yok. u anlama neriliyor: Eer biri itiraf ederse ve dieri etmezse,
itiraf eden serbest kalyor ve dieri 10 yla mahkum oluyor. Eer her ikisi de itiraf ederse her
biri 7 yla mahkum oluyor. Eer ikisi de itiraf etmezse her ikisi de 2 yla mahkum oluyor.
Btn bunlar oyun matrisimizde zetleyecek olursak:
.

2. Mahkum

tiraf Etme Etmeme

1. Mahkum tiraf Etme

7,7

0,10

10,0

2,2

Etmeme

Bu oyunu analiz etmek ok kolaydr: her iki oyuncu iinde 'itiraf etme' baskn stratejidir. O
halde her iki oyuncunun da 7 yla mahkum edildii durumda Nash dengesi bulunmaktadr. Bu
oyunda ilgin olan nokta, oyuncular nceden anlamaya varmalar durumunda itiraf etmeme
karar alabilecek olmalar ve 7 yl yerine 2 yla mahkum olabilecekleridir.
Mahkumlarn ikileminin tipik bir uygulamas iletme ekonomisinde duopollarn fiyatlandrma
politikalarnda grlr.. Eer iki firma da yksek fiyat belirlerse yksek kr miktarlarna
ularlar. Her ikisi de dk fiyat uygularlarsa ve rakipleri yksek fiyat uygularlarsa, btn
marketi ele geirirler ve yksek krlar elde edebilirler. Nash dengesinde her iki firmada dk
fiyat belirlemektedir.

25.12.2012

John Nash
1928 de ABDde dodu,
1950 de Pricetondan Matematik
doktorasn ald,
Nobel kazandran makalesini 21
yandayken yazd,
1958 de gereklikle ban
kopard ve izofreni tehisi
kondu,
1994 de Ekonomi Nobeli verildi.

25.12.2012

Oyun Teorisinin katklar

Bireysel kararlarn toplumsal sonular.
Karlkl stratejik bamlln olduu
ortamlarda denge analizi.
Stratejik ortamlarda karar alma sreci.
Mekanizma tasarm.
Asil-vekil yaplarnn analizi.

Nash den nce Ekonomi

Bireysel faydalarn maksimizasyonu,
toplumsal fayday maksimum yapar.
Piyasa mekanizmas her zaman denge
fiyat ve miktar seviyesini salar.
Ekonomide denge tek dir.

25.12.2012

Nash den sonra

Bireyler kendi faydalarn maksimize
etmek zere kararlar aldklarnda
toplumsal fayda maksimum olmayabilir.
Piyasa mekanizmas her zaman dengeyi
salamayabilir.
Denge birden fazla noktada olabilir.

Teorinin arkasndaki fikir:

25.12.2012

Oyun Nedir?

Oyuncular
Stratejiler
Kurallar
Getiriler
Bilgi Seti
Normal Form
Geni Form

Oyun Nedir?
Getiriler
oyuncularn
setikleri
stratejilere
gre
oluabilecek muhtemel sonulara baldr.
Her oyuncu sadece kendi getirisini maksimize etmeye
alr.
Her oyuncu dier oyuncularn stratejileri veri iken kendi
getirisini maksimize eden stratejiyi seer. Bu en iyi
cevap fonksiyonlar ile ifade edilir. Her oyuncunun dier
oyuncularn tm muhtemel stratejileri iin bir en iyi cevap
stratejisi vardr.
Denge, hibir oyuncunun dier oyuncularn statejileri veri
iken kendi stratejisini deitirmeyecei durumdur.

25.12.2012

Dominant Strateji
Eer herhangi bir oyuncu iin, dier
oyuncularn setikleri tm stratejilere kar
getirisini maksimize eden tek bir strateji
varsa bu strateji o oyuncu iin dominant
stratejidir.
Oyundaki tm oyuncularn dominant
stratejileri varsa denge dominant strateji
dengesi dir.

Mahkum kilemi
Firma 2
Fiyat

Yksek

Dk

Firma 1 Yksek

3, 3

0, 6

Dk

6, 0

1, 1

25.12.2012

Kar/Koca Oyunu
Kar

Koca

10,5

4,4

0,0

5, 10

ahin/Gvercin
Oyuncu 2

Oyuncu 1

-100, -100

1, -1

-1, 1

0, 0

BLM 8 RETM VE MLL GELR

8.1 Giri
Makroiktisat, ekonominin btn zerine yaplan almaya verilen isimdir. Firma ve bireyler gibi
ekonominin kk ksmlar ile ilgilenen mikroiktisattan farkl olarak makroiktisat, ekonominin btnn
ilgilendiren konularla ilgilenir. Bu konulardan bazlar, ekonomik byme, isizlik, enflasyon, demeler
dengesi ve ekonomik performans artrc iktisadi politikalardr . Bir makroiktisatnn cevaplandrmaya
alt tipik sorular unlardr: Niin baz lkeler zenginken dierleri fakirdir? Fiyatlar neden baz
lkelerde srekli artarken baz lkelerde neredeyse sabit kalmaktadr? lkeler niin zaman zaman
ekonomik krizler ile kar karya kalrlar? vs...

8.2 Ekonomide Gelir ve Harcamalar

Ekonominin btn asndan gelirler harcamalara eit olmaldr. Herhangi bir kimse harcama yapt
zaman, yaplan bu harcama baka bir kimse iin gelir niteliindedir. Bu temel dsnceyi ekil 8.1'deki
gelir akm diyagram yardmyla aiklayabiliriz. .
ekil 8.1 Gelir Akm Diyagram

Ekonomide yalnzca iki tane iktisadi grup olduunu varsayalm: firmalar ve hane halk. Firmalar mal ve
hizmetleri reterek hane halkna satarlar. Hanehalknn yapt harcamalar (mal ve hizmetlerin satn
alnmas), firmalar iin gelir (mal ve hizmetlerin satisndan elde edilen haslat) niteliindedir. Bu ilemler,
mal ve hizmet piyasasnda gerekleir ve hane halkndan firmalara doru bir para ak meydana
gelir.
Firmalar ile hane halk arasnda var olan ikinci bir ilem eidi vardr. Firmalar mal ve hizmet
retebilmek iin igc, arazi ve sermaye gibi birok girdiye ihtiya duyarlar. Bu girdilere retim
faktrleri denilmektedir. Bu ikinci ilem eidi hane halknn sahip olduu retim faktrlerini firmalara
satt retim faktrleri piyasasnda yer alr. Bu sefer, hane halk satc, firmalar ise alc
durumundadr ve para akis firmalardan hane halkna doru olmaktadr.
Gelir akm diyagram, deiik kavramlarn nasl bir araya geldiklerini grmemizde bize temel
oluturmaktadr. Bu diyagram basit bir makroiktisadi model olup rnlerin iletmelerden hane halkna
kaynaklarn ise hane halkndan iletmelere akn gstermektedir. ekil 8.1 hayali bir ekonomi iin
akm diyagramn gstermektedir. eklin st ksm hane halknn mal ve hizmet karl para verdii
rn piyasasn gstermektedir. Bu mallar rn piyasasnda oluan talebe gre arz edilir. Gelir akm
diyagramnn alt ksm ise, iletmelerin retim faktrlerini (arazi, igc, sermaye vs.) talep ettikleri
faktr piyasasn ve hane halknn bu talebe hizmet salayarak karlk vermesini gstermektedir.
Firmalar btn kaynaklarn hane halkndan temin eder ve hane halknn buna karlk olarak ald
cret, kira, faiz ve kr, faktr demeleri olarak adlandrlr.
Reel ekonomi tabi ki bu basit modelden daha karmaktr. Bildiimiz gibi hane halk btn gelirini
harcamak yerine bu gelirin bir ksmyla tasarruf eder. Benzer biimde, ekonomide retilen btn mal
ve hizmetler yalnzca hane halk tarafndan satn alnmaz. Baz mal ve hizmetler, firmalarn kendileri
tarafndan retimde kullanlmak zere satn alnr. Bu gruplardan (firma ve hane halk) farkl olarak iki
tane daha nemli aktr vardr: kamu sektr ve d lkeler. Bunlarn her ikisinin de ekonomideki yeri
byktr. Bu gruplar daha sonra analizimize katacaz.
Dikkat ederseniz bu basit ekonomide retilen herey (toplam kt) iktisadi ajanlar tarafndan satn
alnmaktadr ve bu harcamalar dierleri iin gelir tekil etmektedir (toplam gelir).
zet olarak aadaki zdelii yazabiliriz:

Bir sonraki soru udur: bunlar nasl llr?

8.3 Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH) ve Gayri Safi Milli Hasla (GSMH)
Bir lkenin ekonomik performansn belirlemede kullanlan en yaygn l Gayri Safi Yurtii Hasla
(GSYH)'dr. GSYiH bir lkede retilen btn nihai mal ve hizmetlerin piyasa deerini belli bir zaman
ara iin (genellikle bir yl) ler.
Ekonomide retilen milyonlarca deiik mal ve hizmetleri toplayabilmek iin genel bir lm birimi
kullanmalyz. Bu amala kullanabileceimiz tek ey her maln fiyat olacaktr. Bu, GSYiH'nin niin mal
ve hizmetlerin piyasa deeri cinsinden hesaplandn aiklar. Burada mal ve hizmetlerin saysn
deil, mal ve hizmetlerin deerlerini toplamaktayz. GSYH'yi birok ev, birok araba, birok amar
makinesi vs. cinsinden ifade etmemiz pratik bir yntem olmayaca iin bu mallar para deerleri
cinsinden toplarz.

GSYH d lkelerde yerli firmalar tarafndan yaplan retimleri kapsamazken, lke iinde yabanc
firmalar tarafndan yaplan retimi kapsamaktadr. rnein bir Trk vatandann Almanya'da fabrikas
varsa, bu fabrikadaki retim Trkiye'nin GSYH'sine dahil deildir. Bu retim Almanya'nn GSYH'sinin
bir parasdr. Benzer biimde bir Ameriken firmasnn Trkiye'deki retimi Trkiye'nin GSYH'sinin bir
parasdr.

GSYH'ye benzer baka bir istatistik Gayri Safi Milli Hasla (GSMH)'dir. GSMH, GSYH'ye net faktr
gelirini eklemekle bulunur. Net faktr geliri d lkelerde alan lke vatandalarnn kazand faktr
geliri (cret, kr, vs.) ile lke iinde alan yabanc vatandalarn elde ettikleri faktr geliri arasndaki
farka denir. Yukardaki rnei kullanacak olursak, Almanya'da bir fabrika sahibi olan Trk vatandann
elde ettii kr Trkiye'nin GSMH'sine dahil edilecektir (Hatrlayacanz gibi bu kr Trkiye GSYH'sine
dahil edilmiyordu). Benzer biimde Almanya'da yaayan Trk iilerinin yapt havaleler de Trkiye
GSMH'sine eklenir.

Dikkat ederseniz net faktr geliri pozitif ya da negatif olabilir. Bu durumda net faktr gelirinin iaretine
bal olarak GSMH, GSYiH'den byk ya da kk olabilir. Birok gelimi ekonomide GSYH ile
GSMH birbirlerine yakn deerler alrlar. Bunun yannda, baz lkelerde aralarndaki fark ok byk
olabilir.
Baz nemli noktalar:
GSYH, yasad yollarla retilen ve satlan (uyuturucu gibi) maddeleri iermemektedir. GSYH evde
retilen ve tketilen mal ve hizmetleri de hesaba katmamaktadr. Bu kalemler piyasaya hi girmezler.
Hikimse bunlar almaz ya da satmaz. Bu, ev hanmlar tarafndan retilen ve ekonomik faaliyetin
nemli bir ksm olan evde yaplan retimin niin GSYH'nin bir paras olmadn aklamaktadr.
GSYH'yi lerken baz nemli noktalar aklmzda bulundurmalyz:
(a)
kinci el ilemler (rnein, ev, araba, vs.) GSYH'ye dahil edilmez. Bunun nedeni ikinci el mal
alm-satmlarnn daha nce retilmi olan mallar zerinden yaplmas ve ekonomide yeni bir retimi
temsil etmemeleridir (var olan ev ya da araba stouna bir katk yapmazlar). Buna ramen ikinci el ev
ya da araba satlarndan alnan sat komisyonu GSYH'ye dahil edilir, nk bu komisyon, bir hizmet
iin yaplan demeyi temsil etmektedir.
(b)
Kamu tarafndan yaplan transfer harcamalar da GSYH'ye dahil edilmemektedir. Transfer
harcamalar devlet tarafndan karlnda herhangi bir mal ya da hizmet alnmadan yaplan nakit para
demelerine denir. Transfer harcamalarna sosyal gvenlik ve refah harcamalar da dahildir. Emekli
maalar ve isizlere denen maalar tipik transfer harcamalarndandr. Devlet bu demeleri
karlnda herhangi bir mal ya da hizmet satn almaz.
(c)
GSYH sadece nihai mallar hesaba katar. Ara mallar ise hesaba katmaz. Nihai kullanclarn
tketimine sunulan bitirilmi olan mal ve hizmetlere nihai mal denir. Nihai mallar retmek iin girdi
olarak kullanlan mal ve hizmetlere ara mal denir. Eer bir toptanc bir inaatya cam satarsa, cam
ara mal olarak adlandrlr ve GSYH'ye dahil edilmez. Dier taraftan bir perakendeciden krlan cam
deitirmek zere alnan cam GSYH'ye dahil edilir.

Yukardakilerden herhangi biri hesaba katlrsa karmza 'birden fazla sayma' problemi kacaktr.
rnein belirli bir yl iinde yeni bir araba retilip satldnda bu ilem o yln GSYH'sine dahil edilir.
Bu arabay alan insan arabay ayn sene iinde baka bir insana satt zaman gerekleen ikinci el
alm satm ilemi GSYH'ye eklenirse araba iki defa saylm olacaktr (birden fazla sayma). Benzer
biimde bir ara maln (mesela lastik) deeri ayni zamanda nihai mala da (arabaya) eklenir. Eer hem
araba (nihai mal) hem de lastik (ara mal) GSYH'ye dahil edilseydi, lastik iki defa saylm olacakt.
Buna ramen, dikkat ederseniz, eer araba sahibi lastikiye gidip yeni lastik alrsa ve eski lastikleri bu
lastikler ile deitirirse bu ilem GSYiH'ye dahil edilir, nk yeni lastikler nihai mal olarak dikkate
alnmaktadr.

8.4 Ekonomik Faaliyeti lmenin Deiik Yollar

Ekonomik faaliyete bakmann iki temel yolu vardr ve bunlar iki deiik lme yntemine tekabl
ederler. Bunlar harcama ve gelir yaklamlardr. Bu iki yntem bize GSYH'yi hesaplamada ayn
sonular verir, nk bu konunun banda da grdmz gibi: Bir ahc tarafndan yaplan her deme
(harcama) ayn zamanda satc iin de gelir anlamna gelir. Tablo 8.1 ve Tablo 8.2, 2005 yl iin
Trkiye'de yaplan hesaplamalar gstermektedir.
8.4.1 Harcama Yaklam
GSYH toplam kt zerine yaplan harcamalar kullanlarak hesaplanabilir. Bir ekonomideki btn
harcamalar be temel kategoride incelenir:
a) Tketim (C)
GSYiH'yi oluturan unsurlarn en by kiisel tketim harcamalardr. Bu, tketicilerin dayankl
mallar (araba, cihaz, mobilya vs.) iin yaptklar harcamalar, dayankl olmayan mallar (yiyecek, giysi,
petrol vs.) iin yaptklar harcamalar ve hizmetler (sa kestirme, sigorta, bankachk vs.) iin yaptklar
harcamalardan oluur. Tablo 8.1 Trkiye'deki tketim harcamalarnn GSYiH'nin %68'i olduunu
gstermektedir.
b) Yatrm (I)
Bu kategori ev, arsa, donatm ve stok harcamalarn iermektedir. Bu harcamaya dahil edilen mallar
yatrm ya da sermaye mallar olarak adlandrlr. Yatrm temel kategoride incelenebilir:
(i) Konut sektr dndaki yatrmlar: Firmalar tarafndan makine, ara, arsa vb. iin yaplan
harcamalar.
(ii) Konut sektrndeki yatrmlar: Hane halk ve firmalar tarafndan yeni ev ve apartmanlar iin
yaplan harcamalar.
(iii) Envanterdeki deiiklikler: Firmalarn ellerinde bulundurduklar mal stoklar sermayelerinin bir
paras olarak grldgne gre stok deiiklikleri de yatrm olarak deerlendirilir.
Bu aamada brt yatrm ile net yatrm arasndaki fark vurgulamakta fayda var. Brt yatrm bellirli bir
zaman aral iinde yeni retilmi olan sermaye mallarnn (arsa, donatm, ev ve stok) toplam
deeridir. Buna ramen yeni retilmi olan bu sermaye mallarnn bir ksm, retimde kullanlp
ypranm olan sermaye mallarn yerine koymada kullanlr. Net yatrm, brt yatrmdan amortisman
(ypranma pay) kartmakla bulunur. Baka bir deyile, net yatrm, sermaye stouna yaplan net
eklemedir. Tablo 8.1'de gsterilen yatrm harcamalar brt olup sadece zel sektrdeki yatrm
harcamalarn iermektedir. Yatrm mallarna yaplan devlet harcamalar aada aklanan kamu
harcamalar kategorisine dahil edilmitir.

c) Kamu Harcamalar (G)

Bu kalem, devletin mal ve hizmetler iin yapt harcamalarn deerini gsterir. Devlet tarafndan
yaplan yatrm harcamalar da bu kategoriye dahil edilir. rnein yollar, salk, eitim, savunma
harcamalar ve alanlara verilen cretler buraya dahil edilir. Buna ramen isizlik sigortas gibi
transfer harcamalar buraya dahil edilmez nk bunlar yeni retilen herhangi bir eyi temsil
etmemektedir.
d) Mal ve Hizmet hracat (X)
hracat, yurtdna mal ve hizmet satmna verilen addr. hracat, yabanclar tarafndan yurtiinde
retilen mallar iin yaplan harcamalar temsil eder. Bu durumda ihracat, milli gelire direkt bir katkda
bulunmaktadr.
e) Mal ve Hizmet thalat (IM)
Yurtdndan satn alnan mal ve hizmetler bir lkenin ithalatn oluturur. thalat Trk vatandalarnn
darda retilmi olan mallara yaptklar harcamalar temsil eder. Bu mal ya da hizmetler Trkiye'de
tketilmelerine ramen Trkiy'nin GSYiH'sna dahil edilmemektedirler. nk bunlar Trkiye'de
retilmemektedir. Bu durumda bunlarn Trkiye'deki ekonomik faaliyetlerden kartlmas
gerekmektedir. Dikkat ederseniz, Tablo 8.1 'de ithalat deeri eksi bir rakam olarak girilmitir.
Aadaki forml GSYH'yi harcama yaklam ile hesaplamada kullanlmaktadr.
Y = C + I + G + X - IM
Burada Y, GSYH'yi temsil etmektedir. Bu basit eitlik makroiktisatta nemli bir rol stlenmektedir.
Daha sonra da greceimiz gibi, bu eitlik makroiktisadi problemleri analiz etmede ve makroiktisat
politikalarn formle etmede ok nemli bir temel oluturmaktadr.
Harcama yaklam, makroiktisadi gstergeler arasnda baz nemli balantlar kurmamzda olduka
iimize yarayacaktr.

8.4.2 Gelir Yaklam

Eer ekonomideki btn harcamalar toplam gelire eitse, GSYH deerini ekonomideki btn
ajanlarn gelirlerini toplayarak bulabiliriz. Bu ilem prensipte doru olmakla beraber, baz ayrntlar
konusunda dikkatli olmalyz. GSYH, retim faktrleri tarafndan retilen ktdan elde edilmi olan
toplam gelir ile llebilir. Bu yaklama gre, GSYH, retim faktrleri iin firmalar tarafndan hane
halkna verilen btn gelirler (emek iin cret, sermaye iin faiz, arsa iin kira ve giriimci iin kr)
toplanarak elde edilir. Faktr gelirlerinin bu drt kaleminin toplamna retim faktrleri fiyatyla net
yurtii hasla denir. Bu toplam GSYH deildir. ki tane daha dzenleme yaplrsa GSYH elde
edilebilir. Bu dzenlemelerden bir tanesi f a k t r maliyetleri ile piyasa fiyat arasnda, dieri ise net ve
brt hesaplama arasndadr.
Faktr maliyeti bir mal ya da hizmetin retiminde kullanlan btn faktrlerin maliyetlerini toplayarak
bulunan maliyete denir. Eer btn ekonomik ilemler sadece firmalar ve hane halklar arasnda
gerekleiyor olsayd (yani devlet sektr ve dolaysyla sbvansiyonlar ya da vergiler olmasayd)
piyasa fiyat ile faktr maliyetleri ayn olacaktr. Fakat iin iine dolayl vergiler ve sbvansiyon girince
aada grlebilecei gibi bu iki deer birbirinden farkl olacaktr.
Dolayl vergi tketiciler tarafndan mal ve hizmet almlarnda verilen vergiye denir. Katma deer
vergisi (KDV) dolayl vergi iin iyi bir rnektir. Dolayl vergiler yznden tketiciler mal ve hizmetlere
reticilerin aldklar paradan daha fazla derler.
Sbvansiyon hkmet tarafndan reticiye yaplan yardm amal demeye denir. Sbvansiyonlar
sayesinde reticiler, mal ve hizmetleri satmakla elde edecekleri gelirden daha fazla bir gelir elde
ederler.
Piyasa fiyatlarna ulaabilmek iin faktr maliyetlerine dolayl vergileri eklemeli ve sbvansiyonlar
ikartmalyz. Benzer biimde eer btn faktr gelirlerini toplayp dolayl vergileri eklersek ve
sbvansiyonlar kartrsak retim faktrleri fiyatyla net yurtii haslay (NDP) elde ederiz. Hala
GSYH'ye ulaabilmi deiliz. GSYH'yi elde edebilmek iin net terimini brte evirmeliyiz. Net ve brt
terimlerini anlayabilmek iin amortisman terimini bilmeliyiz. Amortisman, sermaye stounda ypranma
ve zaman am yoluyla oluan azalmaya verilen isimdir. Brt kelimesi amortismann ikartlmad
durumu, net kelimesi ise amortismann kartld durumu gsterir. Bu durumda, GSYH'ye
ulaabilmek iin NDP'ye amortisman eklemeliyiz.
zetleyecek olursak,

Tablo 8.2 gelir yaklam ile Trkiye GSYH'sinin hesaplanmasn gstermektedir. Buradaki "igc
demeleri" terimi cretler ile ok benzer olup, "gc Art" terimi ise geri kalan faktr gelirlerini (faiz,
kira ve kr) iermektedir. Dikkat ederseniz iki ayr yntemle bulunan GSYH deerleri birbirinden
farkldr ve bu fark Tablo 8.1'deki "statistiki Hata" kategorisinde gsterilmektedir.

8.5 Reel ve Nominal GSYH

GSYH'yi mal ve hizmetler cinsinden lmemiz doaldr nk bu bize ekonomideki reel faaliyet
hakknda bilgi verir. Gelir ve harcamalar ise piyasada geerli olan fiyatlarlar (parasal deer) cinsinden
llr. Bunlar cari fiyatlar ya da nominal terimler olarak bilinir. Cari fiyatlar ile hesaplanan mal ve
hizmetlerin retimine nominal GSYH denir.
Nominal GSYH yldan yla artyorsa aadaki seenekten birisinin doru olmas gerekir:
(1) Ekonomi daha ok mal ve hizmet retmektedir (kt miktar artmaktadr) ve fiyatlar ayn
kalmaktadr.
ya da
(2)

Mal ve hizmetler daha yksek fiyatlardan satlmaktadr ve ikt seviyesi ayn kalmaktadr.

ya da
(3)

Hem kt seviyesi hem de fiyatlar artmaktadr.

Ekonomik faaliyetleri analiz ederken iktisatlar bu iki etki etkiyi birbirinden ayrmak isterler. ktisatlar
bunun iin reel (sabit fiyatlarla) GSYH kullanrlar. Reel GSYH u sorunun cevabn vermektedir:
Eer mal hizmetleri gemiteki belirli bir yla gre deerlendirseydik, bu mal ve hizmetlerin deeri ne
olurdu? Bu belirli yla temel yl denir. Baka bir deyile reel GSYH, sabit fiyatlar cinsinden
hesaplanms mal ve hizmet retimine denir. Eer reel GSYH yldan yla artyorsa, artk bu artn
retilen kt miktarndaki arttan kaynaklandn sylebiliriz. nk fiyatlar temel yl seviyesinde
sabit tutulmaktadr.

Saysal rnek:

Hayali bir ekonomide sadece iki mal olduunu dnelim: Kahve ve eker. Bu mallarn 2002 ve 2003
yllarndaki fiyat ve miktarlar aadaki tabloda verilmitir.

2002'deki Miktar 2002'deki Fiyat

Kahve
eker

400
500

2003'teki Miktar

20
4

2003'teki Fiyat

500
600

24
5

2002 ve 2003 yllar iin nominal GSYH'y hesaplayalm:

Nominal GSYH 2002:
Nominal GSYH 2003:

(400x20) + (500x4) = 8000 + 2000 = 10000

(500x24) + (600x5) = 12000 + 3000 = 15000

Buna gre bu lkedeki insanlarn gelirleri %50 orannda artmtr (hatrlarsanz toplam kt ile toplam
gelir birbirine eittir). Buna ramen 2003 ylndaki yksek nominal GSYH, sadece retim artlarndan
kaynaklanmamaktadr. Bu mallardaki fiyat artnn da GSYH artnda pay vardr.
Reel GSYH'yi hesaplarsak gerei ortaya kartabiliriz. 2002 ylndaki fiyatlar sabit tutarak:
Reel GSYH 2002:
Reel GSYH 2003:

(400x20) + (500x4) = 8000 + 2000 = 10000

(500x20) + (600x4) = 10000 + 2400 = 12400

Reel GSYH aslnda retimdeki artn yalnzca %24 olduunu gstermektedir. 2003 ylndaki yksek
fiyatlar nominal GSYiH'yi arttrmtr.
(Dikkat ederseniz temel yl olan 2002 iin nominal ve reel GSYH ayndr.)
Nominal GSYH ve reel GSYH'yi kullanarak nc bir istatistii hesaplayabiliriz: GSYH deflatr.
GSYH deflatr, cari fiyatlar seviyesini temel yldaki fiyat seviyesine gre ler. Bu, baka bir deyile
GSYH'de fiyat artlarndan kaynaklanan artlar gsterir.
GSYH deflatr u ekilde hesaplanr:

GSYH deflatr iktisatlarn ortalama fiyat seviyesini (ayn zamanda enflasyonu) analiz etmede
kullandklar en nemli lmlerden biridir.
Saysal rneimize devam ederek GSYiH'yi hesaplayp genel fiyat seviyesinin ne kadar deitiini
grmek istersek:

Nominal GSYH 2002

GSYH Deflatr (2002) =

10000
x 100 =

x100 = 100

Reel GSYH 2002

10000

Nominal GSYH 2003

15000

GSYH Deflatr (2003) =

x 100 =
Reel GSYH 2003

x100 121
12400

Hatrlarsanz temel yl 2002 idi. Bu durumda 2002 yl iin GSYH deflatrn 100 kabul etmekteyiz.
2003 ylnda ekonomideki genel fiyat seviyesini gsteren deflatr 121'e kmaktadr.

Tablo 8.3 1987-2004 yllar aras, Trkiye iin nominal ve reel GSYH deerlerini gstermektedir.
Dikkat ederseniz bu dnem iinde nominal GSYH hzl bir ekilde artarken reel GSYH o kadar
artmamaktadr. Bunun sebebi nominal GSYH'deki artn byk ounlukla mal ve hizmetlerdeki
yksek fiyat artlar yznden olmasdr. Reel GSYH ise fiyat deiikliklerinden arnm durumdadr.
Reel GSYH retilen mal ve hizmetlerin miktarndaki art gstermektedir. 1994, 1999 ve 2001
krizlerinde reel GSYH'de dler grlmektedir. Dikkat ederseniz temel yl olan 1987 iin nominal ve
reel GSYH deerleri birbirine eittir.

8.6 Ekonomik Refah ve GSYH'nin Dezavantajlar

Toplumun ekonomik refahn lmek iin kullanlan istatistik kii bana gelir'dir. Kii bana gelir,
GSYH ya da GSMH'nin toplam nfusa blnmesi ile bulunur. Bilindii zere, Amerika Birleik
Devletleri, Almanya gibi gelimi lkelerin GSYH'si, gelimekte olan Mozambik ya da Suriye gibi
lkelerin GSYH'sinden olduka fazladr. Uluslararas karlatrmalar yaplrken kii bana gelir ve
harcama istatistikleri olduka nem kazanmaktadr. Kii bana geliri len en iyi istatistik Kii bana
GSYH (ya da GSMH) olarak bilinir ve u ekilde hesaplanr:

Bu lm bize kii bana ortalama kty (geliri) gstermektedir. Karlatrmalarn doru

yaplabilmesi iin GSYH'nin yldan yla sabit fiyatlar zerinden yaplmas gerekmektedir. Aksi takdirde
kii bana GSYH muhtemelen fiyat artlar (enflasyon) yznden artacaktr ve bu da bize insanlarn
yaam standartlarnn ykseldiini gstermemektedir.
Tablo 8.4 2005 yl iin deiik lkelerdeki kii bana GSYH'yi gstermektedir. Deiik lkelerin
gelirlerini karlatrabilmek iin elimizdeki verilerin ortak bir birim ile ifade edilmesi gerekmektedir. Bu
yzden rakamlar Amerikan dolar cinsinden ifade edilmitir.

Tablo 8.4 bize listelenen lkeler arasndaki yaam standartlar fark hakknda bir fikir verse de
yeterince doru deildir. lk stuna gre ortalama bir Amerikan vatanda, ortalama bir Trk
vatandandan yaklak sekiz kat daha zengindir (42,000/5,062). Baka bir deyile tipik bir Trk
vatanda bir Amerikan vatandann bir ayda kazand paray kazanabilmek iin sekiz ay boyunca
almaldr.
Ancak bu durum, eer Trk vatanda Amerika'da yaasayd doru olacakt. Fakat bir Trk vatanda
parasn Trkiye'de harcamaktadr. Eer mal ve hizmetler Trkiye'de Amerika'ya gre daha ucuzsa
yukarda yaplan saptama doru olamaz. Trkiye'deki hereyin Amerika'ya gre sekiz kat daha ucuz
olduunu dnelim. Bu durumda Trk ve Amerikan vatandalar gelirleri ile ayn miktarda mal ve
hizmeti satn alabilecek gte olacaklardr. Bu rnein de bize gsterdii gibi nemli olan kii bana
gelir deil, gelirin satn alma gcdr. Bir dolarn deiik lkelerde deiik satn alma gc olabilir.
Fakir lkelerdeki birok mal ve hizmet daha ucuzdur, nk bu lkelerdeki mal hizmetler ounlukla
dk emek maliyetleri ile retilmektedir. GSYH'nin (ya da GSMH'nin) kii bana olan baka bir
lmnde bu durum gznnde bulundurulmaktadr. Bu metoda gre gelirler satnalma gc
paritesi kullanlarak dolara evirilir. Satnalma gc paritesi, belirli bir mal sepetinin hangi lkede ne
kadar para kullanlarak satn alnabileceini ler. Tablo 8.4'n ikinci stunu satnalma gc paritesine
gre hesaplanm GSYH'yi gstermektedir. Bu rakamlar daha gerekidir, nk deiik lkelerdeki
fiyat farkllklarn hesaba katmaktadrlar. Bu rakamlara gre ortalama bir Amerikan vatanda
ortalama bir Trk vatandana gre be kat daha zengindir (42,000/8,900). Bu oran daha nce bulmu
olduumuz orana gre daha dktr. Fakat aradaki fark hala fazladr. Dikkat ederseniz satnalma
g c paritesi rakamlar fakir lkeler iin Amerikan dolarna gre daha yksek, ve zengin lkeler iin
Amerikan dolarna gre daha dktr. Amerika iin rakamlar her iki hesaplamada da ayndr, nk
ortak hesap birimi Amerikan dolardr.
imdiye kadar grdk ki kii bana GSYiH (ya da GSMH) ve gelime derecesi dorusal ilikilidir. Bu,
her iki hesaplama tr iin de dorudur. Gelimi lkeler yksek kii bana GSYH deerlerine
sahipken, gelimemi lkeler dk kii bana GSYH deerlerine sahiptir.
GSYH (ya da GSMH) refah seviyesi iin en iyi lm biimi olsa da mkemmel deildir. GSYH baz
nemli hususlar iermemektedir:
(a) Piyasa DII ilemler
GSYH piyasa ilemlerini ierdiinden dolay, piyasada gerekletirilmeyen hibir hizmeti
kapsamamaktadr. Bunlar, hane halk retim faaliyetleri, ocuk bakm faaliyetleri ve gnll almalar
olabilir. Eer giysilerinizi kuru temizlemeye gtrrseniz, GSYH temizleme parasnn deeri kadar
artacaktr. Eer ayn giysilerinizi evde temizlerseniz, GSYH deimeyecektir. Bu kalemlerin
GSYiH'nin dnda kalmasnn sebebi, bunlar hakknda bilgi toplamann maliyeti ve deerlendirme
esnasnda yaplabilecek muhtemel hatalardr.
(b) retilen Mallarn Datm, Doas ve Kalitesi
GSYH saysal bir lm olup ekonomide retilen mal hizmetlerin nitelikleriyle ilgili deildir. rnein
GSYH'nin byk bir deer almas lkenin yapt yksek askeri harcamalar yznden olabilir. Benzer
biimde toplumda tketilen mal ve hizmetlerin kalitesi o toplumun refah iin nemli bir gstergedir
fakat bu da GSYH'ye dahil edilememektedir. Ya da toplum refahnn bir baka gstergesi olan gelir
dalm da GSYH tarafndan hesaba katlmamaktadr. Yksek bir GSYH, eer gelir belli bir kesimin
elinde toplanm ise yine bizim iin doru bir lm arac olmayacaktr.
(c) Bo Zaman
Bo zaman, nemli bir refah gstergesi olmasna ramen GSYH zerinde negatif etkileri olabilir.
alma saatlerinde yaplan bir azaltma ya da tatillerde yaplan bir artn, GSYH azalyor olsa da,
ekonomik refah zerinde pozitif bir etkisi olabilir.

(d) Kaytd Ekonomi

Yasad kumar, tefecilik ve uyuturucu kaakl gibi faaliyetler GSYH'ye dahil edilebilecek,
deerlerinin piyasada belirlenmesi artn yerine getiren mallardr. Fakat bu piyasa kaytl bir piyasa
olmad iin lme tabi tutulmas beklenemez. Kaytd ekonomi ne kadar byk olursa GSYH da
ekonomik faaliyeti o kadar az yanstr. ABD ve ingiltere'de kaytd ekonominin GSMH'nin %10'u
civarnda olduu, fakat dier gei ekonomilerinde ise bu orann ok daha fazla olduu tahmin
edilmektedir. rnein Rusya'da kaytd ekonominin llen GSMH'nin %30'u civarnda olduu tahmin
edilmektedir.
Trkiye iin ise bu tahminler %50 ile %100 arasnda bir yerdedir. Bu tahminlerin gereklik paylarn tam
olarak bilemeyiz nk elimizde yeterli veri mevcut deildir. Bu konuyla ilgili ilgin bir haber iin
Radikal Gazetesindeki u habere baklabilir:
(e) Ekonomideki "Kt"ler
Birok retim faaliyeti yaratt kirlilie baklmazszn GSYH'yi ykseltir. Kirliliin toplum iin baz
maliyetleri vardr ve bunlar piyasa fiyatlarna yansmazlar. Bu durumda GSYH kirlilik yznden
meydana gelen yaam standardndaki azalmalar hesaba katmaz. Ayn GSYiH'ye sahip olan iki lke
eer deiik kirlilik oranlarna sahip iseler, bu lkelerin yaam kaliteleri birbirinden farkldr.
GSYH iin yaplan eletirilere cevap verebilmek iin birok giriimler olmutur. ktisatlar net iktisadi
refah adnda yeni bir kavram gelitirmitir. Buna gre ekonominin "kt"leri GSYH'den kartlacak ve
bo zaman da iinde barndran piyasa d faaliyetler GSYH'ye eklenecektir. Buradaki temel
problem ise piyasa d ve kaytd mallar ve ekonominin "kt"lerini lmekteki zorluktur. GSYH
mkemmel bir lm deildir ancak dzenli olarak llebilecek en iyi istatistiklerden birisidir.

BLM 9 BANKACILIK SSTEM VE PARA

9.1 Giri
Bu blmde parann fonksiyonlarn ve bu fonksiyonlarn ekonomik sistemdeki roln inceleyeceiz.
Ayrca bankaclk sisteminin para yaratmadaki nemini, para taban kavramn ve Merkez Bankas'nn
para tabann kullanarak para arzn nasl deitirdiini irdeleyeceiz.

9.2

Parann Fonksiyonlar

nsanlarn dier insanlardan mal ve hizmet satn almak amacyla dzenli olarak kulland her hangi bir
mal para olabilir. Bir maln para olarak deerlendirilebilmesi iin aadaki fonksiyonlara sahip olmas
gerekmektedir:

Deiim arac (ya da deme arac)

Hesap birimi

Deer saklama arac

Deiim Arac (ya da deme Arac)

Deiim arac alclarn mal ve hizmet almak istedikleri zaman satclara verdikleri nesne veya maldr.
deme arac ise bir bor deme yntemidir. deme yapldktan sonra alc ve satc arasnda
herhangi bir ykmllk kalmamaktadr.
Para icat edilmeden nce, insanlar mal ve hizmet alabilmek iin ellerindeki mal ve hizmetleri
kullanarak takas yoluna gidiyorlard. rnein, takas ekonomisinde eldeki mal ve hizmetleri baka mal
ve hizmetlerle deitirmek iin bir deiim arac yoktu. Bu durumu daha etkin bir hale getirmek iin
isteklerin karlkl rtmesi gerekmekteydi. Eer ben bir ayakkab tamircisi isem ve sandalye
almak istiyorsam, hem ayakkabsn tamir ettirmek isteyen hem de sandalye satmak isteyen birisini
bulmak zorunda kalrm. Baka bir deyile "isteklerimiz rtmelidir". Daha sonra benim sandalyecinin
ayakkabsn tamir etmem karlnda o da bana sandalye verir. Aka grld zere bu istekleri
ifade etmek ve buluturmak ciddi bir kaynak, zaman ve enerji kaybna yol amaktadr. Zaman ve enerji
kt kaynaklar olduundan dolay, takas ekonomisi kaynaklarn tahsisinde savurganla yolaar.
(Rusyann piyasa ekonomisine getii ilk yllarda takas, deiim iin uygulanan en nemli metod
olarak yeniden ortaya kmt. Bu durumun temel nedenleri arasnda kredi verenlerin alacaklarn
toplamada az haklara sahip olmas, ciddi bir nakit skntsnn olmas ve borlarn devaml ertelenmesi
yeralmaktayd.)
Para karlkl olarak isteklerin rtmesi durumunu garanti eder. nk, bireyler satacak olan insan
bu mal veya hizmet ile paray deitirmeyi her zaman iin kabul eder. Para genel bir deiim arac
olarak kabul edilir.
Hesap Birimi
Para ayn zamanda hesap birimi olarak grev yapar. Fiyatlar belli bir para biriminde belirlenir
(rnein, Trk Liras veya Amerikan Dolar gibi ) ve hesaplar bu birim kullanlarak tutulur. Btn fiyatlar
para cinsinden ifade edilebilirse (rnein TL gibi) karlatrma yapabilmemiz kolaylar. rnein bir
mzik CD'si 7 milyon TL ve bir fincan ay 1 milyon TL ise, ek bir CD almann bize maliyeti 7 fincan ay
olacaktr. Ya da bir sinema bileti 3.5 milyon ise ek bir CD almann maliyeti 2 sinema bileti olacaktr.
Eer para hesap birimi olmasayd karlatrma ve hesaplama yapabilmek iin mal ve hizmetler
hakknda fiyatlar gsteren ok uzun listelere ihtiyacmz olacakt. rnein bir mzik CD'sini fiyat 2
sinema bileti ya da 7 fincan ay ya da 8 ekmek vs. gibi fiyat listelerimiz olacakt. Bu hesaplama
birimleriyle bir sinema biletinin fiyat 2 ekmek ya da 3.5 fincay ay olarak geecekti. Bu yzden para

btn fiyatlarn tek bir birim (TL) cinsinden belirlenmesinde bize olduka yardmc olmaktadr. Ayrca
deiik mal ve hizmetlerin fiyatlarnn karlatrlmasndaki karmak hesaplamalar yapmamza gerek
kalmamaktadr.
Deer Saklama Arac
Deer saklama arac insanlarn alm gcn gnmzden gelecee aktarmak iin kullandklar bir
aratr. Para bir deer saklama aracdr, nk para kullanarak gelecek bir zamanda da mal ve hizmet
satn alabilirsiniz. Mallar bugn satlabilir ve mal karlnda alnan para gerekli grlene kadar
saklanabilir. Bunun yansra parann gerek deeri enflasyon tarafndan andrld iin para
sakland zaman bir faiz getirmez. Dier aralar ou zaman uzun vadede elde tutmak iin ok daha
avantajl olabilir. rnein, vadeli mevduat hesaplar, hisse senetleri, tahviller vs.
Para yukarda bahsettiimiz fonksiyona da sahip olmaldr. Para deiim arac, hesap birimi ve
deer saklama zelliklerine sahip olmaldr. Ancak bu fonksiyolardan en nemlisi parann deiim
arac olmasdr. Bazen bir maln deer saklama arac zellii olabilir ama bu mal herhangi bir maln
alm satmnda kullanlmyorsa o zaman para ilevi grmyor demektir. Benzer bir ekilde, parann
deiim arac zellii olmadan hesap birimi zellii de tek bana birey ifade etmez.

9.3 Para eitleri

Para olarak kullanlan nesneler yzyllar boyunca eitli evrimler geirmilerdir. Para eitlerini drt
ana balkta toplayabiliriz:

Meta-para

Dntrlebilir kat para

Karlksz kat para

Mevduat para

Meta-para
Meta-para, kendine ait bir deeri bulunan ve deme arac olarak kullanlan fiziksel bir meta (mal) dr.
Tarih boyunca para olarak hizmet veren vazgeilmez maddeler:: ttn, sr, tuz, deniz kabuklar,
baline dileri, vb. olmutur. (Sovyetler Birlii'nin 1980 lerin sonuna doru dalmasndan sonra
Moskova'da Ruble'nin yerine tercih edilen para birimi sigara olmutur.) Ama en ok rastlanan metapara altn, gm ve bakr gibi metallerden yaplan madeni paralardr. Metalik paralar, tamas,
lmesi, ve sahte olup olmadklarnn anlalmas kolay olduundan dolay en yaygn ve en ok
kullanlan para birimleri olmulardr.
Meta-parayla ilgili iki temel sorun ortaya kmtr. Birincisi, para olarak kullanlan metann (rnein
maden parann) gerek deeri, insanlar parann zerinde oynayarak sahtekarlk yapmaya tevik
ediyordu. En yaygn olan iki sahtekarlk yntemi krpma ve ayarn bozmak idi. Krpma yntemi ile
parann grlemeyecek kadar ufak bir paras trplenerek metal ierik azaltlmaktayd. Ayar bozma
yntemiyle ise sikkenin ierdii gm ve altn miktar azaltlmaktayd.
Meta-parayla ilgili olarak karlalan ikinci problem ise bu para tipinin frsat maliyetidir. Altn ve gm,
para olarak kullanld gibi mcevherat olarak da kullanlabilir. Bu frsat maliyeti toplumlar takas
ilemleri iin meta-parann alternatifini bulma ynnde tevik etmitir.Bu alternatiflerden en nemlisi
kat para idi. nk frsat maliyeti ok dkt ve bir deiim arac olarak kullanlabilirdi.

Dntrlebilir Kat Para

Parann tarihindeki bir sonraki basamak kat parann evrimidir. Yukarda da bahsedilen madeni
parann firsat maliyetinin yksekliinden ve her zaman tanmasnn gvenli olmamasndan dolay halk
altnlarn kuyumcularda mevduat olarak tutmaya balamtr. Kuyumcular, mterilerine talep
ettiklerinde altnlarn geri vereceklerine dair bir makbuz vermeye balamlardr. Bylelikle insanlar
al verilerinde altn ve gm sikkeler yerine bu makbuzlar kullanmaya balamlar, bu da
kuyumcularn elindeki altnlar tarafndan desteklenen kat parann ortaya kmasna neden olmutur.
Bu kat para, meta-para olan altna dntrlebilmekteydi. Bir ekonomi altn para gibi kullandnda
(veya altnla desteklenen kat para kullandnda) ekonomide altn standart geerlidir.
Dntrlebilir kat para sistemi altnda allsa bile, altn ve gm gibi deerli mallar kat paray
destekleyebilmek amacyla sakl tutulmak zorundaydlar. Bu nedenle insanlar hl bu madenlerin
serbest kalmasn salayacak daha ucuz bir yntem aray iindeydiler. Bulunan alternatif karlksz
kat para idi.
Karlksz Para
Karlksz para ancak hkmet kararyla para para olarak kabul edilen deersiz mallara denir. u
anda Trkiye'de de kullanlan (kat ve madeni) paralar karlksz paraya rnek olarak verilebilir. Bu
paralarn geerli olmasnn sebebi hkmetin bunlar "para" olarak ilan etmesidir. Madeni ve kat
paralarn gerek deeri neredeyse sfra yakndr (bunlarn maliyeti zerlerinde yazan deere gre
olduka dktr). Deersiz bir kat paras olan 10 milyon TL'ye deer vermemizin sebebi,
hkmetin bu parann anlama ve hukuk yoluyla herkes tarafndan ayn kabul grmesini garanti
altna almasdr. Gnmzde hemen hemen btn paralar karlksz para tipine rnek olarak
verilebilir. Meta-para yerine karlksz para kullanlmas meta-para yapmnda kullanlan altn ya da
gmn daha verimli ekilde kullanlmasna imkan vermitir.
Mevduat Para
Modern dnyada mevduat para adnda drdnc tip bir para vardr. Mevduat para bankalardaki
mevdulatlardan olumaktadr. Bu, banka bilgisayarlarndaki elektronik veritabanlarna yaplan
muhasebe giriidir. Para olarak kabul edilmesinin sebebi ise bor demede kullanlmasdr. Aslnda
modern toplumlarda bor demede kullanlan temel ara mevduat paradr. Bor demek istediimiz
zaman yapmamz gereken alacaklnn hesabna para yatrlmas iin bankamza talimat vermektir.

9.4 Para Stounun (Arznn) llmesi

Parann fonksiyonlarn ve tiplerini grdmze gre artk parann nasl lldne bakabiliriz.
Ekonomide dolaan para miktar para stou (ya da para arz) olarak bilinir. Para stounun birok
ekonomik deiken zerinde nemli etkileri vardr. Bu etkileri analiz edebilmek iin ekonomideki para
stounun bykln lebilmemiz gerekir.
Bir ekonomideki para stounu (arzn) oluturan iki temel kategori vardr:

dolamdaki para

vadesiz mevduatlar

Dolamdaki para toplumdaki banknot ve madeni paralardan oluur ve para stounun en belirgin
parasdr. Para stounun sadece dolamdaki paradan ibaret olduunu dnebilirsiniz. Fakat
ekonomide, dolamdaki para (toplum tarafndan elde tutulan para) para stounun sadece kk bir

parasn oluturmaktadr. Para stounun geri kalan (ve daha byk olan) ksm ise vadesiz
mevduatlardan olumaktadr.
Vadesiz mevduat, ek vastasyla dier mevduatlara transfer edilebilen ve gelecek talep
dorultusunda nakte evirilebilecek mevduatlara verilen isimdir. Daha nce de grdmz gibi
mevduat para hemen her ekonomide yaygn bir kullan olan modern bir para eididir. Teknolojideki
gelimeler sayedinde ek yoluyla yaplan birok ilemin yerini bilgisayar transferleri almtr. Visa ya
da Mastercard gibi plastik kartlar (kredi kartlar), banka hesab olanlarn bir bakasnn hesabna para
transfer etmesini salayan yeni yntemlerdir. Gnmzde birok maaza ve dkkan kredi kartlarn
kabul etmektedir. Kredi kartyla bir harcama yaptmz zaman aslnda vadesiz mevduatmzdan bir
deme yapmaktayz.
Para Arz (M s) = Dolamdaki para + Vadesiz mevduatlar
Reel ekonomide para stounun birden ok tanm vardr. Vadeli mevduat ve dviz tevdiat hesaplar bu
tanmlara dahil edilmektedir. Tablo 9.1 Trkiye'de kullanlan deiik para stou tanmlarn
gstermektedir. Tablo 9.2 belirli bir tarih iin bu lmlerin byklklerini listelemektedir.

Tablo 9.1 Trkiye'de Parann lm

M1 = Dolamdaki para + Vadesiz mevduat + Merkez Bankasndaki mevduatlar

M2 = M1 + Vadeli mevduatlar

M2 Y = M2 + Dviz tevdiat hesaplar

M3 A = M2 + Resmi mevduatlar

M3 = M3A + Merkez Bankasndaki dier mevduatlar

M3 Y = M3 + Dviz tevdiat hesaplar

------------------------Kaynak: TCMB Haftalk Blteni

Tablo 9.2 Trkiye'deki Para Arz (09.04.2004), Trilyon TL

M1

22,547,693

M2

93,214,415

M2 Y

155,893,239

M3 A

98,074,289

M3

99,940,575

M3 Y

162,619,399

------------------------Kaynak: TCMB Haftalk Blteni

Amalarmz dorultusunda deiik para lmlerinin detaylaryla ilgilenmeyeceiz.

Vadesiz mevduatlar bankalarda tutulduu iin bankalarn davran biimleri ekonomideki vadesiz
mevduatlar ve dolaysyla da para stounu etkilemektedir. Bankaclk sisteminde iki nemli oyuncu
vardr : bankalar ve merkez bankas. Analizimize bankalar inceleyeceimiz bankaclk sistemi ile
balayacaz.

9.5 Bankalar ve Para Arz

"nsanlar paralarn bankaya yatrdka ve bankalar mterilerine kredi verdike ayn para birok insan
tarafndan kullanlabiliyor ve bu durumda para arz artyor." Bu szler size tandk gelebilir. Konuyu
aklayabilmek iin ilk olarak genel olarak para kavram ile kat ve madeni para (nakit para)
arasndaki farka bakalm. Bu iki terim gnlk hayatta ayn anlamda kullanlsa da iktisat dersinde
birbiriyle kartrlmamaldr.
Kat ve madeni para, Merkez Bankas'nn basp piyasaya srd paraya denir. Dier taraftan para
ok daha genel bir terimdir. Nakit paradan farkl olarak, para, ek, kredi kart hesaplar ve benzeri
vadesiz mevduat hesaplarn iermektedir.
Para yaratma ilemini basit bir rnekle aklamaya alalm. Ekonomimizde bir tek birey olduunu (A
kiisi) ve hibir banka olmadn dnelim. Ayrca bu ahsn elinde tuttuu nakit miktarnn 100 TL
olduunu varsayalm. Bu durumda ekonomideki para arz ne kadardr? Yukarda yaptmz tanma
gre
Para Arz = Dolamdaki nakit para + toplam vadesiz mevduatlar
=

100

100

Ekonomimizde banka olmadna gre hi mevduat da yok demektir. Bu durumda para arz
dolamdaki nakit paraya (toplumdaki insanlarn ellerinde tuttuklar kat ve madeni paraya) eittir.
imdi de bir bankann (A Bankas) aldn ve A kiisinin btn nakit parasn bu bankaya yatrdn
dnelim. Ekonomide baka insan olmadna gre, banka kendisine yatrlan mevduat baka
insanlara kredi olarak veremez ve paray kasasnda rezerv olarak tutar. Bankann T-hesab
(basitletirilmi bilano) u ekilde gzkecektir:

imdi para arz ne kadardr? Dikkat ederseniz dolamda hi para yoktur ve btn para bankann
kasasnda bulunmaktadr. Dier taraftan bankada 100TL'lik bir mevduat almtr.
Para Arz

= Dolamdaki nakit para

+ toplam vadesiz mevduatlar

100

100

Para arz hala ayndr. Sadece kompozisyonu deimitir. u ana kadar mevcut 100 TL'ye ek olarak
herhangi bir para yaratlm deildir.
imdi de ikinci bir kiinin (B Kiisi) ekonomiye dahil edildiini dnelim. Artk A Bankas
rezervlerindeki parann bir ksmn B Kiisine bor (kredi) olarak verebilir. A Bankasnn toplam
rezervlerinin (100 TL) %10'unu (10TL) elinde tuttuunu ve geri kalan 90TL'yi B Kiisine kredi olarak
verdiini dnelim. A Bankas burada niin btn parasn kredi olarak vermek yerine parasnn
%10'unu rezerv olarak tutmutur? A Bankas eer btn parasn kredi olarak verirse, daha sonra
mterilerinden gelecek olan nakit para talebini karlayamayabilir. Btn mteriler ayn anda
bankaya gelip mevduat hesaplarndan para ekmek istemeyeceklerine gre banka iin toplam
mevduatlarn bir ksmn rezerv olarak tutmak aklc bir davran olacaktr.
rneinimize geri dnelim. Artk B Kiisinin elinde nakit olarak 90TL mevcuttur ve A Bankasnn Thesab u ekildedir:

Para arznda herhangi bir deiiklik olup olmadna bir bakalm.

Para Arz

= Dolamdaki nakit para

90

190

toplam vadesiz mevduatlar

100

Kk ekonomimizdeki para arz artk 190 TL olmutur; ancak toplam nakit para miktar hala 100
TL'dir. Bankaclk sistemi reservlerinin bir ksmn kredi olarak vermekle 90 TL para yaratmtr.

Bankalar mevduatlarnn bir ksmn kredi olarak vermek yoluyla para yaratrlar.

9.5.1 Para arpan

Daha gereki olabilmek iin ekonomide birden fazla banka ve birden fazla birey olduunu varsayalm.
Bu durumda hikaye B bireyinin A bankasndan 90 TL kredi almasyla bitmeyecektir. Eer bu paray,
haslatn B bankasna yatran bir bireyden (Birey C) baz mal veya hizmet almada kullanrsa, B
bankasna yatrlacak olan para, para arznn daha da artmasna sebep olur. Birey C, satt maln
karl olan 90 TL'yi B bankasna yatrrsa, B bankasnn 90 TL'lik mevduat olur. B bankasnn
mevduatlarnn %10'unu (9 TL) rezerv olarak ve geri kalan %90'n (81TL) kredi olarak verdiini
dnelim. Bankann T - hesab u ekilde grnmektedir:

Para Arz = Dolamdaki para + toplam vadesiz mevduatlar

=

81

271

(100 + 90)

u halde, ekonomide dolamda 81 TL, A bankasnda 100 TL ve B bankasnda 90 TL olmak zere

toplam 271 TL'lik para vardr. Ama, nakit para hl 100TL'dir. Bu ilemler bu ekilde devam edip
gidecektir. Bankaya her para yatrldnda ve banka tarafndan alan her kredide yeni para yaratlm
olur. Bu ilem sonsuza kadar devam etmesine ramen yaratlan toplam para sonsuz deildir. nk
her defasnda daha kk bir miktar kredi olarak verilir ve para arz azalarak artar. Eer her defasnda
para arzn hesaplayacak olursak miktarn 1000 TL'de dengeye geldiini grrz (Ltfen aadaki
paraarpan.xls dosyasna baknz). Bu durumda eer btn bankalar mevduatlarnn %10'unu rezerv
olarak tutarlarsa (baka bir deyile rezerv oran %10 ya da 0.1 ise) 100 TL'lik toplam rezervler 1000
TL yaratacaktr. Bankaclk sisteminin rezervlerin her bir TL'si ile yarataca para miktarna para
arpan denir. rneimizde para arpan 10 (=1000/100) eklindedir. Para arpan aadaki forml
yoluyla da hesaplanabilir:

Hatrlarsanz rneimizdeki rezerv oran %10 (0.1) idi.

Bu durumda para arpan 1/(0.1) = 10 eklindedir.
Para yaratlmasndaki btn ilemleri aadaki excel dosyas yardmyla analiz edebilirsiniz.
paraarpan.xls
Dikkat ederseniz rneimizde ve excel dosyasnda alnan her borcun (kredinin) tekrar bankaclk
sistemine mevduat olarak yatrld ve bankalarn rezervlerindeki paralar kolayca (kredi olarak) bor
verebilecekleri varsaylmaktadr. Eer durum byle olmasayd, yani bankaclk sisteminden kredi alan
kimse paray elinde tutsayd ya da bankalar kredi verecek kimse bulamasalard, para arpan sreci o
noktada duracakt ve arpan yukardaki formlde hesaplanan arpana gre daha dk bir deer
alacakt.

Son bir uyar: Her ne kadar burada, alnan her borcun baka bir bankaya mevduat olarak yatrldn
varsaysak da bu varsaym analiz iin gerekli deildir Bu, sadece aklamay basitletirmek iin
yaplmtr. Eer insanlar paralarn ayn bankaya yatrsalard arpan analizi yine ayn sonucu
verecekti.

9.6 Merkez Bankas (MB)

Bankalarn para yaratma ilemindeki roln grdkten sonra artk bankaclk sistemindeki ikinci
oyuncu olan merkez bankasn inceleyebiliriz. Merkez bankas, bankaclk sistemini kontrol eden ve
para miktarn dzenleyen bir kamu kurumudur. Merkez bankasnn fonksiyonlar u ekildedir:
a) Hkmetin bankas : Kamu kesiminin mevduatlar (kamu mevduatlar) merkez bankasnda tutulur.
Ayn zamanda hkmet MB'den istedii takdirde bor alabilir.
b) Bankalarn bankas: Ticari bankalar paralarnn bir ksmn mevduat olarak MB'de tutarlar. Ayrca
bankalar MB'deki hesaplarn kullanarak, transfer yoluyla, birbirlerine olan borlarn deyebilirler.
c) Nihai kredi mercii: Bankalar nakit sknts ektikleri zaman MB onlara kredi verebilir. Yani MB bor
alnabilecek son kurum olarak grev yapar. Bundaki ama bankaclk sistemindeki dzeni devam
ettirebilmektir.
d) Bankaclk sisteminin dzenleyicisi: MB her bankann finansal durumunu kontrol eder. MB bu yolla
bankaclk ve finans sistemini dzenli olarak devam etmesini garanti etmi olur.
e) Para politikas yrtcs: MB'nin en nemli grevlerinden birisi de ekonomideki para miktarn,
yani para arzn, kontrol etmektir. Hkmetin para politikas ekonomi kurmaylar tarafndan belirlenir.
MB ise bu para politikalarn yrten en nemli organdr.
Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB)'nn grev ve ykmllkeri ile ilgili ayrntl bilgi edinmek
iin bkz: http://www.tcmb.gov.tr/yeni/banka/tcmbkanun.html

9.6.1 Merkez Bankas ve Para Arz

Dikkat ederseniz imdiye kadar merkez bankasnn para yaratlmas ileminde herhangi bir rolnden
bahsetmedik. Mevduat sahipleri ve bankalar, para arzn belirleyen yegane oyuncular olarak
grndler. Aslnda merkez bankasnn ticari bankalarn para yaratmadaki kararlarn etkileyecek
gl aralar vardr. Bu durumda merkez bankas ekonomide para arzn belirleyen en nemli otorite
olarak ortaya kar.
Para arzn belirlemedeki en nemli byklklerden birisi bankaclk sisteminin rezervleridir. Eer
bankalarn elinde daha fazla rezerv varsa daha fazla bor (kredi) verebilirler ve sonu olarak para arz
artar. Dier taraftan eer bankaclk sistemindeki rezervler bir nedenden dolay derse, bankalar
ncesine gre daha az bor (kredi) verirler ve para arz der. Merkez bankas, para arzn, bankaclk
sistemindeki rezervleri etkileyerek kontrol eder. Bunu yaparken kulland ara vardr:
1)

Ak piyasa ilemleri
2) Yasal rezerv oran
3) Reeskont oran

Ak Piyasa lemleri Bu, merkez bankasnn para arzn kontrol etmede en sk kulland aratr. Ak
piyasa ilemleri devlet tahvillerinin merkez bankas tarafndan alnmas ve satlmasdr. Peki ak
piyasa ilemleri para arzn nasl etkilemektedir?

Merkez bankas tahvil piyasasndan tahvil satn ald zaman bu tahviller iin dedii para dolamdaki
paray arttrr. Bu yeni Trk Liralarnn bir ksm para olarak elde tutulur ve geri kalan ksm da
bankalara mevduat olarak yatrlr. Elde tutulan her yeni Lira para arzn 1 TL arttrr. Bankalara
yatrlan her Lira ise bankaclk sistemindeki rezervleri arttrr ve sonu olarak para arz para arpan
kadar artar.
Ak piyasada tahvil al bankaclk sistemindeki rezervleri arttrr ve
para
arzn ykseltir.

Merkez bankas para arzn azaltmak iin ise yukardakinin tersini yapar: elindeki devlet tahvillerini
kamuya satar. Baz insanlar bu tahvilleri ellerindeki para ile satn alrlar ve bu dolamdaki parann
dmesine neden olur.Dierleri ise banka hesaplarndan para ekerek tahvil satn alrlar ve bu da
bankaclk sistemindeki rezervlerin dmesine neden olur. Her iki durumda da para arz der.
Ak piyasada tahvil sat bankaclk sistemindeki rezervleri azalr ve
para arzn drr.

Ak piyasa ilemleri merkez bankasnn para arzn kontrol etmedeki temel aracdr nk
yrtlmesii kolaydr ve hibir kanun deiiklii ya da bankaclk dzenlemesi gerektirmez.
Yasal Rezerv Oran: Bu, merkez bankasnn para arzn kontrol etmekte kulland ikinci aratr. Yasal
rezerv oran, bankalarn mevduatlarna karlk ellerinde tutmalar gereken asgari rezerv orandr.
Eer merkez bankas bu oran ykseltirse bankalar ayn miktardaki mevduat iin daha fazla rezerv
tutmak zorundadrlar. Bunu yapmak iin de verilen borlarn (kredilerin) azaltlmas gerekir. Bu da
sonu olarak para arznn dmesine neden olur.
Yasal rezerv oranndaki artlar bankalarn daha az kredi vermelerine ve
para arznn dmesine neden olur.

Eer merkez bankas para arzn ykseltmek isterse yasal rezerv orann drr. Bu gelime
rezervlerin bir ksmn serbest brakr. Bankalar daha nce ellerinde rezerv olarak tutmak zorunda
olduklar parann bir ksmn imdi kredi olarak verme ansna kavumu olurlar. Sonu olarak,
bankalar verdii borlar (krediler) ve buna bal olarak para arz artar.
Yasal rezerv oranndaki bir d, bankalarn daha fazla kredi vermelerini
salar ve para arznn ykselmesine neden olur.

Merkez bankas yasal rezerv orann ok nadiren kullanr nk bu orann ok sk bir ekilde
deitirilmesi bankaclk sistemini zedeleyecektir. Ayrca bu oran deiikliinin etkisini gsterebilmesi
iin belli bir zaman gemesi gerekir. Tablo 9.3 1980 sonras Trkiye'de gerekleen yasal rezerv oran
deiikliklerini gstermektedir.

Tablo 9.3 Trkiye'deki Yasal Rezerv Oran (%)

1980

35

1987

14

1994

1981

35

1988

25

1995

1982

35

1989

20

1996

1983

25

1990

19

1997

1984

25

1991

16

1998

1985

19

1992

16

1999

1986

15

1993

16

2000

2003

Kaynak: TCMB

Reeskont Oran:
Merkez bankasnn para arzn kontrol etmede kulland nc ara reeskont orandr. Reeskont
oran merkez bankasnn dier bankalara kredi verirken uygulad faiz orandr. Bankalar nakit
skntsna dtkleri zaman (bilhassa yasal rezerv orann karlamak iin yeterince rezervleri
olmad zaman) her zaman iin merkez bankasndan bor para alabilirler. Yksek bir reeskont oran
olduu zaman bankalar merkez bankasndan kredi almay tercih etmezler ve bunun yerine rezervlerini
arttrabilmek iin verdikleri bor para miktarn azaltrlar. Bu da sonu olarak para arznn dmesine
neden olur
Reeskont oranndaki bir art para arznn dmesine neden olur.

Eer merkez bankas reeskont orann azaltrsa bankalar verdikleri kredi miktarn azaltmak yerine
merkez bankasndan kredi almay daha avantajl bulurlar. Sonu olarak bankalar daha fazla kredi
verirler ve para azr artar.
Reeskont oranndaki bir d para arznn artmasna neden olur.

Tablo 9.4 1980 sonras MB tarafndan Trkiye'de uygulanan reeskont oranlarn gstermektedir.

Tablo 9.4 Trkiye'deki Reeskont Oranlar (%)

1980 26

1988

54

1996

50-57

1981 31.5

1989

54

1997

67-80

1982 31.5

1990

45-50.75

1998

67-80

1983 48.5

1991

48-54.5

1999

60-70

1984 52

1992

48-54.6

2000

60-70

1985 52

1993

48-54.7

2001

60-70

1986 48

1994

55-64

2002

55-64

1987 45

1995

50-57

2003

43-48

Kaynak: TCMB

9.7 Para Arz Erisi

Para arz (Ms) ile faiz oran (r) arasndaki ilikiyi gsteren eri nasl bir ekle sahiptir? u ana kadar
yapm olduumuz analiz, para arznn (reeskont oran tarafndan etkilense de) piyasa faiz oranndan
bamsz olduunu gstermeketedir. Para arz tamamyla merkez bankas tarafndan belirlenmekte
olup, merkez bankas para arzn faiz oranna gre deil genel ekonomik durumda bal olan para
politikalarna gre belirlemektedir. Aslnda sonraki konularda da greceimiz gibi, faiz oran para arz
tarafndan belirlenmektedir.

ekil 9.1 para arz erisini gstermektedir. Bu, faiz oranndan (r) bamsz olmas dolaysyla dikey bir
dorudur.

Merkez bankas elinde bulunan ara yoluyla para arzn arttrsa ya da azaltrsa Ms erisine ne olur?
Bu aralar herhangi bir eksende yeralmadklarndan dolay bunlarn deimesinden kaynaklanan para
arzndaki deiiklikler Ms erisinin kaymasna neden olur. ekil 9.2'de para arzndaki (M0'den M1'e) bir
art Ms erisinin saa kaymasna neden olmaktayken para arzndaki (M0'den M2'ye) bir d Ms
erisinin sola kaymasna neden olur.

BLM 10 PARA TALEB VE DENGE FAZ ORANI

10.1 Giri
Bu blmde greceimiz gibi para talebi makroiktisadi analizde nemli bir yer tutmaktadr. Ayn
zamanda, tartmal bir konudur. Benzer biimde faiz orannn da gerek teoride gerek se pratikte
ekonomi zerinde merkezi bir rol vardr. Her birimiz faiz oran ile yle ya da byle karlarz ve
gazetelerden de bildiimiz gibi faiz oran btn ekonomik ajanlar iin ok nemlidir. Bu sebepten
dolay merkez bankas faiz orann srekli kontrol altnda tutmak ister. Sonu olarak faiz orannn nasl
belirlendiini ve hangi faktrlerin faiz oran zerinde etkili olduunu bilmek olduka nemlidir. Faiz
oranndaki deiimleri anlayabilmemiz iin ilk olarak para talebini anlamamz gerekir.

10.2 Para Talebi

ktisatlar para talebinden sz ettikleri zaman kastettikleri "insanlarn sahip olmak istedikleri para
miktar" deildir. Her birimizin sahip olabildiimiz kadar ok para isteyeceimiz aktr. ktisatlarn
para talebi ile kastettikleri, insanlarn servetlerinin ne kadarn para (nakit) olarak (ister ceplerinde, ister
vadesiz banka hesaplarnda) tutmak istedikleridir .
Konuyu aklayabilmek iin bir rnek kullanalm. Ekonomide (nakit) para ve tahvil olmak zere iki ayr
tasarruf arac olduunu dnelim. Tahvil ile faiz getiren her trl deerli kad ve vadeli mevduatlar
kastetmekteyiz. Para ile ise dolamdaki para ile faiz getirmeyen (vadesiz) mevduatlar kastediyoruz.
Bu durumda servetinizin bir ksm ile tahvil alrsanz faiz geliri elde edersiniz. Dier taraftan servetinizi
para olarak tutarsanz faiz geliri elde edemezsiniz.
Servetinizin 10 milyar TL olduunu dnn. Bu servetin ne kadarn tahvil ve ne kadarn para olarak
tutmak isterdiniz? Eer cevabnz "Btn param tahvil olarak tutup kazanabileceim kadar faiz geliri
elde etmek" ise ltfen bir kez daha dnn. Eer btn servetinizi tahvile yatrrsanz gnlk
yaamnz nasl srdreceksiniz? Yani aldnz yiyecek, giyecek, iecek vs.'nin parasn nasl
deyeceksiniz? Sonu olarak, istemeseniz de servetinizin bir ksmn para olarak tutmak zorunda
olduunuz aktr. Her ay servetinizin 100 milyon TL'sini para olarak tutmaya karar verdiinizi
dnelim. Bu paray cebinizde ya da banka mevduat olarak tutabilirsiniz. Banka mevduat olarak
tuttuunuz durumda nakit sknts ektiiniz zaman ATM makinalarndan para ekebilirsiniz (ya da
kredi kartnz kullanabilirsiniz). Buradaki 100 milyon TL sizin para talebinizi gstermektedir.

10.3 Paraya Duyulan Talebin Nedenleri

Servetimizin ne kadarn para olarak tutacamza nasl karar veririz? Paray elde tutmann bir frsat
maliyeti vardr. Sz konusu frsat maliyeti, parann tahvile yatrlmas durumumda elde edilecek olan
faiz geliri olarak kabul edilebilir. Bu durumda insanlar niin ellerinde para tutarlar? Bunun sebebi,
ellerinde tuttuklar parann en az frsat maliyeti kadar kendilerine hizmet salamas, yani faydas
olmasdr. Bu hizmetlerin zerinde duracak olursak, elde para tutmak iin nemli neden olduunu
grrz:
1) lem Amal Para Talebi: Elde para tutmann en nemli sebebi parann satn almada
kullanlmasdr. ktisatlarn bu maddeye ilem amal demelerinin sebebi birok ilemin (al-veri)
para gerektirmesidir. lemlerde kullanlan para unsura baldr: gelir, fiyat seviyesi ve faiz oran.
Gelir: Daha ok gelir daha ok ilem (al-veri) demektir. Eer gelirimiz artarsa
tketim harcamalarmz da beraberinde artacaktr. Bu durumda ilem amal para
talebi gelirle birlikte artacaktr.

Fiyat Seviyesi: Mal ve hizmet fiyatlarnn gelirimizle birlikte iki katna ktn
varsayalm. Bu, reel gelirimizin deimedii ve mal ve hizmetlerin greceli fiyatlarnn
sabit kalmas anlamna gelmektedir. Greceli fiyatlar ve reel gelirimiz deimediine
gre mal ve hizmetlere olan talebimizin de deimemesini bekleyebiliriz. Fakat mal ve
hizmetlerin fiyatlar iki katna ktndan dolay daha nceye gre iki kat daha fazla
deme yapmamz gerekir. Bu da daha nce elimizde tuttuumuz parann artk iki
katn tutmamz gerektii anlamna gelir. Sonu olarak fiyat seviyesindeki bir art
ilem amal para talebini arttrr.
Faiz Oran: Yukarda da akladmz gibi faiz oran para tutmann frsat maliyetidir.
Faiz oran artarsa elde para tutmann maliyeti artacaktr nk insanlar ellerindeki
paray tahvile yatrmak yoluyla daha ok faiz geliri elde edebilirler. Sonu olarak faiz
oranndaki bir art insanlarn ellerinde ilem amal daha az para bulundurmalarn ve
daha ok tahvil almalarn beraberinde getirir. Para talebi ile faiz oran birbiriyle ters
orantldr.
2) htiyat Amal Para Talebi: Arabamzn bozulmas ya da hastalktan dolay doktora gitmenin
sonucunda hi beklemediimiz baz harcamalar yapmak zorunda kalabiliriz. nsanlar genelde bu tarz
beklenmeyen harcamalar iin ellerinde ekstra para tutmak isterler. Benzer ekilde baz insanlarn
gelirleri deiken olabilir ve dolaysyla gelirleri bir yksek bir dk olabilir. rnein iftiler bu gruba
rnek olarak gsterilebilir. nk gelirleri srekli deien hava koullarna baldr. Bu ekilde gelirleri
deiken olan insanlar gelirleri dt zaman kullanmak zere bir kenarda para tutmak isteyebilirler.
htiyat amal para talebi de ilem amal para talebi gibi gelir ve fiyat seviyesi ile doru orantl, faiz
oran ile ise ters orantldr. Her iki amal para talebi de planlanan ya da potansiyel ilemlerle ilgili
olduuna gre ve ayn deikenler tarafndan ayn ekilde etkilendiklerine gre ilem amal para
talebi ve ihtiyat amal para talebi birarada incelenebilir.
3) Speklatif Amal Para Talebi: Dier mal ve varlklarda olduu gibi tahvil fiyatlar da srekli
dalgalanr. Bazen artar, bazen de azalr. Bu belirsizlikten dolay parasn tahvile yatran bir insan bir
faiz geliri elde etse bile tahvilin fiyat derse, para kaybediyor olabilir. Eer bu kii yakn gelecekte
tahvil fiyatlarnn dmesini bekliyorsa zarar etmemek iin imdiden tahvil satabilir. Tahvil satmak
demek, tahvili paraya evirmek demektir. Artk bu kii karsna tahvil almak iin iyi bir frsat kana
kadar paray elinde tutacaktr. Eer bu kii tahvil fiyatlarnn yeterince dtne ve ileride artacana
inanyorsa elinde tuttuu speklatif amal paray tekrar tahvile evirecektir. Speklatif amal para
"para kazanmak" iin tutulduu iin faiz oranndaki deiikliklere ok duyarldr. Dier para tutma
amalarnda olduu gibi speklatif amal para tutmann maliyeti de faiz oran ile doru orantldr.
Yani faiz oran arttka speklatif amal para tutmann maliyeti de artar ve insanlar tahvil tutmay
tercih eder. Ksacas speklatif amal para talebi faiz oran ile ters orantldr.

10.4 Toplam Para Talebi

Her ne kadar para talebi ayr nedene balansa da bir insann elinde tuttuu paray ak bir ekilde
hangi nedenlerden dolay tuttuunu tam olarak anlayamayz. Herhangi bir nedenden dolay tutulan
para dier nedenler iin de kullanlabilir. neden de bireyin elinde tutaca miktar etkilemektedir. Bu
nedeni birletirerek hem kiilerin hem de firmalarn talep ettikleri para miktarn toplayacak olursak
toplam para talebini elde ederiz. Yukardaki analizden de anlayabileceimiz gibi para talebini
belirleyen temel faktr vardr:
1) Reel gelir (y)
2) Faiz oran (r)
3) Fiyat seviyesi (P)
Toplumdaki kiilerin gelirleri ayr ayr toplanarak toplam gelir (toplam retim) miktar bulunur. Bu
durumda reel gelir ve reel retim (reel GSYH, GSMH, vs.), para talebini analiz ederken ayn anlama

gelmektedir. Yine daha nce grdmz gibi para talebi, reel gelir ve fiyat seviyesi ile doru orantl,
faiz oran ile ise ters orantldr. Bu iliki Tablo 10.1'de gsterilmektedir.

Nominal gelir reel gelirin ve fiyat seviyesinin arpm olduuna gre,

Y=y*P
ifadesini yazabiliriz. Burada Y nominal geliri, y reel geliri
ifadeye gre reel gelirdeki ya da fiyat seviyesindeki bir
(dmesine) neden olur. P ve y'nin para talebi zerinde
etkilerini para talebinin bir belirleyicisi olarak birletirebiliriz.
zetlenebilir.

ve P fiyat seviyesini gstermektedir. Bu

art (d) nominal gelirin artmasna
pozitif bir etkisi olduuna gre bunlarn
Bu yolla Tablo 10.1, Tablo 10.2'deki gibi

Para talebi, nominal gelir ve faiz orannn bir fonksiyonu olarak ekil 10.1'de gsterilmektedir.

Para talebi erisi Md, belirli

bir gelir seviyesi (Y) iin
talep edilen para miktar
(M) ile nominal faiz oran
(r) arasndaki ilikiyi
gsterir. .
Dikkat ederseniz faiz oran
dikey eksende para miktar
ise
yatay
eksende
gsterilmektedir.
Her para talebi erisi belli
bir gelir seviyesi iin izilir.
Para talebi ve faiz oran
ters orantl olduklarndan
dolay para talebi erisi
(Md) negatif eimlidir.
ekil 10.1 Para Talebi Erisi

Dikkat ederseniz faiz oran dikey eksende, para miktar ise yatay eksende gsterilmektedir. Her para
talebi erisi belirli bir gelir seviyesi iin izilmektedir. nk para talebi ve faiz oran ters orantldr,
para talebi (Md) negatif eimlidir.
imdi de faiz oran ve gelir seviyesi deitii zaman para talebinin nasl etkilendiine bakalm. Daha
nce birok kez grm olduumuz gibi, eksenlerdeki deikenlerde meydana gelen deiiklikler eri
zerinde harekete neden olmaktadr. Faiz oran dikey eksendeki deiken olduuna gre, faiz
oranndaki bir deiiklik Md erisi zerinde harekete neden olacaktr. Bu olay ekil 10.2'de
gsterilmektedir.

Faiz oranndaki bir

deiiklik para talebi
erisi (Md) zerinde
harekete neden olur.
Faiz orannn r0'dan r1'e
ykselmesi insanlarn
ellerinde daha az nakit
para ve daha ok faiz
geliri getiren tahvil
tutmalarna neden olur.
Sonu olarak talep
edilen para miktar
M0'dan M1'e der ve A
noktasndan B
noktasna hareket
meydana gelir.
ekil 10.2 Md erisi zerinde hareket
Faiz orannn r0'dan r1'e ykselmesi elde para tutmann maliyetini arttrr. nsanlar servetlerinin daha
kk bir ksmn ellerinde para olarak tutmak isterler ve sonu olarak elde tutulan toplam para M0'dan
M1'e der. Bu, Md erisi zerinde A noktasndan B noktasna hareket olarak karmza kar. Benzer
biimde faiz oranndaki bir d para talebinin artmasna neden olur.
Nominal gelir (Y) artt zaman ne olur? Y, eksenlerdeki deikenlerden birisi olmadna gre nominal
gelir seviyesindeki bir deiiklik Md erisinin kaymasna neden olur. ekil 10.3 bu durumu
gstermektedir.

retim (gelir)
seviyesindeki bir
deiiklik para talebi
ersinin (Md) kaymasna
neden olur.
Y'nin Y0'dan Y1'e
ykselmesi ekonomideki
ilem hacminde bir art
olduu anlamna
gelmektedir. nsanlar
artan ilemlerini
gerekletirebilmek iin
her faiz oran iin daha
fazla nakit para talep
etmektedirler.
Sonu olarak talep edilen
para ayn faiz oran (r0)
iin miktar M0'dan M1'e
kar. Bu, Md erisinin
kaymas anlamna gelir.
ekil 10.3 Md erisinin kaymas
Nominal gelirin Y0'danY1'e ktn dnelim. Nominal gelir seviyesindeki bir art reel gelir (y)
ve/veya fiyat seviyesindeki bir art sonras karmza kar. Daha nce de grdmz gibi her iki
deiikliin de para talebi zerindeki etkisi ayndr. Her iki deiiklik de faiz oran sabitken elde tutulan
para miktarnn artmasna neden olur. ekil 10.3'te A noktasnda olduumuzu dnelim. Bu noktada
faiz oran r0, gelir seviyesi Y0 ve elde tutulan para miktar M0'dr. Nominal gelir seviyesi Y1'e ykselirse
daha ok ekonomik aktivite olacak, insanlar daha ok retecek ve dolaysyla al-veri seviyesi de
artacaktr. nanlar bu artan harcamalarn karlayabilmek iin ellerinde daha fazla para tutacaklardr.
Artk ayn faiz seviyesinde (r0) M1 kadar para tutacaklardr. Bu, ak bir ekilde Md erisinin saa
kaymasna neden olacaktr. Ayn sebepten dolay gelir seviyesindeki bir d Md erisinin sola
kaymasna neden olacaktr.

10.5 Denge Faiz Oran

Artk bu konunun temel sorusunu cevaplandrabiliriz. Faiz oran nasl belirlenmektedir? Bu sorunun
cevab "bir maln fiyat nasl belirlenir?" sorusunun cevab ile ayndr. Cevap "arz ve talep erilerinin
kesitii yer" olarak bilinmektedir. Bu durumda faiz orann "parann fiyat" olarak grebiliriz. Denge
faiz oran para piyasasnda, para talebinin para arzna eit olduu yerde belirlenir.
Denge faiz orannn bulunmasn ekil 10.4 yardmyla gsterebiliriz.

Denge faiz oran para

talebinin para arzna eit
olduu yerde belirlenir.
Bu durum para arz erisi
(Ms) ile para talebi erisi
(Md)'nin kesitii yerde
gerekleir.
ekilde denge faiz oran
Ms ve Md erilerinin
kesitii
yer
olan
A
noktasna tekabl eden
r0'dr.
A noktasndan herhangi bir
sapma
olursa
para
piyasas harekete geer ve
hzl bir ekilde yeniden
dengeye gelinir.
ekil 10.4 Denge Faiz Orannn Belirlenmesi
Blm 9'dan da hatrlayacanz gibi para arz merkez bankas tarafndan belirlenmektedir. Yani faiz
orann da ieren dier ekonomik deikenlerden bamszdr ve para otoritelerinin politikalarna gre
belirlenir. Bu durum para arznn niin dikey bir doru (Ms) olduunu aklamaktadr. Para arz faiz
oranndaki deiikliklerden etkilenmez.
Grafiksel olarak denge faiz oran para talebi ve para arz erilerinin kesitii yerde belirlenir. Bu,
ekildeki A noktas ile gsterilmektedir. Dikkat ederseniz bu noktada para talebi ve para arz birbirine
eittir (M0) ve denge faiz oran r0 eklindedir. Bu durumda r0'da para piyasas dengededir, yani bu faiz
orannda piyasada ne ar para talebi ne de ar para arz vardr.

10.6 Para Piyasas Dengesini Deitiren Etkenler

ekil 10.4'ten de aka grlecei gibi para piyasas dengesi ve denge faiz oran sadece iki sebepten
dolay deiebilir: para arz erisinde bir kayma ya da para talebi erisinde bir kayma. Bu iki eriden
herhangi birinde meydana gelen bir kayma para piyasas dengesini deitirecektir. imdi bu iki
durumu ayrntlaryla inceleyelim.
a) Para talebi erisinde bir kayma
ekil 10.5'e bakalm. Bir sebepten dolay gelir seviyesinin Y1.'e arttn dnelim. Bu olay, para
talebi erisinin M0d'den M1d'ye kaymasna neden olur. Dikkat ederseniz balangtaki faiz oran olan
(r0) seviyesinde talep edilen para miktar (M1), para talebinden (M0) byktr (grafikteki B noktas). Bu

durumda para iin ar bir talep vardr. nsanlar servetlerinin daha byk bir ksmn para olarak
tutmak isterler fakat merkez bankas tarafndan arz edilen para miktar herkesin istedii kadar para
tutmas iin yeterli deildir. Para piyasasnn dengede olmad aktr. Piyasada yeniden dengenin
salanabilmesi iin bireylerin deimesi gerekmektedir. Ya arz edilen para miktar artmal ya da talep
edilen para miktar dmelidir. Daha nce de sylediimiz gibi para azr dier ekonomik
deikenlerden etkilenmemektedir. Yani otomatik bir ekilde deimemektedir. Bu durumda, para
arznn, merkez bankasnn yeni bir para politikas belirleyene kadar deimeyeceini varsayabiliriz.
Eer para arz (Ms) sabitse
para talebinde (Md)
gelirden (Y) kaynaklanan
bir art olduu zaman
denge faiz orannda (r) bir
art meydana gelir.
ekilde gelirin Y0'dan Y1'e
artmas Md erisinin saa
kaymasna neden olur.
Eer para arz M0
seviyesinde sabit ise
insanlar yrrlkte olan faiz
orannda (r0) M1 miktarnda
para talep edeceklerine
gre ar bir para talebi
olacaktr. Bu ar talep faiz
orann r1 seviyesine
kartacaktr ve yeni denge
C noktasnda
gerekleecektir.
Sonu olarak denge faiz
oran r0'dan r1'e
ykselecektir.
ekil 10.5 Md Erisinin Saa Kaymas
Bu son grdklerimiz bize u sonucu verir: Para piyasasnda dengenin salanabilmesi iin talep edilen
para miktarnn deimesi gerekmektedir. nk insanlar harcamalarn gerekletirebilmek iin
servetlerinin daha byk bir ksmn para olarak tutmak isterler ve ellerinde tuttuklar tahvilleri paraya
evirmeye balarlar. Tahvillerini dier insanlara satmaya alrlar. Bunun da tesinde baz irketler ve
Hazine ihtiyalar dorultusunda yeni tahviller kartabilirler. Fakat "bu tahvilleri kim satn alacak?"
sorusu akllara gelebilir. nk herkes zaten elindeki tahvilleri satmak istemektedir. Bu durumda
geerli faiz oran (r0) zerinden tahvil satlamaz. irketler ve Hazine tahvillerini satabilmek iin daha
yksek faiz oran sunmaldrlar. Buna bal olarak faiz oran ykselmeye balar. Bu ykseli paraya
olan ar talep bitinceye kadar, yani (r1) noktasna gelinceye kadar devam eder. Yeni denge faiz
orannn (r1) olduu C noktasna kadar devam eder.

imdi de gelir seviyesinde bir dn olduu durumu inceleyelim. ekil 10.6'da gelir seviyesinin
Y0'dan Y2'ye dmesi para talebi erisinin sola kayarak M1d'e gelmesine neden olur. Balang faiz
oran seviyesinde (r0) insanlar u anda mmkn olan miktardan (M0) daha az para (M2) talep ederler
(grafikteki B noktas). Para arz, talep edilen para miktarndan daha fazla ise ar bir para arz
olduunu syleyebiliriz. nsanlar artk ellerinde tutmak istedikleri miktardan daha fazla para

tutmaktadrlar. Sonu olarak ellerindeki ar paray faiz getiren tahvillere yatracaklardr. Fakat herkes
yeni tahvil almak isteyeceinden dolay tahvile olan talep artacaktr. Tahvil arz eden birimler ise
(irketler ve Hazine) bu durumu dk faiz ile tahvil satmak iin iyi bir frsat olarak grrler. Faiz oran
dmeye balar ve ar para arz bitene kadar (yani r2 seviyesine gelene kadar) bu d devam
eder. Bylece para piyasas tekrar dengeye dnm olur.

Eer para arz (Ms) sabitse

para talebinde (Md) gelirin
(Y) azalmasndan
meydana gelen bir d
denge faiz orannn (r)
dmesine neden olur.
ekilde Y0'dan Y2'ye
dmesi Md erisinin sola
kaymasna neden olur.
Eer para arz M0
seviyesinde sabit ise para
talebi para arzna gre
azalm olur ve faiz oran
dmeye balar. Yeni
denge C noktasnda
oluur.
Sonu olarak faiz oran
r0'dan r2'e der.
ekil 10.6 Md Erisinin Sola Kaymas

Sonu olarak para piyasasndaki dengenin para talebi ile para arznn birbirine eit olduu yerde
gerekletiini syleyebiliriz. Eer bir sebepten dolay faiz oran denge seviyesinden uzaklarsa
piyasa ekonomiyi bu seviyeye geri gelmesi ynnde zorlar. Yani para piyasas uzun sre dengeden
uzak duramaz.
b) Para arz erisinde bir kayma
Daha nce de belirttiimiz gibi para arz tamamyla merkez bankasnn kontrol altndadr. Merkez
bankas arz edilen para miktarn hkmetin para politikasna gre belirler.
imdi de merkez bankas para arzn arttrmak istedii zaman para piyasasndaki dengeye ne
olacana bir gz atalm. Bu durum ekil 10.7'de gsterilmektedir.

Para arzndaki bir art

denge
faiz
orannn
dmesine neden olur.
Eer MB para arzn
arttrmaya karar verirse,
Ms erisi Ms0'dan Ms1'e
kayar. Yeni denge faiz
oran ise Ms2 dorusu ile para
talebi erisininMd kesitii
yer olan C noktasnda
belirlenir.
Sonu olarak denge faiz
oran r0'dan r1'e der.

ekil 10.7 Para arzndaki bir deiim

Merkez bankasnn para arzn M0'dan M1'e ykselttiini dnelim. Bu durumda para arz erisi
ekilde de grld gibi saa kayacaktr. Grafiksel olarak yeni denge noktasn bulmak kolaydr. Yeni
denge Md erisi ile yeni para arz erisinin (M1s) kesitii yerde gerekleir (C noktas). Yeni denge faiz
oran eskisine gre daha dktr. Para arzndaki bir art denge faiz orannn dmesine neden olur.
imdi de bu olayn nasl gerekletiini anlamaya alalm. Balangta A noktasndayz. Para arz
erisi saa kayd zaman, ar bir para arz (A ve B noktalar arasndaki fark) ortaya kar. nsanlar
ellerindeki bu fazla paray tahvil alarak deerlendirmek isterler. Tahvile olan talep artar ve daha nce
de grdmz gibi faiz oran der. Sonu olarak B noktasndan yeni denge noktamz olan C
noktasna hareket etmi oluruz.
Benzer biimde para arzndaki bir d denge faiz orannn artmasna neden olacaktr.

BLM 11 MLL GELR VE KISA DNEMDE FYAT SEVYES

11.1 Giri
8. Blmde bir ekonominin toplam geliri ile toplam retiminin birbirine eit olmalar
gerektiini grmtk. Ayn zamanda gelirin (retimin) nasl lldn de incelemitik. En
fazla kullanlan gelir (retim) lleri GSYH ve GSMHdr. Bu blmde bir ekonomideki gelir
(retim) seviyesini ne belirler? sorusuna cevap vermeye alacaz.
11.2 Denge Gelir Seviyesi
Yukarda sorduumuz soruya dorudan bir cevap vermek gerekirse, denge gelir (retim)
seviyesi (ki bu Y ile gsterilmektedir) Toplam Talep (AD) ile Toplam Arz (AS) erilerinin
kesitii yerde gerekleir.

P0

AS

Makroekonominin ksa
dnem dengesi AD ile AS
erilerinin kesitii yerde
gerekleir (A noktas).
ekilde, ksa dnem denge
fiyat seviyesi P0 ve ksa
dnem denge retim (gelir)
seviyesi Y0dr.

Dikkat ederseniz, A
noktasnda hem mal piyasas
hem de para piyasas
dengededir ve firmalar
krlarn maksimize
etmektedirler.

AD

Y0

ekil 11.1 Denge fiyat ve retim seviyelerinin belirlenmesi

ekil 11.1de yatay eksen ekonomi iin toplam geliri (retimi) ve dikey eksen (aada
aklanacak olan) genel fiyat seviyesini gstermektedir. Denge fiyat seviyesi (Ye) AD ve AS
erilerinin kesitii yerde belirlenir ve Pe denge fiyat seviyesi olarak bilinir. Vermi olduumuz
bu basit cevap birazdan AD ve AS erilerini analiz ettikten sonra daha anlaml bir hale
gelecekler. AD ve AS erileri daha nce grm olduunuz talep ve arz erilerine olduka
benzese de bunlar tamamyla ok deiik kavramlardr. Daha sonra bunlar detayl olarak
inceleyeceiz. Buna ramen genel fiyat seviyesinin ne olduunu ve nasl hesaplandn
bilmemiz gerekir.

11.3 Fiyat Endeksleri

Fiyat seviyesi ekonomide retilen btn mal ve hizmetlerin fiyatlarnn bir ortalamasdr. Ayn
zaman genel fiyat seviyesi olarak da bilinir. Daha nceki deneyimlerimizden biliyoruz ki
neredeyse btn fiyatlar zamanla deiir ve enflasyon yksekse bu deiimler daha hzl bir
ekilde meydana gelir.
ktisatlar genel fiyat seviyesini belirleyebilmek iin birok endeks kullanrlar. Her bir endeks,
yaplan analize bal olarak dierlerinden daha iyi sonu veriyor olabilir. Biz, burada yaygn bir
ekilde kullanlan iki ayr endeks zerinde duracaz: GSYH deflatr ve tketici fiyat endeksi
(TFE).
GSYH deflatr:
Blm 8'de GSYH deflatr formlnn aadaki gibi olduunu grmtk:

Nominal GSYH cari fiyatlar zerinden hesaplanan cari retim olduuna ve reel GSYH temel
yl fiyatlar zerinden hesaplanan cari retim olduuna gre, GSYH deflatr, cari fiyat
seviyesi ile temel yldaki fiyat seviyesi arasndaki oransal ilikiyi gstermektedir.
Tketici Fiyat Endeksi (TFE):
Tketici fiyat endeksi (TFE) tipik bir tketici tarafndan satn alnan btn mal ve hizmetlerin
maliyetini lmekte kullanlr. TFEyi hesaplamak iin otoriteler tipik bir bireyin tketimini
gsterdii iin sabit bir mal ve hizmet sepeti kullanrlar. Her mal ve hizmetin tketicilerin
harcamalarnda kendine zg bir arl vardr. Sonu olarak TFEdeki deiiklikler sadece
sepetteki mal ve hizmetlerin fiyatlarndaki deiiklikleri gstermektedir, ekonomideki dier mal
ve hizmetlerin fiyatlar hakknda birey sylememektedir.
GSYH deflatr ve tketici fiyat endeksinin benzer amalarla kullanlmasna ramen bunlar
arasnda hala iki nemli fark mevcuttur.

GSYH deflatr yurtiinde retilen btn mal ve hizmetlerin fiyatlarn yanstrken,

tketici fiyat endeksi (TFE) sadece tketiciler tarafndan satn alnan mal ve
hizmetlerin fiyatlarn yanstmaktadr.

Tketici fiyat endeksi (TFE) sabit bir mal ve hizmet sepetinin bugnk fiyat ile ayn
sepetin temel yldaki fiyatn kyaslar. Buna karn, GSYH deflatr, bu gn retilen
mal ve hizmetlerin fiyatlar ile ayn mal ve hizmetlerin temel yldaki fiyatlarn kyaslar.
Bu durumda GSYH deflatr hesaplamada kullanlan mal ve hizmet grubu zamanla
otomatik olarak deimektedir.

Bu iki nokta, GSYH deflatrnn ekonomideki genel enflasyonu belirlemede daha etkin
olduunu gstermektedir. Fakat medyadan da bildiimiz gibi TFE (ve ayrca burada
incelemediimiz Toptan Eya Fiyat Endeksi, TEFE) Trkiye'deki enflasyonu takip etmede
kullanlan en nemli gstergelerdir. Bunun sebebi TFE'nin (ve TEFE'nin) aylk olarak
hesaplanmas, GSYH (ya da GSMH) deflatrnn ise yalnzca sene sonunda, GSYH (ya da
GSMH) hesapland zaman hesaplanabilmesidir.

11.4 Toplam Talep (AD)

Bir ekonomide retilen mal ve hizmeler aadaki iktisadi gruplarn en azndan biri tarafndan
talep edilir.
a) Hanehalk: Hanehalk tarafndan talep edilen mal ve hizmetlere tketim mallar denir.
Hanehalk tafandan yaplan tketim talebi (C) toplam talebin en byk bileenidir. Tketimi
belirleyen en nemli faktr harcanabilir gelirdir. Harcanabilir gelir toplam gelir ve vergiler
arasndaki fark olarak tanmlanr.

Harcanabilir gelir = Gelir (Y) vergiler (T)

Kamu sektr vergileri arttracak olursa, hanehalknn elinde harcamak iin daha az gelir
kalacaktr. Sonu olarak tketim talebi ve dolaysyla toplam talep der.

Vergiler artt zaman tketim talebi der

T C
Vergiler azald zaman tketim talebi artar
T C

b) Firmalar: Firmalar mal ve hizmetleri yatrm amal talep ederler. Yatrm ile kastettiimiz
fiziksel sermaye stounda yaplan arttrmlardr. Bu durumda, yeni fabrikalarn kurulmas,
ekipman ve hammadde alm vs. yatrm talebidir ve (I) ile gsterilmektedir.
Birok yatrm bor alnan para ile yaplr ve bu para belirli bir dnem sonunda denir. Faiz
oran bor para almann maliyeti olduuna gre ayn zamanda yatrmn da maliyetini temsil
etmektedir. Eer faiz oran ykselirse bor para almann maliyeti artar ve baz yatrmlar bu
yzden rafa kaldrlabililr. Sonu olarak yatrm talebi der. Faiz oran derse bor para
almann maliyeti artar ve daha ok yatrrm yaplmaya balar. Sonu olarak yatrm talebi
artar.
Faiz oran dt zaman yatrm talebi artar
r I
Faiz oran artt zaman yatrm talebi der
r I

c) Kamu Sektr: Hkmet bir ii altrd zaman, raptiye ya da ordu iin yakt ald
zaman, bunlarn hepsi direkt olarak ekonominin mal ve hizmet retimi iin olan talebine
eklenir. Bu durumda kamu sektr talebi (G) toplam talebin bir parasdr.
d) Yabanc lkeler: hracat (EX), yurtdna satlan mal ve hizmetlere verilen isimdir. hracatn
toplam talebin bir paras olmasnn sebebi, bu mallarn lke iinde retiliyor olmasdr. Dier
taraftan ithalatn (IM) (yabanc lkelerden alnan mal ve hizmetler) toplam talebe dahil
olmasnn sebebi, lke mallarndan yabanc yerli mallara kayan talebin varldr. Eer ithalat

artarsa, yani insanlar yabanc mallar yerli mallara tercih ederse, yerli mal ve hizmetlere olan
talep dm demektir. zetleyecek olursak, ihracatn toplam talebe pozitif bir etkisi olurken,
ithalatn toplam talebe eksi bir negatif olur.
Bir lkenin net ihracatn (NX), o lkenin ihracat ve ithalat arasndaki fark olarak
tanmlayabiliriz.

NX = EX - IM

Artk toplam talebi tanmlayabiliriz. Toplam talep btn bu sektrlerin taleplerinin toplamna
denir. Toplam talebin bileenleri tketim talebi (C), yatrm talebi (I), kamu sektr talebi (G)
ve net ihracattr (NX).

AD = C + I + G + NX

Bu tanmdan da anlalaca gibi, ADnin artmas iin C, I, G ya da NX kalemlerinden birisinin

artmas, ADnin azalmas iin ise bu kalemlerden birisinin azalmas gerekir.
Toplam talebi tanmladktan sonra, artk AD erisinin nasl elde edildiini analiz edebiliriz.

11.4.1 Toplam Talep (AD) Erisi

AD erisi ekonomideki retim (Y) ile fiyat seviyesi (P) arasndaki ilikiyi gstermektedir. ekil
11.1den de grlebilecei gibi Y ile P arasndan ters bir iliki mevcuttur. P artt zaman Y
azalr ve P azald zaman Y artar. imdi de bu durumun niin byle olduunu anlamaya
alalm.
Fiyat seviyesindeki deiiklikler toplam talebi (AD) ayr yolla etkileyebilir:
1)
2)
3)

Yatrm talebi (I)

Tketim talebi (C)
Net ihracat (EX IM).

imdi de bu yolu ayrntlaryla inceleyelim.

1) Yatrm talebindeki deiiklikler:
Fiyat seviyesindeki (P) bir deiiklik yatrm talebini (I) nasl etkiler? Cevap, tahmin edeceiniz
gibi faiz oran ile ilikilidir. Blm 9'dan hatrlarsanz fiyat seviyesi para talebinin (Md)
belirleyenlerinden biridir. Bu durumda P'deki deiiklikler (Md)'nin deimesi yoluyla r'nin
deimesine neden olmaktadr. Bu durumun nasl gerekletiini inceleyelim.
Fiyat seviyesinin herhangi bir nedenden tr arttn varsayalm. Fiyat seviyesindeki art
para talebinin artmasna neden olur (bkz. Blm 9). Para arznn sabit tutulduunu

varsayarsak, artm olan para talebi, para arzn aacaktr (ar para talebi). Sonu olarak
faiz oran artar, yatrm talebi der ve AD de der. zetleyecek olursak:

PM

r I AD

Hatrlarsanz btn analiz fiyat seviyesindeki bir art (P0'dan P1'e) ile balamt.
Fiyat seviyesindeki (P) bir art talep
edilen retimin (Y) dmesine neden olur.

Bu analiz fiyat seviyesi dt zaman tersine dnmektedir. Fiyat seviyesindeki d para

talebinin azalmasna neden olur ki bu da faiz orann drr. Faiz oranndaki d yatrm
talebin artmasna neden olur ve toplam talep artar. Ksaca,

PM

r I AD

AD'deki art gelirin (Y) artmasna neden olur.

2. Tketimdeki Deiiklikler: Fiyat seviyesindeki deiiklik ile arzulanan tketim talebindeki
deiikllik arasndaki balant servet tarafndan salanr. nsanlar -ounlukla
emekliliklerinden sonra kullanmak amacyla- belli bir lde servet oluturmaya alrlar.
Eer bir insann servetinde beklenmedik bir art meydana gelirse, o kii o anki gelirinin daha
kk bir blmn gelecek iin tasarruf etme ihtiyac duyacaktr. Tasarruf gelir eksi tketime
eit olduuna gre, tasarrufta meydana gelecek bir d tketimde bir art anlamna
gelmektedir. Benzer biimde servetteki bir d tketimin azalmasna neden olacaktr.
Servet genellikle nominal deeri sabit olan varlklar (kamu sektr tahvilleri, hisse senetleri
vs.) cinsinden tutulur. imdi, ekonomideki fiyat seviyesinin dtn dnelim. Varln
nominal deeri deimeyeceine gre (hatrlarsanz sabitti) varln reel satnalma gc (reel
servet) fiyat seviyesindeki dn bir sonucu olarak artacaktr. Varl satarak hanehalk
daha fazla mal ve hizmet satn alabilir, nk artk mal ve hizmetlerin fiyatlar daha ucuzdur.
Kendilerini daha fazla servet sahibi gren hanehalk daha az tasarruf eder; yani, tketimlerini
arttrr ve bu da toplam talebin artmasna neden olur.

P reel servet C AD

Eer fiyat seviyesi artarsa, dier taraftan varlklarn reel satn alma gleri de decektir (reel
servette bir d) ve tketim talebini azalacaktr. Sonu olarak AD der.
P reel servet C AD

3. Net hracatta Bir Deiiklik: Fiyat seviyesi ile toplam talep (dolaysyla retim) arasndaki
nc balant net ihracattr. lkedeki fiyat seviyesi artt zaman, lkede retilen mallar d
lkelerdeki mallara gre daha pahal hale gelir. Greceli fiyatlardaki bu deiiklik Trk
vatandalarnn daha az yerli mal satn almalarna yol aacaktr (nk bu mallar artk daha
pahaldr), ve bu da fiyat reel olarak daha ucuz olan yabanc mallarn daha fazla tketilecei
anlamna gelmektedir. Ayn zamanda dier lkelerdeki tketiciler de artk daha pahal olan
Trk mallarndan daha az satn alacaklardr. Bu deiikliklerin anlam Trkiye'nin ithalatnn
(IM) artmas ve ihracatnn (EX) dmesidir. Net ihracat (NX), ihracat ile ithalat arasndaki fark
olduuna gre, net ihracat da decektir. NX, toplam talebin bir bileeni olduuna gre AE
de decektir.
P NX AD

Ayn nedenle, lkedeki fiyat seviyesinin (P) dmesi yerli mal ve hizmetleri yabanc mal ve
hizmetlere gre daha ucuz bir hale getirecektir. Sonu olarak ihracat artar, nk artk ucuz
olan yerli mallar darya satmak daha kolaydr. Ayrca ithalat der nk tketiciler artk
yerli mallar yabanc mallara tercih etmektedirler. Sonu olarak net ihracat ve toplam
harcamalar artar.

P NX AD

Dikkat ederseniz yukarda aklanan btn balantlar ayn ynde almaktadr. Bu durumda
bunlarn AD zerindeki etkisi konusunda bir belirsizlik yok demektir. Fiyat seviyesi deiirse
ayr balant da almaya balar ve toplam talep zerinde birletirilmi bir etki yaratrlar.

Fiyat seviyesinde meydana

gelen art (P0dan P1e) toplam
ertimin Y0dan Y1e dmesine
neden olur.
Bu eriye Toplam Talep
Erisi denir. Bu eri fiyat
seviyesi ile retim arasndaki
negetif ilikiyi gstermektedir.

P1

A
P0

AD

Y1

Y0

ekil 11.2 AD Erisi

Toplam talep (AD) erisi, talep erisinin dier bir eidi deildir. Tekil bir talep erisinden ya
da herhangi bir maln piyasa talep erisinden ok daha karmaktr. Bazen renciler AD ile
ekonomideki btn piyasa talep erilerinin toplamn birbirine kartrmaktadrlar. Fakat AD
erisi bir piyasa talep erisi deildir. AD, bize ekonomideki genel fiyat seviyesi ile
ekonomideki toplam talep arasndaki ilikiyi gstermektedir.

11.4.2 AD Erisi zerinde Hareket

AD erisinin izimi bize nelerin AD erisi zerinde bir harekete yol aacan gstermektedir.
Butn erilerde olduu gibi grafiin her hangi bir eksenin zerindeki deikende meydana
gelen bir deiiklik eri zerinde harekete neden olur.
AD erisini incelediimiz zaman fiyat seviyesindeki (P) deiikliin eri zerinde bir harekete
neden olacan syleyebiliriz. Bu durum ekil 11.3'te gsterilmektedir.

Fiyat seviyesinde (P) meydana

gelen bir deiiklik AD erisi
zerinde bir harekete neden
olur.
Butn erilerde olduu gibi
grafiin her hangi bir eksenin
zerindeki deikende meydana
gelen bir deiiklik eri
zerinde harekete neden olur.

P1

Fiyat seviyesi P0dan P1e

artarsa, gelir seviyesi Y0dan
Y1e der. Baka bir deyile
AD erisi zerinde A
noktasndan B noktasna
hareket ederiz.

P0

AD

Y1

Y0

ekil 11.3 AD erisi zerinde hareket

Eer fiyat seviyesi P0'dan P1'e artarsa, gelir Y0'dan Y1'e der. Baka bir deyile biz, AD erisi
zerinde A noktasndan B noktasna hareket ederiz.

11.4.3 AD Erisinin Kaymas

AD erisi 3 nedenden dolay kayabilir:
1) Kamu sektr talebindeki (G) deiiklikler
2) Vergilendirmeki (T) deiiklikler
3) Para arzndaki (M s) deiiklikler

(Maliye politikas)
(Maliye politikas)
(Para politikas)

Kamu sektr talebi (G) ve vergiler (T) maliye politikasnn temel aralardr. Kamu sektr G
ya da T'yi (ya da her ikisini birden) ekonomideki toplam talep seviyesini etkilemek iin
kullanabilir. Eer kamu sektr talebini (G) arttrmaya karar verirse AD artar, nk G, ADnin
bileenlerinden birisidir. Alternatif olarak kamu sektr vergileri drmek yoluyla ADyi
arttrabilir. Hatrlarsanz, vergilerdeki bir d harcanabilir gelirde bir arta ve bu da tketim
talebinde (C) bir arta neden olur. Daha yksek tketim talebi daha yksek toplam talep
anlamna gelmektedir.

ADyi arttrmak iin kamu sektr ya Gyi arttrmal ya da Tyi

drmelidir (ya da her ikisini birden yapmaldr). Benzer biimde,
Gdeki bir d ya da Tdeki bir art toplam talebin dmesine neden olur.

Bunlarn etkileri ayn olduuna gre ilk iki etkiyi (G'deki ve T'deki deiiklikleri) birlikte
inceleyeceiz.

11.4.3.1 Maliye Politikas

Bir iktisadi politikann geniletici olabilmesi iin retimin (gelirin) artmasna neden olmas
gerekir. Kamu sektr talebini arttrd zaman (G) ya da vergileri drd zaman (T)
toplam talep, fiyat seviyesi ayn kalmasna ramen artar. Bu durum ekil 11.4de
gsterilmektedir. Ekonomideki balangtaki fiyat seviyesinin P0 ve talep edilen retimin Y0 (A
noktas) olduunu dnelim. Geniletici bir maliye politikasndan sonra (G ya da T) talep
edilen retim seviyesi, fiyat seviyesi ayn kalmasna ramen Y1e ykselir. Fiyat seviyesi Po
olmasna ramen talep edilen retim Y1e ykselmitir. Bu, AD erisinin saa kaymas
demektir.

P0

A noktasndan B noktasna
meydana gelen bir hareket
yalnzca AD erisinin saa
kaymas ile mmkn olabilir.
Geniletici bir maliye
politikasnn AD erisini saa
kaydracan syleyebiliriz.

AD1
AD0

Y0

Y1

ekil 11.4 Geniletici maliye politikas

Geniletici bir maliye politikas (G ya da T)

AD erisinin saa kaymasna neden olur.

Peki daraltc maliye politikas hakknda ne syleyebiliriz? Bir iktisadi politikann daraltc
olabilmesi iin retimin (gelirin) azalmasna neden olmas gerekir. Tahmin edeceiniz gibi
daraltc bir maliye politikasnn (G ya da T) AD erisi zerindeki etkisi erisi sola
kaydrmaktr. Daraltc politika, balangtaki fiyat seviyesinde ADnin dmesine neden olur.
Bu durum ekil 11.5de gsterilmektedir.

P0

A noktasndan B noktasna
meydana gelen bir hareket
yalnzca AD erisinin sola
kaymas ile mmkn olabilir.
Daraltc bir maliye
politikasnn AD erisini sola
kaydracan syleyebiliriz.

AD0
AD1

Y1

Y0

ekil 11.5 Daraltc maliye politikas

Daraltc bir maliye politikas (G ya da T)

AD erisinin sola kaymasna neden olur.

11.4.3.2 Para Politikas

AD erisinin kaymasna neden olacak bir baka etken de para arzndaki (Ms) deiikliklerdir.
ekil 11.5'e ok benzer olan ekil 11.4'e bakalm. lk olarak ekonomi A noktasnda
dengededir. Eer MB para arzn arttrrsa (geniletici para politikas) sonu olarak faiz oran
der (Neden?). Daha dk faiz oranlar yatrm talebinin etkilenmesine neden olur ve AE
sonu olarak yukarya kayar. Gelir balangtaki fiyat seviyesi olan P0'da Y2'ye artar. Sonu
olarak A noktasndan B noktasna bir kayma gerekleir.

Geniletici bir para politikas (Ms)

AD erisinin saa kaymasna neden olur.

Daraltc bir para politikas olmas durumunda (Ms), para arzndaki bir d faiz orannn
artmasna neden olur, ve bu da yatrm talebinin dmesine neden olur. Bu da toplam talebin
P0 fiyat seviyesinde dmesine neden olur. Bu durumun grafii size altrma olarak
braklmtr.

Daraltc bir para politikas (Ms)

AD erisinin sola kaymasna neden olur.

BLM 12 TOPLAM ARZ

12.1

Giri

imdiye kadar makroiktisadi dengenin belirleyicilerinden sadece birin, yani toplam talebin,
zerinde durduk. Geen hafta bahsettiimiz gibi, ekonomide makroiktisadi denge toplam talep
(AD) ve toplam arz (AS) erilerinin kesitikleri noktada belirlenir. Bu blmde once toplam arz
erisini ayrntlar ile inceleyecek sonra da geen hafta grm olduumuz toplam talep
erisini iin iine dahil ederek ekonomide ksa ve uzun dnem dengelerini analiz edeceiz.
12.2

Toplam Arz Erisi

Toplam Arz, firmalarn istedikleri kadar mal satabilecekleri varsaym altnda, retmek
isteyecekleri toplam mal ve hizmet miktarna denir. Bu durumda, toplam arz, firmalarn
mterilerine, kamu sektrnene ve dier firmalara satacak olduklar rnler iin ne kadar ii
ve girdi kullanmak istediklerine baldr.
Toplam arz erisi toplam arz ile fiyat seviyesi arasndaki ilikiyi gstermektedir. Bu iliki arz
edilen miktar (ya da reel GSYH) ile fiyat seviyesi (GSYH deflatr) arasndadr. Analizimiz
iin iki ayr toplam arz erisi tanmlamak durumundayz:

1. Ksa dnem toplam arz (AS) erisi

2. Uzun dnem toplam arz (LRAS) erisi

12.2.1 Ksa Dnem Toplam Arz Erisi (AS)

Ksa dnem toplam arz (AS) erisi fiyat seviyesi ile firmalarn retmek istedikleri miktar
arasndaki ilikiyi gsterir. Bu ilikiyi gsterirken btn retim faktrleri (girdi) fiyatlarnn sabit
olduu varsaylmaktadr.
Hatrlarsanz toplam kr tanm u ekildeydi:
Toplam Kr = Toplam Haslat Toplam Maliyet
Burada toplam haslat u ekilde tanmlanr:
Toplam Haslat = Satlan mal miktar x Maln fiyat.
Buradaki en nemli varsaym, ksa dnemdeki (nominal cretleri de ieren ) girdi fiyatlarnn
sabit olmasdr. Bu varsaymn anlam bir firmann ksa dnem maliyetlerinin nerdeyse sabit
olmasdr. Firmann rettii maln fiyat artarsa, firmann ayn miktarda mal retmeye devam
ettii varsaym altnda, toplam haslat da artar. Toplam krn yukardaki tanmndan
yararlanarak, toplam haslatn artmas ve toplam maliyetin sabit kalmas durumunda toplam
kr artacaktr.
Bu durumda sabit girdi fiyat varsaym, fiyatlar arttka firmalarn daha yksek krlar elde
edeceini gsterir. Firmalarn ykselen fiyatlara olan tepkisi nasldr? u anda daha fazla kr
elde ettikleri iin, bu kr devam ettirebilmek adna retimlerini arttrrlar. Bu durumda fiyatlar
ile retilen miktar arasnda dorusal bir iliki olduunu syleyebiliriz. Yani, fiyatlar artarsa
retim seviyesi de artacaktr. Bu durum ekil 12.1'de gsterilmektedir. Fiyat seviyesinin
(P0'dan P1'e) artmas firmalarn daha fazla retmelerine neden olur ve toplam haslat (retim)
Y0'danY1'e artar.

P
Ksa dnem toplam arz erisi
(AS) fiyat seviyesi ile toplam
retim (gelir) (Y) arasndaki
dorusal ilikiyi gstermektedir.

AS

Fiyat seviyesinin P0dan P1e

artmas krlarn artmasna neden
olur. nk firmalarn maliyetleri
ksa dnemde sabitken toplam
haslatlar artar.

P1

Krdaki art firmalar daha fazla

retmeye sevk eder. Sonu
olarak.retim (gelir) Y0dan Y1e
artar.

P0

Y0

Y1

ekil 12.1 Ksa Dnem Toplam Arz Erisi

imdi de sabit girdi fiyatlar varsaymmza daha yakndan bakalm. i cretleri (iilere
denen toplam maa) firmalar iin toplam maliyetlerin en byk bileenidir. Ayrca cretler
belirli bir zaman aral iin szlemeler yoluyla belirlenir. cret pazarlndan sonra iiler (ya
da sendikalar) ve firmalar belirli bir nominal crette bir anlamaya varrlar. Bu anlama belirli
bir zaman aral iin geerli olacaktr (rnein 3 ay, 6 ay, ya da bir yl). Bu zaman aralnda
fiyat seviyesi deise dahi cretler sabit kalacaktr. Szleme sresi sona erdii zaman her iki
taraf da yeni cret orann belirlemek iin grmelere balarlar.
Bu durumda nominal cretlerin (haliyle girdi fiyatlarnn) ksa dnemde sabit olduunu
varsayabiliriz.

12.2.2 AS Erisinin Kaymas

AS erisi de AD erisi gibi kayabilir. AS erisinin kaymasna neden olabilecek 5 nemli faktr
mevcuttur:
1) Girdi fiyatlarndaki deiiklik (maliyet oklar)
2) Hava Koullar, Savalar ve Doal Afetler.
imdi btn bunlar ayr ayr inceleyelim.

1) Girdi fiyatlarndaki deiiklikler: Hatrlarsanz AS erisi zerinde girdi fiyatlar sabit kabul
edilmekteydi. Her AS erisi girdi fiyatlarnn sabit olduu varsaym altnda izilmektedir. Girdi
fiyatlar d etkenler nedeniyle deiecek olursa, AS erisinde bir kayma meydana gelecektir.
Girdi fiyatlarnn arttn dnelim. Bu durumda firmalar retimden elde ettikleri krlarn
dtn greceklerdir, nk girdi fiyatlarndaki art toplam maliyetleri arttracaktr (maliyet
oku). Firmalar bu duruma retimlerini ksarak tepki vereceklerdir. rnlerin fiyatlar
deimemesine ramen firmalar artan girdi (ve azalan kr) nedeniyle daha az retim
yapacaktr.

P0

AS1

Girdi fiyatlarndaki bir art (bir

maliyet oku) krlar azaltacaktr.
nk haslat sabit kalrken
maliyetler artacaktr.

AS0

Firmalar, rnlerinin fiyatlar

deimese de azalan krlarla kar
karyadr.

Dk krlar, firmalarn retimlerini

ksmalarna neden olacaktr. Sonu
olarak, ayn fiyat seviyesinde (P0),
retim seviyesi (Y1) der. Ekonomi
A noktasndan B noktasna hareket
eder. Bunun anlam, ksa dnem
toplam arz erisinin (AS) sola
kaymasdr.
Y0

Y1

ekil 12.2

AS erisinin sola kaymas

Girdi fiyatlarndaki art, fiyat seviyesi sabit (P0) kalmasna ramen (maliyet oku) ekonominin
daha dk bir retim seviyesine (Y1) gelmesine neden olur. Bu durum ekil 12.2'de AS
erisinin sola kaymasyla gsterilmitir.

Girdi fiyatlar artarsa

Girdi fiyatlar azalrsa

AS erisi sola kayar.

AS erisi saa kayar.

2) Hava Koullar, Savalar ve Doal Afetler: Hava koullarndaki deiimler tarm retimi iin
ok nemli bir faktrdr. Kt hava artlar daha az hasat ve dolaysyla daha az retim

demektir. Tarm rnlerinin fiyatlarnn sabit olmasna ramen, iftiler kt hava koullar
sebebiyle daha az retim yapabilirler. Benzer biimde savalar ile deprem ve sel gibi doal
afetler ekonominin retime ynelik olan kapasitesine zarar verebilir ve sonu olarak retimde
azalma meydana gelebilir. Btn bu faktrler AS erisinin sola kaymasna neden olmaktadr.

Kt hava koullar, savalar ve doal afetler

AS erisinin sola kaymasna neden olur.

12.2

Denge Fiyat Seviyesi

u ana kadar grdklerimizle makroiktisattaki en nemli sorulardan bir tanesini

cevaplayabilriz. Ekonomideki genel fiyat seviyesi (P) nasl belirlenir ve hangi faktrler fiyat
seviyesinde deiikliklere neden olabilir? Bu sorunun ilk ksmn imdi, ikinci ksmn ise daha
sonra cevaplandracaz.
ekil 12.3'ten de grdnz gibi, ekonomideki denge fiyat seviyesi AD ile AS erilerinin
kesitikleri yerde belirlenir.

P0

AS

Makroekonominin ksa
dnem dengesi AD ile AS
erilerinin kesitii yerde
gerekleir (A noktas).
ekilde, ksa dnem denge
fiyat seviyesi P0 ve ksa
dnem denge retim (gelir)
seviyesi Y0dr.

Dikkat ederseniz, A
noktasnda hem mal piyasas
hem de para piyasas
dengededir ve firmalar
krlarn maksimize
etmektedirler.

AD

Y0

ekil 12.3 Denge fiyat ve retim seviyelerinin belirlenmesi

ekilde denge fiyat seviyesi P0'dr ve denge retim (gelir) seviyesi Y0'dr. A noktas genellikle
ekonominin ksa dnem makroiktisadi dengesi olarak bilinir.

Vermi olduumuz bu cevaptan dolay hayal krklna uram olabilirsiniz. Bu grafiin btn
bir makroiktisadi analizi gerekletirmek iin ok basit kaldn dnebilirsiniz. Fakat durum
bu kadar basit deildir. Birok makroiktisadi analizin bu basit AD-AS analizi kullanlarak
yapldn grnce aracaksnz. Fakat analizimize balamadan nce baka bir nemli
eriyi tanmlamak durumundayz: uzun dnem toplam arz erisi.

12.4 Uzun Dnem Toplam Arz Erisi

Ksa dnem AS erisini izerken en nemli varsaymmz girdi fiyatlarnn (zellikle de

cretlerin) ksa dnemde sabit olmasyd. Bu varsaym uzun dnem analizi iin srdrmemiz
mmkn deildir. Uzun dnemde (cretlerin de dahil olduu) btn maliyetler fiyatlardaki
artlara gre dzenlenir. rnein ii sendikalar fiyatlardaki arttan gelecek olan yk
azaltmak iin yeniden grmelere balarlar.
Peki bunun bize getirmi olduu fark nedir? terseniz kr tanmmz gzden geirelim:
Toplam Kr = Toplam Haslat Toplam Maliyet
Fiyat seviyesinin (P) arttn dnelim. Firmalarn ayn miktar mal ve hizmet satmaya devam
ettiini varsayarsak, toplam haslatn arttn grebiliriz. Toplam maliyet fiyatlardaki btn
art yanstrsa (baka bir deyile toplam maliyetler ayn oranda artarsa) kr sabit kalr ve
firmalarn retim seviyelerini deitirmeleri iin herhangi bir neden yoktur. Fiyat seviyesi
deise bile firmalar ayn miktarda retim yapmaya devam ederler. Bu durum ekil 12.4'te
gsterilmektedir.

P
Uzun dnem toplam arz (LRAS)
erisi potansiyel retim seviyesinden
(Y*) geen dikey bir dorudur.

LRAS

Girdi fiyatlar uzun dnemde

deiebildiine gre, fiyat
seviyesindeki deiiklikler krlar
kolayca etkileyemezler, nk haslat
ve maliyet ayn ynde hareket
etmektedir.

P1

Fiyat seviyesinde P0dan P1e olan

art uzun dnemde retim seviyesini
etkilemez, nk firmalar
retimlerini arttrmak iin herhangi
bir neden gremezler. Sonu olarak
retim seviyesi Y*da sabit kalr.

P0

Y*
ekil 12.4 Uzun Dnem Toplam Arz Erisi

Fiyat seviyesinin P0 ve gelir (retim) seviyesinin Y* olduu A noktasndan analizimize

balayabiliriz.Fiyat seviyesi P1 seviyesine ykselirken, maliyetler (girdi fiyatlar) de ayn
ykseldii iin kr sabit kalr ve firmalar retim seviyelerini deitirmezler. Buna bal olarak B
noktasna hareket ederiz. B noktasnda fiyat seviyesi P1 ve retim (gelir) seviyesi Y*'dr.
ekilden de greceiniz gibi uzun dnem toplam arz (LRAS) erisi dikey bir dorudur.
LRAS'nin izildii retim seviyesine potansiyel retim ya da potansiyel GSYH denir.
LRAS erisi potansiyel retim
seviyesinden geen dikey bir dorudur.

Burada bir uyar yapmamz gerekmektedir: potansiyel retim, potansiyel kapasite veriliyken
bir ekonominin retebilecei maksimum retim deildir. Potansiyel retim teknik bir terimken,
potansiyel retim iktisadi bir anlama sahiptir: enflasyon ve deflasyon etkileri yokken
ekonomideki retim seviyesi.
Bu tanm analizimize aada devam ettike daha anlaml bir hale gelecektir. u an iin
bilmemiz gereken, ekonominin potansiyel retim seviyesinin zerinde yapabilmesinin tek yolu
ya daha fazla insan almaya sevketmek ya da u anda alan insanlara ek mesai
yaptrmaktr. Baka bir deyile ekonomideki isizlik seviyesinin ok dk olmas iin retimin
potansiyel seviyenin zerinde olmas gerekmektedir. Sonu olarak cretlerde bir art
meydana gelir.
Bunun tersi durumda ise, ekonomi potansiyel retim seviyesinin altnda retim yapyorsa,
isizlik artar ve daha ok insan isiz kalr. Sonu olarak cretlerde bir d meydana gelir.
Ekonomi potansiyel seviyesinde retim yapyorsa cretlerde bir deiiklie neden olacak
herhangi bir faktr yok demektir. Baka bir deyile emek piyasas dengededir ve ne
enflasyona ne de deflasyona yol aacak herhangi bir neden yoktur.

Ekonomide, enflasyonist ve deflasyonist etkilerin

olmad retim seviyesine potansiyel retim denir.

12.5

Makroekonomide Uzun Dnem Dengesi

Makroekonomideki ksa dnem dengesinin AD erisi ile AS erisinin kesitii yerde olduunu
daha nce belirtmitik Bu koul uzun dnem iin de gereklidir fakat yeterli deildir. Uzun
dnemde salanmas gereken bir koul daha vardr: uzun dnem dengesi LRAS erisi
zerinde olmaldr. Baka bir deyile uzun dnem dengesi ayr erinin kesitii yerde
gerekleir: AD, AS ve LRAS erileri. Bu durum ekil 12.5'te gsterilmektedir.

LRAS

AS

Ekonomideki uzun dnem

dengesi AD, AS ve LRAS
erilerinin kesitii noktada
gerekleir.
P0

A noktasnda btn piyasalar

dengededir ve ekonomi
potansiyel retim seviyesi olan
Y*da retim yapmaktadr.

AD

Y*

ekil 12.5 Ekonomide Uzun Dnem Dengesi

A noktas makroekonomideki uzun dnem dengesini gstermektedir. Peki, AD ve AS erileri

LRAS erisini dnda bir yerde kesiirse ne olur? imdi bu durumu incelemeye balyoruz.

12.6

Ksa Dnemden Uzun Dneme

AD ve AS erilerinin, ekil 12.6'da olduu gibi, LRAS erisinin sanda (A noktasnda)

kesitiini dnelim.

LRAS
AS
Ksa dnemde ekonomi, LRAS
erisi olmakszn dengede
olabilir.
ekilde, ksa dnem dengesi A
noktasnda gereklemektedir.
Bu noktada retim seviyesi (Y0)
potansiyel retim seviyesinin
(Y*) zerindedir.

A
P0

AD

Y*

Y0

ekil 12.6 Ekonomide Ksa Dnem Dengesi

A noktas bir ksa dnem dengesi olmasna ramen, bir uzun dnem dengesi deildir, nk
LRAS erisi zerinde yer almamaktadr. Eer AD ve AS erileri piyasa erileri olsayd,
analizimiz burada sona erecekti. A noktasnda talep arza eittir ve denge fiyat seviyesi ile
denge retim seviyesi belirlenmitir. Buna ramen toplam talep ve toplam arz erileri piyasa
erileri deildir. Daha nce de grdmz gibi bu eriler karmak ekonomik olaylar (mal ve
para piyasalarndaki denge vs.) incelemekte kullandmz aralardr.
A noktasna tekabl eden fiyat ve retim seviyeleri srasyla Y0 ve P0'dr. Bunun anlam,
ekonomideki ksa dnem denge retim seviyesinin Y0 ve ksa dnem denge fiyat seviyesinin
P0 olmasdr. Y0 potansiyel retim seviyesi olan Y*'dan byk olduuna gre ekonomik
aktivitenin olduka canl olduunu ve istihdam seviyesinin olduka yksek (isizlik orannn da
ok dk) olduunu dnebiliriz. Firmalar artan retimleri iin daha fazla emek gc talep
ederler. Artan emek talebi cretlerin artmasna neden olur.
cretlerdeki art maliyetlerde bir art demektir ve AS erisinin sola kaymasna neden olur.
Bu ilemler AS erisi AD erisini LRAS erisi zerinde kesinceye kadar devam eder. Bu
durum ekil 12.7'de gsterilmektedir. AS erisi B noktasna gelinceye kadar sola kayar. B
noktasnda eri kesiir ve ekonomi uzun dnem dengesine ular.

LRAS

AS1

Ksa dnem dengesi LRAS erisi

dnda yer alan ekonominin uzun
dnem dengesi LRAS erisinin
zerinde gerekleir.

AS0

ekilde ksa ekonominin ksa

dnem dengesi A noktasndadr. Bu
noktada retim seviyesi potansiyel
retim seviyesinin (Y*)
zerindedir.

P1

Yksek seviyedeki ekonomik

aktivite cretleri arttrr ve bu da
girdi maliyetlerinin artmasna
neden olur. Ksa dnem toplam arz
erisi AS0dan AS1e kaymaya
balar.

B
A

P0

AD

Y*

Y0

Uzun dnem dengesi erinin

kesitii B noktasnda gerekleir.
Bu noktada retim seviyesi Y*dr.

ekil 12.7 Ksa dnemden uzun dneme gei

Dikkat ederseniz uzun dnemde retim, potansiye retim seviyesine (Y*) geri dnmtr.
Buna ilave olarak, AS erisinin sola kaymas denge fiyat seviyesinin (P0 'dan P1'e artmasna
neden olur. Potansiyel retim tanmnda da bahsetmi olduumuz bu olay enflasyonist
bask olarak adlandryoruz.

retim seviyesi potansiyel seviyenin zerinde olduu

zaman enflasyonist bir bask olur ve fiyatlar artmaya balar.

Ksa dnem denge retim seviyesi

potansiyel retimden yksekse, AS sola kayar.

imdi de ksa dnem denge retim seviyesinin ekil 12.8'de olduu gibi potansiyel retimin
solunda olduunu dnelim.

LRAS

AS
Ksa dnemde ekonomi,
potansiyel retim seviyesinin
altnda bir retim seviyesinde
dengede olabilir.

P0

ekilde ksa dnem dengesi

retim seviyesinin Y0 ve fiyat
seviyesinin P0 olduu A
noktasnda gerekleir.

AD

Y0

Y*

ekil 12.8 LRAS erisinin solundaki ksa dnem dengesi

Ksa dnem dengesi, retim seviyesinin Y0 ve fiyat seviyesinin P0 olduu A noktasnda

gereklemektedir. Bu sefer denge retim seviyesi (Y0) potansiyel retim seviyesinden (Y*)
daha dktr. Bunun anlam, ekonomik aktivitenin yava olmas ve isizlik orannn yksek
olmasdr. Firmalar daha az emek talep ederler, nk retimlerini azaltmlardr. Emee olan
dk talep cretlerin dmesine neden olur ve AS erisi maliyetlerdeki d sonras saa
kayar. Bu kayma btn erilerin kesitii B noktasnda son bulur. Sonu olarak fiyat seviyesi
(P2) seviyesine dm ve retim seviyesi potansiyel retim seviyesine (Y*) gelmitir. Bu
durum ekil 12.9'da gsterilmektedir.

LRAS

AS0

Dengesi, LRAS erisinin dnda

gerekleen bir ekonomisi uzun
dnem dengesine LRAS erisi
zerinde gelecektir.

AS1

ekilde, ekonominin ksa dnem

dengesi A noktasdr. Bu noktada
retim seviyesi potansiyel
retimin (Y*) altndadr. Yksek
isizlik oran cretleri aaya
eker ve girdi maliyetleri azalr.
Ksa dnem toplam arz ersi saa
doru (AS0dan AS1e) kaymaya
balar.

P0

P2

Uzun dnem dengesine

erinin kesitii B noktasnda
ulalr. Bu noktadaki retim
seviyesi Y*dr.

AD

Y0

ekil 12.9

Y*

Uzun dneme gei

Denge fiyat seviyesindeki d, ksa dnem retim seviyesi (Y0) ve potansiyel retim (Y*)
arasndaki farktan kaynaklanan deflasyonist baksnn bir sonucudur.

retim seviyesi potansiyel seviyenin altnda olduu

zaman deflasyonist bir bask olur ve fiyatlar azalmaya balar.

Ksa dnem denge retim seviyesi

potansiyel retimden dkse, AS saa kayar.

Yukardaki analiz bizim u iki sonuca varmamz salar:

1) Uzun dnemde retim seviyesi her zaman iin potansiyel retim seviyesine eittir.
2) Enflasyoist ve deflasyonist basknn olmad tek zaman, ekonominin potansiyel retim
seviyesinde dengede olduu zamandr.

BLM 13 KTSAD POLTKA VE ENFLASYON

13.1 Giri
Getiimiz hafta ilemi olduumuz AD-AS konusu, retim (gelir) ve fiyat seviyesi zerindeki maliye ve
para politikalarnn incelenmesinde olduka yardmc olacaktr. Bu analizin enflasyonun doasn
anlamakta ne denli yararl olduunu greceksiniz.

13.2 Geniletici Politikalar

11. Blm'de, hem para hem de maliye politikalarnn AD erisinin kaymasna neden olduunu
grmtk. Bunlarn AS ya da LRAS erileri zerinde ise annda bir etkileri grlmyordu. Bu benzer
sonularndan dolay para ve maliye politikalarn etkilerini birlikte inceleyeceiz.
Kamu sektrnn GSYH'yi ykseltmek iin geniletici bir politika uygulamaya karar verdiini
dnelim. Bu, gerek geniletici bir maliye politikas (Ms) gerekse de geniletici bir maliye politikas
(G ya da T) yoluyla yaplabilir. Her iki politikann da AD erisini saa kaydcan biliyoruz.
ekil 13.1'de grld gibi bir uzun dnem dengesinden yola ktmz dnelim. Balangta
ekonomi fiyat seviyesinin P0 olduu ve toplam retim seviyesinin Y* (potansiyel retim) olduu A
noktasndadr.

AS1

LRAS

P2

Ekonominin ilk olarak A

noktasnda olduunu varsayalm.
Ksa dnemde geniletici bir
politika AD ersinin AD0dan
AD1e kaymasna neden olur.
Ksa dnem dengesi B noktasnda
gerekleir ve retim seviyesi Y1
seviyesine ykselir. retim
seviyesi potansiyel retim
seviyesi olan Y*n zerine
kt iin cretler artmaya
balar ve AS erisi AS0dan
AS1e kayar.

AS0

P1

P0

Uzun dnem dengesine retim

seviyesinin yeniden Y* olduu C
noktasnda ulalr. Fakat artk
fiyat seviyesi (P2), balang
seviyesi olan P0a gre daha
yksektir.

AD1
AD0
Y*
ekil 13.1

Y1

Geniletici politikann ksa dnem ve uzun dnem etkileri

Geniletici (maliye ya da para) politikadan sonra AD erisi saa kayacaktr (AD1) ve ksa dnem
dengesi yeni AD erisi ile AS erisinin kesitii B noktasnda gerekleecektir. Dikkat ederseniz, yeni
denge noktasnda hem fiyat seviyesi hem de retim seviyesi artmtr (P1 ve Y1).

Geen blmden hatrlayacanz gibi, hikaye burada bitmemektedir. Ksa dnem dengesi (B noktas)
LRAS dorusu zerinde deildir. Yeni denge noktasnda, retim seviyesi (Y1) potansiyel retim
seviyesinden (Y*) byktr. Bunun anlam, isizlik orannn ok dk (ya da emee olan talebin ok
yksek) olmasdr. Bu, cretlerin artmasna ve AS erisinin, C noktasna gelinceye kadar, yukarya (ya
da sola) kaymasna neden olur. C noktasnda yeni uzun dnem denge gereklemektedir. Dikkat
ederseniz, fiyat seviyesi (P2'ye) artmasna ramen, retim seviyesi potansiyel seviyesine (Y*) geri
gelmitir.

13.3 Daraltc Politikalar

Bu sefer, kamu sektrnn ekonomiyi daraltc politikalar yoluyla yavalatmak istediini dnelim. Bu,
ya bir daraltc bir para politikas (Ms) ya da daraltc bir maliye politikas (G ya da T) yoluyla
yaplabilir. Her iki politikann da AD erisini sola kaydrdn biliyoruz.
Analizimize yine bir uzun dnem dengesinden balayacaz. Bu nokta, ekil 13.2'deki A noktasdr.

LRAS

P0
P1

AS0

Ekonominin ilk olarak A

noktasnda olduunu varsayalm.
Ksa dnemde daraltc bir
politika AD ersinin AD0dan
AD1e kaymasna neden olur.
Ksa dnem dengesi B noktasnda
gerekleir ve retim seviyesi Y1
seviyesine der.

AS1

retim seviyesi potansiyel retim

seviyesi olan Y*n altna indii
iin cretler azalmaya balar ve
AS erisi AS0dan AS1e kayar.

A
B

P2

Uzun dnem dengesine retim

seviyesinin yeniden Y* olduu C
noktasnda ulalr. Fakat artk
fiyat seviyesi (P2), balang
seviyesi olan P0a gre daha
dktr.

AD0
AD1
Y1
ekil 13.2

Y*

Daraltc politikann ksa dnem ve uzun dnem etkileri

AD erisinin sola kaymasndan sonra yeni ksa dnem dengesi B noktasna kayar. Bu noktada hem
fiyat seviyesi hem de retim seviyesi balang seviyeleri olan P1 ve Y1'den daha dktr.

Bu sefer yeni ksa dnem denge seviyesi (Y1) potansiyel retim seviyesinden (Y*) dktr. Baka bir
deyile daraltc politika isizlik seviyesini arttrmtr ve emee olan talebi drmtr. iler artk
dk cretlerle elmaya razdrlar. cretlerdeki d AS erisinin, C noktasnda AD ve LRAS
erileri ile birleinceye kadar kaymasna neden olur. Fiyat seviyesi P2 seviyesine der ve retim
seviyesi Y* seviyesine geri dner.

imdiye kadar yapm olduumuz analizden u nemli sonular kartabiliriz:

1) Para ve maliye politikalar ksa dnemde retim seviyesini etkileyebilir..

2) Para ve maliye politikalarnn uzun dnemdeki retim seviyesi zerinde herhangi bir etkisi yoktur.
3) Para ve maliye politikalar hem ksa dnemde hem de uzun dnemde fiyat seviyesini etkileyebilir.

13.4 AS ersinin kaymas

imdiye kadar, ve AD erisinin kaymasndan kaynaklanan fiyat seviyesindeki ve retim seviyesindeki
deiiklikleri inceledik. Bu deiikliklerin AS erisinin kaymasndan dolay kaynaklanma ihtimali de
ayndr. 12. Blm'de AS erisinin kaymasn salayan olas sebepleri grmtk. Btn bunlarn
iinde karmza en sk kan neden girdi fiyatlarndaki deimelerdir (maliyet oklar).
Ekonominin A noktasnda dengede olduu ekil 13.3'e bakalm.

LRAS

AS1

AS0

Ekonominin balangta A
noktasnda olduunu dnelim.
Ters bir arz oku AS erisinin
AS0dan AS1e kaymasna neden
olur.
Ksa dnemde ekonomi, gelir
seviyesinin (Y1) balang gelir
seviyesinden (Y*) daha dk
olduu B noktasna hareket eder.

P1

P0

Gelirin Y*n altna dmesi

cretlerin de dmesine neden olur.
Bu durumda AS1 erisi geri
kaymaya balar.

Uzun dnemde AS erisi orijinal

pozisyonuna geri dner ve arz
okunun ksa dnem etkisi yok
olur.

AD
Y1

Y*

ekil 13.3 Bir maliyet okunun ksa dnem ve uzun dnem etkileri

nemli hammeddelerden birisinin (mesela petrol) fiyatnn beklenmedik biimde arttn dnelim.
Petrol dolayl ya da dolaysz olarak hemen hemen btn endstrilerde kullanldna gre, bu girdinin
fiyatndaki bir art AS erisinin sola kaymasna ve yeni dengenin ksa dnemde B noktasna
kaymasna neden olur. Bu maliyet oku fiyat seviyesinin artmasna (P1) ve toplam retimin dmesine
(Y1) neden olur. Bu, ekonominin karlaaca en kt sonutur: den gelir ve artan fiyatlar. Bu
olguya stagflasyon denir. Bu analiz bize gstermitir ki, stagflasyona neden olan etkenlerden birisi
stagflasyondur.

Fakat bu denge kalc deildir.Y'deki d isizlik seviyesinde bir arta ve ii talebinde bir de
neden olur. cretler der ve AS erisi saa geri kaymaya balar. Bu ilem, ekonomi balangtaki
noktaya gelene kadar devam eder. Bu yzden, uzun dnemde herhangi birey deimez. AS erisi
orijinal pozisyonuna geri dner.

Olumlu bir okun (girdi fiyatlarndaki bir dn) fiyat seviyesi ve retim seviyesi zerindeki etkisi size
altrma olarak braklmtr. Bu altrmay yaparken ksa dnem ve uzun dnem etkilerini ayr ayr
incelediinizden emin olunuz.

13.5 Enflasyon
Genel fiyat seviyesindeki bir arta enflasyon denir. Yukarda da grdmz gibi, AD erisini saa
kaydran herhangi bir etki (geniletici bir maliye ya da para politikas) ya da AS erisini sola kaydracak
herhangi bir etki (bir maliyet oku) enflasyona yol aar. Bunun sebebi, btn bu saydklarmzn fiyat
seviyesini arttryor olmasdr. Buna ramen, bu noktada iki ayr enflasyon eidi arasndaki farktan
sz etmeliyiz.
1) Bir defalk enflasyon
2) Uzun sreli enflasyon
Bir defalk enflasyon fiyat seviyesi sadece bir defa artt zaman gerekleir. Eer AD erisi saa
kayyorsa ve orada duruyorsa, fiyat seviyesindeki art bir defalk olur. Bir sonraki dnemde herhangi
bir hareket olmuyorsa fiyat seviyesi (daha yksek olan) yeni fiyat seviyesinde sabit kalr ve enflasyon
sfra der. AD erisini saa ya da AS erisini sola kaydran herhangi bir etki bir defalk enflasyona
neden olur.
Uzun sreli enflasyon genel fiyat seviyesi uzun bir zaman aralnda artmaya devam ettii zaman
gerekleir. nsanlarn gnlk hayatlarnda szn ettikleri enflasyon uzun sreli enflasyondur.
Aslnda, hemen hemen btn ekonomilerde endie verici olan enfasyon da uzun sreli enflasyondur.
Trkiye'nin kronikleen yksek enflasyonu yaklak olarak 30 yldr devam etmektedir. Bunun anlam,
Trkiye'deki genel fiyat seviyesinin son otuz yldr yksek bir oranda artyor olmasdr. Bu enflasyonun
bir defalk olmad aka grlmektedir.

13.6 Uzun Sreli Enflasyonun Nedenleri

Ekonomi iin nemli olan enflasyon uzun sreli enflasyon olduuna gre bu enflasyonun nedenlerini
bulmaya alalm. Genel fiyat seviyesindeki artn AD erisinin saa kaymasndan ya da AS erisinin
sola kaymasndan kaynaklandn biliyoruz. Bu artn srekli olabilmesi iin bu kaymalarn da srekli
olmas gerekir. AD ve AS erilerinin srekli ayn dorultuda kaymalar mmkn mdr?
AS erisi ile analizimize balayalm. Daha nce de grdmz gibi bir maliyet oku AS erisinin sola
kaymasna ve fiyat seviyesinin artmasna neden olur. AS erisinin sola kaymasyla oluan enflasyona
maliyet enflasyonu ya da arz ynl enflasyon denir. Maliyet enflasyonunun srekli olmas iin
ekonominin her dnemde (rnein her sene) bir maliyet oku ile kar karya olmas gerekir. Bu

gereki olmayan bir varsaymdr. Girdi fiyatlar artt gibi azalabilir de. Bu durumda girdi fiyatlarnn
srekli olarak uzun sreli artmasn bekleyemeyiz. Ayn durum, AS erisini sola kaydran dier etkenler
iin de geerlidir. rnein doal felaketleri dnelim. Doal felaketler AS erisini sola kaydrr. Fakat
bir lkenin her sene bir doal felaketle karlamas pek de mmkn deildir. Bu yzden maliyet
enflasyonu uzun sreli olamaz.

Bu durumda, AS erisinin kaymasn uzun sreli enflasyon nedenlerimiz arasndan kartabiliriz. AD

erisinin kaymas hakknda neler syleyebiliriz? Toplam talepteki bir art ile balayan bir enflasyona
talep ynl enflasyon denir. Hatrlarsanz, AD erisi, maliye ve para politikalar sonucu kayabilirdi. lk
olarak maliye politikasyla balayalm.
Geniletici bir maliye politikasnn (G ya da T ) AD erisini saa kaydrdn ve fiyat seviyesi ile
retim seviyesinin arttrdn biliyoruz. Peki bu politika uzun bir sre iin devam ettirilebilir mi? Baka
bir deyile kamu sektr harcamalarn her dnem arttrabilir mi, ya da vergileri her dnem drebilir
mi? Bu sorunun ikinci ksmn cevaplamak daha kolaydr. Vergi geliri kamu sektrnn balca
kaynadr. Hi bir kamu sektr vergi geliri olmadan yaayamaz. Bu durumda kamu sektrnn
vergileri her yl drmesini bekleyemeyiz. Ayn zamanda bu politika iin bir de fiziksel limit vardr. Er
ya da ge vergi geliri sfra decetktir ve kamu sektr vergi orann daha fazla dremeyecektir.

Bu durumda vergi drlmesi srekli enflasyonun bir nedeni olamaz.

imdi de artan kamu sektr harcamalarn inceleyelim (G ). Kamu sektr bunu uzunca bir sre
devam ettirebilir. Kamu sektr, harcamalarn ayr kaynaktan karlayabilir:
1) vergi
2) borlanma
3) para basma
Vergileri uzun bir sre iin drmenin imkansz olduu gibi uzunca bir sre ykseltmek de
imkanszdr. Kamu sektr vergileri nadiren ve geerli sebepler dorultusunda arttrabilirler. Bu,
zellikle politik demokrasi olan lkeler iin geerlidir. Artan vergi oranlar u anda hkmette olan
partinin bir sonraki seimlerde kaybetmesine yol aabilir. Bu yzden vergi, demokratik rejimlerde
ekstra kamu sektr harcamalar iin en az kullanlan aratr. Ayrca artan verginin bir de fiziksel limiti
vardr. Vergileri ancak bir noktaya kadar arttrabilirsiniz. Bu son nokta, verginin gelire eit olduu
noktadr. O noktada bile, vergi geliri sfra decektir, nk hi kimse kamu sektr tarafndan
hepsine el konulacak bir gelir iin almak istemez.
Borlanma daha uygulanabilir olmasna ramen baz problemleri beraberinde getirmektedir. Eer
kamu sektr (artan harcamalarna kaynak bulabilmek iin) borland miktar her sene arttrrsa faiz
oran da srekli artacaktr. Bu da faiz ykn gittike arttracaktr. Bir noktadan sonra bor verenler
kamu sektrne olan gvenlerini kaybedecektir. nk kamu sektrnn ald paralar geri
vermemesinden korkacaklardr. Bu yzden bir noktadan sonra kamu sektr istese de borlanmaya
devam edemez (nk hi kimse bor vermeyecektir).

nc alternatif (para basma) ise aslnda ksaca analiz edeceimiz para politikasdr. Eer kamu
sektr para politikasn kullanmadan sadece maliye politikasn kullanyorsa buna mutlak para
politikas denir.

Artk elimizde sadece bir tane alternatif kam durumda: geniletici para politikas! ekil 13.4'e
bakalm.

LRAS

AS

AD erisinin srekli saa

kaymas hem fiyat seviyesini
hem de retim seviyesini ksa
dnemde srekli arttrr.

P3
P2
P1
P0
A

AD3
AD2
AD1
AD0

Y*

ekil 13.4 AD erisinin srekli saa kaymas

AD erisi, para arznda birbirini takip eden artlar nedeniyle saa kaymaktadr. AD erisi her saa
kaydnda fiyat seviyesi artmaktadr. Bu durum ok uzun bir sre iin devam edebilir (Trkiye
rneinde olduu gibi 30 yldr). Eer uzun dnem diye bir ey olmasayd AD erisinin saa kaymalar
retim seviyesini de srekli arttracakt. Fakat uzun dnemden bahsettiimize gre geniletici
politikann uzun dnem etkilerini gz nnde bulundurmalyz. Bu durum ekil 13.5'te
gsterilmektedir.

LRAS AS3 AS2 AS1

AS0
P3

Uzun dnemde AD erisinin

srekli saa kaymasnn tek
etkisi fiyat seviyesindeki arttr
(enflasyon).

Her defasnda retim,

potansiyel seviyesinin zerine
kar, cretler artmaya balar ve
piyasa AS erisini sola
kaydrarak dengeyi yeniden Y*
seviyesine getirir.

P2

P1

B
A

P0

AD3

Sonu olarak, uzun dnemde

AD erisinde meydana gelen
srekli kaymalar retim
seviyesini deitiremez fakat
enflasyona yol aar.

AD2
AD1
AD0
0

Y*

ekil 13.5

Para arzndaki srekli artlarn etkisi

AD erisi her saa kaydnda retim seviyesi potansiyel retim seviyesinin zerine kar. Bu, isizlik
seviyesinde bir de neden olur ve cretler artar. AS erisi sola kayar. Ve yeni dengeye LRAS erisi
zerinde, bu sefer daha yksek bir fiyat seviyesiyle ulalr. A, B, C ve D noktalar bu tarz noktalardr.
Bunun yannda A, B ve C noktalar ise ksa dnem denge noktalarn gstermektedir.

Para arzn arttrmada herhangi bir fiziksel limit yoktur. MB, para arzn istedii kadar arttrabilir. Bunun
tek maliyeti enflasyondur. Semenler enflasyondan, isizlik ya da yksek vergi oranlarndan olduu
kadar ikayeti deildirler. Yksek ve kronik enflasyona sahip olan lkeler insanlar enflasyonla
yaamann yollarn bulmaktadrlar. Bu yzden, bir zaman sonra enflasyonla yaamaya
almaktadrlar. Bu yzden, kamu sektr harcamalarna kaynak salamak iin en fazla para basma
yntemini kullanmaktadr.

13.7 Ksa Dnem ve Uzun Dnem

Az nce de grdmz gibi fiyat seviyesi para arz seviyesi ile doru orantldr. Bu, fiyat
seviyesindeki bir art orannn, para arzndaki art oranyla doru orantl olmasn beraberinde getirir.
Fiyat seviyesindeki art oran enflasyon olduuna gre, enflasyonu belirleyen en nemli etkenin para
stoundaki byme oran olduunu syleyebiliriz. Buna ramen, enflasyonun uzun dnemde bir
belirleyeni daha vardr: reel gelirin (retimin) byme oran. Daha fazla retim daha fazla ilem
anlamna geldiine gre talep edilen para miktar retimle birlikte artar. Para talebindeki artlarn
enflasyonu yavaltc etkisi olduundan dolay, retimdeki bymenin enflasyon zerinde negatif bir
etkisi vardr. zetleyecek olursak:

rnein, eer MB para arzn her sene %10 olmak zere 10 sene boyunca srdrrse ve eer GSYH
her sene ortalama %4 artarsa, bu durumda bu ekonomi iin enflasyon oran yaklak olarak %6
olacaktr. Bu iliki, kronik enflasyonu anlayabilmek iin olduka nemlidir: eer yksek ve kronik
enflasyonlu lkeleri inceleyecek olursanz, her birisinin ok yksek para arz byme oranlar olduunu
grebilirsiniz.
Ksa dnemde, buna ramen enflasyonun dier bir belirleyeni vardr: enflasyon beklentileri.
Ekonomideki bir ok fiyatn (cretler, kiralar, nominal faiz oranlar, vs.) ajanlarn enflasyon
beklentilerine gre belirlendiini biliyoruz. Eer insanlar bir sonraki sene yksek bir enflasyon seviyesi
bekliyorlarsa szlemelerindeki fiyatlar yksek tutarlar ve bu da ayrca enflasyonun artmasna neden
olur. Bu, dier bilim dallarnda pek fazla olmayan ok ilgin bir durumdur. nk bir deiken,
kendisinin beklenen deeriyle belirlenmektedir.

Enflasyonun belirlenmesindeki beklentilerin bu rol, enflasyonu kontrol etmeyi olduka g bir hale
getirmektedir. nk, ksa dnemde, parann azalan byme oran, enflasyonun azalmas iin yeterli
deildir. Kamu sektr insanlar enflasyonun azalacana inandrmaldr!

Kamu sektrnn para basmay bir yl iin durdurduunu dnelim. Bu durumda, parann byme
oran sfra decektir. Ayn zamanda GSYH'nin de deimediini varsayalm. Ekonomide herhangi
bir ok (talep ya da arz oku) olmad zaman, enflasyonun sfra dmesini bekleyebiliriz. Fakat
insanlarn MB'nin para basmay durduracan bilmediklerini ya da iin ciddiyetine inanmadklarn
dnelim. Her iki durumda da insanlar bir sonraki sene iin yksek bir enflasyon bekleyeceklerdir. Bu
beklentilerini yaptklar bir takm szlemelere de yanstacaklardr ve sonu olarak fiyatlar o yl
boyunca da ykselmeye devam edecektir. Sonuta enflasyonun olmas iin teknik bir neden olmasa
bile pozitif bir enflasyon oluacaktr.
Enflasyon orannn enflasyoncu beklentiler nedeniyle srarl olmasna enflasyoncu atalet denir. Tarihi
boyunca yksek ve kronik enflasyonu olan lkeler iin enflasyoncu ataletin stesinden gelmek olduka
zordur. Trkiye byle bir durum iin iyi bir rnektir. Bugn iin Trkiye'de enflasyonsuz bir yaamn
nasl olacan bilmeyen kuaklar vardr. Birok insan iin, kamu sektr ne yaparsa yapsn,
enflasyonun tek haneli rakamlara deceine inanmak olduka zordur. Bununla beraber, insanlar
kamu sektrnn enflasyonla mcadeleceki bundan nceki giriimlerinde ciddi olmadn bilmektedir.
Btn bu faktrler Trkiye'deki enflasyoncu ataletin niin bu kadar yksek olduunu aklamaktadr.
Bu atalet, son istikrar programnn baarsz olmasnda byk rol oynamtr.

13.8 Enflasyonun Maliyeti

Enflasyon niin ktdr? Bu soruyu cevaplandrabilmek iin ngrlen (dengeli) enflasyon ve
ngrlmeyen (dengesiz) enflasyon arasndaki ayrma bakmalyz.
a) Tam Olarak ngrlen Enflasyon
Ekonominin uzun bir sredir, rnein %60 gibi bir enflasyonla kar karya olduunu ve herkesin
enflasyonun %60 olacan doru bir ekilde ngrdn dnelim. Byle bir ekonomide btn
szlemeler bu ngrye gre hazrlanacaktr. i szlemeleri, cretleri yllk %60 orannda
arttracaktr ve bu oran her yln sonundaki enflasyon oran olduuna gre, ne iiler ne de firmalar
herhangi birey kaybetmeyeceklerdir. Benzer biimde bor alanlar ve bor verenler szlemelerini
enflasyonun etkilerini giderecek olan nominal faiz oran zerinden yapacaklardr. Yine iki taraf da
herhangi birey kaybetmeyecektir. Eer kimse bu durumdan bir zarar grmyorsa, ngrlen
enflasyonun ekonomiye herhangi bir reel maliyetinin olmadn syleyebilir miyiz? Aslnda hayr. Buna
ramen, ngrlen enflasyonun maliyetlerinin, ngrlmeyen enflasyona gre ok daha az olduunu
syleyebiliriz.
Tam olarak ngrlen enflasyonda karmza kan iki eit maliyet mevcuttur:
1) Enflasyonun ayakkab eskitme maliyeti
2) Enflasyonun men maliyetleri.
1) Enflasyonun ayakkab eskitme maliyeti: Nakit paraya herhangi bir faiz denmediini biliyoruz. Bu
durumda kii, elinde nakit tutmakla, faiz getiren bir varla (vadelil mevduat ya da devlet tahvili) para
yatrd zaman elde edecek olduu faiz gelirini kaybetmektedir. Enflasyon arttka nominal faiz oran
arttna gre, nakit para tutmakla kaybedilen faiz geliri artar ve insanlar nceye gre daha az para
tutmak isterler. Trkiye'de genellikle olduu gibi, insanlar maalarnn byk bir ksmn faiz gelirini
kaybetmemek iin dvize ya da bankalara yatrrlar. Fakat yksek enflasyon oran, ilemlerde daha
fazla para kullanlmasn gerektirir. Bireyler dvizlerini bozdurmak iin dviz brolarna, ya da
bankalardan para ekmek iin bankalara daha sk gitmeye balarlar. Bankalara ya da dviz brolarna
yaplan bu yolculuklarn, ya da daha genel olarak bu ilemleri yapmak iin harcanan enerji ve zaman
maliyetine ayakkab eskitme maliyeti denir. Gnmzde milyonlarca iktisadi ajan, enflasyonun
etkilerinden kendilerini koruyabilmek iin kymetli zamanlarn, enerjilerini ve kaynaklarn
harcamaktadrlar. Enflasyon olmasayd, btn bu kaynaklar daha verimli bir ekilde kullanlabilirdi.

2) Enflasyonun Men Maliyetleri: Yksek enflasyon seviyesi olan bir ekonomide fiyatlar ok hzl bir
ekilde deimektedir. Men maliyetleri terimi ise firmalarn menlerini ya da fiyat listelerini
dzenlemek iin gerekli olan maliyetleri iaret etmektedir. Bu kavramn ismi lokantalarn girdi fiyatlar
deitike yeni menler hazrlamalarndan gelmektedir. Genelde firmalar fiyat dzenlemelerini
insanlara duyurabilmek iin reel ir kaynak ayrmak durumundadrlar. Bu kaynakla yazar kasa ve
otomatik sat yapan makinalarn ayarlar yaplr, yeni kataloglar baslr vs. Btn bunlarn
yaplabilmesi iin ise firmalar teknik personel, nakliyat servileri gibi yerlere kaynaklarn aktarmak
durumundadrlar.
b) Tam Olarak ngrlemeyen Enflasyon
Gerek hayatta, enflasyon orann tahmin etmek hemen hemen imkanszdr. Bu durumda, yukardaki
senaryo sadece, deiik etkenlerden kaynaklanan enflasyon maliyetlerini ayrabilmek iin varolan
teknik bir olaslktr. Tam olarak ngrlemeyen enflasyon olduu zaman ise durum deimektedir.
Daha nce belirtmi olduumuz maliyetlerden farkl olarak tam olarak ngrlemeyen enflasyon iki
ayr olguyu karmza kartmaktadr.
1) Servetin yeniden datlmas etkisi
2) Fiyat sistemindeki verimliliin azalmas
1) Servetin yeniden datlmas etkisi: Bu etki enflasyonun nominal terimlerle sabit olan varlklarn reel
deerlerindeki deiikliklerdeki rolnden kmaktadr. Enflasyon oranndaki srprizler gelir ve servetin
toplumun deiik kesimleri arasnda el deitirmesine neden olur. Tam olarak ngrlemeyen
enflasyonun yol at servet transferi temel olarak bor alanlar ve bor verenler arasnda olmaktadr.
Eer gerekleen enflasyon, beklenen enflasyondan yksek karsa bor alanlar kazanl, bor
verenler ise zararl duruma gelirler. Dier taraftan eer gerekleen enflasyon, beklenen enflasyondan
dk karsa, bor alanlar zararl, bor verenler ise kazanl duruma gelirler. Bu basit gerek, kamu
sektrnn enflasyonu drmekte niin isteksiz olduu konusunda bize bir ipucu vermektedir.
Beklenmedik bir enflasyonun olduu bir ekonomide kamu sektr en fazla bor veren kurum
olduundan dolay, bu durumdan en fazla krl kacak olan kurumdur.
2) Fiyat sistemindeki verimliliin azalmas: Bir piyasa ekonomisinde, fiyat sistemi, mallarn ve retim
faktrlerinin deiik amalarla kullanlmak zere tahsis edilmesini salayan temel mekanizmadr. Tam
olarak ngrlemeyen enflasyon bu sistemi bozar, nk iktisadi ajanlar bir mal ya da faktrn
fiyatndaki artn enflasyondan m kaynaklandn yoksa sadece greceli fiyatlardaki bir deiiklik mi
olduunu bilemezler. Bu, sonu olarak ekonomideki mal ve faktrlerin tahsis edildii verimlilii azaltr
ve retim seviyesini etkileyebilir.
Bu maliyetler btn enflasyon esitlerinde var olmasna ramen, yksek ve dalgal enflasyon oranlar
ekonomiye daha dk ve dengeli enflasyona gre ok daha fazla zarar verir. Birok iktisatya gre
dk ve dengeli bir enflasyon ekonomi iin doal (hatta kullanl) grlr. Dier taraftan yksek ve
dalgal bir enflasyon olduka zarar vericidir, nk bu tarz bir enflasyon bir hiperenflasyonu
tetikleyebilir.

BLM 14 DEMELER DENGES VE DVZ KURU

14.1 Giri
Bu blm, makroekonomi ve dnyann geri kalan ksm arasndaki balantlar zerinde durmaktadr.
Bu balantlardan (zellikle ihracat ve ithalattan) daha nce bir ka kez bahsetmitik, fakat burada
ayrntlaryla inceleyeceiz. lkeler arasnda iki eit balant vardr: uluslararas para ve sermaye
kurulular yoluyla finansal (parasal) balantlar, ve uluslararas ticaret ve turizm yoluyla reel
balantlar.
Bu blmde ilk olarak demeler dengesini tartacaz. Bu kavram, bir lkenin geri kalan dnya ile
yapt net ilemlerle ilgilidir. kinci olarak ise dviz kurlarn tartacaz.

14.2 demeler Dengesi

Bir lkenin mal, hizmet ve varlklaryla, dnyann geri kalan lkeleriyle yapt ilemlerin kaydna
demeler dengesi denir. demeler dengesi ayn zamanda bir lkenin dviz kaynaklarnn (arznn) ve
dvizin kullanmnn (talebinin) da kayd anlamna gelmektedir.
demeler dengesi temel paradan oluur: cari ilemler, sermaye hareketleri ve dviz
rezervlerindeki deiimler. Bunlar Tablo 14.1'de gsterilmektedir. Bu tablonun analizine cari
ilemlerle balayalm..

14.2.1 Cari lemler

Cari ilemler, mal ve hizmet ticaretinden kaynaklanan ilemlerin (ithalat ve ihracat), bir lkenin sahip
olduu sermayenin bir baka lkeye yatrlmasndan kaynaklanan gelirin (yatrm geliri) ya da bir
lkedeki insanlarn baka bir lkedeki insanlara yaptklar transferlerin (transfer harcamalarnn)
kaydn tutar. imdi bunlar ayrntlaryla inceleyelim.
thalat ve ihracat (ticaret): Bunlar da kendi iinde iki ayr kategoriye ayrlmaktadr: mal ticareti ve
hizmet ticareti.

Mal ticareti: Bu kategori, araba, oyuncak, tarm rnleri, DVD, bilgisayar gibi fiziki
mallar ierir. Trkiyenin ihracat Trkiye'ye dviz kazandrdna gre, ihracat cari
ilemlere aktif (+) olarak dahil edilir. Dier taraftan Trkiye'nin ithalat dviz kaybna
yol atndan dolay cari ilemlere pasif (-) olarak dahil edilir.
Hizmet Ticareti: Bu kategori, sigorta, bankaclk ve turizm gibi kalemleri iermektedir.
Bir lkenin mal ve hizmet ihracat (EX) ile mal ve hizmet ithalat (IM) arasndaki fark d ticaret
dengesi (ki bu da daha nceki haftalarda incelediimiz net ihracata (NX) eittir) olarak bilinir.
Eer bir lkenin d ticaret dengesi negatif ise (ithalat ihracattan bykse) bu lkenin d ticaret a
var demektir. Eer bir lkenin d ticaret dengesi pozitif ise (ihracat ithalattan bykse) bu lkenin d
ticaret fazlas var demektir.

Yatrm Gelirleri: Bir lkenin vatandalar ellerinde yabanc varlklar tutabilirler. Bu varllar hisse senedi
ve bono gibi finansal varlklar ya da bina ve fabrika gibi reel varlklar olabilir. Bu varlklarn getirilerinin
(kr pay, faiz, kira veya kr) kayd, "yatrm gelirleri" bal altnda tutulur. Bir T.C. vatandann
byle bir gelir elde etmesi Trkiye iin bir dviz geliri kayna tekil eder. Bu yzden de, yatrmdan
elde edilen gelirler bal altna aktif (+) olarak kaydedilir. Dier yandan, eer yabanc bir lkenin
vatanda Trkiye'de tuttuu varlklarn zerinden bir gelir elde ederse, elde edilen gelir, lkeden dviz
kna yol aacandan bu ilem yatrmdan elde eldilen gelir demeleri bal altna pasif (-) olarak
kaydedilir. ki kalem arasndaki fark ise net yatrm gelirleri olarak adlandrlr. Fakat, bu gelirler T.C.
demeler Bilanosu'nda faiz gelirleri (giderleri) ve dier gelirler (giderler) ad altnda dier mal ve
hizmetler kalemine kaydedilir.
Net Karlksz Transferler: Karlksz transfer gelirleri, yabanc bir devletin ya da vatandann T.C.
Devletine ya da her hangi bir T.C. vatandana yapt demelerdir. Karlksz transfer giderleri ise,
T.C. devletinin ya da bir Trk vatandann bir yabancya yapt demelerdir. rnein, Almanya'da
alan bir Trk vatandann, tasarruflarnn bir ksmn Trkiye'deki akrabalarna gndermesi,
karlksz yani tek tarafl bir transfer geliri olarak nitelendirilir. Trkiye iin bir dviz gelir kayna
olduu iin de aktif (+) olarak kaydedilir. Benzer ekilde, Trkiye'de alan bir Romanya vatandann
Romanya'daki akrabalarna gnderdii paralar ise pasif (-) olarak kaydedilir. ki kalem arasndaki farka
ise net karlksz transferler denir. Yine bu kalem altnda, devletler yada uluslararas kurulular
tarafndan yaplan transferler resm, bireyler tarafndan yaplan transferler ise zel bal altnda
toplanr. rnein, Almanya'daki T.C. vatanda iilerin Trkiye'ye gnderdikleri paralar, zel
karlksz transfer gelirleri altndaki ii gelirleri hesabnda kaydedilir.
Cari lemler Hesab Dengesi: Bu kalem, d ticaret dengesinin, net yatrm gelirlerinin ve net
karlksksz transfer klarnn toplamndan olumaktadr. zetle, bir lkenin yabanc lkelere
satt mallar ve hizmetlerden kazanlan gelirler, yurtdndaki yatrmlarn getirileri ve elde edilen
karlksz transfer girdileri ile lkenin yurtdndan satn ald mallar ve hizmetler iin yapt
harcamalar, yabanclarn lke iindeki yatrmlarnn getirileri ve yabanc lkelere yaplan karlksz
transferlerin dengesidir.

14.2.2 Sermaye Hareketleri Hesab

Sermaye hareketleri hesabnda tm uluslararas bor verme ve borlanmalarn kayd tutulur. Dier bir
deyile, sermaye hareketleri hesabnda bir lkenin yabanc lkelere verdii bor ile yabanc lkelerden
ald borcun kayd tutulur. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, makine, tehizat vs. gibi fiziksel
sermaye mallar ihracat ve ithalatnn, sermaye hareketleri ile hibir ilikisinin bulunmamasdr. Bu
mallarn kayd, cari ilemler hesabnn altndaki ihracat-ithalat kalemi altnda yer alr. Sermaye
hareketleri hesabnda ise, finansal varlklarn el deitirdii uluslararas finansal hareketlerin kayd
tutulur.

Trkiye'deki yabanc yatrmlar: T.C. devleti yurtdndan bono (ya da tahvil) satarak borlanrsa, bu
bonolar satn alan yabanclar Trkiye'de finansal bir yatrm yapm saylrlar, ve bu ilem bir sermaye
girii olarak adlandrlr. Bonoyu satn alan yatrmclarn bono iin dvizle (yada dvizlerini Trkiye'de
bozdurup, Trk Liras ile) deme yapmalar, Trkiye iin bir dviz geliri olacandan bu ilem kaytlara
aktif (+) olarak geer. Dikkat ederseniz, bu ilemden sonra Trkiye'nin ykmllklerinin (borlar)
artmtr.
Yurtdndaki Trk Yatrmlar: Bir Trk yatrmcnn uluslarars piyasalarda yabanc bir varlk satn
alma yoluyla yabanclara bor vermesi dviz kullanmasn gerektirir. Bu ilem sermaye kna
sebebiyet verdiinden kaytlara pasif (-) olarak yansr. lem sonucunda, Trkiye'nin yabanc varlklar
(alacaklar) artm olur.

Eer Trkiye dardan bor alrsa (Trkiye'ye yabanc yatrmlar)

bu miktar aktif (+) olarak sermaye hareketlerine dahil edilir.
Eer Trkiye darya bor verirse (d lkelere yaplan yatrmlar)
bu miktar pasif (-) olarak sermaye hareketlerine dahil edilir.

Sermaye Hareketleri Dengesi: Bu kalem yabanclarn Trkiye'de yapt yatrm ile T.C.
vatandalarnn yurtdnda yapt yatrmlarn toplamndan meydana gelir. Trkiye'nin net bir
borveren yada net bir borlanc olduunu gsterir. Eer, sermaye (hareketleri) hesab art ise,
Trkiye net bir borlancdr. Eer, sermaye hesab eksi ise, Trkiye net bir bor verendir..
Bir yabanc Trkiye'ye u ekiller de yatrm yapabilir:
1.
2.
3.
4.

Dorudan Yatrmlar (Bir bina yada bir fabrikann tmn ya da %51 hissesini satn alr.)
Portfy Yatrmlar (Borsa'da bir irketin (%51'den az olmak kaydyla) hisselerini satn alabilir.)
Uzun ve Orta Vadeli Sermaye Hareketleri (Uzun vadeli hazine bononsu (tahvil) satn alabilir.)
Ksa Vadeli Sermaye Hareketleri (Trkiye'deki bir bankada vadeli yada vadesiz hesaba para
yatrabilir, ksa vadeli katlar satn alabilir, veya Trk Lirasn speklatif (ya da baka) bir
amala elinde tutabilir.

Burada, dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta vardr. T.C. Merkez Bankas'nn elinde dviz tutmas
ile bir T.C. vatandann yurdnda banka hesabna para yatrmas arasnda sermaye hareketlerine
etkisi asndan bir fark yoktur. kisi de sermaye k demektir, ve kaytlara (-) pasif olarak geer.
Fakat, bir sermaye hareketi olsa da Merkez Bankas rezervlerindeki deiim ayr bir kalem altnda
kaydedilir. Bu yzden de demeler bilanosuna Sermaye Hareketleri balnn yanna "rezerv hari"
ibaresi konur.

14.2.3 Rezerv Hareketleri

Bu kalem bir lkenin (merkez bankasnda) tuttuu dviz rezervelerindeki deiimi (yani art ya da
d) gsterir. Rezervlerdeki art (-) pasif olarak, d ise (+) olarak gsterilir. Artn eksi,
dn ise art ile gsterilmesinin sebebi, Trkiye'nin sahip olduu dvizin bir sermaye k olarak
grlmesidir. rnein, T.C. Merkez Bankas'nn rezervlerinde A.B.D. Dolar tutmas ile, bir T.C.
vatandann Amerika'da yatrm yapmas ya da Amerikallara bor vermesi arasnda muhasebe
asndan bir fark olmadndan her iki ilem de bir sermaye k olarak nitelendirilir ve kaytlara (-)
pasif olarak yansr.

Teorik olarak, cari ilemler ve sermaye hareketlerinin farknn dviz rezervi hareketlerine eit olmas
gerekir. Fakat, lm hatalar yznden daima istatistiki bir fark meydana gelir. Bu fark, yurtdndan
yaplan kayna belirsiz borlanma, kanunsuz uluslararas ticaret (uyuturucu ithalat), ve vergi
karmak ya da gmrk tarifesi dememek iin beyan edilmeyen ilemlerden dolay da ortaya kabilir.
Bu kalemlerle birlikte demeler Bilanosunun zet sunumunu aadaki gibi tamamlayabiliriz:

14.3 demeler Bilanosu Neyi Gsterir?

Bu soruyu bir rnekle cevaplandrabiliriz. Bankadaki tasarruf hesabnda 100 TL'si olan ve ayda 1000
TL kazanan bir kiinin ayn ay iinde 1500 TL harcamak istediini varsayalm. Tasarruflarn kullanmak
istedii miktar ile kazand miktar arasndaki fark (1500 - 1000 = 500 TL ) karlamayacandan,
amacna ulamak iin tek aresi kalmaktadr: bor almak. Eer 450 TL bor bulabileceini
varsayarsak, geri kalan 50 TL a da tasarruflarndan kullanmak artyla kapatabilir.
Nasl bir bireyin gelir ve giderleri arasnda fark olabiliyorsa, bir lkenin de dviz gelirleri ve giderleri
arasnda fark olabilir ve bu farkn kayd cari ilemler hesab ile tutulur.
lkenin sermaye (hareketleri) hesab, bireyin yapt net borlanmaya ve lkenin dviz rezervlerindeki
deiim de bireyin tasarruflarndaki deiime benzetilebilir. Bu rnek Tablo 14.2'de gsterilmitir.

Tablo 14.2
Gelirler:
( = ihracat + yatrmlardan elde edilen gelir + yurtdndan gelen
transfer harcamalar)

1000 TL

Harcamalar:
( = ithalat + yatrm getirileri + yurtdna yaplan transfer
harcamalar

1500 TL

Gelirler - Harcamalar:
( = Cari lemler Dengesi)

-500 TL

Borlanma:
( = Sermaya Hareketleri Dengesi)

450 TL

Tasarruflardaki deiim:
( = dviz rezervlerindeki deiiklikler)

50 TL

ki noktaya dikkat edelim: lk olarak, cari ilemler dengesi, sermaye hareketleri dengesi ve rezerv
hareketlerinin toplam sfra eittir.
Cari ilemler dengesi
: - 500
Sermaye hareketleri dengesi : 450
Rezerv hareketleri
:
50
+
-------------------------------------------------------------------0
kinci olarak, rezervlerdeki d art (+) olarak kaydedilmitir.

imdi, baka bir rnee bakalm: Bir lkenin 750 milyon dolar cari ilem fazlas olduunu varsayalm.
Ayrca, lkenin 600 milyon dolarlk bir net bor veren (yani sermaye hareketlerinin negatif) olduunu
varsayalm. Bu durumda, acaba lkenin dviz rezerveleri nasl bir deiime urar? demeler
bilanosundaki
kalemlerin
toplamnn
sfra
eit
olmas
gerektiini
unutmayalm.

Cari ilemler dengesi

: 750
Sermaye hareketleri dengesi : - 600
Rezerv hareketleri
:
?
+
------------------------------------------------------------0

Aka grlyor ki, rezerv hareketlerinin - 150 olmas gerekmektedir. Hatrlarsak, eksi iareti
rezervlerdeki art gsteriyordu. lkenin rezervleri 150 milyon dolar miktarnda artmaldr. Akca, bu
lke elde ettii net dviz gelirinin 600 milyon dolarn bor olarak vermekte, geri kalan 150 milyon
dolarn da rezervelerine katmaktadr.
Bu iki rnek cari ilemler hesab ile d borlanma (bor verme) arasndaki nemli bir ilikiyi
anlamamz salamaktadr. Eer bir lke cari ilemlerinde ak veriyorsa, bu a ya d borlanmayla
ve/veya rezervleri ile kapatmak zorundadr. Eer bir lke cari ilemler fazlasna sahipse, bu fazlay
darya bor vermekte ve/veya rezervlerini arttrmakta kullanyor olmaldr.
Tablo 14.3, Trkiye'nin demeler bilanosunu bu bakla analiz etmemize olanak salamaktadr. Her
ne kadar fazlasyla yksek net hat ve noksan deerleri grnmn netlemesini nlese de, yine de
cari ilemler ve sermaye hareketleri hesaplarnn zt ynlerde hareket ettiini grebiliyoruz.
rnein 2001 ylnda Trkiye (sabit kur rejimi uygularken) ciddi bir ekonomik krize girdii iin lkeden
sermaye k olduka fazla olmutur. Buna sebep olarak sabit kur rejiminin devam edemeyeceini
dnen yabanc yatrmclarn Trkiye piyasasn terketmeleri gsterilebilir. Piyasay terkeden
yatrmc parasn dvize evireceinden dolay sabit kur rejimini devam ettirmek isteyen merkez
bankas piyasaya dviz srmtr. Piyasaya dviz srlmesiyle birlikte rezervler de byk oranda
dmtr (rezervlerdeki deiimin art iaretli olmasnn rezervlerdeki d gstermektedir). Ayrca
net ihracattaki (dticaret dengesindeki) byk art cari ilemler hesabnn fazla vermesine sebep
olmutur.

14.4 Dviz Kuru

Yabanc mallar satn almak ya da yabanc bir lkede yatrm yapmak iin bir miktar o lkenin
parasndan temin etmemiz gerekir. Yabanc lkelerin paralar ve o lkelerin banka hesaplarndaki
mevduatlar, dviz (kambiyo) diye adlandrlr.
Dviz piyasas, bir lkeni paras ile dier bir lkenin parasnn takas edildii piyasalara verilen isimdir.
Dviz piyasasn oluturan binlerce aktr vardr: ithalatlar ve ihracatlar, bankalar ve dviz
komisyoncular (broker) olarak adlandrlan dviz alm-satm uzmanlar bu piyasada faaliyet
gsterirler.
Bir parann dier bir (yabanc) para ile takas edildii fiyata dviz kuru denir. rnein, 11 Temmuz
2001 tarihinde 1 A.B.D Dolar ile 1,350,000 Trk Liras ile alnabiliyordu. Baka bir deyile, Trk Liras
ile A.B.D. Dolar arasndaki dviz kuru 1,350,000 TL/$ idi.

14.4.1 Dviz (Kambiyo) Rejimleri

eit dviz kuru rejimi vardr:
1.
2.
3.

Sabit Dviz Kuru

Esnek (Dalgal) Dviz Kuru
Kontroll Dviz Kuru

Sabit dviz kuru rejimi, lkenin parasnn deerinin merkez bankas tarafndan sabitletirildii bir
sistemdir. Bu rejimde, merkez bankas TL'nin deerini belli bir yabanc para cinsinden sabitletirebilir
ve TL'nin beyan edilen bu deerde kalmas iin dviz piyasasnda gerekli mdahaleleri yapar. Bir
baka deyile, merkez bankas TL'nin aklanan deerde kalmas iin dviz rezervlerini kullanarak
dviz alm-satm yapar.
Esnek (dalgal) kur rejiminde lkenin parasnn deeri merkez bankasnn mdahalesi olmakszn
piyasa gleri tarafndan belirlenir. Esnek kur kur rejiminde, merkez bankas dviz piyasasnda hibir
ilem (alm-satm) yapmaz.
Kontroll kur rejimi ise lkenin parasnn nceden belirlenen bir deerde sabit tutulmad fakat yine de
merkez bankasnn gerekli grd durumlarda dviz piyasasnda mdahalede bulunduu bir
sistemdir. Bu mdahale, parann deerini istikrarl klmak iin yaplan dviz alm-satmlar eklinde
gereklemektedir.
kinci Dnya Sava'ndan sonra, Bretton Woods Anlamasyla dnyadaki bir ok piyasa ekonomisinin
yer ald bir sabit kur rejimi oluturulmutur. Fakat, 1973 ylndan itibaren sanayilemi bir ok lkenin
parasnn deeri kontroll esnek kur rejimi ile belirlenmektedir. te yandan, sabit kur rejimi gelimekte
olan bir ok lkede hala kullanlmakta olan bir uygulamadr.
Dnya'da tam esnek kur rejimlerine ender olarak rastlansa da, dviz kuru oluumunun dinamiklerini
anlamak iin dviz kurunun belirlenmesini esnek kur rejimi altnda inceleyeceiz.

14.4.2 Dviz kuru nasl belirlenir?

Bu soruyu cevaplandrabilmek iin ncelikle dnyada sadece iki lke olduunu varsayalm: Trkiye ve
A.B.D. Yaptmz bu basit analiz, bir ok lkenin bulunduu bir dnya iin de rahatlkla
genelletirilebilir.
Her iki lkenin de esnek kur rejimini uyguladn varsayalm. Bu sistemde, dviz kuru (parann dier
para cinsinden fiyat) da herhangi bir piyasadaki fiyatlar gibi piyasadaki arz ve talep tarafndan
belirlenir.
14.4.2.1 Dviz Talebi
Analize talep tarafndan balayalm. Trkiye'de kim A.B.D. Dolar talep eder?

A.B.D.'den Trkiye'ye mal ve hizmet ithal eden firmalar

A.B.D.'ye gidecek T.C. vatandalar
A.B.D.'den hisse senedi, bono, vs. satn almak isteyen T.C. vatandalar
A.B.D.'de yatrm yapmak isteyen Trk irketleri
A.B.D. Dolar'nn TL karsnda ykselecei beklentisi iinde bulunan speklatrler,
Alm gcn korumak iin sahip olduklar TL'sn enflasyonun daha dk olduu A.B.D'nin
parasna evirmek isteyen T.C. vatandalar

Bu talep dviz kurundaki deiikliklerden nasl etkilenir? rnein, dviz kuru 1,200,000 TL/$ iken
aniden 1,700,000 TL/$'a ykselirse, bu ykseli dalgal kur rejiminde TL'nin A.B.D. Dolar karsnda
deer kaybetmesi olarak tanmlanr. (Sabit kur rejiminde ise TL'nin devalasyonu adlandrlr.)
Artk, insanlar belli bir miktardaki Trk paras ile daha az dolar satn alabileceklerdir. Sonu olarak,
Amerikan mallar Trk mallarna oranla daha pahal hale geleceiden, daha az kii A.B.D.'ye seyahat
edecektir ve A.B.D.'den ithal edilen mallara olan talep azalacaktr. Dviz kurundaki (TL/$) attan
dolay talep edilen dolar miktar decektir.

Dviz kurundaki bir art (lke parasnn deer kaybetmesi)

dviz talebinin dmesine neden olur.

Bu bize dviz talebinin, ekil 14.1'deki gibi negatif eimli bir eri ile ifade edildiini gstermektedir.

Eer dviz kuru yksekse

(1,700,000 TL/$), elinde lke
paras tutan insanlarn
yurtdna yolculuk
yapmalar ya da ithalat
yapmalar daha pahalya
gelecektir. Bu durumda
dvize fazla bir talep
olmayacaktr. Talep edilen
dviz miktar dk (70
milyon dolar) olacaktr.
Dk bir dviz kuru
(1,200,000 TL/$) elinde lke
paras tutan insanlar iin
daha ucuz yabanc mal ve
hizmet anlamna
gelmektedir. Bu durumda
insanlarn dvize olan
talepleri artar. Baka bir
deyile, dk bir dviz kuru
olduu zaman, dvize olan
talep daha yksek olacaktr
(100 milyon dolar).
Bu durumda dviz talebi
erisi aa eimlidir.
Dolarn balangtaki deeri 1,200,000 TL idi, balangta talep edilen miktarn da 100 milyon
olduunu dnelim. Bu fiyat ve miktar, yukardaki ekilde A noktas ile gsterilmitir. Dolarn fiyatnn
1,200,000 TL'dan 1,700,000 TL'na ykselmesi, yani TL'nn deer kaybetmesi, talep edilen dolar
miktarnn 70 milyon dolara dmesine sebep olmutur. Yeni gelinen nokta, B noktasdr. A ve B
noktalarn birletirdiimizde, A.B.D. Dolarna olan talep erisini elde etmi oluruz.

14.4.2.2 Dviz Arz

Trkiye'ye A.B.D Dolarn kimler arz eder:

A.B.D.'ye mal ve hizmet ihra eden Trk firmalar

Trkiye'ye seyahat eden A.B.D. vatandalar
Trkiye'den bono, hisse senedi, vs. almak isteyen A.B.D. vatandalar
Trkiye'de yatrm yapmak isteyen A.B.D. irketleri
TL'nn A.B.D. Dolar karsnda deer kazanaca beklentisi iinde olan speklatrler

Analize yukarda belittiimiz dviz kurundan balayabiliriz: 1,200,000 TL/$. Eer, dviz kuru 1,700,000
TL/$'a ykselirse, Amerikallar 1 dolar ile daha ok TL alabilirler ve Trk mallar Amerikan mallarna
oranla daha ucuz hale gelir. Sonu olarak, ihracat artar, daha ok Amerikal Trkiye'yi ziyaret eder, vs.
Dviz kurundaki (TL/$) ykselme nedeniyle, piyasaya az edilen dolar miktar artar.
Dviz kurundaki bir art (lke parasnn deer kaybetmesi)
dolar arznn artmasna neden olur.

ekil 14.2'de grld gibi dviz arz erisi pozitif eimlidir..

Eer dviz kuru yksekse
(1,700,000 TL/$), elinde lke
paras tutan insanlarn
yurtdna yolculuk
yapmalar ya da ithalat
yapmalar daha pahalya
gelecektir, nk lke
parasnn satn alma gc
daha yksektir. Bu durumda
daha fazla mal ve hizmet
talep edeceklerdir ve dviz
arz artacaktr. Sonu olarak
daha yksek bir dviz kuru
olduu zaman arz eilen
dviz miktar daha ykzek
olacaktr (200 milyon
dolar).
Dk bir dviz kuru
(1,200,000 TL/$) yabanclar
iin daha pahal mal ve
hizmet anlamna
gelmektedir. Bu durumda
mal ve hizmetlere olan
talepleri decektir, ve daha
az dviz arz etmeye
balayacaklardr.
Sonu olarak arz edilen
dviz miktar daha dk
olacaktr (150 milyon
dolar).
Sonuta, dviz arz erisi
yukar eimlidir.
Dolarn balangtaki deeri 1,200,000 TL idi, ve bu kurda arz edilen miktarn da 150 milyon dolar
olduunu dnelim. Yukardaki ekildeki A noktas balangtaki fiyat (kur) ve miktar gstermektedir.
Dolarn fiyatnn 1,200,000 TL'ndan 1,700,000 TL'na ykselmesi, arz edilen dolar miktarnn 200
milyon dolara ykselmesine sebep olmutur. Gelinen yeni durum ekilde B noktas ile gsterilmitir. A
ve B noktalarn birletirdiimizde, A.B.D. Dolar'nn arz erisini izmi oluruz.

14.4.2.3 Denge Dviz Kuru

Dviz kurlar esnek olduunda, denge deerleri dier piyasalarda olduu gibi piyasadaki arz ve talep
erilerinin keismesiyle belirlenir.

Denge dviz kuru dviz arz ve dviz talebi erilerinin kesitii yerde gerekleir.

ekil 14.3'te dviz piyasasndaki arz ve talep gsterilmitir. Denge dviz kurunun E* ve denge dviz
miktarnn ise $* olduu grlmektedir.

Dier fiyatlarda olduu gibi

denge dviz fiyat kuru (E) arz
ve talep erilerinin kesitii
yerde belirlenir.
ekilde, dviz piyasasndaki
denge, dviz arz (S) ve dviz
talebi (D) erilerinin kesitii
yerde (A noktasnda)
gerekleir.
Denge dviz kuru (E*) ve
denge miktar ($*)
seviyesindedir.

14.4.3 Dviz Kurlarn Etkileyen Etkenler

Btn piyasalarda olduu gibi, talep ve arz erilerinin kaymas denge fiyat ve miktarn deitirebilir..

(Dviz kuru haricinde) dviz arz ya da talebini deitiren

herhangi bir faktr bu erilerin kaymasna neden olur.

Dviz arz ve talebini etkileyen baz etkenleri yle sralayabiliriz:

Zevkler ve tercihlerdeki deiiklik: rnein, zevklerinin deimesi sebebiyle, T.C. vatandalar daha
fazla Amerikan mal kullanmaya balayabilirler. Bu her dviz kuru seviyesinde ithalatn artmasna yol
aacaktr. Sonuta, talep erisi (ekil 14.4'te gsterildii gibi) saa doru kayacaktr.

Balangta, piyasadaki denge,

dviz kurunun E0 ve alnp
satlan dviz miktarnn Q0
olduu A noktasndadr.
lkedeki tketicilerin tercihler
ABD mallarna kayd zaman,
bu tketiciler mevcut olan
dviz kuru zerinden daha
fazla mal ve hizmet ithal
etmeye balayacaklardr.
thalatlar daha fazla ithalat
yapabilmek iin daha fazla
dvize ihtiya duyacaklardr ve
yeni dviz kuruyla birlikte daha
fazla dviz talep edilecektir. Bu
deiim talep erisinin saa
kaymas ile gsterilmitir.
Talep erisinin kaymas
dengeyi B noktasna hareket
ettirir. Hem dviz kuru hem de
dviz miktar artmtr. TL,
ABD dolar karsnda deer
kaybetmitir.

Yeni denge arz erisi (S) ve yeni talep erisinin (D1) kesitii noktada olumutur. Sonuta, hem dviz
kuru (TL/$) (TL'nin deer kayb) dm hem de dolar miktar azalmtr.
Egzersiz olarak, A.B.D. vatandalarnn Trk mallarn daha fazla tercih etmelerinin dviz piyasasnda
meydana getirecei sonular kendiniz analiz edebilirsiniz.
Greceli Faiz Oranlar: rnein, Trkiye'deki reel faiz oranlarnn aniden A.B.D.'deki faiz oranlarnn
ok stne ktn varsayalm. Bu durumda, Amerikal yatrmclar T.C. bonosu almay A.B.D. bonosu
almaktan ok dahah cazip bulacaklardr. T.C. bonosu satn almak iin dolarlarn Trkiye'ye transfer
edip, bu paralarla TL satn alacaklardr. (Bu rnekte Trkiye'de siyasi ve ekonomik riskler, belirsizlik,
vs. etkenlerin olmad varsaylmtr.) TL'na evrilen dolarlar, Trkiye'deki dolar arzn arttracaktr. Bu
gelime de, ekil 14.5'te grld gibi, arz erisini saa doru kaydracaktr.

Balangta, piyasadaki denge,

dviz kurunun E0 ve alnp
satlan dviz miktarnn Q0
olduu A noktasndadr.
lkedeki reel faiz oran
ykseldii zaman, daha fazla
getiri elde etmek isteyen
yabanc yatrmclar lkedeki
fonlara, geerli olan dviz kuru
zerinden daha fazla yatrm
yapmak isteyeceklerdir.
Yabanclar, ellerindeki fonlar
lke ekonomisine transfer
ettikten sonra arz edilen dviz
miktar geerli olan kur
zerinden (E0) artacaktr. Bu
da arz erisinin saa
kaymasna neden olacaktr.
Artk denge B noktasna
hareket etmitir. Bu noktadaki
dviz kuru E1, dviz miktar ise
Q1'dir. E azaldna gre TL
deer kazanm demektir.

Yukardaki ekilde akca grld gibi, dviz kuru (TL/$) decek, yani TL deer kazanacak, ve
piyasadaki dolar miktarda artacaktr.
Enflasyon: Trkiye'deki enflasyon orannn (u anda olduu gibi) A.B.D.'deki enflasyon oranndan ok
daha yksek olduunu varsayalm. Her yl (ya da ay) Trk mallar Amerikan mallarna gre daha
pahal duruma geleceklerdir. Sonu olarak, Trkiye'nin ihracat azalacak, ithalat da artacaktr.
hracattaki d arz erisini sola, ithalattaki art da talep erisini saa kaydracaktr. ekil 14.6'da
grld gibi dviz piyasasnda yeni bir denge oluacaktr.

Balangta, piyasadaki
denge, dviz kurunun E0 ve
alnp satlan dviz miktarnn
Q0 olduu A noktasndadr.
Trkiye'deki fiyat seviyesi
artarsa ABD vatandalar daha
az Trk mal talep edeceklerdir
ve Trkiye'nin ihracat
decektir. Bu da dviz arz
erisinin S0'dan S1'e
kaymasna neden olur.
Benzer biimde Trk
vatandalar daha ucuz olan
ithal mallar tercih edeceklerdir
ve dvize olan talepleri
artacaktr. Bu da talep erisinin
D0'dan D1'e kaymasna neden
olur.
Sonu olarak dviz kuru artar
(TL deer kaybeder). Dviz
kurundaki deiimin yn
erilerdeki kaymalarn
byklklerine baldr.

Oluan yeni dengede, dviz kuru (TL/$) ykselmi, yani TL deer kaybetmi, olacaktr. Piyasadaki
denge dviz miktarndaki deiimin ise ne ynde olaca her iki erideki kaymann greceli
byklne baldr.
Eer dikkat edersek, dviz kurundaki art sonrasnda, Trk mallarnn artk nceden olduu gibi
enflasyon yznden pahal olmadn grebiliriz. nk, dviz kurundaki art, Trk ve Amerikan
mallar arasndaki fiyat farklln ortadan kaldrmtr.

Eer bir lkedeki enflasyon baka bir lkenin enflasyonundan daha yksekse,
enflasyonu yksek olan lkenin parasnn deer kaybetmeye kar genel bir eilimi vardr.

BLM 15 BYME

15.1 Giri
retimin (gelirin) bir lkenin ekonomisinin genel refahnn bir gstergesi olduunu biliyoruz. Daha
yksek bir retim seviyesi daha yksek ortalama gelir demektir. Bu da insanlarn daha ok
tketebilecekleri ve daha yksek bir yaam standartna sahip olmalar anlamna gelmektedir. Buna
ramen, refahn baka gstergeleri de vardr. Bu gstergelere bo zaman, iyi bir i ortam ve politik
istikrar rnek olarak verilebilir.
Maddi olarak yaam standartlarmzn nasl deitii temel olarak reel gelirdeki (GSYH ya da GSMH)
byme ve nfustaki byme oranna baldr.
Ekonomide byme kii bana reel retimdeki art olarak tanmlanr. Bu da ortamala gelir ve refahta
bir art anlamna gelmektedir. Buna ramen byme bir uzun dnem kavramdr. nemli bir konu
olmasna ramen, lke gelirlerindeki ksa dnemli deiiklikler byme teorilerinin iinde yer almaz.
Bunlar baka bir teorik alan olan "ksa dnemli dalgalanmalar" konusuna aittir.
Dnyadaki ekonomiler yap ve byklk asndan olduka eitlidir. Birok zengin lkenin yannda
birok fakir lke de mevcuttur. Baz lkeler hzl bir ekilde byrken bazlar hi bymezler. Son
olarak birok lke ekonomisi bu iki u kesimin arasnda yer almaktadr.
Tablo 15.1, 1953-91 yllar arasnda, Trkiye ve Gney Kore iin kii bana reel gelir rakamlarn
gstermektedir. Bu rakamlara gre Trkiye ve Gney Kore iin bu dnem boyunca ortamala yllk
byme oranlar srasyla 2.52 ve 6.08'dir.

Tablo 15.1 Trkiye ve Gney Kore iin Byme Performanslar

Sabit dolarla reel kii bana GSYH
Trkiye
Reel
Yl GSYH Byme
1953 1488
1954 1333
-10,42
1955 1442
8,18
1956 1423
-1,32
1957 1674
17,64
1958 1773
5,91
1959 1681
-5,19
1960 1622
-3,51
1961 1631
0,55
1962 1670
2,39
1963 1813
8,56
1964 1816
0,17
1965 1812
-0,22
1966 1989
9,77
1967 2018
1,46
1968 2109
4,51
1969 2163
2,56
1970 2202
1,80
1971 2368
7,54
1972 2463
4,01

Gney
Reel
GSYH
796
817
879
882
927
926
920
904
918
928
989
1024
1058
1163
1214
1338
1457
1680
1815
1845

Kore
Byme
2,64
7,59
0,34
5,10
-0,11
-0,65
-1,74
1,55
1,09
6,57
3,54
3,32
9,92
4,39
10,21
8,89
15,31
8,04
1,65

Trkiye
Gney
Reel
Reel
GSYH Byme GSYH
Yl
1973
2471
0,32
2066
1974
2658
7,57
2236
1975
2838
6,77
2323
1976
3007
5,95
2558
1977
3112
3,49
2780
1978
3052
-1,93
3083
1979
2955
-3,18
3321
1980
2874
-2,74
3093
1981
2858
-0,56
3212
1982
2868
0,35
3395
1983
2909
1,43
3712
1984
3022
3,88
4005
1985
3077
1,82
4217
1986
3299
7,21
4622
1987
3441
4,30
5080
1988
3419
-0,64
5607
1989
3411
-0,23
6093
1990
3741
9,67
6673
1991
3666
-2,00
7251
Ortalama
2,52

Kore
Byme
11,98
8,23
3,89
10,12
8,68
10,90
7,72
-6,87
3,85
5,70
9,34
7,89
5,29
9,60
9,91
10,37
8,67
9,52
8,66
6,08

Kaynak: Uluslaras Finansal statistikler, IMF.

ekil 15.1 ayn bilgileri grafik olarak gstermektedir. ki lkenin performanslar arasndaki farka dikkat
ediniz. 1953 ylnda Gney Kore'nin kii bana geliri Trkiye'nin kii bana gelirinin yaklak olarak
yars kadar gzkmektedir. 1991 ylnda ise iki katna kmtr. 38 yl iinde Trkiye'nin kii bana
geliri 2.46 kat artmken, Kore'nin kii bana geliri yaklak olarak 9 kat artmtr. Bu dnem boyunca
Gney Kore ekonomisi yaklak olarak Trkiye ekonomisinden 2.5 kat daha hzl bymtr.
Pratik bir hesaplama yntemine gre (70 kural) bir deiken yaklak olarak (70/byme oran) yl
kadar bir srede iki katna kar. Bu yzden eer her iki lke de ortalama byme oranlarn devam
ettirirlerse, Trkiye yaklak olarak 28 (70/2.52) yl sonra kii bana reel gelirini iki katna kartacaktr.
Gney Kore iin ise bu zaman sadece 11.5 (70/6.08) yl kadardr.

ekil 15.1 Trkiye ve Gney Kore'nin Byme Performanslar

Bu blmde lkelerin niin deiik oranlarda bydklerini ve bir lkenin byme performansn
arttrmak iin neler yaplmas gerektiini aklamaya alacaz.

15.2 Bymenin Belirleyenleri

8. Blm'den hatrlayacanz gibi ekonomide nemli retim faktr vardr: 1) Emek, 2) Sermaye,
ve 3) Toprak (doal kaynaklar). Bir ekonominin retimini (gelirini) bu girdinin bir fonksiyonu olarak
dnebiliriz.
Bu tanma gre retimi arttracak sebepler unlardr:
1. girdi miktarndaki art
2. verimlilikteki (bir birim girdi ile retilen rn miktarndaki) art
Aada aklanaak olan sebeplerden dolay toprak (arazi) ekonomik byme iin nemli bir faktr
deildir. Bu nedenle toprak miktarnn sabit olduunu ve sadece emek ve sermayenin ekonominin
bymesinde bir etkisi olduunu varsayacaz. Bu durumda yukardaki koulu u ekilde yeniden
yazabiliriz:
retimin artabilmesi aadaki seeneklerden birisinin gereklemesi gerekir,
1.
2.
3.

emek arznn artmas

sermaye arznn artmas
(emek ya da sermaye) retkenliinin artmas

imdi de bu faktlerin bymeyi nasl etkilediklerine bakalm.

15.2.1 Emek
nsanlarn retime ynelik harcadklar btn fiziksel ve zihinsel abaya emek denir. Bu blmde,
analizi kolayltrmak iin, ekonomideki toplam igcnn (alan ii saysnn) nfusa eit olduunu
varsayacaz. Baka bir deyile ekonomide herkesin altn varsayacaz.
Emek miktar (emek arz) sadece aadaki seeneklerden birinin gereklemesi durumunda artabilir:
a) alma saatleri artarsa,
b) daha fazla insan igcne katlrsa (nfusun artmas).
Bu iki alternatifin detayl olarak incelenmesi gerekir. lk olarak birincisiyle balayalm. alma
saatlerinin arttrlmas iyi bir yntem deildir. Birincisi, ortada fiziksel bir limit vardr (bir gn 24 saatten
olumaktadr). nsanlar ok uzun saatler alabilseler bile bu alma saatlerini bir yerden sonra
arttrmak imkanszdr. kincisi, alma saatlerinde yaplacak olan arttrm retimin artacan garanti
etmez. Hatta belli bir noktadan sonra retimin dmesine bile neden olabilir. Eer emek arttrm daha
uzun alma saatleri ile gerekletirilmeye alyorsa iyk artar ve iiler yorgun derler. Bu da
emek retkenliinde bir de neden olur. retkenlikteki dn retim zerindeki etkisi eer emek
arzndaki artn etkisinden byk ise retim der. Daha ok ii, daha az retim yapmaya balar.
Bu durumda bireylerin refahna ne olur? Bireylerin refah iki nedenden tr decektir: birincisi bo
zamanlarnn azalmasndan dolay (ki bu refah dorudan etkiler), ikincisi, kii bana gelirdeki
(retimdeki) dden dolay (daha ok insann daha az retim yaptn hatrlaynz).
alma saatlerindeki art igc arzn arttrmak iin iyi bir yntem deildir.
nk toplam ve kii bana geliri arttrmak yerine azaltabilir.

Bu durumda elimizde sadece ikinci seenek kalmtr: Nfusun artmas. Nfusun artmas halinde
toplam retim tabi ki artacaktr. Ekonomide sadece iki insann (kar ve koca) olduunu ve her birinin
5'er ekmek rettiini dnelim. Toplam retim 10 birim ekmektir ve kii bana retim 5 (10/2)
ekmektir. Eer bu ift bir ocuk sahibi olursa ve ocuk da 5 ekmek retirse toplam retim 15 ekmee
kacaktr. Buna ramen, kii bana retim hala 5 (15/3)'te sabittir. Bu basit rnek bize yeni gelenlerin
eskilerle ayn miktarda retim yapsa bile kii bana retimin deimediini gstermektedir. Baka bir
deyile, eer baz iiler daha ok retim yapmazsa, nfustaki arttan kaynaklanan igcndeki art
refah ykseltemez.
Nfustaki bir art toplam retimde bir arta neden olur
fakat kii bana retimde bir arta neden olamaz.

Ekonomide "azalan verimlilik yasas" adnda nemli bir kavram vardr. Bu yasa burada da
almaktadr. Bu yasaya gre, dier deikenler sabitken ekstra bir birim girdinin retime olan katks
giderek der. "Aile ekonomi"mize geri dnecek olursak, ocuun yapt retimin anne babann
yapt retimden daha az olmas baklenir. Normal artlar altnda, ocuk 5 birimden daha az ekmek
retecektir.
Azalan verimlilik yasasna gre, dier deikenler sabitken ek bir
birim girdinin retime yapt katk azalr.

Bu yasa, rneimizle kolayca aklanabilir: ekonomide sadece kar ve koca varken mutfaktaki aralar
kullanmak olduka kolayd. ocuk says arttka (ekonomiye yeni igc geldike), onlar da ayn
aralar kullanacaklardr ve alma ortam kalabalk hale gelecektir. Bu durumda her yeni gelen
bireyin retkenlii azalacaktr. Hatrlarsanz yasadaki en nemli ksm "dier deikenler sabitken"
varsaymyd. Bu varsaym bize kullanlan ara gerelerin (sermaye) ve alma koullarnn
deimediini sylemektedir. Elbette ki, ara gere says arttrlr ve alma koullar gelitirilirse yeni
gelen bireyler eskilerle ayn miktarda (belki de onlardan daha fazla) retim yapabilirler.
Yaptmz analizden sonra u sonuca varabiliriz:
Sermaye stounda ve/veya verimlilikte bir art olmad
mddete, emek arzndaki bir art, toplam retim artsa bile kii
bana retimin azalmasna yol aar.

Artk, sermaye ve retkenliin byme zerinde ok nemli rolleri olduunu biliyoruz. imdi bunlar
srasyla inceleyelim.

15.2.2 Sermaye:
Fiziksel sermaye stou, ya da ksaca sermaye, mal ve hizmet retiminde kullanlan ara gerelerin,
makinalarn, ekipmann ve yaplarn tmne verilen isimdir. Sermayenin nemli bir zellii, retilmi bir
retim faktr olmasdr. Sermaye, retimin imal edilmi bir paras olduu iin sermaye birikimi,
yatrm harcamalar yoluyla kolayca elde edilebilir. Ek sermaye toplam retimi arttrabilir ve nfus
sabitse, kii bana retim artar.
Dier deikenler sabitken, fiziksel sermaye
stoundaki bir art kii bana retimi arttrr.

Peki nfus da ayn oranda artyorsa ne olur? Bu durumda sonu byme oranlarna baldr. Eer ek
sermaye ve emek tarafndan gerekletirilen retim nfustan daha hzl artyorsa, kii bana retim
artar. Dier taraftan, eer nfus daha hzl artyorsa kii bana retim azalacaktr.
Burada sermayenin retkenlii zerine konumak da mmkndr. Sermayenin retkenlii bir birim
sermaye ile retilen mal ve hizmet miktardr. Elbette ki makinalara daha fazla retim yapmay
retemeyiz, fakat yeni makinalar dizayn ederek daha etkin bir retim yapabilir ve belirli bir zaman
aralnda daha fazla retim yapabiliriz.
Byme teorilerinde nemi artmaya balayan ikinci bir sermaye eidi ise beeri sermayedir. Beeri
sermaye iilerin eitim ve tecrbe yoluyla elde ettikleri bilgi ve becerilere verilen isimdir. Fiziksel
sermayede olduu gibi, beeri sermaye de bir retilmi retim faktrdr. Beeri sermaye iin
retmenler, ktphaneler ve renme zaman gerekli olan girdiler arasndadr. Beeri sermayenin
nemini birazdan tartacaz.

15.2.3 Doal Kaynaklar:

Kmr, petrol, aa, su gibi doal evreden, dorudan elde edilen retim girdilerine doal kaynaklar
denir.
Doal kaynaklar ikiye ayrlr: Yenilenebilir kaynaklar ve yenilenmeyen kaynaklar.
Aa ve su gibi yenilenebilir kaynaklar kendi kendine yeniden varolan kaynaklardr ve sonsuz
miktarda olduklar varsaylr. Dier taraftan petrol ve kmr gibi yenilenmeyen kaynaklar ok uzun
zaman iinde yenilenebilen kaynaklardr ve kstl miktarlarda mevcutturlar.
Gnmzde doal kaynaklar dier retim faktrleri kadar kt deildir ve u anda yaplan retim iin
yeterince (hatta daha fazla) mevcuttur. Bu sebepten dolay, artan doal kaynak kullanm, daha fazla
emek ve sermaye kullanlmad takdirde bymeye bir katk salamayacaktr.
15.2.4. Verimlilik
Bir iinin bir saatte retebildii mal ve hizmet miktarna emein verimlilii denir. Blmn geri kalan
ksmnda emek verimlilii yerine ksaca verimlilik diyeceiz.
Daha nce zerinde altmz "aile ekonomisi" modeli bize kii bana retimi arttrmann tek
yolunun her aile ferdinin rettii ekmek miktarn arttrmak iin bir yntem bulmak olduunu
gstermiti. Yani, yaplmas gereken ey verimlilii arttrmakt. Bu yzden, verimlilik sadece bymeyi
etkilemez; ayn zamanda niin baz ailelerin birok ekmek retirken, dierlerinin retemediini de
aklar. Buna ramen, bu tam bir aklama deildir. Bunun iin retkenlii belirleyen faktrleri ve
retkenlii nasl arttrabileceimizi de aratrmalyz.
Bymeyi salayan temel etken verimlilikteki arttr.

Verimlilii etkileyen faktr vardr:

1)

Fiziksel sermaye

2)

Beeri sermaye

3)

Teknolojik bilgi

imdiye kadar bunlardan ilk ikisi zerine konumutuk. Artk bu faktrlerin "aile ekonomi"mizdeki
verimlilii nasl etkilediini analiz edebiliriz. rneimizde fiziksel sermaye, ekmek retmede kullanlan
aralar ve hammaddeden olumaktadr. Eer aile bireyleri daha fazla ara gere kullanr ya da daha
sofistike aralar kullanrlarsa bir alma saati iinde daha fazla ekmek retebilirler. Bu da kii bana
retimlerinin ve yaam standartlarnn artmas anlamna gelmektedir.
Benzer biimde, eer aile bireyleri yetenek, bilgi ve tecrbelerini (beeri sermayalerini) gelitirirlerse,
ayn ara gereler ve hammeddeyi kullanarak daha fazla ekmek retebilirler.
Teknolojik bilgi bir ii en etkin biimde yapmak iin gerekli olan bilgi olarak tanmlanr. Teknoloji, kii
bana retimin bymesinde nemli bir rol oynamaktadr. Bu yzden, teknolojik gelime, (bir bulu ya
da icat) daha yksek bir verimlilik ve hzl bymeyi de beraberinde getirir.

Gelimi teknoloji kullanan ailelerin dier ailelerden daha fazla retim yapabilecekleri aktr. Dikkat
edeceiniz gibi, teknolojik bilgi ile beeri sermaya arasnda ok yakn bir iliki vardr. Beeri sermaye,
teknik bilgi almak iin feda edilen kaynaklara denir. Bir toplumda teknolojik bilgi olsa bile, eer
toplumdaki alanlar yeteri kadar eitimli deillerse bu teknolojiden tam anlamyla yararlanmak sz
konusu deildir.

Verimlilik, daha fazla sermaye (fiziksel ve beeri) ve

daha stn teknoloji kullanm ile arttrlabilir.

Artk verimlilii neyin belirlediini biliyoruz ve "verimlilii arttrmak iin ne yapabiiriz?" sorusuna cevap
arayabiliriz.

15.3 Ekonomik Byme ve Kamu Politikalar

Devlet aadaki alanlarda gerekli tedbirleri alrsa, bymeyi kolaylatrabilir.
a) tasarruf ve yatrm
Sermaye retilmi bir retim faktr olduuna gre toplumdaki sermaye arrtrlabilir. Toplum, bu
sermayeyi, sermaye retimine daha fazla yatrm yapmakla (yatrm) gerekletirebilir. Buna ramen,
sermaye retimine daha fazla kaynak ayrmak, tketim mallar retimine daha az kaynak ayrmay
gerektirmektedir. Toplum, u andaki geliri zerinden daha az tketim yani daha fazla tasarruf
yapmaldr. Bu, denmesi gereken bedeldir.
Byme orann arttrabilmek iin lkenin yatrmlarn arttrmas
gerekmektedir. Bu da daha yksek bir tasarruf seviyesi gerektirir.

b) yabanc yatrmlar
Yeni sermaye oluumunun tek yolu yerli halkn yapaca yatrmlar deildir. Dier bir yol da
yabanclarn yapaca yatrmlardr. Bu iki yolla gerekleebilir: Yabanclarn sahip olduu ve
yabanclar tarafndan ynetilen sermaye yatrmlar dorudan yabanc yatrmlar olarak bilinir. Dier
bir yol da dorudan portfy yatrmdr. Bu yolla yaplan yatrmlarn sahibi de yabanclardr fakat
yatrmlar lkedeki insanlar tarafndan ynetilmektedir. Her iki durumda da yabanc insanlarn
tasarruflar yerli yatrmlarda parasal kaynak olarak kullanlmaktadr.
Yabanc yatrmlardan elde edilen gelirlerin bir ksm yabanc yatrmclarn lkelerine geri dnse de,
bu yatrmlar ekonomideki sermaye stounu arttrr, daha yksek verimlilik ve bymeye yol aar.
Bundan baka, yabanc yatrmlar sayesinde fakir lkeler, zengin ve gelimi lkelerdeki teknolojileri
renme frsat elde etmektedirler.
Yabanc yatrmn cazip hale getirilmesi, bymeyi
arttrmann dorudan ve etkili bir yoludur.

c) eitim
Eitim, beeri sermayeye yaplan yatrma denir. Bu durumda eitim, ekonominin uzun dnem baars
iin en az fiziksel sermaye kadar nemlidir. Buna ramen fakir lkeler yakn bir dneme kadar bu
nemi anlayamamlardr.
Beeri sermayenin fiziksel sermayeden farkl olduu nemli bir nokta mevcuttur: Beeri sermayenin
pozitif dsallklar vardr. Dsallk, bir insann hareketlerinin nc bir ahsn refahna olan
etkisidir. Eitimli bir insan mal ve hizmetlerin nasl en iyi ekilde retilecei hakknda yeni fikirler
gelitirebilir. Eer bu fikirler lkenin bilgi hazinesine katlrsa bu bilgileri herkes kullanabilir. Bu
ilemlere dahil olmayan dier toplumlar bile bir ekilde bu gelimelerden yararlanabilirler.
Eitimin kalitesini arttrmak fiziksel sermayeyi arttrmak kadar nemlidir.

d) yarg sistemi ve siyasi istikrar

Etkin bir fiyat mekanizmasnn bir piyasa ekonomisi iin nkoul tekil ettiini biliyoruz. Benzer biimde
mlkiyet haklarnn btn toplum tarafndan sayg grmesi de fiyat mekanizmasnn salkl almas
iin bir nkouldur. Buna ramen birok lkede (ki buna bizim lkemiz de dahildir) yarg sistemi
mkemmel bir biimde almamaktadr. Szlemelerin balaycln salamak zordur ve
dolandrclklar genellikle cezasz braklmaktadr. Baz lkelerde i yapabilmek iin firmalar kamu
sektr alanlarna rvet vermek durumundadrlar. Bu tarz bozulmalar piyasalarn dzenleyici
etkilerini ortadan kaldrr. Ayn zamanda tasarruflar ve yabanc yatrmlar da kt ynde etkiler.
Mlkiyet haklar iin varolan bir baka tehdit ise siyasi istikrarszlktr. Siyasi istikrarszlk da ekonomik
dalgalanmalar yznden bymeyi olumsuz etkiler. Ayn zamanda yabanclar siyasi olarak istikrarsz
olan bir lkeye yatrm yapmak istemezler.
Bu durumda ekonomik baar bir anlamda siyasi baarlara baldr.

Etkin bir yarg sistemi, drst kamu alanlar ve salam bir anayasaya sahip
lkelerde yaam standart ve byme performans da yksek kmaktadr.

e) serbest d ticaret
Bu blme Trkiye ve Gney Kore'nin 50'ler ve 90'lar aras byme performanslarn karlatrarak
balamtk. Bu iki lkenin iktisadi politikalar arasndaki en nemli farklardan birisi d ticarete olan
yaklamlardr. Trkiye, 1980'e kadar ie dnk iktisadi politikalar yardmyla bymeye
alyordu. Bu politikalarn amac d lkelerle olan balantlar engelleyerek verimlilii arttrmakt.
Yerli firmalarn byyebilmesi iin yabanc rekabetilerden korunmas fikri ve yabanclara olan genel
gvensizlik, politikaclarn gmrk tarifesi gibi d ticaret snrlamalar getirmesine neden olmutu.
Trkiye, 1980 sonras da dnk iktisadi politikalar uygulamaya balamtr, nk artk baka
ans kalmamtr. Dier taraftan Kore bu politikalar ok daha nceden uygulamaya koymutur.
Ekonominin da ak olmas bymeyi olumlu ynde etkiler.

f) nfus art
Az nce yksek nfus artnn kii bana retimi (geliri) drdn grdk. Nfus art hzl
olduu zaman her iiye ayn dzeyde sermaye tahsis etmek zordur. i bana daha kk bir
sermaye miktar, daha dk verimlilie ve kii bana daha dk gelire neden olur.
Yksek nfus artl lkelerdeki bir baka problem de beeri sermayenin yaplandrlmasndaki
zorluktur. Bu lkelerde okul andaki ocuklarn says olduka fazladr ve bu da eitim sistemi
zerine ar bir yk yklemektedir.
Nfus art orannn azaltlmas kii bana gelirin artmasna yardmc olur.

g) aratrma ve gelitirme
Son yzyl boyunca bir lkenin yaam standartlar zerinde etkili olan en nemli faktr hi kukusuz
teknolojik bilgideki gelimelerdir. Birok teknolojik gelime zel sektr kaynakl da olsa, daha nce
bahsettiimiz pozitif dsallklardan tr, devletler de aratrma ve gelitirme programlarn dorudan
desteklemektedir.