KALITIMIN

KALITIMIN KROMOZOMAL
KROMOZOMAL
TEMEL TEMEL

nsan genomu geliim, byme, metabolizma ve remenin btn

ynlerini, temel olarak insann fonksiyonel bir organizma olmasn
belirlemek iin gerekli olan genetik bilgiyi yapsnda bulunduran byk
miktarda kimyasal deoksiribonkleik asit (DNA) ten oluur. Bugnk
tahminlerle, insan genomu genetik bilgi birimi diyebileceimiz yaklak
50.000 gen iermektedir. DNAlar hcrelerde karyotlarda ekirdek
ierisinde konsantre bir yap olarak bulunmakta, prokaryotlarda DNAlar
zarl organel olmad iin karyotlarnkine benzer konsantre ekilde
sitoplazmada bulunmaktadrlar.
Her hcrede genom, DNAnn paketlenmesinden sorumlu eitli
proteinlerle birleip kromatin halinde paketlenir.
Genomdaki bu
proteinlerin bazlar yapsal rol oynarken bazlarda ekspresyonu
dzenlerler.

Her tr kendine zg say ve morfolojiye sahip karakteristik

kromozom yapsna (karyotip) sahiptir. Genler kromozom zerinde belli
lokuslarda sralanmtr. Bu sralanmalar kromozomlarn yerleim
yerlerininin haritas olup (genom haritas) her tr iin yada tr iindeki
her birey iin karakteristiktir.
Kromozomlarn yap ve kaltmlarnn allmas sitogenetik olarak
adlandrlr. Modern anlamda insan sitogenetii, Tijo ve Levan tarafndan
kromozomlar analiz edecek etkin tekniklerin gelitirilmesi ve normal
insan kromozom saysnn 46 olduunun ortaya konduu 1956 ylnda
balar. Balangcndan gnmze kadar birok gelime ve yenilik ieren
kromozomal tan ve tehis teknikleri; gnmzde bata klinik tan, gen
haritalamas, kanser sitogenetii ve prenatal tan bata olmak zere birok
uygulamadan oluur.

NSAN KROMOZOMU
Eey hcreler hari vcut oluumuna katlan tm hcreler somatik
hcreler olarak bilinir. nsandaki 46 kromozom 23 ift halindedir. Bu 23
iftin 22si dii ve erkek bireylerde benzer olup otozom olarak
adlandrlrve en bykten (kromozom 1) en ke (kromozom 21 ve 22)
doru sralanr.
Geriye kalan ift seks/cinsiyet kromozomlardr: diilerde XX,
erkeklerde XYdir. Her kromozom DNA zerinde linear dizili farkl gen
seti tar. Kromozom iftinin yeleri (homolog kromozomlar) birbiri ile
uyumlu genetik bilgi tarlar yani ayn genler ayn dizilime sahiptir. Ayrca,
herhangi bir spesifik lokusta ayn genin zdei veya ok az farkl formu
olabilir ve allel olarak isimlendirilir. Her kromozom iftinin birisi anneden
dieri babadan kaltlr.

ki eit blnme vardr : mitoz ve mayoz. Mitoz, vcut bymesi,

farkllamas ve doku rejenerasyonusrasnda grdmz somatik
hcrelerin blnmesidir. Mitotik blnme normalde her biri atasal hreyle
ayn kromozom ve genlere sahip olan iki yavru hcre verir.
Buna karlk mayoz blnme sadece eey hcrelerinde meydana
gelir. Mayoz blnme her birinde otozomal kromozomlardan birer tane ve
X veya Yden sadece birinin yer ald 23 kromozoma sahip reme
hcrelerinin (gametler) oluumu ile sonulanr. Bylece somatik hcreler
diploid (ift) yani 2n (46 kromozomlu), gametler haploid (tek) yani n
(23kromozomlu) olur.

SOMATK HCRENN HAYAT SKLUSU

Yeni doan bir bebek hayata, biri anneden dieri babadan gelen iki
tane haploid hcrenin birleerek diploid bir yap kazanmas (zigot) ve
ardndan zigotun binlerce mitoz blnme geirmesiyle olan trilyonlarca
hcreyle balar. Mitoz blnme byme ve farkllama iin ok nemlidir
fakat hcre dngsnn ok ufak bir ksmn oluturur. ki mitoz
blnme arasndaki interfaz periyodunda neler olmaktadr ?

ekilde de grld gibi mitoz hcre siklusunun en ksa evresidir.

Mitozdan hemen sonra hcreler G1 ad verilen ve DNA sentezinin
olmad bir evreye girerler. Baz hcreler G1de gnlerce hatta yllarca
kalabilirken, dierleri bu evreyi birka saatte aarlar. Hcre siklusu her
aamann zamanlamasn belirleyen bir seri kontrol noktasna sahiptir.
Eer genomda bir hasar saptanrsa bu mitotik kontrol noktalar tamir
yaplncaya kadar yada hasar ok byk ise hcreler programl hcre
lmne (apoptozis) ynlendirilinceye kadar hcre siklusunun
ilerlemesini durdurur.
G1i DNAnn sentezlendii aama olan S evresi izler. Bu aamada
G1deki tek DNA molekl ieren her kromozom replike olarak, her biri
orijinal linear DNA moleklnn zde kopyasn ieren iki karde
kromatidden oluan iki paral kromozom haline gelir.

Her kromozomun ular hcre blnmesi srasnda kromozomlarn

btnln salayan zel DNA sekanslarndan oluan telomerler
tarafndan korunmaktadr. ki karde kromatid sentromer zerindeki
kinetokor blgeye tutunmu halde bir arada tutulur. Bu yap her
kromozomun mikrotbllere balanmasn salar ve mitoz srasnda ki
kromozom hareketini garantiler. S faznda DNA sentezi replikasyon orjini
ad verilen yzlerce yada binlerce yerden balar ve 6-8 saat srer.
S faznn sonunda hcrenin DNA ierii iki katna kar ve hcre
herhangi bir sorunla karlamamas durumunda G2 evresine geer. Bu
evrede hcre bymeye ve mitoz iin protein sentezlemeye devam eder.
Tm bu aamalar interfaz evresinde olur ve ardndan mitoza gei
gerekleir.

MTOZ

Mitoz sreci 4 evreden meydana gelir : profaz, metafaz, anafaz ve telofaz.

Profaz : Kromozomlar yava yava kondenzasyona balar, ekirdekik
yok olur ve mitotik iplikler oluur. Sentrozomlar hcrenin kutuplarna
doru hareket ederler.
Metafaz : Kinetokorlar vastasyla mitotik iplere balanan karde
kromozomlar hcrenin eksenine ekilirler ve dizilirler.
Anafaz : Kromozomlarn sentromerlerinden ayrlmas ile balar ve her
kromozomun karde kromatidleri hcrenin zt kutuplarna hareket eder.
Telofaz : Kromozomlar ok youn durumlarndan gevemeye balarlar.
ekirdek bata olmak zere hcre ii organeller oluur.

Hcre blnmesi sreci sitoplazma blnmesi sreciyle (sitokinez) ile

son bulur. Sonuta orijinal hcrenin tm genetik bilgisini ieren bir
nkleusu olan iki yavru hcre olur.

NSAN KARYOTP
nsan kromozomlar en kolay metafaz evresinde analiz edilebilir.
Kromozomlarn ou sadece yaymalaryla deil, sentromerlerin konumuna
gre de birbirlerinden ayrlrlar.
Sentromerler kromozomlar p (petit) ile gsterilen ksa kol ve q ile
gsterilen uzun kola bler.
Gnmzde kromozomlar ve sentromerler farkl boyama ekilleriyle (
G-Bantlama, NOR-bantlama, Gm Boyama) birbirlerinden kolayca ayrt
edilebilmektedirler.

MAYOZ
Diploid hcrelerin haploid gamet hcrelerini vermek zere
blnmeleridir. Birbirini takip eden iki mayoz blnme Mayoz I ve
Mayoz II olarak adlandrlr. Mayoz 1 ayn zamanda indirgenme
blnmesi olarak bilinir nk, kromozom saysnn profazda
homologlarn iftlemesi ve mayoz 1in anafaznda farkl hcrelere
segregasyonu ile diploidden haploide indirgendii blnmedir.
Mayoz I ayn zamanda genetik rekombinasyonun (kross over olarak
da adlandrlr) olduu aama olarak da dikkat eker. Bu srete DNAnn
homolog segmentleri homolog kromozom iftlerinin non-homolog karde
kromatidleri arasnda deitirilir, bylece mayozda oluan gametlerin
birbiri ile zde olmamas garantidir.

Rekombinasyon iin Mayoz I de homologlarn uygun noktaya gelinceye

kadar kendi iinde fiziksel olarak elemesi gerekir ve bu durum mayoz
srasnda kromozomlarn doru segregasyonunun garantilenmesi iinde
kritiktir.
Mayoz Ide doru rekombine olamayanlar yanl kromozom
segregasyonuna giderler ve bu durum Down Sendromunda olduu gibi
kromozom anomalilerinin nedenidir.
Mayoz IIde mitozda olduu gibi kromatidler ayrlr ve her yavru
hcreye her kromozomun bir kromatidi geer.

Birinci Mayotik Blnme (Mayoz I)

Profaz I : Mayoz Iin profaz mitozdan daha farkldr ve farkl evrelerde
tanmlanmtr.
Leptotende, kromozomlar ekirdek iinde iplikler halinde ve maksimum
uzunluktadr. Leptoten ilerledike kromatin ipliklerin younlamas artar ve
iplikler daha ok kalnlap ksalr. Her bir kromozom iki kromatidden oluur ve
henz tek bir birim halinde grlr Zigoten de homolog kromozomlar yan yana
gelirler ve kromozom iftlerini olutururlar. Homolog kromozomlar, birbirine
iyice yaparak sinapsis yaparlar. Sinapsis, ya bir utan ya da ortadan balayp
ulara doru ilerler ve bivalent kromozomlar halinde grlrler. Pakiten de
homolog kromozomlarda kalnlamalar oluur ve kromatidler arasnda
Krossing-over (para alverii) meydana gelir. Kromozomlar ekirdein
evresinde buket eklinde toplanr. Kromozomlarn boylar ksa ve kvrlm
durumdadr. Pakiten sonunda homolog kromozomlarn iki kromatidi belirgindir
ve her bir homolog kromozom ifti toplam drt kromatid tad iin Tetrat
adn alr.

Diplotende homolog kromozomlar birbirinden ayrlrlar ve Kiazma

kprleri oluur. Diakinezde kromozomlar daha ok ksalr ve kalnlar.
ekirdekik ve ekirdek zar kaybolur.
Diakinezin ardndan Profaz-I evresi tamamlanm olur ve MetafazI e geilir. Metafaz-I de homolog kromozom iftleri ekvatoral dzlemde
dizilirler ve sentromerlerinden i ipliklerine tutunurlar. Daha sonra da zt
kutuplara doru ynelirler. Metafaz evresi, mikroskopta en belirgin olarak
grlen evredir.
Anafaz-I de homolog kromozomlar birbirinden ayrlrlar ve zt
kutuplara doru ekilmeye balarlar. Anafaz-Iin sonunda her kutupta her
bir homolog iftin bir kromozomu ( bivalentin biri) bulunur. Buna Diad
ad verilir. Artk kutuplarda haploid durumda kromozom bulunmaktadr
ancak kutuplardaki kaltm materyalleri eler halindedir.

Telofaz-I evresinde kutuplardaki kromozomlarn etrafnda ekirdek

zar meydana gelir ve ekirdekikler oluur (ekil 4.6). ki tane haploid
durumlu (n) hcre meydana gelmi olur.
Daha sonra Mayoz-II balar. Bu evrenin banda tekrar nterfaz
gereklemez. nk Mayoz-I in sonunda kromatidler zaten eler
halindedir. Mayoz-II, aynen mitoz blnme gibidir.

kinci Mayotik Blnme (Mayoz II)

Profaz-II evresinde kromatin iplikler ksalp kalnlarlar ve ekirdek
zar dalr, ekirdekik kaybolur.
Metafaz-II de kromozomlar sentromerlerinden i ipliklerine
tutunurlar. Ekvatoral dzlemde dizilen kromozomlar kromatidlerine
ayrlarak zt kutuplara ynelirler.
Anafaz-II safhasnda ise e kromatidler zt kutuplara doru ekilerek
birbirlerinden ayrlrlar.
Telofaz-II de kutuplarda bulunan kromatidler, iplik halini alr ve
etraflarnda ekirdek zar oluur, ekirdekik yeniden organize olur.
Telofaz-II nin ardndan Sitokinez gerekleir. Kromozom durumu haploid
(n) olan drt hcre meydana gelmi olur.

Mayozun Genetik Sonular

1- Gametlerin olumasnda temel adm olan kromozom saysnn diploidden
haploide indirgenmesi
2- Mayoz I ve Mayoz II de allellerin segregasyonu Mendel kuralna
uygundur.
3- Homologlarn rastgele bir araya gelmesi ile genetik materyalin yeniden
dzenlenmesi
4- Krossing over ile genetik materyalin tekrar karmas genetik varyasyonu
biraz daha arttrr fakat ilave olarak normal kromozom ayrlmasn
garantilemede kritiktir.

NSAN GAMETOGENEZ VE
FERTLZASYONU

Spermatogenezis ve oogenezisin her ikiside mayoz gerektirir fakat oul dller

iin genetik ve klinik sonular asndan zamanlamas ve detaylarnda nemli
farklar vardr. Dii mayozu snrl sayda hcre ile fetal yaamn erken
dneminde balatlr. Buna karlk erkek mayozu erkein erikin hayat
boyunca blnen hcre poplasyonlarnda srekli olarak balatlr. nsan
mayozunu dorudan almak ok gtr. Diilerde mayozun birbirini takip
eden aamalar fetal yumurtalkta, ovulasyona yakn dnemde oositlerde ve
fertilizasyon sonrasnda yer alr. Her ne kadar fertilizasyon aamalar in
vitroda almak mmknse de daha erken aamalara mdahale edip almak
snrldr. Erkek mayozunu almak zere testikler materyal temin etmek
infertilite kliniklerine gelen ok sayda erkekten alnan testikler biyopsiler de
deerlendirmeye dahil edildiinden daha kolaydr. Mayotik dzensizliklerin
nedeni ve sonular, normal mayozdaki sitogenetik, biyokimyasal ve
molekler mekanizmalar hakknda hala renilecek ok ey vardr.

Spermatogenez
1- Testislerde sperm retilmesine spermatogenez denir.
2- Erkek
bireylerde,
sperm
retimi ergenlik andan
testislerdeki seminifer tpklerinde gerekleir.

itibaren;

3- Spermatogonium ad verilen sperm ana hcreleri, interfaz geirir.

4- Bylece primer spermatosit ad verilen, birincil dereceli spermatosit
oluur.
5-

Primer
spermatosit, mayoz
spermatosit oluur.

1 geirir

ve 2

tane sekonder

6- Sekonder spermatositler, mayoz 2 geirir ve 4 tane spermatid oluur.

7-

Spermatid hcreleri, testosteron hormonunun etkisiyle fakllar ve 4

tane sperm hcresi oluur.

Spermin Yaps
Sperm; ba, boyun ve kam olmak zere ksmdan olumutur.
1- Spermin ba ksmnda; ekirdek ve akrozom bulunur.
2- Akrozomda, yumurta hcresi zarn eritecek olan enzimler bulunur.
3- Spermin boyun ksmnda sentrozom ve mitokondriler bulunur.
4- Bu ksm, kamnn hareketinden sorumludur.
5- Kam ksm ise boyun blgesindeki sentriollerin deimesi ile
olumutur.
6- Bu ksm, sperm hareket etmesini salar.

Oogenez
1- Ovaryumda yumurta hcresinin retilmesine oogenez denir.
2- Dii bireylerde yumurta retiminin balangc, doumdan nce balar.
3- Dii
birey henz anne
ama tamamlanmaz.

karnndayken mayoz blnme

balar

4- Ovaryumda, oogonium ad verilen yumurta ana hcresi; interfaz evresini

geirir ve primer oosit oluur.
5- Her dii yaklak olarak: 300 bin primer oosit hcresi ile doar.
6- Bu hcreler ergenlik ana kadar bekler.
7- Ergenlik andan itibaren, primer oosit hcreleri mayoz 1 geirir.
8- Bunun sonucunda; biri kk, dieri byk olan 2 hcre oluur.
9- Bu hcrelerden kk olanna birincil kutup hcresi, byk olanna
ise sekonder oosit denir.

10- Daha sonra mayoz 2 gerekleir.

11- Bunun sonunda, 3 kk ve 1 byk hcre oluur.
12- 3 kk hcreye ikincil kutup hcreleri, byk hcreye ise Ootid denir.
13- kincil kutup hcrelerinin, sitoplazmas az olduundan belli bir sre
sonra kaybolur.
14Ootid ise byyp gelierek, ovum ad verilen yumurta hcresini
oluturur.
Not:
Kutup hcrelerinin
olumasnn nedeni; kromozom
saysnn yarya inmesini salamak ve yumurta hcresinin daha
fazla sitoplazma almasn salayarak; onun yaama ansn arttrmaktr.

Yumurtann Yaps
1- Yumurta hcresi byk ve hareketsizdir.
2- Yumurta hcresinin etrafnda glikoprotein ya da polisakkaritlerden
olumu zona pellusida ad verilen bir tabaka bulunur.
3- Zona
pellusida,
sadece ayn
hcresine girmesine izin verir.

tre ait spermlerin yumurta

Fertilizasyon (Dllenme)
Fertilizasyon, yumurta ve sperm arasnda gerekleen, birbirini takip eden
birtakm kompleks etkileimleri ieren olduka karmak bir sretir. Bu
olaylar foliklden olgunlam yumurtann atm ile balar, yumurtaya
sperm giriinden sonra 2 pronukleusun olumas ve 1. mitoz blnmenin
gereklemesiyle sona erer. nsanlarda ve btn hayvanlarda trn
devamll iin gerekli olan bu sre her zaman bilim adamlarnn dikkatini
ekmitir.
Yumurtann fertilizasyonu genellikle fallopian tpte ovulasyon gnnde
veya hemen sonrasnda oluur. ok sayda sperm mevcut olmakla birlikte
tek bir spermin ovuma girmesi dier spermlerin giriini engelleyen bir seri
biyokimyasal olaylar balatr.
Fertilizasyonu ikinci polar cismin oluumu ve mayoz II nin tamamlanmas
takip eder. Dllenmi yumurta ve spermin kromozomlar her biri nkleer
membranla evrili pronkleus haline gelir.

Diploid zigotun kromozomlar fertilizasyondan hemen sonra replike

olur ve zigot iki diploid yavru vermek zere mitozla blnr. Bu mitoz
embriyonik geliim srecini balatan blnme serisinin birincisidir.

Akrozom sperm hcresinin en u ksmnda bulunan, ierdii enzimler sayesinde

yumurta girii salayan blgedir.

Akrozom reaksiyonu srasnda u maddeler salglanr.

Hyaluronidaz: corona radiata bariyerinin geilmesini salar.
Tripsin benzeri maddeler: zona pellicuday eritirler
Akrozin: spermiumun zona pellicuda iinden gemesini salar

Zona pellicudaya penetrasyon:

1-) Dii gamet evresindeki bu bariyer akrozomun i membranndaki
enzimlerin yardmyla delinir.
2-) Spermiumdan zona pellicudaya temas ettii anda hemen buna
balanr ve ieri girer.
3-) Zona pellicudann geirgenlii bu temasla birlikte deiir.
4-) Bu deime oositten lizozomal enzimlerin salnmasn balatr ve
zona pellicudann yapsn deitirir.
5-) Buna zona reaksiyonu denir ve bu olay spermiumlarn tre zg
reseptr blgelerini inaktive eder.
6-) Dolaysyla zona pellicudaya pek ok spermium tutunmu iken
yalnzca bir tanesinin penetrasyonuna izin verilir.

7-) Penetrasyondan sonra spermiumda erkek pronucleusu oluur.

8-) Erkek ve dii pronucleuslar kaynar.
9-) Bu kaynamadan nce her iki pronucleusda DNA replikasyonu olur.
10-) Bunun nedeni ilk blnmeden sonra meydana gelen 2 hcrenin DNA
miktarnn diploid olabilmesi iindir.
11-) Kromozomlar i iplikikleri zerinde yerleirler ve oluan 46
kromozomun 23 bir hcreye 23 dier hcreye gider.
12-) Oluan iki hcreden diploid sayda kromozom ve diploid DNA bulunur.

Mayoz ve Mitozun Tpla likisi

Mayoz ve mitozun biyolojik nemi kromozom saysnn bir hcreden
yavrusuna ve bir kuaktan dierine sabit kalmasnn garantilenmesidir. Bu
srecin tpla ilikisi hatal kromozom saysna sahip hcre veya hcre hatlarna
yol aan hcre blnme mekanizmalarndan biri veya dierindeki hatalarn
altnda yatar. Mayotik non discunjtion (mayotik olmayan ayrlma), zellikle
oogenezde, bizim trmzde tm hamileliklerin hi deilse yzde birkanda
grlen kromozomlar bakmndan anormal fetuslardan sorumlu olan en yaygn
mutasyonel mekanizmalardr. Devam edip tamamlanan hamileliklerde
kromozom anormallikleri, geliim bozukluklarnn, mental reterdasyonun ve
yenidoan perioduna gelememenin nde gelen nedenidir. Mitotik non
disjunctionn da genetik hastalklara katks vardr. Fertiliazasyondan hemen
sonra gelien embriyoda ya da plesenta gibi ekstrembiyonel dokularda ki non
disjunction Down sendromlu hastalarn bir ksmndaki gibi baz tbbi
durumlarn nedeni olan kromozomal mozaisizme gtrr.

Bunlarn tesinde kolon hcreleri gibi hzl blnen dokularda anormal

kromozom segregasyonu sklkla kromozomlar ynnden hatal olan
tmrlerin gelimesinde bir aamadr ve bu nedenle kanserlerin ounda
kromozomlarn deerlendirilmesi tan ve takip asndan enmli testlerdir.