Dr.

Ilber ORTAYLI
NACIONALIZMI N PERANDORIN OSMANE
(Pasuri e Pashuar)*

lber Ortayl
Edhe pse kishte shum perandori q u shembn nga nacionalizmi, duhet theksuar q
as Rusia e as koalicioni Austri-Hungari nuk ishin t prfshir nga nacionalizmi aq sa
ishte Sulltanati Osman (Perandoria Osmane). Qysh n vitin 1804 kryengritja serbe
dhe pavarsia e saj, pastaj n vitet 1821-29 kryengritjet greke dhe pavarsia e tyre u
b shkak q t ngjallte ndjenjat e nacionalizmit edhe tek popujt e tjer, q ishin nn
administrimin osman. Sistemi i Sulltanatit Osman q ishte i ndryshm nga sistemet e
perandorive q prbheshin nga shum etni u b pre e nacionalizmit bullgar dhe atij
armen q pr pasoj do t organizoheshin shum grupe t tjera kundr Perandoris
Osmane n emr t revolucionit.
N t njjtn koh kemi tentativat e sionistve t ardhur nga jasht (perandoris) q
prfitonin nga dobsia e politikave t perandoris duke ngritur shtjen e
nacionalizmit tek popujt arab dhe kurdt ku qllimi final ishte krijimi i nj shteti
hebre brenda tokave q ishin nn administrimin e dobt t perandoris osmane. Por
njri ndr nacionalizmat m interesante sht ai i shqiptarve. Sami Frashri q ishte
njri nga shkenctart e mdhenj n Perandorin Osmane i shrbente nacionalizmit
shqiptar pa e ln anash as nacionalizmin turk. Ai ishte nga gjuhtart m t njohur,
shkruesi i par i fjalorit dhe enciklopedis turke, edhe pse jo shum i suksesshm n
shkruarjen e romanit Dashuria e Talatit me Fitneten (Taauk- Talat ve Fitnat) i cili
bn pjes ndr romanciert e par, po ashtu ishte shkrues i alfabetit shqip me shkronja
latine, gramatiks shqipe, shkrues i veprs s par teatrale shqipe (Besa) etj. T gjitha
kto krijimtari t emsettin Samiut (Sami Frashrit) pasqyrojn dualizmin e
nacionalizmit t dy popujve, atij turk dhe shqiptar. Por gjat studimit t enciklopedis
s Samiut shohim hiperbolizime t nacionalizmit shqiptar dhe atij turk, q nnkupton
se kta dy popuj para s gjithash kishin identitet islam, gj q vrtetohet me vizitn e
Sulltan Mehmet Reshatit V n trojet shqiptare. Kjo vizit vjen si pasoj e ngjalljes s
ndjenjave nacionale t popullit shqiptar q prcilleshin me kryengritje kundr Ports
s Lart q m shum ishin t shtyra nga shtetet e tjera dhe frika e rnies s sulltanatit
q mund t prfundonte me humbjen e territoreve t tyre. Kshtu q vizita e Sulltanit
ju mjaftoi shqiptarve si argument se pozita dhe politika e Sulltanit ishte evidente dhe
e pandryshueshme n konceptin e Ummetit. Deri m 1912-13 ather kur fillojn
ndryshimet n hartn e Ballkanit, shqiptart i shrbenin perandoris, por pas krijimit
t situatave t reja n rajon shqiptarve iu imponohet t ringjallin nacionalizmin dhe
t shpallin pavarsin e Shqipris. Ndrsa sa i prket nacionalizmit turk, ai doli n
sken n vitet e fundit t Perandoris Osmane.
1

NACIONALIZMI I BALLKANIT
Shumica e historianve bashkkohor shtjen e daljes n sken t nacionalizmit n
Ballkan e lidhin me revolucionin francez dhe me Napoleonin, por n fakt urrejtja
nacionale n mes popujve t Ballkanit ishte evidente n periudha shum m t
hershme. Popujt e Ballkanit kishin sistemin familjar, dhe lidhjet etnike ishin t
qndrueshme, n t njjtn koh duhet theksuar se popujt e Ballkanit edhe pse ishin
brenda Europs ata ishin t shkputur nga kultura europiane. Popujt e Ballkanit ishin
pjes e administrats s Bizantit dhe pr vite t tra i shrbyen asaj.
Nacionalizmi n Ballkan sht i vjetr sa edhe vet nocioni nacionalizm; arsyeja e
mungess s argumenteve ka t bj pikrisht me popujt e Ballkanit q e ndrruan
identitetin e tyre sipas nevojave. Nacionalistt e Ballkanit (me prjashtim t turqve
dhe shqiptarve) aq sa zhvilloheshin e rriteshin brenda Ballkanit, po aq zhvilloheshin
dhe prkraheshin nga jasht Ballkanit (sllavt prkraheshin nga Rusia cariste, kroatt
dhe sllovent nga Austria dhe Gjermania). Popujt sllav ushqeheshin prej ekve dhe
rusve, kurse pr shtjet politike, shkencore madje edhe ndihmn ushtarake ata
kishin prkrahjen e Greqis. Prandaj, n histori jan t njohur vullnetart e Europs
perndimore q iu bashkangjitn kryengritjes s grekve, e q u prcoll me nj luft
shum t gjat. Nj luft t till Europa do ta shihte vetm n luftn e brendshme n
Spanj (n lidhje me kt kemi edhe kryengritjen e hungarezve m 1848 ku iu
bashkangjitn shum vullnetar nga Polonia dhe Italia). Nga ajo koh e deri tani doli
n sken filohelenizimi.
Ndikimi helen tek popujt e Ballkanit e n veanti tek bullgart n fillim ishte shum
evident, saq n shek. 18 nga shum intelektual europian thuhet se ndikimi helen
ishte aq i madh sa nuk mund t bheshin dallime mes dy popujve, atij bullgar dhe
grek. Intelektualt e kohs besonin n iden se pika e prbashkt e t krishterve
ortodoks sht helenizmi dhe gjuh e fes duhet t jet greqishtja. Nj rast m
konkret e kemi me Aprilovin q n shkenc njihet si babai i shkencs bullgare.
Aprilovi ishte nj ortodoks q edhe ai besonte se baza e ortodoksizmit ishte helenizmi,
por takimi i tij me historianin ukrainas Velin bri q t ndryshonte bindjet rreth
identitetit bullgar duke kaluar n iden se rust para s gjithash jan sllav dhe me
kt bindje Aprilov ia kushtoi gjith jetn dhe pasurin shkencs bullgare. Por
megjithat ndikimi helen tek pjesa m e madhe e bullgarve ishte aq i madh, saq
shumica e popullats e quanin veten grek me arsyen se gjuha greke sht gjuha e
fes s tyre, andaj edhe propaganda pr ndikim tek popullata ishte e nivelit shum t
lart saq kemi shum nga intelektualt bullgar q bnin thirrje pr msimin e gjuhs
greke p.sh. kemi fjalorin e Priftit Mihail, i cili n pjesn hyrse thoshte se msimi i
gjuhs greke sht kusht pr t qen nj besimtar i mir i krishter. Edhe n shek. 17,
ather kur prijsit fetar katolik bullgar pr her t par i ftonin n katolicizm
kishin t njjtn bindje sa i prket helenizmit dhe greqizimit t popullats. Ndrsa m
von kemi daljen n sken t liderve t fes katolike q e thrrasin popullatn n nj
ide krejtsisht ndryshe nga ajo e mparshmja. Njri ndr ta ishte Paissi q ishte
shkolluar n Greqi e q e thirrte popullin e tij n nacionalizm me slloganin njiheni
historin dhe gjuhn bullgare! Msojeni historin e Carlkut bullgar. Thirrjet e
Paissit ishin ndr shkaqet q mundsuan shkrimin e nj historie sllavo-bullgare. Nga e
gjith kjo mund t konkludohet se model pr nacionalizmin bullgar para s gjithash
ishte nacionalizmi greko-helen. Ashtu si u tha edhe m lart, se npr shkollat
bullgare dhe nga klasa intelektuale si ishte Aprilovi, t vrtetn mbi identitetin

bullgar e msuan vetm pas takimit t tij me historianin Venelin. Populli bullgar arriti
q ta ruaj identitetin e vet ather kur Papa i Roms iu propozoi q t themelonin nj
kish t pavarur q do tu mundsonte t kryenin ritet fetare n gjuhn amtare
(bullgare), ashtu si ishin katolikt armen, sirian, kopt
M 1860 krkohet leja pr ndrtimin e kishave katolike bullgare. N fillim Rusia nuk
dinte se far t bnte; ti dilte n ndihm kishs romake apo ti dilte n ndihm
nacionalistve bullgar t cilt krkonin t drejtn e tyre pr ndrtimin e kishave
bullgare. Perandoria Osmane n fillim i shikonte me kureshtje lvizjet dhe prarjet
mes katolikve, por kur e pa se popullata bullgare mund t dilte jasht kontrollit t
perandoris ather vendosi q t njoh pavarsin e kishs ortodokse-bullgare.
Kush e financoi nacionalizmin n Ballkan? Mund t thuhet se nacionalizmi n
Ballkan mori hov gjat periudhs s Perandoris Osmane. Gjat administrimit osman
n Ballkan popullsis ballkanase iu dha mundsia q t shkollohet n gjuhn e tyre, iu
njoh e drejta t adhuronin Zotin n gjuhn amtare ku doln n sken shum prijs
fetar e intelektual t cilt n shekujt 18-19 do t jen nga figurat e larta t
nacionalistve serb (si ishin klerikt Papaz Mihail, Sofrani Vraanski; Paissi
Hilanderski etj.). Por n t njjtn koh nuk mund t mohohet fakti se nacionalizmi
nuk prkrahej edhe nga shtetet europiane si ishin Venediku, Vjena, Berlini, Londra,
pastaj kolonit n Paris, ku m hert u cek se nj rol t veant e luante Greqia helene.
Faktet flasin se serbt dhe bullgart n Europn e Mesjets kishin koloni t shumta q
merreshin me tregti. Kto koloni u bn shkak q n Ballkan t sjellin kulturn
gjermane, d.m.th. popujt e Ballkanit n njrn an ishin nn ndikimin e kulturave
franceze dhe anglo-saksone, ndrsa n ann tjetr ishin t hapur edhe pr kulturn
gjermane. Ndrsa Rusia deri n Luftn e Dyt Botrore konsiderohej si pjes e
familjes bullgare duke u nisur nga sllavizmi.
Faktort kryesor pr zhvillimin e nacionalizmit jan: shkollimi dhe mediat.
Mbretria bullgare dhe ruse n krahasim me Perandorin Osmane ndante shum m
shum para pr shkollimin e popullats. Gazeta nuk shrbente vetm pr informimin e
popullit pr ngjarjet ditore (si ishte tek osmant), por gazeta ishte nj organ n t
ciln trajtoheshin tema nga fusha t ndryshme si historia, gjeografia, letrsia e t
ngjashme. Edhe regjimet diktatoriale kto dy burime i shfrytzuan n maksimum pr
t arritur qllimet e tyre. N shekujt 19-20 themelohen edhe organizatat e para n
vend. Kto organizata synonin q analfabetizmin ta shndrronin n dituri. sht
interesante se pr t marr titullin intelektual duhej t dshmohej vetja prej
shkenctari, q n Europ ishte nj term q prdorej shum rrall (nga mungesa e
intelektualve). Intelektual mund t bhej kushdo q dinte shkrim e lexim, e kjo luajti
nj rol t rndsishm n zhvillimin e ndjenjave nacionale bullgare. Pas rnies s
osmanllinjve e sidomos gjat Lufts s Par dhe t Dyt Botrore kemi nj ngjallje t
hovshme t nacionalizmit n Ballkan. Ndoshta problemi m i theksuar i popujve t
Ballkanit ishte ndikimi nga kultura gjermane, d.m.th. kjo m shum kishte t bnte me
nj modernizim q zhvillohej n emr t nacionalizmit e q financohej nga shtetet
europiane.
Dalja n sken e nacionalizmit ballkanik qndron mbrapa ideologjis s modernizimit
t popujve ballkanas. Zhvillimi i nacionalizmit n Ballkan e ka bazn te ideologjit e
teologve sllav dhe atyre helen. Meq ishte pjes e ideologjive fetare, te popujt
musliman (turk e shqiptar) nacionalizmi lulzoi shum vite m von sesa te t

krishtert. Nacionalizmi arab deri n Luftn e Par Botrore ishte shum siprfaqsor,
kurse nacionalizmi turk z vend n shek. 19 dhe sht i lidhur direkt me studentt dhe
intelektualt q studionin n Franc, t cilt bnin thirrje pr parlamentarizm.
Historia e Ballkanit sht e lidhur ngusht me kulturn romake-helene dhe at sllave.
Katolicizmi sht trashgimi e Bizantit. Ndrsa plot 5 shekujt e fundit jan shekujt e
osmanve. Prkundr orvatjeve nga faktor t jashtm, kultura e trashguar nga
Bizanti dhe osmant sht e pashlyeshme n Ballkan, ngase tani ajo sht pjes e jets
s tyre. Dhe pr ta kuptuar kulturn, historin dhe t gjitha problemet q kan t bjn
me Ballkanin medoemos jemi t imponuar q ti referohemi burimeve nga historia
osmane.
Nacionalizmi arab n Perandorin Osmane
Deri n shek. 16, Perandoria Osmane njihej si nj perandori q e kishte shtrirjen n
Ballkan apo si perandori e Ballkanit. Popujt arab nuk ishin pjes e perandoris dhe
pr kohn q ishte nuk mund t pretendohet se ekzistonin marrdhnie mes popujve
arab dhe islam dhe popujve t perandoris osmane me prjashtim t tregtarve t
pakt q frekuentonin tokat arabe dhe ato osmane. Ndrsa n shek. 18 pr shkak t
humbjes s tokave dhe kanosjes s rrezikut t popujve musliman arab nga ana e
europianve t krishter, osmant do t bhen prijatar t muslimanve duke
udhhequr edhe me halifatin islam. Nse bhet nj krahasim mes nacionalizmit t
popujve t Ballkanit dhe atyre arab shohim se arabt n fillim ishin fare t
paorganizuar n shtjet nacionale. Por n shek. 19 vrehen disa intelektual arab t
cilt bnin thirrje pr krijimin e kombeve dhe arabizim. N momentet q ata do t
zgjonin popullin pr kryengritje, Perandoria Osmane do t shkatrrohet dhe popujt
arab do t mbeten jasht kufijve t Perandoris.
Vilajetet arabe n krahasim me ato t Ballkanit ishin m t prparuara sa i prket
statusit; familjeve me nam iu njoh e drejta pr t qeverisur me popujt e tyre, sistemi i
timarit nuk u organizua n t gjitha vilajetet (q nnkupton futjen e tokave t qytetarit
nn kontrollin e shtetit, e q nj pjes e konsiderueshme e produktit i ndahej ushtris);
n periudhn e tanzimatit (periudha e reformave n vitin 1839) n vendet arabe
vilajetet q ishin pjes e sistemeve t lartprmendura ishin: Libia, Shami, Halebi,
Palestina, Iraku (Mosuli, Bagdadi, Basra), ndrsa Hixhazi nuk ishte pjes e nj sistemi
t till. Krkesat e perandoris n Jemen u kundrshtuan. Ndrsa m 1840 n Libi u
zhvillua nj luft e cila me ndrhyrjen e shteteve t tjera, Libis iu njoh autonomia.
N shek. 19 s bashku me sistemin reformues t Perandoris Osmane, arabt ve asaj
q u zhvilluan ekonomikisht, u ndikuan edhe nga aspekti ideologjik (nga t huajt).
Zhvillimi i transportit europian bri q nj pjes e madhe e popullit t merrej me
tregti. Si qendra tregtare t mndafshit njiheshin Libia dhe Siria. Ndrsa n limanet e
Basras, Hajfas, Bejrutit e Latakias bhej ndrrimi i mallrave q u sillte pasuri t
mdha popujve arab dhe kjo bhej fal transportit t zhvilluar europian t cilt blenin
dhe shisnin nga arabt. Vlen t theksohet se Franca n kohra shum m t hershme e
kishte shtruar ndikimin e saj kulturoro-fetar tek kta popuj. N shek. 19 (me
dobsimin e Perandoris Osmane) npr rrugt e shteteve arabe ishte rritur numri i
misionarve anglez e amerikan e q nj politik t till misionarsh do ta ndiqte
edhe Rusia. Ndikimet nga jasht bn q popujt arab t largohen nga ideologjia e
vjetr islame (Ummeti) dhe t synojn ndarjen nga Perandoria q aludonte n krijimin
e shteteve arabe.

Prkundr t gjitha cytjeve nga jasht kryengritjet nuk vinin nga qendrat e mdha (q
ishin t prfshira n sistemin osman), por ato vinin nga fshatrat e largta. Kryengritja
nuk bhej n emr t nacionalizmit (krijimit t kombit arab) ashtu si ndodhi me
popujt e Ballkanit, por ajo bhej n emr t fes. Nga fundi i shek. 18 kemi daljen n
sken t nj tarikati fanatik t quajtur vehabizm, ku themelues i tarikatit ishte
Abdulvehabi q pretendonte se ishte pasues i kohs s Pejgamberit a.s., dhe se do gj
e re duke prfshir t gjitha sistemet dhe traditat (q lindnin sipas nevojave) ishin risi
(bidate). Abdulvehabi arriti q t bj aleanc me familjen Saud q edhe kta jetonin
jasht qendrave arabe q nnkupton thatsirat arabe e q njiheshin pr kryengritjet e
tyre. Kjo familje pas vdekjes s Abdulvehabit e vazhdoi misionin e tij pr ta luftuar
bidatin dhe m 1806 Emir Muhamed es-Saud pushtoi Mekn. Dhe pas shum viteve
biri i Mehmed Pashs (q ishte nga Kavaja), Ibrahim pasha arriti q ta rikthej Mekn.
N periudhn e re t reformave frytet e para doln nga Egjipti. Mehmet Ali Pasha
drgoi nj grup studentsh nga Egjipti pr t vazhduar shkollimin e lart n Europ.
N mesin e ktij grupi bnte pjes edhe Rifat el-Tahtavi (1801-73) q ishte prej
nacionalistve t par. Tahtavi ishte ndikuar nga shkollimi n Franc dhe me tu
kthyer n Egjipt filloi t ushtronte ndikimin e tij tek klasa intelektuale. N fakt
nacionalizmi n Egjipt nuk synonte ndarjen nga perandoria, por synonte
modernizimin e Egjiptit q besonin se kjo do ta forconte gjendjen n vend dhe
bashkpunimin me t huaj. Njri ndr prkrahsit e ideve moderniste ishte edhe
Hajredini q ishte nga Tunizia e q m von do t arrinte t bhet kryeministr.
Hajredin Pasha gjat karriers s tij si kyeministr do ti jepte prparsi modernizimit
t sistemeve t Perandoris. Por Hajredin Pasha ndryshe nga t ashtuquajturit
Osmanllinjt e rinj, mendonte se autoriteti i sulltanit sht i paprekshm q aludon
n at se sulltani ishte halife i muslimanve. Sulltan Abdul Hamiti II nuk qndroi
duarkryq ndaj ktyre lvizjeve nga ana e arabve. Ai iu dha mundsin q t bhen
pjes e burokracis, ku n mesin e ktyre t rinjve liberal bnte pjes edhe Hajredin
Pasha, por ashtu si u veprua m hert me homologt e tyre turq dhe shqiptar edhe
kta u ndrruan me njerz m t besueshm pr Portn e Lart. N vendin e tyre bnte
pjes Izet Pasha q ishte me prejardhje arabe, i cili m von do t binte nn ndikimin e
ideologut modernist Xhemaludin Afgani.
N kt periudh del n sken Muhamed Abduhu dhe Saad Zaglul (Zalul) q i
kundrshtonin ndikimet e mundshme britanike n Egjipt, n t njjtn koh edhe pse
Muhamed Abduhu ishte prkrahs i Xhemaludin Afganit n shtjen e modernizmit t
Islamit. Ai besonte se Islami duhet ti shrbej njerzimit jo vetm si fe, por si
alternativa e vetme pr civilizimet botrore. Ai mendonte se para s gjithash arabt
ishin ata q kishin t drejt t krenoheshin me Islamin (ishin t zgjedhurit pr Islam).
Nj mendim i till do t krijonte kushte pr largim nga ideologjia e Ummetit q
aspiron n nacionalizm dhe krijimin e kombeve arabe. Muhamed Abduhu
kundrshtonte: ushtrin turke (q sipas tij ishte padrejtsi t sigurohen popujt arab
nga turqit), gjuhn turke dhe shkollimin n turqisht. Njri ndr pasuesit e Abduhus
ishte edhe Reshid Rida (1856-1935) nga Siria, i cili kishte kaluar n Egjipt dhe nxirrte
gazetn el-Manar (Drita). Kjo gazet publikonte shkrime q kishin t bjn me
popullin arab duke aluduar se: arabt ishin ata q i zgjeruan kufinjt e Islamit, ndrsa
turqit pavarsisht nga pushtimet q kryen, bn q Islami dhe muslimant t
poshtrohen. N kt ideologji kemi edhe modernistin nga Siria Abdurrahman
Kekebi (1849-1902), q konsiderohej si nj politikan arab sunit q kishte shtitur t
gjith botn arabe. Duhet theksuar se Rida dhe Kekebi ishin t ndikuar nga

vehabizmi q do t thot se me lvizjet e tyre nuk synonin shkatrrimin e Perandoris

Osmane, por kishin bindjen q pushteti i fes u takonte arabve.
sht me interes t dihet se mendimet pr nj Islam dhe perandori t modernizuar
prkraheshin edhe nga t krishtert arab. Arabt besonin se bashkimi rreth
Perandoris Osmane ishte e vetmja mundsi q do tu mundsonte atyre ta ruanin
bashkimin arab dhe zgjerimin e kulturs s tyre dhe at islame. Por, ata mendonin se
gjuha arabe duhet t jet gjuh e shkencs duke prfshir edhe shkrimin e saj. N kt
periudh n trojet arabe kemi hapjen e shum shkollave t huaja (psh. Syrian
Protestant College dhe Kolegji Francez Xhizvit) t cilt prgatitn kuadro nga arabt e
krishter dhe ku rndsi t veant i dhan studimit t kulturs dhe gjuhs arabe. Kta
arab t krishter n studimet e tyre kulturn islame e shndrruan n kultur arabe. Si
pasoj e ktyre ideologjive kemi edhe ngritjen e ndjenjave nacionaliste arabe. Ndrsa
shrbyesit me autoritet (nga arabt) n Perandorin Osmane krkonin t drejtat pr
zyrtarizimin e gjuhs arabe si gjuh e shkencs. Porta e Lart jo vetm q nuk e mori
parasysh krkesn e arabve pr gjuhn arabe, prkundrazi bri nj presion gjuhsor
duke rritur numrin e shkollave turke n vendet arabe. Po ashtu iu morn pozitat
zyrtarve arab n perandori, q mendojm se ishte nj politik e gabuar e perandoris
q ndikoi n ngjalljen e urrejtjes ndaj turqve. Pr her t par n shkollat m t
njohura t Perandoris n Stamboll si ishin: Airet-i mektebi Humayun dhe Mekteb-i
Mlkiye, nga vendet arabe silleshin nxns q ishin t klasave t ulta e q deri m tani
n kto shkolla msoheshin fmijt e funksionarve q aludonte n at se synohej t
krijohej nj gjenerat e re e administrats (n shkolln e njohur mekteb-i mlkiye m
1907 ka pasur 106 student arab).
N kt periudh prve shtimit t shkollave t huaja kemi edhe nj rritje t shkollave
turke n vendet arabe. N vitin 1880 vetm n Haleb kishte 20 shkolla fillore dhe nj
t mesme, n Damask 1 t mesme dhe 3 fillore, dhe nga ky numr shkollash n
periudhn e Lufts s Par Botrore kishte arritur n 100. Prve gazetave arabe dhe
franceze q botoheshin n kt koh kemi edhe 6 gazeta q botoheshin n gjuhn
turke. Kshtu q n vitet e fundit t Perandoris Osmane kemi nj pasuri shum t
rndsishme gazetareske turke pr hulumtuesin turk. Nj rol t rndsishm n kt
propagand luanin edhe lidert fetar si ishte Rufai Shejhi Ebul-Huda nga Halebi.
N kt periudh kemi edhe daljen e komitetit turk t quajtur Ittihat ve Terakki (q
ishin kundr politikave t Sulltan Hamitit, t cilt pretendonin bashkim dhe zhvillim).
Ky komitet n fillim ndiqte politikat pr bashkpunim me t gjith popujt brenda
perandoris dhe jasht saj. Si rezultat u krijua komiteti vllazror osmano- turk (ArabOsmanl kardelii), por pas nj kohe shum t shkurtr vllazria n fjal do t
prishet, ku arabt do t lvizin n forma m t organizuara n krkimin e t drejtave t
tyre. Ndr organizatat m t rndsishme ishin: El-Kahtanijje q udhhiqej nga Aziz
el-Misrin dhe ajo El-Fatat e themeluar n Paris m 1911. Komiteti turk ndrtoi
marrdhnie me organizatn el-Kahtanijje q shum nga intelektualt arab q
konsideroheshin si t rrezikshm pr perandorin dhe ishin larguar n vende t
largta, u lan t lir t ktheheshin n Mek. Mirpo, organizata el-Kahtanijje
dshironte q pushteti t ndahet n dysh duke ndjekur modelin autro-hungarez, gj q
u refuzua fuqishm nga komiteti Ittihat ve Terakki. Tani komiteti organizatn e shpalli
si t jashtligjshme dhe m 1912 lidert e saj drgohen n Kajro. M 1913 n Paris
organizata El-Fatat mblodhi nj tubim kombtar. Komiteti turk pr t parandaluar
prarjen arabo-turke zgjodhi rrugn e bisedimeve me lidert e organizats dhe u arrit

marrveshja q: gjuha arabe t bhet gjuh zyrtare, rritja e numrit t ushtarve arab e
n veanti npr vilajetet arabe, n Kabinn osmane m s paku t ket 3 ministra
arab, etj. Pavarsisht nga marrveshjet e nnshkruara mes komitetit turk dhe atij
arab, komiteti turk jo vetm q nuk i realizoi krkesat e arabve, por ato i la n
harres fare. Duhet theksuar se prkundr t gjitha lvizjeve arabe ndaj perandoris,
populli arab deri n shkatrrimin e Perandoris Osmane nga brenda (dalja n sken e
komitetit Iittihat ve Terakki), prve disa kryengritjeve t vogla nuk mund t thuhet se
synonin ndarjen nga Perandoria Osmane.
Prktheu nga turqishtja: Agron ISLAMI

* Kjo tem sht kumtuar me rastin e festimit t vitit 700 t themelimit t Perandoris
Osmane nga Prof. dr. Ilber Ortayli, organizuar n datn 4-8. 1999 n Ankara.
Ky artikull sht botuar n revistn URA, nr. 3, Vjesht-Dimr, Tiran 2009,
organ i Qendrs Shqiptare pr Studime Orientale, acfos_albania@yahoo.com