IDEJE, IDEALI, IDEOLOGIJE

grafike iz fonda savremene galerije zrenjanin

IDEJE, IDEALI, IDEOLOGIJE

grafike iz fonda Savremene galerije Zrenjanin
11 28. oktobar 2010.
Izdava:
Savremena galerija Zrenjanin
Subotieva 1, 23000 Zrenjanin
galerijazr@galerija.rs
www.galerija.rs
Za izdavaa:
Radovan ivanki
Umetniki savet:
dr Jea Denegri, Sava Stepanov, Sunica Lambi-Fenjev
Autor teksta i izlobe:
Sunica Lambi - Fenjev
Prevod rezimea na engleski:
Milica Jovanovi
Dizajn:
Marijan Baro
Tehnika podrka:
Ivica uriin, Slavko Kujundi, Saa uriin
tampa:
ART CONCEPT, 23000 Zrenjanin, Nemanjina 9
Tira:300
Realizaciju izlobe omoguili

Pokrajinski sekretarijat za kulturu AP Vojvodine i

Grad Zrenjanin
1

IDEJE, IDEALI, IDEOLOGIJE

grafike iz fonda Savremene galerije Zrenjanin

Sunica Lambi - Fenjev

IDEJE, IDEALI, IDEOLOGIJE
grafike iz fonda Savremene galerije Zrenjanin

i UVODNARAZMATRANJA
Izloba Grafike iz fonda Savremene galerije Umetnike kolonije Eka Zrenjanin1 odrane u Savremenoj galeriji Zrenjanin 2006. godine
pokuala je da kroz ovu zbirku predstavi razvoj grafike na teritoriji bive Jugoslavije od pedesetih do devedesetih godina prolog veka. Izbor
radova na izlobi pratio je hronologiju nastanka grafika u fondu pokuavajui da na taj nain isprati aktuelna deavanja u umetnosti datog
perioda. Iako ovakav hronoloki metod moda na najbolji nain komunicira sutinu ove grafike zbirke esto je sputavao pri izboru umetnika i
njihovih radova jer nije bio adekvatan kada su u pitanju pojedinani umetniki problemi, neretko je odstupao od vremena kada predstavljeni
umetnici dostiu kulminaciju u svom umetnikom radu, a poseban problem predstavlja injenica da zbirka poseduje i grafike umetnika sa
prostora bive Jugoslavije od kojih je svaki prostor imao regionalne specifinosti u umetnikom razvoju2. Ako se uzme u obzir da razvoj
umetnosti nije uslovljen iskljuivo formalno-jezikim i medijsko-tehnolokim aspektima, ve da u znaajnoj meri korespondira sa drutvenopolitikim, kulturnim i ideolokim modelima odreenog vremena i prostora, cilj izlobe Ideje, ideali, ideologije je da preispita i relativizuje
linearnu hronoloku strukturu, primenjenu prilikom prethodne obrade zbirke i da umetnost, odnosno u ovom sluaju grafiku zbirku
Savremene galerije Zrenjanin posmatra kao interaktivnu reprezentaciju drutvene stvarnosti i istorijskog trenutka3. Grafika, uostalom, i
jeste medij koji je od svog nastanka najdirektnije komunicirao sa drutvom, i zbog reproduktivnosti, kao svoje osnovne karakteristike koja
podrazumeva neelitinost, esto je (zlo)upotrebljavan kao paradigma populizma i prvi oblik popularne, masovne kulture u suprotnosti sa
visokom kulturom. Istraivanje je ovom prilikom svedeno iskljuivo na razvoj srpske posleratne grafike od sredine pedesetih, odnosno od
perioda kada po istoriografima prestaje socijalistiki realizam i zapoinje period liberalizacije u kulturi i umetnosti i uslovno do pojava koje se
u umetnosti podrazumevaju pod novom figuracijom. Nain formiranja zbirke, koju, naalost, ne karakterie smiljeno prikupljanje dela ve se
pre moe rei da su radovi u nju ulazili nasumino, odnosno prema prilici4, oteava precizno odreivanje vremenskog okvira istraivanja, a
neprisutnost pojedinih reprezentativnih primera istaknutih grafiara povremeno onemoguava kontinuirano praenje dominantnih modela u
razvoju srpske grafike ovog perioda. Istraivanje je, dakle, uslovljeno postojeim stanjem i kvalitetom zbirke i metodom koji uoavajui
specifine tematske, ideoloke i formalne razlike meu radovima omoguava izdvajanje etiri celine u grafikoj zbirci Savremene galerije
1

Umetnika kolonija Eka osnovana je 1956. godine u selu Eka u blizini Zrenjanina kao organizacija privremenog boravka umetnika koji tokom boravka u koloniji stvaraju
umetnika dela od kojih je formiran umetniki fond kolonije. Tokom vremena u Umetnikoj koloniji Eka boravio je veliki broj znaajnih srpskih i jugoslovenskih umetnika
(Pomoriac, Milosavljevi, Tabakovi, Radovi, Bijeli, Petrovi, Lukovi, M.B.Proti, Srbinovi, eli, Cigari, Vozarevi, Vujaklija, erban, Gvozdenovi, Graovac,
Konjovi, Mitrovi, Turinski, Jevri, elebonovi, M.Popovi i mnogi drugi) a fond se bogatio i donacijama dravnih institucija meu kojima je najznaajnija donacija Saveznog
izvrnog vea 1963. godine. Na ovaj nain u fond su ula i dela umetnika koji nisu boravili u koloniji (Vukanovi, Aralica, Lubarda, Todorovi, ernigoj, Kulmer i drugi).
Ovakvim prikupljanjem umetnikih dela nije omogueno samo praenje rada kolonije u Eki ve je dobijen pregled savremene likovne umetnosti Jugoslavije (i Srbije) od 1946.
godine do danas. Do osnivanja Muzeja savremene umetnosti u Beogradu 1965. godine, Umetnika kolonija Eka bila je jedino mesto u Srbiji gde se reprezentativna produkcija
jugoslovenske likovne umetnosti mogla videti na jednom mestu. Fond Umetnike kolonije Eka ine zbirka slika i akvarela, zbirka skulpture, objekata i instalacija, kabinet
grafike (grafiki listovi i crtei), zbirka novih medija (fotografije, videoradovi, itd) i zbirka inostrane umetnosti (radovi izvedeni razliitim tehnikama u razliitim medijima
inostranih autora koji su boravili i radili u Umetnikoj koloniji Eka). Godine 1962. osnovana je Savremena galerija Zrenjanin koja preuzima brigu o fondu Umetnike kolonije
Eka i sa njom ini jedinstveni institucionalni i kreativni organizam. Pun naziv institucije od tada je Savremena galerija Umetnike kolonije Eka Zrenjanin, to esto deluje
zbunjujue, a po statutu vaei je i skraeni naziv Savremena galerija Zrenjanin koji e biti korien u ovom tekstu. Inae, od osnivanja kolonije i galerije esto su u katalozima
koriene razliito i slobodno konstruisane kombinacije i varijacije njihovih naziva.
2
Videti: Lambi Sunica, Grafike iz fonda Savremene galerije Umetnike kolonije Eka Zrenjanin. katalog izlobe. Zrenjanin, Savremena galerija Zrenjanin, 2006. Napomena
autora: delovi teksta iz ovog kataloga bie korieni u ovom radu bez posebnih navoda.
3
upi Simona, Nova stalna postavka 20. veka Galerije Matice srpske Teme i ideje: srpsko slikarstvo 1900 1941. Zbornik Seminara za studije moderne umetnosti
Filozofskog fakulteta u Beogradu V-2009. Beograd, 2009.
4
Zbirka je formirana poklonima autora sa izlobi Umetnike kolonije Eka i ee poklonima ili otkupima sa samostalnih ili grupnih izlobi u Savremenoj galeriji Zrenjanin
2

Zrenjanin: 1) Dugo odumiranje tema socijalistikog realizma; 2) Ka modernizmu; 3) Dekadencija visokog modernizma i kritika modernog
drutva; 4) enski prostori. Ovakvo razmatranje odstupa od insistiranja na glavnim tokovima u umetnosti i njihovoj pravolinijskoj progresiji
kroz vreme i doputa da analizom i interpretacijom svake celine uoimo istovremeno paralelno postojanje i preplitanje vie ideolokih i
kulturnih matrica koje utiu na razvoj jednog sloenog drutvenog i istorijskog trenutka. Pregled ideja, ideala i ideologija jednog drutva u
odreenom periodu koji svedoe o neraskidivoj vezi umetnosti sa drutvenim i istorijskim prilikama, kao i svest o njihovoj razliitosti i
preplitanjima osnovno je polazite ove analize. Svaka od etiri navedene celine poiva na odreenoj temi odnosno ideji, idealu ili u krajnjem
sluaju ideologiji koje su u suprotnosti ili se prepliu i proizilaze jedna iz druge, a koje pruaju mogunost uoavanja i interpretacije
pojedinanih umetnikih problema, kolebanja i umetnikog razvoja.
Veliki uticaj na ovo razmatranje ima takoe i injenica da se ono mora vriti u kontekstu osnivanja, programa i rada Umetnike kolonije Eka.
Osnovana 1956. godine, u vreme liberalizacije umetnosti od dogmi socijalistikog realizma, kolonija je prvih godina nakon osnivanja
okupljala zaista najznaajnija imena srpske posleratne umetnosti5. Uloge i znaaj Umetnikih kolonija u Vojvodini razliito su tumaeni, ali
veoma brzo je uoen kontradiktorni karakter ovih institucija uticajnih na kreiranje likovnog ivota u sredinama u kojima nastaju, pa ak i na
formiranje, po mnogim kritiarima, specifinog likovnog izraza koji karakterie umetnost u Vojvodini. Kolonije su, optimistiki, u duhu
vremena, viene kao mogunost za ostvarivanje ideala slobodnog slikarskog izraza, odnosno oslobaanja od diktata socijalistikog
realizma. Zapravo, svi zahtevi politiki forsirane koncepcije umetnosti, u kolonijama su zaobilaeni. Slikanje u koloniji je, logino,
posveeno slikarstvu pejzaa. Pejza je i u Senti, Bakoj Topoli, Beeju, Ekoj i u svim potonjim kolonijama iz pedesetih godina, prepoznat
kao idealna neutralna tema i pravo utoite autentinom promiljanju slike i njenog smisla. Slikanje predela ne izaziva podozrenje i ne
nailazi na osudu...6 Upravo ovakav, naizgled politiki nezainteresovan stav kolonija postaje predmet kritike, kao i injenica da je drava u
jednom periodu bila prilino blagonakloni mecena prema ovakvoj institucionalizaciji ivota umetnika i umetnikog ivota, jer posle prvih
godina entuzijazma, a sa promenama u umetnosti i drutvu, sastav umetnika i kvalitet rada u koloniji poinje da se razvodnjava dok kolonije i
dalje uivaju u steenom statusu i finansijskoj podrci ostajui zatvorene u svom svetu i zaustavljene u vremenu uglavnom neprihvatajui
nove izazove umetnosti: Osnivanjem brojnih kolonija u Vojvodini je stvorena mrea institucija koje su anticipirale i podsticale razvoj
vojvoanskog slikarstva sa svim odlikama regionalne i/ili provincijalne slikarske produkcije u irokom dijapazonu... Objanjenja za
ekspanziju kolonija u socijalistikom modernizmu ukazuju se u razliitim traganjima i borbama za pogodno finansiranje umetnikog
ivota. Re je o iznalaenju najpogodnijih oblika finansiranja umetnosti unutar razvijenih i relativno liberalizovanih uslova samoupravnog
socijalizma... Kolonije su, istovremeno, bile i efekat realsocijalistikog licemerja: pozivanja na socijalistiki orijentisanu integraciju
umetnosti i narodnog ivota, ali i stvaranja egzistencijalno-umetnikih oaza/rezervata za razvijanje autonomne umetnosti, te otvaranje javnih
prostora koji e omoguiti umetnicima slobodan letnji rad uz odmor i zabavu7. Koncept kolonija poeo je da se osporava krajem ezdesetih i
poetkom sedamdesetih godina XX veka pojavom neoavangarde, pa zatim i konceptualne umetnosti, a u poslednje vreme dolazi ak, u
pojedinim sluajevima, do transformacija nekih kolonija u neku vrstu workshop-a. U svakom sluaju pozitivne strane umetnikih kolonija su
to su one, u periodu nakon osnivanja, zaista otvarale prostore za razvoj moderne umetnosti i umetnike autonomije, to su omoguile
prodiranje i irenje novih umetnikih ideja od umetnikih centara, prvenstveno Beograda, to su okupljale umetnike sa itavog
jugoslovenskog prostora i stvarale umetnike fondove. Umetnika kolonija Eka se razlikuje od drugih kolonija po tome to su prvi put u
jednoj vojvoanskoj koloniji prisutni i umetnici iz Beograda, pa se kod nje uticaj strujanja iz Beograda najjae oseao samim tim to su meu
umetnicima-osnivaima bili i lanovi Decembarske grupe (Zoran Petrovi i Aleksandar Lukovi). Umetnici se u Eki nisu bavili samo
pejsanim slikarstvom, ve i drugim umetnikim problematikama, kao i drugim umetnikim tehnikama (skulpturom, grafikom, primenjenom
umetnou) tako da je umetniki fond kolonije prvih godina nakon osnivanja, pa ak i do kraja ezdesetih godina prikupio zaista znaajna dela
za srpsku umetnost ovog perioda. Upravo je razumevanje drutveno-istorijske situacije osnivanja i rada kolonije u Eki veoma bitno za
razumevanje i tumaenje samog umetnikog fonda Umetnike kolonije Eka i obrnuto. Jer, kolonije kao privremena boravita
zainteresovanih aktera jedne od disciplina plastinih umetnosti i stecite ideja koje donose ti akteri, ili se raaju u kolonijama, danas izazivaju
panju istoriara kulture i zahtevaju pristup njima kao oblicima kulturne politike u ijim sadrajima lee podaci i objanjenja i za druge oblike
posleratnog ivota8.
5

Videti napomenu br. 1.

Stepanov Sava, Umetnika kolonija Eka veno traganje za identitetom. u Duranci Bela, Stepanov Sava. 50. godina Umetnike kolonije Eka. Zrenjanin, Savremena
galerija Zrenjanin, 2009.
7
uvakovi Miko. Umetnost XX veka u Vojvodini: kontradikcije i hibridnosti umetnosti XX veka u Vojvodini. u Evropski konteksti umetnosti XX veka u Vojvodini.Novi Sad,
Muzej savremene umetnosti Vojvodine 2008.
8
Jovi ore, 20. godina Umetnike kolonije Eka. katalog, Eka. Galerija Umetnike kolonije 1976.
3
6

II DUGO ODUMIRANJE TEMASOCIJALISTIKOG REALIZMA

Od samog osnivanja Umetnike kolonije Eka grafiari su njeni aktivni uesnici9. Uglavnom su uestvovali zajedno sa slikarima, a u nekim
sazivima i kao posebna sekcija (1960, 1961. 1973. godine), a kolonija je, u okviru dodeljivanja nagrada svojim uesnicima nagraivala i
grafiare (Milan Kerac 1961, Vukosava Mijatovi 1964, Boidar Dmerkovi 1965, eljo okai 1966, Ljubomir Kokotovi i Halil Tikvea
1967, Milo iri 1969, Aleksandra Paskutini 1970. i Branko Milju 1972. godine). Nekoliko puta su organizovane izlobe grafika iz fonda
Umetnike kolonije Eka (Grafike iz fonda Galerije, 1963. u foajeu Narodnog pozorita Zrenjanin; Grafike i skulpture iz fonda Galerije
Umetnike kolonije Zrenjanin Eka, 1963. u Kombinatu Servo Mihalj Zrenjanin; Grafike u boji, iz fundusa Galerije umetnike kolonije
Eka Zrenjanin, 1965. u Galeriji umetnike kolonije Eka Zrenjanin; Majski susreti Eka '78, Skulptura i grafika Vojvodine u Izlobenom
paviljonu umetnike kolonije Eka). Meutim, grafika zbirka Savremene galerije Zrenjanin nije formirana samo kroz rad kolonije ve i
otkupima sa pojedinih samostalnih i kolektivnih izlobi, kao i donacijom Saveznog izvrnog vea 1963. godine. Grafike predstavljene na
izlobama 1963. godine su uglavnom iz mape MIR, PRAVDA, SLOBODA Grafikog kolektiva iz Beograda, a one su u sreditu prouavanja
celine pod nazivom Dugo odumiranje tema socijalistikog realizma. Grafiki kolektiv je 1949. godine osnovala prva generacija grafikog
odsekaAkademije likovne umetnosti iz klase profesora Mihaila S. Petrova: Boko Karanovi, Mirjana Miha, Dragoslav Stojanovi Sip, Mile
Petrovi i Dragoljub Kai. Osnivanjem radionice odnosno grafikog ateljea, obezbeeni su uslovi za dalji rad i afirmaciju ovog medija u
sredini bez velike grafike tradicije.10 Osnivaima Grafikog kolektiva ubrzo se pridruuju izmeu ostalog i sledei umetnici: Stojan eli,
Mladen Srbinovi, Lazar Vujaklija, Aleksandar Lukovi, Milivoj Nikolajevi, Branko Milju, Radovan Kragulj, Miodrag Nagorni, Miodrag
Rogi, Vukica Obradovi, Milan Kerac, Marko Krsmanovi, Kemal irbegovi, Ankica Oprenik, Bogdan Kri, Halil Tikvea i drugi.
Veina ovih umetnika uestvovala je u radu Umetnike kolonije Eka. U uvodnoj rei, prilikom otvaranja obnovljene Galerije Grafiki
kolektiv 1964, Miodrag B. Proti govori o karakteru i ulogama organizacije Grafikog kolektiva: Ovde bih zato hteo da istaknem dva druga
momenta: entuzijazam mladih stvaralaca na kome je poivala ova bogata i, recimo slobodno, revolucionarna aktivnost, i Grafiki kolektiv
shvaen kao instrument umetnikog podrutvljavanja... Kao tribina za afirmaciju jedne doskora nerazvijene umetnike discipline, on je
prerastao u dragoceno sredstvo socijalizacije umetnosti. Njegova zasluga je u tome. Jer meni izgleda da se osnovni problem nae savremene
umetnosti moe svesti na sledeu formulu: proces njene socijalizacije jo uvek je obrnuto srazmeran procesu njenog razvoja. Njena
socijalizacija je spora, bojaljiva; njen razvoj je buran, bogat. Uklanjanje te suprotnosti je nasuna potreba i umetnosti i drutva. Galerije su
najefikasnija sredstva da se to postigne. U ispunjenju te presudne misije, pred Grafikim kolektivom je itava skala mogunosti: razne
ozbiljno pripremljene izlobe, veze sa galerijama u zemlji i inostranstvu, saradnja sa gradovima, kolama i radnikim univerzitetima, veze sa
umetnicima iz drugih republika itd. Modernizovanjem i podmlaivanjem Grafikog kolektiva i osnivanjem slinih galerija uopte, drutvo
stvara dragocene instrumente za sprovoenje politike koju je, rukovoeno socijalistikim principima, samo proklamovalo... Jer nije u pitanju
jedna uska oblast - grafika, slikarstvo i vajarstvo - ve neto u stvari mnogo sutinskije i za ideal u koji svi verujemo daleko presudnije: u
pitanju je misija same kulture i njen uticaj na humanizaciju drutvenih odnosa, kultura kao neophodan preduslov izgradnje socijalistikog
drutva, efikasno sredstvo u borbi protiv najveeg drutvenog zla - primitivnog egoizma...11Ovo je tipian nain govora i razmiljanja
tadanjeg vremena obeleenog kolektivistikim duhom i optimizmom, a stvaranje razliitih umetnikih udruenja i udruivanja odgovaraju
senzibilitetu posleratnog doba entuzijazma, javnih radova, zadrugarstva, kolhoza, saveza, dobrovoljnih drutava...12, kao to je bio sluaj i
sa Umetnikom kolonijom Eka. Ovde se moe nai odgovor zato se insistiralo na organizovanju razliitih prigodnih i didaktikih izlobi,
neretko i u samim industrijskim preduzeima, sa ciljem edukacije i oplemenjivanja radnog naroda koje su, na neki nain, evocirale ili i dalje
odravale u ivotu ideje i ideale socijalistikog realizma, ali ovoga puta uglavnom bez njegove krute i dogmatske, apologetske ideologije.
Uostalom, grafika je u periodu socijalistikog realizma shvatana kao veoma sugestivan i pristupaan medijum za prenoenje, umnoavanje i
omasovljavanje agitaciono-propagandistikih i didaktikih sadraja nove ideologije. Iako je vladavina socijalistikog realizma prestala jo
1950. godine i dalje su veoma ive i poeljne teme iz Narodnooslobodilake borbe, kao i teme dobrovoljake izgradnje i obnove koje su jo
uvek bile simboli nove drave i novog drutva. U fondu Savremene galerije Zrenjanin prisutni su sledei grafiki listovi sa ovim tematikama
9
Grafika zbirka Savremene galerije Zrenjanin sadri dvesto devedeset grafika, devedeset estoro autora sa prostora bive Jugoslavije, meu kojima su i grafike trojice autora iz
inostranstva. Grafike uglavnom pokrivaju period od pedesetih do devedesetih godina XX veka, dok izvan ovih okvira datira veoma mali broj radova. U zbirci su zastupljene sve
grafike tehnike od drvoreza, bakroreza, linoreza, litografije, razliitih tehnika bakropisa do serigrafije i novih vidova meanih i eksperimentalnih tehnika poslednjih decenija.
10
www.grafickikolektiv.org
11
isto
12
Stepanov Sava, Umetnika kolonija Eka veno traganje za identitetom. u Duranci Bela, Stepanov Sava. 50. godina Umetnike kolonije Eka. Zrenjanin, Savremena
galerija Zrenjanin, 2009.

SLOBODAN LAI, NAROD POMAE BORBU

MIHAJLO UMI, LOGOR

MARKO KRSMANOVI, KOLONA PARTIZANA

BOIDAR DMERKOVI, LOGOR

BOGDAN KRI, MANIFESTACIJA

5

VUKICA OBRADOVI, OMLADINAC

MIODRAG ROGI, ILEGALNA TAMPARIJA

SVETOZAR SAMUROVI, OBNOVA

najvie uoljivim u karakteristinim nazivima radova: Narod pomae borbu Slobodana Laia, Kolona partizana Marka Krsmanovia,
Koncentracioni logor Mihajla umia, Ilegalna tamparija Miodraga Rogia, Prvi dani borbe Aleksandra Lukovia, Logor Boidara
Dmerkovia, Napad na kolonu Aleksandra Jovanovia, Nae parole Dragoslava Stojanovia Sipa, Omladinac Vukice Obradovi,
Izgradnja Zorana Mandia, Manifestacija Bogdana Kria, Obnova Svetozara Samurovia. Veina ovih radova je iz 1958. godine.
Meutim, poto je liberalizacija u drutvu ve izvesno vreme u toku, a neki od ovih umetnika upravo jesu vesnici preporoda ne samo u
grafikoj umetnosti ve i u slikarstvu, umetnici ove teme realizuju ili u ekspresionistikom maniru (ekspresionizam, snano socijalno
angaovan karakterisao je grafike nastale u periodu izmeu dva svetska rata i tokom NOB-a) ili ih prilagoavaju sopstvenom umetnikom
izrazu. U stvari, ovde dolazi do spoja modernog jezika sa socrealistikim temama pomirenje dve naizgled potpuno suprotstavljene
ideologije. Jeziki model socijalistikog realizma u srpskom slikarstvu je trebalo da pokae implicitnu ili eksplicitnu kritiku naslea
modernizma, kao najireg objedinjujueg faktora kako zapadne umetnike tradicije XX veka, tako i meuratnih avangardnih i/ili modernih
strujanja u srpskoj umetnosti.13 Moe se rei da ovi radovi imaju vie memorijalni, ilustrativni, literarno-sentimentalni, simboliki ili ree
didaktiki, nego agitacioni i dogmatski karakter. Ponekad se ini da u nekim od ovih radova ima primesa ak ironine didaktike. Zato su se
ove teme odrale tako dugo u umetnosti? Mapa MIR, PRAVDA, SLOBODA Grafikog kolektiva, po datumima pojedinanih grafikih
listova tampana je oko 1958. godine. Ovo svakako nije bio dominantan niti jeziki niti tematski model u umetnosti tog datuma ve, recimo,
samo povremeni istupi pojedinih umetnikih grupa, udruenja ili pojedinaca. Da li je u pitanju bio samo memorijalni, ili ak sentimentalni
karakter ovih radova, jer seanje na rat bilo je jo veoma ivo, rane jo nisu zaleene, a veina ovih umetnika je i sama proivela i preivela
agoniju ratnog i posleratnog perioda. Ili je u pitanju bio interes jer je drava i dalje veoma (finansijski) podravala ili ak inicirala ovakve teme
u umetnosti, razne didaktike izlobe i prigodne manifestacije. Sama ideja i idelogija socijalistikog drutva odrae se sve do kraja
osamdesetih godina XX veka, odnosno neposredno do pred raspad SFRJ i u veoj ili manjoj meri i dalje e imati upliva na drutveni i javni
ivot u zemlji. U tom kontekstu nam je zanimljivo uplitanje drutveno-politikih struktura u kulturu i umetnost koje je, u ovom periodu, bilo
najintenzivnije neposredno posle II svetskog rata da bi vremenom poelo sve vie da slabi ili da se transformie: Posle (veoma) oiglednih
partijskih upliva u vreme socijalistikog realizma i jasno definisanih zahteva za idejnou umetnosti, ove metode intervencija u kulturi nestaju
oko 1951. godine. To nije znailo da su one prestale, ve da su promenile svoj modus operandi, postale manje ili nikako transparentne.14
Odnosno, kada se govori o uticajima ili o liberalizaciji kulture i umetnosti ovog perioda najvie se misli na doputanje upliva uticaja sa Zapada,
to je u vreme hladnoratovskih odnosa bilo itekako od vanosti za dravu. Takoe, poputanje stega na vrhu politike piramide, odnosno u
centru nije bilo istovetno sa procesom liberalizacije koji je sporije tekao izvan centra: Donje slojeve partijske piramide i kontrole kulturnih
delatnosti svakako i dalje zbunjuje ambivalentan i neretko fleksibilan odnos prema Zapadu i uticajima Zapadne kulture... Ovaj oblik
neusklaenosti izmeu zvaninih stavova politikog vrha i baze ostae tipian za dalji razvoj srpske kulture. Rasprava o uticajima ostae,
tokom pet decenija, jedna od najindikativnijih osobenosti latentnog dogmatizma u kulturi, ...15 Period pun kontradiktornosti, preplitanja i
paralelnog postojanja razliitih shvatanja ostavio je jasne tragove i na istoriju umetnosti u kojoj moemo uoiti da osim postojanja glavnih
tokova, postoji jo mnogo sporednih, paralelnih puteva i koloseka koji svi zajedno izgrauju duh jednog vremena i prostora. Ovi grafiki
listovi, iako nemaju znaajnijih umetnikih kvaliteta ostaju kao vredan dokument o jednoj drutvenoj i istorijskoj stvarnosti.
III KAMODERNIZMU
U stvari, ideoloka preplitanja i suprotstavljanja bila su tokom ovog perioda u mnogo veim razmerama na globalnom planu. Podeljen na dva
ideoloka bloka posleratni svet je strepeo od izbijanja novog svetskog rata, u stalnim konfrontacijama Istoka i Zapada od kojih je svaki imao i
eleo da proiri svoju sferu uticaja. Ovi uticaji, sa drutvenog i politikog plana odraavali su se uveliko i na umetnike situacije u svetu: ... u
klimi uspona Hladnog rata sovjetski socijalistiki realizam i socijalistiki realizmi ostalih realkomunistikih zemalja, s jedne strane, poimani
su kao tipini modeli umetnosti istonog bloka, dok su, s druge strane, ameriki apstraktni ekspresionizam i apstrakcija u zapadnoevropskim zemljama poimani kao tipini modeli umetnosti zapadnog bloka. Pri tome, oba ova paradigmatina modela se navodno nalaze u
meusobnoj latentnoj i permanentnoj konfrontaciji umetnikih ideja, samim tim u konfrontaciji izvanumetnikih ideologija,....16 Poloaj
tadanje Jugoslavije u odnosu na ova zbivanja, po istoriografima, bio je specifian po tome to se nije iskljuivo priklanjao ni jednom ni
13

Merenik Lidija. Ideoloki modeli: srpsko slikarstvo 1945-1968. Beograd, Beopolis 2001.
Isto
15
Isto
16
Denegri Jea. Srpska umetnost u uslovima hladnog rata: od socijalistikog realizma ka socijalistikom modernizmu. u uvakovi, Denegri, Dedi. Trijumf savremene
umetnosti, Mapiranja diskontinuiteta opsesija, uivanja, posedovanja, fantazija i subverzija unutar materijalnih umetnikih praksi u Srbiji tokom dvadesetog veka.Novi Sad,
Muzej savremene umetnosti Vojvodine i Beograd, Fond Vujii kolekcija 2010.
7
14

drugom bloku (politika nesvrstanosti) ve je oba ova ideoloka modela prilagoavao sopstvenim uslovima i potrebama, koja u domaoj
sredini nisu bila a priori u konfrontaciji ve su se esto, paradoksalno (kao to smo izmeu ostalog primetili u prethodnom poglavlju) preplitala
i proimala. Nakon prvih posleratnih godina vladavine domae verzije sovjetskog socijalistikog realizma, a usled promena u jugoslovenskoj
spoljnoj i unutranjoj politici sredinom pedesetih godina omoguena je postepena liberalizacija umetnikih prilika. Ovakva situacija u
umetnosti zbog svoje specifinosti kasnije e u istoriji umetnosti biti podvedena pod pojam, kako je to definisao Sveta Luki, socijalistikog
estetizma odnosno socijalistikog modernizma, po definiciji Jee Denegrija. Specifinost ove situacije ogledala se u tome to Jugoslovenski
posleratni modernizam gotovo da ni u jednom trenutku nije svoj ideoloki diskurs izotrio do granica rizika, ili do granica koje bi doticale
oblike avangardistikog ponaanja... ve je to bio odreeni oblik aistorinog, apolitinog jezika koji je insistirao iskljuivo na formalnim
aspektima umetnikog dela i svojom politiki neutralnom i kompromisnom prirodom postao umetniki izraz koji je relativno brzo bio
prihvatan (tolerisan) kao forma 'institucionalne umetnosti'...17Pozitivne strane ovog fenomena jesu upravo ono to se tih godina navodilo i
kao glavni razlog okupljanja umetnika u umetnikim kolonijama, a to je suprotstavljanje i naputanje vulgarnog jezika socijalistikog
realizma i okretanje imanentnim pitanjima umetnosti odnosno insistiranje na autonomnosti umetnosti i umetnikog dela koji funkcioniu po
sopstvenim, umetnikim principima i zakonima. To znai da se u jezikom smislu nastavlja modernistiki koncept slike koji odlikuje plonost
odnosno izrazita dvodimenzionalnost, organizovana meusobnim odnosima primarnih likovnih elemenata linije i boje. U literaturi je
generalno konstatovano da grafika tokom XX veka prolazi gotovo paralelno, ali na sebi svojstven nain, kroz sve stilske promene i ideoloke
postavke kao i slikarstvo. Mnogi slikari bili su ujedno i vrsni grafiari. Nagli razvoj grafike kao samostalne likovne discipline kod nas od
pedesetih godina XX veka podstaknut je kako aktuelnim tokovima savremene umetnosti u svetu, tako i specifinim okolnostima odnosno
novootvorenim mogunostima za slobodnije umetniko izraavanje i eksperimentisanje u naoj sredini. Naroiti uticaj na ovaj razvoj izvrilo
je formiranje grafikih odseka na akademijama umetnosti, osnivanje Grafikog kolektiva u Beogradu 1949. godine, zatim izlobe
Meunarodnog bijenala grafike u Ljubljani, Bijenale u Zagrebu itd. Proces razvoja posleratne grafike kod nas zapoinje tenjama umetnika za
savlaivanjem tehnikih i zanatskih finesa usklaenih sa individualnim umetnikim preokupacijama. Sledea generacija, koja je probleme
zanatske vetine savlaivala na akademijama, slobodnije se uputa u probleme linih umetnikih opredeljenja uglavnom u tokovima poetskog
realizma ili ekspresionizma dok mlae generacije donose nesumnjive novine u grafiku tehniku unosei u svoje radove geometrijske
tendencije i razliite vidove apstrakcije. Nove generacije svoje radove uglavnom realizuju u litografiji i akvatinti koje doputaju slikarski
uticaj na grafiku, prvenstveno u boji i njenim vrednostima, ali i dalje se primenjuju linorez i drvorez koji su bili dominantni u predratnom
periodu. Krajem ezdesetih doi e i do izvesnih tehnikih i koncepcijskih promena u grafikoj umetnosti koje e kulminirati kratkotrajnim
optimistikim poverenjem u tehniki napredak ispoljen u novom konstruktivizmu i novoj apstrakciji to se ogledalo u tenji za sve veim
tiraom, ostvarenim posebno u serigrafiji. U literaturi su prisutna miljenja, da je od svih likovnih disciplina u bivoj Jugoslaviji, grafika
najvie prodrla u aktuelna umetnika zbivanja u svetu.
Vodea uloga u kulturno-umetnikom ivotu ovog perioda pripadala je Decembarskoj grupi osnovanoj 1955. godine. Grupi su pripadali
umetnici razliitih umetnikih jezika i sklonosti, ali sa zajednikim opredeljenjem za modernistiki koncept slike i idejom liberalizacije
umetnosti unutar, a ne contra, socijalistikog sistema18, to se ogledalo u dobroj organizovanosti grupe, njenoj redovnoj izlagakoj delatnosti
i kulturnoj misiji koju je veina pripadnika grupe imala u tadanjem drutvu. Svi lanovi grupe, osim Aleksandra Tomaevia, bili su uesnici
Umetnike kolonije Eka, od kojih su dvojica, Zoran Petrovi i Aleksandar Lukovi, bili i meu njenim osnivaima. Umetnici Decembarske
grupe primenjivali su gotovo sve naine slikanja kakve poznaje domaa umetnika praksa este decenije, od posleratnog postkubizma
uvedenog u teme mrtvih prirodi i figurativnih kompozicija, preko asocijativnog i apstraktnog predela, do povremenih i sasvim retkih
prelazaka u podruje potpune apstrakcije19. Neki od ovih umetnika su se bavili i grafikom pruajui, svako na svoj nain, poseban doprinos
modernizovanju grafikog jezika, a zbirka Savremene galerije Zrenjanin poseduje grafike Stojana elia, Mladena Srbinovia, Lazara
Vujaklije, Aleksandra Lukovia i Zorana Petrovia. Grafiki list Prvi dani borbe Aleksandra Lukovia susreli smo u prethodnom poglavlju,
ali emo njegove, kao i grafike Zorana Petrovia obraditi u nekom drugom kontekstu. Na ranim grafikim listovima Stojana elia opaa se
njegov osobeni rukopis koji odaje nemirnu, istraivaku umetniku prirodu. Sklonost ka analizi i redukciji ogleda se u tretiranju povrine, a
zanatska virtuoznost uoava se u drvorezu Glava iz 1955. godine koji se uva u zbirci Savremene galerije Zrenjanin gde je dramatinost
forme, ispoljena linearnom otrinom i sudarima svetlo-tamnog, dobila ekspresivnu autentinost. Mladen Srbinovi i Lazar Vujaklija
uglavnom u srpskoj srednjevekovnoj tradiciji tragaju za mogunostima obogaivanja likovnog jezika novim oblicima izraavanja, to je u
17

Merenik Lidija. Ideoloki modeli: srpsko slikarstvo 1945-1968. Beograd, Beopolis 2001.
Isto
19
Denegri Jea. Pedesete: Teme srpske umetnosti (1950-1960), Novi Sad, Svetovi 1993.
8
18

ovom vremenu previranja izazivalo mnoge dileme i rasprave u umetnosti. Uravnoteenim povrinama i prostorom koji sve vie postaje
dvodimenzionalan i podsea na vizantijsko slikarstvo, Srbinovi pridruuje likovno oseanje kubista. Njegov slikarski nerv u potpunosti se
oslobaa u litografiji u boji to se vidi na grafikom listu Stari grad (1953) iz fonda galerije. Vujaklija postie elementarne efekte inspirisan
narodnom slovenskom kulturom Balkana i oivljava ih igrom boja i linija koja je mogua u tehnici litografije u boji. Simboliki repertoar
pojednostavljenih formi koji je stvorio, kao to se vidi i na grafikama iz fonda galerije iz 1957. godine, koristio je bez veih izmena tokom
itavog stvaralatva. Ipak, za ovo istraivanje veoma su znaajni umetnici grafiari koji su bili okupljeni oko Grafikog kolektiva kojem su
pripadali i prethodno spomenuti umetnici. Veliku zaslugu za razvoj grafike umetnosti kod nas imao je Mihajlo Petrov, izmeu ostalog, i kao
profesor na Akademiji likovnih umetnosti u Beogradu. Petrov je dao izuzetan doprinos ekspresionistikoj grafici meuratnog doba, naroito u
svom zenitistikom periodu kada je radio linoreze koji su istorijski primeri avangardnih pokuaja na poetku tree decenije prolog veka.
Petrov je stvorio prve zrele i dosledne apstraktne grafike u Srbiji, koje e se kasnijih godina sve vie razvijati u pravcu geometrijske stilizacije.
Sredinom pedesetih godina Petrov se uputa u istraivanja ekspresivnosti materijala, a u njegovom radu se oseaju refleksi sekundarnih
osobina enformela. U grafikoj zbirci galerije prisutna je njegova grafika Svetlost, prostor, materija iz 1961. godine izvedena u tom duhu.
Zbirka galerije uva radove Boka Karanovia i Dragoslava Stojanovia Sipa, studenata Mihajla Petrova i jednih od osnivaa Grafikog
kolektiva. Boko Karanovi bio je izraziti predstavnik jugoslovenskog poetskog realizma u umetnosti pedesetih koji je zajedno sa
Srbinoviem i eliem izlagao grafike vie puta obeleivi na taj nain itavu estu deceniju u umetnosti grafike. Nakon prvobitnih inspiracija
pejsaima i ruralnom sredinom, na litografijama iz pedesetih godina iz galerijske zbirke uoava se Karanovieva inspiracija antikom, a
naroito ikonografijom grkih vaza u stvaranju samosvojnog modernog likovnog renika koji odlikuje shematizam i racionalna organizacija
likovnih elemenata. Na grafikama Dragoslava Stojanovia Sipa odrazila se jedna od dominantnih linija moderne umetnosti este decenije, a to
20
je geometrizacija predmetnog sveta i prvi oblici geometrijske apstrakcije. Sledei umetnici pridruili su se Grafikom kolektivu
neposredno nakon njegovog osnivanja: Marko Krsmanovi za koga je u literaturi konstatovano da svoj opus u svakoj etapi saglaava sa
aktuelnim likovnim jezikom; Bogdan Kri koji sutinu likovne interpretacije pronalazi u ekspresivnoj kompoziciji izrazite figurativnosti
kroz iji sadraj provlai etika pitanja pojedinca i drutva to se uoava i na akvatinti Manifestacija iz 1958. pomenute u prethodnom
poglavlju; Miodrag Rogi izvodi svoje grafike u duhu prividnog infantilizma koji se ogleda u linearnom shematizmu predstava, dok kasnije
odlazi u pravcu nove figuracije; Vukica Obradovi koja je pripadala generaciji grafiara bliskoj stilskom krugu poetskog realizma; Boidar
Dmerkovi koji u litografijama inspirisanim jednostavnou i sirovou primitivne umetnosti postie snanu ekspresivnost; Kemal
irbegovi koji u svom grafikom opusu traga za lirskim vrednostima uglavnom imaginarnih pejsaa eliminiui sporedne efekte i svodei
predeo na znak; Branko Milju i Miodrag Nagorni koji odlazei u sfere fantastike tee proirivanju tema metaforikog sadraja i ak se u
idejnom smislu usmeravaju prema odreenim ivotnim problemima i funkcijama. Ako prihvatimo navode mnogih teoretiara da umetnost u
Vojvodini ima svoj specifian razvoj onda emo ovde odvojiti posebno umetnike iz Vojvodine: Milivoj Nikolajevi je umetnik na koga su, po
sopstvenom priznanju, kolonije ostavile veliki uticaj bogatei ga pobudama koje mu je nudila vojvoanska ravnica. Neiscrpan ritam spleta
suvog granja, uz obalu ili u reci, bio je izvor inspiracije za umetnika nekih desetak godina, tokom kojih je nastalo stotinak crtea, brojne
grafike, akvareli i pasteli, kao ciklus nazvan Granje u vodi. iroki prostorni ritmovi, od lirskih do dramatinih najpogodnije su izvedeni u
originalnoj tehnici kamenoreza, svojstvenoj ovom umetniku. Milan Kerac i Ankica Oprenik od glavnih su aktera obnove grafike u Vojvodini.
Kao uenici Akademije likovnih umetnosti u Beogradu, bili su blisko povezani sa idejama i programskim orijentacijama beogradskog
grafikog kruga. Aktivni tokom tri decenije na polju grafike umetnosti Oprenik i Kerac ostvarili su u svojim radovima sintezu aktuelnih
deavanja na vojvoanskoj likovnoj sceni tih godina. Mileta Vitorovi e u sedmoj deceniji uvesti sistem pune geometrijske stilizacije uvek
istog motiva (fasade zgrada) u kojima e ostvariti organizaciju osnovnih planova izrazito plonog karaktera.
Ukratko opisana pojedinana umetnika interesovanja ne mogu u potpunosti predstaviti umetnike razvoje i problematike, ali mogu svedoiti
o tome da su se ovi umetnici zaista uglavnom bavili unutarumetnikim problemima u cilju razvoja i osavremenjavanja grafikog jezika i da su
im se dela kretala u sferi modernistikih odnosno progresivistikih ideja i ideala napretka i modernizacije u drutvu. Meutim, vrlo brzo e
doi do zasienja, zastoja i upadanja u isti larpurlartizam i nesvesno u ideologiju koja kroz forsiranje kompromisa i nezainteresovanosti za
drutvena i politika dogaanja uspavljuje, esto postavljajui dojueranje borce i revolucionare protiv socrealistikih dogmi na razliite
funkcije ili pruajui im razne stimulacije da bi odrali postojee stanje stvari dali opravdanje kako je ostvarena idealna socijalistika utopija o
uspehu saradnje umetnosti i politike u razvoju drutva. Ovo e vrlo brzo poeti da se kritikuje i opstruie iz redova samih umetnika.

20

Arsi Milo. Grafika u Vojvodini 1900-1985, katalog. Novi Sad, Galerija savremene likovne umetnosti Novi Sad 1985.
9

STOJAN ELI, GLAVA

DRAGOSLAV STOJANOVI - SIP, NA KRILIMA LEPTIRA - OARAN

MLADEN SRBINOVI, STARI GRAD

5

LAZAR VUJAKLIJA, IDILA

BRANKO MILJU, PIETA

MIHAJLO PETROV, SVETLOST, PROSTOR, MATERIJA

BOKO KARANOVI, EST EFEBA

MIODRAG NAGORNI, ODVAJANJE TELA

11

MILETA VITOROVI, SVETLOST I SENKA II

ANKICA OPRENIK, ETVA

MILAN KERAC, GRAFIKA IV/75

MILIVOJ NIKOLAJEVI, DIJAGONALNO GRANJE U VODI

IV DEKADENCIJAVISOKOG MODERNIZMAI KRITIKAMODERNOG DRUTVA

Tokom druge polovine este i tokom sedme decenije istovremeno se razvijaju dva ideoloka umetnika toka: modernistiki, u duhu
internacionalnog stila (iji je glavni nosilac Decembarska grupa) i trojni tok koji je simbol dekadencije visokog modernizma i zaetnik kritike
zateenog stanja u kulturi i politici (Mediala, enformel, nova figuracija). Bliskost sasvim razliitih stavova i jezika slike ogledala se pre svega
u duhovnoj i intelektualnoj klimi vremena, u srodnim generatorima tih neortodoksnih shvatanja, a ne u srodnosti jezika ili hronolokom
poklapanju.21 Kako to tumai Jea Denegri ...uprkos prvobitnom pozitivnom otklonu u odnosu na prethodnu formaciju socijalistikog
realizma koju je potisnuo i zamenio na domaoj umetnikoj sceni, formacija socijalistikog modernizma e vremenom ispoljavati sve brojnija
ogranienja, zastoje, manjkavosti, zapadanja u krizne tokove u umetnosti nepodnoljive osrednjosti, da bi, kao takva, ova formacija ubrzo i
sama postala preprekom ispoljavanja novih umetnikih ideja i razlogom sve brojnijih reakcija u razliitim smerovima njenog zaobilaenja,
prevazilaenja, osporavanja i odbacivanja. 22 Takva sudbina zadesila je i Umetniku koloniju Eka, koja je nakon prvih godina entuzijazma
zapala u krizno stanje uoeno ve povodom proslave dvadesetogodinjice postojanja, 1976. godine, a generalno upadanje kolonija u
osrednjost i njihovo zatvaranje prema novim tendencijama u umetnosti postaje predmet napada na kolonije i dovodi do zakljuka da
umetnike kolonije jesu produkt jednog vremena iji organizam pokazuje istroenost i dovodi neminovno do postepenog gaenja ili zahteva
za korenitim transformacijama. Formalizam apstraktnog slikarstva poeo je da izaziva revolt. Ujedno sama sutina modernizacije i
progresivistikih nastojanja pokazae i svoje nalije. ezdesetih godina moderno industrijsko drutvo je na vrhuncu, a usled bliskosti sa
Zapadom i Amerikom, kao tehnoloki i tehniki najnaprednijom zemljom sveta, tadanja Jugoslavija doivljavala je ubrzano
osavremenjavanje svih sfera ivota, uspon i irenje elektronskih medija (radija, televizije) koji su omoguavali bri dotok informacija i
razvijenijih veza sa svetom. U umetnikoj situaciji posle enformela ezdesetih godina XX veka u istoriji umetnosti nastaju pojave poznate
kao pop-art, novi realizam, neo-dada ili nova figuracija koji naputaju apstraktno-ekspresionistiki model slike i reaguju na postojee
promene u drutvu. Kratkotrajno posleratno optimistiko poverenje u dalji humanistiki razvoj drutva polako splanjava dok su
hladnoratovski odnosi meu blokovima odravali konstantnu tenziju i strah od novih ratnih pustoenja. Napredak tehnike i nauke razotkriva
nalije moderne civilizacije i stvara oseanje podozrenja i skeptinosti koji su pokretai kritike modernog drutva. Ono to se generalno
deava u umetnosti ovog perioda je radikalni preokret od prirode koja je bila osnovna inspiracija apstraktnih umetnika, prema kulturi.
Angaovani jezik nove figuracije u svojoj sutini je oblik kritike zateenog stanja u umetnosti, drutvu i politici. Kritika je uperena kako u
same temelje drutvene i kulturne strukture i njihove institucije, tako i u institucionalizovanu visokomodernistiku umetnost...23 Slino se
deavalo i u srpskoj umetnosti. ore Kadijevi, u uvodnom tekstu kataloga svoje autorske izlobe Nova figuracija beogradskog kruga
odrane u Galeriji Kulturnog centra Beograda, 1966. godine, istie da su se jo od 1963. godine u Beogradu meu mlaim umetnicima
primeivala interesovanja ka obnovi figurativnih predstava: ...sam predmet (tj. njegova likovna projekcija u slici) nije cilj slikarstva nove
figuracije. Predmet je u slikarstvu tog smera ispunjen upravo nadpredmetnim znaenjem: strah, revolt i ironija predstavljaju psiholoki i
moralni fon na kome se predmet kroz sliku ocrtava u svojim karakteristinim aspektima, shvaen kao simbol protivrenosti savremenog
sveta...24
Ideje nove figuracije realizovae se i u tehnici grafike, pogotovo od strane umetnika bliskih beogradskom grafikom krugu. Grafike iz zbirke
Savremene galerije Zrenjanin koje emo razmatrati u ovoj celini esto prevazilaze datume ove pojave i uglavnom nastaju u osmoj deceniji XX
veka, a tematski bi se mogle podeliti na dve podgrupe. Prva podgrupa mogla bi se nazvati Drama malog oveka u svetu predmeta. U nju su
uvrteni grafiki listovi na kojima umetnici posmatraju predmet upravo kao simbol protivrenosti savremenog sveta, a koji ujedno ima i
bitno odreujuu ulogu za ovekov ivot. Nalije savremene tehnologije i drastian odnos prema prirodi izaziva kod Radovana Kragulja
potrebu za analitikim pogledom na svet, realistiki i nesentimentalno. Insistiranjem na crtakom savrenstvu Kragulj sagledava banalne
objekte potroakog drutva to se vidi i na grafici Potatoes store u zbirci galerije iz 1974. godine. Likovni repertoar Sterijosa Arvantidisa
kree se od figurativnih predstava do prikazivanja jednog predmetnog motiva (Maska 1977, Razigrane forme 1977). Arvantidis predstavlja,
po reima Miloa Arsia, personalizovane i humanizovane predmete i njihovu neodvojivost od sopstvene ali i ovekove egzistencije.25 Milo
21

Merenik Lidija. Ideoloki modeli: srpsko slikarstvo 1945-1968. Beograd, Beopolis 2001.
Denegri Jea. Srpska umetnost u uslovima hladnog rata: od socijalistikog realizma ka socijalistikom modernizmu. u uvakovi, Denegri, Dedi. Trijumf savremene
umetnosti, Mapiranja diskontinuiteta opsesija, uivanja, posedovanja, fantazija i subverzija unutar materijalnih umetnikih praksi u Srbiji tokom dvadesetog veka.Novi Sad,
Muzej savremene umetnosti Vojvodine i Beograd, Fond Vujii kolekcija 2010.
23
Merenik Lidija. Ideoloki modeli: srpsko slikarstvo 1945-1968. Beograd, Beopolis 2001.
24
Kadijevi ore. Nova figuracija beogradskog kruga. katalog, Beograd, Galerija Kulturnog centra 1966.
25
Arsi Milo. Grafika u Vojvodini 1900-1985, katalog. Novi Sad, Galerija savremene likovne umetnosti Novi Sad 1985.
13
22

iri ostaje veran klasinim postulatima grafike tehnike izraavajui svoju oigledno angaovanu misao u jasno odreenom, jednostavnom
odnosu crno-belih vrednosti drvoreza i linoreza, to se uoava i na grafici Granica iz 1968. godine. Jedan od retko originalnih predstavnika
popartistike figuracije kod nas jeste grafiki opus ivka aka. U tipoloku shemu pop-arta ak unosi novi duh linom atribucijom banalnih
predmeta i prizora kojima e kasnije dodati i izvesnu metafiziku atmosferu. Pripadnost beogradskom grafikom krugu upuuje na jasnije
razumevanje opusa vojvoanskih umetnika Milana Stanojeva i Ljubomira Kokotovia. Osnovni umetniki stav Milana Stanojeva olien je u
metodi direktnog atakovanja na konvencionalni sistem deifrovanja predmetnog sveta u smislu njegove dekonstrukcije na plastine
jedinice egzistencijalne samostalnosti26 iz ije se vieznanosti moe lako itati umetnikova poruka. Na Ljubomira Kokotovia e presudno
uticati idejnost nove predmetnosti koji e u svom delu razviti itavu poetiku obinih, odbaenih stvari (biciklovi, stolice, ae...) Smatra se da
crte Ljubomira Kokotovia bogatstvom linearnih vrednosti nema premca meu njegovom generacijom naih grafiara. Kompozicioni ritam,
poetinost, neposrednost, kafkijansko-sartrovska atmosfera deo su Kokotovievog sveta u kojoj je naglaena drama malih ljudskih
sudbina utkana u svet stvari, svet predmeta.27 Drugu podgrupu grafika iz zbirke Savremene galerije Zrenjanin moemo sagledati kao reakciju
na savremeni svet i tehnologiju. Ovde imamo prisutne grafike listove heterogenih stilova u irokom rasponu od pedesetih pa sve do
devedesetih godina XX veka. Meu najranijima spadaju grafike Aleksandra Lukovia i Zorana Petrovia. Karikaturalnom notom u svojim
delima Lukovi se izdvaja od ostalih lanova Decembarske grupe. areni, bizarni cirkuski milje prisutan je i na litografiji u boji Sumrak
slave (1955) iz fonda galerije, kojim umetnik predstavlja probleme savremenog drutva i pojedinca u njemu. Smatra se da je Lukovi u
grafikama postigao veu koncentraciju plastikih i sadrajnih komponenti dela nego na svojim slikama. U sveukupnom stvaralatvu Zorana
Petrovia meaju se folklorna predanja i savremeni mitovi o svemoi maine, realno i fantastino. Fantazmagorian svet, esto ispunjenom
satirom, sadrajno je veoma dramatian to je prisutno i na grafici Filistar (1956) iz fonda galerije. Takoe jedan od osnivaa i aktivni
uesnik eanske kolonije je i Joef A, jedan od onih umetnika koji su uvek spremni na programski obrt u svom stvaralatvu. Sedamdesetih
godina Aova ispitivanja idu suptilno u pravcu ispitivanja novih tehnikih mogunosti medija i naglaavanja angaovanog sadraja to se
uoava i u ciklusu grafika Auto (1970-1971). Miroslav Arsi je poetkom sedamdesetih godina utvrdio jedan ikonografski i plastini
program koji je tokom godina dosledno razvijao sa geometrijskom preciznou motorizacija, kao sportski i opti urbani fenomen,
simbolizovan u motociklima, kacigama, trkakim brojevima. Vizija Halila Tikvee i u tematskom i u likovnom smislu dala je znaajan
doprinos komponenti fantastike u naoj umetnosti, kao jednom od oblika reakcije na savremeni svet. Opredeljenjem za poetiku nove
figuracije i izrazitom sceninou vizuelnog plana Petar uri ostvaruje britku crnohumornu zajedljivost na svojim grafikama iz ciklusa
Camera obscura. Boris Maksimovi u domenu figuracije tei svoenju znaenjskih odrednica na znake-simbole u kojima izraava svoj
angaovani stav, kao u ciklusu grafika Rat. Cvetan Dimovski elemente iz savremenih dogaanja kombinuje sa izmatanim obiljem da bi
ostvario intimistike, nostalgine kompozicije bliske idejama neoromantizma, u znaenjskom smislu umetnosti nespokojstva. Ove
kompozicije mogu se shvatiti kao diskretne aluzije na neke od drutvenih protivurenosti vremena.28 Litografije Milana Stanojeva iz druge
polovine ezdesetih godina na kritian i nimalo optimistian nain sagledavaju uticaj tadanje nagle modernizacije drutva, u kojem se
individualnost zanemaruje, a ovek utapa u bujici industrijskih inovacija da bi se kasnije skoncentrisao na ljudsku figuru kao centralni motiv
u predstavama krajnje banalnih scena svakodnevice u urbanom okruenju u kojima akteri radnje postaju isfabrikovane lutke tupog pogleda
sugeriu prazninu medijski prezasiene stvarnosti.29
Moglo bi se rei da je sutinska promena u nainu sagledavanja umetnosti u ovim radovima u tome to nakon socijalistikog realizma kao
jednog oblika totalitarne umetnosti koja proizilazi iz totalitarnog drutvenog sistema i nakon modernistike vizije sveta koja je donekle u sebi
takoe nosila neku vrstu iskljuivosti u odnosu na sve ostale ideje, dolazi do umetnosti koja relativizuje stvari, odnosno doputa heterogenost i
pluralizam ideja i stavova umesto jednoumlja bilo koje vrste. Relativnost (kao nepostojanje jedne, jedinstvene istine, jedinstva stila i
vremena) je kljuna re, koju je u srpsku umetnost...prvi uveo ejka, da bi dalje na elaboraciji ovog pojma radili kako enformel autori, tako i
slikari nove figuracije...Jer, relativizacijom svega postojeeg, bila je napravljena subverzija unutar visokomodernistike ideologije. U ovoj
relativizaciji, a ne u jeziku figuracije ili predmeta (suprotstavljenom apstrakciji) lei najznaajniji domet nove figuracije/nove
predmetnosti.30 Ovakva relativizacija omoguila je prodor kritikih pristupa u umetnosti i drutvu, koji e i praktino i teorijski sve
oiglednije pruati na uvid sloenost i uzajamnu povezanost svih sfera ovekovog ivota.
26

Arsi Milo. Grafika u Vojvodini 1900-1985, katalog. Novi Sad, Galerija savremene likovne umetnosti Novi Sad 1985.
Mandi Zdravko. Ljubomir Kokotovi. predgovor u katalogu, Zrenjanin 1971.
28
Arsi Milo. Grafika u Vojvodini 1900-1985, katalog. Novi Sad, Galerija savremene likovne umetnosti Novi Sad 1985.
29
Jovanov Ana, Milan Stanojev, grafike. katalog, Novi Sad, Galerija likovne umetnosti poklon zbirka Rajka Mamuzia 2009.
30
Merenik Lidija. Ideoloki modeli: srpsko slikarstvo 1945-1968. Beograd, Beopolis 2001.
27

14

MILAN STANOJEV, KORPA ZA Ve

RADOVAN KRAGULJ, POTATOES STORE

LJUBOMIR KOKOTOVI, EKANJE II

STERIJOS ARVANTIDIS, MASKA

MIROSLAV ARSI, ZID SMRTI I

IVKO AK, KOMODA i PROZOR

ZORAN PETROVI, FILISTAR

MILO IRI, GRANICA

IVKO AK, JA VAEM SAMO GUMU

HALIL TIKVEA, LETO (PERFEKTAN DAN)

MILAN STANOJEV, OTKUD CVEE NA SRED PUTA

ALEKSANDAR LUKOVI, SUMRAK SLAVE

CVETAN DIMOVSKI, ZA STOLOM

BORIS MAKSIMOVI, IZ CIKLUSARAT- FINALE

JOEF A, ZALJUBLJENI AUTO

PETAR URI, BELLO ADRIATICO

V ENSKI PROSTORI
Kritiki pristup umetnosti i naputanje modernistikog pravolinijsko-progresivistikog modela koji je esto vie mistifikovao nego to je
pruao objektivnu interpretaciju kulture i umetnosti, dopustie istovremeno postojanje razliitih kulturnih, umetnikih i ideolokih modela,
od kojih se povremeno pojedini modeli izdvajaju kao trenutno dominantni. Ovakvi stavovi dovee do kritikih i revizionistikih
sagledavanja istorije umetnosti i teorije koji e, izmeu ostalog, izneti kao jedan od zakljuaka da estetiko iskustvo nije prirodno nego
kulturno odnosno da su umetnost i iskustvo umetnosti drutvene konstrukcije,31 to direktno podriva modernistike postulate. U tom smislu
dalje se smatra da razumevanje kulture zahteva razumevanje klasnog sistema nekog drutva, poznavanje njegovih obiaja i sistema verovanja,
ekonomskih faktora koji vladaju u drutvu, a zatim i razumevanje pitanja roda, odnosno pola, seksualne orijentacije kao i pitanja rase. Ovo su
neki od bitnih stavova, politikih perspektiva i metoda koji dominiraju danas u diskusijama o umetnosti i uveliko utiu na reviziju ustaljenih
shvatanja tradicionalne istorije umetnosti. Jedna od takvih revizija odnosi se i na sagledavanje znaaja ena umetnica. Intervencije
feministike teorije u istoriji umetnosti ne odnose se iskljuivo na ene, ve na itav drutveni sistem i ideoloku shemu koja odrava
dominaciju mukaraca nad enama unutar drugih reima moi u svetu, posebno klase i rase.32 Feministike teorije dokazale su postojanje
enskih umetnika tokom istorije umetnosti, ali i to da su one bile sistematski izbacivane odande, po teoretiarki Griseldi Polok, kao rezultat
strukturalnog seksizma koji operie du klasa i rasa da bi odrao status quo.33 Osim konstatovanja da su ene bile profesionalni umetnici na
Zapadu najmanje od kasne Renesanse, feministika teorija je, razbijajui vekovne predrasude ukazala, izmeu ostalog, i na specifinosti
enskog rukopisa i realizovanje sutinske, enske vizije sveta u umetnosti. Izvoenje roda u klieima enskosti je realizovano u sasvim
razliitim dijapazonima slikarskog pogleda i gesta koji se dogaa na margini vidljivosti: od tematizacije enskosti, enske emocionalnosti,
enske privatnosti ili ene-figure, preko naglaene subjektivnosti, ili, ak, nenosti postavljanja pikturalne forme/kompozicije za
pogled.34Ovaj metod je odnedavno poeo da se koristi i u pregledima srpske istorije umetnosti. Analiza pojedinih grafika iz zbirke Savremene
galerije Zrenjanin u ovom kontekstu ne pretenduje da umetnost ovih autorki dovede u vezu sa feministikim pojmovima roda, odnosno pola,
ve da konstatuje da su se ove umetnice bavile i sadrajem koji se moe definisati kao enski, odnosno u kojima razotkrivaju prirodu svog
enskog, intimnog bia. Umetnost Ankice Oprenik oduvek je karakterisana kao duboko intimna i lirska, a veoma sugestivni su i nazivi njenih
radova Majka, ena i dete, Sama, Bela ena, itd. Njene grafike generalno karakteriu nostalgina oseanja, setna, melanholina
atmosfera, uznemirenost potisnutih emotivnih stanja i snaga skrivenih naboja unutranje drame: Setne i melanholine, pune vizuelne
jasnoe, skladnih odnosa povrina i diskretno realizovanog 'pikturalnog sjaja', ove grafike najbolje odslikavaju paradokse vremena i intimno
nespokojstvo umetnika.35 Zbirka galerije sadri nekoliko radova Ankice Oprenik na kojima su prisutne ove osobine. Takoe, grafike
Materinstvo ivke Paji i Porodica Vukosave Mijatovi, jedna u simbolinom, a druga u geometrijski stilizovanom maniru iskazuju
duboku, ensku emociju. Slobodanka Stupar na grafici Otisak prikazuje otisak nagog enskog tela to se moe tumaiti na razliite naine,
pa i u kontekstu tematizacije ene.
U ovu celinu ukljuena je i grafika jednog mukog autora, Boka Karanovia Moja porodica na kojoj su u otvorenim vratima kue
predstavljene figura majke koja stoji i u naruju dri (doji) bebu, starica, baka kako drema na fotelji i dva dekia, jedan kako izviruje sa leve
strane dovratka i drugi, neto stariji, koji ita na pragu sa desne strane vrata. Ova kompozicija, iako nastala iz ugla mukarca i moda sadri u
sebi romantinu, herojsku, mukim okom vienu predstavu ene i majke, ujedno i sutinski materijalizuje unutranje emocije, snagu i
nespokojstvo jedne ene.

31

Vernon Hyde Minor. Art History's History,second edition, Upper Saddle River, New Jersey 07458, 2001.
Pollock Griselda u Art History an Its Methods, A Critical Anthology.Selection and Commentary by Eric Fernie, Phaidon 1995.
33
Art History an Its Methods, A Critical Anthology.Selection and Commentary by Eric Fernie, Phaidon 1995.
34
uvakovi Miko.Proizvodnja/dekonstrukcija/prezentacija/izvoenje enskog identiteta u modernistikom slikarstvu. u uvakovi, Denegri, Dedi. Trijumf savremene
umetnosti, Mapiranja diskontinuiteta opsesija, uivanja, posedovanja, fantazija i subverzija unutar materijalnih umetnikih praksi u Srbiji tokom dvadesetog veka.Novi Sad,
Muzej savremene umetnosti Vojvodine i Beograd, Fond Vujii kolekcija 2010.
35
Arsi Milo. Grafika u Vojvodini 1900-1985, katalog. Novi Sad, Galerija savremene likovne umetnosti Novi Sad 1985.
19
32

IVKA PAJI, MATERINSTVO

BOKO KARANOVI, MOJA PORODICA

SLOBODANKA STUPAR, OTISAK

ANKICA OPRENIK, VEERNJE RASPOLOENJE I

VI ZAKLJUAK
Svako vreme ima svoje ideje, koje esto prerastaju u nedostine ideale, a ovi ideali se transformiu u ideologije, koje su po Bodrijaru, lane
predstave stvarnosti. Teoretiari bliski neomarksistikim idejama zahtevaju da se prilikom interpretacije umetnosti koristi iskljuivo
socioloko-istorijski metod jer ideologija bi, po T. J. Klarku, trebala da bude centralna za nae interesovanje poto mi treba da prouavamo
nain na koji drutvene klase koriste umetnika dela da bi odrale svoje pozicije.36 Istorija umetnosti poznaje kako su totalitarni sistemi, poput
nacizma, faizma i staljinizma zlo/upotrebljavali umetnost, a toga smo i sami bili svesni, tokom titoizma i miloevievskog perioda. U stvari,
izgleda da se ideologije nadovezuju na ideologije, meusobno optuujui jedna druge za ideologizam. U posleratnom zapadnom drutvu,
nakon ruenja nacizma i faizma, a u suprotnosti sa sovjetskim socijalistikim realizmom, otvorenim ideolokim modelom u kulturi i
umetnosti, raala se jedna nova, skrivena ideologija unutar apstraktne umetnosti kao svetskog, univerzalnog jezika: Budui da je smisao
nestao, zato to je izvrnut, trebalo je svima predloiti umetnost ispranu od svakog smisla, jednu umetnost bez lica, bez seanja i bez prolosti37
Danas je na snazi nova idealna ideologija u vidu internacionalizma i multikulturalizma. Izgleda da kako god se stvari posmatrale uvek se iza
neke ideje ili nekog ideala krije neka vrsta ideologije. Ali mnogi teoretiari umetnosti poput Majkla Boldvina, arlsa Harisona i Mel
Ramsdena smatraju da se prilikom objanjenja umetnikog dela moraju izbegavati ekstremi materijalistike determinacije sa jedne, kao i
pretpostavke o potpunoj autonomiji umetnosti sa druge strane, a da se umesto toga treba ispitivati sredinja oblast ideja u umetnosti i kako to
utie na znaenja u umetnosti. Ovakvim tumaenjima se ujedno moe uoiti i to kako se umetnost vidi izvan umetnosti. Teoretiar Don
Onians je insistirao da je istorija umetnosti upravo istorija ideja. Meutim, kako an Kler smatra da je svaka istorija naknadna iluzija ili, po
liku iz jednog romana,38 da je svako dekodiranje novo ukodiranje moramo se suoiti sa tim da je svako tumaenje istorije i umetnosti samo
jedno od mnotva moguih tumaenja, odnosno da svakim razbijanjem koda umetnikog dela mi ne doprinosimo toliko njegovom
razjanjenju nego u stvari samo postavljamo novi kod. Tako je i ovo istraivanje samo jedan pokuaj, jedan nain tumaenja grafike zbirke
Savremene galerije Zrenjanin, odnosno tumaenje jednog istorijskog trenutka u umetnosti. I sama Umetnika kolonija Eka nastala je kao
rezultat optimistikih i progresivistikih ideja tog vremena, imala je mnogo ideala, izmeu ostalog da postane umetniki centar regiona, ali je
vrlo brzo upala u zamku i postala rtva lokalnih ideologija i potrebne su godine, odnosno potpuna promena shvatanja da bi se ovaj umetniki
organizam regenerisao u skladu sa idejama novog vremena. Ono to bi ovde, moda, mogli da izvuemo kao zakljuak je to da je Umetnika
kolonija Eka jedna od retkih u zemlji koja je u svojim sazivima odravala posebno i grafiku sekciju i tokom prvih godina nakon osnivanja
koliko-toliko radila na formiranju zbirke grafika. Grafika, u samoj svojoj sutini nema onu vrstu ekskluzivnosti odnosno unikatnosti kakve
poseduju tradicionalne likovne tehnike poput slikarstva ili skulpture, ali je zato tehnika koja je moda umetnicima najvie pruala mogunosti
za eksperiment i koja se, kako je to u literaturi ve konstatovano najvie pribliila savremenim svetskim tendencijama. Ostaje pitanje kolika je
zaista umetnika vrednost grafike zbirke Savremene galerije Zrenjanin, jer ne znamo pouzdano koliko se grafikih otisaka istog dela nalazi u
drugim galerijama i muzejima, ili kod privatnih lica. Ali sasvim je sigurno da zbirka kao celina moe pruiti uvid u razvoj grafike umetnosti
kod nas od pedesetih do devedesetih godina XX veka i da ima dokumentarni znaaj kao svedoanstvo o ljudima, vremenu i prostoru u kojem
su ovi ljudi iveli i i stvarali i u kojem je formirana zbirka.

36

Art History an Its Methods, A Critical Anthology.Selection and Commentary by Eric Fernie, Phaidon 1995.
Kler an. Odgovornost umetnika,Alef, Gradac, 2006
Re je o liku iz romana Dejvida Loda Small World: An Academic Romance, Morisu Zapp-u, ija su kritika razmiljanja u romanu bliska dekonstruktivistima, u
Vernon Hyde Minor. Art History's History,second edition, Upper Saddle River, New Jersey 07458, 2001.
37

38

21

KATALOKI PODACI
I DUGO ODUMIRANJE TEMA SOCIJALISTIKOG REALIZMA
Slobodan Lai, Narod pomae borbu, litografija, 45x56,5cm
sign. l.d. 1/30; d.d. S. Lai (irilica)
Marko Krsmanovi, Kolona partizana, 1958, litografija, 45x56cm
sign. l.d. 1/30; d.d. Krsmanovi 58 (irilica)
Mihajlo umi, Logor, 1958, litografija, 56x45cm
sign. l.d. 1/30 litografija Logor; d.d. Mihajlo umi/58 (irilica)
Boidar Dmerkovi, Logor, litografija, 44,5x56cm
sign. l.d. 1/30; d.d. Bo. Dmerkovi (irilica)
Bogdan Kri, Manifestacija, 1958, akvatinta, 27x18cm
sign. l.d. 1/30 akvatinta; d.d. Bogdan Kri 58 (latinica)
Miodrag Rogi, Ilegalna tamparija, bakrorez, 44,5x56cm
sign. d.d. Rogi; l.d. 1/30 (irilica)
Aleksandar Lukovi, Prvi dani borbe, grafika, 56x45cm
sign. l.d. 1/30; d.d. A. Lukovi (latinica)
Dragoslav Stojanovi Sip, Nae parole, 1958, litografija, 56x45cm
sign. l.d. 1/30; d.d. D.Stojanovi-Sip 58 (irilica)
Vukica Obradovi, Omladinac, 1958, akvatinta, 56x45cm
sign. l.d. 1/30 akvatinta; s.d. Omladinac; d.d. Vukica Obradovi 1958g. (irilica)
Zoran Mandi, Izgradnja, 1958, linorez, 45x56cm
sign. l.d. 1/30; s.d. Izgradnja; d.d. Zoran Mandi 1958 (irilica)
Svetozar Samurovi, Obnova, 1958, linorez, 56x45cm
sign. l.d. 1/30; d.d. Sv Samurovi/58 (irilica)
II KA MODERNIZMU
Mihajlo Petrov, Svetlost, prostor, materija, 1961, kombinovana tehnika, 39x32,5cm
sign. l.d. A.O.; s.d. * Svetlost, prostor, materija III*; d.d. Petrov 61 (latinica)
Boko Karanovi, est efeba, 1968, akvatinta, 70x50cm
sign. l.d. Probni otisak; s.d. est efeba; d.d. Boko Karanovi 1968.
Dragoslav Stojanovi Sip, Na krilima leptira - Oaran, 1956, puoar, 49,5x35cm
sign. l.d. 1/3 Iz ciklusa Na krilima leptira-9 Oarana-puoar; d.d. D. Stojanovi-Sip 56
Stojan eli, Glava, 1955, drvorez, 50,8 x 36,9cm
sign. l.d. 3/15 Stojan eli Glava; d.d. 1955. god. (irilica)
Mladen Srbinovi, Stari grad,1953, litografija u boji, 57x42cm
sign. l.d. 13/15; d.d. M. Srbinovi 953 god. (irilica)
Lazar Vujaklija, Idila, 1957, litografija u boji, 67x48cm
sign. d.d. L. Vujaklija 57; l.d. 3/9; s.d. Idila (irilica)
Miodrag Nagorni, Odvajanje tela, 1971, bakropis, 71,5x50,9cm
sign. l.d. Epnenvre pour el oufiste; s.d. Saimanje materije; d.d. Nagorni
Branko Milju, Pieta, 1965, litografija u boji, 65x50cm
sign. l.d. E.A.; s.d. Pieta; d.d. Milju N. Branko 1965 (latinica)
Milan Kerac, Grafika IV/75, 1975, kombinovana tehnika, 50x40cm
sign. l.d. 1/8; s.d. Grafika IV/75; d.d. M. Kerac 1975
Ankica Oprenik, etva, 1960, litografija, 60x83cm
sign. l.d. 3/8; s.d. etva; d.d. Oprenik A. 1960 (latinica)
Milivoj Nikolajevi, Dijagonalno granje u vodi, 1961, kamenorez, 50x70cm
sign. l.d. kamenorez 2/10; s.d. Dijagonalno granje u vodi; d.d. M. Nikolajevi 1961

Mileta Vitorovi, Svetlo i senka II, 1963, drvorez, 42,5x28cm

sign. l.d. 3/10; d.d. M. Vitorovi (irilica)
III DEKADENCIJA VISOKOG MODERNIZMA I KRITIKA MODERNOG DRUTVA
Aleksandar Lukovi, Sumrak slave, 1955, litografija u boji, 46,5x61cm
sign. l.d. 1/9 Sumrak slave; d.d. Aleksandar Lukovi Lukijan 1955 (latinica)
Zoran Petrovi, Filistar, 1956, sito tampa, 84x60cm, bez signature
Ljubomir Kokotovi, ekanje II, 1964, linogravura, 49x66,7cm
sign. l.d. 3/10 linogravura; s.d. ekanje II; d.d. Beograd 64 Kokotovi Ljubomir
Ljubomir Kokotovi, Mesto presude, 1971, linogravura, 63x90,5
sign. l.d. 4/10; s.d. Mesto presude judgement place; d.d. Zdravku od Kokotovia, Kokotovi Beograd 71(irilica)
Sterijos Arvantidis, Maska, 1977, akvatinta, 78x53cm, bez signature
Radovan Kragulj, Potatoes store, 1974, mecotinta, 57x49,5cm
sign. l.d. A.P. 1974; s.d. Potatoes store; d.d. Radovan D. Kragulj (latinica)
Milo iri, Granica, 1968, linorez, 50,5x48cm
sign. l.d. imp. 7/30 Granica; s.d. linorez; d.d. Milo iri 1968 (irilica)
Milan Stanojev, Otkud cvee na sred puta, 1971, akvatinta, 56x76cm
sign. l.d. Autorski otisak 4/10, akvatinta 1971; s.d. Otkud cvee na sred puta; d.d. Milan Stanojev (irilica)
Milan Stanojev, Kuda stepenicama, 1971, akvatinta, 56,5x76cm
sign. l.d. Autorski otisak 3/10 akvatinta 1971; s.d. Kuda stepenicama; d.d. Milan Stanojev (irilica)
Milan Stanojev, Korpa za ve, 1978, akvatinta i rezerva, 100,5x71,5cm
sign. l.d. akvatinta sa rezervaom 1978; s.d. Korpa za ve; d.d. Milan Stanojev (irilica)
ivko ak, Komoda i prozor, 1979, mecotinta-akvatinta, 71x50,5cm
sign. l.d. E.A.; s.d. Komoda i prozor; d.d. ak 1979 (latinica)
ivko ak, Ja vaem samo gumu,1968, akvatinta, 65x46cm
sign. l.d. akvatinta autorski otisak 7/10; d.d. ak ivko 68; s.d. Ja vaem samo gum (irilica)
Joef A, Zaljubljeni auto, 1971, sito tampa, 50x70,8cm, bez signature
Miroslav Arsi, Zid smrti I, 1972, akvatinta, 71,9x51cm,
sign. l.d. Epreuve d artiste; s.d. Zid smrti I; d.d. 1972 (latinica)
Cvetan Dimovski, Za stolom, 1977, akvatinta u boji, 77x55,5cm
sign. s.d. Za stolom akvatinta u boji (irilica); d.d. C. Dimovski 77 (latinica); l.d. A.O.
Boris Maksimovi, Iz ciklusa Rat, Finale, 1976, kombinovana tehnika, 65x50cm
sign. l.d. 3/8 kombinovana tehnika; d.d. Maksimovi Boris 1976 (irilica)
Halil Tikvea, Leto (Perfektan dan), 1970, akvatinta, 56,4x63cm
sign. l.d. neitko 1970; d.d. Halil Tikvea; s.d. Halil Tikvea Perfektan dan 1970 (latinica)
Petar uri, Bello Adriatico,1982, bakropis, 53x75cm
sign. l.d. autorski otisak 2/12 Bakropis; s.d. BELLO ADRIATICO; d.d. Petar uri 1982. (latinica)
IV ENSKI PROSTORI
Ankica Oprenik, Veernje raspoloenje I, 1950, linorez, 35x50cm
sign. l.d. 8/15; s.d. Veernje raspoloenje I; d.d. Oprenik A. 950 (irilica)
ivka Paji, Materinstvo, 1955, linorez, 50x70cm
sign. l.d. 1/3; s.d. Materinstvo; d.d. ivka Paji 1955 (irilica)
Vukosava Mijatovi, Porodica, 1964, akvatinta, 34,8x42,8cm
sign. l.d. 5/4 akvatinta; s.d. Porodica; d.d. Mijatovi Vukosava 1964 (latinica)
Slobodanka Stupar, Otisak, 1983, kombinovana tehnika, 69,7x99cm
sign. l.d. A.O. komb; s.d. Otisci; d.d. Stupar '83
Boko Karanovi, Moja porodica, 1953, litografija u boji, 50,5x38,5cm
sign. l.d. 14/17; s.d. Moja porodica; d.d. Karanovi 1953 (irilica)

SUMMARY
IDEAS, IDEALS, IDEOLOGIES
Graphics from the Fund of the Contemporary Gallery of Zrenjanin
Contemporary Gallery Zrenjanin contains in its fund graphics of the artists from Ex-Yugoslavia, as well as the foreign ones.
Graphics mostly covers period from the fifties until nineties of the XX Century, while outside of that framework there are only few
pieces. The collection represents all graphical techniques from wood engraving, lithography, various techniques from copper
engraving to serigraphy and contemporary types of mixed and experimental techniques in the last decades.
Taking into consideration that the development of the art is not determined, exclusively, by formal linguistic and media-technical
aspects but it is corresponding in great deal, with soc-political, cultural and ideological models of the certain time and space, the
target of the exhibition Ideas, Ideals, and Ideologies is to relativitate linear chronological structural characteristic for modern
comprehension of the art and that the art, in this case, the graphical collection of the Contemporary Gallery Zrenjanin is being
observed as interactive representation of the social reality and historical moment. Graphic by all means is the media that, since
its creation, communicates in the most direct manner with the society and due to the reproductivity as its main characteristic that
comprehends non elitism, quite often is miss-used as paradigm of the populism and first shape of popular, mass culture in
contradiction to the high culture.
On this occasion the research was based, exclusivelly on the development of the Serbian post-war graphics from the mid-fifties,
i.e. from the period when, according to historiographers stops socialist realism and starts the period of liberalization in the culture
and arts and conditionally until the events that are implied as new figuration. The research is also conditioned with the existing
state and the quality of the graphics at the graphical collection of the Contemporary Gallery Zrenjanin, and method that enabled
by, noticing specific thematically, ideological and formal differences between the works, assignment of the four integrals in this
collection: 1) long term dying of the topics from the socialist realism; 2) towards the modernism; 3) decadence of the high
modernism and the criticism of the modern society; 4) women spaces. This consideration of the groups deviates from insisting on
the mainstreams in art and its linear progression through the time and allows to notice, by analysis and interpretation of each
integral, simultaneous parallel existence and overlapping of more ideological and cultural matrix that are influential to the
development of one complex society and historical moment. Each of the four above mentioned integrals reposes on specific
theme i.e. idea, ideal or as the last instance ideology that are in contradiction one to the other, or they are overlapping and derives
one from the other, and that are offering the possibility to noticing and interpreting of the specific artistic problems, fluctuations and
artistic development.

CIP
,
069.51 (497.113 Zrenjanin) : 76 (083.824)
,
Ideje, ideali, ideologije : grafike iz fonda Savremene
galerije Zrenjanin : oktobar 2010. / [autor i kustos izlobe
Sunica Lambi Fenjev ; prevod rezimea na engleski Milica
Jovanovi]. Zrenjanin : Savremena galerija, 2010
(Zrenjanin : Art concept). 24 str. : ilustr. ; 23cm
Tira 300
ISBN 978-86-6063-018-8
a) ()
COBISS.SR-ID 256570631

U K