Pune me projekt

Tema : Letersia bashkekohore

Punoi:Ledina Mollaj
Lenda: Letersi

Klasa : XIIA

Letersia bashkekohore:
Letersia e kesaj periudhe kaloi neper shtigje teper te veshtira, duke u detyruar te
kufizohet brenda uniformes se ngushte te metodes se realizmit socialist. Ne vitet e
parat te regjimit pati nje lirshmeri persa i perket krijimtarise letrare. Ne vitet 50 lindi
nje orientim i ri ne fushen e letersise shqiptare, si n rrafshin tematik, ashtu dhe n
at t metodave krijuese. Tema mbizoteruese e letersise se ketyre viteve ishte liria
e fituar nga Lufta nacionalclirimtare. Gjuha e rrefimit letrar dhe protagonist ishin
karakteristike e veprave letrare te kesaj periudhe. Ne fillimin e viteve 60 do behen
hapat e pare per te nxjerre letersine nga ky shabllon. Ketu permendim kontributin e
cmuar te Petro Markos me romanin e tij te pare Hasta la vista qe sjell nje
kendveshtrim te ri ne letersine e asj periudhe. Me pas, po Marko, boton romanin
Qyteti i fundit. Me 1962 Ismail Kadare boton romanin e tij te suksesshem
Generali i ushtrise se vdekur perkthyer ne 40 gjuhe te ndryshme). Me pas Jakov
Xoxa boton romanin e tij Lumi i vdekur, Dritero Agolli boton nje seri romanesh.
Nder shkrimtare me te njohur te kesaj periudhe permendim: Petro Marko, Jakov
Xoxa, Kasem Trebeshina, Fatos Arapi, Martin Camaj, dritero Agolli, Ismail Kadare,
Anton Pashku, Nazmi Rrahmani, Azem Shkreli, Ali Podrimja, Arshi Pipa, Lluka perone,
Esat Mekuli, Vorea Ujko.

Individualizmi si dukuri atipike n letrsin bashkkohore shqiptare

Letrsia bashkkohore shqiptare sht nj korpus shum i gjer veprash dhe shkrimtarsh, nga i
cili pr lehtsi studimi do t fokusohemi n prurjet e saj pas viteve 90. Ndryshimet politike n
Shqiprin e ktyre viteve, lan gjurm t thella edhe n jetn shpirtrore t kombit. Aty ku
glonte dhimbja dhe mori krah fjala e lir, u hapn shtigje t reja pr krijuesit t cilt tashm e
pan veten jasht kontureve dhe normave t diktuara nga regjimi diktatorial. Pa pretenduar t
vem kufij t prer midis ktyre ndarjeve, pasi t till nuk ka, pr t hedhur drit mbi kt qasje
n nj trajt rehabilitimi artistik me nj vshtrim t riprtrir, le ti klasifikojm shkrimtart n
dy grupime t mdha:
a-Shkrimtart m dy jet krijuese: para dhe pas viteve 90
N kt grup do t dallojme Ismail Kadare, Dritero Agolli, Dhori Qiriazi, Agim Shehu, Fatos
Arapi, Faslli Haliti, Koi Petriti, Ndoc Gjetja, Xh.Spahiu, Ndoc Papleka, Bardhyl Londo, Besnik
Mustafaj, Pre Zogaj, Rexhep Qosja, Adem Istrefi etj, t cilt jan mjaft aktiv edhe sot shpesh
duke i qndruar besnik strukturave individuale t mparshme. Ishte terreni i prshtatshm pr t
dal nga heshtja e gjat e diktuar nga lart, por nuk mund t mos prmendim edhe dukurin se pati
edhe nga ata shkrimtar q u shprehn se nuk krijuan dot n diktatur, por q heshtn artistikisht
edhe gjat ksaj periudhe, ashtu sikundr pati edhe vepra q u harruan padrejtsisht, duke
shpresuar t ridalin n drit, vetm pasi t ken fituar gjyqin e rrept t kohs. Njeriu- shprehet
Erich Fromm- e ndien veten t prfshir n nj konflikt t tmerrshm sht rob i natyrs, por,

megjithat, sht i lir , e megjithat, si t thuash sht trill i saj, ai nuk ndodhet as ktu, as
atje.1
b-Shkrimtart e rinj, jo nga mosha, por nga risit q solln: Ata shprthyen vrullshn gjat ktyre
viteve e n vazhdim, dhe ju larguan tabuve tematike dhe strukturore te dikurshme drejt
perceptimeve t reja, duke qen sa m pran shpirtit poetik, aty ku ndjeshmria artistike prmbys
un-in e diktuar dhe zhvendos imazhet arketipale drejt nj rebelimi poetic. N rrjetin e ngusht t
skems s komunikimit letrar: dhns (autor)-mesazh (vepr)-marrs (lexues), shkrin prjetimet
e shkalls m t lart emocionale. Spikatn avangardistt: Frederik Reshpja, Sadik Bejko, Azem
Shkreli, Ali Podrimja, Fatos Kongoli, Sadri Ahmeti, Moikom Zeqo, Rudolf Marku, Ylljet Alika,
Ndue Ukaj, Ali Asllani, Din Mehmeti, Agim Vinca, Agron Tufa, Luljeta Lleshanaku, Rudian
Zekthi, Rudi Erebara, Ramiz Gjini, Mimoza Ahmeti, Arjan Leka, Fahredin Shehu, Ervin Hatibi,
Gjek Marinaj etj. Mirpo nj pjes e ktyre prurjeve t vrullshme, pavarsisht shkndijave t
talentit, nuk u zhvilluan dot dhe mbetn thjesht fragmentare, duke rn n grackn mtuese t
egocentrizmit.
Nuk jan shkronjat q prcaktojn letrsin. A nuk jan dhe shkronjat, nj mekanizm rrotullues,
q fshehin n vetvete pafundsin? Po a din shkrimtar t bjn lvizjet e duhura?2
Kto fenomene t spikatura krijuese, prurjet n gjini t ndryshme letrare, turbulluan ujrat e s
shkuars e ran n sy si individualitete artistike unikale t cilt ndryshuan pothuajse kahjet e
letrsis shqiptare, duke u br kshtu pararoja e guximit shpirtror poetik.
sht individualizmi? Sipas Louis Dumont: Ka nj sr lidhjesh t tilla q na japin t drejtn
t quajm me fjaln individualizm konfiguracionin ideologjik modern.3
Po ti refrohemi ktij autori mbi konceptin universal t indivudualizmit do t vinim n dukje dy
kuptime t fjals individ. E para si subjekt empirik i fjals, mendimit, vullnetit, mostr e racs
njerzore, brenda bots dhe e dyta si qenie morale, e pavaruar, autonome, jo-shoqrore, pra
jasht bots, i ikur bots, (sipas konfiguracionit modern sui generis) pik kjo e cila na intereson
m tepr, pasi ka lidhje me formimin dhe zhvillimin e individit si krijues, n rastin konkret,
arratisjen e tij jasht drejtimeve t caktuara letrare, si nj endacak i lir dhe i vetmuar.
T jet kjo nj marrzi, nj lajthitje e pavullnetshme, nj lloj destruktiviteti i tradits s
drejtimeve t ndryshme letrare, si nj traum post-diktatoriale n krkim t liris krijuese? Erich
Fromm e justifikon gjithsesi marrzin si normale. N Etika-thot ai, Spinoza ka qen i pari,
besoj, q shprehu konceptin e marrzis, si: normale4
Nj lloj dissidence e gjithkohshme, u ndie edhe gjat ksaj periudhe, si jehon e risive poetike
q solln poett me kok t prer q guxuan t dilnin kundr normave t letrsis s socrealizmit, e cila zgjati jo pak, por plot gjysm shekulli: (po t kemi parasysh faktin se si koh
fizike ajo fillon menjher pas Lufts s Dyt Botrore e shtrihet gjer deri n vitet90) Ky
shprthim i dukshm poetsh dhe shkrimtarsh ishte gati masonic. Ja si shprehet enciklopedisti
Moikom Zeqo pr shkrimtart: O sfinks i pagoj, cila sht sintaksa jot?/ Dijeni, muzgjet e
currilave jan funerali im5

N vitet 2000 e n vazhdim vijojn shkrimtar dhe poet me emra krejt t rinj, me nj t ardhme
tepr premtuese, duke eksperimentuar drejt abstragimeve artistike, nnvetdijes s qenies,
substancialitetit ekzistencial, qerthujve t subkoshiencs poetike, ujdhesave t brendshme t
shpirtit si materie e tjetrsueshme, por e pazhbshme dot nga fatet apo politikat kolektive t
globalizmit.
Q n fillim t shekullit t XX, letrsia shqiptare i prjetoi rrmujshm t gjitha drejtimet letrare
t cilat n letrsin botrore patn pasuesit e vet, idhtart, ndjeksit e verbr t prfaqsuesve m
tipik dhe sigurisht edhe t karakteristikave prkatse. Realizmi, si rezultat i zhvillimeve
politiko-sociale mbeti kaotik duke u przier me nuanca t neoklasicizmit, ekzistencializmit,
simbolizmit, realizmit magjik, modernizmit dhe postmodernizmit. Ky terren nuk krijoi
favorizimin e grupeve t caktuara letrare, deri kur dora e hekurt e shtetit vendosi rregullat e
ngurta t realizmit socialist dhe sigurisht zhdukjen e reve t zeza rebele t disidencs, duke i
prunduar autort bashk me veprat e tyre, shpesh edhe n varre masive, apo n humbella pa
emr. Si rrjedhoj, edhe pas viteve90 ky lloj kaotizmi do t ishte tejet i dukshm edhe n prurjet
e reja. Po ti analizosh ato, mbi bazn e nj parimi transhendental, sipas ndryshimeve n baz t
nj shkaku t caktuar, nuk do mundsh dot t gjesh sisteme apo rryma letrare t cilat tentojn t
ven rregull n idet e veta, por letrsi individsh me karakteristika t veanta, jo vetm si dukuri
letraro-estetike e cila ishte e domosdoshme si nj shtys e brendshme perceptuale nga
kolektiviteti drejt individualitetit, drejt nj prmase kmbngulse unikale.
N poezi: U vun re prurje t reja n teknikat krijuese; prmbysje e rreptsis s konformizmit t
dikurshm i kthyer tashm thjesht n kujtes kombtare, realiteteve estetike dhe e traktateve
teorike; vargje t thyera; ritm alternativ; imazhe befasuese; simbolik polidimensionale; shtrirje
e absurdit prtej iluzioneve drejt nj ndjeshmrie drithruese; sureale e dal nga realja prgjat
lojs imagjinative q i bn jehon deshifrimit t mistiks s ndjenjave dhe gjendjeve m delikate
n etapat ekzistenciale t qenies, nprmjet alkimis s fjals. Universi ligjrimor dhe ideor
sintetizohet rreth nj boshti poetik t fuqishm, dimensionet poetike bhen shprthyese e
konotative.
U eksperimentuan forma nga m t larmishmet n strukturn e vargjeve, larg tematikave t
shteruara, dhe sa m pran luhatjeve shpirtrore duke e vn gjuhn n shrbim t muzs. Gjuha,
thellsisht emocionale, implikohet me nj rrafsh stilistikor t shumfisht figurash. Si e till kjo
lloj poezie krkon natyrshm lexues t kualifikuar, ndryshe nga tradita e vjershrimit shqip.
Brenda ksaj arene imazhesh, infinitet e gjuhs komplekse dhe ligjrimit figurativ, derdhen
nprmjet lirizmit t nj diskursi tejet original. Z vend monologu i subjektit poetik duke zgjuar
imazhet metafizike e meditative q transformojn t zakonshmen n magji dhe prcjellin tek
lexuesi aktiv mesazhe universale. Shenjat dhe simbolet, konstruktohen me kode e figura t
shumta stilistike, me nj retorik specifike, gj q jep nj dimension t prjetshm estetikosemantik.
Poezia shenjzon, perceptimet e krijuesit pr botn dhe metafizikn, ato mistere t prjetshme t
qenies s t gjitha kohrave. Paradigma kumbuese e transfigurimit t impulseve jetsore prekin
reminishenca sureale, ndjeshmri, fuqizojn identitetin poetik duke shprthyer me nj nerv t
fuqishm n emocione dhe perceptime etike, duke sintetizuar dimensionet e dhimbjes dhe
lumturis drejt katharsisit shpirtror t individit.

N proz: Pr her t par pas viteve90 n rrugn e prozs moderne t themeluar shum vite
m par nga Koliqi e m tej Kuteli, romani, novela dhe tregimi shqiptar erdhn n nj trajt
ndryshe. U thyen teknikat narrative soc-realiste, u zhvendosn strukturat, personazhet nuk u pan
m n kndvshtrimin nga jasht-brenda, por si personazhet koliqiane nga brenda- jasht, rol t
jashtzakonshm luajti prdorimi i ironis deri n sarkazm therse, rrfimi shpesh mori udhn e
vets s par t prgjithsuar apo t universalizuar, si nj un-i global e i gjithkohshm brenda t
cilit vrtiten lakadredhat e fateve, intrigave, ekzistencs. N romanin modern pothuajse mungon
trsisht subjekti i mirfillt artistik duke e zhvendosur vemndjen e lexuesit jo m drejt asaj q
do t ndodh, por arsyes prse duhet t ndodh. Vmendja u largua nga modelet klishe t
personazheve pozitiv apo negativ, dhe u synua thjesht drejt t dukshmes, drejt qenies si
koshienc e subkoshienc jokolektive, por individuale. Shpesh romanet vrtiten rreth nj
kryepersonazhi t vetm, i cili mund t mos ket as emr konkret, ose mund t ket disa emra
bashk, ose mund t ket nj emr t uditshm, mund t jet njhersh edhe personazh dytsor,
e q shpesh mund t shndrrohet edhe n personazh hije.
Prsa i prket romanit si gjinia m komplekse, m e plot dhe m e vshtir e letrsis, shpesh
kemi nj tentativ pr t ndrthurur t t gjitha llojet e gjinive letrare: poezi, dram, ese, tregim,
novel, peizazh, psikologji, filozofi, duke krijuar hapsira t pafundme interpretimi. Jan ngritur
struktura t fuqishme me trajta personazhesh t rrshqitshme: kafsh-drur-shpend, zogj
tekanjoz, gur mijvjear, shkmbinj, male, lumenj, galaktika e ndoshta universe t tjer,
brenda lkurs s t cilve fshihen qeniet me arsye, ashtu sikundr personazhe-njerz n t cilt
merr prmasa groteske primitiviteti i t filozofuarit mbi enigmat jetsore. Regjistrat stilistik t
narracionit kalojn npr sitn e holl t groteskut n paraqitjen e deformuar t individit si
prfaqsues tipik i shoqris s rrnuar nga traumat diktatoriale e postdiktatoriale, si rrjedhoj e
t cilave kemi t bjm me personazhe tejet t vetmuar, t mbyllur n guackn e prditshmris
dhe kotsis s absurdit jetsor, teksa vrtiten prgjat shtjellave t monologjeve asociative.
Pr dekodifikimin e veprave rol t jashtzakonshm luan nnteksti, n shtreszimet e t cilit
synohet qasja drejt mesazheve t trthorta q server dhnsi me gjetjen e pasforcuar t
ekuivalencs stilistike e sintaksore. Kornizat narrative kompozicionale rikuptimsohen dhe luhet
me paradokset semiotike t a-kohorsis. Teknika e flash-back-ut theu kufijt e kohs lineare
drejt nj kohe universale pa t shkuar, t tashme apo t ardhme. Realitete t magjishme fantastike
shpalosen nprmjet nj gjuhe t pasur, t gjall e dinamike. Luhet shpesh me monologun si nj
alter-ego-e qenies s pakushtzuar n hapsir dhe koh. Tentohet edhe drejt romanit
eksperimental alla-xhojsian.
N kritik dhe studime letrare: Dija e gjer e nj studiuesi, sht potencialisht e vlefshme pr
publikun, qoft edhe prkohsisht, pasi prcjell kndvshtrime t thelluara. Ndrsa kritiku
vshtron thell, vetm nse problematika e veprs sht me interes pr publikun. Risku pr t
mos rn dakort me prfundimet e tij nga ana e lexuesit bashkkohor, sht kurdoher i
pranishm.
sht e qart se prpunimi i fluksit t prurjeve t reja, por edhe rishikimi i t mparshmeve,
krkon talent akademik t strvitur n mnyr q t prballen edhe me testin e gjykimit.
Immanuel Kant shprehet: Parashtrimi i disa pohimeve nga ana e nj personi dhe emrimi i tyre
si gjeniale, n nj fush ku dshtojn lvrimin e tyre edhe hulumtimet m t duruara racionale,

do t qe dika tej mase qesharakeDo t qe humbje kohe t krkonim t dinim nse duhet t
qeshim m shum me t vetquajturit gjeni q e pshtjellin veten brenda ksaj rejeapo me
publikun mendjeleht?6
Natyrshm lind pyetja? A ekziston kritika e mirfillt n fushn e letrave n Shqipri? sht
folur rndom koht e fundit se n letrsin shqiptare bashkkohore nuk ka kritik t mirfillt,
por kjo nuk hipotez nuk sht e argumentuar nga asnj fakt shkencor.
Jo vetm kritikt dhe studiuesit e rinj, q kan nj t ardhme premtuese, por edhe ata q u
mbrujtn me metodat e kritiks s soc-realizmit, pas viteve90, kan sjell dukshm
kndvshtrime t reja n rileximin e shum autorve, jo vetm t disidencs, por edhe t veprave
t analizuara sipas nj kndvshtrimi social-historik siprfaqsor. Nevoja pr interpretime t reja
ka ardhur organikisht duke u imponuar nga veprat e hapura t shum autorve t mdhenj (pr t
rritur kuptueshmrin), si psh. Migjeni, Koliqi, Kuteli, Camaj, Trebeshina, Kongoli etj. Emra t
spikatuar si: R. Qosja, A. Pipa, F. Dado, A. Aliu, A.Vinca, S. Hamiti, B. Kuuku, A.Plasari, Sh.
Sinani, A.Kapurani, K. Jorgo, Dh. Shehri, P. Asllani etj, kan sjell rilexime veprash me nj qasje
ndryshe analitike dhe sistematike, me teknikat dhe metodat e fjals s fundit n letrsin
shqiptare aktuale, duke hedhur drit n enigmat e pazbuluara t tekstit letrar dhe hapur
diskursivitete shkencore n studimin dhe interpretimin original t autorve shqiptar si nj trsi
individualitetesh artistike, me kodet dhe strategjit e veanta t ligjrimit poetik, nn dritn e
teorive dhe hulumtimeve moderne dhe bashkkohore, si specialist t mirfillt.
Ashtu sikurse asnj kultur nuk vdes, por i mbivendoset nj tjetre, ashtu sikurse asnj komb nuk
vdes, por le pas breznit e tij, po ashtu edhe nj letrsi nuk vdes dhe as rilindet nga hi-i. Ajo
sht mbshtetur mbi nj bosht t prbashkt me emrin art i cili sht i tejjetshm dhe nuk njeh
kufij gjeo-politiko-shpirtror mes kombeve. Por, pavarsisht ngjashmris me simotrat e saj
evropiane, letrsia shqiptare si rezultat i lngats s gjat n vorbulln e mbrapsht t historis
s vendit, nuk ka mundur dot t zhvillohet paralelisht me letrsit perndimore t cilat kan patur
fatin e bardh t liris shum shekuj prpara nesh. Ky fakt hedh drit mbi larmit e prurjeve t
reja gjat ktyre viteve dhe deri n ditt tona t dukuris s atipizimit t rrymave dhe drejtimeve
letrare n t dy grupimet e mdha t shkrimtarve q jan marr n shqyrtim.T krijohet ideja se
letrsia shqipe sht letrsi individualitetesh artistike dhe jo grupimesh t caktuara moderniste
dhe post-moderniste, sikurse ka ndodhur n letrsin botrore. N do regtim artistike, ka nj
loj t uditshme t shkrirjes s imagjinats krijuese, fiction-it me empirizmin e dijes s shekullit
t kibernetiks duke i vn n sprov t herpashershme lexuesit dhe tronditur ndrgjegjen
krijuese t kombit.
Letrsia si sistem i eprm vlerash ofron shtreszime t shumta artistike mbi imazhet mendore,
imagjinatn, fantazin dhe strukturn artistike npr t ciln kalon procesi pr dekodifikimin e t
cilit shpesh na vjen n ndihm psikoanaliza frojdiane, pr t deprtuar deri n skutat m t thella
t shpirtit krijues, aty ku shpesh njeriu sht i lir dhe askush nuk ja vret dot lirin e tij. Kto liri
krijuese jan uditrisht sa t ngjashme, aq edhe t parrokshme dot nga nj fill i prbashkt
profilizimi artistik, me ann e t cilit shpesh mund t simbolizojm kohn, vendin, hapsirn,
koordinatat, trajtn e shpirtit t nj kombi apo t disa kombeve bashk e m tej drejt
universalizimit t nj letrsie tejet globale.

Par n nj kndvshtrim modern letrsia shqiptare e ktyre viteve estetikisht nuk sht as kopje
dhe as krijim i parashikimieve t mundshme t atyre q priten t ndodhin n letrsit e vendeve
t tjera, pasi kjo do ta bjerrte strukturn, dhe do ta zbehte fuqin artistike t substancs letrare, (e
cila sigurisht ka si baze t saj ficton-in, por t sjell n form dhe trajt origjinale), duke i krijuar
hapsira shkrimtarve t jen sa m pran unikalitetit artisti.
Pra, me individualizm n letrsin shqiptare pas viteve90, do t kuptojm dukurin atipike q
prfshin trsin e disiplinave t personaliteteve krijuese t cilt me origjinalitetin prkats,
risit, strukturat dhe prurjet artistike, skalitn nj profil t ri, tejet specifik dhe trheqs pr
horizontin e pritjes. Anasjelltas, duket qart se sa m i mbyllur t jet krijuesi, aq m pak sht
n gjendje pr tu mbrojtur vepra e tij prball presioneve, apo msymjeve t klaneve t
ndryshme pseudoartistike, tendenc kjo edhe e realiteteve moderne.
Vlen t veojm 3- rrafshe:
1-Specialitete letrare ku individi krijues nuk prjashtohet si nj koordinat universale. Secili prej
tyre shkel n nj truall sa t sigurt, aq edhe t rrezikshm pr artin e vet.
2-Orientime konkuruese t t njjts fush t cilat vijn vrullshm, imponueshm dhe shpesh t
papajtueshme midis tyre t cilat lidhen me t njjtin ideal dhe prezantojne t njjtat kritere
krijuese.
3-Orientime apo prpjekje t shumfishta pr orientim, si presion i ideologjis s mjedisit, t
cilat krkojn tua nnshtrojn letrsin drejtimeve letrare. Bashksia e shkrimtarve sht t
paktn institucionalisht m e dobt sesa gjetk, n vendet simotra.
Pavarsisht se ka fatin t shkruhet me nj gjuh t vockl, por t prjetshme, letrsia shqiptare
bashkkohore sht nj dukuri, ku origjinaliteti dhe individualiteti krijues prezantohen me
dinjitet n t gjith botn mbar.

Martin Camaj
Veprat n proz t Martin Camajt jan shkruar duke u bazuar n shtresa t
artit, t zbrthyera n mnyr t logjikshme, q lexuesin nuk e dshprojn. Proza
e Camajt ka botn e veant t njerzve, rrnjsisht t veant, ata jetojn n nj
rreth t izoluar, t harruar nga shoqria, pr t mos thn t injoruar e t
poshtruar. Jeta e thjesht e ktyre njerzve sht me interes pr lexuesin.
Thjeshtsia e t jetuarit n kt trev u afrohet miteve e legjendave t lashta ilire e
shqiptare. Brenda ksaj hapsire paraqitet fantazia, etnosi, kultura, arti i gjeografis
tipike ilire. Bota sht tronditse dhe ka nj mori fenomenesh e dukurish q sjan
prekur n artet tona t deritashme. Teksti i ktyre veprave sikur bhet edhe m i
plot kur t kihet parasysh tematika e ksaj proze q lakuriqon edhe hijen m t
vogl t grimit e t lustrimit t mrzitshm e t trishtueshm t atyre faktorve q
quhen personazhe e q dalin ashtu si jan: pa rrobn e lustruar t pushtetit, q
jetojn jetn e tyre n Malsi, ku ska ligje e pushtet, sht trev specifike,

mbretron qetsia, ajri sht i pastr, burimi i ujit i kulluar, banort kan mendje t
kthjellt, etj.

Petro Marko
Me romanet e tij Petro Marko hyri n personalitetet m t shquara t kulturs
shqiptare q solln risi t vrteta n traditn letrare shqiptare. Tek vepra e tij
rrezaton bindja dhe besimi i lindur pr dashurin dhe humanizmin njerzor, ndonse
sa rrojti ishte ndr personalitetet m t persekutuara dhe m t munduara. Faqet
m t fuqishme t prozs s Petro Markos reflektojn triunfin e dashuris dhe t
humanizmit njerzor. Pas tr atij ferri npr t cilin kalon njeriu n rrfimin e Petro
Markos, ai arrin t mbetet i pamposhtur nga mizorit e bots. Kt brtham t
brendshme e rrezatojn personazhet nga romanet e tij, kt shklqim biblik
reflekton Petro Marko njeri dhe Petro Marko shkrimtar n tr veprat e tij.
Petro Marko Pjesn m t madhe t jets krijuese Jakov Xoxa e kaloi n nj fshat
myzeqar afr Fierit, ku, n vetmi t plot krijoi romanet : Lumi i vdekur,Juga e
bardh dhe Lulja e krips,q hyn n rrethin e romaneve artistikisht m cilsor, t
letrsis shqiptare. Asnj roman para tij nuk e pasqyron n mnyr aq komplekse
botn shqiptare n prag t Lufts s Dyt Botrore, si Lumi i vdekur apo dhe
periudhn gjat lufts, si romani Lulja e krips, ku gjejm nj shtrirje t pakufishme
t rrfimit q mbulon plotsisht hapsirn e jets dhe t ekzistencs s mjedisit
shqiptar.

Jakov Xoxa
Jakov Xoxa sht nga romanciert m n z t gjysms s shekullit XX. N
krijimtarin e tij letrare ai individualizohet me parimin krijues-realist : fati individual
do t jet ai q do t hedh drit mbi kontestin trsor t mjedisit dhe t kohs s
fokusuar n rrfime. Shmbllyeshm me romanet e shquara realiste, Jakov Xoxa do
ta vendos dramn jetsore t personazheve dhe t familjeve n sfond t nj
kolektiviteti, t nj gjendjeje apo t nj rrjedhe historike. Parashenja m
karakteristike e prozs s Jakov Xoxs sht stili. Gjuha e tij vrehet dhe veohet si
e nj individualiteti t fuqishm dhe t paprsritshm n letrsin shqiptare : nga
njra an sht e pranishme fryma e urtis popullore me tr thellsin e shpirtit
kolektiv ; nga ana tjetr, kemi nj rrfim t rrjedhs s qet, t shtrir n gjersi,
por edhe n thellsi.
Kasem Trebeshina
Veprat e Trebeshins kan nisur t botohen n fillim t viteve '90 fillimisht (dhe m
pas) n Prishtin: Stina e stinve; Mekami; Historia e atyre q s'jan,Tregtari i
skeleteve,Kng pr Kosovn, Shtigjet e shekujve, dhe n Tiran: Legjenda e asaj q
iku (ribotim i Stina e stinve); Koha tani, vendi ktu; Qezari niset pr n luft; Rruga

e Golgots; Hijet e shekujve etj. Prozator, dramaturg dhe poet, Kasm Trebeshina e
kundrshtoi q n nism metodn e realismit socialist dmet e s cils ishin brenda
parashikimeve t tij. Q n vitet '50 ai filloi t shkruaj ndryshe nga veprat q
botoheshin aso kohe. Thellsia filozofike e veprave t tij dhe prekja e temave tabu
lidhen me talentin e shkrimtarit q shkruan si i thot shpirti pa pyetur pr pasojat.
Sipas kritiks serioze vepra e Trebeshins qndron ndrmjet tradits kuteliane dhe
surealizmit. Nisur nga fakti se pjesa m e madhe e veprs s Kasm Trebeshins
sht ende n dorshkrim, vendi i saj n rrjedhat e letrsis s sotme shqiptare
mbetet i paprcaktuar prfundimisht.
Fatos Arapi
Poezit e para F. Arapi i botoi n gjysmn e dyt t viteve pesdhjet, dhe,
prkatsisht n vitet 1962 e 1966 botoi vllimet "Shtigje poetike" dhe "Poezia dhe
vjersha". Q n hapat e par ai paralajmroi nj z t veant n artikulimin
gjuhsor t bots dhe t njeriut, nj vizion t vetin mbi realitetin.
Fillimet poetike t Fatosit do t jen tematikisht t rrudhura e t reduktuara, duke u
kushtzuar nga rrethanat politike t kohs. N frymn e hovit ndrtimor dhe t
entuziazmit pr lirimin e vendit, q mbizotronte brenda parimeve krijuese t
realizmit socialist poeti shpaloste besimin se Shqipria ecte drejt nj rruge t re, t
lir, dhe ky besim bnte t prballohej m leht durimi dhe sakrifica. Brenda ktij
vizioni, Fatos Arapi shpesh do t'i prqesh e prbuz burokratt dhe demagogt, si
n poezin "Antiburokratike", apo do t sjell disa veanti prmbajtsore dhe
ekspresive si n poezin "Pse erdha n jet". Si shihet, poeti i thur ode liris dhe
"mejtimit t lir" si e quan ai. sht synim dhe ideal madhor, pas t cilit poeti
magjepset dhe prbetohet.
Anton Pashku
Anton Pashku sjell nj frym krejtsisht moderne n traditn e prozs shqiptare.
shtja bosht n rrfimin romanor t Anton Pashkut sht veanrisht vetdija e
autorit pr pozitn e tij dhe perspektiva e synimit t ktij rrfimi. Shtresimin ironik
gjat gjith rrfimit, rrfimtari do ta derdh e ta prhap trthorazi, e jo si deklarim
t qllimshm dhe moralizues. Reflekset ironike dhe aludive prjetohen
drejtprsdrejti nga lexuesi dhe jan m mbreslnse se nj fotografi e gjall e nj
realiteti absurd. Rrfimtari e nis udhtimin nga nj koh e pacaktuar q gjat ecjes
fiton peshn e nj vatre t gjall dhe jehona e reflekseve t s kaluars shfaqet si
prsrtje e pafund e drams son kombtare. Ky vizion i fuqishm dhe largpams i
veprs s Pashkut q prbn tharrmin krijues t tij, realizohet prmes strukturimit t
nntekstit ironik t rrfimit. Kjo gj e nxit dhe e motivon parreshtur lexuesin q ta
krkoj at q nuk thuhet, at q duke heshtur, e bn lexuesin t jet zri kryesor.
Nazmi Rrahmani
Rrahmani sht ndr autort e pakt t letrsis s sotme shqiptare, q shkruan
vetm llojin e prozs s gjat, romanin. Pr nga formacioni stilistik sht i shkolls
realiste klasike, por i nj realizmi t prafrt me at t narracionit dokumentar.

Lirisht mund t thuhet se letrsia q shkruan Nazmi Rrahmani sht e angazhuar n

kuptimin e mir t fjals, angazhim me sens t humanizmit dhe t marrdhnieve
mes njerzve.N veprn letrare, n roman, kjo shkall e prngjasimit me realitetin,
nuk mbetet n nivelin e njohjes, por merr nj trajt m individuale, subjektive dhe
manifestohet si qndrim i individit. Duke u menduar t'i shmanget ktij subjektivizmi,
Nazmi Rrahmani i ndrthur ndodhit dhe idet qensore n vepr rreth nj boshti
themelor, personazhit, t cilin e vendos n nj mjedis t caktuar jetsor. Plkrisht
nga ky kontekst trsor i realitetit, autori nxjerr personazhe q prputhen plotsisht
me perspektivn e zrit autorial t tekstit. Angazhimi i shkrimtarit kshtu shtrihet
n t gjitha sferat e teknologjis narrative, si n przgjedhjen e ngjarjes trsore, n
renditjen dhe kronologjin e tyre, n paraqitjen dhe prshkrimin e mjedisit, n
emrtimet e personazheve dhe toponimet gjeografike, n ndrhyrjen e
personaliteteve historike e kombtare.

Dritro Agolli
N prozn e tij Agolli solli risi lo vetm n strukturn narrative, por dhe n galerin e
personazheve t veta. Ata lan sa t uditshm aq dhe t zakonshm, sa tragjik aq
edhe komik, sa t thjesht aq edhe madhshtor. Frazeologjia e pasur popullore
dhe filosofia jetsore e bjn prgjithsisht tr veprn letrare t Agollit sot pr sot
ndr m t lexuarn. N proz bri emr sidomos romani Komisari Memo, n t
cilin pasqyrohet roli i madh edukues dhe drejtues n vitet e Lufts AN. Nga ngjarjet
e ksaj periudhe e merr subjektin edhe romani Njeriu me top. Dritro Agolli ka
botuar edhe mjaft tregime e novela nga jeta e sotme. Ndr krijimet satirike romani
Shklqimi dhe rnia e shokut Zylov n loj konformizmin, servilizmin dhe
vanitetin si shfaqje t huaja pr njeriun e ri.
Ismail Kadare
N fushn e prozs, Ismail Kadare ka lvruar tregimin, noveln dhe romanin. Vepra
e par e rndsishme e Ismail Kadares n proz sht romani Qyteti pa reklama,
q nuk u lejua t botohej i plot deri n vitin 2003. Prozn e tij e karakterizojn
prgjithsimet e gjra historiko-filozofike, subjekti i ngjeshur dhe mendimi i thell i
shprehur shpesh me an t parabols, mbi bazn e asociacionit apo t analogjive
historike. E veanta e talentit t Ismail Kadares shfaqet sidomos n trajtimin, nga
nj kndvshtrim i ri, i tems historike dhe n tingllimin e mpreht aktual q sht
i aft t'i jap asaj.