Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • Zdrowotne Działanie Orzechów Kokosowych

    Uploaded by

    ambler27
    15 views12 pages
    orzechy kokosowe zdrowie

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document
    orzechy kokosowe zdrowie

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    Download as pdf
    15 views12 pages

    Zdrowotne Działanie Orzechów Kokosowych

    Uploaded by

    ambler27
    orzechy kokosowe zdrowie

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    Download as pdf
    of 12
    ZDROWOTNE DZIALANIE ORZECHOW KOKOSOWYCH Olej zawarty w orzechach kokosowych zawiera korzystne Glew Alcor DEO ena ANC y thuszczowe i inne pochodne Oe L@ Meelis maja bardzo Siiemeraetc ul przeciwbakteryjne, i przeciwwirusowe. correcta Dr Mary Enig Copyright © 1999, 2001 Nutritional Sciences Division Enig Associates, Inc. 12501 Prosperity Drive, Suite 340 Silver Spring, MD 20904-1689 USA E-mail: marye@enig.com 24 © NEXUS Poniészy tekst jest odczytem wygtoszonym przez jego autorke podceas zjazidu Azjatyckicj Pacyficznej Wspdlnoty Orzecha Kokosowego (Asian Pacific Coconut Community; 1 skrécie APCC), ktdry odbyyt sie w Pohnpei w Mikronezji w roku 1999. W tekscie sq odniesienia do eksperyment6w na zwierzetach. Pragniemy zaznaczyé, Ze Redakeja ,Necusa” nie popiera tego typu doswiadczer. WPROWADZENIE rzechy kokosowe odgrywajg wyjgtkowg role w odéywianiu calowieka, sq bowiem Zrddiem waznych fizjologicanie skladnikow. Te istotne sktadniki znajdujg sig w thuszczu calego kokosa, w tluszezu suszonego Kokosa oraz W Wy- ekstrahowanym oleju kokosowym. ‘Kwas laurynowy, gléwny kwas tluszczowy zawarty w thuszczu orzecha kokosowe= 20, zostal juz dawno zauwazony ze wzgledu na swoje wyjatkowe, nie zwigzane 2 odaywianiem, wlasciwosci, uéyteczne w przemysle mydlarskim i kosmetycznym. Stosunkowo niedawno zauwazono jego wyjatkowe wasciwosei uéyteczne w od- Zywianiu zwigeane z jego dzialaniem przeciwwirusowym, przeciwbakteryinym i przeciwpierwotniakowym. Obecnie do listy przeciwbakteryjnych skladnikéw koko- ssa dodany zostal inny kwas tluszezowy wystepujacy w orzechu kokosowym ~ kwas kaprynowy. Te kwasy tluszezowe wystepuja w naturze w najwieksze} ilosci tylko ww tradycyjnych thuszczach Iaurynowych, zwlaszcza w thuszczt kokosowym. Co ‘wigce), opublikowane ostatnio badania wykazuja, Ze naturalny tluszcz kokosowy ‘wystepujacy w diecie prowadzi do normalizacji poziomu lipidéw w organizmie, chroni praed uszkodzeniami spowodowanymi przez alkohol i poprawia przeciw- zapalng odpowiedé systemu immunologicznego. Coraz czgsciej zauwaia sie korzysine dla 2drowia dziatanie kwaséw tlus czowych znajdujacych sig w orzechu kokosowym. Ostatnie doniesienia amerykatis- Kiego Urzedu ds. Zywnosei i Lekw (Food and Drug Administration; w skrécie FDA) na temat wymogu umieszezania na etykiecie informacji o zawartosei trans kkwasow tuszczowych ustawiaja olej Kokosowy w bardziej konkurencyjne} pozycji i moga poméc w jego powrocie do stosowania przy pieczeniu i smazeniu w preem Sle spozywezym, ktory od dawna zdaje sobie sprawe z jego uzytecznosci. Obecnie moze on byé doceniony ze wzgledu na inny rodzaj uzytecanosci ~ poprawe zdrowia ¢gatunku ludzkiego. 1, WSTEP ~ KORZYSCI Z TEUSZCZOW NASYCONYCH POCHODZACYCH Z OLEJU KOKOSOWEGO Panie Przewodniczgcy, Szanowne Panic i Panowie, czlonkowie Azjatyckie} Pacyficene} Wspélnoty Orzecha Kokosowego! sng podzickowaé za ponowne zaproszenie mnie, dzigki ktéremu moge przed tym zgromadzeniem delegat6w z okazji XXXVI sesji, ktorg Swigtujecie Patstwo trzydziestolecie APC. Podczas mojego wystapienia na XXXII zje¢dzie Cocotech w Cochin w Indiach poruszylam dwa zagadnieniazzakresu interesujgcego wspdtnote Kokosowa. W pierw- ze) czesci oméwilam gi6wne, zwiqzane ze zdrowiem, wyawanie stojgce w owym czasie przed olejem kokosowym, oparte na domniemane} negatywnej roli nasyconych' kwas6w tluszezowych w chorobach serca. Mam nadzieje, ze méj referat przyczynil sig do podwazenia uznania dla tego pogladu. W drugie} czesci zasugerowalem, Zc jest kilka nowych, korzysinych dla zdrowia wlasciwosci orzecha kokosowego, ktére powinny byé docenione. KoraySei te wynikajg z zastosowania kokosa w diecie i jego gléwnych wlasciwosei ~ dziatania przeciwrakowego i przeciwdrobnoustrojowego. W dzisiejszym odezycie praedstawig Paristwu najnowsze odkrycia dotyczace .funkejonaine} Zywnosci” jako wagnego elementu diety. Ponadto oméwig krétko hastawienie opinii publiczne} wobec tluszczw nasyconych, a takée przedstawig kilka najswiezszych badafi potwierdzajgeych korzystne dzialanie thuszezéw nasyco- nych w poréwnaniu z wielonienasyconymi ttuszczami omega-6, jak rowniez korzyst- LIPIEC-SIERPIEN 2002 ne dziatanie thuszcz6w nasyconychw odniesieniu doszkodliwego dziatania czeSciowo utwardzonych thiszez6w i izomerdw trans kwas6w tluszezowych. W szczegdlnosci oméwig zaskakujgce, korzystne dziatanie pewnych specjalnych nasyconych thuszcz6w _majdujacych sigw oleju Kokosowymw poréwnaniuzdziataniem ‘uszez6w nienasyconych zawartych w nnych olejach jadalnych. Obecnie corazczeSciej wykazuje sie orzystne dziafanie sktadni- Kéw zawartych w orzechu. kokosowym. Coraz czgscie} tez ww sprawozdaniach naukowych zakresuzdrowia kwas lauryno- ‘wy, anawet kaprynowy, praedstawiany jestw korzystaym Swietle. Ml. POZYTECZNE WLASCIWOSCI TLUSZCZOW LAURYNOWYCH JAKO CZYNNIKOW PRZECIWBAKTERYJNYCH __ Jud.w tym roku na specjalne| konferencji ,Funkcjonalna ‘Zywmosé dla Promocji Zdrowia - Rozwadania Fizjologicane” (Functional Foods For Health Promotion: Physiologic Con- siderations”), kt6ra odbyla sie 17 kwietnia 1999 roku w Rena- issance Washington Hotel w Waszyngtonie, sponsorowane} przez Miedzynarodowy Instytut Nauk o Zyciu (International Life Sciences Institute; w skrécie ILSI) oraz Komitet Tech- niceny ds. Skladnikéw Zywnosci dla Promocji Zdrowia (Te- chnical Committee on Food Components for Health Promo- tion), stwierdzono, Ze funkejonalna Zywnosé daje oprécz podstawowych sktadnikow odzyw- czych korzysci zdrowotne”. To est dokladnie to, co daje orzech kokosowy i otrzymywane zniego jadal- ne produikty ~suszony kokos (,.widrk okosowe) i olej kokosowy. Jako funk- cjonalna 2ywnos¢ kokos zawiera kwasy ttuszczowe, ktdre dostarczaja po zje- dzeni zarGwno energi (skladnik odzy- wwegy), jak i przeciwbakteryjnych kwa- s6w tluszczowych i monoglicerydéw (kladniki funkcjonalne). Suszony ko- kos zawiera okoto 69 procent thiszezu, za$ pelne mleczko kokosowe blisko 24 procenty thuszcztt Kwas laurynowy stanowi w przyblizeniu 50 procent wszyst- kich kwas6w thuszczowych zawartych w tluszczu kokosowym, Jest to sredniotaricuchowy kwas thuszczowy, Ktory w organi mie Iudzkim lub awvierzecym jest przeksztalcany w mono- lauryng, co jest jego dodatkowg, korzysing dla zdrowia cecha. Monolauryna to monogliceryd o dziataniu. przeciwwiruso- ‘wym, przeciwbakteryjnym i przeciwpierwotniakowym. wyko- raystywany przez ludzki (i zwierzgcy) organizm do niszczenia wwirus6w z otoczka lipidowa, takich jak wirusy HIV, herpes (opryszezki), cytomegalii srypy, r6énych patogenow bakteryj- nych, wlacznie z Listeria monocytogenes i Helicobacter pylo a takze pierwotniakéw, takich jak Giardia lamblia, W kilku badaniach wykazano tez, Ze wolny kwas laurynowy ma row- niez pewne wlasciwosei przeciwbakteryjne. ‘Kwas kaprynowy stanowi w prayblizeniu 6-7 procent wszy- stkich kwas6w tluszezowych zawartych w ttuszczu. kokoso- ‘wym. Jest to Kolejny sredniolaricuchowy kwas. thuszczowy ‘© podobaym korzystnym dziataniu, kiedy jest przeksztalcony ww ludzkim lub avierzecym organizmie w monokapryne. Mo- nokapryna réwniez wykazuje dziatanie przeciw wirusowi HIV, badano takze jej dziatanie przeciwko wirusowi herpes simplex oraz dziatanie przeciwbakteryjne na paleczkach Chla- ‘mydia i innych bakteriach przenoszonych droga piciowg (A- gencja Reutera, Londyn, 29 czerwca 1999 roku). Praemyst spoiywezy od dawna wiedzial, Ze uéytecane ‘wlasciwosci olejéw laurynowych, a zwlaszcza oleju kokosowe- go, zdecydowanie preewyiszajg. wlasciwosci innych olejéw dostepnych w handlu. Niestety, komercyjne interesy miejs- LIPIEC-SIERPIEN, 2002 cowego przemystu thuszezowego i olejowego w Stanach Zjed- noczonych spowodowaly pod koniec lat trzydziestych i pono- wnie w latach osiemdziesigtych i dziewieédziesigtych szybki spadek zuzycia oleju kokosowego. W rezultacie w Stanach Zjednoczonych iw innych krajach bedgcych pod. silnym wplywem USA producenci aywnosci stracili korzysci wynika- {ace z obecnosei kwasu laurynowego w ich produktach. Jak wynika z danych, kt6re przedstawig w dalsze} czesci, to przede wszystkim konsumenci stracililicae korzysci zdrowotne ‘wynikajgce z regularnego spozywania produkt6w kokosowych. W ciggu minionych 40 lat tylko niewielka liczba badaczy zauwazyla przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne i przecivy wotniakowe wlasciwosci kwasu' laurynowego i monolauryny. Ta wiedza zaowocowata ponad 20 artykulami naukowymi i kilkoma patentami USA, a w zeszlym roku wypetnita caty rozdziat obszernej ksigzki, w ktorym oméwiono waane aspekty kwasu laurynowego jako czynnika o dzialaniu przeciwdrob- noustrojowym (Enig, 1998). Dawniej wielu lekarzy, dietetyk6n i Zywieniowc6w nie bylo swiadomych potencjalnych korzysci ‘wynikajgcych zkonsumpeji zywnosci zawierajacej orzechy iole} kokosowy, lecz. obecnie zaczyna sig to, na szczescie, zmieniac. Kabara (1978) i inni doniesli, ze kwasy thuszczowe (np. nasycone, Sredniolaricuchowe) i ich pochodne (np. mono- licerydy) mogq mieé negatywne dzialanie na rééne mikroor- ganizmy. Te ulegajace_inaktywacji Grobnoustroje obejmujabakterie, droidie, grzy irusy w otocz- kach. Co wigcej, doniesiono, Ze dzia- Janie kwas6w tluszezowych i ich mo- noglicerydéw przeciwko _ drobno- ustrojom ulega sumowaniu, a dia inaktywacji wiruséw istotne jest ich catkowite stezenie (Isaacs & Thor- mar, 1990) Wiasciwosci, kt6re determinuja przeciwzakaine driatanie lipid6w, 54 zaleéne od ich budowy chemicene} (na przyktad monoglicerydy, woine kwasy tluszczowe). Mono- slicerydy sq aktywne, natomiast diglicerydy i triglicerydy nie. Z nasyconych kwasdw tuszczowych kwas laurynowy (C-12 = liczba atoméw wegla w laricuchu) ma silniejsze dziatanie przeciwwirusowe niz kwas kaprylowy (C-8), kwas kaprynowy (C-10) czy kwas mirystynowy (C-14). Wedlug réénych doniesien kwasy thuszezowe i monoglice- rydy inaktywuja lub zabijaig wirusy rozpuszczajac dwuwarst- ‘we lipidowg stanowigca ostonke wirusa. Przeciwwirusowe dzialanie monolauryny polega na tym, Ze rozpuszcza lipidy i fosfolipidy w otoczce wirusa, powodujac jej rozpad. Najnow- sze badania wykazujg, Ze bakteriobdjcze dzialanie mono- lauryny polega réwnied na zaburzaniu przetwarzania sys naléw (Projan i inni, 1994), a przeciwwirusowe dziatanie kwasu laurynowego zwigzane jest z zaburzaniem procesw Powstawania i dojrzewania wirus6w (Hornung i inni, 1994). Jué od roku 1966 donoszono o wykrycit dziatania przeciw- wwirusowego (oprécz dziatania przeciwko innym drobnoustro- jom) monoglicerydu kwasu laurynowego (monolauryny). Jedna z wezesnych prac Hierholzera i Kabary (1982), w kt6re} ‘wykazano przeciwwirusowe dzialanie monolauryny w odniesie- niu do wirus6w DNA i RNA w otoczce, zostala wykonana we ‘wsp6tpracy z Osrodkiem Kontroti Choréb (Centers for Disease Control) publicznej stuzby zdrowia USA. Badania te przepro- wadzono na wyselekcjonowanych, nowo odkrytych rodzajach \irus6w oraz znanych, reprezentatywnych szezepach ludzkich wirus6w w otoczce. Otoczke tych wirusdw stanowi blona lipidowa, 2a8 obecnoSé u wirus6w blony lipidowej uwradliwia je bardzo na kwas laurynowy i jego pochodna ~ monolauryne. NEXUS * 25 Dziatanie Sredniotaficuchowych nasyconych kwas6w thusz- czowych i ich pochodnych polega na zakiécaniu budowy blon lipidowych u wirus6w (Isaacs i Thormar, 1991; Isaacs i inni, 1992). W innym badaniu wykazano, Ze wirusy w otoczce ‘wystepujgce w ludzkim lub krowim mleku sq inaktywowane przez dodane do mleka kwasy tluszczowe 1 monoglicerydy (Isaacs i inni, 1991), jak rownied przez endogenne (wy- stepujgce w mleku) kwasy thuszezowe i monoglicerydy 0 od- powiedniej dhugosci faricucha (Isaacs i inni, 1986, 1990, 1991, 1992; Thormar i inni, 1987). Niektére z wirus6w inaktywowanych przez te lipidy, to opréez wirusa HIV wirus odry, wirus opryszczki (herpes simlex virus-1 - HSV-1), wirus pecherzykowego zapalenia amy ustne} (vesicular stomatitis virus - VSV), wirus cytomegalii (CMV) iwirus visna, Wiele z tych patogenow, inaktywowanych wedhig doniesien przez te przeciwwirusowe lipidy, jest odpowiedzial- nych za infekcje oportunistyczne w ludzi HIV-pozytywnych. Na przyklad rownoczesna cytomegalia jest uwazana za powazna komplikacjg u ludzi HIV-pozytywnych (Macallan i inni, 1993). Stad wydaje sig waine zbadanie praktycanych aspektow i potencjalnych korzySci wprowadzenia wspomagajacego redi ‘mu dietetycznego u os6b zarazonych wirusem HIV, w ktorym wykorzystano by te dietetyczne thi- szcae - Zrédto_monoglicerydéw i kwas6w tluszczowych 0 znanym dzialaniu przeciwbakteryjnym, prze- ciwwirusowym i. praeciwpierwotnia- kowym, takich jak monolauryna i jej prekursor, kwas laurynowy. Wydaje sig, ze jak dotad nikt z gléwnego nurtu nauk Zywienio- wych nie rozwazat uzupeinienia terapii pacjentow chorych na AIDS 0 przeciwwirusowe lipidy. Te kwasy thuszezowe i ich pochodne nie sq toksycane dla calowieka; powstaja in vivo W organizmach ludzi, w ktérych pozywieniu znajduje sig z reguly odpowiedni_poziom Stedniotaficuchowych kwas6w thuszezowych, takich jak kwas laurynowy. Wedtug opubliko- wanych wynik6w badari kwas laurynowy jest jednym z naj lepiej .inaktywujgcych” kwas6w tluszczowych, a jego mono- sliceryd (monolauryna) jest jeszcze bardziej skuteceny niz sam kwas (Kabara, 1978; Sands i inni, 1978; Fletcher i inni, 1985, Kabara, 1985). Sklad otoczki lipidowej wirus6w zalezy od lipidéw wy- stepujacych w organizmie gospodarza, RG¢norodnosé kw sOw tluszezowych w poiywieniu, jak rownied. réznorodno: ‘kwas6w_syntetyzowanych de novo w organizmie wyjasnia zmiennosé zawartosci kwas6w thuszezowych w otoczce wirusa, wyjasnia tez zmiennosé ekspresji glikoprotein? - zmiennosé, tora tak bardzo utrudnia wynalezienie szczepionek przeciw- wirusowych. Monolauryna nie wykazuje negatywnego dzialania na poiyteczne bakterie jelitowe, a jedynie na potencjalnie pato- genne mikroorganizmy. Na przyklad Isaacs i inni (1991) donoszq, Ze monolauryna nie inaktywuje pospolitych Es- cherichia coli czy Salmonella enteritidis’, natomiast siinie inaktywuje Hemophilus influenzae, Staphylococcus epidermidis i gramdodatnie paciorkowce Streptococcus grupy B. Lista potencjainie chorobotworezych bakterit inaktywowa- nych przez monolauryng obejmuje réwniez Listeria mono- optogenes, Staphylococcus aureus, Streptococcus agalactiae, paciorkowce grup A, F i G, bakterie gramdodatnie oraz niektore gramujemne, jesli zostaly potraktowane wezeSnie} zwigzkiom chelatujgcym (Boddie i Nickerson, 1992; Kabara, 1978, 1984; Isaacs i inni, 1990, 1992, 1994; Isaacs i Schneid- ‘man, 1991; Isaacs i Thormar, 1986, 1990, 1991; Thormar i inni, 1987; Wang i Johnson, 1992). 26 * NEXUS Monolauryna nie wykazuje Wykazano, Ze juz przy steéeniu 150 mg monolauryny na lite wystepuje ograniczenie wzrostu Staphylococcus aureus oraz. zahamowanie produkeji_ wywohijace} szok toksyczny toksyny-1 (Holland i inni, 1994). Wykazano teé, ze monolau- ryna hamuje rozw6j Listeria monocytogenes 5000 razy silniej niz etanol (Oh i Marshall, 1993). Bakteria Helicobacter pylori jest gwaltownie inaktywowana przez sredniolaricuchowe mo- noglicerydy i kwas laurynowy, z czego widaé, Ze organizmy te rozwinely bardzo staba opornosé na bakteriobéjeze driatanie tych naturalnych ,antybiotykw” (Petschow i inni, 1996). Stwierdzono, ze wiele graybéw, drozdzy i pierwotniakow jest inaktywowanych lub zabijanych. przez_monolauryne ‘Wér6d grzybow jest kilka gatunk6w dermatofitow wywolujg- cych grzybice skéry (Isaacs i inni, 1991). Wsrdd droadiy znajduje sig Candida albicans (Isaacs i inni, 1991). Pasozyt- niczy pierwotniak Giardia lamblia jest zabijany przez wolne wasy thuszezowe i monoglicerydy pochodzace ze zhydrolizo- wanego ludzkiego mleka (Hernell i inni, 1986; Reiner i inni, 1986; Crouch i inni 1991; Isaacs i inni, 1991). Badano rownie# pod tym wzgledem inne pierwotniaki, uzyskujgc podobne rezultaty, lecz. wyniki tych badati nie zostaly jeszcze opub- likowane (Jon J. Kabara, prywatna rozmowa, 1997). Trwajg badania nad oceng dzia- fania_monoglicerydowe}_pochodnej kewasu. kaprynowego, monokapryny, jak r6wnied monolauryny. Bakte Chlamydia trachomatis jest inakty- ‘wowana przez kwas laurynowy, kwas kaprynowy i monokapryne.(Bergs- son i inni, 1998). Hydrozele zawie- ajgce monokapryne sq in vitro sil- nym inaktywatorem przenoszonych droga plciowa wirussw takich jak HSV-2 i HIV-1 oraz takich bakterii, jak Neisseria gonorrhoeae (Thormar, 1999). Ill. ZRODEA KAMPANII PRZECIWKO TEUSZCZOM NASYCONYM 1 OLEJOM TROPIKALNYM. Przez ponad trzydziesci lat praemyst orzecha kokosowego rmusial znosié napastliwg retoryke ze strony grupy aktywistow konsumenckich z Centrum Nauk na rzecz Interesu Publicz- nego (Centers for Science in the Public Interest; w skrécie CSPI), Amerykatiskiego Stowarzyszenia Sojowego (Ameri- can Soybean Association; w skrécie ASA) i innych grup reprezentujacych przemyst olei spozywezych, oraz.tych przed- stawicieli Swiata medycznego i naukowego, kt6rzy spotkali sig 2 dezinformacja ze strony takich grup, jak CSPI ezy ASA. Cheiatabym teraz krétko oméwié érédta kampanii praeciwko tluszezom nasyconym i olejom tropikalnym, aby umodliwié Paristwu.pelniejszy welad w to zagadnienie. Kiedy i jak zaczgta sie historia z tymi rzekomo sekodliwymi tHuszezami nasyconymi? Czgsciowo pod koniec lat pigédziesiq- tych, kiedy to pewien naukowiec z Minnesoty ogtosit, ze epidemia chor6b serca jest spowodowana przez. hydrogenizo- wane (utwardzone) tluszeze rostinne. W odpowiedzi praemyst olejowy zaczat twierdzié w tym czasie, 2e odpowiedzialne za to sq wylacanie nasycone tiuszcze wystepujace w hydrogenizowa- nych olejach. Nastepnie ogtosit, ze bedzie produkowat ttuszcze tylko czesciowo hydrogenizowane i ze to rozwigze problem. ‘W rzeczywistosci niczego to nie zmienialo, bowiem oleje juz ‘wtedybyty tylko czesciowo hydrogenizowane, apoziom nasyco- yeh kwas6w thuszczowych pozostawal w zasadzie nie zmienio- ay, podobnie jak poziom trans kwas6w thuszezowych, Jedyne, co sig naprawde zmienilo, to umieszczane na ctykictach okresienia zastepujgce ,hydrogenizacje” lub ,utwardzeni ‘Witym samy inny naukowiec, z Filadelfi, doniés 4e spoiywanie wielonienasyconych kwas6w ttuszezowych ob- LIPIEC-SIERPIEN 2002 poziom cholesterolu we krwi. Zapomniat jednak dola- é do tego doniesienia informacje, Ze to obnizenie poziomu zawiqzane jest z odktadaniem sig cholesterolu w tkankach, na prayktad w watrobie i Sciankach tetnic. W efekcie tego sprawozdania i akceptacji nowego stanu rzeczy przez prze- myst olei spozywezych wytworzy! sig coraz wiekszy nacisk na zastepowanie w diecie ,tuszcz6w nasyconych” na rzecz. thi szcz6w wielonienasyconych”. Jak wielu z Paristwa prawdopodobnie wie, ten siiny na- cisk na spozywanie ttuszezéw wielonienasyconych miat ww wielu. przypadkach skutek odwrotny do. zamierzonego. Obecnie takie grupy, jak Narodowa Akademia Nauk (Na- tional Academy of Science) zalecajg w USA zastepowanie tluszez6w nasyconych oraz. wielonienasyconych jednoniena- syconymi. Jednym z pierwszych inicjatoréw kampanii_przeciwko tuszezom nasyconym byla firma Com Product Company (CPC International), ktéra postuiyla sig do tego celu napisa- rng w roku 1963 ksigzka Jeremiaha Stamlera. W roku 1966 CPC wydala te ksigake w wersji profesjonalne). Ksigéka ta zawiera jeden z najwezesniejszych atakéw na oleje tropikalne. W roku 1963 jedynym. tropikalnym thuszezem lub olejem, ktéry zostal wskazany jako bogaty wwtluszeze nasycone, by! olej kokoso- wy. Z kolei olej palmowy (wytwarza- ny z owocéw palmy olejowe}), ktéry nie_wystepowal_na_amerykariskim rynku spozywezym i nie stanowit za- grozenia dia rodzimych olejéw, nie zostal wspomniany w Zadnym wezes- niejszym tekéce. Redakeja czasopisma Consumer Reports (Doniesienia Konsumenta) zwrcita uwage, Ze y.W roku 1962 jak zauwaiyl jeden z dziennikarzy, przecigtny Amerykanin boi sig obecnie thuszcz6w {tzn. thisz- cz6w nasyconych], podobnie jak kiedys bano sig ezarownic”. W roku 1965. przedstawiciel Procter & Gamble Phar- maceuticals zalecit Amerykatiskiemu Stowarzyszeniu Serca (American Heart Association), aby zmienito swoja opinig na temat diety i serca, usuwajac z nie] wszystkie odniesienia do trans kwas6w' tluszczowych. Ten. zmodyfikowany oficjalny dokument zachgcal do spozywania czesciowo hydrogenizowa- nych tluszezéw. W roku 1970 pracownik tego samego Procter & Gamble piastowat dwa kierownicze stanowiska — jedno przewodniczacego ds. odiywiania w Klinice Bada Lipidéw (Lipid Research Clinic; w_skrécie LRC) Narodowego In- stytutu Serca, Pluc i Krwi (National Heart, Lung and Blood Institute) i drugie dyrektora jednego z osrodkéw LRC. Badania przeprowadzone przez. LRC byly podstawa zorgani- zowane| w roku 1984 przez Narodowy Instytut Zdrowia (National Institute of Health; w skrécie NIH) ,Konferencji Zaody w sprawie Cholesterolu” (,Cholesterol. Consensus Conference”), ktéra zaowocowala Narodowym Programem Edukacji Cholesterolowe} (National Cholesterol Education Program; w skrdcie NCEP). Program ten zaleca spozywanie margaryny i czeSciowo utwardzonych thuszez6w, przyzajge jednoczesnie, ée trans thusecze nie powinny byé spozywane wnadmiarze. Oficjalny dokument NCEP stanowi, ze ,powin- no sig unikaé... oleju kokosowego, palmowego i z ziaren palmowych”. W roku 1966 w dokumentach Departamentu Rolnictwa USA byla mowa o tym, ze tluszcze i oleje nienasycone sq niestabilne’. Nie zawieraly one Zadnych slw krytyki na temat tluszez6w nasyconych. Departament Rolnictwa zaczat kryty- owaé thuszeze nasycone pééniej, ady znalazt sie pod wply- LIPIEC-SIERPIEN. 2002 Po ponad czterdziestu latach wem rodzimego przemystu thuszczowego i gdy opracowal Zalecenia Dietetycane (US Dietary Guidelines). Zalecenia te byly skierowane przeciwko thuszezom nasyconym i tak jest do Gzisiaj. Tym niemniej, 0 caym powiem dale), w pracach tej agencjiz roku 1998 daje sig zauwazyé pewng zmiang stanowi- ska w tej kwesti, Co prawda na poczatku lat siedemdziesigtych pewni nau- kowey wypowiadali sie na temat trans thuszeadw, lecz Urzad ds. Zywnosci i Lek6w (FDA) zaangazowany byl w owym czasie w roszady kadrowe', ktére mogly wplynaé na wzrost spoiycia czgsciowo utwardzonych tuszcz6w rostinnych, ,po- tepienie” thuszez6w nasyconych i ukrycie problemu izomersw ‘rans. Na przyklad w roku 1971 giéwny radca prawny FDA zostat praewodniczacym stowarzyszenia handlu olejami — In- stytutu Tluszez6w Cukierniczych i Olei Spoéywezych (The Institute of Shortening and Edible Oils; w skrécie ISEO). Z kolei jego stanowisko zostato obsadzone przez prawnika, KtGry reprezentowal praemyst olei spozywezych. Majgc to na uwadze, trudno braé powaénie wszelkie informacje 0 skutkach spozywania thiszcz6w. Amerykariski przemyst olejowy sponsorowat ,edukacje” spoleczeristwa, a przemyst mleczarski i przemyst thuszcz6w zwierzgcych bar- dzo niezrecanie spraeciwiat sig tym dezinformacjom. Pochodzqce spoza Standw Zjednoczonych oleje palmo- wwe i olej kokosowy nie miaty w tym czasie Zadnej_modliwosci_obrony. Agencje rzqdowe odpowiedzialne za rozpowszechnianie informacji igno- rowaly pojedyncze glosy protestu iw rezultacie tej nagonki amerykari- sey producenci Zywnosci i konsu- ‘menci dokonali w potowie lat osiem- dziesigtych ogromnej zmiany w spo- iyciu thuszez6w i olei, odrzucajac bezpieczne tluszeze nasycone na rzecz problematycanych trans thuszez6w. Enig i Fallon oméwily te historie w artykule ,,The Oiling cof America” (,Zalewanie olejem Ameryki””), Kt6ry mozna maledé na stronie internetowe} www.nexusmagazine.com, IV. SZKODLIWE DZIALANIE AMERYKANSKICH AKTYWISTOW KONSUMENCKICH Z CSPI Niekt6rzy preedstawiciele przemysiu olei_ spozywezych, zzwlaszcza ci awigzani z Amerykatiskim Stowarzyszeniem So- jowym, jak réwnied niektSray aktywisci konsumencey, otdwnie z Centrum Nauk na rzecz Interesu Publicnego (CSPI) oraz Amerykariskiego Stowarzyszenia Stréé6w Serea (American Heart Savers Association; w skrécie AHSA), nadal_ pod- Kopywali pozycjg. tiuszcz6w nasyconych, sponsorujgc pod oniec lat osiemdziesigtych toczone przeciwko nim i olejom tropikalnym wielkie kampanie. Zapoczatkowane przez CSPI aktywne dyskryminowanie ttuszez6w nasyconych trwa co najmniej od 1972 roku. Ta bardzo glosna grupa aktywist6w rozpoczela kampanig prze- ciwko thuszezom nasyconym na powaénie na poczatku 1984 roku. Dotyczyla ona gléwnie ,nasyconych” tluszez6w uéywa- nych do smazenia, zwlaszcza przez restauracje typu fast-food. WigkszoSé tych tak zwanych nasyconych iluszcz6w oparta byla na loju awierzgcym, jednakze w co najmniej jednej sieci restauracji uzywano ted oleju palmowero. Nastepnie w sierpniu 1986 roku CSPI zamiescito w cza- sopismie News Release artykut ,Zwodnicze etykictowat ‘olej6w rostinnych ~ nie wyszezegsinione tluszeze nasycone” (Deceptive Vegetable Oil Labeling: Saturated Fat Without ‘The Facts”), w ktérym opisalo ,olej Kokosowy, palmowy i ole} NEXUS * 27 zziaren palmowych” jako .bogate w zatykajgce arterie thusz- ze nasycone”’. CSPI poinformowalo nastepnie, Ze zlozylo petycie do FDA, aby zabronit etykietowania Zywnosci jako zawierajgce] ,stuprocentowy thuszcz rostinny”, jesli zawiera ‘ona ,oleje tropikalne”. CSPI zwrdcito sig rowniez 0 obowigz- kowe wprowadzenie okreslenia ,tluszcz nasycony”, jesti na etykiecie Zywnosci wymieniony jest ole} kokosowy, palmowy lub z ziaren palmowych. W roku 1988 CSPI opublikowato broszure zatytulowang Nasycony thuszcz atakuje (Saturated Fat Attack). Broszura ta zawierala liste preetworzonych produktéw zywnosciowych -wykrytych” w supermarketach w stolicy USA, Waszyngtonie. Na podstawie listy rozwinigto kwestie zawartosci thuszez6w nasyconych w tych produktach, Rozdzial II nosit tytul Te Klopotliwe oleje tropikalne” (,,Those Troublesome Tropical Oils”) i zawierat stwierdzenia deprecjonujace te oleje. Bro- szura pelna byla powaénych pomylek, wigcznie 2 bledami ww opisie biochemii ttuszczéw i olei i calkowicie niepraw- dziwymi twierdzeniami 0 zawartosei thuszcz6w i olei w licz- ych produktéw. W roku 1986, kiedy CSPI prowadzilo swojg kampanie przeciwko olejom tropikalnym, Amerykatiskie Stowarzysze- nie Sojowe (ASA) wszczglo wlasna akcje, wysylajqe pod- burzajgce listy do uprawiajgeych soje farmerow itp. ASA sponsorowalo tez reklamy promujg- © Zestaw do walki z tluszczem {tropikalnym]” (,{Tropical] Fat Fig- hter Kit”). Wynajelo ponadto w Wa- szyngtonie Zywienioweow”, kt6rzy przeczesywali_ supermarkety w_po- szukiwaniu Zywnosei zawierajace] tropikalne oleje. Nastepnie, na_poczatku roku 1987 ASA zwrécito sig do FDA 2. prosbq 0 wprowadzenie wymogu umieszezania na etykietach aywnosci informacji 0 ,ttuszczach tropikal- yeh”. W polowie 1987 roku czaso- ismo Preeglad Sojowy (Soybean Di- gest) kontynuowalo aktywna i coraz gwaltowniejszq kampani¢, przeciwko olejom tropikalnym. Mniej wigcej w tym samym czasie (3 czerwea 1987 roku) ‘The New York Times opublikowat artykut redakcyjny ,Prawda © oleju rostinnym” (,The Truth About Vegetable Oil”), w kt6rym okreslono olej palmowy, kokosowy i z ziaren palmowych jako ,tandetne, zatykajace tetnice oleje z Malezji iIndonezji", stwierdzajgc, Ze amerykatiskie, federalne zalece- ia dietetycane sq przeciwne olejom tropikalnym, choé nie jest jasne, czy rzeczywiscie tak bylo. Okreslenie ,zatykajgce tetnice” jest wzigte Zyweem z folderéw CSPL Dwa lata pééniej, w roku 1988, ASA zwotalo z pomocg CSPI w Waszyngtonie konferencjg prasowa jako odpowieds nna konferencje prasowa zwolang 6 marca i988 roku przez grupe zwigzang z olejem palmowym. W wydanym przez ASA »Media Alercie” twierdzono, 22 Narodowy Instytut Serca, Plue i Krwi oraz Narodowa Rada Badaweza (National Rese- arch Council) ,zalecaja konsumentom unikanie oleju.pal- ‘mowego, kokosowego i z ziaren palmowych”. Zaledwie kilka miesigcy przed tymi konferencjami praso- lioner Phil Sokolof, szef Amerykariskiego Stowarzy- Str6i6w Serca (NHSA), wykupil w najwigkszych gaze- tach pierwsza z serii reklam skierowanych przeciwko nasyco- nym tluszezom i olejom tropikalnym. nie. zauwadyt zupelnie jawnych zwigzkow migdzy Sokolofem (ijego NHSA) i ASA, chyba za sprawa CSPI, ktore przechwalaio sig, ze jest jego doradca. 28 + NEXUS | divested | konsumpgji tluszcz6w nasyconych w tych populacjach”. V. ZASTOSOWANIE OLEJU KOKOSOWEGO W ZAPOBIEGANIU I LECZENIU CHOROB SERCA Po ponad czterdziestu latach bada dotyczacych oleju okosowego i chordb serca wynik jest jasny ~ ole} kokosowy dziala korzystnie w powstrzymywaniu i redukowaniu czyn- nik6w ryzyka w chorobach serca. Badania te prowadza do pytania: Czy olej kokosowy powinien by¢ stosowany zaréwno W zapobieganiu, jak i leczeniu choroby wiesicowej?” Pytanie to oparte jest na przeglgdzie literatury naukowej dotyczace} oleju kokosowego w Zywieniu czlowieka Blackburn i inni (1988) dokonali przegladu opublikowanej literatury na temat ,.wplywu oleju kokosowego na poziom cholesteroluw osoczu aterogeneze [powstawanie miazdzycy]” i dosali do wniosku, ze ,olej kokosowy, spozywany'w ilosciach fizjologicenych razem z innymi tluszczami lub z suplementacja odpowiednig iloscig kwasu linolowego jest ttuszczem neutral- nym (tzn. nie ma Zadnego wplywu) w warunkach aterogenezy. Po przesledzeniu tej same} literatury Kurup i Rajmohan (1995) przeprowadziti badanie na 64 ochotnikach i nie kryli Zadnych statystycznie znaczqcych zmian w poziomie calkowitego cholesterolu, cholesterolu HDL i LDL’, propor- Gjicholesterolu HDLLDL do cholesterolu catkowitego i pro- porgji cholesterolu HDLILDL do tréjlicerydéw w stosunku do wartosci na poczatku eksperymentu”. Badacze ci zauwazy- Ii korzystny wplyw dodatku mig kokosowego do diety. Kaunitz i Dayrit (1992) przejraeli dane eksperymentalne i epidemiolo- gicene dotyezgce Iudzi, w ktérych diecie znajdowal sig orzech kokoso- ‘wy izauwaéyli, Ze ,dostepne badania na populacjach wykazuja, Ze olej Ko- kosowy jako sktadnik diety nie po- ‘woduje ani wysokiego poziomu cho- lesterolu. we krwi, ani wysokiego wspdlczynnika zapadalnosei czy umieralnosci na chorobe wiericowq”. Zwwr6cili rowniez uwage na prace Mendisa (1989), kt6ry donidst o nie- poadanych zmianach poziomu lipidéw u mlodych mezczyzn z Cejlonu, kiedy w ich diecie tradycyjny ole] kokosowy zostal zastapiony olejem kukurydzianym. Chociaz poziom calkowitego cholesterolu zmniejszyt sig 0 18,7 procenta (2 1796 do 146,0 mg/dl), a poziom cholesterol LDL 0 23,8 procenta (z 131,6 do 1003 mg/dl), to poziom cholesterolu HDL zmniejszyt sie az 0 41,4 procenta (2 43,4 do 25 mgidl, czyli zacznie ponize} doine} granicy normy wyno- szacej 35. mg/dl), a stosunek cholesterol LDL do HDL. wzrdst 0 30 procent (z 3,0 do 3,9). Te dwie ostatnie zmiany sq uwazane za dos¢ niepozgdane. Mendis i Kumarasunderam (1990) porswnali rowniez wplyw oleju kokosowego i sojowego na mtodych mezczyzn z normalnym poziomem lipidéw i tym razem ole} Kokosowy spowodowal wzrost poziomu cholesterolu HDL, podczas gy ole} sojowy obnizyl poziom tej poZytecznej lipoproteiny. Jak juz wspomniano, Kurup i Rajmohan (1995), ktorzy badali wplyw dodatku oleju kokosowego do diety, ktdra zawierala wezesnie} rééine thuszcze, poinformowali, Ze nie wykryli Zadnych znaczacych réinic w stosunku do wartosci poczatkowych. Wezesnie} Prior i inni (1981) wykazali, 2 mieszkaficy ‘wysp, ktérzy spozywaja duzo oleju kokosowego, nie wykazuj sdacinych dowod6w szkodliwego wplywu wysokiej konsump ttuszeaéw nasyconych w tych populacjach”. Jednakée, gdy grupy ludzi z tych populacji wyemigrowaly do Nowe} Zelandii i zaczely spozywaé mnie} oleju kokosowego na rzecz innych LIPIEC-SIERPIEN 2002 olei, w2rdst u nich poziom cholesterolu catkowitego i LDL, a cholesterol HDL obnifyt sig. Twierdzenie, Ze kazdy thuszcz. nasycony stanowi problem dietetyczny, nie znajduje poparcia w dowodach (Enig, 1993). Badania, w ktorych wykazywanorzekomo ,hipercholestero- lemiceny” (podnoszacy poziom cholesterolu) efektspozywania ‘oleju Kokosowego, wykazywaly zazwyczaj jedynie to, Ze ole] kokosowy nie obniza poziomu cholesterolu w surowicy tak skutecznie, jak wiele tluszcz6w nienasyconych, z ktdrymi byl poréwnywany. Wydajesie,Ze driej sie tak czesciowo dlatego, ze ole} kokosowy nie powoduje przechodzenia chotesterolu do tkanek, jak robig to tuszeze wielonienasycone. Analizy chemi nnezmian miazdzycowych wykazaly, ze kwasy thuszezowez estrow cholesterolu to w 74 procentach kwasy nienasycone (przy czym 41 procent calosci to kwasy wielonienasycone), a tylko w 24 procentach — nasycone. W analizach tych nie wymieniono ani ‘kwasu laurynowego, ani mirystynowego (Felton i inni, 1994), Jest jeszeze inny aspekt choroby wiericowej. Ziviqzany jest on z poczatkiem zmian miazdzycowych, ktdre, jak sig twier- zi, powoduja zatykanie tetnic. Najnowsze badanie naukowe wykazuje, Ze tworzenie sig plytek miaédéycowych i ponowne zatykanie sig tetnic po angioplastyce"” moze byé spowodowa- ne przez wirusy opryszczki i cytomegalii (The New Yor Times, 29 stycznia 1991). Interesujgce jest w tym to, 3e rozw6j zaréwno wirusa opryszki, jak i cytomegalit jest hamowany przez monolauryng, lecz monolauryna nie powstanie w or- ganizmie, jesi dieta nie bedzie zawierata kwasu laurynowego. Tak wige, co zakrawa wrecz na ironig, zalecenia unikania oleju kokosowego i innych thuszcz6w laurynowych prowadzq do awigkszenia zachorowalnosci na chorobe wieficowa. Gramujemna bakteria Chlamydia pneumoniae to kolejny ‘mikroorganizm podejrzewany 0 odgrywanie roliw arteriosklero- zie popraez wywolywanie processw zapalnych, ktére prowadza do utlenienia lipoprotein polaczonegoz.indukcja cytokin i produkcja ‘enzyméw proteolitycznych —typowego zjawiska w arteriosklero- zie (Saikku, 1997). Jak doniesiono, niektore gramujemne bakterie chorobotworcze sq w towarzystwie odpowiedniego zwiqzku chelatujacegoinaktywowane lub zabijane przez kwaslaurynowy imonolauryne, jak rowniez przez kwas kaprynowy imonokapryng (Bergsson i inni, 1997; Thormar i inni, 1999). Jednak jako preypuszczalne czynniki zakazne (wywolujgce arterioskleroze) najczescie} wymieniane sq wirusy z rodziny herpes ~ wirus herpes simplex-2 (HSV-2), wirus cytomegalii i wiras Coxsackie-B4. Dowody na prayezynowa role wirusa cytomegalii sq najsitniejsze (Ellis, 1997; Visseren i inni, 1997; Zhou i inni, 1996; Meinick i inni, 1996; Epstein i inni, 1996; Chen i Yang, 1995), jednakie wykazano r6wniez pewng role HSV-2 (Raza-Ahmad i inni, 1995). Wedlug doniesieni wszystkie wirusy z rodziny herpes sq zabijane przez. kwasy tluszczowe i monoglicerydy nasyconych kewas6w thuszczowych z zakresu C-6 do C-14 (Isaacs i inni, 1991), co obejmuje w przyblizeniu 80 procent wszystkich kwwas6w thuszezowych wystepujgcych w oleju kokosowym. Mimo tego wszystkiego, co przez ponad czterdzie méwiono na temat odpowiedzialnosci nasyconych kwas6w ttuszezowych za choroby serca, ostatecznie coraz. wyraznie| ‘wychoddzi na jaw ich niewinnosé, Coraz wigcej badan wskazuje na awigzek tego problemi z produktami utlenienia, pred ezym chronié nas moga naturalne thuszcze nasycone, takie jak ole} Kokosowy.] dokoriccenie w nastepnym numerze O autorce: ‘Mary Enig jest doktorem nauk 2ywieniowych oraz ekspertem od analiz tuszcz6w i oli, a takée metabolizmu, chemi Zywnosi, odywiana citer LIPIEC-SIERPIEN 2002 Jest dyrektorem Draft: Nauk Zywieniowych w Enig Associates, Inc, oraz wiceprzewodniczacq Fundacji Westona A. Price'a i redak- torem naukowym wydawanych przez te fundacje publikacji Prowa- dei wyKlady na uniwersytetach i dziaka jako konsultant miedzy- narodowych wspélnot zdrowotnych i zywieniowych, Jest autorka licenych publikacji prasowych, badania thiszcz6w i ole oraz interakeji miedzy pozywieniem i Napisala. rGwniez ksiazke Know Your Fats (Poznaj swoje tluszcze) Gethesda Press, Silver Spring, maj 2000). Jest popularna postacia ‘mediaing. Od dawna wypowiada sie krytycanie na temat stosowania trans kwas6w ttuszczowych i nawoluje do informowania o ich zawartosci na etykietach Zywnosci. Jej wezeSniejszy artykul napisany wspéinie z Sally Fallon ,Produk- ty sojowe — obietnice i zagrozenia” ukazat sig na famach Nexusa w 4 numerze 2 roku 2000, Przeloiy! Michat Berski Praypisy: 1. Thuseze a Sie) méwige lip wlascine, 9 to estry licerolu (lkholu ‘otrech grupach -OH) i kaso szezonyeh, Jed costecka taszra ska sie 2 1 exqstecrk lierolu {3 lacuchow (reset) kwasow tuszczowych; mono: licen t0 cxgteezka glcerolu zjednym lafcuchem, dglcend 2 dwomsa itd ‘Thaseze i keasy thasezowe nienasjoone charakteryvig si. tym, Ze ich lafcuchach miedzy atomami wegla wistepula podwdjne wigzania 26 nasyoone ‘ym, Ze warystke te wigzania sq pojedyneze, Tlusece nienasyeane zawierajg ie tomo wodoru,tiseczefkvasywielonienasyeone cechuje to, ew ede} ‘rsteczce jest ele tc podhinych wigaas. Pocingjne wigzania w thezceach ienasyeonych moga wostepowaé w dwéeh rétaych konfiguragjach przestren- yeh — eis {trans (chodzi 0 poloenie atoméw wodoru wobec wegla). omery trans 9 skodlive dla ndrowa. Generale w natralaych tuszezach wystepnje prawie wplgcnie konfiguraja cis jedyniew tusczu mlcka (mast, smietana) {ios izomersw trans siega 2 procent, natomiast w sztucznie praeiworzanych tHusezach nienasyeomeh (np. margaryna) siggn nawet 45 procent. Tak wiee iaomery trans, hte sw tym artykule czeto wspominane, wystepujapraktye- nie wylgcniew taszczach prctworzonych (glbwniew margarynach, stoma ‘wnaturlnye oleachjadalnych ne wytgpojg. Tuszeze nienasycone sz reguly ‘lynne (podwéjne wigranie obnia temperature topniena), a nasjcone sae ‘Thuseze roslinne sq w wigksziei nienasyeone, a zrerzece w wigksznic aageone. Setuczaa hydrogenizaja (uwodorniani, nasyeanie) nienasyconych ‘lew rotinych prowadei do powstania margaryny.Potocmnie, che niewls cine, lipidy 0 Konsjtenct stale) nazywa sig thszezami, a plymne ole = Prap, thm. 2. Na powierzchi blony wsystkich komérek znadujg sie elementy gto proteincime odpomiedsiane migdry nym 2a rogpozawanie komrck, Precis ‘ala eagujg wlaie nat elements, sid speeyezne precincalareagugce na onkretny typ wirusa nie -zauwaia" wirusa potomnego, ktrego otocaka bedie zawiera ine element gikoproteinowe ~ Pryp. thm, 3. Bakterie powszechnie wysteuigce w prawidlowe} ore jlitowe}calowe- ka, ~ Prop. tum. 4, Pewne wielonienasycone kwasy tuszczowe sq niezbedne dla organizm Calowicka (kvas linolowy,c-linolenowy arachidowy i inne), ktry aie potraf ich zayntetyzowaG,dlatego musa byé dostarezane z potywieniem, Sq to tak zwane Niezbgdne Nienasjeone Kwasy Thsecowe (NNKT), zaliezane obecnie do witamin, «Prop. thm, ‘5. Thuszez nienageone ulegaa z uvagi na podwsjne wigzania utlenieniy ‘w temperature pokojowej w obecnose ten i swiatla (tzw. autooksydac), datepo oleje powinny bye pracchowyeane w chodayeh i cfemnych mieeach. Produlty tego uileniena sj scone dla zdrowin,~ Prep. thm, 6. W onyinale_revolving-door exchange" ~ praksyka nana. doskonale rovnied w Polsce, kiedy to urzednicy pafstwowi praechodza do prywatnych firm i robiginteresy 2 wlasnym — do niedawna — urzgdem. — Prayp. thm. 7. Teaktujge ten tyul jako gre slow moina go rowed prathumacaé jako -Smarowanie Ameryki" w sensie korumpowania.~ Pryp. thm. '. Thuseze nasycone zwigksajgfendencie do powstawaniaskreepéw na- ‘xyniach krwionosnyeh. Pray. um. 9. HDL (high-density lipoprotein lipoproteinao wysokie] gestos) i LDL (low-density lipoprotein ~ lipaproteina o niskie} gga) to Kompleksy lipo proteinawe shgce jako transporter cholesterol we kr. Podwyészony pozion LDL (taw. ay cholesterol) spryja chorobom serca, a wysok! poziom HDL (dobry cholesterol) wreez przecivnie. Cholesterol jet dla czloweka niezbedn, lece organizm potrafi sam go sytetyzwag, tak #e nie ma wasciie potrzcby

    You might also like