10 TH Conference of Chemists, Technologists and Environmentalists of Republic of Srpska

Univerzitet u Banjoj Luci
Tehnoloki fakultet
Banja Luka
University of Banja Luka

Faculty of Technology
Banja Luka
X SAVJETOVANJE HEMIARA, TEHNOLOGA I EKOLOGA

REPUBLIKE SRPSKE
ZBORNIK RADOVA
10TH CONFERENCE OF CHEMISTS,TECHNOLOGISTS AND

ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA
PROCEEDINGS
BANJA LUKA, 15. & 16. NEVEMBER 2013

BOSNIA AND HERZEGOVINA
10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND

ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA
PROCEEDINGS
X SAVJETOVANJE HEMIARA, TEHNOLOGA I EKOLOGA
REPUBLIKE SRPSKE
ZBORNIK IZVODA RADOVA
Publisher/Izdava:
University in Banjaluka Faculty of Technology
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet
Editorial board/Urednik:
Prof. dr Milo Sorak, dean
Design and computer processing/Priprema i kompjuterska obrada:
Prof. dr Ljiljana Vuki
Mr Pero Sailovi
Circulation/Tira:
200 copies/primjeraka
Organizing Committee/Organizacioni odbor:

Dr. LjiljanaVuki, president, Dr. Ljiljana Topali-Trivunovi, general secretary, Jovanka
Todi, secretary, Dr. Snjeana Mandi, Dr. Zora Levi, Dr. Svjetlana Janji, Dr. Branka RodiGrabovac, Dr. Dragana Gruji, Dr. Rada Petrovi, Dr.Tatjana Boti, M.Sc Goran Vui, M.Sc
Sandra Stojkovi, M.Sc Saa Papuga, M.Sc Miroslav Dragi, M.Sc oreVojnovi, M.Sc
LadislavVasiliin, M.Sc Aleksandar Savi, M.Sc Danica Savanovi, M.Sc Borislav
Malinovi, M.Sc Ljilja ikman, M.Sc Dijana Drljaa, M.Sc Nataa Laki, M.Sc Blanka
kipina, M.Sc Pero Sailovi, Darko Bodroa, Suzana Vujasinovi, Boko Petkovi, Boro
Mari, Sneana Dragojevi, Neboja Gorgi, Jelena Gaji, Mladen Stani, Snjeana Mato,
Boana Odakovi, Ana Velemir, Ivana Miloevi, Nada Radusin, Sanja Novakovi,
Students: Nemanja Todorovi, Ranka Trivunovi, Milo Vidi, Tamara Radoni,
ValentinaVukmirovi, Tanja Balaban, Dalibor Rodi
Scientific Committee/Nauni odbor:

Dr. Milo Sorak, president, University of Banja Luka, Dragoljub Mirjani, Academician,
Academy of Sciences and Arts of the Republic of Srpska, Slavko Mentus, Academician,
University of Belgrade, Vlada Veljkovi, Academician, University of Nis, Dr. Milo olaja,
University of Banja Luka, Dr. Jelena Penavin-kundri, University of Banja Luka, Dr.
Radana ui, University of Banja Luka, Dr. Zora Popovi, University of Banja Luka, Dr.
Asima Davidovi, University of Banja Luka, Dr. Milorad Maksimovi, University of Banja
Luka, Dr. Duanka Stojanovi, University of Banja Luka, Dr. Zoran Kukri, University of
Banja Luka, Dr. Slavica Gruji, University of Banja Luka, Dr. LjiljanaVuki, University of
Banja Luka, Dr. Slavica Sladojevi, University of Banja Luka, Dr. LjiljanaTopaliTrivunovi, University of Banja Luka, Dr. Pero Dugi, University of East Sarajevo, Dr. Todor
Vasiljevi,Victoria University, Melbourne, Dr. Sonja ilas, University of Novi Sad, Dr.
Nadeda ali, University of Banja Luka, Dr. ivko Sanianin, University of Banja Luka, Dr.
Boo Dalmacija, University of Novi Sad, Dr. Nusreta onlagi, University of Tuzla, Dr.
Radoslav Gruji, University of East Sarajevo, Dr. Milovan Jotanovi, University of East
Sarajevo, Dr. Miomir Pavlovi, University of East Sarajevo, Dr. Dragica Lazi, University of
East Sarajevo, Dr. Radomir Radovanovi, University of Belgrade, Dr. Jovan Stepanovi,
University of Ni, Dr. Kemal Deliji, University of Montenegro, Dr. arko Radovi,
University of Montenegro, Dr. Petar kundri, University of Belgrade, Dr. Mirjana Kosti,
University of Belgrade, Dr. Dragoljub Novakovi, University of Novi Sad, Dr. Miroslav
Gojo, University of Zagreb, Dr. Tatjana Rijavec, University of Ljubljana, Dr. Simona Jevnik,
University of Maribor, Dr. Jelka Gerak, University of Maribor
Honorary Committee/Poasni odbor:

Dr. Jasmin Komi, Minister of Science andTechnology, Dr. Goran Mutabdija, Minister of
Education and Culture, M.ScVinko Bogdan, Assistant Minister for Science, BiljanaVojvodi,
Assistant Minister for Technology, Dr. Stanko Stani, Rector of University of Banja Luka,
Branko kundri, Academician, Dr. Nadeda Ilikovi, Dr. ura Davidovi, Dr. Nedeljko
egar, Dr. Miroslav Grubai, Dr. Mihajlo Risti, Dr. Borislav Jaki, Dr. JasnaVindakijevi,
Dr. Jovo Mandi
The authors have full responsibility for the originality and content of thier own papers
Autori snose punu odgovornost za originalnost i sadraj sopstvenih radova
10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS

OF REPUBLIC OF SRPSKA UNDER AUSPICIES OF
POKROVITELJI X SAVJETOVANJA HEMIARA, TEHNOLOGA I EKOLOGA
REPUBLIKE SRPSKE
UNIVERSITY OF BANJA LUKA
UNIVERZITET U BANJOJ LUCI
MINISTRY OF SCIENCE AND TECHNOLOGY OF THE REPUBLIC OF SRPSKA
MINISTARSTVO NAUKE I TEHNOLOGIJE REPUBLIKE SRPSKE
ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS OF THE REPUBLIC OF SRPSKA
AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI REPUBLIKE SRPSKE
SPONSORS/SPONZORI
CITY OF BANJA LUKA
FOND FOR ENVIRONMENTAL PROTECTION OF THE REPUBLIC OF SRPSKA.
KRAJINA KLAS d.o.o. - Banja Luka
NESTRO RAFINERIJA ULJA MODRIA a.d. - Modria
MIRA a.d. - Prijedor
MM INVEST Banja Luka
SINEX LABORATORY - Banja Luka
TEHNOSINT d.o.o. Laktai
MILTEX d.o.o. Banja Luka
SANINO d.o.o. Derventa
NESTRO RAFINERIJA NAFTE BROD a.d. Brod
VODOVOD a.d. Banja Luka Banja Luka
INSTITUT ZA GRAEVINARSTVO "IG" Banja Luka
COMPEX d.o.o. Banja Luka
EXCLUZIVE LINGEREI d.o.o. Banja Luka
GONIN d.o.o. Gradika
DANE KOMERC d.o.o. Brko
TELEKOMUNIKACIJE REPUBLIKE SRPSKE a.d. Banja Luka
EASTCODE d.o.o. Banja Luka
MLINPEK a.d. Prnjavor
KARMEN LINE Banja Luka
EKO-EURO TIM d.o.o. Banja Luka
PEKARA BISER - Banja Luka
ALUMINA d.o.o. - Zvornik
GUMI CENTAR d.o.o. Banja Luka
BEMID a.d. Banja Luka
Banja Luka, november 2013
CONTENTS/SADRAJ
THEORETICAL AND APPLIED CHEMISTRY .................................... 8
CHEMICAL PROCESSES IN PRINTING TECHNOLOGY ....................................................... 9
Miroslav Gojo, Tomislav Cigula
IDENTIFIKACIJA ACETILSALICILNE KISELINE POMOU HIGH-PERFORMANCE
LIQUID CHROMATOGRAPHY (HPLC) U OVISNOSTI OD SISTEMA OTAPALA ............ 16
Ekrem Pehlic, Mirza Nuhanovic, Aida Sapcanin, Bozo Banjanin, Husein Nanic, Majda Srabovic,
Safeta Redzic, Merima Toromanovic
ISPITIVANJE UTICAJA PROMJENE pH VRIJEDNOSTI MOBILNE FAZE, SADRAJA
ACETONITRILA I TRIETILAMINA NA RETENCIONE PARAMETRE NIMESULIDA IZ
TABLETA PRIMJENOM REVERZNO FAZNE TENE HROMATOGRAFIJE POD
VISOKIM PRITISKOM ............................................................................................................... 23
Irena Kasagi Vujanovi, Igor Grabovac, Milica Gaji, Vojislav Vujanovi, Darko Ivanovi
SINTEZA I PRIMJENA DIIMINSKIH LIGANADA U OKSIDATIVNOJ HECKOVOJ
REAKCIJI ..................................................................................................................................... 35
Jasmin Suljagi
SINTEZA I PRIPREMANJE EMULGATORA BADEMOVOG ULJA ..................................... 45
Mandal Sacira, Boo Banjanin
IN VITRO ANTIMIKROBNA AKTIVNOST ALCHEMILLA VULGARIS L. (ROSACEAE)55
Marija Krivokua, Tatajana Kundakovi, Marina Milenkovi
ISPITIVANJE UTICAJA FEROCENA I NJEGOVIH DERIVATA NA AKTIVNOST
PROTEOLITIKIH ENZIMA PRISUTNIH U LIZATU E. coli ATCC 25922 ......................... 59
Mirjana abi, Zoran Kukri, Ljiljana Topali-Trivunovi
OSIGURANJE KVALITETA REZULTATA ISPITIVANJA UEEM U PROGRAMU
MEULABORATORIJSKOG ISPITIVANJA............................................................................ 71
Mirko Petkovi, Pero Dugi, Milorad Maksimovi, Tatjana Mirkovi, Valentina Petkovi
UTICAJ STRUKTURE POLIOKSIETILENSKOG LANCA NA EFIKASNOST NEIONSKIH
TENZIDA U VODENIM RASTVORIMA .................................................................................. 82
Mirza Tupaji, Jasmin Suljagi
DEHIDRATACIJA DIETILETERA NA Mn(II)-MORDENIT ................................................... 89
R. Petrovic, N. Cegar, B. Skundric, J. Penavin-Skundric
SINTEZA KALCIJUM FERITNIH PEROVSKITA MIKROVALNO-POTPOMOGNUTOM
DEKOMPOZICIJOM RAZLIITIH PREKURSORA ............................................................... 99
Saa Zeljkovi, Toni Ivas, Jelena Penavin-kundri, Slavica Sladojevi, Ljubica Vasiljevi
ADSORPTION OF PROPANE ACID ON HIGH-SILICA ZSM-5 ZEOLITES OF
NANOSTRUCTURE DIMENSIONS ........................................................................................ 109
S. Sladojevic, J. Penavin-Skundric, Z. Levi, D. Bodroza, D. Lazic, B. Skundric
KOMPARATIVNA ISTRAIVANJA ADSORPCIONIH OSOBINA TUFA I AKTIVNOG
UGLJA ........................................................................................................................................ 118
1
J. Penavin Skundric, Z. Levi, S. Sladojevic, D. Bodroza, Luka Matej Djevenica............................

SPECTROPHOTOMETRIC ASSESMENT OF SPF AND EFFICENCY OF PROTECTION OF
COMMERCIAL SUNPROTECTION CREAMS ...................................................................... 127
Dijana Jeli, Vesna Antunovi, Nataa Cvijanovi
CHEMICAL ENGINEERING .............................................................. 136

CONTEMPORARY RESEARCH OF LITHIUM BATTERIES ............................................... 137
Slavko Mentus
ODRIVO UPRAVLJANJE VODOM, OTPADNOM VODOM I ENERGIJOM U
PROCESNOJ INDUSTRIJI ....................................................................................................... 150'
Elvis Ahmetovi, Nidret Ibri, Zdravko Kravanja
UTICAJ ELEKTRODNOG MATERIJALA NA ANODNU OKSIDACIJU CIJANIDNIH
OTPADNIH VODA.................................................................................................................... 166
B. Malinovi, M. G. Pavlovi, J. Mandi
MATEMATIKO MODELOVANJE PROCESA SAGORIJEVANJA PRIRODNOG GASA ZA
POTREBE CFD MODELOVANJA ........................................................................................... 176
ore Vojinovi, Milorad Maksimovi, Petar Gvero
SIMULACIJA SAGORIJEVANJA PRIRODNOG GASA UPOTREBOM REDUKOVANOG
MODELA HEMIJSKE KINETIKE ........................................................................................... 187
ore Vojinovi, Milorad Maksimovi, Sreten Leki Petar Gvero
METODOLOGIJA
UPRAVLJANJA
KRITINOM
INFORMACIONOM
INFRASTRUKTUROM I DIGITALNA FORENZIKA ............................................................ 197
Duanka Stojanovi, Ljilja ikman
INFLUENCE OF AIR PREHEATING RATE ON THE STEEL HEATING EFFICIENCY ... 210
Milisav Lalovi, Neboja Tadi, arko Radovi
CHEMICAL TECHNOLOGY .............................................................. 219

PRAENJE TURBINSKOG ULJA U EKSPLOATACIJI ........................................................ 220
Aleksandra Josipovi, Danka ikuljak, Pero Dugi
PRIMJENA FIZIKO - HEMIJSKIH POSTUPAKA KOD UKLANJANJA LINDANA
TOKOM PRIPREME VODE ZA PIE ..................................................................................... 228
Drljaa Dijana, Dalmacija Boo, Vuki Ljiljana, Kragulj Marijana, Zori Slobodanka
UTICAJ PREDOZONIZACIJE NA UKLANJANJE PREKURSORA TRIHALOMETANA
KOAGULACIJOM ..................................................................................................................... 239
Agbaba Jasmina, Tubi Aleksandra, Molnar Jelena, Watson Malcolm, Krmar Dejan, Dalmacija
Boo
UTICAJ POLIMERNIH ADITIVA NA POBOLJANJE VISKOZNOSTI I INDEKSA
VISKOZNOSTI MOTORNIH ULJA ......................................................................................... 250
Tatjana Boti, Pero Dugi, Plamenko Pijetlovi, Zoran Petrovi
UTICAJ AKTIVIRANOG BENTONITA NA SADRAJ SUMPORA U MINERALNIM

BAZNIM ULJIMA ..................................................................................................................... 259
Zoran Petrovi, Pero Dugi, Jasminka Sadadinovi, Begi Sabina, Fehim Zili
FOOD TECHNOLOGY ........................................................................ 269

MODIFIKACIJA TEHNOLOGIJE U FUNKCIJI POBOLJANJA KVALITETA GOVEEG
PRUTA ..................................................................................................................................... 270
Gani Amir, Radi Ivana, Stojkovi Sandra, Krvavica Marina Ratkovi Davorka
QUALITY CONTROL AND FOOD SAFETY ................................... 277

POTROAI I BEZBEDNOST HRANE .................................................................................. 278
Balti . Milan, uri Jelena, Mandi Snjeana, Peanac Biljana, Lonina Jasna
RECENT ACHIEVEMENTS IN MEAT COLOUR .................................................................. 288
Bjrg Egelandsdal, Milena Bjelanovic, Mamta Khatri And Erik Slinde
PROSO MILLET (Panicum miliaceum l.) AS FUNCTIONAL AND HEALTH FOOD .......... 296
Darja Kocjan Ako
SADRAJ MIKROELEMENATA U UMSKOM VOU ....................................................... 307
Ladislav Vasilisin, Miroslav Grubacic, Natasa Lakic
ODREIVANJE SADRAJA EERA U AROMATIZIRANIM VODAMA ....................... 313
Aida Sapcanin, Gordan Jancan, Ekrem Pehlic, Alija Uzunovic
EFFECT OF HONEY ADDITION ON RHEOLOGICAL PROPERTIES OF PROBIOTIC SOY
YOGHURT ................................................................................................................................. 319
M. Stijepi, J. Gluac, D. Djurdjevi-Miloevi
IMPROVEMENT OF SENSORY AND PHYSICOCHEMICAL CHARACTERISTICS OF
PROBIOTIC SOY YOGHURT BY HONEY ADDITION ........................................................ 328
M. Stijepi, J. Gluac, D. Djurdjevi-Miloevi
MIKROBIOLOKI STATUS SVJEIH (KONZUMNIH) JABUKA SORTE GALA PRIJE I
NAKON PRANJA ...................................................................................................................... 339
Ljiljana Topali-Trivunovi, Aleksandar Savi, Vesna Tovarii, Igor Stjepanovi, Snjeana
Mato, Milo olaja ..........................................................................................................................
MIKROBIOLOKI STATUS ZELENE SALATE PRIJE I NAKON STANDARDNOG
PRANJA ..................................................................................................................................... 348
Ljiljana Topali-Trivunovi, Aleksandar Savi, Jelena Kovaevi, Baleevi Ljiljana, Snjeana
Mato, Milo olaja
SVEST POTROAA O BEZBEDNOSTI HRANE................................................................ 357
Petra Tanovi, Aleksandra Miricki
TEXTILE ENGINEERING ................................................................... 368

CLOTHING DESIGN AND FIT COMFORT BASED ON BODY MOTION ......................... 369
Jelka Gerak
DEVELOPMENT OF APPROPRIATE GARMENT PATTERN DESIGNS FOR A SITTING
POSITION 3D BODY MODEL ................................................................................................. 380
Andreja Rudolf, Tatjana Kozar, Andrej Cupar, Simona Jevnik, Zoran Stjepanovi
A SUBJECTIVE EVALUATION OF THE THERMAL COMFORT OF CLOTHING
EVALUATED IN COLD ENVIRONMENT ............................................................................. 389
Damjana Celcar
ISTRAIVANJE UTICAJA SIROVINSKOG SASTAVA I NAINA OBRADE TKANINA
NA NJIHOVA ANTIBAKTERIJSKA SVOJSTVA .................................................................. 398
Dragana Gruji, Aleksandar Savi, Ljiljana Topali-Trivunovi, Svjetlana Janji, Simona
Jevnik, Danijela Jokanovi
UTICAJ SISTEMA PREDENJA NA ZAPREDENOST VLAKANA U PAMUNOJ PREI
................................................................................................................................................... ..410
Dusan Trajkovic, Jovan Stepanovic, Dragan Radivojevic, Vasilije Petrovic
ANALIZA DEFORMACIONIH KARAKTERISTIKA NETKANIH GEOTEKSTILNIH
MATERIJALA OD PES VLAKANA ........................................................................................ 421
Jovan Stepanovic, Dragan Radivojevic, Duan Trajkovic, Vasilije Petrovic, Dragan Djordjic
OPTIMIZACIJA BOJENJA VUNE UZ POMO PARAMETRA K/S..................................... 429
Dragan Djordjevic, Miodrag Smelcerovic, Snezana Urosevic, Suzana Djordjevic
TEXPROCESS 2013 - TRENDI NA PODROJU KONFEKCIJSKIH PROCESOV IN
STROJEV ................................................................................................................................... 438
Simona Jevnik
RAZLIITI NIVOJI APLIKACIJE ODRIVOG RAZVOJA U MODNOM DIZAJNU - Studija
sluaja BU:BA ............................................................................................................................ 446
Tanja Devetak
WEAVING FLEX AND WOOL IN SLOVENIA ...................................................................... 456
iva Zupin
GRAPHIC TECHNOLOGY AND DESIGN ....................................... 463

SAVREMENI TRENDOVI GRAFIKIH TEHNOLOGIJA .................................................... 464
Dragoljub Novakovi, Igor Karlovi
CHEMICAL COMPOUNDS BASED ON ROSIN FOR PAINT RESTORATION PROCESS .... .
..................................................................................................................................................... 472
Milena Miljkovic, Biljana Arsic, Vojkan Miljkovic, Niko Radulovic, Nemanja Djordjevic,
Dragan Djordjevic, Vesna Savic
COMPARATIVE VIEW OF THE QUALITY OF PRINTS USING iCtP AND
CONVENTIONAL PLATES ..................................................................................................... 477
4
Ivana Juri, Igor Karlovi, Dragoljub Novakovi, Ivana Tomi

THE INFLUENCE OF THE DRYING PROCESS ON THE RESISTANCE OF RFID
COMPONENTS PRINTED BY FUNCTIONAL CONDUCTIVE INK ................................... 483
Miloje oki, ivko Pavlovi, Urka Kavi , Sandra Dedijer, Tadeja Muck
ANALIZA SVOJSTAVA SITA KAO NAJUTICAJNIJEG ELEMENTA U TEHNICI SITO
TAMPE ..................................................................................................................................... 491
Miloevi Rastko, Stani Mladen, Banjanin Bojan
ITLJIVOST 2D BAR KODOVA TAMPANIH NA RAZLIITIM PAPIRNIM
PODLOGAMA ........................................................................................................................... 501
Sandra Dedijer, Magdolna Pal, ivko Pavlovi, Dragoljub Novakovi
PRINCIPI ODRIVOG RAZVOJA U PRIMENI GRAFIKOG OBLIKOVANJA ................ 513
Irma Pukarevi, Banjanin Bojan, Rastko Miloevi
PERSONA PISMA ZBOG EKA JE NEOPHODNO DA SE USTANOVI NOVA
KLASIFIKACIJA PISMA? ........................................................................................................ 523
Irma Pukarevi, Uro Nedeljkovi
EFIKASNOST TAMPANIH OGLASA KODIRANIH GASTRONOMSKOM IKONOM.... 530
Uro Nedeljkovi, Irma Pukarevi
TESTIRANJE KVALITETA OBJEKTIVA DIGITALNOG FOTOAPARATA KROZ
PROCENU HROMATSKE ABERACIJE ................................................................................. 541
Ivana Tomi, Igor Karlovi, Ivana Juri, Jelena Vukojevi
SPEKTROFOTOMETRIJSKA ANALIZA UTICAJA TOPLOTNOG DEJSTVA NA
KVALITET OTISAKA DOBIJENIH TEHNIKOM SITO TAMPE NA TEKSTILU ........... 550
Nemanja Kaikovi, Mladen Stani, Dragoljub Novakovi, Rastko Miloevi, Gojko Vladi
QUALITY TESTING OF TACTILE BRAILLE PRINTS REPRODUCED WITH UV INK JET
TECHNOLOGY ......................................................................................................................... 560
Mili Neda, Novakovi Dragoljub, Majnari Igor, Vladi Gojko
ZNAAJ DIZAJNA AMBALAE U KOMUNIKACIJI SA POTROAEM ........................ 568
Varvara Maleti, Petra Balaban
UTICAJ TOPLOTNOG DEJSTVA NA KVALITET OTISAKA DIGITALNO TAMPANIH
TEKSTILNIH PODLOGA ........................................................................................................ 576
Mladen Stani, Nemanja Kaikovi, Dragoljub Novakovi, Emina Deduki
ENVIRONMENTAL ENGINEERING ................................................ 585

IZAZOVI UPRAVLANJA OTPADOM U ODRIVOM RAZVOJU REPUBLIKE SRBIJE 586
Vladimir Pavievi, Darko Radosavljevi, Ivan Kluz, Marina Stamenovi, Svetomir Milojevi
ISTRAIVANJE USLOVA PRIMJENE VAPNENIH MULJEVA U PROCESIMA
NEUTRALIZACIJE KISELIH OTPADNIH VODA ................................................................. 598
Sabina Begi, Vladan Mii, Zoran Petrovi, Amra Odobai, Maja Stevanovi Hodi
EKOLOKI ASPEKT PRIMJENE AZBESTA U GRAEVINARSTVU................................ 611
5
Radovan Beleslin, Gordana Broeta, Dragan Zrni

IZBOR KRITERIJUMA ZA VREDNOVANJE UTICAJA NA IVOTNU SREDINU U
PROCESIMA PROIZVODNJE GRAEVINSKIH RASTVORA I BOJA .............................. 621
Miroslav Dragi, Milica Matijevi, Milo Sorak
VIEKRITERIJUMSKA ANALIZA LOKACIJE DEPONIJE OTPADA TORINE U OPTINI
RIBNIK ....................................................................................................................................... 632
Sasa Dunovic, Ljiljana Vukic, Sinisa Cukut
ZAMJENA RADNOG SREDSTVA HCFC-22 U STARIM RASHLADNIM SISTEMIMA U
BOSNI I HERCEGOVINI ......................................................................................................... 641
Gordana Tica, Azra Rogovi-Grubi, Kotur Milovan, Petar Gvero
EKOLOKA OCJENA UTICAJA SANITARNE DEPONIJE NA KVALITET VAZDUHA 650
Danijela Kneevi Slobodanka Pavlovic, Jelena Kuzman Katica, Vesna Boji
UTICAJ INTERAKCIJA SEDIMENT-VODA NA BIODOSTUPNOST TEKIH METALA U
JEZERU MODRAC.................................................................................................................... 659
Nusreta onlagi, Kanita Mehmedovi, Aida Crnki,Daliborka Divkovi
ODREIVANJE SPECIJACIJE JEDINJENJA BAKRA U JEZERU MODRAC PRIMJENOM
GEOHEMIJSKIH MODELA ..................................................................................................... 670
Nusreta onlagi, Daliborka Divkovi
THE ELECTROCOAGULATION/ADVANCED OXIDATION TREATMENT OF THE
GROUNDWATER USED IN IRRIGATION SYSTEM FOR THE HYDROPONIC
CULTIVATION OF TOMATOES............................................................................................. 681
V. Oreanin, R. Kollar, D. Vratari, K. Na, G. Meduni, G. Lonar, I.Halkijevi, M. Kuspili
UTICAJ OTPADNIH VODA RAFINERIJE BROD NA STANJE TAKSONA ZOOBENTOSA
SAVE .......................................................................................................................................... 688
Pavlovi Nevenka, Batoz eljana, ukalo Goran, Dmitrovi Dejan
IZAZOVI ODRIVOG ENERGETSKOG AKCIONOG PLANA ............................................ 697
Mitar Perusic, Branko Pejovi, Zoran Obrenovic, Radislav Filipovic
MONITORING I INVENTAR EMISIJA CO2 ZA GRAD BANJALUKU ............................... 703
Ranka Radi, Saa Papuga
PRISUSTVO I ZNAAJ UGROENIH BILJNIH VRSTA KANALA BEZDAN-BAJA U
REPUBLICI SRBIJI .................................................................................................................. 712
Dragana Risti, Dragana Vukov, Ruica Igi, Mirjana Deli Jovi, Slobodanka Vuji
KVALITET VODE RIJEKE BOSNE ........................................................................................ 724
Aida Sapcanin, Mirsada Cakal, Gordan Jancan, Ekrem Pehlic
UKLANJANJE ZAOSTALE OTPADNE BOJE POSLE BOJENJA VUNE REAKTIVNOM
BOJOM POSTUPKOM ADSORPCIJE ..................................................................................... 732
Miodrag Smelcerovic, Snezana Urosevic, Radica Nicic, Slavisa Stojmenovic, Dragan Djordjevic
PREIAVANJA OTPADNE VODE POSLE BOJENJA VUNE METAL-KOMPLEKSNOM
BOJOM POSTUPKOM ADSORPCIJE ..................................................................................... 743
Miodrag Smelcerovic, Radica Nicic, Snezana Urosevic, Dragan Djordjevic, Slavisa Stojmenovic
6
NEKI ASPEKTI UPRAVLJANJA KVALITETOM BEZBEDNOSTI I ZDRAVLJA U RADNOJ

SREDINI ..................................................................................................................................... 754
Ljiljana Stojanovi Bjeli, Dragoljub Uroevi, Uro Uroevi, Obrenija Kalamanda
DOPRINOS IZGRADNJI SANACIJI I REKULTIVACIJI DEPONIJA KOMUNALNOG
OTPADA U CILJU ZATITE IVOTNE SREDINE ............................................................... 762
Dragoljub Uroevi, Branimir Aneli, Raa urovi, Ljiljana Stojanovi Bjeli,Uro Uroevi,
Mihajlo oki
PRIMENA GEOSINTETSKOG GLINENOG SLOJA I POLIELEKTROLITNOG GELA ZA
NEPROPUSNE BARIJERE PRI IZGRADNJI DEPONIJA KOMUNALNOG OTPADA ...... 777
Dragoljub Uroevi, Branimir Aneli, Raa urovi, Ljiljana Stojanovi Bjeli,Uro Uroevi,
Mihajlo oki
KVALITET VODE AKUMULACIJE BOAC NA OSNOVU MIKROBIOLOKIH,
HIDROBIOLOKIH I FIZIKO-HEMIJSKIH PARAMETARA ............................................ 785
Vuji Slobodanka, Pavlovi Andrea, Vuki Ljiljana, Drljaa Dijana, Simeunovi Jelica,
Matavulj Milan
10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

X SAVJETOVANJE HEMIARA, TEHNOLOGA I EKOLOGA REPUBLIKE SRPSKE
THEORETICAL AND APPLIED CHEMISTRY

CHEMICAL PROCESSES IN PRINTING TECHNOLOGY

Miroslav Gojo, Tomislav Cigula
University of Zagreb, Faculty of Graphic Art.s, Republic of Croatia, mgojo@grf.hr
Review paper
One of the most commonly used printing technique today is lithography. The printing plate,
which is composed of printing (accept printing ink) and nonprinting (must not accept printing
ink) areas is highly important factor for all printing processes. Selective ink adsorption on
printing plates is usually achieved by geometrical difference between printing and nonprinting
areas, but in lithography it is achieved by their different physical-chemical properties. Printing
areas are oleophilic (hydrophobic) while nonprinting areas are hydrophilic (oleophobic). In the
first step of the printing process, on the printing plate comes fountain solution (water and
additives) which is adsorbed only by the nonprinting areas. Printing ink is applied in the second
step and it is adsorbed only by the nonprinting areas (not covered with fountain solution). The
printing plates are mainly built of aluminium tin that are mechanically, chemically and
electrochemically processed in order to make thin and porous film of aluminium oxide
(nonprinting areas) and then coated with photoactive layer (printing areas). The plate making
process is by aluminium printing plates composed of exposure and developing which remove
photoactive layer from nonprinting areas. The aim of this paper is to present the plate making
processes and plate parameters measuring methods, for example contact angle measurement,
determination of the roughness parameters and electrochemical impedance spectroscopy (EIS). In
addition, as printing plate-fountain solution interaction is influential for the printing quality, one
should define fountain solutions optimal chemical composition, for what measurements of pH
value, electrical conductivity and surface tension are needed.
Key words: Graphic technology, printing plate, physical-chemical processes, offset printing
Introduction
Offset printing is the main representative of lithography. It is characterised by two main features,
first the difference between printing and nonprinting areas on the printing plate is achieved by
their opposite physical-chemical properties. The printing areas are oleophilic (hydrophobic) while
nonprinting areas are hydrophilic (oleophobic). Secondly, the printing ink is from the printing
plate to the printing substrate transferred by offset cylinder [1]. These facts make offset printing a
very complex process where all production parameters must be set in a narrow interval in order to
make imprints of high quality.
In the printing process is the printing plate first covered with fountain solution (water with
additives) which is adsorbed only by hydrophilic surfaces the nonprinting areas. The surface
then comes into a contact with the inking rollers. The printing ink is adsorbed on surface which is
not covered with fountain solution the printing areas. The printing ink and the fountain solution
are transferred from the printing plate to the offset cylinder and from there to the printing
substrate which comes between offset and printing cylinder as presented in Figure 1 [1]. As
9

printing substrates are usually papers and paperboards one should use as less as possible fountain
solution to avoid deterioration of the substrates mechanical properties.
Figure 1. Offset printing unit
Materials
The printing plates are mainly made of aluminium foils which have to be processed in order to
enrich them with needed surface properties. The processing of the aluminium foils usually
consists of several steps: cleaning/degreasing, roughening, anodic oxidation, finishing, coating
with photoactive layer and in the end cutting to wanted dimension.
Roughening of the aluminium surface and forming of thin aluminium oxide film are necessary
for a number of reasons: it enlarges the functional properties of the surface and causes better
fountain solution adsorption, the better adsorption of the photosensitive coating, causes better ink
adhesion, during the reproduction process it increases stability of the fountain solution and
printing ink on the nonprinting and printing surfaces, respectively. It ensures better mechanical
properties of the printing plates and thus, longer print runs with the plates [2]. The functional
properties of the printing plate are highly influenced by the surface structure and its
characteristics, making the topography characterization very important for many applications
since the roughness of the surface is a significant engineering factor (Figure 2) [3]. Post anodic
treatments differ between manufacturers but generally serve to improve the hydrophilic
properties of non-printing areas [4, 5]. Photoactive coating enables image transfer on the printing
plate by changing its solubility when irradiated by defined electromagnetic irradiation.
10

Figure 2. Micrograph of the aluminium foils surface after roughening and anodic oxidation
Beside the printing plate, for a stable printing process one should also take into account the
interaction between nonprinting areas and the fountain solution as complete coverage of the
nonprinting areas with a thin film of the fountain solution is essential in achieving high printing
quality.
Beside its main role (covering completely nonprinting areas), fountain solution also has to
improve cleaning the printing plate of printing ink, ensure fast and complete spreading on the
printing plate surface in a thin film, decrease friction between printing plate and rubber blanket,
emulsify in wanted portion with printing ink. Therefore, fountain solution must be precisely
composed of water and additives which will enhance its performances [6].
Plate making process
After preparing aluminium foil to have needed surface characteristics in order to build
nonprinting areas (thin and porous aluminium oxide layer) and printing areas (photoactive
coating) one should transfer the image on the printing plate and make it ready for printing. The
plate making process usually consists of two major steps, exposure and developing. In exposure,
the coated aluminium foil is irradiated with defined light source which irradiates wave lengths
compatible with the sensitivity of the photoactive coating. The goal of the exposure is to cause
certain chemical changes in the photoactive layer which will make it soluble (positive working
photoactive layers) or insoluble (negative working photoactive layers) in a defined solvent. Older
plate making systems used a positive or negative film as a mask which enabled only some parts
of the photoactive coating to be irradiated. This plate making system is still present in todays
plate making systems, but not so often in the plate making process for lithography, then for
flexography. In lithography the exposure of the plates is mostly conducted in a platesetter which
uses laser as a light source. The wanted areas of the photoactive layer are directly irradiated with
11

a laser beam. One could there distinguish two groups of photoactive layers, heat-mode layers,
which are sensitive to infra red (IR) irradiation and photo-mode layers, which are sensitive to the
visible light irradiation.
Developing process is present in almost all plate making processes. The role of developing is to
remove soluble parts of the photoactive layer after exposure. Majority of the photoactive layers
use highly alkaline solution as the developer. This fact makes it very important to conduct
developing in strict conditions as after dissolving photoactive layer, developer could impair
surface of the aluminium oxide as it is soluble in base and acid solutions [7].
Measuring methods in control of the plate making process

As previously mentioned, the plate making process is very complex and one must optimize this
process in order to get the high quality result, which significantly influences the quality of the
final product. The most used methods in characterisation of the printing plates surface
properties, which have direct influence on the printing process, are measurement of the contact
angle, calculation of the surface energy and its components, determination of the roughness
parameters, electrical impedance spectroscopy (EIS) and optical and scanning electron
microscopy.
Measurement of the contact angle is a method based on the fact than one could determine wetting
characteristics of a solid surface by examination of the liquid drop on a solid or liquid (if these
two do not mix) surface. The contact angle is defined as the angle between two tangents in a
point where all three phases (vapour, solid and liquid) come in contact, one is tangent on the
liquid drop and the other is tangent on the solid surface (Figure 3) [8].
Figure 3. Contact angle determination

Contact angle is described in Young equation:
J lv cos 4 J sv J sl
(1)
where lv is interfacial energy liquid-vapour, sv is interfacial energy solid-vapour, sl is
interfacial energy solid-liquid and is the contact angle.
The contact angle of the printing plate could give information about the printing plate making
process, for example duration of the exposure, duration and composure of the developer solution,
influence of the printing process on the printing plates surface etc. [9, 10].
Surface energy and its components can be calculated by measuring contact angles of referent
liquids on the investigated solid surface. In the printing plate investigation one could use the
12

Owens-Wendt-Rabel and Kaelble (OWRK) analysis method. This method is developed from
Young equation and the fact that surface tension can be divided on the polar and dispersive part
[11, 12].
(2)
where s is surface tension of the solid, l is the surface tension of the liquid, D dispersive part
of surface tension, P polar phase of surface tension [12].
As fountain solution (water based) must have good spreding on the nonprinting areas, it is of
higher interest to see behaviour of the polar component of the surface energy when changes in the
printing plate making process occurs [13].
Electrical impedance spectroscopy is an electrochemical analytical method suitable for
measurement of non conductive layers on a conductive base, such as varnishes, colour on a metal
surface, metal oxides etc. [14]. Electrical impedance is a resistance in an AC electrical circuit.
The electrical impedance is sum of real and imaginary part (3).
Z* = Z' jZ''
(3)
where Z* is the electrical impedance, Z' is real part of the electrical impedance Z'' is imaginary
part of the electrical impedance and j = 1 [15].
Measuring electrical impedance while changing the frequency of the voltage source one could
determine changes on the printing plate surface as the formed aluminium oxide layer and the
aluminium base create a double layer which could be simulated by an electrical circuit [16]. The
parameters of the circuit elements imply the change of the aluminium oxide surface [17 - 19].
Control of the fountain solution characteristics
The printing plate-fountain solution interaction has very important role in the printing process,
one must define properties of the fountain solution to determine its optimal composition. On the
other hand, fountain solution could get contaminated in a printing process and therefore must be
constantly observed and if needed corrected with additives to keep its function in a wanted
boundaries.
The parameters which are usually measured during printing process are pH value and electrical
conductivity. pH value must be between 4.5 and 5.5 as this is interval in which aluminium oxide
is stable [7], but also this value leads to the better drying of the printing ink. The electrical
conductivity value is not defined as it depends on the various fountain solution compositions, but
it is a parameter which gives signal if some particles of paper, varnish etc. have mixed with
fountain solution and could cause problems in the wetting process.
13

Conclusion
This paper presents an overview of some chemical processes and measuring methods which are
used in graphic industry connected with the printing plate processing. One could see that the plate
making process is full of chemical processing. Because of their bad ecological impact,
investigations are made to develop processes with lower use of chemicals, but for now they are
not keeping up with the needed quality level or durability. Therefore, another way of improving
these processes and lowering negative ecological impact is by defining more precisely energy and
chemical consumption by optimize current processes. Usage of precise measuring methods which
enable greater precision in characterization of the materials and definition of their properties in
relation to the chemical processing must be included in that process.
References
1. Wilson, D. G., (2005), Lithography primer, Pittsburg: GATFPress
2. Brinkman, H.J., Kernig, B. (2003) Aluminium for lithographic applications // ATB
Metallurgie R&D Hydro Aluminium. 43(1-2), pp. 130-135
3. Dimogerontakis, Th., Van Gils, S., Ottevaere, H., Thienpont H., Terryn, H. (2006)
Quantitative topography characterisation of surfaces with asymmetric roughness induced
by AC-graining on aluminium // Surface Coating Technology. 201, pp. 918-926.
4. Lin, C.S., Chang C.C., Fu, H.M. (2001) AC electrograining of aluminum plate in
hydrochloric acid // Materials Chemistry and Physics 68 pp. 217-224.
5. Urano, T., Kohori, K., Okamoto, H. Photosensitive Lithographic Printing Plate and
Method for making a Printing Plate, Patent No.: US 6,689,537 B2, 2004.
6. Kipphan, H., (2001), Handbook of Print Media, Berlin: Springer.
7. Pourbaix, M., (1966), Atlas of Electrochemical Equilibria in Aqueous Solutions, Oxford,
London, Paris, Toronto, New York, Frankfurt: Pergamon Press.
8. Atkins, P. W., (1998), Physical Chemistry, 6th Ed., Oxford University Press
9. Baracic, M., Cigula, T., Tomasegovic, T., Zitinski Elias, P. Y., Gojo, M., (2009),
Influence of plate making process and developing solutions on the nonprinting areas of
offset printing plates, Proceedigs of the 20th DAAAAM Symposium "Inteligent
Manifacturing & Automation : Focus on Theory, Practice and Education", ed. Katalini,
Branko, Viena : DAAAAM International.
10. Mahovic Poljacek, S., Cigula, T., Pintar, N., Gojo, M., (2010), Quality of the Printing
Plates as a Function of Chemical Processing, Annals of DAAAM for 2010 & Proceedings
of the 21st International DAAAAM Symposium "Inteligent Manifacturing & Automation:
Focus on Interdisciplinary Solutions", ed. Katalinic, Branko, Viena : DAAAM
International.
11. Owens, D.K., Wendt, R.C. (1969) Estimation of the surface free energy of polymers //
Journal of Applied Polymer Science, v.13., pp. 1741-1747
12. Van Oss, C. J.; Giese, R. F.; Li, Z.; Murphy, K.; Norris, J.; Chaudhury, M. K., Good, R. J.
(1993) Contact Angle, Wettability and Adhesion, K. L. Mittal (Ed.), VSP, Utrecht, The
Netherlands.
13. Cigula T. (2011), Kvalitativna analiza slobonih povrina tiskovnih formi, PhD thesis,
Grafiki fakultet, zagreb
14

14. Mansfeld, F., (1999), Analysis and Interpretation of EIS Dana for Metals and Alloys,
Technical report 26, Solartron Limited.
15. Monk, P., (2005), Fundamentals of electroanalytical electrochemistry, Chichester: John
Wiley&sons Ltd.
16. FOGRA Project No. 22.024, Electrochemische Untersuchungen def Oberflche von
Offsetdruckplatten zur Aufklrung der Ursachen von Farbannahmeerscheinungen an
bildfreien Stellen, Report 2006.
17. Cigula, T., Fuchs-Godec, R., Gojo, M., Slemnik, M. (2012) Electrochemical Impedance
Spectroscopy as a tool in the plate making process optimization // Acta Chimica
Slovenica 59 3, pp. 513-519
18. Hitzig, J., Jttner, K., Lorenz, W. J., Paatsch, W., (1984) AC-Impedance Measurements
on Corroded Porous Aluminum Oxide Films, Corrosion Science, 24 (11/12), pp. 945-952.
19. Risovic, D., Mahovic Poljacek, S. Gojo, M., (2009) On correlation between fractal
dimension and profilometric parameters in characterization of surface topographies,
Applied Surface Science, 255 (7); pp. 4283-4288.
15

IDENTIFIKACIJA ACETILSALICILNE KISELINE POMOU HIGHPERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY (HPLC) U OVISNOSTI

OD SISTEMA OTAPALA
Ekrem Pehlic1, Mirza Nuhanovic2, Aida Sapcanin3, Bozo Banjanin4, Husein Nanic1 , Majda
Srabovic4, Safeta Redzic1, Merima Toromanovic1
1
University in Bihac, Biotechnical faculty,Biha, BiH, pehlic_ekrem@yahoo.com

2
University in Sarajevo, Faculty of Science, BiH
3
University in Sarajevo, Faculty of Pharmacy, BiH
4
University in Tuzla, Faculty of Science, BiH
Struni rad
Aspirin ili acetilsalicilna kiselina je salicilatni lijek koji se esto koristi kao analgetik, antipiretik i
antiupalni lijek. Sinteza aspirina je klasificirana kao reakcija esterifikacije. Acetilsalicilna
kiselina ima viestruko dejstvo u lijeenju kao i u prevenciji razliitih oboljenja. Iako je sinteza
aspirina naizgled laka, dobijanje acetilsaliclne kiseline u istom stanju po farmaceutskim
standardima i obliku pogodnom za tabletiranje zaokupljala je i dalje zaokupljuja panju
istraivaa i proizvoaa. Pitanje stabilnosti acetilsalicilne kiseline i vrstih formulacija u kojima
se koristi je takoer od znaaja. Iz dobivenih rezultata se vidi da sinteza aspirina kao jedna od
jednostavnijih sinteza zahtijeva adekvatne uslove za rad, opremljen laboratorij, kao i osoblje
kvalificirano za izvoenje sinteze. Cilj ovog istraivanja je bio identifikacija sintetiziranog
aspirina metodama tekuinske kromatografije visoke djelatovornosti (HPLC) i IR spektrometrije
i odreivanje sadraja (stepena istoe) acetilsalicilne kiseline metodom HPLC u zavisnosti od
vrste otapala koritenih u procesu prekristalizacije. Reakcioni uslovi sinteze podrazumijevaju
prekristalizaciju sintetiziranog aspirina u razliitim otapalima i izbor najpogodnijeg otapala za
prekristalizaciju.Vrsta otapala u procesu prekristalizacije je u direktnoj vezi sa istoom
produkta prekristalizacije kao i sa njegovim morfolokim karakteristikama. Za prekristalizciju
acetilsalicilne kiseline koritena su tri otapala: metanol, etanol i petroleter. Dobijeni rezultati
pokazuju da aspirin prekristaliziran u metanolu ima najveu istou (najvei sadraj) u odnosu
na druga dva koritena otapala. Odstupanja u stepenu istoe nakon prve i druge prekristalizacije
su izuzetno mala.Prekristalizirani aspirin u etanolu i petroleteru je takoer izuzetno ist ali neto
manje u odnosu na metanol.HPLC-analizom je utvreno da se metanol, etanol i petroleter mogu
koristiti za prekristalizaciju aspirina prilikom njegove sinteze, jer istoa ovako dobivenog
aspirina je u granicama propisanim od strane regulatornih autoriteta.
Kljune rijei: Acetilsalicilna kiselina, Tekuinska kromatografija visoke djelatvornosti (HPLC),
prekristalizacija, otapala.
UVOD
Aspirin je jedan od najpoznatijih lijekova koji su poznati u medicini i jedan od najstarijih, jer su
jo u staroj Grkoj pravljeni razni ekstrakti od vrbine kore u svrhu lijeenja ljudi.Ekstrakti vrbine
kore koji su bogati salicilatima su poznati po specifinim efektima na povienu temperaturu, bol i
16

upalu (1). Francuski hemiar Gerhardt je prvi napravio acetilsalicilnu kiselinu 1853 godine. U
toku njegovog ispitivanja i prouavanja sinteze i svojstava razliitih kiselih anhidrida, pomijeao
je acetil hlorid sa natrijumovim solima salicilne kiseline. Poto u to vrijeme 1853 g. nije bila
poznata strukturalna teorija, Gerhardt je dobivenu supstancu nazvao salicil-acetni anhidrid (od
njemake rijeiwasserfreie Salicylsure-Essigsure). est godina kasnije, von Gilm uspijeva
dobiti analitiki istu acetilsalicilnu kiselinu (koju je nazivao acetilirana salicilna kiselina) putem
reakcije salicilne kiseline i acetil hlorida. Kasnije naunici Schrder, Prinzhorn i Kraut ponavljaju
sinteze koje su izveli Gerhardt (sa natrijum salicilatom) i von Gilm (sa salicilnom kiselinom) te
zakljuuju da obje reakcije daju istu supstancu-acetilsalicilnu kiselinu. Oni su takoer prvi koji su
pravilno prikazali strukturu aspirina sa acetilnom funkcionalnom grupom povezanom sa atomom
kisika na fenolu. Godine 1897, naunici iz njemake farmaceutske firme Bayer poinju istraivati
acetilsalicilnu kiselinu kao zamjenu za standardne salicilatne lijekove, koja bi imala manje
iritirajue efekte. Od 1899 godine, Bayer poinje nazivati ovaj lijek Aspirin i zapoinje s
prodajom u cijelom svijetu.Ime Aspirin je izvedeno iz A-acetil i Spirsure- stari njemaki naziv
za salicilnu kiselinu.Sinteza aspirina je klasificirana kao reakcija esterifikacije (2). Iako postupak
dobijanja acetilslicilne kiseline spada u red jednostavnih sinteza, neophodni su optimalni uslovi
sinteze kako bi se dobila API prema propisanim standardima za lijkove (3). Standardi ukljuuju
odreeni sadraj aktivne farmaceutske supstance kao i sadraj neistoa.Uporeivanjem IR
spektra standardne supstance i snimljenog spektra produkta sinteze mogue je relativno
jednostavno izvriti identifikaciju sintetiziranog spoja. HPLC metoda se takoe moe iskoristiti
za identifikaciju produkta sinteze, meutim navedena metoda prvenstveno se upotrebljava za
odreivanje sadraja aktivne supstance i srodnih supstanci (4). Reakcioni uslovi sinteze
podrazumijevaju prekristalizaciju sintetiziranog aspirina u razliitim otapalima i izbor
najpogodnijeg otapala za prekristalizaciju (5).Voda je najee koriteni rastvara u procesu
prekristalizacije spojeva zbog svoje dostupnosti, lakog otapanja velikog broja hemijskih spojeva,
niske cijene kotanja i nekodljivosti (6). Mnogobrojni faktori se moraju uzeti u razmatranje
prilikom odabira rastvaraa za proces preiavanja lijeka, s tim da u poslijednje vrijeme
morfologija estica supstance (veliina estica, distribucija veliine estica, oblik..) nastalih u
procesu kristalizacije ima veoma vanu ulogu (7). Razlog tome je to navedene osobine
supstance izravno utiu na proces oslobaanja iste iz odabrane forme lijeka.
MATERIJAL I METODE RADA
Za sintezu acetilsalicilne kiseline koriteni su : salicilna kiselina, anhidrid siretne kiseline,
petroleter, etanol, metanol, sulfatna kiselina (proizvoa: Merck).
Postupak sinteze: U okruglu tikvicu od 50 ml stavi se salicilna kiselina i anhidrid octene kiseline.
Smjesi se doda koncentrovana H2SO4 i grije 15 minuta na vodenom kupatilu na 50-60 C uz
povratno hladilo. Nakon hlaenja smjesa se ulije u hladnu vodu i ostavi da kristalizira. Kristali se
filtriraju kroz Bchnerov lijevak i isperu s malo vode. Dobiveni aspirin se prekristalizira iz
odabranog otapala (8).
U postupku identifikacije sintetizirane acetilsalicilne kiseline za obje navedene metode koriten je
standard acetilsalicilne kiseline, Se: 0515/4977 SAP.
Za IR identifikaciju produkta sinteze koritena je KBr pellet metoda (KBr pastila) na
spektrofotometru Perkin Elmer 1000, pri rezoluciji 4 cm-1 i opsegu 4000-400 cm-1.
17

HPLC identifikacija i odrivanje sadraja acetilsalicilne kiseline vrena je prema USP metodi za
acetilsalicilnu kiselinu. Za ovu vrstu analize koriten je teni hromatogram HPLC Agilent 1100
sa UV-VIS fluoroscentnim detektorom i kolonom Lichrosorb RP-18 promjera 250x4,00 mm;
5m, SE 153179(8).
REZULTATI I DISKUSIJA
Identifikacija sintetizirane acetilsalicilne kiseline KBr pellet metodom
Slika1. IR spektar standarda acetilsalicilne

kiseline
Slika1.2.IR spektar sinzetiziraneacetilsalicilne

kiseline prekristalizirane u metanolu
Slika1.3.IR spektar sinzetizirane acetilsalicilne

kiseline prekristalizirane u etanolu
Slika1.4. IR spektar sinzetizirane acetilsalicilne

kiseline prekristalizirane u petroleteru
Interpretacijom snimljenih IR spektara sintetizirane acetilsalicilne kiseline i njihovim

poreenjem sa IR spektrom standarda acetilsalicilne kiseline moe se sa sigurnou konstatirati
da je sintetizirana supstanca identificirana (9,10). Takoe, softverskim uporeivanjem IR
spektara sintetizirane acetilsalicilne kiseline i spektra standarda iste iz baze podataka utvreno je
podudaranje IR spektara preko 90%, to implicira da je produkt sinteze izuzetne istoe ukoliko
se zna da red veliine podudaranja IR spektara(analizirane API i standarda) iznad 70% se
kvalifikuje kao pozitivna i prihvatljiva identifikacija aktivne farmaceutske supstance.
Identifikacija sintetizirane acetilsalicilne kiseline HPLC metodom
18

Slika2.1 HPLC hromatogram standarda acetilsalicilne kiseline
Slika2.2 HPLC hromatogram sintetizirane acetilsalicilne kiseline prekristalizirane u petroleteru
Slika2.3 HPLC hromatogram sintetizirane acetilsalicilne kiseline prekristalizirane u metanolu

Tabela 1. Sadraj sintetizirane acetilsalicilne kiseline u zavisnosti od vrste otapala koritenih u
procesu prekristalizacije
Vrsta otapala
Metanol
Etanol
Petroleter
Proba 1
Proba2
Proba 1
Proba2
Proba 1
Proba2
Sadraj
acetilsalicilne
kiseline (%)
97,84%
97,95%
96,99%
98,00%
96,41%
99,18%
Sadraj
(srednja vrijednost)
97,90%
97,50%
97,79%
19

Iz priloenih hromatograma standarda acetilsalicilne kiseline i sintetiziranog produkta moe se

konstatirati da je sintetizirana supstanca acetilsalicilna kiselina. Na osnovu vrijednosti povrine
glavnog pika moe se vidjeti da je sintetizirani produkt visoke istoe. Navedeno potvruju i
vrijednosti za povrinu pikova srodnih supstanci (neistoa).
Na formiranje estice u procesu prekristalizacije utiu dva primarna faktora: nukleacija
(stvaranje velikog broja sitnih kristala-nukleusa) i aglomeracija (poveanje veliine estica
spajanjem finih, sitnih kristala). Odabir najpogodnijeg rastvaraa za odreeni proces kristalizacije
nije uvijek lak zadatak i ukljuuje poznavanje fiziko- hemijskih karakteristika i supstance koja
kristalizira i otapala. Navedene krakteristike uzrokuju razliitu morfologiju kristala. Meutim,
prethodni korak priovakvim ispitivanjima je ista supstanca, odnosno odreivanje sadraja
sintetizirane supstance. Iz tabele 1. se moe vidjeti da prekristalizacijom acetilsalicilne kiseline sa
sva tri odabrana otapala istoa iste je zadovoljavajua. Meutim, najbolji rezultat, tj najistija
supstanca se dobija koritenjem metanola kao otapala.
ZAKLJUCI
Iako je sinteza aspirina naizgled laka, dobijanje acetilsaliclne kiseline u istom stanju po
farmaceutskim standardima i obliku pogodnom za tabletiranje ili neku drugu formu lijeka
zaokupljala je i dalje zaokuplja panju istraivaa i proizvoaa. Pitanje stabilnosti acetilsalicilne
kiseline i vrstih formulacija u kojima se koristi je takoer od znaaja. Iz sprovedeni analiza
moemo vidjeti da sinteza aspirina kao jedna od jednostavnijih sinteza zahtijeva adekvatne
uslove za rad, opremljen laboratorij, kao i osoblje kvalificirano za
izvoenje sinteze.
U ovom radu je izvrena sinteteza i identifikacija acetilsalicilne kiseline, odabrana tri otapala za
proces prekristalizacije (preiavanje) sintetiziranog produkta i odreen sadraj istog. Na osnovu
dobijenih rezultata moe se zakljuiti: Optimalan odnos salicilne kiseline i anhidrida siretne
kiseline za najvei prinos aspirina jeste 10 g salicilne kiseline te 25 ml anhidrida octane kiseline,
tj. odnos 1:2,5 u korist anhidrida. IR i HPLC metodma mogue je uspjeno izvriti identifikaciju
acetilsalicilne kiseline. HPLC-analizom je utvreno da se metanol, etanol i petroleter mogu
koristiti za prekristalizaciju aspirina prilikom njegove sinteze jer istoa ovako dobivenog
aspirina je visoka, to znai da dalja ispitivanja mogu tei u smjeru pronalsaka najpogodnije
morfologije produkta u zavisnosti od oblika lijeka. Na osnovudobijenih rezultata za sadraj
acetilsalicilne kiseline utvreno je da je metanol najpogodnije otapalo za proces prekristalizacije
acetilsalicilne kiseline.
LITERATURA
1. Gaciong Z. "The real dimension of analgesic activity of aspirin". Thrombosis
research 110 (5-6)(2003) pp.361364.
2. Nikolin A, Nikolin B: Nukleofilne supstitucije na nezasienom ugljikovom atomu,
Praktkum organske hemije, Svijetlost oour zavod za udbenike i nastavna sredstva,
Sarajevo: (1984) pp. 6975.
3. ekovi, . Aromatine supstitucione reakcije, Principi Organske sinteze,Nauna
knjiga Beograd (1982) pp. 252-270.
20

4. Stanley H. Pine: Nukleofilne adicije i supstitucije u sintezi, Organska hemija, kolska

knjiga Zagreb (1994) pp. 445-449.
5. Jerkovi I, Radoni A: Izolacija i ienje organskih spojeva, Praktikum iz organske
hemije, Hemijsko tehnoliki fakultet Sveuilita u Splitu (2009) pp.19-25.
6. Zubrick,J.,W., The OrganicChem LabSurvivalManual, Recrystallization, John
Wiley&Sons,Inc. (1988) p.91.
7. Bori S, Kronja O: Nukleofilna supstitucija i nukleofilna eliminacija nazasienom
ugljiku, Praktikum preparatinvne organske hemije, kolska knjiga Zagreb(1991)
pp.114-115.
8. Bruice Yurkanis P., Organic Chemistry, Forth edition; Prentice Hall (2005) p.499
9. J. Furhop, G. Penzlin., Organic Syntesis,Concepts,Methods, Starting Materials,Second
Edition,(1994) p.193.
10. E. Katz, Chromatography Handbook of HPLC-High-performance liquid
chromatography, Marcel Deker (1998)p.629.
21

IDENTIFICATION OF ACETYLSALICYLIC ACID BY HIGHPERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY (HPLC) DEPENDING

TO THE SOLVENT SYSTEM
Ekrem Pehlic1, Mirza Nuhanovic2, Aida Sapcanin3, Bozo Banjanin4, Husein Nanic1 , Majda
Srabovic4, Safeta Redzic1, Merima Toromanovic1
1
University in Bihac, Biotechnical faculty,Biha, BiH, pehlic_ekrem@yahoo.com

2
University in Sarajevo, Faculty of Science, BiH
3
University in Sarajevo, Faculty of Pharmacy, BiH
4
University in Tuzla, Faculty of Science, BiH
Aspirin or acetylsalicylic acid is salicylate drug which is mostly used as analgesic, antipyretic and
anti-inflammatory drug. Synthesis of aspirin qualifies as reaction of esterification. Acetylsalicylic
acid has multiple effects on curing and prevention of many diseases. Seemingly, synthesis of
aspirin is easy, but getting of acetylsalicylic acid in its pure state by pharmaceutic standards and
form suitable for pill-making attracts attention of researchers and producers. Issue of stability of
the acetylsalicylic acid and solid formulations where it is used, have also huge importance. From
the obtained results it is evident synthesis of aspirin as the simple synthesis requires adequate
work conditions, well equiped laboratory, as well as qualified staff for performing synthesis. Aim
of this research was identification of synthetised aspirin by method high-performance liquid
chromatography (HPLC) and IR spectrometric and determination of content (grade of purity) of
acetylsalicylic acid by HPLC method depending to solvent used in precrystalisation process.
Conditions of reaction for synthesis implies precrystalisation of synthetised aspirin in various
solvents and choice of most suitable solvent for precrystalisation. The type of solvent in
precrystalisation process is in the direct relation with purity of precrystalisation product as well as
with its morphological characteristics. For precrystalisation of acetylsalicylic acid three solvents
are used: methanol, ethanol and petroleum ether. The obtained results shows in methanol
precrystalised aspirin has highest purity (the highest content) compaired with two other solvents.
The deviations in purity grade after first and second precrystalisation are negligible. In ethanol
and petroleum ether precrystalised asprin is also very pure but in some less degree compared with
methanol. By HPLC analysis is determined that methanol, ethanol and petroleum ether could be
used for precrystalisation of aspirin during its production, because purity of in this way obtained
aspirin is inside the limits prescribed by regulatory authorities.
Keywords: Acetylsalicylic
precrystalisation, solvents.
acid,
High-performance
22
liquid
chromatography
(HPLC),

ISPITIVANJE UTICAJA PROMJENE pH VRIJEDNOSTI MOBILNE

FAZE, SADRAJA ACETONITRILA I TRIETILAMINA NA
RETENCIONE PARAMETRE NIMESULIDA IZ TABLETA PRIMJENOM
REVERZNO FAZNE TENE HROMATOGRAFIJE POD VISOKIM
PRITISKOM
Irena Kasagi Vujanovi1, Igor Grabovac1, Milica Gaji1, Vojislav Vujanovi2, Darko Ivanovi1,3
1
Medicinski fakultet Univerziteta u Banjoj LuciBosna i Hercegovina, kasagic.irena@gmail.com

2
Kliniki centar Banja Luka., Bosna i Hercegovin
3
Farmaceutski fakultet Univerziteta u Beogradu, Srbija
Nauni rad
Za kvalitativnu i kvantitativnu analizu lijekova, mogu se koristiti brojne farmaceutske analize.

Jedna od najee korienih metoda jeste tena hromatografija pod visokim pritiskom (High
Pressure Liquid Chromatography HPLC). Ova instrumentalna metoda ima veliku prednost u
odnosu na druge, jer omoguava istovremeno razdvajanje jedinjenja iz smjee koja se analizira,
kao i identifikaciju i/ili kvantifikaciju analiziranih jedinjenja. Ovom metodom mogu se razdvojiti
i analizirati polarna i nepolarna jedinjenja. U farmaceutskoj analizi lijekova, veina ispitivanih
lijekova su nepolarnog ili slabo polarnog karaktera, pa se najee koristi metoda reverznofazne
tene hromatografije pod visokim pritiskom (RPHPLC), metoda u kojoj se koristi nepolarna
stacionarna faza i mobilna faza koja je polarnog karaktera. Razdvajanje ispitivanih jedinjenja vri
se na osnovu razliite raspodele ispitivane supstance izmeu ove dvije faze. Promjenom sastava
mobilne faze, mijenja se i njen stepen polarnosti, ime se direkto utie na razdvajanje ispitivanih
jedinjenja.
U analizi koja je sprovedena sa nimesulidom iz tableta, praen je uticaj promjene sastava mobilne
faze i promjene njene pH vrijednosti sa promjenom retencionih parametara, kao i oblika i
povrine hromatografskog pika nimesulida.
Kljune rijei: Nimesulid; reverznofazna tena hromatografija (RPHPLC); retencioni
parametri; konstanta disocije
23

Uvod
U farmaceutskoj analizi, zbog fizikohemijskih osobina uzoraka, kao i vrste ispitivanja,
najee se koristi metoda reverznofazne tene hromatografije pod visokim pritiskom (RP
HPLC). Ova metoda omoguava istovremeno razdvajanje ispitivanih uzoraka iz smjee, kao i
njihovu kvalitativnu i kvantitativnu analizu.
Osnovni parametri koji karakteriu jedan hromatografski sistem su: retencioni parametri,
parametri koji definiu efikasnost hromatografske kolone i faktori koji definiu stepen separacije
hromatografskih pikova ispitivanih jedinjenja (1).
U retencione parametre ubrajaju se: retenciono vrijeme (tr vrijeme koje protekne od unoenja
uzorka u kolonu do pojave maksimuma pika), redukovano retenciono vrijeme (tr vrijeme koje
supstanca provede u stacionarnoj fazi), relativno retenciono vrijeme (r odnos retencionog
vremena posmatranog pika u odnosu na referentni pik), retenciona zapremina (Vr zapremina
mobilne faze koja se utroi za eluiranje ispitivanog jedinjenja do detekcije maksimuma pika) i
retencioni faktor (k predstavlja mjeru zadravanja komponente u koloni) (slika 1) (1, 2).
Slika 1. Retencioni parametri

Figure 1. Retention parameters
Materijal i metode rada
U okviru eksperimentalnog rada analizirani su vrsti dozirani farmaceutski oblici tablete
nimesulida (Tenaprost, Nimesulid i Nimulid tablete).
Analiza je vrena na hromatografskom sistemu Agilent Technologies HP 1200, koji se sastoji iz
HP 1200 binarne pumpe, HP 1200 UV/VIS detektora, Agilent Autosampler 1200, Agilent Zorbax
Exlipse Plus XDB C18 kolone (150 x 4,6 mm, 5 m) i ChemStation Software, Windows XP za
prikupljanje i obradu podataka.
Od ostale opreme korien je pH metar (Sentron 2001, Holandija), ultrazvuno kupatilo (Sonic,
Ni), sistem za filtriranje (Whatman 47 mm Glass/mesh membranski nosa, Whatman, Engleska),
analitika vaga (Sartorius, Njemaka), magnetna mjealica (Rotamix SHP 10, Njemaka) i
sistem za dobijanje vode HPLC kvaliteta (Millipore, Njemaka).
Za pripremu mobilne faze i rastvora upotrebljeni su reagensi HPLC istoe: acetonitril (Merck,
Njemaka), trietilamin (Merck, Njemaka), koncentrovana mravlja kiselina (Merck, Njemaka) i
voda HPLC kvaliteta dobijena sistemom Millipore. Supstance koje su se koristile u analizi:
Nimesulid, radni standard, EDQM, Council of Europe BP 907F67029, Strasburg i vrsti
24

dozirani farmaceutski oblici nimesulid tablete: Tenaprost tablete, Nimesulid tablete i

Nimulid tablete.
Priprema uzoraka za analizu:
Izmjeren je sadraj 10 tableta sa nimesulidom i izraunata prosjena masa jedne tablete. Sadraj
tableta homogenizovan je u tarioniku, a zatim je odmjerena masa koja odgovara prosjenoj masi
jedne tablete i preneena u odmjerni sud od 25 mL. Dodato je oko 15 mL mobilne faze
(acetonitriltrietilaminvoda 45:0,5:54,5 (V/V/V)) i rastvoreno na ultrazvunom kupatilu (30
minuta). Odmjerni sud dopunjen je s mobilnom fazom do oznake i rastvor profiltriran (rastvor ax
koncentracije 1,0 mg mL-1). Od ovog rastvora napravljeni su radni rastvori u mobilnoj fazi koji
sadre nimesulid u koncentraciji 0,1 mg mL-1.
Metoda:
Za sprovoenje eksperimenta koriena je metoda sa mobilnom fazom acetonitriltrietilamin
voda 45:0,5:54,5 (V/V/V), pH mobilne faze 5,2 (podeen s mravljom kiselinom), temperatura
kolone 40 C, brzina protoka 1 mL min.-1, talasna duina detekcije 230 nm i injekciona
zapremina 20 L. Predloena metoda je validirana, to podrazumijeva njenu dovoljnu
osjetljivost, selektivnost i reproduktivnost (3).
Pri ispitivanju uticaja promjene pH, vrijednosti mobilne faze na retencione parametre nimesulida
korieni su navedeni hromatografski uslovi, a kao mobilna faza koriena je mjeavina:
acetonitriltrietilaminvoda 45:0,5:54,5 (V/V/V), pri pH vrijednostima 5,0; 5,2 i 5,3 (podeena
mravljom kiselinom).
Pri ispitivanju uticaja promjene sadraja acetonitrila u mobilnoj fazi na retencione parametre
nimesulida korieni su isti hromatografski uslovi, a kao mobilna faza koriena je mjeavina:
acetonitriltrietilaminvoda 45:0,5:54,5 (V/V/V) i
acetonitriltrietilaminvoda 54,5:0,5:45 (V/V/V)
pH vrijednost obe mobilne faze: 5,5 (podeena s mravljom kiselinom).
Pri ispitivanju uticaja prisustva trietilamina u mobilnoj fazi na retencione parametre nimesulida,
kao mobilna faza koriena je mjeavina:
acetonitriltrietilaminvoda 45:0,5:54,5 (V/V/V) i
acetonitrilvoda 45:55 (V/V)
pH vrijednost obe mobilne faze: 5,2 (podeena s mravljom kiselinom).
Rezultati i diskusija
Literaturni podaci pokazuju da je konstanta disocijacije nimesulida pKa 6,5, dok je rastvorljivost
u vodi 0,01 mg mL-1 (4 6).
Imajui u vidu da metoda RPHPLC omoguava razdvajanje nepolarnih jedinjenja iz smjee,
odnosno da vrijeme zadravanja u koloni, tj. nepolarnoj stacionarnoj fazi, zavisi od stepena
hidrofobnosti molekula, to znai da pH vrijednost mobilne faze pri kojoj je supstanca u
najmanjem postotku jonizovana imae za rezultat najdue razdvajanje. Kisele funkcionalne grupe
bie jonizovane pri pH vrijednosti koja je vea od njihovih pKa vrijednosti, dok e bazne
funkcionalne grupe protonizovati pri pH vrijednosti koja je manja od njihove pKa vrijednosti (7) .
Hidrofobnost nimesulida rezultat je zbira svih jonizovanih i nejonizovanih funkcionalnih grupa u
molekulu ovog farmaceutski aktivnog jedinjenja. Za oekivati je da e se, pri manjim pH
vrijednostima mobilne faze kisele komponente due zadravati u koloni, dok e vee pH
vrijednosti usloviti krae zadravanje, a samim tim i krae retenciono vrijeme (7, 8).
Zbog jonizacije ispitivana supstanca postaje polarnija i slabije se rastvara u hidrofobnoj
stacionarnoj fazi, odnosno ona tei solvataciji s molekulima vode mobilne faze (8).
25

Kako nimesulid ima slabo kisele osobine (pKa 6,5), ukoliko se pH vrijednosti mobilne faze budu
poveavale, za oekivati je da e imati sve krae retenciono vreme. Meutim, sprovedenim
eksperimentima dolo se do zakljuka da se retenciono vrijeme nimesulida skrauje smanjenjem
pH vrijednosti mobilne faze (tabela 1).
Tabela 1. Uticaj pH vrijednosti mobilne faze na retenciono vrijeme
Table 1. The influence of mobile phase pH-value on the retention time
pH mobilne faze
Tablete
5,0
5,2
5,3
nimesulida
Tenaprost
Nimesulid
Nimulid
Retenciono
vrijeme tr [min.]
7,371
7,358
7,578
7,565
7,662
7,644
Navedeno se jo bolje uoava iz hromatograma za navedene preparate pri pojedinim pH

vrijednostima (slika 24).
Slika 2. Zajedniki prikaz hromatograma za uzorak Tenaprost pri razliitim pH vrijednostima:

1 hromatogramski pik pH = 5,0; 2 hromatogramski pik pH = 5,2; 3 hromatogramski pik pH = 5,3.
Figure 2. Combined review of chromatograms for the sample Tenaprost at different pH values
Slika 3. Zajedniki prikaz hromatograma za uzorak Nimesulid pri pH razliitim pH

vrijednostima: 1 hromatogramski pik pH = 5,0; 2 hromatogramski pik pH = 5,2; 3
hromatogramski pik pH = 5,3.
Figure 3. Combined review chromatograms for the sample Nimesulide at different pH values
26

Slika 4. Zajedniki prikaz hromatograma za uzorak Nimulid pri pH razliitim pH

vrijednostima: 1 hromatogramski pik pH = 5,0; 2 hromatogramski pik pH = 5,2; 3
hromatogramski pik pH = 5,3
Figure 4. Combined review of chromatograms for the sample Nimulid at different pH values
Nakon upisivanja taaka u koordinatni sistem i konstrukcije grafikona zavisnosti tr nimesulida od
pH vrijednosti u uzorcima Tenaprost, Nimesulid i Nimulid, izraunati su parametri nagiba
prave, odsjeka na y osi i koeficijenta korelacije (r), te je ustanovljena linearna zavisnost
rezultata (slika 5). Jednaina prave za uzorke nimesulida je y = 0,9672x + 2,5326, a koeficijent
korelacije r iznosi 0,9991.
7.700
7.650
7.600
7.550
tr
7.500
7.450
7.400
7.350
4.95
5.00
5.05
5.10
5.15
pH
5.20
5.25
5.30
5.35
Slika 5. Zavisnost retencionog vrijemena uzorka od pH vrijednosti

Figure 5. The dependence of retention time of the sample pH-value
S obzirom da je grafikim prikazivanjem zavisnosti tr od pH za sve tri serije uzoraka
1), namee se mogunost
ustanovljena linearna zavisnost i visok koeficijent korelacije (r
korienja navedene krive zavisnosti u cilju predvianja retencionog vremena za nimesulid pri
odreenoj pH vrijednosti mobilne faze.
Naprijed navedena oekivanja iz literature u vezi sa uticajem pH na vrijednost retencionog
vremena kod slabo kiselih supstanci suprotna su eksperimentalnim rezultatima. Pregledom
literature dolo se do podataka da je na eksperiment dao dobre rezultate, jer dobijeni profili
zavisnosti lipofilnost/rastvorljivst od pH vrijednosti pokazali su odstupanje od teorijski
oekivanog ponaanja, kako to predvia HendersonHasselbalch jednaina. Otkrivena razlika od
4 log jedinice izmeu odgovarajuih vrijednosti za nedisosovanu i jonizovanu frakciju uobiajena
je za slabe kiseline kakav je i nimesulid. Meutim, pKa vrijednost za nimesulid moe se tano
izraunati koristei dijelove i lipofilnog profila i profila za rastvorljivost, s obzirom da odstupanja
utiu uglavnom na porast jonizacije (9).
27

Kako je pKa vrijednost za nimesulid 6,5, to potvruje da nimesulid ima slabo kisele osobine, pa
se jonizacija nimesulida u vodi moe prikazati izrazom:

[1]
Konstanta disocijacije se izraava kao odnos proizvoda koncentracija produkata i reaktanata:

[2]
to je vrijednost Ka vea, kiselina e biti jaa. Izraz za pKa je dat jednainom:

[3]
Prema HendersonHasselbalch jednaini pKa je:
[4]
Kako je nimesulid slaba kiselina, pri pH vrijednosti 5,3 bie zastupljeno 94,06 % u
nedisosovanom obliku (molekulski oblik). Teorijski, sa poveanjem pH vrijednosti mobilne faze
jae se ispoljava njen nivelirajui efekat i poveava se stepen disocijacije nimesulida (smanjuje se
sadraj molekulskog oblika, a poveava sadraj jonskog oblika nimesulida) (slika 6).
Teoretski dijagram raspodjele nimesulida
100
80
D(%)
60
40
20
0
7
pH
10 11 12 13 14
Slika 6. Teorijski dijagram raspodjele ( koeficijent disocijacije)

Figure 6. Theoretical diagram of distribution ( - coefficient of dissociation)
Jonski oblik ne ponaa se kao molekulski obliki i ona se izdvaja iz kolone noena mobilnom
fazom prije i ne registruje se na detektoru. Molekulski oblik nimesulida je odgovoran za njegovu
identifikaciju i kvantifikaciju. Poveavanjem pH vrijednosti mobilne faze sa 5,0 na 5,3, odnosno
5,5 nimesulid disosuje u veem stepenu, pa je zastupljenost u nejonizovanom, tj. molekulskom
obliku najvea pri najmanjoj vrednosti pH 5,0 i ona iznosi 96,94 %.
Poreenjem povrina pikova dobijenih iz analiza pri kojima je pH vrijednost mobilne faze
podeena na 5,3 i 5,5 jasno se vidi da je povrina pika na hromatogramu nimesulida manja pri pH
5,5, to je rezultat smanjenog sadraja molekulskog oblika nimesulida (sadraj molekulskog
28

oblika nimesulida pri pH 5,5 je 90,91 %, dok pri pH 5,3 iznosi 94,07 %). Dobijeni rezultati
prikazani su u tabeli 2.
Tabela 2. Promjene povrine pika sa promjenom pH vrijednosti mobilne faze
Table 2. Peak area changes with the change of mobile phase pH-value
pH mobilne faze
5,0
5,2
5,3
Tablete
nimesulida
Tenaprost
2538,2
8
Nimesulid Povrina 2492,6
pika
2
[mAU 2520,5
Nimulid
s]
7
2515,64
2512,62
2464,61
2496,21
2462,14
2492,31
Ako se uporede povrine pikova hromatograma dobijenih iz analiza pri pH 5,0 sa povrinama
pikova hromatograma dobijenih pri veim pH vrijednostima (5,3 i 5,5), uoavaju se najvee
povrine pikova pri najmanjoj pH vrijednosti. Ovim se potvruje uticaj pH vrijednosti mobilne
faze na sadraj molekulskog oblika, odnosno vrijednosti povrine ispod krive. Slika 7 prikazuje
navedeno.
Slika 7. Zavisnost povrine ispod krive uzorka od pH vrijednosti mobilne faze

Figure 7. Dependence of the area-peak of sample of mobile phase pH-values
Analizom uzorka nimesulida iz tableta (Tenaprost, Nimesulid i Nimulid tablete), u kojima
je mobilna faza sastava acetonitrilTEAvoda 45:0,5:54,5 (V/V/V), dobijeni su odgovarajui
hromatogrami sa kojih su oitane vrijednosti za to i tr.
Na osnovu vrijednosti to, koja iznosi 1,123 minuta, kao i na osnovu dobijenih retencionih
vremena izraunate su vrijednosti tr', k, Vr za sve tri serije tableta nimesulida, pri pH
vrijednostima od 5,0, 5,2 i 5,3. Brzina protoka mobilne faze nije se mijenjala u toku analize za
sve tri serije uzoraka i iznosila je 1 mL min.-1
29

Tabela 3. Retencioni parametri za tablete nimesulida

Table 3. Retention parameters for nimesulide tablets
Retencioni parametri
pH
tr[min.]
tr[min.]
5,0
7,366
6,243
Tenaprost
5,2
7,565
6,442
tablete
5,3
7,653
6,530
Nimesulid
tablete
5,0
5,2
5,3
7,371
7,565
7,662
6,248
6,442
6,539
k
5,559
5,736
5,814
Vr[mL]
7,4
7,5
7,7
5,563
5,736
5,822
7,4
7,6
7,7
5,0
7,358
6,235
5,552
7,358
5,2
7,578
6,455
5,747
7,578
5,3
7,644
6,521
5,806
7,644
tr retenciono vrijeme; tr redukovano retenciono vrijeme; k retencioni faktor; Vr
retenciona zapremina
tr - retention time, tr '- corrected retention time, k - retention factor; Vr - retention volume
Nimulid
tablete
Dobijene vrijednosti za retencioni faktor k nalaze se u opsegu 1 k 10 za sva tri uzorka tableta
nimesulida, to potvruje da je zadravanje supstance u koloni odgovarajue i da je vrijeme
razdvajanja optimalno.
Poveavanjem sadraja acetonitrila u mobilnoj fazi pri primjeni metode reverznofazne tene
hromatografije pod visokim pritiskom, smanjuje se polarnost mobilne faze, pa ona za sebe bolje
vee nepolarne supstance, to ima za rezultat krae retenciono vrijeme. to je ta nepolarnost
veeg stepena, te supstance e se manje zadravati u koloni, tj. nepolarnoj stacionarnoj fazi, jer
im se smanjuje rastvorljivost u stacionarnoj fazi, a poveava rastvorljivost u mobilnoj fazi (1, 2).
U ovom istraivanju dobijeni rezultati podudaraju se s literaturnim i prikazani su u tabeli 4.
Tabela 4. Uticaj sadraja acetonitrila na retenciono vrijeme
Table 4. Effect of acetonitrile content on retention time
Sadraj acetonitrila u mobilnoj fazi
(%)
Tablete
45,0
54,5
nimesulida
Tenaprost
Nimesulid
Nimulid
7,092
Retenciono vrijeme 7,140
tr [min.]
7,116
3,795
3,801
3,792
U prvoj analizi sadraj acetonitrila u mobilnoj fazi iznosio je 45 %, dok je u drugoj analizi
sadraj acetonitrila povean na 54,5 %. Vrijednost pH mobilne faze za obe analize bila je
podeena na 5,5 za sva tri uzorka nimesulida (slika 8).
30

Slika 9. Zajedniki prikaz hromatograma za uzorak Nimesulid (1 hromatogramski pik sadraj

acetonitrila 54,5 %, 2 hromatogramski pik sadraj acetonitrila 45 % )
Figure 9. Combined review of chromatograms for sample Nimesulide
U sastav polarne mobilne faze kod RPHPLC metode esto ulaze razliiti jonski aditivi, puferi,
soli, surfaktanti i dr. koji svojim prisustvom poboljavaju uslove analize: slue za podeavanje i
odravanje pH vrijednost mobilne faze, kontroliu jonizaciju analita, skrauju retenciono vrijeme
analita formiranjem jonskih parova, smanjuju interakcije analita i komponenti stacionarne faze
(7).
Jedan od esto primjenjivanih aditiva u RPHPLC metodi jeste trietilamin (TEA) koji kao pufer
utie na odravanje pH vrijednosti (tako to se opire promjeni pH mobilne faze), a ujedno
osigurava razdvajanje komponenti poveavajui rezoluciju i otrinu pika.
Analiza nimesulid tableta Tenaprost, Nimesulid i Nimulid, u kojima je mobilna faza sastava
acetonitrilTEAvoda 45:0,5:54,5 (V/V/V), pH mobilne faze podeena na 5,2, pokazala je manju
irinu pikova, dok su za iste uzorke koji su analizirani s mobilnom fazom sastava acetonitril
TEAH2O 45:0:55 (V/V/V) dobijeni razvueni/iri pikovi (tabela 5).
Tabela 5. Uticaj sadraja trietilamina u mobilnoj fazi na izgled hromatograma
Table 5. Influence of the content of trimethylamine in the mobile phase on the chromatogram
peaks
Tablete
nimesulida
Tenaprost
Nimesulid
Nimulid
Sadraj trietilamina (%)

0,5
0
irina pika (min.)
0,157
0,249
0,159
0,389
0,155
0,250
0,5
0
visina pika (mAU)
246,3
168,9
243,3
109,5
246,0
168,5
Iz navedenog se vidi da trietilamin ima veliki uticaj na oblik hromatografskog pika nimesulida. U
eksperimentima bez prisustva TEA dobijeni su razvueniji i nii pikovi. Njegova uloga u ovoj
metodi jeste da obezbjedi dobijanje pravilnijeg i otrijeg pika na hromatogramu (Gausov pik) kao
to je prikazano na slici 11.
31

Slika 11. Zajedniki prikaz hromatograma za uzorak Nimesulid (1 hromatogramski pik uz

prisustvo trietilamina 0,5%, 2 hromatogramski pik bez prisustva trietilamina)
Figure 11. Combined review of chromatograms for Nimesulid semples in the absence of
triethylamine, and the presence of triethylamine)
Zakljuak
Konstrukcijom grafikona zavisnosti retencionog vremena tr nimesulida od pH vrijednosti
mobilne faze i raunanjem parametara nagiba prave, odsjeka na yosi i koeficijenta korelacije,
ustanovljena je linearnost raspodjele retencionih vremena u pH intervalu koji je manji od 5,3 za
uzorke Tenaprost, Nimesulid i Nimulid. Mogunost korienja navedene prave ogleda se u
cilju predvianja retencionog vremena za nimesulid pri odreenoj pH vrijednosti mobilne faze ili
odreivanja pH vrijednosti na osnovu retencionog vremena.
Zbog jonizacije/disocijacije detektuje se manja koncentracija nimesulida reverznofaznom
tenom hromatografijom pod visokim pritiskom. Navedeno ukazuje da ova metoda pod uslovima
u kojima se supstanca nalazi u jonizovanom obliku nije optimalna za kvantitativnu analizu
nimesulida.
Sastav mobilne faze ima veliki uticaj na retenciono vrijeme nimesulida. S obzirom na to da je
nimesulid prilino nepolarna supstanca, ona e se prije eluirati s mobilnom fazom koja je veeg
stepena nepolarnosti, a to je upravo dokazano eksperimentima u kojima je sadraj acetonitrila
mjenjan na raun sadraja vode u mobilnoj fazi. Prvobitno, mobilna faza sastojala se od 45 %
acetonitrila. Tom prilikom nimesulid se eluirao nakon priblino 7 minuta, a promjenom, tj.
poveanjem sadraja acetonitrila na 54,5 %, retenciono vrijeme je skraeno na priblino 3,8
minuta.
Uticaj trietilamina ogleda se u promjeni irine i otrine pika. Naime, u direktnom poreenju
navedenih parametara pikova nimesulida dobijenih s mobilnom fazom u kojoj je sadraj
trietilamina 0,5% i sa mobilnom fazom u kojoj trietilamin nije prisutan, ustanovljeno je da su
pikovi pravilniji, ui i otriji sa dodatkom trietilamina, ime se postie bolja otrina i oblik pika.
Bez njegovog prisustva u mobilnoj fazi, dobijaju se razvueni i asimetrini pikovi.
LITERATURA
1. Ivanovi, D., Zeevi, M., Malenovi, A.: Analitika lekova udbenik za
laboratorijsku nastavu, Beograd (2004) pp. 119 131.
2. Jani, B.: Hemometrijska analiza indinavira, fosinopril-natrijuma, imatinib-mezilat i
njihovih neistoa u farmaceutskim preparatima primenom reverznofazne tene
32

3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
hromatografije pod visokim pritiskom. Magistarski rad, Univerzitet u Beogradu

Farmaceutski fakultet, Beograd, 2004.
Tubi, B., Ivkovi, B., Zeevi, M., Vladimir, S.: Simulataneous Determination of
Nimesulide and its Impurities in Pharmaceutical Formulations by ReversedPhase
HighPerformance Liquid Chromatography. Acta Chim. Slov. 54 (2007) 583590.
European Pharmacopoeia 7th Edition, Council of Europe, Strasbourg (2011) p. 1548
Rainsford, K.: Nimesulide Actions and uses. Basel: Birkhuser Verlag, Switzerland
(2005) pp. 373381.
Fallavena, P.G.B., Schapoval, E.S.S.: pKa determination of nimesulide in methanol
water mixtures by patentiometric titrations. Int J Pharm.158 (1) (1997) pp 109-112.
Rajput, S.J., Randive, G.: Assay of nimesulide in pharmaceutical dosage formulation.
Eastern, Pharmacist 475 (1997) 113 118.
LoBrutto, R.: Retention of Ionizable Compounds in HPLC. Dissertation, South
Orange: Seton Hall University, 2000.
Dellis, D., Giaginis, C., TsantiliKakoulidou, A.: Physicochemical profile of
nimesulide: Exploring the interplay of lipophilicity, solubility and ionization.
J. Pharm. Biomed. Anal 44 (2007) 5762
33

10. TESTING OF THE EFFECT OF CHANGE pH VALUE OF
MOBILE PHASE AND THE CONTENT OF ACETONITRIL AND

TRIETHYLAMINE ON RETENTION PARAMETERS OF
NIMESULIDE IN TABLET FORM USING REVERSED-PHASE
HIGH PRESSURE LIQUID CHROMATOGRAPHY
Irena Kasagi Vujanovi1, Igor Grabovac1, Milica Gaji1, Vojislav Vujanovi2,Darko Ivanovi 1, 3
1
University of Banja Luka, Faculty of Medicine, Pharmacy Department, Banja Luka, Bosnia and
Herzegovina, kasagic.irena@gmail.com
2
Clinical Center of Banja Luka, , Bosnia and Herzegovina
3
Faculty of Pharmacy, University of Belgrade, , Serbia
Many different pharmaceutical analysis can be used for qualitative and quantitative drugs
analysis. One of the most used methods is High Pressure Liquid Chromatography (HPLC). This
instrumental method has great advantage in comparison with other methods, because it can
provide simultaneous separation of different compounds analyzed from the mixture, as well as
identification and / or quantification of analyzed compound. Using this method we can separate
and analysis polar and non-polar compounds. In pharmaceutical drugs analysis most of the tested
drugs are either non-polar or poorly polar nature, with the most widely used method is ReversedPhase High-Pressure Liquid Chromatography (RP-HPLC), where the non-polar stationary phase
and polar liquid phase are used. Separation of examined compound is performed according to
different distribution of examined compound between two phases. Changing the composition of
mobile phase, the degree of polarity is changed, what has a direct influence on separation of
examined compounds. In analysis we have done on tablet form of nimesulide, we have followed
influence of mobile phase composition and pH value change with change of retention parameters,
as well as shape and surface of the chromatographic peak of nimesulide.
Because of ionization/dissociation of nimesulide on higher pH-values, RP-HPLC will detect
lower nimesulide concentration. Above mentioned shows that in environment where the
compound is in ionized form this method is not good enough for quantitative analysis of
nimesulide.
Composition of mobile phase has a large impact on nimesulide retention time. Because
nimesulide is very non-polar compound it is more likely that it will elute with mobile phase that
is higher degree of non-polarity, and what we can see as a result of experiment where acetonitrile
content is changed instead of water in mobile phase.
The influence of triethylamine is presented as modification of peak width and sharpness.
Actually, direct comparison of above mentioned parameters of nimesulid peaks that we got with
mobile phase which contains 0.5% of triethylamine and with mobile phase where triethylamine is
absent, it was found that peaks are more regular with better peak sharpness and symmetrical
shape. Without triethylamine in mobile phase, we found more stretched and asymmetrical peaks.
Key words: Nimesulide; reversed-phase liquid chromatography (RP-HPLC), retention
parameters; dissociation constant
34

SINTEZA I PRIMJENA DIIMINSKIH LIGANADA U OKSIDATIVNOJ

HECKOVOJ REAKCIJI
Jasmin Suljagi
Tehnoloki fakultet Univerzitet u Tuzli
Nauni rad
Nastajanje veze ugljik-ugljik jedna je od najvanijih reakcija organske sintetske hemije.
Oksidativu Heckovu reakciju je prvi puta predloio 1969. godine Richard F. Heck ali ova
reakcija nije pobudila veliki interes sve dok Uemura i njegova grupa predlau primjenu
oksidativne Heckove reakcije na bornim kiselinama. Bidentatni nitrogen ligandi su najvie do
sada koriteni ligandi za ovu reakciju zbog njihovih specifinih osobina naroito zbog
sposobnosti efikasne reoksidacije paladijum (0) u paladijum (II) koritenjem molekularnog
kiseonika, takoe njihova jeftina cijena kao i otpornost i velika stabilnost u prisustvu kiseonika je
velika prednost u poreenju sa fosfatnim ligandima.Nedavno je otkriveno da diiminski ligand
(BIAN) moe katalizirati oksidativnu Heckovu reakciju u znatno boljem nainu nego prethodno
koriteni ligandi. Ovo istraivanje pokazuje sintezu i primjenu nove klase BIAN liganada za
reakciju izmeu 2-cikloheksen-1-ona i fenilborne kiseline i daje odnose izmeu strukture i
reaktivnosti za ove ligande. Za karakterizaciju sintetiziranih diiminskih liganada koritene su
metode: nuklearna magnetna rezonancija (NMR), gasna hromatografija masena spektrometrija
(GC-MS) i spektrometrija masa (MS).
Kljune rijei: oksidativna Heckova reakcija, paladij, ukrteno kuplovanje, diimin ligandi
1. UVOD
Izuavanje i primjena kompleksa prelaznih metala u sintezi sloenih organskih molekula danas je
toliko uestalo da se hemija organskih kompleksa prelaznih metala smatra jednom od
najperspektivnijih i najegzotinijih oblasti organske hemije. Jedan od veoma koritenih prelaznih
metala u organskim sintetikim reakcijama je paladijum. Metalni paladijum se koristi u klasinim
katalitikim hidrogenizacijama na razliitim nosaima, ime se modifikuje njegova katalitika
aktivnost. Meutim, pored funkcionalnih transformacija dvostruke i trostruke veze, daleko je
znaajnija upotreba paladijuma za stvaranje ugljik-ugljik veze. Glavni razlog za veliku upotrebu
paladijuma u sintetikim reakcijama je irok spektar strukturnih transformacija i tolerancija veeg
broja funkcionalnih grupa, kao i to to se paladijumova jedinjenja mogu koristiti u katalitikim
koliinama. Ovo je znaajno kako sa ekonomskog, tako i sa ekolokog stanovita. Takoe, za
razliku od veine kompleksa prelaznih metala (rutenijuma, rodijuma, molibdena), kompleksi na
bazi paladijuma nisu ekstremno osjetljivi na vlagu, kiseonik i kiseline, pa su eksperimentalni
uslovi za izvoenje ovih reakcija relativno jednostavni. Oksidativna Heckova reakcija je
paladijum (II) katalizirano ukrteno kuplovanje izmeu alkena i borne kiseline1. Za razliku od
Heckove reakcije, koja zahtjeva bazu da se zavri katalitiki ciklus, oksidativna Heckova reakcija
koristi molekularni oksigen u svrhu regenerisanja katalizatora. Ovo je velika prednost u odnosu
na normalnu Heckovu reakciju zbog toga to je mogue raditi sa veoma osjetljivim
35

komponentama. Zbog toga to se katalitiki ciklus razlikuje od normalne Heckove reakcije,

oksidativna Heckova reakcija omuguava koritenje razliitih supstrata zbog toga to u
katalitikom ciklusu nema oksidativne adicije, ali transmetilacija zauzima znaajno mjesto u
poetku katalitikog ciklusa. Borna kiselina, trietoksi silani i trifluoroborati su izvanredni
supstrati za ovu reakciju.
Slika 1. Oksidativna Heckova reakcija

Figure 1. Oxidative Heck reaction
Oksidativu Heckovu reakciju je prvi puta predloio 1968. godine Heck koritei arilmerkurne
hloride u prisustvu razliitih reoksidanasa u svrhu regenerisanja paladijum (II)2. On je otkrio da
oksidativno kuplovanje fenilmerkurnog hlorida i metil akrilata moe biti katalizirano Li2PdCl4 u
prisustvu bakar(II) hlorida kao oksidansa na sobnoj temperaturi.
Slika 2. Oksidativna Heckova reakcija u prisustvu bakar (II) hlorida

Figure 1. Oxidative Heck reaction in the presence of copper (II) chloride
Meutim, ova reakcija nije pobudila veliki interes sve do 1994. godine, kada Uemura i Cho
predlau primjenu oksidativne Heckove reakcije na arilboratnim komponentama3. U ovom
istraivanju je prikazano paladijum katalizirano ukrteno kuplovanje alkenilbornih kiselina sa
alkenima. Kao model reakcija je koritena reakcija izmeu fenilborne kiseline i stirena u
prisustvu paladijum katalizatora koritei razliite baze i rastvarae. Bidentatni nitrogen ligandi
su najvie do sada koriteni ligandi za ovu reakciju zbog njihovih specifinih osobina. Oni imaju
sposobnost efikasne reoksidacije paladijum (0) u paladijum (II) koritenjem molekularnog
kiseonika, takoe njihova jeftina cijena kao i otpornost i velika stabilnost u prisustvu kiseonika je
velika prednost u poreenju sa fosfatnim ligandima4-8. Stabiliziranje katalizatora ligandima je
omoguilo smanjenje koritenja katalizatora sve do 1 % u poreenju sa 10 ili 20 % koji su
koriteni u prethodnim sluajevima. Kompleks formiran izmeu Pd(OAc)2 i 2,9-dimetil-1,10fenantrolina (dmphen) je mogao katalizirati reakciju alkena sa razliitim supstituiranim
arilbornim kiselina u izvrsnom iskoritenju9,10. Kakogod, kada su koriteni supstrati kao to je 2cikloheksenon i steriki nepovoljna borna kiselina, DmPhen-Pd-kompleks formira sporedne
produkte kao to su homokuplovani produkti i fenoli, smanjujui prinos produkta.
36

2. EKSPERIMENTALNI DIO
2.1.Materijali
U eksperimentalnim istraivanjima koriteni su slijedei materijali:
x
C12H6O2, Acenaftendion, > 98 % (Sigma)
x
C6H8O, 2-cikloheksen-1-on, > 98 % (Sigma)
x
Pd(OCOCH3)2, Paladijum(II) acetat, > 98 % (Sigma)
x
(CH3)5CC6H2NH2, 2,6-dimetil-4-tertbutil-anilin, > 95 % (Rovathin)
x
(CH3)3C6H2NH2 , 2,4,6-trimetilanilin, > 98 % (Sigma)
x
C6H7BO2, Fenilborna kiselina, > 95% (Sigma)
x
CH3OH, Metanol, > 99,8 % (Sigma)
x
(CH3CH2)2O, Dietileter, > 99,9 % (Sigma)
x
CH3(CH2)3CH3, Pentan, > 99,9 % (Sigma)
x
CH2Cl2, Dihlormetan, > 99,8 % (Sigma)
x
CH3CO2H, Acetatna kiselina, > 99,9 % (Sigma)
x
ZnCl2, Cink hlorid, > 99,9 % (Sigma)
x
MgSO4, Magnezijum sulfat, > 99,9 % (Sigma)
x
SiO2, Silika, > 99,9 % (Sigma)
2.2. Metode
U eksperimentalnim istraivanjima za karakterizaciju sintetiziranih spojeva koritene su sledee
metode:
x
nuklearna magnetna rezonancija (NMR)
x
gasna hromatografija masena spektrometrija (GC-MS)
x
spektrometrija masa (MS)
x
infracrvena spektroskopija(FTIR)
x
tankoslojna hromatografija (TLC)
x
hromatografija u koloni
2.2.1. Sinteza Diimin liganada
Sinteza diimin liganada odvija se prema slijedeoj reakciji.
Slika 3. Procedura za sintezu diimin liganada

Figure 3. Procedure for the synthesis of diimines ligands
37

U trogrlu tikvicu od 100 mL, opremljenu hladilom, magnetnim mjeaem i termometrom, pod
strujom nitrogena, dodani su acenaftendion (1 ekv) i suhi cink hlorid (1000 mg, 7.34 mmol, 2.7
ekv.). Ove komponente su suspendovane u glacijalnoj acetatnoj kiselini (20 ml) inei reakcijsku
smjesu uto obojenu. Poslije 5 minuta mjeanja na 60 oC reakcijskoj smjesi se dodaje
odgovarajui anilin i smjesa se grije na 120 oC pod refluksom 1 sat. Tokom ovog vremena
reakcijska smjesa je mijenjala boju od ute do crvene i obratno. Nakon toga reakcijska smjesa je
vakum filtrirana a ostaci su isprani sa eterom (2 x 10 ml) kako bi se dobio cink hlorid kompleks
(1300 mg, 2.47 mmol, 90 %) kao uti prah. Cink hlorid kompleks je suspendovan u CH2Cl2 (40
ml) i rastvor natrijum oksalata (453 mg, 3.38 mmol, 1.25 ekv.) u vodi (20 ml) je dodan. Poslije 5
min ispiranja, bijeli precipitat je formiran u vodenom sloju. Slojevi su razdvojeni i organski sloj
je ispran sa vodom (2 x 10 ml), suen sa MgSO4 i koncentriran u vakum. Dobiveno crveno ulje
je dalje sueno pod vakumom, i dobiven je produkt kao crveni prah.
2.2.3. Procedura za Oksidativnu Heckovu reakciju
U lenk tubu opremljenu sa magnetnim mjeaem i septumom dodani su paladijum acetat (11
mg, 5 mol %, 0.05 ekv.) i BIAN (28 mg, 7 mol %, 0.07 ekv.). Reakcijska smjesa je rastvorena u
2 ml rastvora MeOH/H2O (9:1) i mjeana 30 min na temperaturi 20 C, praena dodatkom alkena
(1.0 ekv.) i borne kiseline (1.5 ekv.). lenk tuba je opremljena sa prednje strane balonom sa
oksigenom i oksigen je proputen kroz tubu. Poslije dodatka oksigena dolo je do promjene boje
reakcijske smjese od crvene ka crnoj boji. Reakcijskoj smjesi je dozvoljeno mjeanje na 20 C.
Nakon to je reakcija potpuno zavrena to je praeno sa GC-MS i TLC reakcija je zaustavljena.
Reakcijska smjesa je koncentrirana u vakum i direktno dodana na hromatografsku kolonu. Nakon
hromatografije u koloni eljeni produkt je izoliran.
3. REZULTATI I DISKUSIJA
Oksidativna Heckova reakcija je provedena pod uslovima koji su navedeni u literaturi.
Slika 4. Oksidativna Heckova reakcija sa diimin ligandom

Figure 4. Oxidative Heck reaction with diimine ligand
Nedavno je pokazano da optimizirani sistem koji je prikazan na slici moe dovesti do smanjenja
pojavljivanja sporednih produkata11. Koriteno je 5 mol % Pd(OAc)2 i 7 mol % BIAN da bi se
sprijeilo formiranje bifenila, oksigen iz balona je koriten kao eksterni oksidant i metanol/voda
(9:1) kako bi se dobila visoka selektivnost i potpuna konverzija Heckovog produkta bez
formiranja boroksina. Reakcija je odvijana na sobnoj temperaturi (20C) i pronaeno je da je
reakcija zavrena nakon 30 sati to je praeno sa TLC i GC-MS. Sa ovim sistemom formiranje
bifenila i boroksina je zaustavljeno. BIAN ligandi se mogu lako modifikovati koristei razliite
supstituirajue aniline. Razliiti supstituirajui anilini mogu dovesti do razliitih karakteristika
liganda to moe imati uticaj na katalitike karakteristike samog katalizatora. Hipoteza je da
38

dodavanjem supstituiranih ugljika anilinu moe dovesti do stabiliziranja katalizatora to e se

manifestovati u duem vijeku trajanja samog katalizatora. Elektron donorske i akceptorske grupe
mogu imati pozitivan efekat na efikasnost katalizatora12-14. Kada bi se anilin koristio bez
supstituenata postojala bi mogunost da doe do formiranja dimera katalizatora. Dimerizacija
katalizatora je negativna za aktivnost katalizatora zbog toga to reagens mora reagovati sa
metalnim centrom katalizatora. Predloena dimerna struktura je prikazana na slici 5. Dimerizacija
moe biti sprijeena koritenjem supstituiranih anilina15-17.
Slika 5. Dimerizacija katalizatora

Figure 5. Dimerization of catalyst
Kako bi se modifikovao BIAN ligand razliiti supstituirani anilini su koriteni. Reakcija je
prikazana na slici 6.
Slika 6. Uoptena reakcija za sintezu razliitih BIAN liganada

Figure 6. General reaction for the synthesis of various BIAN ligands
Slika 7. H-NMR- spektar za 1,4-di-(2,4,6-trimetilfenil)-2,3-(1,8-naftilen)-1,4-diazabutadien

Figure 7. H-NMR- spectra for 1,4-di-(2,4,6-trimetilfenil)-2,3-(1,8-naftilen)-1,4-diazabutadien
39

104
102
100
98
%T
96
94
92
90
3950
3450
2950
2450
1950
1450
950
450
cm - 1
Slika 8. IR-spektar za 1,4-di-(2,4,6-trimetilfenil)-2,3-(1,8-naftilen)-1,4-diazabutadien

Figure 8. IR-spectra for 1,4-di-(2,4,6-trimetilfenil)-2,3-(1,8-naftilen)-1,4-diazabutadien
Tabela 1. Prikaz iskoritenja sintetisanih razliitih liganada
Table 1. Yields of different synthesized ligands
Ulaz
Iskoritenje %
90
85
50
81
40
76
Reakcija sa supstituiranim anilinima generalno daje iskoritenje izmeu 75-90 %, izuzev za

ligande u reakciji sa p-toluidinom i 2,6-diizopropilanilinom. Ova dva anilina daju neto nie
iskoritenje reakcije. U sluaju sa p-toluidinom uzrok je bio preiavanje produkta.
Rekristalizacija sa etanolom dovodi do iskoritenja produkta. Reakcija sa 2,6-diizopropilanilinom
je manje reaktivna zbog sterikih smetnji izopropil grupa anilina koje steriki zasjenjuju amino
grupu u reakciji sa karbonilnom grupom acetnaftendiona.
40

Nakon sinteze supstituiranih BIAN liganada, ligandi su koriteni u reakciji 2-cikloheksen-1-on i

fenilborne kiseline slika 4., kako bi se utvrdila konverzija u Heckov produkt.
Tabela 2. Konverzija u Heckov produkt
Table 2. Conversion in Heck product
Ulaz
1
Konverzija %
99
90
50
67
80
77
Tabela 2. daje rezultate konverzije reakcije izmeu 2-cikloheksen-1-on i fenilborne kiseline sa

razliitim supstituiranim BIAN ligandima. Konverzija reakcije je izraunata na osnovu GS-MS
podataka koritenjem dodekana kao internog standard. Reakcijsko vrijeme za sve reakcije je
izmeu 16-30 sati to e se uzeti prilikom interpretiranja rezultata. Veoma bitno je naglasiti da
reakcija sa ligandom (ulaz 1) daje potpunu konverziju u Heckov produkt i reakcija je zavrena
nakon 16 sati to je potvreno na osnovu TLC i GC-MS. Takoe, relacija izmeu strukture i
reaktivnosti kompleksa se moe posmatrati iz ove tabele. Vidi se da su potrebne grupe u orto
poloaju anilina kako bi reakcija bila selektivna i dovela do konverzije u Heckov produkt. U
ovom istraivanju metil i izopropil grupe su testirane. Izopropil grupe su oigledno prevelike i
steriki ometaju paladijum da katalizira reakciju. Metil grupe u orto poloaju su se pokazale kao
najefikasnije za ovaj tip reakcije. Jo jedno objanjenje se moe vidjeti iz tabele 2., a to je efekat
metilnih grupa u para poziciji anilina. Metilna grupa u para poziciji dovodi do ubrzanja reakcije.
Kao to se vidi iz tabele 2. reakcija sa 2,4,6-trimetilanilinom nakon 16 sati daje potpunu
konverziju za razliku sa reakcijom sa 2,6-dimetilanilinom koji je naveden u literaturi. Da bi se
bolje objasnio uticaj BIAN liganda koji je sintetiziran sa navedenim u literaturi, izolirana su 4
razliita produkta sa ovim ligandima kako bi se poredila njihova efikasnost.
41

Slika 9. Poreenje iskoritenja Heckovog produkta sa dva razliita BIAN liganda

Figure 9. Comparison of yields Heck product with two different BIAN ligands
U svrhu da se pokae reaktivnost i selektivnost katalitikog sistema, razliite aril borne kiseline
su koritene. Kao spektar bornih kiselina su uzete elektron bogate i elektron siromane borne
kiseline kako bi se pokazala reaktivnost sistema. Reakcijski uslovi koji su koriteni za razliite
borne kiseline su prikazani na slici 9. Sve reakcije su uraene na 1mmol skali. Nakon ovih
podataka se moze zakljuiti da oba liganda daju izvanrednu selektivnost naspram Heckovog
produkta. Takoe reakcija sa ova dva liganda daje gotovu priblino iskoritenje reakcije s time da
reakcija sa 2,4,6- anilinom je znatno bra u pogledu konverzije same reakcije.
4. ZAKLJUCI
Na temelju analize eksperimentalnih rezultata mogu se izvesti zakljuci:
x
Iz acenaftendiona i derivata anilina sintetizirano je est 1,4-diazabutadienskih liganada te

iz njih est odgovarajuih paladijum(II) diimin kompleksa.
42

x
x
x
x
x
Razliiti supstituirajui anilini mogu dovesti do razliitih karakteristika liganda to moe

imati uticaj na katalitike karakteristike samog katalizatora. Elektron donorske i
akceptorske grupe mogu imati pozitivan efekat na efikasnost katalizatora.
Rezultati dobivenih istraivanja pokazuju da je Pd(OAc)2/BIAN izvrstan katalizator za
oksidativnu Heckovu reakciju aril bornih kiselina na sobnoj temperaturi.
Kinetika reakcije pokazuje visoku selektivnost BIAN liganada za ovaj tip oksidativne
Heckove reakcije u poreenju sa do sada koritenim 2,9 - dimetilfenantrolinom
(Dmphen).
Struktura BIAN liganada ima veliki uticaj na konverziju reakcije tako da orto grupe u
poloaju anilina su potrebne kako bi Heckova reakcija bila selektivna.
Ovo istraivanje predstavlja novi i selektivan postupak za sintezu opisanih komponenata
zbog toga sto veina od njih nije do sada sintetisana oksidativnom Heckovom
procedurom.
5. LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Oestriech M: The Mizoroki-Heck Reaction, John Wiley & Sons, 2009.

Heck R.F., J. Am. Chem. Soc. 90 (1969) 5531.
Cho C. S., Uemura S. J: Organomet. Chem. 45 (1993) 443.
Du X., Du Mori, Suguro M, Hirabayashi K, Mori A: Org. Lett. 3 (2001) 3313-3316.
Jung Y. C., Mishra R. K, Yoon C. H, Jung K. W: Org. Lett. 5 (2003) 2231-2234.
Yoon C. H., Yoo K. S, Yi S. W, Mishra R. K, Jung K. W: Org. Lett. 6 (2004) 4037-4039.
Andappan M. M. S., Nilsson P, von Schenk H, Larhed H: J. Org. Chem. 69 (2004)
5212- 5218.
Andappan M. M. S., Nilsson P, Larhed H: Chem. Comm. 69 (2004) 218-219.
Yoo S., Yoon C. H. K, Jung K. W: J. Am. Chem. Soc. 128 (2006) 16384-16393.
Likhar P. R., Roy M, Roy S, Subhas M. S, Kantam M. L., Sreedhar B: Adv. Syn. Catal.
350 (2008) 1968-1974.
Lindh J., Savmarker J, Nilsson P, Sjoberg P. J. R, Larhed M: Chem. Eur. J. 15 (2009)
4630-4636.
Adamo C., Amatore C, Ciofini I, Jutand A, Lakmini H: J. Am. Chem. Soc. 128 (2006)
6829-6836.
de Meijere A., Diederich F: Metal-Catalyzed Cross-Coupling Reactions, 2nd ed. WileyVCH, 2004.
Trost B. M., Jiang C: Synthesis, 3 ( 2006) 369-396.
Alexakis A., Benhaim C: Eur. J. Org. Chem. 19 ( 2002) 3221-3236.
dAugustin M., Palais L, Alexakis A: Angew. Chem. Int. Ed. 44 (2005) 1376-1378.
Suzuki A: J. Organomet. Chem. 653 (2002) 83-90.
43

SYNTHESIS AND APPLICATION OF DIIMINE LIGANDS FOR THE

OXIDATIVE HECK REACTION
Jasmin Suljagi
Tehnoloki fakultet Univerziteta u Tuzl,i jasmin.suljagic@untz.ba
Carbon-carbon bond forming reactions are very important in the field of organic synthetic
chemistry. The oxidative Heck reaction was discovered in 1969 by Richard F. Heck but only
caught brought interest when the group of Uemura discovered boronic acids could be used in the
reaction. Bidentate nitrogen ligands are the most versatile ligands for these reactions due to their
interesting properties, namely their ability to facilitate the efficient reoxidation of palladium(0) to
palladium(II) by molecular oxygen, their low cost, and their high oxygen- and moisture-stability
when compared to their phosphine ligands. Recently it was discovered that BIAN ligands can
catalyze oxidative Heck reactions in more efficient ways then the previously used ligands. This
study shows synthesis and application a new family of BIAN ligands for the reaction between 2cyclohexen-1-one and phenylboronic acid and gives a relationship between the structure and
activity for this ligands. For the characterization of the synthesized diimine ligands nuclear
magnetic resonance spectroscopy, gas chromatography-mass spectroscopy (GC-MS) and mass
spectrometry (MS) have been used.
.
Key words: oxidative Heck reaction, palladium, cross coupling, diimine ligands
44

SINTEZA I PRIPREMANJE EMULGATORA BADEMOVOG ULJA

Mandal aira1*, Boo Banjanin1,2
1
Univerzitet u Sarajevu, Farmaceutski fakultet, Bosna i Hercegovina

Univerzitet u Tuzli, Prirodno-matematiki fakultet,Bosna i Hercegovina
Nauni rad
Bademovo ulje kao i ostala prirodna ulja je veoma vana sirovina u hemijskoj i farmaceutskoj
industriji za proizvodnju surfaktanata, emolienasa, omekivaa, lubrikanasa, plastifikatora itd.
Cilj ovog rada je bio pripremiti metilne estere masnih kiselina iz bademovog ulja metanolozom
uz bazni katalizator, na tri temperature i dvije paralelne analize. Odreene su fizike i hemijske
konstante sintetizovanih metilnih estera masnih kiselina standardnim metodama, dok je sadraj
pojedinih masnih kiselina odreen tehnikom gasne hromatografije. Dobiveni rezultati metanolize
bademovog ulja pokazali su da fizike i hemijske karakteristike potvruju literaturne vrijednosti a
takoe i dobiveni sadraj pojedinanih metilnih estera masnih kiselina. Primjenjeni postupak
bazne metanolize bademovog ulja je veoma jednostavan, uz mali utroak energije i sa znaajnim
prinosom u produktima te ima perspektivu za industrijsku primjenu.
Kljune rijei: bademovo ulje, metanoliza, svojstva emulgatora, kozmetiki emulgatori
Uvod
Bademovo ulje (Amygdalum oleum) je od davnina cijenjeno biljno ulje prije svega zbog visoke
koncentracije esencijalnih masnih kiselina, oleinske i linolne kiseline. Osim esencijalnih kiselina,
bademovo ulje bogato je i -sitosterolom, skvalenom i -tokoferolom (Vitamin E). Primjena
bademovog ulja u kozmetici je raznolika. Ono je pogodno za njegu suhe i osjetljive koe, njegu
kose i noktiju, a nezaobilazno je bazno ulje u masai i aromaterapiji. Osim toga, bademovo ulje
moe se koristiti i za svakodnevnu njegu lica, s obzirom da ne zaepljuje pore i ne ostavlja
tragove. Zbog dobrog penetriranja i vlaenja koe glavna je komponenta u losionima i kremama
protiv bora i preparatima protiv starenja, kao osnovna sirovina u kombinaciji sa eterinim uljima
za aromaterapiju, zatim kao aktivna komponenta u kozmetikim preparatima za njegu suhe koe.
Zadnjih godina porastao je interes za upotrebom masti i ulja, prirodnih estera masnih kiselina,
kao osnovnih sirovina u proizvodnju kvalitetnih povrinski aktivnih supstanci (posebno nejonskih
surfaktanata), u kozmetikoj, hemijskoj i indistriji detergenata zbog njihove fluidnosti na niim
temperaturama, termike i oksidatine stabilnosti rastvora, kao i zbog niske viskoznosti njihovih
rastvora i male promjene viskoznosti s temperaturom. Esteri masnih kiselina su polazna sirovina
u kozmetikih preparatima za njegu (koe i kose) jer u kontaktu sa vodom imaju ulogu
emulgatora, regeneratora i ovlaivaa. Metilni esteri masnih kiselina (FAME, fatty acid methyl
esters) spadaju u estere organskih kiselina koji nastaju u reakciji izmeu karbonskih kiselina i
metanola a imaju vanu ulogu u farmaceutskoj industriji zbog svojih antibakterijskih i
antifugalnih svojstava. Industrijski, metilni esteri masnih kiselina pripremaju se iz prirodnih masti
i ulja procesom transesterifikacije rafiniranih triglicerida sa metanolom u prisustvu razliitih
katalizatora, najee baznih (1).
45

TRANSESTERIFIKACIJA BILJNIH ULJA

Prirodne masti i ulja su spojevi trohidroksilnog alkohola glicerola, CH2(OH)CH(OH)CH2OH sa
viim masnim kiselinama normalnog niza, s parnim brojem karbonovih atoma (C6-C18 atoma).
Paran broj karbonovih atoma ovih kiselina je prirodna posljedica samog postanka masti i ulja
odnosno njihove sinteze u biolokim sistemima (ove kiseline izgraene su od jedinice koja sadri
2C atoma odnosno od siretne kiseline). Prirodni esteri nazivaju se i trigliceridima jer je glicerol
obino sjedinjen s ostacima tri molekula razliitih kiselina (mjeoviti trigliceridi). Od zasienih
kiselina u sastav masti i ulja ulaze: buterna, kapronska, kaprilna, kaprinska, laurinska,
miristinska, palmitinska, stearinska, a od nezasienih kiselina uglavnom oleinska i linolna
kiselina. Palmitinska, stearinska i oleinska kiselina su najee prisutne masne kiseline. Na
sobnoj temperaturi masti su vrste supstance, dok su ulja tena supstance to opet ovisi od
zasienih i nezasienih masnih kiselina koje ulaze u njihov sastav (1, 3).
Transesterifikacija je opti izraz koriten za opisivanje znaajnog tipa organskih reakcija pri
kojima se ester transformie u neki drugi ester kroz unutranju izmjenu alkoksi dijela estera.
Kada polazni ester reaguje sa alkoholom, proces transesterifikacije naziva se Alkoholiza.
Transesterifikacija je ravnotena reakcija a transformacija se odvija direktnim kontaktom
reaktanata. Prisustvo katalizatora, uglavnom jake kiseline ili jake baze, ubrzava reakciju i
usmjerava ravnoteu. Osim jakih kiselina i baza kao katalizatori mogu biti primjenjene lipaze i
nejonske baze a moe biti primjenjena i heterogena kataliza. Pri transesterifikaciji biljnih ulja,
triglicerid reaguje sa alkoholom u prisustvu jake kiseline ili jake baze (Shema 1), gradei pri
tome smjesu alkil estera masnih kiselina i glicerola. Cio proces je niz od tri uzastopne i
reverzibilne reakcije, pri kojem dolazi do formiranja diglicerida kao intermedijera. Stehiometrija
reakcije zahtjeva 1 mol triglicerida i 3 mola alkohola. Meutim, viak alkohola se upotrebljava da
povea prinos alkil estera. Nekoliko bitnih faktora utie na tok transesterifikacije: tip katalizatora
(bazni ili kiseli), molarni odnos alkohol/biljno ulje, temperatura, istoa reaktanata, i sadraj
slobodnih masnih kiselina (3, 4).
Shema 1
R-COOR1
H2COCOR1
H2COH
HCOCOR2
H2COCOR3
3ROH
katalizator
R-COOR2
R-COOR3
alkohol
triglicerid
HCOH
H2COH
smjesa alkil estera

glicerol
Menschutkin je prouavao relativne brzine reakcija esterifikacije i konstante ravnotee reakcija
esterifikacije izmeu karbonskih kiselina i alkohola i pri tome utvrdio da postoje znaajne razlike
u pogledu brzine esterifikacije izmeu primarnih, sekundarnih i tercijarnih alkohola. Red
reaktivnosti po Menschutkinu je slijedei: CH3OH > 10> 20 (>30) (4).
Toyama i saradnici (5) ispitivali su reakciju transesterifikacije maslinovog ulja metanolom, uz
alkalijski katalizator. Eksperiment je izveden u temperaturnom intervalu od 00C do 600C, a
rezultati su pokazali da se brzina reakcije poveava sa povienjem temperature.
46

PROCESI KATALIZIRANI BAZOM

Transesterifikacija biljnih ulja katalizirana bazom odvija se bre od reakcije transesterifikacije
katalizirane kiselinom. Iz tog razloga kao i zbog injenice da su alkalni katalizatori manje
agresivni od kiselih spojeva, industrijski procesi transesterifikacije uglavnom se izvode u
prisustvu baznih katalizatora, kao to su alkoksidi alkalijskih metala, hidroksidi alkalijskih
metala, karbonati alkalijskih metala (natrijev karbonat, Na2CO3 ili kalijev karbonat, K2CO3).
Mehanizam bazom katalizirane transesterifikacije biljnog ulja prikazan je na Shemi 2 (6). Prvi
stepen (1) je reakcija baze sa alkoholom, pri emu se obrazuje alkoksid i protonira katalizator.
Nukleofilni napad alkoksida na karbonilnu grupu (>C=O) triglicerida dovodi do formiranja
tetraedarskog intermedijera (2), iz kojeg zatim nastaju alkil ester i odgovarajui anion diglicerida
(3). Deprotoniranje katalizatora i regeneracija aktivne baze (4), omoguava reakciju sa drugom
molekulom alkohola ime se zapoinje naredni katalitiki ciklus.
Shema 2
RO- + BH+
ROH + B
(1)
((1)
R1COO-CH2
R1COO-CH2
+
R2COO-CH
-OR
R2COO-CH
(2)
H2C -O-C- R3
H2C -OC R3
O-
R1COO-CH2
R2COO-CH
OR
R1COO-CH2
OR
H2C -O-C- R3
H2C
(3)
+ ROOCR3
R2COO-CH
O-
OR1COO-CH2
R1COO-CH2
+ BH+
R2COO-CH
H2C
O-
R2COO-CH
H2C
(4)
OH
Alkoksidi alkalijskih metala npr., natrijev metoksid (CH3ONa) za metanolizu, su najaktivniji

katalizatori; daju vrlo visoke prinose(>98%) u kratkom reakcijskom vremenu (30 min.) ak i
ukoliko su primjenjeni u niskim molarnim koncentracijama (0,5 mol%). Poto zahtjevaju
odsustvo vode nepodesni su za industrijske procese. Hidroksidi alkalijskih metala (KOH i NaOH)
su jeftiniji od metalnih alkoksida ali su i manje aktivni. Ipak, oni predstavljaju dobru zamjenu za
alkokside jer daju visok postotak konverzije biljnog ulja (poveanjem koncentracije katalizatora
u iznosu od 1 ili 2 mol%). Meutim, neto vode se izdvaja u sistemu reakcijom alkohola i
47

hidroksida to dovodi do hidrolize estera i formiranja sapuna. Ova nepoeljna reakcija hidrolize
estera (saponifikacija) umanjuje prinos estera i uzrokuje tekoe odvajanja glicerola, to dovodi
do obrazovanja emulzije. Ako se upotrijebi kalij karbonat, u koncentracijama od 2 mol% ili 3
mol% dobiva se visok prinos alkil estera masnih kiselina i umanjuje mogunost formiranja
sapuna (dobiveni ester ne hidrolizira jer se pri reakciji izdvaja kalijev hidrogenkarbonat, KHCO3
umjesto vode).
Aparatura
Priprema metilnih estera masnih kiselina izvedena je u aparaturi uz povratno hladilo (refluks) a
ekstrakcija dobivene smjese metilnih estera, od vika metanola i glicerola, u lijevku za odvajanje.
Kvalitativna i kvantitativna hemijska analiza provedena je tehnikom gasne hromatografije sa
plameno-jonizacionim detektorom (GC/FID; Shimadzu, Japan), na visoko polarnoj kapilarnoj
koloni OPTIMA 240 (Restekcorp, Njemaka) i odgovarajue korespodentne metilne estere
masnih kiselina (FAME 100 mg RESTEKCORP, Njemaka).
Hemikalije
Sve koritene hemikalije i reagensi su bili p.a. istoe.
Bademovo ulje
BP.Ph.Eur.Medvrtovi za Portoro-Slovenija Lex d.o.o.
Alkoholni rastvor natrijevog hidroksida
0,25 g natrijevog hidroksida rastvoreno u 70 ml anhidrovanog metil alkohola.
1,0%-tni rastvor sumporne kiseline
10,20 ml koncentrovane sumporne kiseline razblaeno destilovanom vodom do 1,0 l.
Rastvor standarda metilnih estera masnih kiselina i internog standarda
Odvage slijedeih standarda FAMEs rastvorene su u heksanu:
Metil kaprat = 0,01126 mg/ml
(C10:0)
Metil laurat = 0,00984 mg/ml
(C12:0)
Metil tridekanoat = 0,021995 mg/ml
(C13:0)
Metil miristat = 0,007310 mg/ml
(C14:0)
Metil palmitat = 0,08710 mg/ml
(C16:0)
Metil palmitoleat = 0,00904 mg/ml
(C9-16:1)cis
Metil oleat = 0,777325 mg/ml
(C9-18:1)cis
Metil pentadekanoat (interni standard) = 0,40210 mg/ml (C15:0)
Metil stearat = 0,00800 mg/ml
(C18:0)
Metil eikosenoat = 0,007266 mg/ml
(C11-20:1)
Metil linoleat = 0,00544 mg/ml
(C9,12-18:2)cis,cis
Rastvori uzoraka dobivene smjese metilnih estera bademovog ulja za GC/FID analizu
1 ml uzoraka dobivene smjese metilnih estera sva tri biljna ulja rastvoreno u heksanu (1:10)
Priprema uzorka
Metilni esteri bademovog ulja su pripremljeni metanolizom 50,00 g ulja, sa 70,0 ml metanola i
0,25 g natrijevog hidroksida kao katalizatorom. Nakon 4h, neprekidnog mijeanja (600 o/min),
stalne kontrole temperature i provedene metanolize, viak anhidrovanog metanola odestiliran je
na 700C, a sadraj reakcione tikvice prenijet u lijevak za odvajanje. Smjesa je ekstrahovana sa
razblaenm rastvorom sumporne kiseline uz lakmus papir (do neutralne reakcije). Gornji sloj
sadravao je smjesu metilnih estera masnih kiselina a donji sloj je bio glicerinski. Nakon
odvajanja glicerinskog sloja, od smjese FAMEs viekratnim ispiranjem sa destilovanom vodom i
sumpornom kiselinom, uklonjeni su tragovi glicerola i soli. Dobivena smjesa metilnih estera
48

masnih kiselina bademovog ulja bila je blijedo uta emulzija, veoma blagog i prijatanog mirisa
karakteristinog za (metilne) estere, Uraene su dvije paralelne metanolize bademovog ulja, na tri
temperature 250C, 400C i 550C.
Sastav bademovog ulja koritenog za sintezu i pripremu metilnih estera dat je u Tabeli 1, dok su
u Tabeli 2 date njegove fiziko-hemijske konstante, koje su odreene primjenom standardnih
protokola metoda hemijske analize u laboratorijama za kozmetiku, farmaceutsku i hemijsku
industriju (1, 8).
Tabela 1. Sastav bademovog ulja (European Pharmacopoeia).
Table 1. The composition of almond oil (European Pharmacopoeia).
Zasene masne kiseline
Sadraj (u Nezasiene
masne
%)
kiseline
Palmitoleinska kiselina
Masne kiseline s <C16 atoma 0,1
Oleinska kiselina
Palmitinska kiselina
4,0-9,0
Linolna kiselina
Linolenska kiselina
Margarinska kiselina
0,2
Gadoleinska kiselina
Stearinska kiselina
3,0
Behenska kiselina
Erukinska kisleina
Arahidonska kiselina
0,1
Sadraj (u %)
0,6
62,0-85,0
20,0-30,0
0,4
0,1
0,1
0,1
Iz Tabele 1 se vidi da su u koritenom ulju najzastupljenije dvije esencijalne kiseline oleinska i

linolna kiselina, to ukazuje da e u pripremljenoj smjesi biti zastupljeni metil oleat i metil
linoleat u veem procentu u odnosu na ostale metilne estere. Podaci za metil oleat u literaturi su
slijedei: smea uljasta tenost, mirisa po masnoi, dobro rastvorena u metanolu, eteru, toluenu,
biljnim uljima, acetonu i etil acetatu a nerastvorna u vodi. Specifina teina (180C) iznosi 0,789 g
cm-3.
Tabela 2. Fiziko-hemijske konstante bademovog ulja (literaturni i eksperimentalni podaci).
Table 2. The physical and chemical parameters of almond oil (literature and experimental data)
Fizika konstanta
Bademovo ulje
Fizika konstanta Bademovo ulje
(literatura)
(eksperiment)
Specifina teina
0,9000-0,9200 g cm - Specifina teina
0,9163 g cm-3
3
Index refrakcije
1,4640-1,4700
Index refrakcije
1,4695
Kiselinski broj
0,05
Kiselinski broj
0,53
Jodni broj
94-105
Jodni broj
53,30
Saponifikacioni
190
Saponifikacioni
204,8367
broj
broj
Kao to se vidi iz Tabele 2, odreene vrijednosti fiziko-hemijskih parametara potvrdile su
literaturne podatke.
Emulgatori bademovog ulja po hemijskom sastavu su najee metilni esteri odgovarajuih
masnih kiselina. U Tabeli 3 prikazane su fiziko-hemijske konstante dobivene smjese FAMEs
49

bademovog ulja, na tri temperature i dvije paralelne analize. Njihovo odreivanje provedeno je
istim protokolom i metodama kao i za bademovo ulje (7).
Tabela 3. Metilni esteri masnih kiselina u bademovom ulju (fiziko-hemijske konsante).
Table 3. Fatty acid methyl esters of almond oil (physical and chemical parameters).
Fiziko-hemijske
Uzorak na 250C
Uzorak na 400C
Uzorak na 550C
konstante
I
II
I
II
I
II
Masa FAMEs (g)
43,85
32,38
39,81
31,79
46,22
39,25
Kiselinski broj
2,75
2,18
0,56
0,82
1,1
8,25
Saponifikacioni broj
198,68
186,75
186,04
189,26
204,86
201,71
Jodni broj
49,20
50,43
49,37
51,00
49,50
46,63
Index refrakcije (nD20 C)
1,4514
1,4532
1,4522
1,4522
1,4514
1,4581
Specifina teina (g/cm3)
0,8754
0,8792
0,8782
0,8793
0,8764
0,8844
Molekulska masa (g/mol)
282,41
278,17
301,59
296,47
273,90
284,20
Esterski broj
195,92
195,25
185,49
188,44
203,76
193,46
pH
7,00
7,00
7,00
7,00
7,00
7,00
Gasnom hromatografijom na visoko polarnoj kapilarnoj koloni, uz plameno-jonizacioni detektor

provedena je separacija, identifikacija i odreen sastav i sadraj dobivene smjese FAMEs
bademovog ulja. Tehnika GC/FID, kao metoda za kvantitativno odreivanje, obezbjeuje linearni
odgovor analize za veinu organskih spojeva pa samim tim i za sloene smjese kakva je i
analizirana smjesa FAMEs. Uzorci su za ovu analizu bili pripremljeni u koncentraciji 100 puta
nioj od koncentracije uzoraka kada je izvedena njihova separacija. Uslovi hromatografske
analize bili su slijedei: temperaturni program 1500C-2500C (30C/min.); program pritiska gasa
nosaa helijuma 23kPa; ukupni protok 101 ml/min; brzina 26 cm/min, protok kroz kolonu 1,0
ml/min; split ratio 100:1; duina kolone 10 m (i.d.0,32 mm i debljina filma 0,5 m) i vrijeme
trajanja analize od 35 minuta. Metilni esteri masnih kiselina separiraju se na kapilarnoj koloni na
osnovu duine lanca odnosno broja karbonovih atoma i stepena nezasienosti. Kao interni
standard koriten je metil pentadekanoat (C15:0), a sa dobivenih hromatograma, utvren je sastav
masnih kiselina u bademovom ulju.
50

Slika 1. Hromatogram smjese FAMEs na 250C (prva i druga metanoliza, respektivno)

Figure 1. The chromatogram of mixtures of FAMEs on 250C (first and second methanolysis,
respectively)

respectively)
51


respectively)
Kao to se vidi iz Slika 1, 2 i 3 (hromatogrami smjese FAMEs na tri temperature), tehnika
GC/FID omoguila je dobru separaciju i identifikaciju pojedinanih FAMEs u smjesi. U sastavu
bademovog ulja (Tabela 4) naene su slijedee masne kiseline: palmitinska kiselina, oleinska
kiselina, linolna kiselina i stearinska kiselina (9, 11).
Tabela 4. Prinosi (u %) za metilne estere masnih kiselina u bademovom ulju.
Table 4. Abundance (in %) for fatty acid methyl esters of almond oil.
Uzorak na 250C
Uzorak na 400C
Uzorak na
550C
II
II
II
Metil tridekanoat
0,03
0,04
0,05
0,00
0,09
0,00
Metil palmitat
5,67
5,64
4,25
4,40
5,82
5,61
Metil palmitoleat
0,11
0,18
0,11
0,13
0,37
0,38
Metil oleat
69,35
69,60
50,26
50,22
56,22
55,19
Metil linoleat
20,00
20,15
15,22
15,22
20,80
20,13
Metil eikosenoat
0,16
0,08
0,14
0,00
0,13
0,00
Metilni ester (%)
52

Zakljuak
Provedena je metanoliza bademovog ulja uz bazni katalizator, na tri temperature 250C, 400C i
550C i dvije paralelne analize pri emu su sintetizovani i pripremjeni emulgatori bademovog ulja.
Bademovo ulje se podjednako dobro prevodi u FAMEs na sve tri primjenjene temperature i
prinosi metilnih estera su zadavoljavajui, a posebno na vioj temperaturi (550C). Tehnika
GC/FID omoguila je separaciju, identifikaciju i kvantitativno odreivanje smjese FAMEs, dok
je visoko polarna kapilarna kolona omoguila razdvajanje cis- i trans-izomera, dobru
reproducibilnost i ponovljivost izmeu snimljenih hromatograma. Fiziko-hemijske konstante
dobivene smjese FAMEs potvrdile su literaturne vrijednosti, a sastav pojedinih metilnih estera
smjese FAMEs pokazao je da smo na vrlo jednostavan nain, s visokim prinosom, sintetizovali i
pripremili emulgatore bademovog ulja.
Literatura
1. Arsenijevi, S.: Organska hemija, Nauna knjiga Beograd, Beograd (1997) str.415-417.
2. Fessenden, R.J. and J. Fessenden.: Organic chemistry, Brooks Cole Publishing, Monterey
(1986) pp.633, 649-651, 934-940.
3. Morrison, R.T. and R.N. Boyd.: Organska kemija, Sveuilina naklada Liber, Zagreb
(1979) pp. 676, 682-683.
4. Noler, C.R.: Kemija organskih spojeva, Tehnika knjiga Zagreb, Zagreb (1967) pp.165,
174, 185-187, 191, 753.
5. Toyama, Y., et al. J. Soc. Chem. Ind., Japan, 36 Sup. Binding, 230B-231B, 231B-232B
(1933)
6. Schuchardt, U., Sercheli, R., Varges, R.M.. Transesterification of vegetable oils. J. Braz.
Chem. Soc., 9(1) (1999), 199-210
7. Mandal, .: Sinteza metilnih estera masnih kiselina metodom transesterifikacije i njihova
separacija. Magistarski rad, Univerzitet u Sarajevu, Prirodno-matematiki fakultet,
Sarajevo, 2003.
8. European Pharmacopoeia, (1999), 359-1257.
9. Mondello, L., Cacilli, A., et al. Fast GC for the analysis of citrus oils. Journal of
Chromatographic Science, 42(8) (2004), 410-416
10. Akhtar, N., Ahmad M., et al. Formulation and in vitro evaluation of aa cosmetic emulsion
from almond oil. Pak. J. Pharm. Sci., 21(4) (2008), 430-437.
11. Mondello, L., Zappia, G., et al. The determination of fatty acid methyl esters in natural
fats. Journal of Microcolumn Separations, 12(1) (2000), 41-47.
53

SYNTHESIS AND PREPARATION OF ALMOND OIL EMULSIFIERS

Mandal Sacira1, Boo Banjanin1,2
1
University of Sarajevo, Faculty of Pharmac, Bosnia and Herzegovina

University of Tuzla, Faculty of Natural science, Bosnia and Herzegovina
Almond oil as well as other natural oils is important raw materials with increasing consumption
in chemical and pharmaceutical industry for production of surfactants, emulsifiers, softeners,
lubricants etc. Aim of this work was to prepare fatty acid methyl esters (FAMEs) from almond
oil by methanolysis with alkaline catalyst, on three temperatures and two at same time analysis.
Physical and chemical properties of FAMEs was determined with applaying standard methods,
while content of individual fatty acids determined by gas chromatography. Results obtained from
methanolysis of almond oil showed that their physical and chemical characteristics were
confirmed by comparation with literature values as well as content of individual FAMEs.
Performed process of alkaline methanolysis of almond oil is very simple with remarkable yields
of products and good prospects for industry application.
Key words: almond oil, methalolysis, emulsifications properties, cosmetic emulsifiers
54

IN VITRO ANTIMIKROBNA AKTIVNOST ALCHEMILLA VULGARIS L.

(ROSACEAE)
Marija Krivokua1, Tatjana Kundakovi2, Marina Milenkovi3
1
Univerzitet u Banjoj Luci, Medicinski fakultet - Odsek farmacija Banja Luka, BiH
2
Univerzitet u Beogradu, Farmaceutski fakultet, Srbija
3
Univerzitet u Beogradu, Farmaceutski fakultet, Srbija
Informativni prilog
Alchemilla vulgaris L. s.l Rosaceae je viegodinja zeljasta biljka koja raste irom Evrope.
Smatra se u narodnoj medicini da ima antiinflamatorno, diuretino, angioprotektivno,
ekspektorantno, delovanje. U radu je prikazan rezultat ispitivanja antimikrobne aktivnosti
ekstrakta Alchemillae herba L. Ekstrakti (1:5) su dobijeni sukcesivnom ekstrakcijom
cikloheksanom, dihlormetanom i metanolom. Svi ektrakti su ispoljili antimikrobnu aktivnost na
testirane Gram-pozitivne i Gram-negativne bakterijske sojeve, kao i na gljivu Candida albicans.
Koriena je metoda mikrodilucije na mikrotitracionim ploama, 96 sistem. Cikloheksanski
ekstrakt ima znaajno antimikrobno delovanje na S.epidermidis (31,25 g/mL) dok je za
metanolni ekstrakt pokazano da ispoljava antifungalnu aktivnost (62,5 g/mL). Sva tri ekstrakta
pokazuju priblino jednake MIC prema testiranim sojevima. Dobijeni rezultati ukazuju da bi se
ekstrakt A. vulgaris mogao upotrebljavati kao potencijalni antimikrobni agens.
Kljune rei: Alchemilla vulgaris, antimikrobna aktivnost.
UVOD
Alchemilla vulgaris L. s.l Rosaceae (virak, vrkuta, gospin plat) je viegodinja zeljasta biljka
koja raste irom Evrope. Prema Ph. Eur. 7.0 drogu ine celi ili rezani, osueni vrni delovi biljke
u cvetu. Sivozeleni ili braonzeleni listovi koji ine glavni deo droge, bubreastog ili polukrunog
oblika, prenika do 8 cm, retko do 11 cm, imaju 7 do 9 renjeva i dugu drku. Listovi na gornjem
delu stabljike su manji, imaju 5-9 renjeva, krau lisnu drku ili su sedei. Mladi listovi su obrasli
beliasto srebrnim dlakama, stariji listovi imaju manje dlaka i finu mreastu nervaturu istaknutu
sa donje strane lista. Lisna drka je utozelena ili sivozelena, prenika 1 mm sa lebom (1). U
narodnoj medicini se koristi kao ekspektorans, ima antiinflamatorno, diuretino, angioprotektivno
delovanje. Koristi se u leenju ateroskleroze, anemije, metroragije. Smatra se da ima
hipoglikemino delovanje kao i da inhibira rast tumora. Neki eksperimentalni podaci pokazuju da
polifenoli iz ekstrakta nadzemnih delova biljke i neki flavonoidi identifikovani u biljci
normalizuju reoloke osobine krvi (2). Neka istraivanja pokazuju da ektrakt roda Alchemilla ima
apoptotiko i nekrotino delovanje na HeLa elije (3). Godinama je primarni cilj u leenju
bakterijskih infekcija bio inhibiranje rasta mikroorganizama. Poslednjih godina, neselektivna
upotreba antibiotika je dovela do razvoja rezistencije i neeljenih dejstava. Zbog toga se trae
prirodna antimikrobna jedinjenja iz biljaka. Veliki broj biljaka poseduje antimikrobnu aktivnost i
neki njihovi aktivni principi mogu biti potencijalni izvor novih atiinfektivnih agenasa (4).
55

MATERIJAL I METODE
Kao materijal za istraivanje korien je virak, Alchemilla vulgaris L. s.l. prikupljen u okolini
Soko Banje. Ekstrakti (1:5) su dobijeni sukcesivnom ekstrakcijom osuene i usitnjene herbe,
cikloheksanom, dihlormetanom i metanolom i upareni do suva. Za ispitivanje antimikrobne
aktivnosti ekstrakta koriena je metoda mikrodilucije na mikrotitracionim ploama, 96 sistem.
Za ispitivanje antimikrobne aktivnosti sva tri ekstarkta su rastvorena u DMSO, koncentracija 1
mg/mL. Od osnovnog rastvora sva tri ekstrakta, napravljene su koncentracije 500, 250, 125, 62,5
i 31,25 g/mL u Mller-Hinton agaru za bakterije, odnosno Sabouraud agaru za gljivu. Raeno je
u duplikatu. U svaki otvor na mikrotitracionoj ploi dodato je 100 L ispitivanog rastvora i 100
L radnog rastvora bakterije ili gljive. U radni rastvor bakterija i Candida albicans dodat je
trifenil tetrazolijum hlorid (TTC). U istraivanju je korieno 8 bakterijskih sojeva i 1 gljiva.
Testirani su sledei bakterijski sojevi: Gram (+): Microccocus luteus (ATCC 9341),
Staphyloccocus aureus (ATCC 6538), Staphylococcus epidermidis (ATCC 12228), Bacillus
subtilis (ATCC 6633) i Gram (-): Pseudomonas aeruginosa (ATCC 9027), Escherichia coli
(ATCC 10536), Salmonella typhimurium (ATCC 14028), Salmonella abony (NTCC 6017). Od
gljiva ispitana je Candida albicans (ATCC 10231). Za uzgoj bakterijskih kultura korien je
Mller-Hinton agar. Za uzgoj gljiva korien je Sabouraud agar. Mikrotitracione ploe inkubirane
su 24 h na 37 C i 48 h na 26 C, respektivno za bakterije i gljivu. Kao pozitivna kontrola rasta, u
otvore na mikrotitracionoj ploi su stavljeni mikroorganizmi u odgovarajuem agaru uz dodatak
TTC. Minimalna inhibitorna koncentracija (MIC) je definisana kao najnia koncentracija
ekstrakta pri kojoj nije bilo vidljivog rasta mikroorganizama.
Dobijeni rezultati istraivanja pokazuju da sva tri ekstrakta imaju izraenu aktivnost na sve
testirane sojeve mikroorganizama, Gram (+), Gram (-) i gljivu. Cikloheksanski ekstrakt ima
izrazito delovanje na S.epidermidis (31,25 g/mL) dok je za metanolni ekstrakt pokazano da
poseduje antifungalnu aktivnost (62,5 g/mL). Sva tri ekstrakta pokazuju priblino jednake MIC
prema testiranim sojevima. Ovi rezultati su u saglasnosti sa prethodno sprovedenim
istraivanjem gde je pokazano da etanolni ekstrakt A. vulgaris pokazuje antifungalnu aktivnost
(4). Obzirom da je poznato da tanini imaju antimikrobnu aktivnost kao i da ekstrakt A. vulgaris
ima visok sadraj tanina, pokazano je da se eliminacijom tanina gubi antimikrobna aktivnost (5).
Rezultati antimikrobne aktivnosti ekstrakta Alchemilla vulgaris L. su prikazani u tabeli 1.
Table 1. Antimicrobial activity of extracts Alchemilla vulgaris L.
Microorganism
M. luteus ATCC 9341
S. aureus ATCC 6538
S. epidrmidis ATCC 12228
B. subtilis ATCC 6633
E. coli ATCC 10536
P. aeruginosa ATCC 9027
S. typhimurium ATCC 14028
S. abony NTCC 6017
C. albicans ATCC 10231
Methylene chloride
extract (g/mL)
MICa
125
125
125
250
125
125
125
250
125
a MIC: Minimum inhibitory concentrations.

56
Methanolic
(g/mL)
MIC
125
125
125
125
125
125
125
125
62,5
extract
Cyclohexan extract
(g/mL)
MIC
125
31,25
125
125
125
125
125
250
125

ZAKLJUAK
Dobijeni rezultati mogu ukazati na potencijal ekstrakta A. vulgaris kao mogueg antimikrobnog
agensa. Ova osobina verovatno potie od prisustva visoke koncentracije tanina. Usled
prekomerne i neselektivne upotrebe antibiotika kao i razvoja rezistencije, potencijalno
antimikrobno delovanje aktivnih principa biljaka prua mogunost za dalja istraivanja I
eventualnu primenu.
LITERATURA
1. European Pharmacopoeia seventh edition. Strasbourg: Council of Europe, (2011) p. 1047.
2. Smolvakova, M., Andreeva, V. YU., Kalinkina, G. I., Avdeenko, S. N., Shchetinin P. P..
Development of extraction techniques and standardization methods for a common lady's
mantle (Alchemilla vulgaris) extract. Pharmaceutical Chemistry Journal, 45(11) (2012),
675-678.
3. Trk, M., Kaya, B., Menemen, Y., Ouztzn S.. Apoptotic and necrotic effects of plant
extracts belonging to the genus Alchemilla L. species on HeLa cells in vitro. Journal of
Medicinal Plants Research, 5(18) (2001), 4566-4571.
4. Keskin, D., Oskay, D., Oskay, M.. Antimicrobial activity of Selected plant spices
marketed in west Anatolia. International Journal of Agriculture and Biology, 12 (2010),
916-920.
5. Djadjo Djipa, C., Delme, M., Quetin-Leclercq, J.. Antimicrobial activity of bark extracts
of Syzygium jambos (L.) Alston (Myrtaceae). Journal of Ethnopharmacology, 71 (2000),
307-313.
57

IN VITRO ANTIMICROBIAL ACTIVITY OF ALCHEMILLA

VULGARIS L. ROSACEAE
Marija Krivokua1, Tatjana Kundakovi2, Marina Milenkovi3
1
University of Banja Luka, Faculty of medicine, Pharmacy DepartmentBanja Luka,

krivokuca011@gmail.com
2
University of Belgrade, Faculty of Pharmacy, Belgrade, ktatjana@pharmacy.bg.ac.rs
3
University of Belgrade, Faculty of Pharmacy, Belgrade, marinama@pharmacy.bg.ac.rs
Alchemilla vulgaris L. s.l Rosaceae is a perennial herbaceous plant that grows throughout
Europe. In traditional medicine, it is believed that Alchemilla vulgaris L has an antiinflammatory, diuretic, angioprotective and expectorant activity. In this study, results of
investigation of antimicrobial activity of Alchemillae herba extracts are presented. The extracts
(1:5) were prepared by successive extraction with cyclohexane, dichloromethane and methanol.
All of the extracts showed antimicrobial activity against tested Gram-positive and Gramnegative bacteria species, as well as against Candida albicans. The microdilution method was
used on microtitration plates, 96 well system. Cyclohexane extract has significant antimicrobial
activity of S.epidermidis (31.25 mg / mL), while the methanol extract exhibited antifungal
activity (62.5 mg / mL). All three extracts demonstrated approximately the same MIC against the
tested strains. Obtained results indicate that extract of A. vulgaris may be used as a potential
antimicrobial agent.
Key words: Alchemilla vulgaris, antimcrobial activity.
58

ISPITIVANJE UTICAJA FEROCENA I NJEGOVIH DERIVATA NA

AKTIVNOST PROTEOLITIKIH ENZIMA PRISUTNIH U LIZATU
E. coli ATCC 25922
Mirjana abi1 Zoran Kukri2, Ljiljana Topali-Trivunovi2
1
Univerzitet u Banjoj Luci, Poljoprivredni fakultet, Banja Luka, RS, BiH e-mail:
mirjana.zabic@agrofabl.org
2
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, Banja Luka, RS, BiH
Nauni rad
Sve znaajnija upotreba organometalnih jedinjenja u terapeutske svrhe je potakla mnoga

istraivanja u oblasti inhibicije enzima. U ovom radu je ispitivan efekat ferocena i njegovih
derivata na proteolitike enzime prisutne u lizatu Esherichia coli ATCC 25922. Utvreno je da
ferocen najvie, skoro za 50%, smanjuje brzinu nastajanja p-nitroanilina iz N--benzoil-DLarginin p-nitroanilida (BAPNA) uz pomo enzima lizata bakterije E. coli. Dakle, za inhibiciju
hidrolize BAPNA-e pomou lizata ove bakterije i sam ferocen je bio dovoljno djelotvoran, iako
je bilo za oekivati da e uvoenje poeljnih funkcionalnih grupa u molekulu ferocena poboljati
inhibiciju tripsina ostvarivanjem bolje interakcije sa enzimskim aktivnim mjestom.
Kljune rijei: ferocen, inhibicija, tripsin, E. coli lizat
UVOD
Selektivna i efikasna inhibicija proteolitikih enzima je predmet mnogih istraivanja jer proteaze
katalizuju razlaganje proteina u brojnim biolokim procesima, zbog ega imaju znaajnu ulogu i
u nastanku mnogih bolesti u organizmu. Prelazni metali i njihovi kompleksi mogu uspjeno
inhibirati djelovanje nekih proteolitikih enzima kao to je tripsin. Njihovo inhibitorno djelovanje
se zasniva na direktnom vezanju za aktivno mjesto tripsina imitirajui pentakoordinatno prelazno
stanje reakcije hidrolize proteina. Ferocen i odabrani derivati ferocena nisu strukturni analozi
supstrata tripsina, ali je pretpostavljeno da bi ciklopentadienilni prstenovi ferocena mogli da
imitiraju prelazno stanje reakcije hidrolize proteina i na taj nain inhibiraju enzim. Ferocen je
takoe odabran da bi se pokuale iskoristiti prednosti malih, rigidnih, ciklinih molekula koje
smanjuju gubitak entropije zbog promjene konformacije pri vezivanju za enzim, koje su otpornije
na degradativne enzime, lipofilnije i time bolje prolaze kroz elijsku membranu, te su
biodostupnije. Preliminarna ispitivanja su pokazala da djeluje antitumorno na mievima, u
dozama dvije hiljade puta niim od LD50 doze. Ova injenica kao i poboljanje selektivnosti i
efikasnosti ve poznatih lijekova kada se u njih ugradi ferocenska jedinica, govori u prilog
terapeutske efikasnosti i niske toksinosti ferocena.
Uticaj ferocena i odabranih derivata ferocena na aktivnost istog tripsina sa N--benzoil-DLarginin p-nitroanilidom kao supstratom je ve objavljen. (1, 2) Derivati ferocena su odabrani tako
da, izmeu ostalog, u svojoj strukturi imaju amino grupu za koju se zna da ostvaruje vanu
interakciju sa Asp 189 u aktivnom mjestu tripsina i time poboljava inhibiciju. Odreivanjem
Michaelis-ovih konstanti, maksimalnih brzina reakcije i konstanti inhibicije utvreno je da
ferocen i njegovi derivati inhibiraju ist tripsin, i da je inhibicija akompetitivnog tipa.
59

Dimetilaminometil ferocen se pokazao kao najefikasniji inhibitor, sa Ki=0.048 mmol/L. Takoe

je ispitivan uticaj ovih jedinjenja in vivo, pratei rast bakterije E. coli ATCC 25922. (3) Rast
bakterije je praen spektrofotometrijski, korelacijom optike gustoe sa brojem formiranih
bakterijskih kolonija i uporeivanjem rezultata preko srednjeg generacijskog vremena. Utvreno
je da dimetilaminometil ferocen najuspjenije inhibira rast bakterije, tj. bakterije dvostruko
sporije rastu uz dimetilaminometil ferocen i ne dostiu ni polovinu ukupnog broja bakterija u
poreenju sa kontrolnom serijom. Ferocen takoe znaajno usporava rast i smanjuje ukupan broj
bakterija za gotovo 50%.
Ovaj rad ima za cilj da ispita djelovanje ferocena i ferocenovih derivata na aktivnost
proteolitikih enzima prisutnih u lizatu E. coli, radi omoguavanja bolje biodostupnosti ovih
jedinjenja, pratei nastajanje p-nitroanilina hidrolizom N--benzoil-DL-arginin p-nitroanilida
pomou lizata. U tu svrhu je potrebno odrediti brzine reakcije hidrolize supstrata lizatom,
konstante eventualne inhibicije pomou ferocena i derivata, i uporediti ih sa efektom koji ova
jedinjenja imaju na ist tripsin.
Tripsin (Sigma T-4799, Lot 284 7440, aktivnost 1000-1500 BAEE jedinica/mg vrste materije, iz
svinjskog pankreasa); BAPNA (N--benzoil-DL-arginin p-nitroanilid), (Fluka, 98%); ferocen 1
(slika 1, Aldrich, 98%); dimetilaminometil ferocen 2 (slika 1, Aldrich, 96%); Tris pufer
[Tris(hidroksimetil)aminometan, Lachema]; dimetil sulfoksid (Merck, >99%); benzamidin
hidrohlorid (Sigma); hranjivi bujon u prahu (Institut za imunologiju i virusologiju - Torlak,
Beograd); komercijalna kultura E. coli ATCC 25922 (Veterinarski zavod "Vaso Butozan", Banja
Luka). Derivati ferocena (metil 1'-acetamidoferocen-1-karboksilat 3, 1'-acetamidoferocen-1karboksilna kiselina 4, benzil 1'-metoksikarbonil-1- ferocenkarbamat 5, benzil 1'-karboksi-1ferocenkarbamat 6, slika 1) su nabavljeni na Fakultetu za prehrambenu tehnologiju i
biotehnologiju, Univerzitet u Zagrebu. (4)
CH2
Fe
Fe
CH3
CH3
dimetilaminometil ferocen 2
ferocen 1
COOH
COOMe
Fe
Fe
NHCOCH3
NHCOCH3
1'-acetamidoferocen-1-karboksilna kiselina 4
metil 1'-acetamidoferocen-1-karboksilat 3
COOMe
COOH
Fe
Fe
NHCOOCH2Ph
NHCOOCH2Ph
benzil 1'-metoksikarbonil-1-ferocenkarbamat 5
benzil 1'-karboksi-1-ferocenkarbamat 6
Slika 1. Ferocen i derivati ferocena

Figure 1. Ferrocene and its derivatives
60

U daljem tekstu e se ferocen i njegovi derivati, radi jednostavnosti, nazivati "inhibitor #" (broj
kao na slici 1). Za izvoenje eksperimenata su koriteni UV-VIS spektrofotometar Jenway 6305
sa termoelijom i ultrazvuno kupatilo Falc, frekvencija 30 kHz. Priprema rastvora BAPNA-e (1)
i hranjive podloge za uzgoj bakterija (3) su ve opisani.
Razvoj kulture E. coli i priprema bakterijskog lizata
Za pripremu lizata elija E. coli koritena je metoda sonikacije. Mehanizam lize elija
sonikacijom, tj. razaranje elijske membrane sonikacijom se zasniva na stvaranju upljina
ultrazvukom. (5, 6) Efikasnost metode za pripremu bakterijskog lizata je poboljavana variranjem
razliitih parametara: duine trajanja i uestalosti sonikacije za efikasno razbijanje elije; uslova
centrifugiranja radi taloenja elijskog otpada nakon sonikacije; izborom vrste kontejnera za
kulturu, itd. Ispostavilo se da je sonikacija efikasnija ako se uzorak nalazi u plastinim vreicama
za homogenizaciju, jer se one mogu ravnomjerno rasporediti u ultrazvunom kupatilu, izlaui
istovremeno vei broj elija mikroorganizama djelovanju ultrazvuka. U uzorke je prilikom
sonikacije dodavan kvarcni pijesak, jer se zrna pijeska meusobno sudaraju proizvodei dovoljnu
snagu za lizu elija (7), to znatno poboljava razbijanje elije. Destilovana voda u ultrazvunom
kupatilu je bila degasirana, radi uklanjanja mjehuria vazduha koji umanjuju efekat ultrazvuka.
Temperatura je kontrolisana prije i poslije centrifugiranja, kao i sonikacije zbog eventualnog
pregrijavanja kulture. Utvreno je da nema znatnog poveanja temperature uzorka u ultrazvunoj
kadi, kao ni pri centrifugiranju pri datim uslovima. Efekat razbijanja elijskog zida bakterije je
praen spektrofotometrijski (mjerenjem OD600nm; to je metoda pripreme lizata bolja, to je
OD600nm manja, tj. lizat je bistriji), kao i standardnom tehnikom odreivanja ukupnog broja
bakterija. Samo intaktne elije e dalje rasti i formirati kolonije koje se broje nakon 48 sati.
Efekat lize(%) :
OD600nm nakon lize

u100
OD600nm prije lize
(1)
ista kultura E. coli se sa kosog agara ezom prenese u 3x10 mL sterilnog hranjivog bujona
pripremljenog u 0.1 mol/L Tris HCl, pH 8.2. Inkubira se na 37oC 24 sata, a zatim se 30 mL
ovako pripremljene bakterijske kulture nacijepi u 160 mL hranjivog bujona, pripremljenog u 0.1
mol/L Tris HCl, pH 8.2. Nakon 24 sata inkubacije na 37oC, centrifugira se na 4000 obrt/min, 10
minuta. Supernatant se odbaci, a talog se resuspenduje u 0.05 mol/L Tris HCl, pH 8.2. Ovako
dobijena suspenzija elija E. coli se stavi u vreicu za homogenizaciju, a zatim se sonikuje 2x15
minuta u ultrazvunoj kadi sa degasiranom destilovanom vodom, pri frekvenciji od 30 kHz. U
vreicu za homogenizaciju se doda 1 mL sterilnog kvarcnog pijeska na 6 mL bakterijske
suspenzije. elijski otpad se odvoji centrifugiranjem na 4000 obrt/min, 10 minuta. Supernatant
(lizat) se otpipetira i dalje upotrebljava u eksperimentima. Utvreno je da svjee pripremljen lizat
daje najbolje rezultate, jer stajanjem na sobnoj temperaturi ili u friideru aktivnost lizata opada. S
obzirom da su poetne vrijednosti OD600nm uzgojene kulture E. coli i OD dobijenog lizata
razliiti za svaki eksperiment (a time i enzimska aktivnost lizata), mogu se porediti samo rezultati
eksperimenata koji su provedeni istovremeno, sa istim lizatom.
Odreivanje aktivnosti lizata bez dodatka ferocena ili derivata ferocena
61

U 0.6 mL svjee pripremljenog lizata (termostatiran na 37oC, u kiveti spektrofotometra) se doda

2 mL rastvora BAPNA-e (rastvor pripremljen u 50 mmol/L Tris HCl, pH 8.2, takoe
termostatiran na 37oC). Hidroliza BAPNA-e, tj. nastanak p-nitroanilina se prati
spektrofotometrijski na =410 nm u trajanju od ukupno 5 minuta (prve dvije minute se A410 nm
oitava svakih 10 sekundi). Slijepa proba sadri 0.6 mL lizata i 2 mL 50 mmol/L Tris HCl, pH
8.2.
Odreivanje aktivnosti lizata uz dodatak ferocena ili derivata ferocena
U kivetu koja sadri 0.6 mL lizata (37oC) se doda 0.1 mL rastvora inhibitora (37oC) i ova smjesa
stoji na 37oC 5 minuta. Zatim se doda 2 mL rastvora BAPNA-e (37oC) i spektrofotometrijski se
prati nastanak p-nitroanilina, kao to je opisano u eksperimentima bez dodavanja inhibitora.
Slijepa proba sadri 0.6 mL lizata, 0.1 mL rastvora inhibitora i 2 mL 50 mmol/L Tris HCl, pH
8.2.
Da bi se ispitalo da li ferocen i njegovi derivati inhibiraju aktivnost proteolitikih enzima
prisutnih u bakterijskoj eliji, provedeni su eksperimenti sa lizatom E. coli. Razbijanjem elijske
membrane i oslobaanjem elijskog sadraja inhibitorima su dostupniji bakterijski enzimi, a
razgradnja inhibitora je bar djelimino izbjegnuta. Sistem je posmatran kao da je sistem sa istim
enzimom, iako u lizatu jo uvijek ima ivih, intaktnih bakterijskih elija zaostalih u supernatantu
i nakon centrifugiranja, kao i drugih enzima iz elijskog sadraja. Cilj je bio da se upotrijebe tri
razliite koncentracije inhibitora na dvije koncentracije supstrata da bi se odredila konstanta
eventualne inhibicije.
Isprobavane su razliite koncentracije lizata (koncentrovan, 25% i 50% razrijeen sa 0.05 mol/L
Tris HCl puferom, pH 8.2), i zakljueno je da se najbolji rezultati postiu sa nerazrijeenim
lizatom. Utvreno je da je reakciju dovoljno pratiti 5 minuta, jer brzina nastanka p-nitroanilina
vrlo brzo pone da opada (zato se prve dvije minute apsorpcija mjeri svakih 10 sekundi). Probni
eksperimenti su raeni sa standardnim tripsinovim inhibitorom benzamidinom. Pri
koncentracijama supstrata i inhibitora koje su koritene u eksperimentima sa istim enzimom (1):
BAPNA (2.3676 mmol/L i 3.5428 mmol/L u reakcionoj smjesi) i benzamidin (42.570 mol/L,
70.948 mol/L i 141.896 mol/L u reakcionoj smjesi) nema inhibitornog efekta. Poveavanjem
koncentracije benzamidina (1.472 mmol/L i 9.997 mmol/L u reakcionoj smjesi) i zadravanjem
iste koncentracije supstrata kao kod istog enzima dobijen je vrlo dobar inhibitorni efekat. Efekat
je jo bolji ako se smanji koncentracija supstrata na 1.1838 mmol/L, pa je pretpostavljeno da je
rezultat to bolji to je odnos koncentracija u reakcionoj smjesi BAPNA/benzamidin to manja
vrijednost.
Dobijeni rezultati na dvije koncentracije BAPNA-e (S1=1.1838 mmol/L i S2=2.3676 mmol/L) i
pri koncentracijama benzamidina 1.472 mmol/L i 9.997 mmol/L (odnosi supstrat/inhibitor su na
S1: 0.80 i 0.12, a na S2: 1.61 i 0.24, redom) su prikazani na slikama 2 i 3. Svi eksperimenti su
uraeni u paralelnim probama.
62

Slika 2. Uticaj benzamidina na aktivnost lizata E. coli ( S1= 1.1838 mmol/L)

Figure 2. Influence of benzamidine on E. coli lysate activity ( S1= 1.1838 mmol/L)
Slika 3. Uticaj benzamidina na aktivnost lizata E. coli (S2= 2.3676 mmol/L)

Figure 3. Influence of benzamidine on E. coli lysate activity (S2= 2.3676 mmol/L)
Iz vrijednosti inicijalnih brzina (tabela 1) se vidi da one opadaju sa porastom koncentracije

benzamidina, na obe koncentracije supstrata.
63

Tabela 1. Inicijalne brzine reakcije hidrolize katalizovane lizatom E. coli na S1 i S2

koncentracijama supstrata u prisustvu razliitih koncentracija benzamidina
Table 1. Initial reaction velocities of E. coli lysate catalyzed hydrolysis at S1 and S2
substrate concentrations in the presence of various benzamidine concentrations
Benzamidin
Benzamidine
(mmol/L)
0
1.472
9.997
vS 1
(Pmol/Lmin)
1/vS 1
(Lmin/Pmol)
vS 2
(Pmol/Lmin)
1/vS 2
(Lmin/Pmol)
4.8
2.4
0.6
0.208
0.417
1.667
18.6
17.4
15.0
0.054
0.057
0.067
vS1
- brzina reakcije pri koncentraciji supstrata S1 (1.1838 mmol/L)
vS 2
- brzina reakcije pri koncentraciji supstrata S2 (2.3676 mmol/L)
vS1
- reaction velocity at substrate concentration S1 (1.1838 mmol/L)
vS 2
- reaction velocity at substrate concentration S2 (2.3676 mmol/L)
Na slici 4 je grafiki prikazano odreivanje konstante inhibicije (Ki) za benzamidin.

1.8
1.6
1.4
1/v (Lmin/ P mol)
1.2
S1 y = 0.1462x + 0.2052
R2 = 1
1
0.8
0.6
S2 y = 0.0013x + 0.0545
R2 = 0.9927
0.4
0.2
0
-5
-0.2
10
15
benzam idin (m m ol/L)
Slika 4. Odreivanje Ki za benzamidin Lineweaver-Burk-ovom metodom

Figure 4. Lineweaver-Burk plot for the determination of Ki for benzamidine
Dobijena konstanta inhibicije je Ki=1.04 mmol/L, dok je sa istim tripsinom konstanta inhibicije
bila Ki=18.66 mol/L. (1)
Oito je iz eksperimenata sa benzamidinom da su potrebne vee koncentracije benzamidina i
manja koncentracija BAPNA-e da bi se dobio inhibirajui efekat. Meutim, ferocen i njegovi
derivati imaju limitiranu rastvorljivost u etanolu, ali i naroito izraen problem stvaranja
zamuenja pri dodavanju u reakcionu smjesu sa lizatom, pa je njihova maksimalna koncentracija
u reakcionoj smjesi 0.14 mmol/L.
Da bi se postigao to povoljniji supstrat/inhibitor odnos, koncentracija BAPNA-e u reakcionoj
smjesi je zato smanjena na 0.5926 mmol/L (navedeni odnos je tada 4.17). Koncentracija supstrata
se ne moe dalje smanjiti, jer se dobiju suvie niske, i time nepouzdane vrijednosti apsorpcije.
Dakle, minimalna vrijednost odnosa koncentracija BAPNA/inhibitor je 4.17 za ferocen i njegove
64

derivate, kao to se vidi u tabeli 2, to je znatno vea vrijednost od ranije navedene vrijednosti
kod vrlo dobre inhibicije benzamidinom (gdje je taj odnos 0.12).
I1
(mmol/L)
I2
(mmol/L)
S1/ I1
Tabela 2. Koncentracije inhibitora u reakcionoj smjesi (I1 i I2) i odnos

koncentracija supstrat/inhibitor pri S1=0.5926 mmol/L i S2=1.1838 mmol/L
Table 2. Inhibitor concentrations in the reaction mixture (I1 and I2) and
substrate/inhibitor concentration ratios at S1=0.5926 mmol/L and S2=1.1838 mmol/L
ferocen
inhibitor 2
inhibitor 3
inhibitor 4
inhibitor 5
ferrocene
0.0709
0.0710
0.0709
0.0710
0.0710
inhibitor 6
0.0709
0.1417
0.1420
0.1417
0.1419
0.1420
0.1418
8.36
8.35
8.36
8.35
8.35
8.36
S1/ I2
4.18
4.17
4.18
4.18
4.17
4.18
S2/ I1
16.70
16.67
16.70
16.67
16.67
16.70
S2/ I2
8.35
8.34
8.35
8.34
8.34
8.35
Radi poreenja je ispitan uticaj benzamidina na reakciju hidrolize pri istim odnosima supstrata i
inhibitora kao kod ferocena i ferocenovih jedinjenja, a rezultati su prikazani u tabeli 3.
Tabela 3. Inicijalne brzine reakcije hidrolize BAPNA-e v0 (bez inhibitora), v1 i v2
( uz dodatak I1 i I2 koncentracije inhibitora) na S1 i S2 koncentracijama supstrata
Table 3. Reaction velocities of BAPNA hydrolysis in the absence of inhibitor (v0) and in the presence
of inhibitor (v1 and v2, I1 and I2 inhibitor concentrations) at S1 and S2 substrate concentrations
S1
S2
Inhibitor
v0
v1
v2
v0
v1
v2
M/Lmin
M/Lmin
M/Lmin
M/Lmin
M/Lmin
M/Lmin
Benzamidin
1.20
0.60
0.60
3.30
2.40
2.10
Benzamidine
Ferocen
1.20
0.21
0.51
2.40
2.10
0.90
Ferrocene
Inhibitor 2
0.60
0.60
0.60
3.00
2.10
2.40
Inhibitor 3
1.20
0.57
0.90
2.40
1.80
2.10
Inhibitor 4
0.60
0.60
0.60
2.40
1.20
1.80
Inhibitor 5
0.36
0.42
0.11
2.40
2.10
1.20
Inhibitor 6
1.50
0.90
1.20
3.00
3.00
2.70
Posmatrajui dijagrame uticaja inhibitora na lizat E. coli (nisu ovdje prikazani) uoeno je da
postoje razlike izmeu inicijalnog nagiba krive i efekta inhibitora koji je vidljiv nakon to je
inicijalna faza reakcije zavrena. To se moglo i oekivati s obzirom da se ne radi o istom enzimu
nego o kompleksnom sistemu, pa nije dovoljno uporediti samo inicijalne brzine reakcije, nego je
efekat inhibicije potrebno kvantifikovati i preko prvih izvoda odgovarajuih funkcija promjene
vrijednosti apsorpcija sa vremenom trajanja reakcije. (8) Da bi se to priblinije i pouzdanije
matematiki opisao uticaj inhibitora na hidrolizu BAPNA-e, odabrana je funkcija koja najbolje
korelira promjenu vrijednosti apsorpcija u vremenu (ovdje se u svim sluajevima radi o stepenoj
funkciji), a zatim se izrauna brzina promjene apsorpcije na osnovu prvog izvoda date funkcije.
Iz opteg izraza za stepenu funkciju:
65

(2)
(gdje su: A= apsorpcija, t = vrijeme, a i b = parametri stepene funkcije) dobije se prvi izvod, tj.
brzina promjene u datom vremenu:
(3)
Na osnovu brzina nastajanja p-nitroanilina izraunatih preko prvog izvoda stepene funkcije
(jednaina 3) u inicijalnoj fazi (t = 2.5 s), na kraju inicijalnog, brzog dijela reakcije (t = 50 s), te
kada reakcija hidrolize ulazi u zavrnu fazu (t = 100 s), mogu se uporediti efekti pojedinih
inhibitora na hidrolizu BAPNA-e pomou lizata E. coli.
Procenat smanjenja brzine nastajanja produkta u prisustvu inhibitora je zatim izraen kao (1v1/v0)%, odnosno (1- v2/v0)%, gdje su v0, v1 i v2 brzine nastanka p-nitroanilina bez prisustva
inhibitora, te uz I1 i I2 koncentraciju inhibitora, redom.
Ovako izraunat procenat smanjenja je najjae izraen kada se lizatu doda benzamidin (sistem
S2, I2 do 45% i S1, I1 do 34%) i ferocen (sistem S1, I1 do 43% i S2, I2 do 41%). Slijede
inhibitor 5 (S2, I2 do 38%), inhibitor 2 (S2, I1 do 33% i S2, I2 do 23%), inhibitor 6 (S2, I1 do
31% i S2, I2 do 26%), inhibitor 3 (S2, I1 do 30%), inhibitor 4 (S2, I1 do 30%).
U nekim sluajevima dolazi i do porasta brzine hidrolize BAPNA-e: ferocen (S1, I2 do 19% na t
= 2.5 s) i inhibitor 5 (S1, I1 do 24%, i S1, I2 do 4%).
Uticaj inhibitora na brzinu reakcije, tj. % smanjenja ili poveanja brzine reakcije kada se doda
inhibitor I1 i I2 koncentracije, nakon 100 sekundi toka reakcije, su prikazani na slikama 5
(koncentracija supstrata S1) i 6 (koncentracija supstrata S2).
Slika 5. Procenat smanjenja/poveanja brzine nastajanja produkta u prisustvu inhibitora na S1

Figure 5. Percentage of decrease/increase of the product formation rate in the presence of the
inhibitor at S1
66

Slika 6. Procenat smanjenja brzine nastajanja produkta u prisustvu inhibitora na S2

Figure 6. Percentage of the product formation rate reduction in the presence of the inhibitor at S2
Tripsin i drugi enzimi iz klase tripsina koji su prisutni u lizatu su nepreieni, a sa manje istim
enzimom tee dolazi do formiranja enzim-supstrat ili enzim-inhibitor kompleksa. Niska im je
koncentracija u lizatu i brzo dolazi do zasienja, pa je konverzija supstrata mnogo slabija nego u
eksperimentima sa istim enzimom. Treba imati u vidu da BAPNA-u mogu razlagati i drugi
proteolitiki enzimi prisutni u lizatu (himotripsin, trombin, pankreasna elastaza, subtilisin ne
mogu, ali mogu pepsin i svi enzimi iz tripsin-klase), a na njih ferocen i derivati mogu imati
inhibirajue ili aktivirajue dejstvo.
Ipak je oito da se brzina nastajanja produkta reakcije pomou lizata bakterije E. coli mijenja u
prisustvu ferocena i ferocenovih derivata. Smanjenje brzine reakcije je generalno vee pri veoj
koncentraciji BAPNA-e, to je u skladu sa osobinama akompetitivnih inhibitora, iji je efekat
inhibicije izraeniji kako koncentracija supstrata raste. Pri nioj koncentraciji BAPNA-e ak ima
primjera aktivatorskog djelovanja na tripsin, to je bio sluaj i u eksperimentima sa istim
tripsinom. I benzamidin se pri istim koncentracijama kao ferocen i derivati ferocena ponaa na
isti nain: inhibicija je bolja na veoj koncentraciji BAPNA-e. Meutim, kada se znatno povea
koncentracija benzamidina i smanji odnos [S]/[I], onda se ponaa kao klasini kompetitivni
inhibitor, iji se efekat inhibicije najbolje vidi na niim koncentracijama supstrata. (tabela 1, slike
2 i 3).
Praenjem brzine razgradnje BAPNA-e pomou lizata se pokazalo da se tripsin i drugi
proteolitiki enzimi koji razlau BAPNA-u mogu inhibirati ferocenom i ferocenovim derivatima,
a efekat inhibicije bi bio bolje definisan da su se koncentracije ovih jedinjenja u reakcionoj smjesi
mogle poveati, kao to je to bilo mogue u sluaju referentnog inhibitora benzamidina.
67

ZAKLJUAK
Razbijanjem elijske membrane i oslobaanjem elijskog sadraja u kojem se, izmeu ostalih,
nalaze i enzimi iz klase tripsina, prevazilazi se problem permeabilnosti membrane, djelimino i
eventualni metabolizam ferocena i derivata, a time i dostupnost ovih jedinjenja.
Na osnovu rezultata ispitivanja uticaja ferocena i njegovih derivata na aktivnost proteolitikih
enzima prisutnih u lizatu bakterije E. coli, moe se zakljuiti sljedee:
Smanjenje brzine reakcije hidrolize N--benzoil-DL-arginin p-nitroanilida pomou lizata E. coli
je najvie izraeno u prisustvu benzamidina i ferocena, na odgovarajuim koncentracijama
supstrata i inhibitora. Procenat smanjenja brzine reakcije uz benzamidin ide maksimalno do 45%
u odnosu na brzinu reakcije hidrolize koja tee bez dodanog inhibitora, a u prisustvu ferocena
brzina se maksimalno smanjuje do 43%. I drugi ferocenovi derivati dovode do smanjenja brzine
nastajanja p-nitroanilina, pri odgovarajuim koncentracijama supstrata i inhibitora: benzil 1'metoksikarbonil-1-ferocen karbamat do 38%, dimetilaminometil ferocen do 33%, benzil 1'karboksi-1-ferocen karbamat do 31%, metil 1'-acetamidoferocen-1-karboksilat i 1'acetamidoferocen-1-karboksilna kiselina do 30%.
Pri odreenim kombinacijama koncentracija supstrata i inhibitora dolazi i do porasta brzine
hidrolize BAPNA-e u sluaju ferocena i inhibitora 5. Generalno je efekat inhibicije vei na viim
koncentracijama supstrata, to je odlika akompetitivnih inhibitora.
Problemi rastvorljivosti i stvaranje zamuenja pri dodavanju ferocena i derivata ferocena u sistem
sa lizatom E. coli nisu dozvolili dalje poveanje koncentracije inhibitora i odreivanje konstanti
inhibicije, kao to je to bilo mogue sa benzamidinom. Pri vrlo visokim koncentracijama
(maksimalno 10 mmol/L koncentracija u reakcionoj smjesi), benzamidin se ponaa kao tipini
kompetitivni inhibitor i ima Ki = 1.04 mmol/L, dok je sa istim tripsinom Ki = 0.018 mmol/L.
Razlike vrijednosti konstanti inhibicije se pripisuju benzamidinovom djelovanju i na druge
enzime koji su prisutni u lizatu, jer je poznato da se benzamidin rutinski dodaje pri izolaciji RNK
i DNK u 10 mmol/L koncentraciji da bi inhibirao proteaze iz lizata i sprijeio neeljenu
degradaciju nukleinskih kiselina. (9) Vea koncentracija inhibitora je vjerovatno potrebna zbog
drugih enzima u lizatu na koje se inhibitor na neki nain troi (zna se da benzamidin inhibira i
druge proteaze osim tripsina: trombin, subtilisin, plazmin, triptazu) ili zato to je tripsin iz lizata
manje pristupaan, kako inhibitoru da ga inhibira, tako i supstratu da ga konvertuje. Nepoznato
djelovanje ferocena i derivata na druge enzime prisutne u lizatu ne dozvoljava direktno
poreenje sa djelovanjem ovih jedinjenja na ist tripsin, ali je evidentno da djeluju inhibirajue na
hidrolizu supstrata proteolitikih enzima.
LITERATURA
1. abi, M., i Z. Kukri: Inhibicija aktivnosti tripsina ferocenom i njegovim derivatima.
Glasnik hemiara, tehnologa i ekologa Republike Srpske, 1 (2009) 43-49.
2. Kukri, Z., and M. abi: Trypsin inhibition by ferrocene. Acta Periodica Technologica
36 (2005) 203-213.
3. abi, M., Z. Kukri, LJ. Topali-Trivunovi: Influence of ferrocene and its derivatives
on growth of Escherichia coli (ATCC 25922). Chemical Industry & Chemical
Engineering Quarterly 15 (2009) 251-256.
4. Barii, L., V. Rapi, V. Kova: Ferrocene compounds. XXIX. Efficient syntheses of 1'aminoferrocene-1-carboxylic acid derivatives. Croat. Chem. Acta 75 (2002) 199-210.
68

5. Fykse, E.M., J.S. Olsen, G. Skogan: Application of sonication to release DNA from
Bacillus cereus for quantitative detection by real-time PCR. Journal of Microbiological
Methods 55 (2003) 1-10.
6. Kuboi, R., H. Umakoshi, N. Takagi; I. Komasawa: Optimal disruption methods for the
selective recovery of -galactosidase from Escherichia coli. J. Ferment. Bioeng. 14 (1995)
335-341.
7. Colin, B., P. Cleuziat, P. Broyer, C. Mobilat, S. Incardona: Method and apparatus for
ultrasonic lysis of biological cells. US.Pat.Publ. 6686195 B1, 3 Feb (2004)
8. Terpinc, P., M. Bezjak, H. Abramovi: A kinetic model for evaluation of the antioxidant
activity of several rosemary extracts. Food Chem. 115 (2009) 740-744.
9. Glover, D., and B.D. Hames: DNA cloning: A practical approach. Volume 2. Expression
systems, Oxford University Press, USA, Oxford, (1995) p. 63.
69

1. INFLUENCE OF FERROCENE AND ITS DERIVATIVES ON
ACTIVITY OF PROTEOLYTIC ENZYMES PRESENT IN E. coli

ATCC LYSATE
Mirjana abi1, Zoran Kukri2, Ljiljana Topali-Trivunovi2
1
University of Banja Luka, Faculty of Agriculture, Banja Luka, RS, B&H : mirjana.zabic@agrofabl.org
2
University of Banja Luka, Faculty of Technology, Banja Luka, RS, B&H
Proteolytic enzymes catalyze the degradation of peptides in numerous biological processes; they
play an important role in the pathogenesis of most diseases in the body, and therefore selective
and effective inhibition of the proteases is the subject of many studies. Transition metals and their
complexes can successfully inhibit some proteolytic enzymes, including trypsin. Their inhibitory
activity is based on the direct binding to the active site of trypsin, mimicking five-coordinate
transition state of the peptide hydrolysis reaction. Ferrocene belongs to the family of
organometallic sandwich compounds with cyclopentadienyl rings that have potentially adequate
geometry.
Ferrocene is already being used for therapeutic purposes, usually incorporated in biologically
active compounds in order to obtain more selective and efficient drug, and at the experimental
stage ferrocene itself was proved to be a potential anticancer agent.
The influence of ferrocene and selected ferrocene derivatives on trypsin activity using N-benzoyl-DL-arginine p-nitroanilide as a substrate is already reported. Determined Michaelisconstants, maximum velocities and inhibition constants suggested that ferrocene and its
derivatives inhibited purified trypsin, and that the type of inhibition was acompetitive. The best
inhibitor was dimethylaminomethyl ferrocene, with Ki = 0.048 mmol/L.
Ferrocene derivatives were selected so that, inter alia, in their structure have an amino group,
known to interact with Asp 189 in the trypsin's active site, thus improving inhibition. The
influence of these compounds was also investigated in vivo, by monitoring the growth of bacteria
Escherichia coli ATCC 25922. It was found that dimethylaminomethyl ferrocene had the
strongest inhibitory effect on the bacterial growth, i.e. bacteria was growing twice slower in the
presence of dimethylaminomethyl ferrocene. Ferrocene also significantly reduced the growth rate
and the total number of bacteria (for almost 50%). The effects of ferrocene and its derivatives on
proteolytic enzymes present in E. coli lysate were examined in this work. It was found that
ferrocene caused the greatest rate reduction of p-nitroaniline formation from BAPNA (by nearly
50%). Ferrocene alone was efficient enough in the inhibition of BAPNA hydrolysis with E. coli
lysate.
Key words: ferrocene, inhibition, trypsin, E. coli lysate
70

OSIGURANJE KVALITETA REZULTATA ISPITIVANJA UEEM U

PROGRAMU MEULABORATORIJSKOG ISPITIVANJA
Mirko Petkovi1), Pero Dugi1), Milorad Maksimovi2), Tatjana Mirkovi1), Valentina Petkovi1)
1
Rafinerija ulja Modria a.d. pmirko@modricaoil.com

2
Tehnoloki Fakultet Banja Luka
Struni rad
Ispunjavajui zahtjeve taaka 5.6 i 5.9 Standarda BAS EN ISO/IEC 17025, a koji se odnosi na
obezbjeenje kvaliteta postupka ispitivanja i obezbjeenje povjerenja u kvalitet rezultata
ispitivanja, Ispitna laboratorija Rafinerije ulja Modria a.d. uestvuje u meulaboratorijskim
ispitivanjima i posjeduje dokumentovanu proceduru upravljanja kvalitetom. U ovom radu bie
prikazana obrada rezultata meulaboratorijskog ispitivanja od strane firme IIS (Institute for
Interlaboratory Studies) iz Holandije i Ispitne laboratorije Rafinerije ulja Modria. Dobiveni
rezultati se prate i ocjenjuju, te se dostavljaju svakom uesniku u svrhu dokazivanja
osposobljenosti laboratorije za provoenje ispitivanja. Cilj ovoga rada je da se, kroz uee u
meulaboratorijskom ispitivanju, pokae spremnost laboratorije za kompletno izvoenje
ispitivanja preko statistikih parametara uporednih ispitivanja (z-vrijedenosti, relativne sistemske
greke, stabilnost laboratorije, test po Grabb-u, test po Cochran-u, test po Mendel-u i Youden plot
test). Ocjenu spremnosti laboratorije za izvoenje ispitivanja daje laboratorija-organizator.
Zadovoljavajui rezultati ispitivanja su dodatna potvrda osoblju laboratorije o ispravnom nainu
rada i tanosti rezultata ispitivanja. Kljune rijei: laboratorija, meulaboratorijsko ispitivanje,
kvalitet, rezultat
UVOD
Ispitna laboratorija je dobijanjem certifikata o akreditaciji dokazala kompetentnost i
osposobljenost za obavljanje ispitivanja u skladu sa zahtjevima standarda BAS EN ISO/IEC
17025. Standard BAS EN ISO/IEC 17025 u taki 5.9. Osiguranje kvaliteta rezultata ispitivanja
daje zahtjeve prema kojima Laboratorija mora posjedovati proceduru za kontrolu kvaliteta
provedenih ispitivanja [1]. Jedan od naina ocjene kvaliteta rezultata ispitivanja je uee u
meulaboratorijskim ispitivanjima. Meulaboratorijska ispitivanja se organizuju u dva nivoa.
Prvi obuhvata laboratorije u okruenju koje se bave istim ispitivanjima, a drugi nivo obuhvata
laboratorije iz itavog svijeta i njega organizuju akreditovani instituti. Plan uea se izrauje
jednom godinje. U ovom radu bie prikazana obrada rezultata meulaboratorijskog ispitivanja
od strane firme iis (Institute for Interlaboratory Studies) iz Holandije i Ispitne laboratorije
Rafinerije ulja Modria. U programu iis-a Ispitna laboratorija uestvuje od 2008. godine sa
razliitim tipovima uzoraka. Rezultati dobiveni preko izvjetaja organizatora analiziraju se i
statistiki obrauju. U sluaju odstupanja rezultata pokreu se preventivne i korektivne mjere.
71

OCJENA REZULTATA
2.1. Z-VRIJEDNOST (z)

Z-vrijednost je veliina kojom se ocjenjuje uspjenost laboratorije u meulaboratorijskim
ispitivanjima. U tabeli 1. je prikazano detaljno objanjenje z-vrijednosti [2].
Tabela br.1 z-vrijednost
Formula
z = (x - xa) /
x
rezultat
pojedinog
laboratorija
xa - dodijeljena vrijednost
svojstva
- stand.odstupanje rezultata
testa
Vrijednost
z < 1
1 < z < 2
2 <z < 3
Nalaz
rezultat je dobar
rezultat je zadovoljavajui
rezultat je upitan
z > 3
rezultat je nezadovoljavajui
Ukoliko z-vrijednost pokazuje da je rezultat upitan ili neprihvatljiv to znai da u procesu

ispitivanja ima sistemskih greaka i potrebno je uraditi korektivne mjere, a ukoliko je z-vrijednost
pokazala da je rezultat zadovoljavajui to znai da u procesu ispitivanja nema sistemskih greaka.
2.2 INDIKATOR PRECIZNOSTI (PI)
Za sve uesnike meulaboratorijskog ispitivanja organizator, osim to alje rezultate za svaki
pojedini uzorak, dugorono prati i obrauje postignute z-vrijednosti. Na osnovu tih podataka
izraunava indikator preciznosti (PI) koji je pokazatelj preciznosti mjerenja svakog pojedinog
svojstva. Da bi se to moglo izraunati, potrebno je najmanje 4 z-vrijednosti. Indikator preciznosti
(PI) izrauna se tako da se zdruena standardana devijacija z-vrijednosti svih laboratorija
uesnika podijeli sa standardnom devijacijom z-vrijednosti svake laboratorije pojedinano [2].
Ukoliko je PI < 0,80 preciznost laboratorije se treba poboljati.
2.3 ISPITIVANJE IZDVOJENIH VRIJEDNOSTI
Kao to je poznato postoji vie metoda koje se koriste za ispitivanje konzistentnosti rezultata
ispitivanja laboratorija. U standardu ISO 5725-2 opisano je nekoliko takvih metoda, tj.: Mendelova, Cohrano-ova i Grubb-ova. Tako se Mendelovim k-testom ispituje konzistencija rezultata
unutar laboratorije uporeujui standardno odstupanje laboratorije sa standardnim odstupanjem
ponovljivosti [3]. k-vrijednost se rauna pomou sledeeg izraza:
si
ki
sr , ...........(1)
Mendelovim h-testom ispituje se konzistentnost rezultata svih laboratorija raunajui odstupanje
srednje vrijednosti laboratorija od opte srednje vrijednosti svih laboratorija [3]. Vrijednost h je
definisana sledeim izrazom:
72

hi
yi m
sm , ............(2)
Vrijednosti ki i hi za laboratorije prikazuje se grafiki (ISO 5725-2).

Cohranov test uporeuje najvee standardno odstupanje sa zbirom svih standardnih odstupanja
[3]. Cohran-ova vrijednost C definisana je sledeim izrazom:
s 2 max
C
p
2
si
i 1
, .............(3)
Gdje je smax. najvee standardno odstupanje iz skupa standardnih odstupanja svih laboratorija.
Grubb-ovim testom moe se odrediti da li su najvee i najmanje vrijednosti izdvojene vrijednosti.
Za Grubb-ov test potrebno je odrediti najveu srednju vrijednost xk i najmanju xi u skupu p
srednjih vrijednosti svih laboratorija xj za j = 1,2,3,k. Grubbs-va vrijednost Gk definisana je
sledeim izrazom [3]:
xk x
Gk
s , .......(4)
Gdje je: x-srednja vrijednost, s standardna devijacija. Slino se odreuje i najmanja Grubb-ova
vrijednost G:
x x1
Gi
s , ......................................................(5)
3. UEE U PT EMI U ORGANIZACIJI IIS-A HOLANDIJA
Iz izvjetaja, dobivenih od strane organizatora meulaboratorijskih ispitivanja iis iz Holandije,
analizirani su statistiki pokazatelji z-vrijednosti i poreene dobivene vrijednosti u razdoblju od
2009. do 2013. godine. Na osnovu dobivenih rezultata potvruje se osposobljenost laboratorije,
uporedivost rezultata sa drugim laboratorijama i nepostojanje sistemskih greaka. U tabeli 2.
prikazan je pregled uea Ispitne laboratorije u meulaboratorijskim ispitivanjima sa iis
Holandija [4].
Tabela br.2 Pregled PT/MLI uea Ispitne laboratorije u periodu od 2010. do 2013. godini
Primjedbe iz izvjetaja
Oznaka
broj
provedenih
ispitivanja/ocjena
Godina Naziv programa
uzorka
rezultata
5 ispitivanja / 1 rezultat upitnan
2010.
Transformatorsko ulje
# 1085
(gustina na 20C)
# 11104
(gustina na 20C)
25 ispitivanja / 2 rezultata upitna (P i Ni)
Korieno hidraulino ulje
# 11103
2011.
i 6 rezultata nezadovoljavajui
22 ispitivanja / 2 rezultata upitna (Fe i
Korieno motorno ulje
# 11042 Ni) i 3 nezadovoljavajua (gustina na
15C, Mg i V)
73

# 12145
# 1264
Novo motorno ulje
# 12062
Korieno hidraulino ulje
# 12141
# 13063
Novo motorno ulje
# 13062
2012.
2013.
6 ispitivanja / 1 rezultat upitan

(gustina na 20C)
24 ispitivanja / 1 rezultat upitan (Si) i 1
rezultat nezadovoljavajui (Na)
15 ispitivanja / 1 rezultat upitan (Ca) i 1
rezultat nezadovoljavajui (azot)
(kinematska viskoznost na 100C)
26 ispitivanja / 1 rezultat upitan (Indeks
viskoznosti)
i
1
rezultat
nezadovoljavajui (gustina na 15C)
18 ispitivanja / 1 rezultat upitan
(gustina na 15C)
Ocjena rezultata data je preko z-vrijednosti i taj podatak pokazuje da li je rezultat

zadovoljavajui, upozoravajui ili neprihvatljiv. Rezultat je zadovoljavajui ako je -2 z 2.
Rezultati koji su prihvatljivi upuuju na to da su rezultati zadovoljavajui i da u procesu
ispitivanja nema sistemske greke. Upozoravajui ili neprihvatljivi rezultati nam govore da
postoji sistemska greka i da je potrebno poduzeti korektivne mjere. Na slici br.1 prikazane su zvrijednosti za viskoznost na 40C i 100C, bazni broj (TBN), kiselinski broj (TAN) i taku
paljenja (COC) koje je Ispitna laboratorija ostvarila tokom uestvovanja u emama
meulaboratorijskog poreenja. Kao to se vidi iz prikazanih rezultata za z-vrijednost veina se
nalazi u podruju -2 z 2. Kod odreivanja kiselinskog broja (TAN) i viskoznosti na 100C
dva uzorka imaju z > 2, tj. dva rezultata su upitna, a jedan rezultat kod odreivanja kiselinskog
broja (TAN) je nezadovoljavajui tj. z > 3. Laboratorija je ove rezultate preispitala u skladu sa
procedurom Kontrola neusklaenog posla LQF-490 [5]. Na slici br.2 prikazane su z-vrijednosti
za sadraj cinka, fosfora, bakra, magnezijuma i kalcijuma. Na osnovu dobijenih rezultata vidi se
da i za ova odreivanja/ispitivanja veina rezultata ima z-vrijednost u podruju -2 z 2.
Meutim, kod odreivanja sadraja magnezijuma i kalcijuma u jedom sluaju je z > 2, a u
drugom z > 3. S obzirom da se radi o uzorcima korienih ulja tj. kompleksnim matriksima iste
nije mogue tretirati kao rutinske uzorke. Laboratorija je i za ove rezultate pokrenula
poroceduru Kontrola neusklaenog posla LQF-490 [5].
74

Slika br.1 Z-vrijednosti za viskoznost, bazni broj (TBN), kiselinski broj (TAN) i taku paljenja
(COC)
Slika br.2 Z-vrijednosti za sadraj cinka, fosfora, bakra, magnezijuma i kalcijuma

POREENJE REZULTATA MEULABORATORIJSKOG ISPITIVANJA
Za sve uesnike meulaboratorijskog ispitivanja organizator IIS dugorono prati i obrauje
postignute rezultate i daje pregled broja uzoraka, broja obraenih rezultata i broja odbaenih
rezultata za period od zadnje etiri godine (2010 - 2013.) kada su u pitanju uzorci motornoh ulja,
a za industrijska ulja u periodu od 2009 2012. Jedno takvo poreenje dato je u tabeli br.3 za
75

novo motorno ulje, u tabeli br.4 za korieno motorno ulje, u tabeli br.5 za korieno hidraulino
ulje, a u tabeli br.6 za transformatorsko ulje [6].
Tabela br.3 Rezultati poreenja za novo motorno ulje
Godina
2010.
2011.
2012.
2013.
Broj uesnika
86
96
78
78
Ukupan broj rezultata
813
985
804
879
Broj odbaenih rezultata
45
52
33
29
Broj odbaenih rezultata,%
5,5
5,3
4,1
3,3
Tabela br.4 Rezultati poreenja za koriena
Godina
2010.
Broj uesnika
82
1409
88
6,2
motorno ulje
2011.
75
1257
52
4,1
Tabela br.5 Rezultati poreenja za hidraulina ulja-koriena

Godina
2009.
2010.
Broj uesnika
30
30
520
434
35
36
6,7
8,3
2012.
77
1216
53
4,4
2013.
83
1476
90
6,1
2011.
36
667
65
9,7
2012.
40
754
46
6,1
Tabela br.6 Rezultati poreenja za transformatorsko ulje

Godina
2009.
2010.
2011.
2012.
Broj uesnika
36
46
56
59
348
289
378
427
21
18
27
30
6,0
6,2
7,1
7,0
Kao to je poznato u meulaboratorijskim uporednim ispitivanjima (PT emama) dozvoljeni
procenat odbaenih rezultata je u granicama od 3 do 7,5%. Na osnovu dobijenih rezultata koji su
dostavljeni od strane iis-a vidi se da je najvei procenat odbaenih rezultata 2010 i 2011. godine,
a iznosili su 8,3% odnosno 9,7%, i to za uzorke korienog hidraulinog ulja.
PT EMA ISPITNE LABORATORIJE
Ispitna Laboratorija Rafinerije ulja je organizovala meulaboratorijsko ispitivanje gdje su
predmet ispitivanja bila hidraulina ulja razliitih viskoznih gradacija: HD 15, HD 68 i HD 100.
Uestvovalo je jedanaest nezavisnih laboratorija, a obuhvaeno je sa etiri ispitne metode. Da bi
se osigurala tajnost podataka, svaki uesnik dobija ifru. Organizacija jednog ovakvog
meulaboratorijskog ispitivanja podrazumijeva je sledee aktivnosti: izradu plana, izbor uzoraka,
homogenizacija uzoraka, izbor uesnika ispitivanja, izbor metoda ispitivanja, slanje uzoraka svim
uesnicima, obradu rezultata ispitivanja, izradu izvjetaja i slanje izvjetaja svim uesnicima [5].
Ispitne metode su bile sledee:
Odreivanje kinematske viskoznosti i izraunavanje dinamike viskoznosti, ISO 3104
76

Izraunavanje indeksa viskoznosti iz kinematike viskoznosti, ISO 2909

Odreivanje neutralizacionog broja i slobodnih mineralnih kiselina i baza, ISO 6618, i
Odreivanje neutralizacionog broja potenciometrijskom titracijom, ASTM D 664
Tabeli br.7 prikazani su uesnici ispitivanja i broj ispitanih parametara po uesniku
Redni
Uesnici
Broj ispitanih parametara
broj
1
NIS Rafinerija Nafte Beograd
12
2
21 Maj Laboratorija, Beograd
9
3
NIS Rafinerija Nafte Novi Sad
12
4
TP Beograd Laboratorija
9
5
CHEMOL Bela Crkva
12
6
VTI arkovo
12
7
Prva petoletka Trstenik
15
8
JUGOINSPEKT Beograd
12
9
NIS FAM Kruevac
15
10
ZASTAVA Kragujevac
12
11
Ispitna Laboratorija Rafinerija ulja Modria
15
Nakon prijema rezultata ispitivanja od svih uesnika u PT emi laboratorija je statistiki obradila
sve rezultate ispitivanja. Ovdje e se navesti u skraenom obliku sledee karakteristike: srednja
vrijednost, standardna devijacija, apsolutna greka, relativna greka, preciznost u skladu sa
zahtjevima standardnih metoda, disperzija rezultata, a na kraju su izraunate z-vrijednosti za
svaku laboratoriju. Pored numerikog predstavljanja rezultata meulaboratorijskog ispitivanja isti
su i grafiki prikazani. Na Slici br. 3, 4 i 5 prikazane su z-vrijednosti dobivene za
ispitivanje/odreivanje kinematske viskoznosti na 40C i 100C, indeksa viskoznosti,
neutralizacionog broja i kiselinski broj.
Sa slike br.3 vidi se da laboratorije sa ifrom 1, 2, 4, 5 i 6 nisu dostavile rezultate za
neutralizacioni broj, a laboratorije sa ifrom 2, 3, 4, 8 i 10 nisu dostavile rezultate za kiselinski
broj (AN). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da se z-vrijednost kod svih uesnika nalazi u
podruju -2 z 2. Dakle, svi rezultati su statistiki prihvatljivi. Sa slike br.4 vidi se da
laboratorije sa ifrom 1, 2, 4, 5 i 6 nisu dostavile rezultate za neutralizacioni broj, a laboratorije sa
ifrom 2, 3, 4, 8 i 10 nisu dostavile rezultate za kiselinski broj (AN). Na osnovu dobijenih
rezultata vidi se da se z-vrijednost za veinu uesnika nalazi u podruju -2 z 2. Takoe se
vidi da laboratorija broj 3 ima tri rezultata za z-vrijednost u intervalu od |z| > 2. Ovi rezultati su
upitni, a laboratorija treba pokrenuti korektivne akcije. Rezultati Ispitne laboratorije (ifra 11) za
z-vrijednost se nalaze u podruju -2 < z < +2, a to znai da su svi rezultati statistiki prihvatljivi.
Ispitna laboratorija je za upitne rezultate (laboratorija br.2 i br.3) izvrila ispitivanje
konzistentnosti rezultata u skladu sa standardom ISO 5725-2. Dakle, korieni su testovi po
Mendel-u, Cohrano-u i Grubbs-u, a svi upitni rezultati su zadovoljili navedene testove, tj. nije
bilo odbaenih rezultata [6]. Za sve uesnike meulaboratorijskog ispitivanja organizator, osim
to je dostavio rezultate za svaki pojedini uzorak, dugorono prati i obrauje postignute zvrijednosti. Na osnovu tih podataka laboratorija je izraunala indikator preciznosti (PI) koji je
pokazatelj preciznosti mjerenja svakog pojedinog svojstva. Poto je indekator preciznosti (PI) za
svako pojedinano mjerenje/odreivanje u veini sluajeva vei od 0.80, moe se konstatovati da
77

su sve laboratorije imale uspjeno uee u ovom programu meulaboratorijskog ispitivanja

(PT/MLI) [7].
Slika br.3 Z-vrijednosti za viskoznost, indeks viskoznosti, neutralizacioni i kiselinski broj - HD

15

68
78

Sa slike br.5 vidi se da laboratorije sa ifrom 1, 2, 4, 5 i 6 nisu dostavile rezultate za

neutralizacioni broj, a laboratorije sa ifrom 2, 3, 4, 8 i 10 nisu dostavile rezultate za kiselinski
broj (AN). Na osnovu dobijenih rezultata vidi se da se z-vrijednost za veinu uesnika nalazi u
podruju -2 < Z < +2. Takoe se vidi da laboratorija broj 2 ima dva rezultata za z-vrijednost u
intervalu od 2 < |Z |< 3, a laboratorija broj 10 ima jedan rezultat za z-vrijednost u podruju od 2 <
|Z| < 3. Ovi rezultati su upitni, a laboratorije trebaju pokrenuti korektivne akcije. Rezultati Ispitne
laboratorije (ifra 11) za z-vrijednost se nalaze u podruju -2 < Z < +2, a to znai da su svi
rezultati statistiki prihvatljivi.

100
ZAKLJUCI
Da bi laboratorija osigurala stalni nadzor, nad provoenjem ispitnih metoda kao i kvalitetom
rezultata ispitivanja, treba da uspostaviti proceduru za osiguranje kvaliteta i njenu primjenu u
svakodnevnom radu laboratorije. Na osnovu dobivenih rezultata laboratorija moe da
prati/procijenjuje da li su metode stabilne i u stanju statistike kontrole. Ueem na
79

meulaboratorijskim ispitivanjima i ostvarenim rezultatima, koji su zadovoljavajui, dokazana je

uporedivost naih rezultata sa drugim laboratorijama. Rezultati pokazuju da nisu prisutne
sistemske greke i da se metode primjenjuju na odgovarajui nain. Uspjenost laboratorije u
meulaboratorijskim ispitivanjima ocjenjuje se iz z-vrijednosti. Iz dobijenih rezultata, obraenih
od strane organizatora iis Holandija, vidljivo je da su gotovo sve z-vrijednosti u rasponu od -2 do
+2, a to znai da su rezultati dobri ili prihvatljivi. Samim tim, dokazana je kompetentnost
laboratorije za izvoenje odreenih analiza i zadovoljen je zahtjev standarda BAS EN ISO/IEC
17025. Vrijednost indikatora preciznosti (PI) za svako pojedino svojstvo je vei od 0,8 to
ukazuje na dobru preciznost mjerenja u laboratoriji. To takoe potvruje da je osoblje, koje
provodi ispitivanje, osposobljeno to doprinosi poboljanju rada laboratorije. Meulaboratorijsko
ispitivanje (PT/MLI) je najmonije poznato sredstvo za provjeru laboratorijskih ispitnih metoda,
mjerno-ispitne opreme te poboljanje i osiguranje kvaliteta rezultata ispitivanja. Pored toga,
meulaboratorijska ispitivanja (PT/MLI) doprinose i usklaivanju istovrsnih ispitivanja izmeu
laboratorija, a takoe utiu i na podizanje nivoa povjerenja u kvalitet laboratorijskih ispitivanja
od strane korisnika njihovih usluga. S obzirom na vrlo dobre rezultate postignute u ovome
programu, potvrena je smisao, opravdanost i svrsishodnost svih napora i sredstava uloenih u
proces akreditacije laboratorija prema zahtjevima standard BAS EN ISO/IEC 17025.
LITERATURA
1. BAS EN ISO/IEC 17025:2006 Opti zahtjevi za kompetentnost ispitnih i kalibracionih
laboratorija
2. ISO DIS 13528 Statistical methods for use in proficiency testing by interlaboratory
comparisons (Statistiki metodi za upotrebu u meulaboratorijskom testiranju
meulaboratorijskim poreenjima)
3. CITAC/EURACHEM GUIDE, Guide to Qualiti in Analitical Chemistry, 2002.
4. Institute for Interlaboratory Studies Spijkenisse, Netherlands: Result of Proficiency Test
Transformers Oil 2010; Result of Proficiency Test Transformers Oil, Used Hydraulic
Fluid, Used Lubricant oil 2011; Result of Proficiency Test Transformers Oil, Used
Hydraulic Fluid, Used Lubricant oil, Unused Lubricant oil 2012; Result of Proficiency
Test Used Lubricant oil, Unused lubricant oil 2013.
5. Procedura Kontrola neusklaenog posla, LQF-490
6. ISO/IEC Uputstvo 43-1 Ispitivanje osposobljenosti meulaboratorijskim poreenjem
Dio 1: Razvoj i primjena ema za ispitivanje osposobljenosti
7. ISO/IEC Uputstvo 43-1 Ispitivanje osposobljenosti meulaboratorijskim poreenjem
Dio 2: Izbor i korienje ema ispitivanja osposobljenosti od strane akreditacionih tijela
za akreditaciju laboratorija
80

QUALITY ASSURANCE TEST RESULTS PARTICIPATE IN THE

PROGRAM OF INTERLABORATORY COMPARISONS
Mirko Petkovi1, Pero Dugi1, Milorad Maksimovi2, Tatjana Mirkovi1, Valentina Petkovi
1
2
Oil Refinery Modrica, pmirko@modricaoil.com

Faculty of Technology University of Banja Luka
Fulfilling the requirements of points 5.6 and 5.9 Standard EN ISO / IEC 17025, which is related
to quality assurance testing procedure and ensure confidence in the quality of test results, test
laboratories and Oil Refinery Modrica participate in interlaboratory comparisons and has a
documented quality control procedures for monitoring the validity of the tests, and she herself
was the organizer of such tests. This paper presents the analysis of results of interlaboratory
testing by the company Institute for Interlaboratory Studies in the Netherlands and our
laboratories are organizers. Monitored and evaluated the results obtained and provided to each
participant, in order to prove the competence of laboratories to conduct tests. The aim of this
paper is that, through participation in proficiency testing, demonstrate willingness to complete
construction of the laboratory test parameters through statistical comparative tests (z-value, the
relative systematic error, stability laboratories, test by Grabb, test by Cochran, test by Mendel and
Youden plot test). Assessment of readiness to perform laboratory tests gave a laboratoryorganizer. Satisfactory test results provide additional confirmation of laboratory staff on the
proper mode of operation and accuracy of test results.
Key words: laboratory, interlaboratory testing, quality, result
81

UTICAJ STRUKTURE POLIOKSIETILENSKOG LANCA NA

EFIKASNOST NEIONSKIH TENZIDA U VODENIM RASTVORIMA
Mirza Tupaji1, Jasmin Suljagi2
1
Prirodno-matematiki fakultet Univerziteta u Tuzli,

2
Tehnoloki fakultet Univerziteta u Tuzli
Nauni rad
Tenzidi su povrinski aktivne tvari koji imaju tendenciju nakupljanja na graninoj povrini dvije
faze, tako da njihova struktuiranost rezultuje smanjenju povrinske napetosti i formiranju micela.
U ovom radu ispitivan je uticaj strukture polioksietilenskog lanca neionskih tenzida (Triton X100, Triton X-45, Triton X-405, Brij 35, Brij 58 , Brij 78, i C12E9) na njihovu efikasnost u
vodenim rastvorima. Efikasnost ili uspjenost se determinira kao volumna koncentracija tenzida
neophodna za postizanje odgovarajueg snienja povrinske napetosti. Koncentracija koja
odgovara poetku formiranja micela na odgovarajuoj temperaturi zove se kritina micelarna
koncentracija (CMC), a postignuto maksimalno snienje povrinskog napona govori o
efektivnosti.
Kako bi se karakterizirala svojstva tenzida mjerenjem povrinske napetosti odabrana je Du Noyeva metoda prstena mjerenja povrinskog napona.
Kljune rijei: neionski tenzidi, efikasnost, kritina micelarna koncentracija, povrinska napetost
1. UVOD
Tenzidi ili povrinske aktivne tvari imaju irok spektar primjene u savremenom drutvu i
zauzimaju znaajno mjesto u mnogim oblastima hemije, industrije i svakodnevnog ivota i
najsvestraniji su proizvod hemijske industrije1. Najveu primjenu imaju kao sredstva za pranje2.
Meutim, danas oni imaju primjenu u farmaceutskoj industriji3, kao motorna ulja koristimo ih u
naim automobilima i u naftnoj industriji za buenje leita nafte.
U skorije vrijeme proiruje se primjena tenzida na visoko tehnoloka podruja elektrinih
tamparija, magnetnog snimanja, biotehnologije, mikro-elektronike i virusnih istraivanja4.
Tenzidi se u vodenim otopinama rasporeuju tako da je njihova koncentracija na graninoj
povrini vea od koncentracije u unutranjosti otopine, tako da je netopivi dio tenzidne molekule
izvan otopine. Kako dolazi do gibanja tenzidnih molekula izmeu povrinskih molekula, tako
dolazi do smanjenja kohezije, a samim tim i do smanjenja povrinske napetosti i pritiska para
tenosti5.Povrinsku aktivnost tenzida omoguava njihova asimetrina struktura molekule, koja
se sastoji od dueg ili kraeg hidrofobnog lanca i jedne ili vie hidrofilnih grupa, koje na granici
faza tvore monomolekularne slojeve, u kojima se na povrini sloja okrenutoj prema vodi nalaze
hidrofilni dijelovi molekula. Hidrofobni dio tenzida je ugljikovodonini lanac, dobijen iz derivata
nafte, prirodnih masti ili ulja, relativno kratkih sintetikih polimera, koji moe biti alkil ili
alkilbenzenskog tipa, koji sadrava halogene elemente ili nekoliko neionizovanih atoma
oksigena6. Tenzide moemo klasificirati prema upotrebi, fizikalnim osobinama ili prema
hemijskoj strukturi. Prema elektrinom naboju hidrofilnog dijela molekule tenzida dijele se na:
anionaktivne, kationaktivne, neionogene, amfoterne i neutralne. Tokom zadnjih 35 godina
82

neionski tenzidi su se sve vie koristili, tako da je njihova zastupljenost porasla na 40% od
ukupno koritenih tenzida.
Tabela 1. Praktina zastupljenost odgovarajuih neionskih tenzida.
Table 1. Practical representation of the corresponding non-ionic surfactants.
Povrinski aktivna tvar (neionski tenzid)
Etoksilirani linearni alkoholi
Etoksilirani alkil fenoli
Esteri masnih kiselina
Aminski ili amidni derivati
Postotak zastupljenosti (%)

40
15
20
10
U komercijalne svrhe se najvie koriste neionski tenzidi koji u svojoj strukturi sadre
polioksietilirani niz, odnosno kondenzirani etilen oksid.
2. EKSPERIMENTALNI DIO
2.1.Materijali
U eksperimentalnim istraivanjima koriteni su slijedei materijali:
Neionski tenzidi:
C30H62O10, nonaetilen glikol monododecil eter (C12E9); Sigma
C16H26O2, polietilen glikol p-(1,1,3,3-tetrametilbutil)- fenil eter (Triton X-45); Sigma
C34H62O11, polietilen glikol p-(1,1,3,3-tetrametilbutil)- fenil eter (Triton X-100); Sigma
C94 H182 O41, polietilen glikol p-(1,1,3,3-tetrametilbutil)- fenil eter (Triton X-405); Sigma
C58H118O24, polioksietilen (23) lauril eter ( Brij R-35); Sigma
C56H114O21, polioksietilen (20) palmitil eter ( Brij R-58); Sigma
C58H118O21, polioksietilen (20) stearil eter ( Brij R-78); Sigma
2.2. Odreivanje povrinske napetosti
Promjene povrinske napetosti za otopine tenzida odreivane su u zavisnosti od koncentracije.
Povrinska napetost vodenih otopina tenzida na granici faza otopina/vazduh, /mN/m, mjerena
je metodom prstena ili tzv. Nouyjeva metoda pri 303 K tenziometrom Krss K10ST, Njemaka.
Osjetljivost instrumenta iznosi 0,1 mN/m. Dobivene mjerene vrijednosti povrinske napetosti
prikazane su u zavisnosti od logaritma koncentracije tenzida, a vrijednosti cmc/mol/l odreivane
su iz sjecita pravaca dobivenih linearnom regresijom dijelova krivulje (sa koeficijentima
korelacije R>0,99).
Laboratorijsko posue, pribor i prsten ieni su hrom-sumpornom kiselinom. Prije svakog
mjerenja prethodno oieni prsten aren je do crvenog usijanja u redukcijskom dijelu plamena
Bunsenovog plamenika. Upotrebljena redestilirana voda provjeravana je mjerenjem povrinske
napetosti, u skladu s temperaturom. Tako pri 30 oC poeljna povrinska napetost same vode
iznosi 71,38 mN/m.
83

3. REZULTATI I DISKUSIJA
Dobijeni rezultati promjene povrinske napetosti od strukture i koncentracije neionskog tenzida
prikazani su na slikama 1 i 2.
57
55
53
51
49
45
43
41
(mN/m
47
(mN/m
TRITO
N X-45
39
37
35
33
31
29
27
-5.2
-4.2
-3.2
logC mol/l
-6
25
-2.2
Slika 1. Zavisnost povrinske napetosti od

koncentracije tenzida Triton X-45, Triton X100 i Triton X-405 na
30 C
Figure 1. Surface tension as a function of
molar concentration for Triton X-45, Triton X100 and Triton X-405 at 30 C
70
68 C12
66 E9
64
62
60
58
56
54
52
50
48
46
44
42
40
38
36
34
32
30
28
-3
-2.5
-5.5
-5
-4.5
-4
-3.5
logC mol/l
Slika 2. Zavisnost povrinske napetosti od

koncentracije tenzida C12E9, Brij R-35, Brij
R-58 i Brij R-78 na
30 C
Figure 1. Surface tension as a function of
molar concentration for C12E9, Brij R-35,
Brij R-58 and Brij R-78 at 30 C
Fundamentalna karakteristika tenzida jeste tendencija njihovog nakupljanja na graninoj povrini

dvije faze7. Adsorpcija se odvija difuzijom molekula tenzida iz volumne faze. Strukturiranost
granine povrine izmeu dvije faze (orijentacija molekula i njihovo pakovanje) odgovorna je za
snienje povrinskog napona, nastajanje pjene, formiranje micela, solubilizaciju i emulzifikaciju.
Promjena slobodne energije (G), entalpije (H) i entropije (S) sistema daje informaciju o
mehanizmu i interakcijama tenzida na granici faza, odnosno odreuju njegovu efikasnost8.
Efikasnost ili uspjenost se determinira kao volumna koncentracija tenzida neophodna za
postizanje odgovarajueg snienja povrinske napetosti. Za razliite tenzide volumna
koncentracija za postizanje istog snienja povrinskog napona je razliita, pri emu nia
koncentracija tenzida govori o njegovoj veoj uspjenosti. Meutim, karakteristika svakog
84

tenzida, je da se kod odreene volumne koncentracije stvara zasien monomolekulski sloj, koji
determinira maksimalno mogue snienje povrinskog napona. Daljnjim poveanjem
koncentracije tenzida u volumnoj fazi, solvatacija se odvija putem formiranja micela.
Koncentracija koja odgovara poetku formiranja micela na odgovarajuoj temperaturi zove se
kritina micelarna koncentracija (CMC), a postignuto maksimalno snienje povrinskog napona
govori o efektivnosti9,10. Efikasnost u sniavanju povrinskog napona zavisi od karaktera
hidrofobne i hidrofilne grupe, odnosno broju i poloaju molekula tenzida u povrinskom sloju.
Istraivani neionski tenzidi mogu se komparirati po utjecaju hidrofobne i hidrofilne skupine. Na
granici faza tako imamo ravnolanane (C12 i C18) i razgranate ugljikovodonine strukture, koja
ukljuuje benzensku jezgru, (p-t-C-(CH3)3-CH2-C-(CH3)2-C6H4-) kod Tritona, dok se
polioksietilenske hidrofilne skupine sa od 4,5 do 20 oksietilenskih jedinica, po svojim svojstvima
nalaze izmeu hidrofobnih i hidrofilnih grupa11,12.
Na temelju dobijenih rezultata na dijagramima 1 i 2 ocjenjena je efikasnost (promjena povrinske
napetosti sa promjenom log c) i efektivnost kao vrijednost CMC za maksimalno snienje
povrinske napetosti, a rezultati su prikazani u tabeli 2.
Tabela 2. Rezultati efikasnosti i efektivnosti kod ispitanih neionskih tenzida
Table 2. Results of efficiency and effectiveness of the non-ionic surfactants
Tenzid
C12E9
Triton X-100
Triton X-45
Triton X-405
Brij R-35
Brij R-58
Brij R-78
Efikasnost
/ (log c)
-9.115
-9.13
-8.4
-12.923
-10.08
-10.24
-9.2
Efektivnost
CMC (c=mol/l)
1,148210-4
2,454710-4
1,122010-4
2,51210-3
8,912510-5
7,94310-5
0,562310-4
Povrinska napetost
na 10-3M (mN/ m)
30,5
31,9
29
40
42,9
39,2
39,8
Komparirajui efektivnost i strukturu neionskog tenzida, moe se zakljuiti da najveu

efektivnost pokazuje Triton X-45, a najniu Brij R-35. Ravnolanane hidrofobne grupe iz tenzida
C12E9 i Brij R-78 u fazi zasienja se postavljaju okomito na povrinu, te u meumolekulskim
interakcijama tipa van der Waals-ovih sila nastaje struktuirano gusto pakovanje. Meutim
njihove polietilenske skupine koje sadre prosjeno 9,5 (za C12E9) i 20 (za Brij R-78)
oksietilenskih jedinica nisu u potpunosti ispruene i hidratizirane u vodenom sloju. Ako se
prihvati molekularni model povrina, (a1s), moe se izraunati da je povrina presjeka
ugljikovodoninog niza, koji je okomito orjentiran na graninu povrinu, oko 0,20 nm2, dok kod
horizontalnog poloaja na jednu CH2-grupu otpada 0,07 nm2. Povrina koju zauzima molekula
tenzida bie, takoe odreena hidratiziranom hidrofilnom skupinom. Ako hidrofilna skupina
ukljuuje i hidrofobne dijelove molekule, kao to je to sluaj kod polioksietilenske grupe, ona e
imati tendenciju da lei na povrini, tako da je povrina po jednoj molekuli tenzida mnogo vea.
Pojava razgranatog hidrofobnog dijela molekule u koju je inkorporirana benzenska jezgra mijenja
povrinsku konformaciju i doprinosi promjeni povrine koju zauzima molekula, za benzenski
prsten oko 0,25 nm2, odnosno strukturiranost povrinskog sloja se mijenja. Smanjenje broja
molekula u povrinskom sloju smanjuje efektivnost tenzida tako da komparacijom rezultata
dobijenih za tenzide C12E9 i Triton X-100 koji imaju oko 10 oksietilenskih jedinica u
85

hidrofilnom dijelu molekule, imamo bolju efektivnost za tenzid ravnolananog hidrofobnog dijela
molekule, jer p-t-C8H17C6H4 grupa zauzima povrinu od oko 0,53-0,56 nm2. Iz prikazanih
rezultata se moe sagledati utjecaj duine ravnolananog hidrofobnog i hidrofilnog dijela
neionskih tenzida polioksietilenskog tipa na njegovu efektivnost (CMC) i povrinu koju
zauzimaju molekuli na granici faza, odnosno intenzitet meumolekulskih interakcija koje se
ostvaruju u hidrofilnom i hidrofobnom dijelu molekule. Poveanjem broja oksietilenskih jedinica,
za tenzide istog ugljikovodoninog niza, efektivnost se sniava jer se poveava solvatacija
molekula interakcijama kiseonika iz polioksietilenskog niza sa molekulama vode putem
ostvarenih vodonikovih vezova.
Istraivanja Bhairi-a13 vrijednosti CMC-a i agregacionih brojeva za neke neionske tenzide,
pokazuju da je CMC u vodenim otopinama za Triton X-100 2-9 x 10-4mol/l i C12E9 8x10-5
mol/l, te da je agregacioni broj za Triton X-100 od 100-155. Kako su dobijeni rezultati za
vrijednosti CMC u saglasnosti sa navedenim rezultatima, moe se prihvatiti injenica da u
otopinama Tritona X-100 nastaju micele sa istim agregacionim brojem. Ionski tenzidi iji je
hidrofobni dio molekule sa C12H25- imaju agregacioni broj od 40-100, uvoenjem
polioksietilenskog niza do est oksietilenskih jedinica stvaraju micele agregacionog broja od 1407500, to odgovara sloenijim micelarnim strukturama.
Istraivanja Greiss-a14, Mukerjee-a15, Gotte-a16 i Rosena17 takoe pokazuju da poveanje
broja oksietilenskih jedinica od 2 do 12 na hidrofobnom dijelu molekule od C8H17- do C10H21mijenja vrijednost CMC u granicama od 1,0 do 5,8 mM, to je takoe u saglasnosti sa dobijenim
rezultatima za neionske tenzide istog hidrofobnog dijela molekule.
5. ZAKLJUCI
Na temelju analize eksperimentalnih rezultata mogu se izvesti zakljuci:
x
x
x
x
x
Efikasnost i efektivnost istraivanih tenzida zavise prioritetno od strukture neionskog

tenzida, ali se nemoe zanemariti i participacija niza interakcija koje se odvijaju u procesu
solvatacije, difuzije i prostorne konformacije nastalih specija u otopini i na graninoj
povrini otopina/vazduh.
Efikasnost, posmatrana kao sposobnost promjene povrinske napetosti za jedininu
promjenu koncentracije u predmicelarnom podruju kod istraivanih neionskih tenzida
ima slijed:
Triton X-45> C12E9 > Triton X-100 > Brij R-58 > Brij R-78 > Brij R-35> Triton X-405
i prioritetno zavisi od solvatacijske sposobnosti tenzida.
Efektivnost, posmatrana kao maksimalno snienje povrinske napetosti (CMC) bez
obzira na koncentraciju tenzida koja je za to potrebna (CMC), ima slijed:
Triton X-45 > C12E9 > Triton X-100 > Brij R-58> Brij R-78> Triton X-405> Brij R-35
i prioritetno zavisi od meusobnih interakcija i moguim konformacijama hidrofobnog
dijelu molekula istraivanih neionskih tenzida.
86

Poveanjem broja oksietilenskih jedinica, za tenzide istog ugljikovodoninog niza,

efektivnost se sniava jer se poveava solvatacija molekula interakcijama kiseonika iz
polioksietilenskog niza sa molekulama vode putem ostvarenih vodonikovih vezova.
6. LITERATURA
1. Mishra M., Muthuprasanna P, Surya K, Rani P.S, Satish I.A. babu, Chandiran I.S,
Arunachalam G, and Shalini S: Basics and Potential Applications of Surfactants A
Review. Int. J. Pharm.Tech, 1(4): 1354-1365; 2009.
2. Fortscher H: Himija i fizieskaja himija tekstilnih uspomagatelnih materijalov, Moskva,
1958.
3. Nkadi P.O., Merritt T.A, Pillers D.A: Mol Genet Metab, 97(2): 95-101, 2009.
4. Obladen M: History of surfactant up to 1980. Biol Neonate. 87(4): 308316, 2005.
5. Rosen M.J: Surfactants and interfacial phenomena, 2ed. Hoboken, John Wiley & Sons,
New York, 1989.
6. Rosen M.J: Surfactants and Interfacial Phenomena, 3rd ed. Hoboken, John Wiley & Sons,
New Jersey, 2004.
7. Mittal K.L: ACS Symposium Series, 8, American Chemical Society, Washington DC,
1975.
8. Kubiek R: Interakcije u binarnim tenzidnim rastvorima, Doktorska disertacija,
Univerzitet u Tuzli,Tehnoloki fakultet,Tuzla, 1990.
9. Holmberg K., Jonsson B, Kronberg B, Lindman B: Surfactants and Polymers in Aqueous
Solution (Second Edition), John Wiley & Sons, Ltd, The Atrium, Southern Gate,
Chichester, West Sussex, England. 2002.
10. Pletnev M.Y: Chemistry of surfactants. Studies in Interface Science 13: 1-97, 2001.
11. Kubiek R., Budimir J, Suljkanovi M, Suljagi J: Utjecaj Triton X-100 i TTAB tenzida
na uvjete spektrometrijskog odreivanja Cd(II)-ditizonata, Technologica Acta 1 (3), 2940.
12. Suljagi J: Elektrostatski doprinos stabilnosti i sinergizmu u binarnim micelarnim
sistemima, Magistarski rad, Univerzitet u Tuzli Prirodno-matematiki fakultet Tuzla,
2008.
13. Bhairi S.M: Detergents A guide to the properties and uses of detergents in biological
systems, Calbipchem-Novabiochem Corporation, 2001.
14. Greiss W: Fette, Seife, Anstrichm, 57, 24, 168, 236, 1955.
15. Mukerjee P: Adv. Colloid Interface Sci., 1: 241, 1967.
16. Gtte E., Schwuger M. J: Tenside 3: 131, 1969.
17. Rosen M. J., Murphy D. S: Langmuir 7: 2630, 1991.
87

EFFECT OF THE STRUCTURE POLYOXYETHYLENE CHAIN ON

EFFICIENCY NONIONIC SURFACTANTS IN AQUEOUS SOLUTIONS
Mirza Tupaji1, Jasmin Suljagi2
1
Faculty of Science University of Tuzla, mirza.tupajic@untz.ba

Faculty of Technology, University of Tuzla, jasmin.suljagic@untz.ba
Abstract
Surfactants are surface active agents that tend to build up on the surface between two phases, so
that their structuring results in the reduction of surface tension and the formation of micelles. In
this paper the impact of the structure polyoxyethylene chain nonionic surfactant (Triton X-100,
Triton X-45, Triton X-405, Brij 35, Brij 58, Brij 78, and C12E9) on their efficiency in aqueous
solutions have been studied. Efficiency or effectiveness is determined as the volume
concentration of surfactant needed to achieve adequate reduction of surface tension.
Concentration corresponding to the beginning of the formation of micelles at the appropriate
temperature is called the critical micelle concentration (CMC), and achieved a maximum
reduction of surface tension talking about effectiveness. In order to characterize the properties of
surfactants by measurement of the surface tension Du Noy ring method of measuring surface
tension was selected.
Key words: nonionic surfactant, critical micelle concentration, efficiency, surface tension
88

DEHIDRATACIJA DIETILETERA NA Mn(II)-MORDENITU

R. Petrovi, N. egar, B. kundri, J. Penavin-kundri
Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloki fakultet
Nauni rad
U radu je ispitana brzina reakcije dehidratacije dietiletera na mordenitu (NaM) i Mn(II)mordenitu (Mn(II)M) kao katalizatorima. Reakcija je praena u gasnoj fazi u temperaturnom
podruju od 426 K do 653 K. Kao produkt reakcije pored etena i vode, pojavljuje se i mala
koliina butena i to na NaM.
Na temperaturi od 653 K na NaM reakcija je tekla kao reakcija prvog reda bez inicijalnog
perioda, dok na niim temperaturama i na NaM i na Mn(II)M reakcija ima inicijalni period.Zbog
toga su uraeni eksperimenti na Mn(II)M kao katalizatoru u kojima je reakcionoj smjesi dodana
voda.
Eksperiment uz dodatak vode na Mn(II)M voen je na 455 K a omjer dietiletera i vode na
poetku reakcije je bio 1:2. Reakcija je tekla kao reakcija prvog reda bez inicijalnog perioda a
produkt reakcije pored vode je samo eten.
Uvoenje jona Mn2+ u strukturu mordenita znatno ubrza reakciju, te se zbog toga reakcija mogla
pratiti na temperaturama niim za 150-200 K. Prisustvo jona Mn2+ u strukturi mordenita dovodi
do poveanja ukupnog broja kao i kiselosti aktivnih centara zeolitne povrine a to ima za rezultat
poveanu katalitiku aktivnost Mn(II)M.
Kljune rijei: mordenit, dehidratacija, dietileter.
UVOD
U poslednje vrijeme emisija CO2 postaje krucijalan problem hemijske industrije. Poznato je da je
petrohemijska industruja predstavlja bazu za dobijanje energenata i sirovina za hemijsku
industriju ali izvori nafte nisu nepresuni. Zbog toga konverzija prirodnih produkata koji se mogu
jednostavno i jeftino dobiti (npr. alkohola dobijenih iz biomase fermentacijom) u druge
ugljikovodonike ima i imae sve vei znaaj za dobijanje energenata i sirovina za hemijsku
industriju ne samo zbog globalne enregetske krize i velike potranje za ugljikovodonicima ve i
zbog toga to znaajno smanjuje emisiju CO2.
Jedan od najperspektivnijih naina za ovu konverziju ide od niih alkohola do uglikovodonika na
zeolitnim katalizatorima (1-5). Mehanizam ove transformacije obavezno ukljuuje nastanak
karbonijum jona, a esto ide i uz nastanak etera kao meuprodukta (6-9). Mehanizam
dehidratacije niih alkohola na zeolitnim katalizatorima nije, u svim detaljima potpuno
razjanjen. Izgleda da se kod veine predloenih mehanizama kao meuprodukt pojavljuje eter
bez obzira da li se on moe registrovati meu produktima reakcije. S druge strane veoma je mali
broj objavljenih radova o dehidrataciji etera na istim zeolitima i uz iste uslove pod kojima je
prouavana dehidratacija odgovarajuih alkohola. Ova injenica govori u prilog opravdanosti
ispitivanja dehidratacije niih etera na zeolitima, to bi moglo pomoi kod razumjevanja procesa
transformacije alkohola.
89

Ovako znaajna uloga zeolita za ove procese posledica je cijelog niza katalitikih osobina ovih
materijala. Zeoliti posjeduju trodimenzionalnu vrlo otvorenu mrenu strukturu sa nizom kanala,
upljina i vrlo finih pora molekularnih dimenzija unutar kojih su smeteni aktivni centri. Aktivni
centri kod zeolita imaju preteno kiseli karakter a poznato je da se reakcije dehidratacije odvijaju
ve na slabim i srednje jakim kiselim centrima. Pristup u unutranju strukturu zeolta imaju samo
molekule ije dimenzije su manje ili priblino jednake dimenzijama ulaza u pore ("efekat
molekulskog sita"). Pored toga katalitike, odnosno kiselo-bazne osobine zeolita se u znaajnoj
mjeri mogu modifikovati bilo promjenom Si/Al odnosa (10) bilo uvoenjem (zamjenom) katjona
u kristalnoj strukturi zeolita (11), a djelimino i promjenom uslova aktivacije katalizatora. Zeoliti
raspolau i sa visokom vrijednostima specifine povrine (koja moe imati vrijednost i do 1000
m2/g) kao i sa velikom termikom i mehanikom otpornou.
Mordenit, kao katalizator je interesantan i radi svoje unutranje strukture koju ini
dvodimenzionalan sistem kanala. Glavni kanali su priblino eliptinog oblika dimenzija
0,695x0,581 nm (paralelni su kristalografskoj c-osi) a izmeu njih su smjeteni naizmjenino
manji kanali, takoe priblino eliptinog oblika dimenzija 0,26x0,57 nm (12). Ova dva tipa
kanala povezana su meusobno manjim poprenim upljinama (u obliku epova). Ove upljine
nisu potpuno otvorene od jednog do drugog kanala to spreava difuziju molekula.
Zbog svega navedenog pokazalo se opravdanim, a to je bio i zadatak ovog rada, da se prati
kinetika reakcije dehidratacije dietiletera na mordenitu i mordenitnim katalizatorima koji se
dobiju kada se osobine mordenita modifikuju zamjenom katjona sa katjonima odabranim zbog
katalitikih osobina ili zbog dimenzija.
EKSPERIMENTALNI DIO
Katalizator koriten u ovom radu je sintetski zeolit mordenit (NaM) sintetizovan na PMF-u u
Beogradu. Dvovalentni katjon mangana Mn2+ uveden je u strukturu mordenita metodom jonske
izmjene. Pri tome je prvo bila pripremljena NH4+-forma mordenita a potom H-forma mordenita
u koju je i uvoen eljeni katjon. Na-mordenit (NaM) je preveden u H-formu jonskom izmjenom
katjona Na+ u mordenitu sa amonijumovim jonima iz rastvora NH4Cl koncentracije 1,0
mol/dm3. arenjem NH4+-forme mordenita na 673 K etiri asa moe se smatrati da je sav
amonijak uklonjen i tako je dobijena H-forma mordenita. Termiki raspad NH4+-forme moe se
prikazati emom:
O
O
Si
O O
Na+
Al-
O O
O
Si
+ NH4OH
Si
O
O
H+
Al-
Si
O
O O
O O
O O
O
Si
O
+ NH3
Si
O O
NH4+
Al-
U ovako pripremljenu H-formu uveden je dvovalentni katjon mangana Mn2+ metodom jonske
izmjene. Jonska izmjena vrena je iz vodenog rastvora MnCl2 koncentracije 0,1 mol/dm3 i tako
je dobijen Mn-mordenit (Mn(II)M). Stepen zamjene katjona Na+ katjonima Mn2+ odreen je
atomskom apsorpcionom spektrofotometrijom i gravimetrijskim metodama a rezultat je dat u
tabeli 1.
90

Specifina povrina NaM i Mn(II)M odreena je BET-metodom, adsorpcijom azota na

temperaturi tenog azota (tabela 1).
Tabela 1. Pregled kinetikih parametara za reakciju dehidratacije dietiletera na mordenitnim
katalizatorima
Stepen
k450 Kx10
k x 104
ki x104
4
Katalizator SP(m2/g) Zamjene T (K)
Ea(kJ/mol)
(s-1)
(s-1)
(%)
(s-1)
593
2,8317
1,3669
603
3,9466
2,0828
610
3,9706
2,2580
NaM
403,4
0,0031
105,97
617
5,2797
2,8493
631
13,0240
7,5367
17,3740
653
426
4,2225
0,8960
436,5
7,8604
1,6183
Mn(II)M 445,6
53,34
12,4075
71,57
456
16,3160
4,2856
19,4630
455
Kinetika reakcije dehidratacije dietiletera praena je u gasnoj fazi u statikom sistemu, na
aparaturi opisanoj ranije. Za svaki kinetiki eksperiment koritena je nova odvaga katalizatora.
Katalizatori su prije svakog kinetikog eksperimenta aktivirani 4 asa na 673 K uz visoki vakuum
(cca 10-6 kPa). Analiza gasne smjese tokom reakcije vrena je metodom gasne hromatografije na
gas hromatografu firme "Perkin Elmer" model F11 Mark II uz plameno jonizacioni detektor i
azot kao gas nosa. Pri tom je koritena gas-hromatografska kolona duine 2,25 m punjena sa
Carbovax-20M (temperatura kolone 323 K a pritisak gasa nosaa 160 kPa). Eksperimentalno
dobijeni podaci analizirani su grafiki kao odnos sastav smjese-vrijeme i kao logaritam promjene
koncentracije reaktanta-vrijeme. U uslovima kada se reakcija dehidratacije dietiletera odvijala
kao reakcija prvog reda raunata je konstanta brzine po relacijama za reakciju prvog reda. Kada
se brzina reakcije mijenjala sa vremenom raunata je konstanta brzine inicijalne reakcije (opet
kao konstanta brzine reakcije prvog reda). Eksperimentalne energije aktivacije odreene su
grafiki iz funkcionalne zavisnosti lnk o 1/T.
DISKUSIJA
Katalitika reakcija dehidratacije dietiletera ispitana je u temperaturnom intervalu od 426 do 653
K na katalizatorima NaM i Mn(II)M. Reakcija je praena u gasnoj fazi a dobijeni kinetiki podaci
prikazani su u tabeli 1.
Produkti reakcije su uvijek eten i voda ija koncentracija u toku reakcije nije praena. Buten kao
proizvod reakcije pojavljuje se samo na NaM. Na najnioj temperaturi na kojoj je reakcija
praena na ovom katalizatoru (593 K) procenat butena je najvei (2,64%) dok je na najvioj
temperaturi reakcije u ovoj seriji mjerenja (653 K) najnii i iznosi svega 0,55%. Sigurno je da bi
na jo niim temperaturama u produktima ove reakcije bilo znatno vie C4 ugljikovodonika ( a i
reakcija bi imala manju brzinu).
91

U posmatranom temperaturnom intervalu brzina reakcije dehidratacije dietiletera se mijenjala sa

vremenom, tj. ubrzavala se, a to je direktna posledica promjene kiselosti katalizatora odnosno
broja katalitiki aktivnih centara.
Prva serija eksperimentata izvedena je na NaM kao katalizatoru na temperaturama: 593, 603,
610, 617, 631 i 653 K. Utvreno je da na temperaturama: 593, 603, 610, 617 i 631 K reakcija
nije prvog reda, ima inicijalni period i sa vremenom se ubrzava. Pojava inicijalnog perioda u toku
kojeg dolazi do poveanja brzine reakcije primjeena je i kod nekih drugih zeolitnih katalizatora
na kojima je voena reakcija dehidratacije alkohola i etera. Pretpostavlja se da su ovi efekti
povezani sa nastankom Brnsted-ovih kiselih centara na povrini zeolita, a poznato je da se
reakcija dehidratacije odvija na ovim centrima. Nedostatak Brnsted-ovih kiselih centara u
poetku reakcije posledica je procesa aktivacije katalizatora. Naime, prije svakog kinetikog
eksperimenta katalizator se grije etiri asa na 673 K u visokom vakuumu, to sigurno ima za
posljedicu drastian pad sadraja vode u zeolitu, kada dehidrataciju hemisorbirane vode prati i
djelimina dehidroksilacija zeolitne povrine pri emu se dio Brnsted-ovih kiselih centara
transformisao u Lewis-ove kisele centre. Reakcija dehidratacije dietiletera poinje na malom
broju Brnsted-ovih kiselih centara ili na Lewis-ovim kiselim centrima dosta sporo, ali se ipak
odvija, a reakcijom nastala voda reaguje sa povrinom zeolita po ve spomenutoj reakciji
prelaska Lewis-ovih kiselih centara u Brnsted-ove kisele centre. Tako, "prvi" pravac na
dijagramu funkcionalne zavisnosti lnc0/ct-vrijeme odgovara brzini nastanka Brnsted-ovih
kiselih centara i to je u ovoj fazi procesa korak koji odreuje ukupnu brzinu reakcije. Nakon
nekog vremena broj Brnsted-ovih kiselih centara postane dovoljan pa vie ne koi reakciju,
nastanak ovih centara postaje biti odluujui korak za brzinu reakcije i sada je najsporiji korak
povrinska reakcija dehidratacije dietiletera i ona odreuje ukupnu brzinu reakcije (drugi pravac
na dijagramu funkcionalne zavisnosti lnc0/ct-vrijeme). Tek na viim temperaturama odnos
brzine nastanka Brnsted-ovih kiselih centara i brzine povrinske reakcije dobija takve brojne
vrijednosti da reakcija prelazi u reakciju prvog reda , a to se na NaM deava na 653 K. Moe se
rei da je i na ovako visokim temperaturama reakcija dehidratacije dietiletera na NaM kao
katalizatoru tekla dosta sporo a to se moe objasniti time da je broj aktivnih centara u cjevastim
porama i kanalima mordenita mali i teko pristupaan molekulama supstrata. Vjerovatno i joni
natrijuma oteavaju pristup supstrata u unutranjost zeolita te je udio reakcije koja se odvija na
vanjskoj povrini jae izraen.
Druga serija eksperimenata izvedena je na Mn(II)M kao katalizatoru na temperaturama: 426,
436,5 i 456 K (sl.1, 2, i 3 respektivno). Zapaa se da se reakcija dehidratacije na ovom
katalizatoru odvija na temperaturama niim za 150 do 200 K u odnosu na NaM a ustanovljeno je
i da na svim posmatranim temperaturama reakcija ima inicijalni period.
92

100
90
80
Sastav smjese (%)
70
60
dietileter
50
eten
40
30
20
10
6120
5760
5400
5040
4680
4320
3960
3600
3240
2880
2520
2160
1800
1440
1080
720
360
Vrijeme (s)
1.8
1.6
1.4
k = 4.2225 x 10-4 s-1
lnC0/Ct
1.2
1
0.8
0.6
0.4
ki = 0.8960 x 10-4 s-1
0.2
6120
5760
5400
5040
4680
4320
3960
3600
3240
2880
2520
2160
1800
1440
1080
720
360
0
Vrijeme (s)
Sl.1. Dehidratacija dietiletera na Mn(II)M kao katalizatoru. T = 426 K

zavisnost sastav-vrijeme b) zavisnost lnC0/Ct-vrijeme
93

100
90
80
Sastav smjese (%)
70
60
dietileter
50
eten
40
30
20
10
4140
3960
3780
3600
3420
3240
3060
2880
2700
2520
2340
2160
1980
1800
1620
1440
1260
900
1080
720
540
360
180
Vrijeme (s)
2.5
2
k = 7.8604 x 10-4 s-1
lnC0/Ct
1.5
0.5
ki = 1.6183 x 10-4 s-1
4140
3960
3780
3600
3420
3240
3060
2880
2700
2520
2340
2160
1980
1800
1620
1440
1260
1080
900
720
540
360
180
Vrijeme (s)
Sl.2. Dehidratacija dietiletera na Mn(II)M kao katalizatoru. T = 436,5 K

Uvoenjem katjona dvovalentnog mangana u strukturu mordenita dobija se katalizator iju
katalitiku prirodu odreuje relativno visok jonizacioni potencijal mangana u poreenju sa
natrijumom to uslovljava izraenije polarizujue djelovanje ovog katjona na proton hidroksilne
grupe zeolitne povrine, tako da raste i broj i kiselost aktivnih centara zeolitne povrine u odnosu
na NaM. Zbog toga se reakcija dehidratacije na Mn(II)M odvija na temperaturama za 150 do 200
K niim nego na NaM. Poreenjem konstanti brzine (kod 450 K, tabela 1) dobija se da je reakcija
dehidratacije na Mn(II)M bra za 4x103 puta nego na NaM.
Prisustvo katjona mangana u strukturi mordenita dovodi i do porasta specifine povrine u
odnosu na izvornu formu mordenita (tabela 1). Kako se unutranja struktura mordenita sastoji od
niza relativno dugakih i uskih kanala to uvoenje "manjeg" jona mangana ("manjeg" u odnosu
na jon natrijuma koji je u izvornoj formi) deblokira ovaj sistem kanala te tako unutranju
strukturu mordenita ini otvorenijom i pristupanijom molekulama supstrata. Uvoenje novog
94

katjona moe imati za posledicu i promjenu lokacije katjona koji kompenzuje elektrostatsko polje
kristalne reetke to dovodi do djelimine "promjene" dimenzija unutranjih kanala zeolita te na
taj nain ponovo otvara unutranju strukturu mordenita i ini je lake dostupnom.
100
90
80
Sastav smjese (%)
70
60
dietileter
50
eten
40
30
20
10
2520
2340
2160
1980
1800
1620
1440
1260
1080
900
720
540
360
180
Vrijeme (s)
3
2.5
k = 16.3160 x 10-4 s-1
lnC0/Ct
1.5
0.5
ki = 4.2856 x 10-4 s-1
2520
2340
2160
1980
1800
1620
1440
1260
1080
900
720
540
360
180
Vrijeme (s)
Sl.3. Dehidratacija dietiletera na Mn(II)M kao katalizatoru. T=456 K

95

a
100
90
80
Sastav smjese (%)
70
60
dietileter
50
eten
40
30
20
10
1980
1800
1620
1440
1260
1080
900
720
540
360
180
Vrijeme (s)
4
3.5
3
k = 19.4630 x 10-4 s-1
lnC0/Ct
2.5
2
1.5
1
0.5
1980
1800
1620
1440
1260
1080
900
720
540
360
180
Vrijeme (s)
Sl.4. Dehidratacija dietiletera na Mn(II)M kao katalizatoru uz dodatak vode (dietileter:voda=1:2).

T=455 K
a) zavisnost sastav-vrijeme b) zavisnost lnC0/Ct-vrijeme
Da bi potvrdili pretpostavku o ulozi vode u nastanku Brnsted-ovih kiselih centara izveden je
eksperiment na Mn(II)M tako to je reakcionoj smjesi dodana voda. Eksperiment je voen na
455 K (slika.4) a omjer dietiletera i vode je bio 1:2. Rezultati eksperimenta su bili oekivani tj.
dobijena je reakcija prvog reda bez inicijalnog perioda.
ZAKLJUAK
Uvoenje jona Mn2+ u strukturu mordenita njegova katalitika aktivnost se poveala i reakcija
dehidratacije se odvija kod znatno nie temperature uz znatno veu brzinu. Poveana katalitika
aktivnost Mn(II)M povezana je sa poveanjem ukupnog broja kao i kiselosti aktivnih centara
zeolitne povrine. Poveanje ukupnog broja kao i kiselosti aktivnih centara zeolitne povrine
posledica je prisustva jona Mn2+ u strukturi mordenita.
96

LITERATURA
1. Takahara, I., Saito, M., Inaba, M., Murata, K., Dehydration of ethanol into ethylene over
solid acid catalysts, Catalysis Letters, 105(2005)249-252.
2. Bandiera, J., Naccache, C., Kinetics of methanol dehydration on dealuminated Hmordenite: Model with acid and basic active centres, Applied Catalysis, 69(1991)139148.
3. Jiang, S., Hwang, J.S., Jin, T., Cai, T., Cho, W., Baek, soon Y., Park, S.E., Bull. Korean
Chem. Soc., 25(2) (2004)185-189.
4. Widayat,M., Roesyadi, A., Rachimoellak, M., Diethyl Ether Production Process with
Various Catalyst Type, Internat. J. of Sci. and Eng., 40(1) (2013)6-10.
5. Bun, S., Nishiyama, S., Tsuruya, S., Masai, M., Ethanol Conversion over ion-exchanged
ZSM-5 zeolites, Applied Catalysis A. (59)(1990)13-29.
6. kundri, B., egar, N., Penavin, J., Kozomara, R., Sladojevi, S., Konverzija dietiletera
na mordenitu, Hem. Ind., 50(7-8) (1996)312-316.
7. Morita, Y., Kimuta, T., Kato, F & Tamagawa, M., Catalitic activity for hydrocarbons and
acidity on decationized zeolite, Bull. Jap. Petrol. Inst., 14 (1972)192-199.
8. Yue, P.L., Olaofe, O., Kinetic analysis of the catalytic dehydration of alcohols over
zeolites, Chem. Eng. Res. Dev., 62 (1984)81-91.
9. Mohamed, M.M., Catalyticproperties of Fe ion-exchangedmordenite toward the ethanol
transformation: influence of the methods of preparation, Journal of Molecular Catalysis
A: Chemical 200: (2003)301-313.
10. Arensmnart, S., Trakarnpruk, W., Ethanol Conversion to Ethylene Using MetalMordenite Catalysts, Int. J. Appl. Sci. Eng., (4)(1)(2006)21-32.
11. Drozdova, L; Prins, R., Bonding of Co Ions in ZSM-5, Ferrierite, and Mordenite: An Xray Absorption, UV-Vis, and IR Study. Journal of PhysicalChemistry B,
(106)(2002)2240-2248.
12. Choo, H., Hong, S., and Kevan, L., Comparative ESR and catalytic studies of ethylene
dimerization on Pd(II) exchanged Clinoptilolite, Mordenite, Ferrierite, and SUZ-4.
Journal of Physical Chemistry B, (105)(2001)7730-7738.
97

DEHYDRATION OF DIETHYL ETHER ON NA Mn(II)-MORDENITE

R. Petrovic, N. Cegar, B. Skundric, J. Penavin-Skundric
University in Banjaluka, Faculty of Technology
The study examined the rate of diethyl ether dehydration reaction on mordenite (NaM) and
Mn(II)-mordenite (Mn(II)M) as catalysts. The reaction was observed in a gas phase in the
temperature interval from 426 K to 653 K. The products of the reaction in addition to ethene and
water is also a small quantity of butene that occurs on NaM.
At the temperature of 653 K on NaM the reaction ran as the first order reaction without an initial
period, while at lower temperatures both on NaM and on Mn(II)M the reaction had an initial
period. Therefore the experiments were conducted on Mn(II)M as a catalyst, in which water was
added to the reaction mixture.
The experiment with the addition of water on Mn(II)M was conducted at 455 K, and the ratio of
diethyl ether and water at the beginning of the reaction was 1:2. The reaction ran as the first order
reaction without an initial period and the product of the reaction in addition to water was only
ethene.
The introduction of Mn2+ ion in the mordenite structure significantly sped up the reaction, and
because of that the reaction could be observed at the temperatures lower by 150-200 K. The
presence of Mn2+ ion in the mordenite structure resulted in the increase of the total number but
also the acidity of the active centers on the zeolite surface, which caused an increased catalytic
activity of Mn(II)M.
Key words: mordenite, dehydration, diethyl ether.
98

SINTEZA KALCIJUM FERITNIH PEROVSKITA

MIKROVALNO-POTPOMOGNUTOM DEKOMPOZICIJOM
RAZLIITIH PREKURSORA
Saa Zeljkovi1, Toni Ivas2, Jelena Penavin-kundri3, Slavica Sladojevi3, Ljubica Vasiljevi4
1
Univerzitet u Banjoj Luci, Prirodno-matematiki fakultet, Banja Luka, Bosna i Herzegovina

2
ETH Zrich, Odsjek za materijale, Zrich, vicarska
3
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, Banja Luka, Bosna i Herzegovina.
4
Univerzitet u Istonom Sarajevu, Tehnoloki fakultet, Zvornik, Bosna i Herzegovina
Nauni rad
Sinteza kalcijum feritnih pudera tipa perovskita je izvrena u kratkom vremenskom periodu
putem dekompozicije karbonatnih i oksidnih prekursora koritenjem mikrovalne iradijacije
(2.45 GHz, up to 250 W). Karbonatni i oksidni prekursori su uspjeno transformisani u kalcijum
ferit. Poetni materijali i produkti su karakterizirani difrakcijom X-zraka (XRD). U poreenju sa
dobro poznatim tradicionalnim putevima sinteze predstavljena metoda je brza, ista i energetski
efikasna. Predstavljena hibridna sintetska metoda zagrijavanjem mikrovalnm zraenjem, uz
koritenje odabranih prekursora, moe biti preporuena za sintezu kalcijum feritnih i drugih
materijala tipa perovskita.
Kljune rijei: Kalcijum feritni puderi, mikrovalno potpomognuta sinteza, perovskiti
UVOD
Feriti su kompleksni oksidi koji u svom sastavu sadre eljezo posebno interesantni zbog svojih
magnetnih osobina. Kalcijum feriti, kao posebna grupa, se odlikuju odabranim osobinama koji su
omoguili primjenu u industriji elika [1], kao adsorbensi [2] te u optikim memorijama [3]. U
ranijim studijama opisana je sinteza kalcijum ferita i to sol gel metodom [4,5] te solid state
metodom [6] uz napomenu da reakcioni mehanizam i dalje ostaje nedovoljno razjanjen.
Primjena mikrovalnog zraenja u sintezi oksida tipa perovskita je opisana u nekoliko radova i
oznaena je kao vrlo uspjena sintetska metoda s obzirom na utroenu energiju i vrijeme. U
radovima je opisano koritenje citratnih [7,8], nitratnih [9,10] te karbonatnih i oksidnih
prekursora [11]. U prethodnim istraivanjima se takoe spominje i sinteza samog CaTiO3 pudera
koritenjem mikrovalova i to hidrotermalnom metodom. [12]
Teorije o interakciji materijal mikrovalno polje jos uvijek nisu u stanju da objasne mnoge od
fenomena povezanih sa mikrovalovima jednim dijelom i zbog specifinosti interakcije svakog
posebnog materijala sa mikrovalovima. Osnovne karakteristike mikrovalnog zraenja ukljuuju:
penetrativnu radijaciju, rapidno zagrijavanje,
selektivno zagrijavanje materijala te
samoograniavanje zagrijavanja to podrazumijeva sveobuhvatnu studiju za svaki posmatrani
materijal.
Kako bi se dale osnovne smjernice za daljnje sinteze i istrazivanja, u ovom radu je testirano
nekoliko mjeavina prekursora (karbonati i oksidi kalcijuma i eljeza) uz varijabilnu snagu
magnetnog polja.
99

MATERIJALI I METODE
Za sinteze su koriteni kalcijum karbonat (CaCO3, >99%, Fluka), eljezo (II,III) oksid, (Fe3O4,
puder, <5 microna, 98%, Aldrich) te kalcijum oksid (CaO, 98%, Aldrich). Svaki od navedenih
prekursora posjeduje razliitu osjetljivost na mikrovalno zraenje. Tako kalcijum karbonat
posjeduje relativno nisku osjetljivost na MW zraenje dok se kod oksida osjetljivost razlikuje s
obzirom da li se radi o magnetinim ili nemagnetinim spojevima.
Odabrani prekursori su mijeani u trajanju od sat vremena u omjeru neophodnom da bi se kao
krajnji rezultat teoretski dobilo 3,000 g CaFeO3. Materijal prekursora je izlagan mikrovalnoj
iradijaciji u kvarcnom nosau. U ranijim studijama [13] je ispitan efekat mikrovalova na prazan
kvarcni nosa. Tokom 25 minuta iradijacije nije dolo do poveanja temperature. Svi
eksperimenti su izvedeni u atmosferi zraka sa ili bez strujanja.
Mikrovalno zagrijavanje je izvedeno u WR-340 vodiu talasa. Mikrovalni generator maksimalne
snage 1.2 kW na 2.45 GHz (Dipolar AB, Skellefte, vedska) je direktno povezan na vodi
talasa. Upadna i reflektovana mikrovalna snaga je praena putem otpornika visoke snage (STEAM STHT, Bratislava, Slovaka).
Svi uzorci su prije i poslije izlaganja mikrovalnoj iradijaciji analizirani putem difrakcije X zraka.
Za mjerenje difraktograma pudera u ovom radu koriten je D5000 difraktometar sa Cu-K cijevi
(=154nm) i - 2 konfiguracijom. Mjerenja su izvedena u opsegu od 10 do 100 2theta sa
korakom 0,02.
Za eksperimente je pripremljena i difrakcijom X-zraka analizirana mjeavina kalcijum karbonata
i magnetita (slika 1) te kalcijum oksida i magnetita (slika 2).
Slika 1. XRD analiza prekursora - kalcijum karbonat i magnetit
100

Slika 2. XRD analiza prekursora - kalcijum oksid i magnetit

Sinteza kalcijum ferita (kalcijum karbonat i magnetit)
Grafikoni temperature uzorka, apsorbovane, reflektovane i primjenjene snage mikrovalnog
zracenja prilikom sinteze kalcijum ferita iz karbonata i oksida pokazuju da se primjenjena snaga
mijenjala od 100 do 250 W uz temperaturu uzorka koja je ostala na stabilnih 1000C ak i kada je
snaga primjenjenog zraenja poveana na vie od 100W. (Slika 4)
Na X-ray difraktogramu materijala proizvedenog mikrovalnim zagrijavanjem magnetita i
kalcijum karbonata su prisutni pikovi niskog intenziteta karakteristini za kalcijum feritnu
kristalnu fazu. Intenzitet najvieg pika ne prelazi 120 brojanja. (Slika 3)
Slika 3. XRD analiza materijala proizvedenog mikrovalnim zagrijavanjem magnetita i kalcijum

karbonata sa oznaenim pikovima kristalne faze kalcijum ferita
101

Temperatura C
0
1200
300
600
300
600
Temperatura
1000
800
600
400
200
0
300
Apsorbovana
200
Mikrovalna snaga (W)
100
0
300
Reflektirana
200
100
0
300
Primjenjena
200
100
0
0
Vrijeme (s)
Slika 4. Temperaturni i energetski dijagram za sintezu kalcijum ferita iz kalcijum karbonata i
magnetita
102

Sinteza kalcijum ferita (kalcijum oksid i magnetit)

Prilikom teoretskog poreenja mogunosti sinteze po reakcijama (1) i (2)
3CaO + Fe3O4 + O2 = 3CaFeO3
3CaCO3 + Fe3O4 + O2 = 3CaFeO3 + 3CO2
(1)
(2)
zakljueno je da je sinteza kalcijum feritnih jedinjenja polazei od kalcijum oksida povoljnija jer
se prilikom ove sinteze ne razvija ugljen dioksid. Takoe, ukupna masa prekursora se smanjuje.
U eksperimentu je koriteno mikrovalno zraenje snage do 150W u atmosferi zraka. U toku
trajanja eksperimenta u i oko materijala je zabiljeeno prisustvo plazme to je takoe vidljivo na
dijagramu temperature. U zadnjem dijelu, eksperiment je izveden bez strujanja zraka to je
omoguilo stabilan rast temperature (bez zabiljeenog prisustva plazme) do 900 C. (Slika 6)
Rezultirajui material je bio parcijalno sinterovan i veoma porozan.
U narednoj kalcinaciji koriteno je 0,9 g mjeavine prekursora koji su zagrijavani u i bez
atmosfere zraka uz varijabilnu primjenjenu snagu mikrovalnog zraenja. Kao i u nekim drugim
eksperimentima i ovdje je primjeeno da intenzivnije strujanje i prisustvo zraka dovodi do
stvaranja plazme. Takoe je znaajno primjetiti da poveanje snage primjenjenog zraenja sa 100
W na 350 W nije dalo rezultate u smislu apsorpcije tog zraenja od strane materijala odnosno nije
dovelo do poveanja temperature, ve je izazvalo nestabilnost polja i smanjenje temperature
uzorka. U nastavku eksperimenta je utvreno da rad bez strujanja zraka dovodi do stabilizacije
temperature i otvara prostor za potpunu apsorpciju primjenjenog zraenja. Ipak, pri kraju
ekesperimenta je upotrebljen zrak kako bi se pomoglo u oksidaciji prisutnih komponenti, to je
opet izazvalo nestabilnost u smislu nastanka plazme. Maksimalna postignuta temperature u toku
eksperimenta je bila 1000C. (Slika 7)
Rezultirajui materijal je vizuelno imao karakteristike parcijalno sinterovanog materijala i bio je
veoma porozan.
XRD mjerenje je ukazalo na postojanje izdiferencirane kristalne strukture, a prisutni pikovi
potvruju prisustvo nekoliko razliitih formulacija kalcijum ferita. (Slika 5)
Slika 5. XRD analiza materijala proizvedenog mikrovalnim zagrijavanjem magnetita i kalcijum

oksida sa oznaenim pikovima kristalne faze kalcijum ferita
103

Temperatura C
0
1200
1000
2000
1000
2000
Temperatura
1000
800
600
400
200
0
200
Apsorbovana
150
100
50
0
200
Reflektirana
150
100
50
0
200
Primjenjena
150
100
50
0
0
Vrijeme (s)
Slika 6. Temperaturni i energetski dijagram za sintezu kalcijum ferita iz kalcijum oksida i
magnetita
104

Temperatura C
1200
800
1600
800
1600
Temperatura
1000
800
600
400
200
0
400
Apsorbovana
300
200
100
0
400
Reflektirana
300
200
100
0
400
Primjenjena
300
200
100
0
0
Vrijeme (s)
Slika 7. Temperaturni i energetski dijagram za sintezu kalcijum ferita iz oksida i magnetita
(ponovljeno zagrijavanje)
105

ZAKLJUAK
Sinteza kalcijum ferita je obavljena koritenjem razliitih prekursora kalcijum karbonata i
magnetita te kalcijum oksida i magnetita. Magnetit je izabran kao komponenta veoma osjetljiva
na mikrovalnu iradijaciju. Koritenje, na mikrovalnu iradijaciju veoma osjetljivih nitrata, je
izbjegnuto iz razloga to se prilikom intenzivnog zagrijavanja istih razvijaju velike koliine
oksida azota kao i vode. Toksinost i eksplozivnost koja nastaje usljed naglog oslobaanja ovih
gasova je kljuni nepovoljni momenat zbog kojeg rad sa prekursorim na bazi nitrata nije
preporuljiv. U tom smislu se i kalcijum oksid pokazao interesantniji nego kalcijum karbonat.
Prilikom zagrijavanja kalcijum oksida nije dolo do nagle degasifikacije kao u sluaju kalcijum
kabonata (ugljen dioksid).
Kroz eksperimente se potvrdilo da zahvaljujui svojevrsnom kapacitetu apsorpcije mikrovalnog
zraenja postoji optimalna, masi uzorka odgovarajua, koliina energije, neophodna za
zagrijavanje i transformaciju uzorka. Prilikom zagrijavanja mjeavine karbonata i magnetita je
vidljivo da ve sa 50 W primjenjene snage temperatura raste na 800C, bez mjerljive refleksije
zraenja. Poveanjem primjenjene snage na 100W i vie dolazi do primjetno vee refleksije uz
evidentnu pojavu plazme, posebno prilikom primjene 150 i 200W. Znaajno je rei da je
maksimalna temperatura (1000C) postignuta sa 100W ali uz znaajnu refleksiju i utroak
energije na zagrijavanje kuita ureaja. U sluaju zagrijavanja mjeavine kalcijum oksida i
magnetita primjeen je slian obrazac uz napomenu da je poveanje primjenjene snage zraenja
iznad 50W prouzrokovalo pojavu plazme i refleksiju zraenja pri emu maksimalna temperaturau
praeno tokom cijelog eksprerimenta nije prela 1000C (600C prilikom rada sa 50W).
XRD analizom uzoraka nakon mikrovalne iradijacije je utvreno da je dolo do hemijske
transformacije i kristalizacije uzoraka u kalcijum ferit, pri emu treba istai da je gledano po
intenzitetu i broju prisutnih pikova sinteza iz kalcijum oksida i magnetita (vjerovatno
zahvaljujui produenom zagrijavanju) bila efikasnija.
Sinteza kalcijum ferita koritenjem mikrovalne iradijacije, iz odabranih prekursora se pokazala
energetski efikasnom i relativno brzom te se moe preporuiti uz napomenu potrebe dodatnih,
sveobuhvatnijih istraivanja.
LITERATURA
1. J. Orewczyk, Application of thermal analysis for the investigation of calcium ferrites, J.
Therm. Anal., 36 (1990), 2153.
2. S. Sladojevi, J. Penavin-kundri, D. Lazi, B. kundri, D. Bodroa, S. Zeljkovi:
Ispitivanje adsorpcionih mogunosti CaFeO3 perovskita, Zbornik radova 8 nauno
struni simpozijum sa meunarodnim ueem Metalni i nemetalni materijali, Zenica,
2010., str. 255-260.
3. T. Nishida, Y. Takashima, Crystallization and optical memory effect of oxide glasses,
Nucl. Instrum. Methods, Phys. Res., Sect. B., 76 (1-4) (1993), 397-402.
4. Lavanya Khanna, N.K. Verma, Synthesis, characterization and in vitro cytotoxicity study
of calcium ferrite nanoparticles, Materials Science in Semiconductor Processing, 16 (6)
(2013), 1842-1848.
5. Lavanya Khanna, N.K. Verma, Size-dependent magnetic properties of calcium ferrite
nanoparticles, Journal of Magnetism and Magnetic Materials, 336 (2013), 1-7.
6. V. Berbenni, A. Marini, G. Bruni, C. Milanese, Solid state formation of calcium ferrites
from thermal decomposition of mixtures Ca3(C6H5O7)24H2OFe2(C2O4)36H2O: The
106

role of mechanical activation on the mechanism of the thermal decomposition and the
temperature of the ferrites formation, Journal of Analytical and Applied Pyrolysis, 82 (2)
(2008) 255-259.
7. Saeid Farhadi, Shahnaz Sepahvand, Microwave-assisted solid-state decomposition of
La[Co(CN)6]5H2O precursor: A simple and fast route for the synthesis of single-phase
perovskite-type LaCoO3 nanoparticles, Journal of Alloys and Compounds, 489 (2)
(2010), 586-591.
8. Saeid Farhadi, Zohreh Momeni, Masoumeh Taherimehr, Rapid synthesis of perovskitetype LaFeO3 nanoparticles by microwave-assisted decomposition of bimetallic
La[Fe(CN)6]5H2O compound, Journal of Alloys and Compounds, 471 (12) (2009), L5L8.
9. Jianlin Ding, Xiaomeng L, Huoming Shu, Jimin Xie, Hui Zhang, Microwave-assisted
synthesis of perovskite ReFeO3 (Re: La, Sm, Eu, Gd) photocatalyst, Materials Science
and Engineering: B, 171 (13) (2010), 31-34.
10. Jess Prado-Gonjal, Rainer Schmidt, David vila, Ulises Amador, Emilio Morn,
Structural and physical properties of microwave synthesized orthorhombic perovskite
erbium chromite ErCrO3, Journal of the European Ceramic Society, 32 (3) (2012), 611618.
11. B. Vaidhyanathan, D.K. Agrawal, T.R. Shrout, Yi Fang, Microwave synthesis and
sintering of Ba(Mg1/3Ta2/3)O3, Materials Letters, 42 (3) (2000), 207-211.
12. Mario L. Moreira, Elaine C. Paris, Gabriela S. do Nascimento, Valeria M. Longo, Julio R.
Sambrano, Valmor R. Mastelaro, Maria I.B. Bernardi, Juan Andrs, Jos A. Varela, Elson
Longo, Structural and optical properties of CaTiO3 perovskite-based materials obtained
by microwave-assisted hydrothermal synthesis: An experimental and theoretical insight,
Acta Materialia, 57 (17) (2009), 5174-5185.
13. Zeljkovi, S.: Sinteza, namjensko modeliranje i karakterizacija odabranih mjeovitih
oksida tipa perovskita kao materijala u gorivim elijama sa vrstim oksidom. Doktorska
disertacija, Univerzitet u Banjaluci, Prirodno-matematiki fakultet, Banja Luka, 2010.
107

SYNTHESIS OF CALCIUM FERRITE PEROVSKITE BY MICROWAVE

ASSISTED DECOMPOSITION OF VARIOUS PRECURSOR COMPOUNDS
Saa Zeljkovi1, Toni Ivas2, Jelena Penavin-kundri3, Slavica Sladojevi3, Ljubica Vasiljevi4
1University of Banja Luka, Faculty of Natural Sciences and Mathematics, Banja Luka, Bosnia
and Herzegovina
2ETH Zrich, Department of Materials, Zrich, Switzerland
3University of Banja Luka, Faculty of Technology, Banja Luka, Bosnia and Herzegovina
4University of East Sarajevo, Faculty of Technology, Zvornik, Bosnia and Herzegovina
ABSTRACT
Synthesis of perovskite-type calcium ferrite powders was performed within a very short reaction
time via the decomposition of carbonate and oxide precursor compounds using microwave
irradiation (2.45 GHz, up to 250 W). Carbonate and oxide precursors were succesufuly changed
into calcium ferrite. Starting materials and products were characterized by X-ray diffraction
(XRD). In comparison with the well-known traditional synthesis routes, the present method is
rapid, clean and energy efficient. This hybrid microwave heating route, with the use of selected
precursor materials, can be recommended for the synthesis of calcium ferrite and other perovskite
materials.
Key words: Calcium ferrite powders, Microwave-assisted synthesis, Perovskite
108

ADSORPTION OF PROPANE ACID ON HIGH-SILICA ZSM-5 ZEOLITES

OF NANOSTRUCTURE DIMENSIONS
1
S. Sladojevic , J. Penavin-Skundric , Z. Levi , D. Bodroza , D. Lazic , B. Skundric
Faculty of Technology, University in Banja Luka, Banja Luka, RS, B&H

Faculty of Technology, University in Istocno Sarajevo, Zvornik, RS, B&H
3
cademy of Sciences and Arts of the Republic of Srpska, Banja Luka, RS, B&H
2
Scientific paper
Physical-chemical characteristics of zeolites, among other things, depend on the ratio of silicon
and aluminum in their crystal structure. What makes zeolite particularly interesting is a great
possibility of its modification, which results in new materials of desired characteristics. Due to
their polyfunctional characteristics and a big spectrum of application in almost all industry
branches, the interest in zeolites is constantly growing. This study examined adsorption of
propane acid from the aqueous solution on high-silica zeolite samples produced by the modern
nanotechnologies in the American company Zeolyst International (sign: CBV 28014). The
adsorbents used were NH 4 ZSM-5 zeolite and its modified form-HZSM-5, with the ratio of SiO 2
/Al 2 O 3 equaling 280. Adsorption was examined in the temperature interval from 283 K to 303
K. The results proved that the growth of adsorption temperature resulted in the growth of the
quantity of adsorbed propane acid both on the original and on the modified form of ZSM-5
zeolite, which indicated that in addition to physical adsorption there also occurred chemisorption,
where the acid molecules were bonded to active centers by stronger chemical bonds. HZSM-5
zeolite, compared with NH 4 ZSM-5 zeolite, as expected, proved to be a better adsorbent for
propane acid.
Key words: adsorption, ZSM-5 zeolite, propane acid.
INTRODUCTION
The interest in zeolites is still constantly increasing due to their polyfunctional characteristics and
a wide application in almost all industry branches (1-9). We can feel free to say that they are the
most important inorganic polymers, three-dimensional in the structure made up of tetrahedrons of
silicon and aluminum mutually bonded by oxygen atoms. The structure of ZSM-5 zeolite is
composed of a configuration of tetrahedrons linked together through four-member, five-member
and six-member rings (10, 11). The general gross formula of the hydrated ZSM-5 zeolite is
according to Breck (12):
(TPA, Na) 2 O Al 2 O 3 5-100 SiO 2 yH 2 O
The zeolite crystals form a whole labyrinth of channels and pores of various profiles in which
cations, water and other molecules (species) may stay on. They are characterized by a high
selectiveness originating from steric restrictions conditioned by the size of molecules of
substrates (adsorbates), which need to reach active centers within the pores of strictly defined
109

forms and dimensions. What makes zeolites particularly interesting is a strong likelihood of their
modification, which results in obtaining new materials of desired characteristics. Synthetic
zeolites have some significant advantages compared to their natural analogues, and that is a
defined crystal structure, arranged system of micropores, big specific surface (even up to 1000 m
2
per gram), as well as an increased sorption potential. It is also possible to synthesize a zeolite of
specific structure that does not appear in nature. The physical chemical characteristics of
zeolites, among other things, depend on the ratio of silicon and aluminum in their crystal
structure. The zeolites with a low content of silicon have a distinct hydrophilic character and have
a bigger affinity towards polar molecules, while those with a high content of silicon have a more
distinct hydrophobic character and a bigger affinity towards non-polar molecules. The objective
of this study was, by observing the adsorption of a selected adsorbate on the high-silicate ZSM-5
zeolite, to obtain the data that represent a basis for characterization of active surface of these
adsorbents. The results of observing adsorption proved that with the increase of adsorption
temperature there also increases the quantity of adsorbed acid, which indicates that physical
adsorption is also followed by chemisorption in the course of which a stronger bond is realized
between acid and active site in the zeolite surface. A better adsorbent for propane acid was
obtained by the modification of the original zeolite characteristics.
EXPERIMENTAL PART
The adsorption of propane acid (C 3 H 6 O 2 , p.a., Sigma Chemical, USA) was observed from the
aqueous solution in the temperature interval from 283 K to 303 K. The adsorbents used were high
silicate synthetic zeolites of ZSM-5 type (group MFI, products of the company Zeolyst
International, USA). The original NH 4 ZSM-5 zeolite was before the use thermally activated at
378 1 K to the constant mass. The acidity of the zeolite surface of the original form was
modified by thermal processing at the temperature of 673 K in the period of four hours, which
resulted in obtaining HZSM-5. The characterization of prepared adsorbents was conducted by
determining their specific surfaces by using the BET method on the Flowsorb II-2300 device.
The basic characteristics of used adsorbents are presented in table 1.
Table 1. Characteristics of zeolite samples used as adsorbents
Classification Zeolite
SiO2/Al2O3 Weight loss by
against
type ZSM-5; CBV
(Mole ratio) annealing / %
IUPACU
28014
MFI
Spec. surface / m g
1
NH4ZSM-5
280.00
15.67
400.00
HZSM-5
280.00
380.00
The x-ray diffraction analysis of ZSM-5 was performed (picture 1). The x-ray structural analysis
of the powder was performed on the diffractometer PHILIPS PW 1710 with the use of Cu
anticathode (40kV, 50mA, KD =0.154056 nm). The recording was performed in the area 2 from
5 to 400, and the results were processed by the use of software for automatic diffraction of
powder (PC-APD) and ICDD/JCPDS PDF-2 database.
110

Difraktogram uzorka zeolita ZSM-5 (B)
Counts
B1672
1600
900
400
100
0
10
20
30
40
50
Position [2Theta]
Picture 1. Diffractogram of ZSM-5 zeolite

The samples of zeolite were also electronically recorded by enlarging them from 1: 5000 to 1: 50
000, where the fractions of extremely small dimensions are visible (picture 2). The scanning
electronic microscopy (SEM analysis) was performed on the JEOL JSM 6460LV device.
Picture 2. SEM of ZSM-5 zeolite

The solutions of adsorbates (propane acids) were prepared in the range of concentrations from
0.05 to 0.20 mol/L. The proper concentrations of acid, before and after adsorption, were
determined by titration with standard solution of sodium-hydroxide, with phenolphthalein as
indicator. The quantity of adsorbed acid was calculated from the difference. The ratio of
111

adsorbent mass and adsorbate volume in the reaction system, in all experiments, was
approximately 0.5 grams (exact weighed quantity) / 50.00 milliliters. The reaction mixture was
thermostated and the balance state was reached in the period of three hours.
RESULTS AND DISCUSSION
The characterization of the system adsorbate-adsorbent was described by the Freundlich
adsorption isotherm. The results of the experimental observation of adsorption of propane acid on
ZSM-5 zeolites were presented in the tables 2-10 and diagrams 3-7.
Table 2. Adsorption of propane acid on Table 3. Adsorption of propane acid on
NH4ZSM-5 at 283 K
NH4ZSM-5 at 288 K
c ravn. /molL 1
m adsorb. /g
1
x
10 3 / mol
m
c ravn. /molL 1
m adsorb. /g
1
x
10 3 / molg
m
0.0375
0.0560
0.0840
0.1325
0.1520
0.1845
0.4975
0.5004
0.4998
0.5014
0.5004
0.5000
1.236
1.199
1.301
1.247
1.299
1.250
0.0380
0.0560
0.0860
0.1320
0.1510
0.1850
0.5002
0.4993
0.5006
0.5037
0.4984
0.5035
1.179
1.262
1.099
1.291
1.405
1.192
Table 4. Adsorption of propane acid on Table 5. Adsorption of propane acid on

NH4ZSM-5 at 293 K
NH4ZSM-5 at 303 K
c ravn. /molL 1
m adsorb. /g
1
x
10 3 / molg
m
c ravn. /molL 1
m adsorb. /g
1
x
10 3 / molg
m
0.0370
0.0570
0.0860
0.1320
0.1500
0.1855
0.4990
0.4999
0.4999
0.5035
0.5015
0.5012
1.283
1.100
1.100
1.291
1.496
1.147
0.0360
0.0550
0.0840
0.1320
0.1500
0.1815
0.5012
0.5016
0.4992
0.5012
0.4996
0.5006
1.377
1.296
1.302
1.297
1.501
1.548
Table 6. Adsorption of propane acid on HZSM- Table 7. Adsorption of propane acid on HZSM5 at 283 K
5 at 288 K
c ravn. /molL
0.0371
0.0584
0.0881
0.1374
0.1576
0.1719
0.1889
1
m adsorb. /g
0.5009
0.5010
0.4997
0.5000
0.4995
0.5007
0.4994
1
x
10 3 / molg
m
c ravn. /molL
1.328
1.268
1.481
1.590
1.532
1.318
1.382
0.0371
0.0573
0.0870
0.1369
0.1570
0.1889
1
m adsorb. /g
0.4999
0.5005
0.5010
0.5000
0.5000
0.5012
1
x
10 3 / molg
m
1.330
1.379
1.587
1.640
1.590
1.377
Table 8. Adsorption of propane acid on HZSM- Table 9. Adsorption of propane acid on HZSM112

5 at 293 K
c ravn. /molL
0.0361
0.0541
0.0849
0.1332
0.1538
0.1851
5 at 303 K
1
m adsorb. /g
0.5000
0.5003
0.5005
0.5003
0.4996
0.4997
x/m103(mo
lg-1)
1
x
10 3 / molg
m
c ravn. /molL 1
1.430
1.699
1.798
2.009
1.912
1.761
0.0382
0.0578
0.0881
0.1369
0.1581
0.1883
1
x
10 3 / molg
m
m adsorb. /g
0.5000
0.4997
0.5000
0.5003
0.4998
0.4969
1.220
1.311
1.480
1.639
1.481
1.449
2.00
1.50
1.00
0.50
0.00
0.00
0.05
0.10
0.15
0.20
cravn.(molL-1)
Picture 3. Adsorption of propane acid on NH4ZSM-5 at 303 K
The adsorption isotherms for the system of propane acid - NH4ZSM-5 are presented by the
comparative diagram in picture 4.
Picture 4. Adsorption isotherms for system of propane acid-NH4ZSM-5

x/m103(mo
lg-1)
2.00
1.00
0.00
0.00
0.05
0.10
0.15
0.20
cravn.(molL-1)
Picture 5. Adsorption of propane acid on HZSM-5 at 303 K
113

Picture 6. Adsorption isotherms for system of propane acid-HZSM-5
Picture 7 presents the comparative diagram giving a summary survey of adsorption isotherms of
propane acid on NH4ZSM-5 and HZSM-5 zeolite.
Picture 7. Adsorption isotherms for system of propane acid-NH4ZSM-5 and for system of propane acidHZSM-5
Table 10. Summary presentation of adsorption of propane acid on NH4ZSM-5 and HZSM-5
zeolite
Adsorbent
1
Number of adsorb. molec. Ratio of surface of all adsorb.

19
acid molec. and spec.surface
of propane acid / 10
of adsorbent / %
I 1.217
II 1.301
I 1.276
II 1.348
I 1.191
II 1.400
I 1.300
II 1.530
I 1.275
II 1.514
I 1.355
II 1.615
I 3.663
II 3.916
I 3.841
II 4.057
I 3.585
II 4.214
I 3.913
II 4.605
I 3.838
II 4.557
I 4.079
II 4.861
I 1.20
II 1.28
I 1.26
II 1.33
I 1.17
II 1.38
I 1.28
II 1.51
I 1.32
II 1.57
I 1.41
II 1.68
293
I 1.875
I 5.644
I 1.95
303
I 1.523
I 4.606
I 1.59
T ads.
/K
283
NH4ZSM5
288
293
303
283
HZSM-5
288
x
10 3
m
/molg
114

Based on the experimental data, the study determined constants k and n for Freundlich adsorption
isotherm, as well as the heat of adsorption, '
ads
H (table 11).
Table 11. Values of constants k, n and ' ads H for Freundlich adsorption isotherm for systems of
propane acid-ZSM-5 zeolites
Adsorbent
NH4-ZSM-5
HZSM-5
T adsorpcije/K
283
288
293
303
283
288
293
303
k103
adsH /Jmol
1.50
1.50
1.10
1.70
1.96
2.40
2.60
2.30
1.84
1.58
1.02
1.08
1.53
1.67
1.60
1.67
-4329
-3783
-2484
-2720
-3599
-3999
-3898
-4207
1
The obtained adsorption isotherms for the system propane acid - NH4-ZSM-5 have two plateaus,
the curve has a convex form in the beginning, which is an indicator that the zeolite surface is still
not fully occupied with the propane acid molecules. The quantity of adsorbed acid, expressed by
the number of acid molecules, is bigger on the second plateau by around 7 % to 17 %. Similar
form and trend are also shown by the adsorption isotherms for the system propane acid - HZSM5 at 283 and 288 K, while at the higher temperatures the isotherm gets a typical Langmuir form.
The results of observing the adsorption of propane acid on zeolites, as well as other adsorbates,
(6, 13, 14) can certainly give a piece of interesting information on the orientation of molecules
adsorbed on the zeolite surface in its saturation. Since, with the increase of the adsorption
temperature, more or less, a more efficient adsorption of propane acid was registered on NH4ZSM-5 and on HZSM-5 zeolite, one may conclude that the molecules of acid got bonded to the
active surface of these high-silicate samples in different manners, partly by chemical bonds
through functional groups, and partly by weaker van der Waals forces, getting linked vertically or
by lying on the surface. The adsorption capacity of HZSM-5 zeolite is somewhat bigger, which
is logical with regard to the distinct hydrophobic character of the modified H-form, which means
a relatively bigger affinity towards propane acid, because annealing did not change the ratio
Si/Al, the water molecules were removed from the cavities, decationization of zeolite occurred by
removing the ammonia ion, which significantly changed electrostatic potential of the active
centre, so they became less acid and probably more accessible for this organic molecule. The data
obtained for constants k and n and heat of adsorption speak in favor of these conclusions.
CONCLUSION
The adsorption of propane acid (C 3 H 6 O 2 , p.a., Sigma Chemical, USA) was observed from the
aqueous solution in the temperature interval from 283 K to 303 K. The specific surface of the
original NH4-ZSM-5 zeolite is 400 m2/g, and specific surface of the modified form of HZSM-5
zeolite is 380 m2/g. The quantity of adsorbed acid, expressed by the number of acid molecules, is
bigger on the second plateau by around 7 % to 17 %. The adsorption isotherms for the system of
propane acid - HZSM-5 (at 283 and 288 K), have a similar form, while at the higher temperatures
the curve gets the Langmuir form. A bigger affinity towards propane acid was shown by the
115

modified zeolite, HZSM-5, probably because of a more distinct hydrophobic character of this
zeolite compared to NH4-ZSM-5.
LITERATURE
1. J. R. Anderson, K. C. Pratt, Introduction to Characterization and Testing of Catalysts,
Academic Press, London, (1985).
2. S. M. Csicsery, Zeolites, 4, 202, (1984).
3. S. J. Greg, K.S.W. Sing, Adsorption, Surface Area and Porosity, Academic Press,
London, New York, Tokyo, Toronto, (1982).
4. D. L. Trimm, Design of Industrial Catalysts, Elsevier, Amsterdam, (1980).
5. B. kundri, J. Penavin i ostali, Kinetika nekih organskih reakcija na zeolitnim
katalizatorima, Elaborat za SIZ nauke BiH, Banjaluka, (1981).
6. J. Penavin-kundri i saradnici, Uticaj hemije na povrini alumosilikatnih i oksidnih
materijala na adsorpciju kiselih i baznih organskih i neorganskih komponenti iz vodene
sredine, Projekat Ministarstva nauke i tehnologije, Banjaluka, (2012).
7. B. kundri, J. Penavin, S. Sladojevi, N. egar, Kinetic Studies of Catalytic
Dehydration of Diethylether and Izomerization of 3,3-DMB-1 on Clinoptilolitic
Catalysts, Gazette of Chemists and Technologists of RS, 45 27-35 (2003).
8. J. Penavin-kundri, S. Sladojevi, B. kundri, N. egar, MFI Zeolites as Catalysts in
Some Organic Reactions, Proceedings of 37th IOCMM, Bor Lake, Serbia and
Montenegro, 515-520 (2005).
9. C. H. Weng, Y. F. Pan, Adsorption Characteristics of Methylene Blue from Aqueous
Solution by Sludge Ash, Coloids Surf., 274, (2006).
10. W. C. Yoo, X. Zhang, M. Tsapatsis, A. Stein, Synthesis of mesoporous ZSM-5
zeolites through desilication and re-assembly processes, Microporous and Mesoporous
Materials, Vol. 149, Issue 1 (2012) 147-157.
11. H. S. Cho, R. Ryoo, Synthesis of ordered mesoporous MFI zeolite using CMK carbon
templates, Microporous and Mesoporous Materials, Vol. 151, (2012) 107-112.
12. D.W. Breck, Zeolite Molecular Sieves, Wiley Inc., New York, (1974).
13. S. Sladojevi, B. kundri, . Penavin, N. egar, Adsorpcija organskih kiselina na Y
zeolitu, Glasnik hemiara i tehnologa RS, 44 371-380 (2003) (Supplementum)
14. S. Sladojevi, J. Penavin-kundri, D. Lazi, S. Krneti, N. egar, B. kundri,
MFI zeoliti kao adsorbens kiselih i baznih primjesa u vodenom mediju, Glasnik
hemiara, tehnologa i ekologa RS, 1, (2009) 11-15.
116

ADSORPCIJA PROPAN KISELINE NA VISOKOSILIKATNIM ZSM-5

ZEOLITIMA NANOSTRUKTURNIH DIMENZIJA
1
S. Sladojevi , J. Penavin-kundri , Z. Levi , D. Bodroa , D. Lazi , B. kundri
Tehnoloki fakultet, Univerzitet u Banjaluci, RS, BiH

Tehnoloki fakultet, Univerzitet u Istonom Sarajevu, Zvornik, RS, BiH
3
Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Banjaluka, RS, BiH
U radu je praena adsorpcija propan kiseline iz vodenog rastvora na visokosilikatim zeolitnim

uzorcima, proizvedenim savremenim nanotehnologijama u amerikoj kompaniji Zeolyst
International (oznaka: CBV 28014). Kao adsorbensi koriteni su NH 4 ZSM-5 zeolit i njegova
modifikovana forma-HZSM-5 (molski odnos SiO 2 /Al 2 O 3 iznosi 280). Adsorpcija je praena u
temperaturnom intervalu od 283 K do 303 K. Rezultati su pokazali da je sa porastom temperature
adsorpcije koliina adsorbovane propan kiseline rasla i na izvornoj i na modifikovanoj formi
ZSM-5 zeolita, to ukazuje da se pored fizike adsorpcije deava i hemisorpcija, pri emu su
molekule kiseline vezane za aktivne centre i vrim hemijskim vezama. Modifikacijom osobina
izvornog zeolita dobio se bolji adsorbens (HZSM-5 zeolit) za propan kiselinu, to je i oekivano
obzirom na izraen hidrofobni karakter ove modifikovane forme.
117

KOMPARATIVNA ISTRAIVANJA ADSORPCIONIH OSOBINA TUFA I

AKTIVNOG UGLJA
J. Penavin kundri1, Z. Levi1, S. Sladojevi1, D. Bodroa1 Luka Matej evenica2
1
Tehnoloki fakultet,Banja Luka, Univerzitet u Banjaluci, RS, BiH

2
Amherst College, Univrsity of Massachusetts, USA
Nauni rad
U ovom radu su ispitivane adsorpcione osobine bijelog tufa, prirodne mineralne asocijacije, sa
podruija Republike Srpske. U cilju tumaenja osobina ovog prirodnog uzorka, kao referentni
adsorbens koriten je aktivni ugalj. On je jedan od najee koritenih adsorbensa i u tehnologiji
vode i otpadnih voda, kao i u laboratorijskim uslovima. Obzirom da je aktivni ugalj neselektivan
adsorbens, bijeli tuf je bio izazov i zbog svoje zeolitne strukture koja se odlikuje adsorpcionom
selektivnosti. Adsorpcioni rezultati su pokazali da je, prema oekivanju, aktivni ugalj bolji
adsorbens za oba adsorbata ( siretna kiselina i amonijak) od bijelog tufa.
Mimo oekivanja, bijeli tuf se pokazao kao bolji adsorbens za kiseli adsorbat ( CH3COOH), nego
za bazni adsorbat (NH4OH).
Uvod
Za uklanjanje rastvorenih materija (kiselih i baznih), iz otpadnih voda, sve se vie koristi
adsorpcija.
Najvie koriteni adsrbens u tehnologiji vode i otpadnih voda je aktivni ugalj. On zbog svoje
poroznosti ima vrlo veliku povrinu u odnosu na teinu, tako da pokazuje u velikoj mjeri ono to
se naziva povrinskim efektima. Aktivni ugalj je i hemijski najreaktivniji od svih oblika
ugljenika, vjerovatno zbog svoje velike povrine. Kako je po hemijskom sastavu gotovo isti
ugljenik, bilo je interesantno porediti ga sa alumosilikatnim materijalom kao to je bijeli tuf.
Drugi vnaan razlog za ovo komparativno istraivanje je taj to tuf za razliku od uglja spada u
selektivne adsorbense.
Bijeli tuf (sa lokaliteta Republike Srpske) je kristalni mineral sa najveim procentom minerala
klinoptilolita i hojlandita. (1,2)
Klinoptilolit i hojlandit su zeoliti iz grupe alumosilikata sa prostorno mreastom strukturom, slike
1 i 2.
Tipina oksidna formula klinoptilolita je:
(Na2 , K2) O Al2O3 10SiO2 8H2O
Tipina oksidna formula hojlandita je:
CaO Al2O3 7SiO2 6H2O
118

Slika1. Struktura klinoptilolita
Slika2. Struktura hojlandita

Ova dva minerala su strukturno povezani, ali se znatno razlikuju po hemijskom sastavu.
Klinoptilolit u svom sastavu sadri jone Na i K , dok je hojlandit zeolit sa veim sadrajem
kalcijuma.
DTA krive (slika 3), ukazuju na to, da je klinoptilolit mnogo stabilniji prema dehidrataciji.
Konano, ono to je od vee vanosti za tumaenje adsorpcionih osobina je, modul Si/Al koji je
za klinoptilolit 4,25 5,25, a za hojlandit 2,47 3,73.
119
Diferencijalna temperatura
Temperatura [oC]
Slika3. DTA krive 1) hojlandita i 2) klinoptilolita

Za uzorak bijelog tufa, odnos SiO2/Al2O3 je 5,16 , to govori da se radi o kiselom uzorku. (3)
x
U radu je praena adsorpcija amonijaka (NH3) i etan kiseline (CH3COOH) na aktivnom uglju i
bijelom tufu. Pokazalo se da vrijeme potrebno da se dostigne ravnoteno stanje, ovih adsorbenasa
iznosi 3 asa. Zavisnost adsorbovane koliine rastvorene supstance u rastvorima razliiti
koncentracija data je Freundlichovom izotermom, a rezultati se nalaze u tabelama (1,2,3,4) i na
slikama (4,5,6,7).
Tabela 1. Adsorpcija amonijaka na aktivnom uglju; T= 288K, t= 3h
C0
C1
X103
mzeol
X/m103
(mol/L)
(mol/L)
(mol)
(g)
(mol/g)
0,051
0,037
0,700
0,990
0,710
0,081
0,053
1,410
1,007
1,410
0,112
0,080
1,600
0,987
1,650
0,139
0,093
2,350
1,001
2,350
0,169
0,107
3,100
0,998
3,120
0,201
0,132
3,450
0,997
3,463
120
Log X/m
-3,148
-2,851
-2,783
-2,628
-2,506
-2,460
Log C1
-1,426
-1,272
-1,097
-1,034
-0,970
-0,879

Slika 4. Adsorpcija amonijaka na aktivnom uglju; T= 288K, t= 3h

Tabela 2. Adsorpcija CH3COOH na aktivnom uglju; T= 288K, t= 3h
C0
C1
X103
X/m103
mzeol (g)
Log X/m
(mol/L) (mol/L)
(mol)
(mol/g)
0,020
0,010
0,500
1,002
0,499
-3,302
0,031
0,016
0,750
0,999
0,751
-3,292
0,040
0,024
0,800
1,006
0,796
-3,099
0,060
0,041
0,950
0,998
0,952
-3,021
0,080
0,050
1,500
1,009
1,487
-2,827
0,124
0,094
1,500
1,005
1,493
-2,826
Slika 5. Adsorpcija CH3COOH na aktivnom uglju; T= 288K, t= 3h

121
Log C1
-2,013
-1,783
-1,617
-1,393
-1,298
-1,028

Tabela 3. Adsorpcija amonijaka na bijelom tufu; T= 288K, t= 3h

C0
C1
X103
X/m103
mzeol (g)
(mol/L) (mol/L)
(mol)
(mol/g)
0,046
0,041
0,250
1,004
0,249
0,074
0,065
0,450
1,004
0,448
0,106
0,089
0,850
0,998
0,852
0,136
0,112
1,200
1,001
1,198
0,165
0,133
1,600
0,995
1,685
0,190
0,160
1,500
0,998
1,512
Log X/m
-3,602
-3,346
-3,071
-2,921
-2,772
-2,821
Log C1
-1,389
-1,186
-1,050
-0,952
-0,876
-0,795
Slika 6. Adsorpcija amonijaka na bijelom tufu; T= 288K, t= 3h

Tabela 4. Adsorpcija CH3COOH na bijelom tufu; T= 288K, t= 3h
C0
C1
X103
X/m103
mzeol (g)
(mol/L)
(mol/L)
(mol)
(mol/g)
0,020
0,017
0,150
0,998
0,150
0,031
0,027
0,200
0,996
0,209
0,040
0,036
0,200
0,994
0,201
0,060
0,054
0,300
1,008
0,298
0,080
0,071
0,450
0,995
0,452
0,124
0,113
0,550
1,004
0,548
122
Log X/m
-3,823
-3,680
-3,697
-3,527
-3,345
-3,262
Log C1
-1,767
-1,571
-1,443
-1,270
-1,148
-0,946

Slika 7. Adsorpcija CH3COOH na bijelom tufu; T= 288K, t= 3h

Analizom rezultata izvodi se zakljuak da adsorpcione izoterme za sve uzorke prolaze kroz vie
platoa to pokazuje da se radi o vieslojnoj adsorpciji. Prema obliku ove izoterme spadaju u
grupu S4 prema Gilesovoj klasifikaciji. Vrijednosti adsorpcionih parametara n, k i Hads., date
su u tabeli 5.
Tabela 5. Vrijednosti adsorpcionih parametara n, k i
ADSORBENS
ADSORBAT
n
Aktivni ugalj
Bijeli tuf
Hads.
Hads.[Jmol-1]
NH3/ NH4+
0,784
0,82610-3
-1940
CH3COOH
2,33
0,316
-5720
NH3/ NH4
CH3COOH
0,694
0,41410
1,42
0,152
-3
-1720
-3520
Analiziranjem ovih parametara izvodi se zakljuak da je aktivni ugalj dao bolje rezultate, za oba
adsorbata, od bijelog tufa. I jedan i drugi adsorbens su se pokazali boljim adsorbensima za etan
kiselinu, nego za amonijak. Ovi rezultati su, u prvi momenat, bili donekle neoekivani, kada je u
pitanju bijeli tuf, jer kao to se zna, adsorbatu odgovara adsorbent koji mu je blizak po polarnosti.
U tom kontekstu ponaanje aktivnog uglja se ne komentarie. Analiziranjem alumosilikatnog
uzorka bijelog tufa, te na osnovu nekih ranijih radova (3,4,5) izvodi se zakljuak da se etan
kiselina vezala za silikatni dio:
a amonijani jon (NH4+) za aluminatni dio:

123

Kako se radi o uzorku sa veim sadrajem SiO2, nego Al2O3, mogu odgovor lei u tome.
Drugi razlog za loiju adsorpciju NH3 moe se potraiti u kiselosti ovog uzorka, kako zbog
niskog modula SiO2/ Al2O3, tako i zbog prisustva Brnstedovih kiselina i baza, Lewisovih kiselih
centara i katjona, koji su mogli izazvati pomjeranje ravnotee NH3/ NH4+ u pravcu NH3, koji se
kao takav ne adsorbuje. (6,7,8)
Aktivni ugalj se i ponaa kao najbolji adsorbens, upravo zbog te svoje neutralne, elektriki
nenabijene strukture.
Zakljuak
Aktivni ugalj je bolji adsorbens za etan kiselinu i za amonijak od bijelog tufa. Razlozi za ovakvo
ponaanje ovih adsorbenasa lee u njihovom hemijskom sastavu, strukturi i veliini pora i kanala.
Vjerovatno je alumosilikatna strukura bijelog tufa dovodila do protoniranja i deprotoniranja, oba
adsorbata, to se loije odrazilo na adsorpciju.
Literatura
1. Covey, Stephen D. "Mineral Gallery - The Tectosilicate Subclass." Mineral Gallery - The
Tectosilicate Subclass.Amethyst Galleries Web Services, n.d. Web. 20 Aug. 2012.
<http://www.galleries.com/minerals/silicate/tectosil.htm>.
2. Deithorn, Robert, and Anthony Mazzoni. "Activated Carbon."Calgon Carbon
Corporation, n. d. Web. 20 Aug. 2012.
<http://www.calgoncarbon.com/documents/ACWhatitisHowitworks.pdf>.
3. Zora Levi, doktorska disertacija: Ponaanje nekih alumosilikata i njihovih katjon
modifikovanih formi pri adsorpciji fenola iz vodene sredine, Tehnoloki fakultet,
Banjaluka (2010.)
4. . kundri Penavin, Z. Levi, S. Sladojevi, B. kundri, N. egar, Lj. unjar, S.
Sredi: Mogunosti primjene tufova sa lokaliteta Republike Srpske kao adsorbensa za
kiselo bazne primjese u otpadnim vodama, Zbornik radova Ekoloka istina, Bor, 405
412 (2005.)
5. . Penavin, Z. Levi, Lj. unjar, N. egar, Lj. Proti : Ispitivanje osobina povrine
zelenog tufa prirodnog zeolita sa podruja Republike Srpske, nekim fiziko hemijskim
metodama, Glasnik hemiara i tehnologa Republike Srpske 44, 393 404 (2003.)
124

6. Li, Lei. "Effects of Activated Carbon Surface Chemistry and Pore Structure on the
Adsorption of Trace Organic Contaminants from Aqueous Solution."Diss. North Carolina
State University, n.d. 2002.Web. 20 Sept. 2012.
<http://www.scribd.com/doc/31990463/Effects-of-Activated-Carbon-Surface-Chemistryand-Pore-Structure-on-the-Adsorption-of-Trace-Organic-Contaminants-from-AqueousSolution>.
7. . "Mineral Gallery - The Zeolite Group." Mineral Gallery - The Zeolite Group.N.p., n.d.
Web. 26 Dec. 2012. <http://www.galleries.com/Zeolite_Group>.
8. Taylor, John R. An Introduction to Error Analysis: The Study of Uncertainties in Physical
Measurements. Sausalito, CA: University Science, (1997.)
125

COMPARATIVE RESEARCH OF ADSORPTION CHARACTERISTICS

OF TUFF AND ACTIVATED CARBON
J. Penavin Skundric1, Z. Levi1, S. Sladojevic1, D. Bodroza1 Luka Matej Djevenica2
1
Faculty of Technology, Banjaluka, University in Banjaluka, RS, BiH

2
Amherst College, Univrsity of Massachusetts, USA
ABSTRACT
The study examines adsorption characteristics of white tuff, natural mineral association, from the
region of Republika Srpska. For the purpose of interpreting the characteristics of this natural
sample, activated carbon was used as a reference adsorbent. It is one of the most frequently used
adsorbents both in the technology of water and wastewater and in the laboratory conditions. Since
the activated carbon is a non-selective adsorbent, white tuff was also a challenge because of its
zeolite structure, which is characterized with adsorption selectiveness. The results proved that,
according to the expectations, the activated carbon was a better adsorbent for both adsorbates
(acetic acid and ammonia) than the white tuff.
Unexpectedly, white tuff proved to be a better adsorbent for the acid adsorbate (CH3COOH) than
for the base adsorbate (NH4OH).
Key words: adsorption, adsorbents, clinoptilolite, heulandite
126

SPECTROPHOTOMETRIC ASSESMENT OF SPF AND EFFICENCY OF

PROTECTION OF COMMERCIAL SUNPROTECTION CREAMS
Dijana Jeli, Vesna Antunovi, and Nataa Cvijanovi
Medical faculty, Pharmacy department, University of Banjaluka
Scientific paper
Abstract: The most important feature of sunprotection creams is SPF (sun protection factor), which determinates the
time within UV raddiation is not skin harmful. The value of SPF may be determined using different methods, both in
vivo and in vitro. The scope of this work is to present spectrophotometric method as one of methods for SPF
determination, as well as, for assesment of efficiency of protection based on measured absorbance. We compared
obtained experimental values with values designated on sunprotection packages. As addition to our investigation, we
made a parallel between samples which were valid production date and ones with expired date.
Key words: SPF, spectrophotometry, spectrum, UV filters
Introduction
The Sun is the most important energy and heat source. Sunlight is composed of different types of
radiation, such as ultraviolet (UV), infrared (IR) and visible (VIS) light. This radiation is partly
absorbed through the clouds and particles in the atmosphere or in the ozone layer. The surface of
the Earth gets about 10% of UV, 50% of IR and 40% of visible light (Figure 1.).
Figure 2. UV radiation and skin
Figure 1. Solar spectrum
Solar radiation and its intensity depends on the time of day and year, altitude and latitude,
atmospheric transparency, aerosol content, the percentage of humidity and cloudiness. People are
able to feel all three types of mentioned radiation, IR radiation as heat, VIS as light and UV
indirectly over burns on the skin. The harmful effects of solar radiation are caused
predominantly by UV region of the electromangnetic spectrum, which can be divided into three
regions: UVA (400-320nm), UVB (320-290 nm) and UVC (290-100nm) (1). Sun emits all three
types of UV radiation, but the Earth's surface is disposed only to UVA and UVB radiation. Of all
the solar UV radiation, reaching the Earth,s surface, 5% is the UVB and 95% is the UVA. UVC
radiation, the most harmful one, is being absorbed in the ozone layer of the stratosphere.
Sunburn, skin cancers, suppresion of the immune system and premature skin aging are linked to
exposure of skin to UV light. Prolonged exposure to UVA radiation results in damage of elastic
and colagen fiber of connective tissue of skin, which leads to premature aging. UVB radiation is
127

responsable for the skin damage due to sunburn. UVB radition, having 30-40 times higher
energies then UVA may promote defficite in the immunologic functions of the skin. UVB
radiation is almost complitly apsorbed in epidermis, while UVA radiation, for having long
wavelenght, goes deeper in the skin and even react with the blood cells. (Figure 2). In order to
protect skin for harmful and damaging effects of the UV radiation, people now days, are using
sunscreen products. Sunscreen products are considered to be products in form of either cream,
lotion, gel or oil that are in contact with the human skin in order protect skin from UV radiation
by absorbing, scattering and reflecting. The ideal sunproduct is the product that protects human
skin in the whole UV region, despite the swimming or perspiration process. It is important to be
non-allergic and non-toxic. The product should additionaly hydrate the skin and protect against
oxidative stress anti-aging effect. All of these effects are achieved if the composition of the
products includes enough effective UV filters in the exact dosage and recommended
concentrations. UV filters are divided into two groups: UV absorbers, also know as organic
filters and physical filters, inorganic sunscreen filters. UV absorbers (organic filters) due to its
chemical structure absorb UV radiation and that radiation is emitted as radiation with higher
wavelenght, which is less harmfull (usually above 380 nm). Physical filters block the sun
radiation and reflects it. Inorganic particles of new generation, such as TiO2 or ZnO (micro or
nano dispered particles) have partly ability to absorb the UV light (3). UV filters are presented at
Figure 3.
Figure 3. List of UV filters (organic and inorganic)
Usually the first approach to evaluate product ability to protect skin from harmful UV radiation is
to determine the sun protection factor (SPF). SPF is defined as a number that indicates how many
times longer a skin can be exposed to the effects of UV radiation using preparation than without
it, before occuring the first visible redness (erythema) on the skin. SPF, in general, presents the
ratio between the minimal erythematous dose (MED) for protected and unprotected skin (Eq.1).
SPF value refers to UVB protection factor. The potencial of skin damage rises exponentially with
the decreasing wavelenght. UV light at 280 nm is 1000 more damaging then light at 340 nm,
therefore a sunscreens ability to block UVB is more important in order to prevent the negative
effects of sun exposure. The SPF values must be written on the sunscreen package. If the
128

sunscreen protects from both UVA and UVB radiation, it should be designated on the package as
well.
SPF =
(1)
MED minimal erythema dose in human skin the lowest ultraviolet dose that produce the first
perctebile redness
There are numerous metods, both in vivo and in vitro, for evaluatin of SPF. Colipa method (2) is
well know in vivo method and has been performed for long time. Nevertheless, in vivo methods,
are very expencive and time-taking. One of the simple and usefull in vitro technique is UV
spectrophotometric technique, that provides us information concerning efficency of protection
due to absorbance value and ability of SPF determination (4). Mensur et al. (5) developed a
simple method for SPF determination using following mathematical equation:
(2)
SPF = CF

Where EE is the erythermal effect spectrum and I is solar intensity spectrum. Both, EE and I
values are constant values and they are predetermined by Sayre et al. (6) in the 290-320nm
(Table 1). A is the absorbance of testing products and CF is correction factor and its values is 10.
Table 1. Normalized product function used in calculation of SPF
Wavelenght (nm)
290
295
300
305
310
315
320
Total
EE I (normalized)
0.0150
0.0817
0.02874
0.3278
0.1864
0.0839
0.0180
1
Materials and methods

Six commercially available sunscreens formulation of various manufactures, with different SPF,
were used in this study. SPF values varied from 15 - 50. All the samples of sunscreens were
assigned by capital alphabetic letter and the value of SPF is displayed as subscript. This researche
study has two goals. First goal is to present spectrophotometric method as usefull and simple
technique for assesment of efficency of sunscreens formulation by obtaining the absorbance
value on wavelenght of UV region. Second researche part deals with evaluation of SPF value
marked on sunscreen package by employing Mensur et al. (5) method using equation 2. For the
first part of investigation cream samples were prepared by dissolving a certain amount of cream
in solvent to get desirable concentration of 0.008g/L. Isopropanol was used as solvent. Upon
preparing solution, sample was placed into quarz quivette (10mm). The absorbance was
measured in 250-400nm wavelenght region. For this purpose spectrophotometar SHIMADZU
1800 UV was used.
For the evaluation of SPF, following procedure was used, as described in the literature elsewhere:
1.0 g quantity of marketed sunscreen formulation was weighed individually, transferred to 100
mL volumetric flask and diluted with ethanol. Further, it was kept for ultrasonication for 5 min
and filtered through cotton filter. The first ten mL of solution were discarded. Afterwards, 5.0 mL
129

aliqout was transffered to 25 mL volumetric flask and the volume was adjusted with ethanol. The
absorbance of samples in solution form was measured in wavelenght range of 290-320 nm, every
1nm wavelenght interval (7).
Results and disscusion
As mentioned above first part of this study is dedicated to assesment of the protection efficiency
of sunscreen products in UVA and UVB region. Spectra of suncreens A20, A30, A50, B30, B50, C30,
C50, D30 , E30 and F15 were presented by Figures 4-7. All samples that were investigated, are
designated as products for both UVA and UVB protection. Since UVA radiation is in the range
320-400 nm and UVB in 290-320 nm range it is obvius from the given results that sunscreen A30,
A50, B30, C30, C50, D30 and E30 gave good results, since they showed absorption peaks, both in
UVA and UVB region. Product B50 and A20 have one good pronounced peak in UVA range and
less pronounced in UVB. Only the sample F15 did not show any of absorption in UVA spectrum.
As one can see from the spectra, higher SPF values, gave higher absorption values. For example,
both C samples show absorption peaks on very close wavelength, but the value of absorption is
higher for the sample with the higher SPF. Table 2 display results of absorption peaks value at
certain wavelength.
Figure 4. Absorption spectra of sunscreens A20 (left), A30 (centre) and A50 (right)
Figure 5. Absorption spectra of sunscreens B30 (left) and B50 (right)
130

Figure 6. Absorption spectra of sunscreens C30 (left) and C50 (right)
Figure 7. Absorption spectra of sunscreens D30 (left), E30 (centre) and F15 (right)
Table 2. Experimentaly obtained absorption and absorption peaks values
Sample of sunscreen
Absorption peak
A20
A = 0.518 nm at 354 nm
A30
A=0.461 at 309 nm
A=0.389 at 353 nm
A50
A=0.645 at 308 nm
A=0.516 at 345 nm
B30
A=0.533 at 344nm
B50
A=0.432 at 349nm
A=0.426 at 315nm
C30
A=0.622 at 307nm
A=0.585 at 339nm
C50
A=0.764 at 309nm
A=0.787 at 345nm
D30
A=0.315 at 315nm
A=0.262 at 347nm
E30
A=0.540 at 308nm; A=0.517 at 322nm; A=0.552 at 353
F15
A=0.202 at 304 nm
Differences in absorption values and wavelength are due to their different composition, as well as
their ingredient concentraction. To get a more closer look to this issue, we have investigated
ingredients on each sunscreen product marked on a package. The list of UV filters present in each
sample and their belonging absorption peaks (Table 3) for every investigated product are given
131

below (3). If we compare obtained absorption peaks (Table 2) with the peaks of UV filters
presented in the literature (Table 3), we can conclude that every absorption peak experimentally
obtained shows presence of specified UV filter and they are in very good agreement. As we
mentioned sample F15 has no absorption peak in UVA although it contains UVB filter Tinosorb
M which gives absorption peak at 358 nm that belongs in UVA region.
Table 3. UV filters in invesigated samples
A20
A30
A50
B30
B50
C30
C50
D30
E30
F15
Oktokrilen (303 nm), Oktinkosat (311 nm), Avobenzone (358 nm), bis-Ethylhexyloxyphenol
Methoxyphenyl Triazine (348 nm), TiO2
Avobenzone (358 nm), Ethylhexyl salycylate (307-310 nm), TiO2
Avobenzone (358 nm), Oktokrilen (303 nm), bis-Ethylhexyloxyphenol Methoxyphenyl Triazine
(348 nm), Oktinoksat (311 nm), Ensulizol (290-340 nm), TiO2
Avobenzone (358 nm), bis-Ethylhexyloxyphenol Methoxyphenyl Triazine (348 nm)
Oktokrilen (303 nm), Avobenzone (358 nm), Ethylhexyl salycylate (307-310 nm), TiO2
Avobenzone (358 nm), bis-Ethylhexyloxyphenol Methoxyphenyl Triazine (348 nm), Tinosorb M
(303 i 358 nm), TiO
Avobenzone (358 nm), bis-Ethylhexyloxyphenol Methoxyphenyl Triazine (348 nm), Tinosorb M
(303 i 358 nm)
(348 nm)
(348 nm), Ensulizol (290-340 nm), TiO2
Oktinoksat (311 nm) and Tinosorb M (303 and 358 nm)
As addition to the first research part, we recorded spectra of sunscreen in valid production date
and out of date. For this purpose A50 and B50 were used (Figure 8 and Figure 9). It is visible that
spectra of both investigated samples are practically the same shape, with almost identical
wavelength for absorption peaks, but little different in absorption value. Table 4 summarized
these results.
Table 4. Comparation of sunscreen samples with valid date and out of date production
A50 valid date
A50 out of date
B50 valid date
B50 out of date
0.645 at 308 nm
1.527 at 308 nm
0.533 at 344 nm
0.672 at 344 nm
0.516 at 345 nm
1.750 at 353 nm
Figure 8. A50 spectra: valid date (left) and out of date (right)
132

Figure 9. B50 spectra: valid date (left) and out of date (right)
After assessment of potencial efficiency we used Mensur et al method to evaluate SPF value of
sunscreen products. For the evaluation of SPF A50, B30 and G25 were used. The results are
presented in Table 5.
Table 5. Values of SPF obtained experimentaly and from the
A50
39.69 (exp)
B30
36.50 (exp)
G25
25.16 (exp)
Conclusions
On the basis of obtained experimental results we can conclude that spectophotometric method is
very simple and valuable technique. It allow us to estimate the level of protection of marketed
formulation of sunscreens on the basis of recorded absorption values in UV region. Besides this
ability, it provides information about SPF value. Nevertheless, it should be noted that
spectrphotometric method does not have possibility to explore the sunscreen under real
conditions, under which will be used, so it was expectable that values of SPF may vary from the
ones written on the package.
References
1. Mishra, A.K., Mishra, A. and Chattopadhyay, P.. Herbal cosmeceuticals for
photoprotection from ultraviolet B radiation: a review. Tropical J. Pharma Res., 10(3)
(2011), 351-360.
2. Lavker, R.M., Gerberick, G.F., Veres, D., Irwin, C.J. and Kajdbey, K.H..Cumulative
effects from repeated exposures to suberythemal doses of UVB and UVA in human skin.
J. Am.Acad.Dermatol. 33(1) (1995), 53-62.
3. Vasiljevi, D., Savi, S., orevi, S. i D. Krajinik: Prirunik iz Kozmetologije, Nauka,
Beograd (2009) pp. 111-118.
4. Arun K.M., Amrita M. and Pronobesh, C.. Evaluation of sun protection factor of some
marketed formulations of sunscreen by Ultraviolet Spectroscopic Method, JCPR., 5(1)
(2011), 32-35.
133

5. Mansur, J.S, Breder, M.N.R, Mansur, M.C.A and Azulay, R.D.. Determinao do fator de
proteo solar por espectrofotometria. An. Bras. Dermatol, 61(1986), 121-124.
6. Sayre, R.M., Agin P.P, LeVee. G.J. and Marlowe, E.. Comparison of in vivo and in vitro
testing of sunscreening formulas. Photochem. Photobiol, 29(1979), 559-566.
7. More, B.H, Sakharwade, S.N., Tembhurne, S.V. and Sakarkar, D.M.. Evaluation of
sunscreen of cream containing leaves extracts of Butea monosperma for topical
application. International Journal of Research in Cosmetic Science, 3(1) (2013), 1-6.
134

SPEKTROFOTOMETRIJSKO ODREIVANJE SPF-a I EFIKASNOSTI

ZATITE U KOMERCIJALNIM PREPARATIMA ZA ZATITU OD
SUNEVOG ZRAENJA
Dijana Jeli, Vesna Antunovi, Marija Krivokua i Nataa Cvijanovi
Medicinski fakultet, Studijski program farmacija, Univerzitet u Banjaluci
SAETAK: Najvanija karakteristika preparata za zatitu od sunevog zraenja su zatitini
faktori koji odreuju vrijeme izlaganja UV zraenja koje nee izazvati negativan efekat na koi.
Vrijednosti zatitnog faktora u kremama za zatitu od sunevog zraenja odreuju se razliitim
metodama kako u in vivo, tako i in vitro uslovima. Cilj ovog rada jeste da se pokae efikasnost
spektrofotometrijeske UV/VIS metode za odreivanje SPF u komercijalnim preparatima za
zatitu od sunevog zraenja, kao i procjena efikasnosti zatite na osnovu dobijenih vrijednosti
apsorpcije zraenja. Poreene su vrijednosti SPF i intenziteta apsorpcije kod preparata razliitih
proizvoaa sa podacima koji se nalaze na ambalai preparata. Kao dodatak pomenutim
ispitivanjima testirani su preparati koji su valjanog roka trajanja i nakon isteka roka trajanja.
KLJUNE RIJEI: SPF, spektrofometrija, spektar, UV filtri
135

CHEMICAL ENGINEERING
136

CONTEMPORARY RESEARCH OF LITHIUM BATTERIES

Slavko Mentus
University of Belgrade, Faculty of Physical Chemistry, Belgrade, Serbia, slavko@ffh.bg.ac.rs
Review paper
Since ~90ties the expectaions arose that batteries may replace fossil fuels as main energy suppliers
in automobiles. The classic lead-acid and nickel-cadmium batteries would be unsuitable for such
purposes due to their own mass (low specific energy) and toxicity. Up to 2010th the solution was
sought in hydrogen energetics, but in the last several years the attention was paid to lithium
power sources. Initially, the technological solutions taken from the Li-ion cells for mobile phones
were considered, with LiCx as anode and LiNiO2 or LiCoO2 as cathode materials, however, today
primarily LiFePO4 based materials are considered, thanks to its lower price and environmental
friendliness. In this contribution the overview of characteristics of both classic and contemporary
batteries is done. This overview illustrates how the introduction of Li-ion batteries together with
recent nanotechnologies provided considerable progress in specific energy, and offered the
perspective of battery powered cars.
Key words: classical batteries, electrode materials, lithium-ion batteries, specific energy
1. INTRODUCTION TO BATTERIES; THEORETICAL VERSUS PRACTICAL
CAPACITY AND ENERGY
Batteries are devices composed of two metal conductors electrodes- dipped into ionic conductor
electrolyte, enabling the oxidation reaction on the one (anode), and accompanying reduction
reaction on the other (cathode) metal/electrolyte boundary. The electrons deliberated on anode
travel through the load to the cathode where they are consumed, while the movement of ions
through electrolyte closes the circular flow of the electricity. The sum of oxidation and reduction
reactions presents the chemical reaction
of a battery.
Fig 1. Battery cell on discharge
Fig 2. The cross section of a rechargeable battery

for automobile purposes: the pockets of electrode
materials packed within plate-like current
collectors, dipped in common electrolyte solution,
in a common plastic container.
137

The running force of a battery is the tendency of the chemical reaction to proceed spontaneously,
which may be quantitatively expressed as a change in Gibbs free energy (G). It is simultaneously
equal to a maximal electric work released. Per one mole of reactants it amounts to:
-G = nF
where nF is the charge deliberated by one mole of electrode materials (nF = n 96500 C, n is the
change in oxidation number of reactants, F= 96500 C mol-1, Faraday constant
circuit voltage of the battery.
If discharged battery may be charged to its initial state by help of an outer power supply, it is
called rechargeable or secondary battery. In opposite case, one deals with a primary battery (for
single use only).
Among various characteristics significant for practical use, capacity and energy are of primary
significance.
Capacity is the amount of electricity available when the battery is completely charged. It may be
derived from molar capacity of either cathode or anode materijal:
QM = nNAe = nF = n96500 C = n96500 As = n96500/3600 Ah = n26.8 Ah (NA is the
Avogadro number, e is the charge of one electron).
Specific capacity may be calculated if molar capacity (Ah) is multiplied by number of moles in
one kg (Qm /Ah kg-1) or in one dm3 (Qv /Ah dm-3)
Theoretical specific capacity of a battery may be calculated by dividing the capacity of catode or
anode material (they are always adjusted to be identical) by the mass (or volume) of both
electrode materials and electrolyte, if it participates in chemical reaction.
Practical specific capacity of a battery may be calculated by dividing the capacity of cathode or
anode material by total mass of the battery. Practical specific capacity may be several times lower
than theoretical one. This is due to the presence of various other materials in the construction of a
battery, which enable its practical use. They are electronically conductive additives to lowconducting electrode materials, plastic binders, current collectors, separators, electrolyte and
container. An additional latent capacity loss arises when battery is in use. Namely, no
construction provides full utilization of electrode material, and moreover, it decreases with the
increase of charging/discharging rate.
The energy of a battery is the product of capacity and voltage. The unit of energy is Joule (1J= 1
C x 1 V = 1As x 1V = 1Ws ). For practic purposes 3600 times greater unit is used, called wat
hour (1Wh = 1Ahx 1V ).
Theoretical specific energy is the product of theoretical capacity and voltage, while practical
specific energy is the product of practical capacity and voltage. Practical specific energy is lower
than theoretical one due to the same factors causing the lowering of practical relative to
theoretical capacity.
138

Table 1. Molar mass (M), theoretical coulombic capacity per mole (QM ), specific capacity (Qm
volume capacity (Qv ) of some classic anode and cathode materials.
anode
Pb
Cd
Zn
Li
H2
LaNi5H6
cathode
PbO2
NiOOH
AgO
MnO2
O2
M
(kg mol-1)
0.2072
0.1124
0.0654
0.00694
0.002
0.4384
QM
(Ah mol-1 )
53.6
53.6
53.6
26.8
53.6
160.8
M-1
(mol kg-1)
4.83
8.90
15.3
144.1
500
2.28
Qm
(Ah kg-1)
259
477
819.6
3862
26800
367
M
(kg mol-1)
0.239
0.0917
0.1238
0.0869
0.032
QM
(Ah mol-1 )
53.6
26.8
26.8
26.8
107.2
M-1
(mol kg-1)
4.18
10.9
8.08
11.5
31.25
Qm
(Ah kg-1)
224
292
216.5
308.4
3350
U
U
-3
(kg dm )
11.4
8.65
7.14
0.534
0.0000893
7.95
U
-3
(kg dm )
9.375
7.4
7.44
5
0.00143
Qv
(Ah dm-3)
2951
4126
2925
2062
2.39
2917
Qv
(Ah dm-3)
2100
2161
1610.6
1542
4.79
The unit of specific energy is Wh kg-1, or Wh dm-3. It is also called energy density. Many factors
influence the practical usability of an electrode materials (aggregate state, corrosivity, toxicity,
price, cyclability of electrode materials), thus only few batteries experinced long term practical
use, the mostly used will be described in continuation
.
2. CHARACTERISTICS OF SOME CLASSIC BATTERIES
The lead acid battery was dicovered in 1859 (Plante) [1]. Its anode consists of powdered lead and
cathode of lead dioxide. The powders are fastened by means of binders within the lead grids
serving as mechanic support and current collectors. The plate-formed electrodes are placed in
sulfuric acid solution. The discharging assumes the following cathodic reaction:
PbO2 + HSO4- + 3H+ + 2e- = PbSO4 + 2H2O,
and the following anodic reaction:
Pb + HSO4- = PbSO4 +H+ + 2ewhile chemical reaction of the battery reads:
PbO2 + Pb + 2H2SO4 = 2PbSO4 + 2H2O (+ 1.690 (-0.358 V) = 2.048V)
So called Ni-Cd rechargeable battery was discovered in 1900.[1]. The cathodic material is
NiOOH and the anodic material is powdery Cd. The electrolyte is concentrated KOH solution,
which is not the reactant. The chemical reaction during discharging is
Cd + 2NiOOH + 2H2O = Cd(OH)2 + 2Ni(OH)2
( = 1.35 V)
In 1866 Leclanch invented a primary battery consisting of a zinc anode and MnO 2 cathode
dipped in a jar of ammonium chloride solution. The chemical reaction in the Leclanche cell is:
2Zn + 4NH4Cl + 4MnO2 o ZnCl2 + Zn(NH3)4Cl2 + 4MnOOH
It provided 1.4 volts, and was not rechargeable.
139

Table 2: Electrode materials, electrolyte, voltage, theoretical and practical energy density and practically achieved energy
density of various batteries.
Battery
System
Negative
Electrode
Positive
Electrode
Electrolyte
Nominal
Voltage
(V)
2.0
1.2
Theoretical
Specific
Energy (Wh
kg-1)
252
244
Practical
Specific
Energy
(Wh kg-1 )
35
50
Practical
Energy
Density
(Wh l-1)
70
75
Pb/PbO2
Cd-Ni
Pb
Cd
PbO2
NiOOH
H2SO4
KOH
Zn-AgO
Zn
AgO
KOH
1.9
524
100
180
Ni-H2
H2
NiOOH
KOH
1.2
434
55
60
Ni- MH
H
(as MH)
NiOOH
KOH
1.2
80
170
Zn
O2
KOH
1.1
278 800
(depends on
MH)
1320
Zn- Air
110
80
Table 1 shows molar and specific capacities of some classic (Pb, PbO2, Cd, NiOOH, Zn, MnO2,
AgO) and some light (H2, Li) electrode materials. They illustrate that low density materials
possess high specific capacity, and thus enable high specific capacity and specific energy of
batteries, as evidenced in Table 2. Hovewer, their use in rechargeable batteries became
technologically possible just in last three decades.
3. HYDROGEN AS ELECTRODE MATERIAL: Ni-MH BATTERY
Since 1990ties the mobile telephony experineced explosive growth. Also, the oil crisis
came back the idea of electrically powered cars. This forced extensive research of power sources
of high energy density. High specific capacity of hydrogen attracted the care from 80ties.
However, its very low energy density per volume unit presented a significant limiting factor for
commercial use. Some authors proposed the battery of compressed hydrogen as anode and
NiOOH as cathode in KOH solution, in a high
pressure container of steel, however this battery
did not experience mass production. Wide
practical use found the hydrogen absorbing
alloys, so called hydride alloys. Their origin was
the hydride LaNi5H6 (Fig. 3) where hydrogen
possesses the density close to the one of solid
hydrogen, however the elements La and Ni
carried practically whole mass of the electrode
material [2]. It suffered from very slow diffusion
coefficeint of hydrogen. The replacement of Ni
by some other metals enabled faster diffusion of
Fig 3. Hexagonal elemental cell of intermetallic
H atoms, lower corrosion ability and higher cycle
compound LaNi5. Hydrogen atoms are placed in
positions 3f i 6m [2].
life. Instead of pure lantanum, which is
expensive, equal results were obtained with the
much cheaper mixture lantanides called Mishmetal Mm, (typically composed of 50-55 % Ce,
18-28 % La, 12-18 % Nd, 4-6 % Pr) [3,4.]) Typical commercially used alloys of AB5 type
consisted of at least six elements for example Mm(Ni3.6Mn0.4Al0.3Co0.7)1.00. To shorten diffusion
path, the alloy is used as micron sized powder, glued to a nickel or stainless steel grid.
The reactions of charging and discharging of Ni-MH battery are:
140

charging
M + xNi(OH)2 MHx + xNiOOH
dischaging
The mean voltage of this battery is 1.2 V. Its energy was shown in Table 2, and one can see a
significatly better characteristic in relation to lead acid and NiCd batteries. Hydride materials were
used mostly between 1980 i 1995, for mobile thelepones. However, they have stepped back from
market since a new and strong systems came into sight, Li-ion batteries.
In another way, hydrogen was planned to be used in pair with oxygen in fuel cells. Due to the slow
kinetics of oxygen and hydrogen electrode reactions, fuel cells require the use of catalyst based on
nanodispersed platinum. However, the idea with fuel cells is temporarily stepped back, not only
due to the limited resources of platinum, but primarily due to a weak hope that the problem of the
supply of roads by hydrogen may be solved in near future.
3. Li-ION BATTERIES
According to the Table 1, lithium possess high specific capacity, and accordingly, may provide
high battery energy. Its first use originated in 70-ties in a form of primary batteries, since
elementary lithium was unsuitable for secondary batteries, due to passivation, reactivity toward
electrolyte and dendrite development on cycling. The earliest primary lithium battery was
Li/MnO2 in organic solution of Li salt, with the voltage 3 V [5, 6].
Since late 80ties the materials able to accept and release lithium revesibly were published. Such
behavior displayed solid materials of layered crystal structure, called hosts, with strong ionic bond
inside layer, and weak Van-der-Vaals bond between layers. Lithium or other chemical species,
called guest, inserted between host lattice layers, under consumption of equivalent charge needed
to keep electric neutrality. The compounds of this type have been known in inorganic chemistry
as insertion or intercallation compounds. The intercalate materials LiCoO2, [7] LiNiO2 and
LiMn2O4, displayed excellent electrochemical cyclability, high electrode potential of 4 V against
Li/Li+ reference electrode (Table 3), and high electronic conductivity, being thus suitable to serve
as cathodes. However, the problem of anode was more serious. Lithium metal was unsuitable due
to the limited cycle life to several cycles only. Just in 1989 Japanese electrochemists published
that graphite can be electrochemically intercalated with lithium (Fig 4). The intercalate with
maximum lithium content, LiC6, displayed electrode potential very close to that of lithium metal,
and the electrochemical intercalation was reversible [8, 9]. Carbon host prevented the appearance
of dendrites on cathodic deposition, and several hundred of lithiation/delithiation cycles became
attainable. Due to the participation of carbon, the specific capacity of lithiated graphite is roughly
10 times smaller (about 370 Ah kg-1) than that of metallic lithium (3862 Ah kg-1), however his
cycling reversibility and long cycle life, provided its dominant application in secondary lithium
batteries and enabled a rapid expansion of lithium batteries in practice. Only few years after the
publications of carbon lithiation, three companies started the commercial production of secondary
lithium batteries for mobile electronic devices in which both anode and cathode were intercalate
compounds: Moli Energy Ltd. (C/LiNiO2), Bell Communication Research (Bellcore)
(C/LiMn2O4) and Sony Energytec. Inc., (C/LiCoO2).
141

Fig 4 The scheme of the LixC crystal lattice
Fig. 5 . The scheme of a Li-ion rechargeable cell. The

direction of charge movement on charging is presented
Typically, lithium-ion battery is composed of graphite anode, lithiated manganese, cobalt or

nickel oxide as cathode, and electrolyte solution, usually LiPF6 dissolved in a solvent mixture
ethylene carbonate + dimethyl carbonate. The work principle of a Li-ion cell is shown in Fig. 5.
The active electrode materials, attached by means of polymeric binder as thin layers on metallic
collectors, usually copper foil serving as anode and aluminum foil as cathode collector. The
nanoporous polypropylene membrane separates anode and cathode, and allow the transport of
electrolyte. Graphite and completely lithiated oxide present discharged anode and cathode stages.
During the charging, lithium ions insert into graphite under consumption of electrons, according
to the reaction:
6C + Li+ + e- = LiC6
And this is accompanied by the shift of potential toward the one of metallic lithium. At the same
time, on the other electrode, delithiation occurs under electrons deliberation, according to the
equation (if, for instance, LiCoO2 presents the cathode material):
LiCoO2 = Li(1-x)CoO2 + xLi+ + xe- (0 x 1)
142

and simultaneously the potential shifts toward more than 4 V versus lithiated graphite.
Table 3. Molar mass (M), theoretical coulombic capacity per mole (QM ), specific capacity (Qm
),
and volume capacity (Qv ) of anode and cathode materials of lithium-ion batteries.
Anode
M
QM
M-1
Qm
Qv
U
(kg mol-1)
(Ah mol-1 )
(mol kg-1)
(Ah kg-1) (kg dm -3)
(Ah dm-3)
0.072
13.9
372
2.25
LiC6
26.8
837
Cathode
LiFePO4
LiCoO2
LiNiO2
LiMn2O4
M
(kg mol-1)
0.158
0.0979
0.0976
0.181
QM
(Ah mol-1 )
26.8
26.8
26.8
26.8
M-1
(mol kg-1)
6.33
10.2
10.2
5.53
Qm
(Ah kg-1)
169.6
137
192
148
U
(kg dm -3)
3.60
5.16
4.78
4.28
Qv
(Ah dm-3)
610.6
706
919
634
Table 4. Li-ion battery type, voltage, theoretical and practical specific energy
Battery
System
Negative
Electrode
Positive
Electrode
Li-ion
LiC6
LixCoO2
PC or DMC
+ LiPF6
3.7
580
120
Practical
Energy
Density
(Wh dm-3
)
~200
Li-ion
LiC6
LiMn2O4
PC or DMC
+ LiPF6
3.7
390
200
~200
Li-ion
LiC6
LiFePO4
PC or DMC
+ LiPF6
3.2
390
>120
~200
Electrolyte
Nominal
Voltage
(V)
Theoretical
Specific
Energy (Wh
kg -1)
Practical
Specific
Energy
(Wh kg-1 )
Therefore, during charging, summary chemical reaction is:

6C + LiCoO2 = LixC6 + Li(1-x)CoO2
and the charging should be finished when the potential difference reaches about 4.5 V. Lithium
does not exist as metal but travels between electrode materials through electrolyte as Li ion. This
explains the name Li-ion battery. A Li-ion battery never attains 100% of the theoretical capacity
being 372 Ah kg-1 for LiC6. Namely, on changing from fully intercalated LiC6 to Li0.4C6 and
below, the voltage of the battery falls by up to 0.3V. Thus nominal LiC 6 capacity rounds about
180 Ah kg-1, Moreover, the theoretical capacity of a cell holds at very low currents. As soon as a
measurable current is drawn from a cell it loses voltage and thus the capacity (see Fig 7). The
theoretical specific energy of a LiIon battery amounts between 400 and 450 Wh/kg. The actual
specific energy achieved is between 70 and 120 Wh/kg. However, this is still always much higher
than classic lead acid and Ni/Cd batteries, and one should not forget a much higher
environmental friendliness important in gross use. Relatively high capacity and energy density,
flexibility in design enabled the substitution of conventional secondary batteries. Li-ion batteries
are now prevailingly used in portable electronic devices, mobile phones (57 %), notebook
computers (31.5%) and cameras (7.4%). Their application has also been extended to electric
vehicles, space application, military vehicles etc.
143

3.1. LiFePO4, A NEW CATHODE MATERIAL

The compound of olivine structure LiFePO4 was reported in 1997 [10] Thanks to its high
theoretical capacity of 170 Ah kg-1, a very flat plateau (3.5 V vs. Li+/Li) with the iso-structure
phase transition LiFePO4 = FePO4 on charging (Fig 6), environmental appropriateness and low
cost compared to LiCoO2, it presents a very desirable cathodic material for Li ion batteries [10].
In pioneering studies, its low conductivity of nearly 10-9 S cm-1 acted rather discouraging in
sense of its practical use [10,11]. Later, various ways were applied to overcome this drawback:
coating the particles with electronically conductive agent such as carbon [12-18] or Fe2P [19-21],
particle size reduction [12, 22], doping with supervalent cations [23-28], and doping by anions
[29, 30]. Fig 8 illustrates how the synthesis of nanoparticles of LiFePO4 of ~70 nm in diameter,
coated by thick carbon layer displayed acceptable capacity loss on enlarging discharging rate.
The C layer enables unrestricted encounter of electrons and lithium ions whenever they cross the
C/electrolyte border. Wang et al. [31] reported the way to apply homogeneous thin C layer by
polymerization of polyaniline over olivine particles and subsequent carbonization of polymer
shell. The PANI layer prevented the LiFePO4 particles to grow over 20-40 nm. The composite
delivered 168 mAhg-1 (~theoretical capacity) at the discharging rate 0.6 C, and 90 mAhg-1 at
60C, and only 5% capacity fade after 1100 charging/discharging cycles [31]. A particular
improvement in the rate capability and capacity retention of LiFePO4/C composite was achieved
by vanadium doping [25-28].
Fig. 6. Crystal structure of (a) LiFePO4 and (b) FePO4
144

Fig 7. The dependence of capacity of LiFePO4/C

composite, with particle size ~70 nm, on discharging
rate (1C = 170 mA g-1) [15]
Fig 8 Core-shell structure of LiFePO4 nanoparticles

enwrapped homogeneously by carbon layer [31].
3.2 THE SEARCH FOR NEW ANODE MATERIALS

From 1970ties the reports appeared in the literature that metals or semi-metallic elements alloy
with lithium at room temperature on cathodic deposition from non-aqueous electrolyte,
displaying high theoretical capacity, 900 Ah kg-1 and above, [32] compared to graphite which has
a theoretical capacity of 372 Ah kg-1. The alloys between Si and Li of the composition Li22Si5,
delivered a theoretical capacity of 4200 Ah kg-1. However, a huge volume change during
charging (up to 250%) was an obstacle for their use in lithium-ion batteries. If we consider the
available empty volume in the cell, compared to the volume expansion of graphite (less than
20%), the Si volume expansion cannot be tolerated unless reduced below 40%. As a solution,
composites of Si nanoparticles and graphite have been investigated [33] with the capacity over
1000 Ah kg-1 however, the capacity retention was rather weak. Parallel to silicone, SiO anodes
have been widely investigated, under the assumption that it consists of amorphous Si domains
and amorphous SiO2 domains, being both reactive with lithium according to the equations [34]:
Si + xLi+ + x e_= LixSi, and SiO2 + yLi+ + ye = Li2O + Li silicates. The Li2O and lithium
silicates serve as the amorphous matrix. Accordingly, the volume-expansion ratio is expected to
be reduced, compared with Si.
4. THE PERSPECTIVE OF USE OF Li-JON BATRERIES IN ELECTRIC CARS
The idea of electric car is very old. For instance, in 1900 a model of electric car was exposed
with the electric motors in the wheels. Hovewer, due to the small autonomy range it did not
withstand the competition of cheap fossil fuels. After the oil crisis in ~90ties the expectations
arose that fossil fuel in automobiles may be replaced by emerging type batteries. Just several
years ago, Lithium-ion (Li+) batteries came in focus after fuel cells. Li-ion batteries just
revolutionized the portable electronics market as they offer high energy density, long shelf life,
and a wider temperature of operation over conventional aqueous electrolyte-based battery
systems.
145

To estimate the chance of development of

electric cars powered by Li-ion batteries,
one should assume that an average
European car consumes 8.6 l petroleum per
100 km, which, considering the mean heat
of combustion of gasoline/diesel fuel (of ~
33.8 MJ dm-3 ~ 9400 kWh dm-3) with
roughly 25% efficiency of engine,
corresponds to roughly 20000 Wh of
mechanical energy, or 100000 Wh for 500
km of autonomy. Although theoretical
specific energy in todays Li-ion batteries is
400-450 Wh kg-1, the storage of electricity
9. Estimated course of the prices of Li-ion batteries per 1KWh
is in praxis limited to 200 Wh kg1 or Fig.
in
the
future The bar segments from top downward: other costs,
200000 Wh m3. Assuming full efficiency
maintenance costs, utility costs, material costs, labour costs and
investment costs [35]
of the electric work to mechanical work
conversion, battery required for a 500 km
driving range would have a weight of 500
kg, a volume of 2.5m3 and would cost 50 000 Euro (accounting with the todays price of nearly
500 Euro per 1 kWh). If such amount of energy one tries to obtain from lead acid batteries, about
3000 kg batteries would be required. This is approx. 3 times the mass of a middle empty car
(1000 kg).
Since the difference between the theoretical and todays practical energy, together with oversized
initial production costs, leaves the space for further economization, the planners predicted the
decreasing trend of price per one kWh of energy of Li-ion batteries shown in Fig 9. In 2018 one
should expect relatively economic electric cars, equivalent to todays cars with internalcombustion engines [35].
Since car powered by Li-ion batteries is not far from reality, many automobile companies
develop their own models, which do not differ in size and appearance from todays standard cars.
Acknowledgements:
The Ministry of Education and Science of Serbia supported this study through the project III
450104. Serbian Academy of Sciences and Arts supported the study through the project F1190.
REFERENCES
[1]. S. Mentus, Elektrohemija, University of Belgrade, Faculty of Physical Chemistry 2008,
[2] M. Okada, T.Kuriiwa, A.Kamegawa, H.Takamura, Role of intermetallics in hydrogen
storage materials, Mater. Sci. . Eng., A 239-331 (2002) 305-312
[3]. H. Ogawa, M. Ikoma, H. Kawano, I. Matsumoto, Power Sources 12, in T.Keily and B.W.
Baxter (Eds.) Int. Power Sources Syrup. Committee (1989) 393
[4] M.Matsuoka M. Terashima, C. Iwakura, Effect of alloy composition on charge and discharge
characteristics of the negative electrode for nickel-hydrogen batteries, Electrochim. Acta 38
(1993) 1087-1092
[5] H. Ikeda, T. Saito, H. Tamaru, Lithium-Manganese Dioxide Cell 1., Denki Kagaku 45 (1977)
314-3
146

[6] H. Ikeda, S. Uena, T. Saito, S. Nakaido, H. Tamaru, Lithium-Manganese Dioxide Cell 2,

Denki Kagaku 45 (1977) 391-395.
[7]. J.J. Auborn, J.J. Barberio, Lithium intercalation cells without metallic lithium, MoO2/LiCoO2
and WO2/LiCoO2, J. Electrochem. Soc., 134 (1987) 638
[8].R.Kanno, Y.Takeda, T. Ichikawa, K.Nakanishi and O.Yamamoto, Carbon as negative
electrodes in lithium secondary cells, J.Power Sources, 26 (1989) 535-543
[9]. M.Mohri, N.Yanigisawa, Y.Tajima, H.Tanaka, T.Mitate, S.Nakajima, M.Yosida, Y.
Yoshimoto, T.Suzuki, H.Wada, Rechargeable lithium battery based on pyrolytic carbon asa
anegative electrode, J.Power Sources, 26 (1989) 545-551
[10] A.K. Padhi, K.S Nanjundaswamy, J.B. Goodenough, Phospho-olivines as PositiveElectrode Materials for Rechargeable Lithium Batteries, J. Electrochem. Soc. 144 (1997) 1188.
[11] K. Striebel, J. Shim, V. Srinivasan, J. Newman, Comparison of LiFePO4 from Different
Sources, J.Electrochem Soc.152 (2005) A664-A670.
[12] K. Konstatinov, S. Bewlay, G.X. Wang, M. Lindsay, J.Z. Wang, H.K. Liu, S.X. Dou, J.H.
Ahn, New approach for synthesis of carbon-mixed LiFePO4 cathode materials, Electrochim.
Acta 50 (2004) 421.
[13] D. Jugovi, D.Mitri, N.Cvjetianin, B.Janar, S.Mentus, D.Uskokovi, Synthesis and
characterization of LiFePO4 /C composite obtained by sonochemical method Solid State Ionics
179 (2008) 415-419.
[14 ] I. Belharouak, C. Johnson, K. Amine, Synthesis and electrochemical analysis of vapordeposited carbon-coated LiFePO4, Electrochem. Commun. 7 (2005) 983.
[15] M. Vujkovi, I. Stojkovi, N. Cvjetianin, S. Mentus, Gel-combustion synthesis of
LiFePO4/C composite with improved capacity retention in aerated aqueous electrolyte solution,
Electrochim. Acta, 92 (2013) 248-256
[16 ] J. Wang, X. Sun, Understanding and recent development of carbon coating on LiFePO4
cathode materials for lithium-ion batteries, Energ. Environ. Sci. 5 (2012) 5163
[17] D. Jugovi, D. Uskokovi, A review of recent developments in the synthesis procedures of
lithium iron phosphate powders, J. Power Sources 190 (2009) 538,
[18] L. Su, Y. Jing, Z. Zhou, Li ion battery materials with coreshell nanostructures, Nanoscale 3
(2011) 3967
[19] P.S. Herle, B. Elis, N.Coombs, L.F. Nazar, Nano-network electronic conduction in iron and
nickel olivine phosphates, Nat.Mater.3 (2004) 147.
[20] Y.-H. Rho, L.F. Nazar, L. Perry, D. Ryan, Surface chemistry of LiFePO4 Studied by
Mossbauer and X-ray photoelectron spectroscopy and its effect on electrochemical properties, J.
Electrochem. Soc. 154 (2007) A283.
[21] Md M. Rahman, J.Z. Wang, R. Zeng, D. Wexler, H.K. Liu, LiFePO4-Fe2P-C composite
cathode: An environmentally friendly promising electrode material for lithium-ion battery, J.
Power Sources 206 (2012) 259.
[22] Z.Liu, C.Cao, Enhanced electrochemical performance of nano-sized LiFePO4/C synthesized
by an ultrasonic -assisted co-precipitation method, Electrochim. Acta 55 (2010) 4694.
[23] S.-Y. Chung, J.T. Bloking, Y.-M. Chiang, Electronically conductive phospo-olivines as
lithium storage electrodes, Nat. Mater. 1 (2002) 123.
[24] D.Y. Wang, H. Li, S.Q. Shi, X.J. Huang, L.Q. Chen, Improving the rate performance of
LiFePO4 by Fe-site doping, Electrochim. Acta 50 (2005) 2955.
[25] J.F. Ni, N.H. Zhou, J.T. Chen, X.X. Zhang, LiFePO4 doped with ions prepared by coprecipitation method, Mater. Lett. 59 (2005) 2361.
147

[26] J. Hong, C.S. Wang, X. Chen, S. Upreti, and M.S. Whittingham Vanadium modified
LiFePO4 cathode for Li-ion batteries, Electrochem. Solid-State Lett.12 (2009) A33-A38.
[27]. M. Vujkovi, D. Jugovic, M. Mitric, I. Stojkovi, N. Cvjetianin, S. Mentus, The LiFe(1x)VxPO4 /C composite synthesized by gel-combustion method, with improved both rate capability
and
cycle life in aerated aqueous solutions,
Electrochim. Acta, in press,
DOI:10.1016/j.electacta.2013.07.219
[28 ] L.-L. Zhang, G. Liang, A. Ignatov, M. C. Croft, X.-Q. Xiong, I-M. Hung, Y.-H. Huang, X.L. Hu, W.-X. Zhang, Y.-L. Peng, Effect of Vanadium Incorporation on electrochemical
Performance of LiFePO4 for Lithium-Ion Batteries, J. Phys. Chem. C 115 (2011) 13520
[29] X.-Z. Liao, Y.-S. He, Z.-F. Ma, X.-M. Zhang, L. Wang, Effects of fluorine-substitution on
the electrochemical behavior of LiFePO4/C cathode materials, J. Power Sources 74 (2007) 720.
[30] C.S. Sun, Y. Zhang, X.J. Zhang, Z. Zhou, Structural and electrochemical properties of Cldoped LiFePO4/C, J. Power Sources 195 (2010) 3680
[31] Y. Wang, Y. Wang, E. Hosono, K. Wang, H. Zhou, The design of a LiFePO4 / carbon
nanocomposite with a coreshell structure and its synthesis by an in situ polymerization
restriction method, Angew.Chem.Int.Ed. 47 (2008) 7461-7465.
[32] M. R. Palacin, Recent advances in rechargeable battery materials: a chemists perspective,
Chem. Soc. Rev. 38 (2009) 2565 2575
[33] K. T. Lee, J. Cho, Roles of nanosize in lithium reactive nanomaterials for lithium ion
batteries, Nano Today 6 (2011) 28 41;
[34] H. S. Choi, K.H. Yew, K.Y. Lee, M. Sung, H. Kim, S.S.Kim, Effect of fluoroethylene
carbonate additive on interfacial properties of silicon thin-film electrode, J. Power Sources 161
(2006) 1254-1259
[35]. M&V Group, brochure, http://donar.messe.de/exhibitor/hannovermesse/2011/C11229/mw-group-presentation-modular-factory-for-li-ion-batteries-eng-134529.pdf
148


, , , ,
e-mail : slavko@ffh.bg.ac.rs
~90-
. Ni-Cd
( ) . 2010-

. ,
, LiC x
LiNiO2 ili LiCoO2,
LiFePO4 .
.
-
,
.
: , , - ,
,
149

ODRIVO UPRAVLJANJE VODOM, OTPADNOM VODOM I

ENERGIJOM U PROCESNOJ INDUSTRIJI
Elvis Ahmetovi1 Nidret Ibri1, Zdravko Kravanja2
1
Univerzitet u Tuzli, Tehnoloki fakultet, Tuzla, Bosna i Hercegovina

Univerza v Mariboru, Fakulteta za kemijo in kemijsko tehnologijo, Maribor, Slovenija
Pregledni rad
Voda i energija su znaajni prirodni resursi koji se obino koriste u velikim koliinama u
procesnoj industriji. U zadnje dvije decenije su predloeni i implementirani razliiti pristupi u
cilju minimizacije koritenja svjee vode, generisanja otpadne vode i potronje energije. Ranije
studije su se odnosile na istraivanje razliitih strategija za minimizaciju svjee i otpadne vode u
izotermskim mreama vode (ponovno koritenje vode, preiavanje otpadne vode i njeno
recikliranje), ali u skoranjim pristupima je razmatrana i minimizacija energije zajedno sa
minimizacijom svjee i otpadne vode. U ovom radu je predstavljena optimizacija superstrukture
kao jedna od metoda za simultanu sintezu ukupnih mrea vode, otpadne vode, i energije. U cilju
ilustriranja primjenjivosti predloenog pristupa koriten je literaturni primjer. Prvo je prezentiran
osnovni sluaj problema sinteze mree vode. Nakon toga sintetizirane su mree vode koritenjem
simultane optimizacije. Dobijeni rezultati su isti ili bolji od rezultata publiciranih u literaturi.
Predstavljena je optimalna neizotermska mrea vode, koja ima optimalnu potronju svjee vode,
nastajanje otpadne vode, potronju energije i investicije, za sluaj kada su tokovi izmeu
procesnih
jedinica
uzeti
u
obzir
za
integraciju
topline.
Kljune rijei: odriva industrija, integracija vode, integracija energije, simultana sinteza,
optimizacija superstrukture.
1.
UVOD
Globalna potronja svjee vode i energije u svijetu je u stalnom porastu i taj trend e se
najvjerovatnije nastaviti i u budunosti. U generalnom se moe rei da je prosjena globalna
potronja svjee vode u poljoprivredi 70%, industriji 20% dok se za potrebe stanovnitva koristi
oko 10% vode (1). Navedena raspodjela moe da bude raznolika u zavisnosti od toga da li se radi
o razvijenim zemljama ili zemljama u razvoju. Tako npr. u industrijski razvijenim zemljama
(Kanada, Njemaka, Francuska, Amerika) industrijska potronja vode je znatno vea (46-80%)
dok je u tim zemljama potronja vode za potrebe poljoprivrede znatno manja (8-42%).
Industrijski sektor uestvuje u ukupnoj potronji energije u svijetu sa oko 51% (2).
Pored velike potronje vode i energije u industrijskom sektoru (hemijska, prehrambena,
petrohemijska, farmaceutska industrija, industrija proizvodnje papira, itd.) se generiu i velike
koliine otpadnih tokova koji se iz procesa isputaju u okolinu. U prolosti procesna industrija je
bila usmjerena uglavnom samo na poveanje profita. U zadnje vrijeme zbog uvoenja okolinih
regulativa i strogih ogranienja na isputanje otpadnih tokova iz industrijskih procesa u okolinu,
procesna industrija pored profitabilnosti mora zadovoljavati i naela odrivosti procesa (3-5). U
skladu s navedenim, studije odrivog upravljanja vodom, otpadnom vodom i energijom u
industriji predstavljale su aktuelni istraivaki problem u zadnjih par decenija i jedan su od
150

glavnih fokusa istraivanja u narednom periodu (3-10). Cilj tih istraivanja je bio minimizirati
potronju svjee vode i energije (topline) u industrijskim procesima kao i koliinu otpadnih
tokova koji se iz procesa isputaju u okolinu. Ta istraivanja spadaju u oblast procesne sinteze
(sinteze procesa) i procesne integracije (integracije procesa) koja predstavlja jednu od kljunih
oblasti procesnog sistemskog inenjerstva (PSE). Cilj procesne sinteze i procesne integracije je
istraiti cijeli proces i razviti strategije za integraciju mase i energije pri emu se minimiziraju
ukupni trokovi kao i nastajanje otpadnih tokova koji isputaju u okolinu. Za postizanje
navedenog cilja mogu se koristiti sistemske metode kao to su pinch tehnologija i matematiko
programiranje.
Pinch tehnologija se prvo primjenjivala za integraciju topline (7) a nakon toga za integraciju vode
(3-5). U generalnom ona se sastoji od dvije faze. Kod integracije topline, u prvoj fazi se vri
odreivanje minimalne potronje energenata (ogrijevne pare i rashladne vode) prije detaljnog
dizajna. Ta procedura je poznata pod terminom "targeting". U drugoj fazi se dizajnira mrea
izmjenjivaa topline za utvrenu minimalnu potronju energenata utvrenu u prvoj fazi. Kod
integracije vode pinch tehnologija se prvo primjenjivala za sintezu mree vode koja se sastoji od
procesa u kojima se koristi voda a glavni cilj je bio odrediti minimalnu potronju svjee vode i
minimalnu koliinu nastale otpadne vode prije detaljnog dizajna mree vode. Nakon utvrivanja
minimalne potronje vode i minimalnog generisanja otpadne vode izvrena je sinteza i dizajn
mree vode.
Metoda matematikog programiranja se bazira na optimizaciji superstrukture (11). U generalnom
superstrukturna metoda se sastoji od tri koraka. U prvom koraku se vri razvoj svih fiziki
moguih alternativa koje se inkorporiraju u superstrukturu. Ovdje je bitno naglasiti da ukoliko se
neke konfiguracije procesnih alternativa ne inkorporiraju u superstrukturu kao rezultat se moe
imati rjeenje koje nije optimalno. U drugom koraku se vri formulacija optimizacijskog modela
na osnovu sintetizirane superstrukture. Model se sastoji od funkcije cilja i ogranienja. Funkcija
cilja npr. moe da predstavlja maksimizaciju profita ili minimizaciju ukupnih trokova.
Ogranienja mogu da budu tipa jednakosti i nejednakosti. Pri formulaciji modela koriste se
cjelobrojne (obino binarne 0-1 variable) i kontinuirane varijable. Cjelobrojne varijable
omoguavaju odabir procesnih alternativa. Tako npr. ukoliko je odabrana vrijednost binarne
varijable jedan tada je odabrana procesna alternativa, a ukoliko je njena vrijednost nula tada
procesna alternativa nije odabrana u rjeenju. Kontinuirane varijable slue za odreivanje
vrijednosti procesnih parametara (protoci, koncentracije, temperature, itd.). U sluaju da je
problem nelinearan i da sadri diskretne i kontinuirane varijable tada se model formulie kao
problem mijeanog cjelobrojnog nelinearnog programiranja (MINLP). U treem koraku se vri
rjeavanje optimizacijskog modela u cilju pronalaenja optimalnog rjeenja sa stanovita
procesne konfiguracije i procesnih parametara.
Cilj ovog rada je predstaviti osnove koritenja vode u procesnoj industriji, koncept sinteze mrea
vode, otpadne vode i energije u procesu i na primjeru primjeniti metodu matematikog
programiranja u cilju minimizacije potronje svjee vode, otpadne vode i energije.
2. KORITENJE VODE I ENERGIJE U PROCESU
Na slici 1 je predstavljen opti prikaz koritenja vode u procesu (12, 13). Sirova voda se prije
uvoenja u proces obino preiava u sistemu za tretman vode. Nakon toga, svjea voda se
moe koristiti u procesu kao procesna voda (za operacije pripreme/pranja sirovina, separacije,
apsorpcije, ekstrakcije, itd.), voda za generisanje energenata (ogrijevna para, elektrina energija) i
voda za hlaenje (rashladna voda) ili pak za druge namjene. Nakon koritenja vode u procesu
151

nastaje otpadna voda, koja se obino preiava u sistemu za tretman otpadne vode prije
isputanja u okolinu. S obzirom da skoro svaki proces ima potrebu za energijom (ogrijevna para,
elektrina energija) ili rashladnom vodom onda je on u direktnoj vezi sa sistemom za generisanje
energije i sa sistemom recirkulacije rashladne vode. Ukoliko su upotrebe svjee vode, ogrijevne
pare i rashladne vode u procesu vee od minimalnih potreba tada se ima i vea ukupna potronja
vode u procesu i vea ukupna koliina otpadne vode koja se isputa u okolinu. U tom sluaju e
biti i vea potronja goriva u sistemu za generisanje energije, te takoer elektrine energije
potrebne za transport vode u ukupnom sistemu. Na taj nain potronja prirodnih resursa (npr.
vode, goriva za generisanje energije, ogrijevne pare i elektrine energije, iz vode) potrebnih za
funkcionisanje procesa je vea. Takoer, vea je i koliina otpadnih tokova (npr. otpadna voda,
isparena voda u rashladnim tornjevima sistema za recirkulciju rashladne vode, otpadni plinovi,
itd.) koji se iz procesa isputaju u okolinu. Takav sluaj funkcionisanja procesa nije ekonomian
a takoer ni ekoloko odriv.
Slika 1. Tipino koritenje vode u hemijskoj procesnoj industriji (12, 13).

Figure 1. Typical water uses in the chemical process industries (12, 13).
U cilju postizanja ekonomsko efikasnih i ekoloko odrivih procesa potrebno je smanjiti
potronju prirodnih resursa potrebnih za funkcionisanje procesa kao i koliinu otpadnih tokova
koji se iz procesa isputaju u okolinu to predstavlja osnovni koncept procesne integracije (14).
152

Potrebe procesa za procesnom vodom, energijom (npr. ogrijevna para, elektrina energije) i
rashladnom vodom e biti manje ukoliko se ima integracija vode i energije u procesnom sistemu.
Cilj integracije vode je smanjiti potronju svjee vode i generisane otpadne vode a cilj integracije
energije je smanjiti potronju energije (topline) u procesu.
Integracija vode u mrei komponovanoj od procesnih i regeneracijskih (tretman) jedinica se moe
postii ukoliko se ima ponovno koritenje vode, regeneracija i ponovno koritenje vode,
regeneracija i recirkulacija vode (slika 2). Takoer, izmjenama opreme u procesu moe se
smanjiti potreba procesa za vodom. Na primjer, rashladni tornjevi koji koriste vodu mogu se
zamijenjeni sa hladnjacima koji koriste zrak, ili u sluaju procesa pranja moe se poveati broj
stepeni (10, 15). Svjea voda se koristi u procesnim operacijama u kojima se na tok vode prenosi
maseno optereenje kontaminanata i nastala otpadna voda se isputa iz procesnih operacija (slika
2a). Otpadni tok vode iz jedne procesne operacije se moe ponovo koristiti u drugim procesnim
operacijama (slika 2b) ukoliko je sadraj kontaminanata u toku manji od maksimalnog
dozvoljenog sadraja kontaminanata na ulazu u druge procesne operacije (ponovno koritenje
vode).
Slika 2. Ponovno koritenje vode, regeneracija i ponovno koritenje i regeneracija i recikliranje

vode (13).
Figure 2. Water reuse, regeneration and water reuse, regeneration and water recycling (13).
153

Takoer tok otpadne vode iz jedne procesne operacije moe se mijeati sa tokom otpadne vode iz
druge operacije i/ili sa tokom svjee vode. Pod ponovnim koritenjem vode se podrazumijeva da
se tok vode iz jedne procesne jedinice moe usmjeriti prema ostalim procesnim operacijama. U
sluaju kada se tok vode iz jedne procesne operacije uvodi u istu procesnu operaciju tada se ima
lokalna recirkulacija vode oko procesne jednice. Lokalna recirkulacija moe smanjiti ukupnu
potronju vode. Meutim, u nekim sluajevima uslijed lokalne recirkulacije vode moe se imati
nagomilavanje kontaminanata u procesu pa je u tom sluaju ona nepoeljna. Otpadni tokovi vode
iz procesnih jedinica se obino usmjeravaju u sistem regeneracije (tretman jedinice) u kome se
vri regeneracija otpadne vode odnosno djelimino uklanjanje kontaminanata. Nakon toga se
preiena voda moe ponovo koristiti u procesu (slika 2c), ali ne u procesnim operacijama u
kojima je bila prethodno koritena (regeneracija i ponovno koritenje vode). Pored navedenog
regenerirana voda, iz koje su uklonjeni kontaminanti, moe se reciklirati i koristiti (slika 2d) u
svim procesnim operacijama (regeneracija i recikliranje vode). Navedeni sluajevi predstavljaju
osnovne naine minimizacije svjee i otpadne vode koji se koriste pri sintezi mrea vode u
procesima.
Integracija energije (topline) u procesu se moe postii ukoliko se topli i hladni tokovi integriraju
u mrei izmjenjivaa topline (7) tako da samo ukoliko se ne mogu postii ciljne temperature tih
tokova vri se dodatno grijanje sa ogrijevnom parom i hlaenje sa rashladnom vodom. U skladu s
navedenim, u narednom dijelu su predstavljene osnove koncepta sinteze mrea vode, otpadne
vode i energije.
3. SINTEZA MREA VODE, OTPADNE VODE I ENERGIJE
Jedan od osnovnih ciljeva procesne sinteze i procesne integracije predstavlja smanjivanje
potronje svjee vode, nastajanja otpadne vode i potronje energije u procesu. U skladu s
navedenim, neke od znaajnih oblasti procesne sinteze su sinteza mree izmjenjivaa topline (7),
sinteza mrea vode i otpadne vode (3-6, 16) odnosno sinteza kombinovanih mrea izmjenjivaa
topline i mrea vode (2, 17-23). Jedan od ciljeva ovog rada je istaknuti znaaj navedenih mrea u
sintezi i dizajniranju ekoloko odrivih industrijskih procesa.
Poeci intenzivnijih istraivanja u oblasti sinteze mree izmjenjivaa topline i integracije topline
su vezani za porast cijene energije a datiraju iz 1970 i 80-tih godina (24-32). Navedena
istraivanja su jo uvijek popularna jer se integracijom topline smanjuje potreba za pogonskim
sredstvima (ogrijevna para, rashladna voda) u procesu i zadovoljava princip odrivosti procesa.
Mrea izmjenjivaa topline se sastoji od izmjenjivaa topline, grijaa i hladnjaka te njihovih
meusobnih konekcija. U mreu izmjenjivaa topline se uvode topli i hladni procesni tokovi i
pogonska sredstva (energenti). Cilj sinteze je dizajnirati mreu izmjenjivaa topline u kojoj se
ima maksimalna rekuperacija topline, koja se ostvaruje integracijom topline izmeu toplih i
hladnih tokova. U sluaju da se na taj nain ne mogu dostii ciljne temperature toplih odnosno
hladnih tokova vri se dodatno hlaenje ili grijanje tokova sa energentima (rashladna voda,
ogrijevna para). Detaljan prikaz publiciranih radova u vezi sinteze mree izmjenjivaa topline je
raspoloiv u preglednom radu (7).
Pored istraivakih studija u oblasti minimiziranja potronje topline i sinteze mree izmjenjivaa
topline u procesima, fokus istraivaa je bio usmjeren i na minimiziranje potronje svjee vode
koja se koristi u procesu, minimiziranju koliine otpadne vode koja se iz procesa isputa u
okolinu, te dizajniranju sistema mree vode i otpadne vode. Prve studije i novi sistemski pristupi
u toj oblasti datiraju iz poetka 1980-tih godina (33) dok vei interes u ovoj oblasti se javlja
sredinom 1990-tih godina (10, 15). U tim studijama razmatrane su opcije ponovnog koritenja
154

vode, regeneracije i ponovnog koritenja vode, regeneracije i recikliranja vode, te uvoenja

izmjena u procesu koje bi kao rezultat imale smanjenje potronje vode i nastajanja otpadne vode.
U poetku istraivanja su prvo separatno studirane mree vode (mree procesnih jednica u kojima
se koristi voda) i mree otpadne vode (mree tretman jedinica u kojima se preiava otpadna
voda). Nakon toga su mree procesnih i tretman jedinica integrirane u jednu integralnu mreu i
problem minimizacije svjee vode i otpadne vode je rijeen za integralnu mreu. Takav integralni
pristup je omoguio pronalaenje boljih rjeenja u odnosu na sekvencijsko rjeavanje problema
mree vode i mree otpadne vode. Navedena istraivanja su jo uvijek aktuelna i veliki broj
radova je publiciran u ovoj oblasti.
S obzirom da u procesu postoje uzajamne interakcije izmeu potronje energije i vode, daljnja
istraivanja su bila usmjerena na studiranje veza izmeu vode i energije u procesu jer je na takav
nain mogue istovremeno smanjiti potronju vode i potronju energije u procesu. Prva studija u
toj oblasti datira iz 1998. godine (34). U tim istraivanjima mrea vode (mrea procesnih jedinica
u kojima se koristi voda) je studirana sa mreom izmjenjivaa topline. Ta istraivanja su postala
jako aktuelna u periodu nakon 1998. godine (2, 4, 6, 17-23, 35-55). Za sintezu kombinovanih
mrea vode i izmjenjivaa topline koritene su sistemske metode (pinch tehnologija i
matematiko programiranje) i sekvencijske i simultane strategije rjeavanja problema sinteze
ukupne mree. Pri sekvencijskoj strategiji rjeavanja ukupnog problema prvo je rijeena mrea
vode a nakon toga mrea izmjenjivaa topline, dok su u simultanoj strategiji obije mree
rjeavane istovremeno. Prednost sekvencijske strategije je u hijerarhijskoj dekompoziciji
ukupnog problema sinteze na manje probleme, koje je jednostavnije rijeiti, a nedostatak to
najbolji kompromis izmeu potronje vode, potronje energije i investicija se ne moe utvrditi.
Prednost simultane strategije je u integralnom rjeavanju problema i sistemskom istraivanju svih
interakcija izmeu navedenih mrea, a nedostatak je poveana kompleksnost problema i njegovo
tee rjeavanje.
Daljni fokus u sintezi toplinsko integriranih mrea vode bio je usmjeren na studiranje
kombinovane mree komponovane od mree vode, mree otpadne vode i mree izmjenjivaa
topline. Meutim do sada je objavljeno samo nekoliko radova (19, 20, 42, 56) u toj oblasti, i
najvjerovatnije to e biti fokus daljnih istraivanja u ovoj oblasti. Simultana optimizacija takvih
integralnih mrea omoguava istovremenu optimizaciju potronje svjee vode, nastajanja otpadne
vode i potronje energije u procesu. U narednom dijelu predloen je i opisan novi konceptualni
prikaz takve mree (slika 3). Ukupna mrea se sastoji od mree procesnih jedinica, mree
izmjenjivaa topline, mree tretman jedinica i njihovih meusobnih konekcija. Svjea voda se
moe direktno uvoditi u mreu procesnih jedinica ili grijati i/ili hladiti u mrei izmjenjivaa
topline. U mrei procesnih jedinica sa procesnog toka na tok vode se prenosi maseno optereenje
kontaminanata pri emu nastaje otpadna voda.
S obzirom da se procesne jedinice eksploatiu na odreenim temperaturama tokovi vode na izlazu
iz mree procesnih jedinica mogu da budu topli i/ili hladni. Ti tokovi se uvode u mreu
izmjenjivaa topline u cilju integracije topline da bi se zadovoljila temperaturna ogranienja u
ukupnoj mrei. U sluaju da se integracijom topline nisu postigle ciljne temperature u mrei tada
se vri dodatno grijanje i hlaenje sa raspoloivim energentima ili pogonskim sredstvima
(ogrijevna para, rashladna voda). Takoer u mrei procesnih jedinica je mogue ponovno
koritenje vode iz jedne procesne jedinice u drugoj procesnoj jedinici ukoliko su time
zadovoljena ogranienja na sadraj kontaminanata i temperaturu u drugoj procesnoj jedinici.
Pored navedenog, tokovi otpadne vode iz mree procesnih jedinica mogu da budu usmjereni u
mreu tretman jedinica u cilju tretmana otpadne vode i njenog ponovnog koritenja i recikliranja.
Tokovi vode na izlazu iz tretman jedinica mogu da budu topli i/ili hladni i oni se uvode u mreu
155

izmjenjivaa topline u cilju integracije topline, te ako nisu dostignute ciljne temperature tokova
vri se dodatno grijanje i/ili hlaenje sa energentima. Takoer, tokovi vode na izlazu iz tretman
jedinica mogu da budu usmjereni u mreu za tretman otpadne vode u cilju regeneracije i
ponovnog koritenja odnosno regeneracije i recikliranja vode (vidi sliku 2 c, d) ili kao tok
efluenta isputeni u okolinu pri emu mora biti zadovoljeno ogranienje u odnosu na maksimalan
sadraj kontaminanata u toku i temperaturu toka koji se isputa u okolinu.
Takoer, istraivanje integriranosti mree procesnih jednica, tretman jedinica i mree
izmjenjivaa topline (slika 3) sa procesnom mreom u kojoj se ima reakcijski i separcijski sistem
bi moglo da bude fokus buduih istraivanja u ovoj oblasti.
Slika 3. Koncept integralne mree procesnih jedinica, mree izmjenjivaa topline i mree za
tretman otpadne vode.
Figure 3. The concept of an integrated process units network, heat exchangers network, and
wastewater treatment network.
156

4. ILUSTRATIVNI PRIMJER
U ovoj sekciji rada je na konkretnom primjeru prikazana primjena metode matematikog
programiranja koja se bazira na optimizaciji superstrukture. U cilju ilustriranja primjenjivosti
navedenog pristupa koriten je literaturni primjer (2, 20). Za navedeni primjer prvo je
predstavljena konvencionalna izotermska mrea procesnih jedinica u kojima se koristi samo
svjea voda i nastaje otpadna voda. Nakon toga je dizajnirana izotermska mrea procesnih
jedinica u kojoj se ima ponovno koritenje vode i utvrena je minimalna potronja vode.
Meutim, u praksi procesne jedinice se eksploatiu na odreenim radnim temperaturama, svjea
voda koja se usmjerava prema procesnim jedinicama je odreene temperature i postavljena su
ogranienja na temperaturu otpadne vode koja se isputa u okolinu. Iz toga je oigledno da u
procesu postoji veza izmeu potronje vode i potronje energije tako da je u narednom dijelu rada
predstavljen dizajn neizotermske toplinsko integrirane mree vode koji je dobijen simultanom
optimizacijom mree procesnih jedinica i mree izmjenjivaa topline.
4.1.FORMULACIJA PROBLEMA
Mrea procesnih jedinica u kojima se koristi voda se sastoji od tri procesne jedinice iji su podaci
za maseno optereenje kontaminanata koje se prenosi na vodu, maksimalnu koncentraciju
kontaminanta u ulaznom i izlaznom toku iz procesne jedinice dati u tabeli 1. Na bazi tih podataka
izraunat je granini protok za procesne jedinice. Procesne jedinice se eksploatiu na radnim
temperaturama kako je predstavljeno u tabeli 1.
Tabela 1. Podaci za procesne jedinice.
Table 1. Process units data.
max
Procesna
Granini protok vode Temperatura
LPU
cinmax
cout
jedinica
Limiting water flowrate Temperature
(g/s)
(ppm)
(ppm)
Process unit
(kg/s)
(C)
1
5
50
100
100
100
2
30
50
800
40
75
3
50
800
1100
166.7
100
max
LPU Maseno optereenje kontaminanta/Mass load of contaminant (g/s); cin Maksimalna
max
ulazna koncentracija kontaminanta/Maximum inlet contaminant concentration (ppm); cout
Maksimalna izlazna koncentracija kontaminanta/Maximum outlet contaminant concentration

(ppm)
Izvor svjee vode je bez kontaminanata i temperature 20C. Voda koja se isputa u okolinu je
temperature 30C. Toplo pogonsko sredstvo koje je na raspolaganju je vodena para temperature
120C. Rashladno pogonsko sredstvo predstavlja rashladnu vodu ija je ulazna temperatura 10C
i izlazna temperatura 20C. Cijena svjee vode je 0.375 $/t dok je cijena toplog i hladnog
pogonskog sredstva 377 $/(kWy) odnosno 189 $/(kWy). Ukupni koeficijent prenosa topline
iznosi 0.5 kW/(m2K). Investicijski trokovi za izmjenjivae topline sa cijevnim snopom i
platom su procijenjeni prema jednaini 8000+1200A0.6 pri emu je A povrina izmjenjivaa
topline (m2). Investicijski trokovi za izmjenjivae topline su svedeni na godinji nivo.
Pretpostavljeno je da se mrea eksploatie 8000 h/y, i da je specifini toplinski kapacitet vode
konstantan i iznosi 4.2 kJ/(kgK).
157

Potrebno je prvo dizajnirati izotermsku mreu procesnih jedinica u kojoj se ima minimalna
potronja vode i nastale otpadne vode. Nakon toga predstaviti optimalnu neizotermsku toplinsko
integriranu mreu u kojoj se ima minimalna potronja svjee vode i energije, te minimalno
generisanje otpadne vode.
4.2.KONVENCIONALNI PRIKAZ IZOTERMSKE MREE VODE
Konvencionalni prikaz mree procesnih jedinica (slika 4) predstavlja osnovni sluaj kada sve
procesne jedinice koriste samo svjeu vodu. U procesnim jedinicama se na tok vode prenosi
fiksno maseno optereenje kontaminanata tako da izlazna voda iz procesnih jedinica predstavlja
otpadnu vodu. Takoer u ovom sluaju je razmotrena izotermska mrea vode pri emu
temperature svjee vode, procesnih jedinica i otpadne vode nisu uzete u obzir. Minimalna
potronja svjee vode u procesnoj jedinici je postignuta kada voda ulazi u procesnu jedinicu sa
koncentracijom kontaminata 0 ppm a naputa procesnu jedinicu sa maksimalno dozvoljenom
koncentracijom.
Koristei podatke iz tabele 1 i uzimajui pretpostavku da je isti protok vode na ulazu i izlazu iz
procesnih jedinica odreena je minimalna potronja vode (132.955 kg/s) koja je jednaka protoku
toka otpadne vode koji se isputa u okolinu. Konvencionalni dizajn mree vode je prikazan na
slici 4.
Slika 4. Svjea voda je koritena u svim procesnim jedinicama.

Figure 4. Freshwater used in all process units.
4.3. OPTIMALNI DIZAJN MREE VODE SA PONOVNIM KORITENJEM VODE U
PROCESU
Voda na izlazu iz jedne procesne jedinice se moe ponovo koristiti u drugoj procesoj jedinici ako
je zadovoljeno ogranienje na maksimalno dozvoljenu koncentraciju kontaminanta u ulaznom
toku vode u drugoj procesnoj jedinici. U tom sluaju se moe smanjiti potronja svjee vode i
nastale otpadne vode u procesu. Optimizacijom modela superstrukture potrebno je dobiti
optimalnu alternativu sa stanovita minimalne potronje svjee vode. U cilju dobijanja optimalne
mree sa ponovnim koritenjem vode u procesu koriten je optimizacijski model (16) a dobijeni
dizajni mree u kome se ima minimalna potronja vode (77.273 kg/s) su predstavljeni na slici 5.
158

U tim mreama tok vode na izlazu iz procesne jedinice 1 (PU1) je ponovno koriten u procesnim
jedinicama PU2 i PU3, a tok vode na izlazu iz procesne jedinice PU2 je ponovno koriten u
procesnoj jedinici PU3. Dizajn mree na slici 5b je jednostavniji jer ima manje jednu konekciju u
odnosu na dizajn prikazan na slici 5a. Kao rezultat ponovnog koritenja vode, potronja svjee
vode i koliina generirane otpadne vode je smanjena za oko 41.9 % (sa 132.955 na 77.273 kg/s).
a)
b)
Slika 5. Optimalni dizajni mree vode sa ponovnim koritenjem vode.

Figure 5. Optimal designs of water network with water reuse.
4.4. OPTIMALNI DIZAJN NEIZOTERMSKE TOPLINSKO INTEGRIRANE MREE
VODE
U veini realnih situacija u mrei vode se pored zadovoljavanja ogranienja na sadraj
kontaminanata moraju zadovoljiti i ogranienja u odnosu na temperature. U takvim sluajevima
se mrea vode i mrea izmjenjivaa topline trebaju razmotriti zajedno u cilju minimizacije
potronje svjee vode i pogonskih sredstava (ogrijevna para, rashladna voda). Ukoliko se
integracijom topline u mrei izmeu toplih i hladnih tokova nisu dostigle ciljne temperature
tokova potrebno je vriti dodatno grijanje i/ili hlaenje tokova koristei pogonska sredstva
(ogrijevna para, rashladna voda) u cilju zadovoljenja postavljenih temperaturnih ogranienja.
U prethodnom sluaju superstruktura mree vode je optimirana za izotermske uslove pri emu je
u dizajnu mree (slika 5) minimalna potronja svjee i nastale otpadne vode bila 77.273 kg/s. S
obzirom da se u ovom sluaju pored ogranienja na sadraj kontaminanata u toku koji se uvodi u
procesne jedinice moraju zadovoljiti i ogranienja temperatura potrebno je izvriti simultanu
optimizaciju superstrukture mree procesnih jedinica, u kojoj se vri integracija vode, i mree
izmjenjivaa topline, u kojoj se vri integracija topline. Optimizacijom modela superstrukture
(21, 55, 57) potrebno je odabrati optimalnu alternativu sa stanovita minimalnih ukupnih
trokova mree koji se sastoje od trokova svjee vode, trokova pogonskih sredstva (ogrijevna
para, rashladna voda) i investicijskih trokova izmjenjivaa topline. U ovom sluaju simultanom
optimizacijom se istrauje dizajn mree u kome se ima najbolji kompromis izmeu navedenih
trokova. Rezultati optimizacije za scenarije superstrukture mree (sluajevi 1-4) su predstavljeni
u tabeli 2 (55). Optimalna potronja vode, koliina nastale otpadne vode, i ukupni godinji
159

trokovi u sluajevima 2-4 su manji od istih rezultata za sluaj 1. Na slici 6 je predstavljen

optimalni dizajn toplinsko integrirane mree vode (sluaj 4) u kome se imaju dva izmjenjivaa
topline i dva grijaa. Ukupna potronja toplog pogonskog sredstva je 3245.5 kW. Najnii ukupni
godinji trokovi toplinsko integrirane mree vode su postignuti sa najsloenom superstrukturom
i iznose 2 422 531.7 $/y.
Table 2. Komparacija razliitih dizajna toplinsko integrirane mree vode
Table 2. Comparison of different designs of heat-integrated water networks.
Sluaj 1
Sluaj 2
Sluaj 3
Sluaj 4
Case 1
Case 2
Case 3
Case 4
Potronja svjee vode
Freshwater
consumption
(kg/s)
87.2
77.273
77.273
77.273
Potronja toplog energenta
Hot utility consumption
(kW)
3671.4
3245.5
3245.5
3245.5
Godinja investicija
Annual investment ($/a)
305 913.3
396 966.3
389 679.8
364 449.9
Ukupni trokovi
Total annual cost ($/a)
2 631 805.4 2 455 048.1
2 447 761.7
2 422 531.7
Sluaj 1. Rezultati iz (20); Case 1. Results from (20); Sluaj 2. Tokovi izmeu procesnih jedinica
nisu uzeti u obzir za toplinsku integraciju (57); Case 2. Process-to-process streams were not taken
into account for heat integration (57); Sluaj 3. Neizotermsko mijeanje nakon izmjene topline i
tokovi izmeu procesnih jedinica nisu uzeti u obzir za toplinsku integraciju; Case 3. Nonisothermal mixing after matches and process-to-process streams were not taken into account for
heat integration; Sluaj 4. Procesni tokovi su uzeti u obzir za toplinsku integraciju; Case 4.
Process-to-process streams are taken into account for HI.
Slika 6. Optimalni dizajn toplinsko integrirane mree vode kada su tokovi izmeu procesnih
jedinica uzeti u obzir za toplinsku integraciju (55).
Figure 6. Optimal design of heat-integrated water network when process-to-process streams are
taken into account for heat integration (55).
160

5. ZAKLJUCI
U ovom radu je istaknut znaaj primjene sistemskih metoda, pinch tehnologije i matematikog
programiranja, u dizajniranju ekonomsko efikasnih i ekoloko odrivih procesa odnosno njihova
primjena u odrivom upravljanju vodom, otpadnom vodom i energijom u procesnoj industriji.
Predstavljen je opti koncept koritenja vode u industrijskim procesima i istaknut je znaaj
ponovnog koritenja vode, regeneracije i ponovnog koritenja vode i regeneracije i recikliranja
vode u cilju smanjenja potronje svjee vode kao i nastajanja otpadne vode.
Nakon toga je diskutovana sutina sinteze mrea izmjenjivaa topline, vode i otpadne vode i
predstavljen je novi koncept sinteze kombinovanih mrea izmjenjivaa topline, vode i otpadne
vode i date su smjernice za mogua budua istraivanja u toj oblasti.
Na kraju je na konkretnom primjeru prikazana primjena metode matematikog programiranja,
koja se bazira na optimizaciji superstrukture, i predstavljeni su rezultati za izotermsku i
neizotermsku mreu vode. U prvom sluaju dobijeni rezultati su isti kao rezultati u literaturi, dok
su u sluaju neizotermskih toplinsko integriranih mrea prikazani poboljani rezultati sa
stanovita integriranosti mree i ukupnih godinjih trokova.
ZAHVALE
Autori se zahvaljuju podrci od strane EM JoinEU-SEE, EM2-STEM i CEEPUS programa za
finansijsku podrku u vezi mobilnosti, sticanja novih znanja i usavravanja, te za finansijsku
podrku od strane Slovenske agencije za istraivanje (Program broj: P2-0032).
LITERATURA
1.Dav, B. Water and Sustainable Development: Opportunities for the Chemical Sciences: A
Workshop Report to the Chemical Sciences Roundtable. Washington (DC): National Academies
Press (US); 2004. Dostupno na: http://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK83724/ (29.08.2013.).
2.Bagajewicz, M., Rodera, H., Savelski, M. Energy efficient water utilization systems in process
plants. Computers & Chemical Engineering, 26(1) (2002), 59-79.
3.Bagajewicz, M. A review of recent design procedures for water networks in refineries and
process plants. Computers & Chemical Engineering, 24(910) (2000), 2093-113.
4.Jeowski, J. Review of Water Network Design Methods with Literature Annotations. Ind Eng
Chem Res, 49(10) (2010), 4475-516.
5.Foo, D.C.Y. State-of-the-Art Review of Pinch Analysis Techniques for Water Network
Synthesis. Ind Eng Chem Res, 48(11) (2009), 5125-59.
6.Kleme, J.J. Industrial water recycle/reuse. Current Opinion in Chemical Engineering, 1(3)
(2012), 238-45.
7.Furman, K.C., Sahinidis, N.V. A Critical Review and Annotated Bibliography for Heat
Exchanger Network Synthesis in the 20th Century. Ind Eng Chem Res, 41(10) (2002), 2335-70.
8.Gundersen, T., Naess, L. The synthesis of cost optimal heat exchanger networks: An industrial
review of the state of the art. Heat Recovery Systems and CHP, 10(4) (1990), 301-28.
9.Kleme, J.J., Editor. Handbook of Process Integration (PI): Minimisation of energy and water
use, waste and emissions. Woodhead Publishing Limited, Cambridge (2013).
10.Wang, Y.P., Smith, R. Waste-Water Minimization with Flow-Rate Constraints. Chem Eng
Res Des, 73(8) (1995), 889-904.
161

11.Biegler, L.T., Grossmann, I.E., Westerberg, A.W.: Systematic methods of chemical process
design, Prentice-Hall, New Jersey (1997).
12.Mann, J.G., Liu, Y.A.: Industrial water reuse and wastewater minimization, McGraw Hill,
New York (1999).
13.Smith, R.: Chemical process design and integration, John Wiley & Sons Ltd., Chichester
(2005).
14.El-Halwagi, M.M.: Sustainable Design Through Process Integration, Fundamentals and
Applications to Industrial Pollution Prevention, Resource Conservation, and Profitability
Enhancement, Butterworth-Heinemann, Oxford (2012).
15.Wang, Y.P., Smith, R. Wastewater minimisation. Chemical Engineering Science, 49(7)
(1994), 981-1006.
16.Ahmetovi, E., Grossmann, I.E. Global superstructure optimization for the design of
integrated process water networks. AIChE Journal, 57(2) (2011), 434-57.
17.Savulescu, L., Kim, J.-K., Smith, R. Studies on simultaneous energy and water
minimisationPart I: Systems with no water re-use. Chemical Engineering Science, 60(12)
(2005), 3279-90.
18.Savulescu, L., Kim, J.-K., Smith, R. Studies on simultaneous energy and water
minimisationPart II: Systems with maximum re-use of water. Chemical Engineering Science,
60(12) (2005), 3291-308.
19.Bogataj, M., Bagajewicz, M.J. Synthesis of non-isothermal heat integrated water networks in
chemical processes. Computers & Chemical Engineering, 32(12) (2008), 3130-42.
20.Dong, H.-G., Lin, C.-Y., Chang, C.-T. Simultaneous optimization approach for integrated
water-allocation and heat-exchange networks. Chemical Engineering Science, 63(14) (2008),
3664-78.
21.Ahmetovi, E., Kravanja, Z. Simultaneous synthesis of process water and heat exchanger
networks. Energy, 57 (2013), 236-50.
22.Yang, L., Grossmann, I.E. Water Targeting Models for Simultaneous Flowsheet Optimization.
Ind Eng Chem Res, 52(9) (2013), 3209-24.
23.Leewongtanawit, B., Kim, J.-K. Synthesis and optimisation of heat-integrated multiplecontaminant water systems. Chemical Engineering & Processing: Process Intensification, 47(4)
(2008), 670-94.
24.Grossmann, I.E., Sargent, R.W.H. Optimum design of heat exchanger networks. Computers &
Chemical Engineering, 2(1) (1978), 1-7.
25.Linnhoff, B., Flower, J.R. Synthesis of heat exchanger networks: I. Systematic generation of
energy optimal networks. AIChE Journal, 24(4) (1978), 633-42.
26.Linnhoff, B., Flower, J.R. Synthesis of heat exchanger networks: II. Evolutionary generation
of networks with various criteria of optimality. AIChE Journal, 24(4) (1978), 642-54.
27.Linnhoff, B., Mason, D.R., Wardle, I. Understanding heat exchanger networks. Computers &
Chemical Engineering, 3(14) (1979), 295-302.
28.Flower, J.R., Linnhoff, B. A thermodynamic-combinatorial approach to the design of
optimum heat exchanger networks. AIChE Journal, 26(1) (1980), 1-9.
29.Cerda, J., Westerberg, A.W., Mason, D., Linnhoff, B. Minimum utility usage in heat
exchanger network synthesis A transportation problem. Chemical Engineering Science, 38(3)
(1983), 373-87.
30.Linnhoff, B., Dunford, H., Smith, R. Heat integration of distillation columns into overall
processes. Chemical Engineering Science, 38(8) (1983), 1175-88.
162

31.Townsend, D.W., Linnhoff, B. Heat and power networks in process design. Part I: Criteria for
placement of heat engines and heat pumps in process networks. AIChE Journal, 29(5) (1983),
742-8.
32.Townsend, D.W., Linnhoff, B. Heat and power networks in process design. Part II: Design
procedure for equipment selection and process matching. AIChE Journal, 29(5) (1983), 748-71.
33.Takama, N., Kuriyama, T., Shiroko, K., Umeda, T. Optimal water allocation in a petroleum
refinery. Computers & Chemical Engineering, 4(4) (1980), 251-8.
34.Savulescu, L.E., Smith, R. Simultaneous energy and water minimisation. 1998; Presented at
the 1998 AIChE Annual Meeting, Miami Beach, FL.; 1998.
35.Savulescu, L.E., Sorin, M., Smith, R. Direct and indirect heat transfer in water network
systems. Applied Thermal Engineering, 22(8) (2002), 981-8.
36.Bogataj, M., Bagajewicz, M.J. Design of non-isothermal process water networks. In: Valentin,
P., Paul erban, A., editors. Computer Aided Chemical Engineering: Elsevier; 2007. p. 377-82.
37.Liao, Z., Wu, J., Jiang, B., Wang, J., Yang, Y. Design Energy Efficient Water Utilization
Systems Allowing Operation Split. Chinese Journal of Chemical Engineering, 16(1) (2008), 1620.
38.Kim, J., Kim, J., Kim, J., Yoo, C., Moon, I. A simultaneous optimization approach for the
design of wastewater and heat exchange networks based on cost estimation. Journal of Cleaner
Production, 17(2) (2009), 162-71.
39.Leewongtanawit, B., Kim, J.-K. Improving energy recovery for water minimisation. Energy,
34(7) (2009), 880-93.
40.Xiao, W., Zhou, R.-j., Dong, H.-G., Meng, N., Lin, C.-Y., Adi, V. Simultaneous optimal
integration of water utilization and heat exchange networks using holistic mathematical
programming. Korean Journal of Chemical Engineering, 26(5) (2009), 1161-74.
41.Ahmetovi, E., Martn, M., Grossmann, I.E. Optimization of Energy and Water Consumption
in Corn-Based Ethanol Plants. Ind Eng Chem Res, 49(17) (2010), 7972-82.
42.Chen, C.-L., Liao, H.-L., Jia, X.-P., Ciou, Y.-J., Lee, J.-Y. Synthesis of heat-integrated waterusing networks in process plants. Journal of the Taiwan Institute of Chemical Engineers, 41(4)
(2010), 512-21.
43.George, J., Sahu, G.C., Bandyopadhyay, S. Heat Integration in Process Water Networks. Ind
Eng Chem Res, 50(7) (2010), 3695-704.
44.Polley, G.T., Picn-Nez, M., Lpez-Maciel, J.d.J. Design of water and heat recovery
networks for the simultaneous minimisation of water and energy consumption. Applied Thermal
Engineering, 30(16) (2010), 2290-9.
45.Bandyopadhyay, S., Sahu, G.C. Energy targeting in heat integrated water networks with
isothermal mixing. In: E.N. Pistikopoulos, M. C. G., Kokossis, A. C., editors. Computer Aided
Chemical Engineering: Elsevier; 2011. p. 1989-93.
46.Chew, I.M.L., Foo, D.C.Y., Lam, H.L., Bonhivers, J.C., Stuart, P., Savulescu, L.E., et al.
Simultaneous Water and Energy Optimisation for a Pulp and Paper Mill. Chemical Engineering
Transactions 25 (2011), 441-6.
47.George, J., Sahu, G.C., Bandyopadhyay, S. Heat Integration in Process Water Networks. Ind
Eng Chem Res, 50(7) (2011), 3695-704.
48.Boix, M., Pibouleau, L., Montastruc, L., Azzaro-Pantel, C., Domenech, S. Minimizing water
and energy consumptions in water and heat exchange networks. Applied Thermal Engineering,
36(0) (2012), 442-55.
163

49.Ibri, N., Ahmetovi, E., Kravanja, Z., editors. A sequential approach for the synthesis of
heat-integrated water networks. Slovenian Chemical Days 2012; 2012 12-14 September;
Portoro, Slovenia.
50.Sahu, G.C., Bandyopadhyay, S. Energy optimization in heat integrated water allocation
networks. Chemical Engineering Science, 69(1) (2012), 352-64.
51.Yiqing, L., Tingbi, M., Sucai, L., Xigang, Y. Studies on the effect of non-isothermal mixing
on water-using network's energy performance. Computers & Chemical Engineering, 36(0)
(2012), 140-8.
52.Ahmetovi, E., Ibri, N., Kravanja, Z. Application of simultaneous optimization model for the
synthesis of pinched heat-integrated water networks. SDEWES 2013 - The 8th Conference on
Process Integration, Modelling and Optimization for Energy Saving and Pollution Reduction;
2013 22-27.09.2013; Dubrovnik, Croatia. 2013.
53.Chew, I.M.L., Foo, D.C.Y., Bonhivers, J.-C., Stuart, P., Alva-Argaez, A., Savulescu, L.E. A
model-based approach for simultaneous water and energy reduction in a pulp and paper mill.
Applied Thermal Engineering, 51(12) (2013), 393-400.
54.Ibri, N., Ahmetovi, E., Kravanja, Z. A two-step solution strategy for the synthesis of
pinched and threshold heat-integrated process water networks. Chemical Engineering
Transactions, 35 (2013).
55.Ahmetovi, E., Kravanja, Z. Simultaneous optimization of heat-integrated water networks
involving process-to-process streams for heat integration, Applied Thermal Engineering, In Press,
Corrected
Proof,
(2013).
Dostupno
na:
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1359431113004249, (18.6.2013).
56.Ibri, N., Ahmetovi, E., Kravanja, Z., editors. Synthesis of heat-integrated water networks
including wastewater regeneration Slovenian Chemical Days 2013; 2013 12-14 September;
Maribor, Slovenia.
57.Ahmetovi, E., Kravanja, Z. Solution strategies for the synthesis of heat-integrated process
water networks. Chemical Engineering Transactions, 29 (2012), 1015-20.
164

SUSTAINABLE WATER, WASTEWATER, AND ENERGY

MANAGEMENT IN THE PROCESS INDUSTRIES
Elvis Ahmetovi1, Nidret Ibri1, Zdravko Kravanja2
1
University of Tuzla, Faculty of Technology, Tuzla, Bosnia and Herzegovina

University of Maribor, Faculty of Chemistry and Chemical Engineering, Maribor, Slovenia
Water and energy are important natural resources which are usually used in significant quantities
in the process industries. Different approaches have been proposed and implemented over the last
two decades in order to minimize freshwater usage, wastewater generation, and energy
consumption, within water networks. Earlier studies only addressed the investigating of various
strategies for water and wastewater minimization within isothermal water networks (water reuse,
wastewater treatment and water recycling), whilst more recent approaches have also considered
energy minimization together with freshwater and wastewater minimization. In this work a
superstructure optimization is presented as an approach for the simultaneous synthesis of overall
water, wastewater, and energy networks. An example from literature is used in order to illustrate
the applicability of the proposed approach. A base case is first presented for the water network
synthesis problem. Then the water networks are synthesized using simultaneous optimization.
The obtained results are the same or better than those reported in the literature. An optimal nonisothermal water network featuring optimal freshwater usage, wastewater generation, energy
consumption, and investment is realized when finally process-to-process streams are taken into
account for heat integration.
Key words: sustainable industry, water integration, energy integration, simultaneous synthesis,
superstructure optimization
165

UTICAJ ELEKTRODNOG MATERIJALA NA ANODNU OKSIDACIJU

CIJANIDNIH OTPADNIH VODA
B. Malinovi1, M. G. Pavlovi2, J. Mandi1
1
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, Banja Luka RS, BiH

2
Univerzitet u I. Sarajevu, Tehnoloki fakultet, Zvornik, RS, BiH
Nauni rad
Anodna oksidacija je elektrolitika elektrodna reakcija. Ovim postupkom se uspjeno vri

oksidacija cijanidnih otpadnih voda. Anodna oksidacija cijanida zavisi od gustine struje, sastava
rastvora, radne temperature itd., a najvie od elektrodnog materijala. Cijanidi su veoma reaktivna
jedinjenja koja u obliku cijanovodonika (HCN) predstavljaju izuzetno smrtonosan gas u vlanim i
kiselim uslovima. Pored toga, velika koliina cijanida se koristi u rudarstvu, metalopreraivakoj i elektronskoj industriji. Budui da su cijanidi vrlo reaktivani, lako se veu za
metal kao ligand u obliku kompleksa razliite stabilnosti i toksinosti. Budui da ta jedinjenja
mogu izazvati veliku tetu za ljude i organizme ako dou u zemljite i podzemne vode, otpad koji
sadri cijanide treba tretirati vrlo paljivo za to pogodnim metodama.
Kljune rijei: cijanidni joni, otpadne vode, anodna oksidacija, elektrodni materijal.
UVOD
Cijanidu su veoma reaktivna otrovna jedinjenja koja u vlanim i kiselim uslovima grade
smrtonosni cijanovodonini gas (HCN) koji utie na disajne organe i izaziva "guenje" elija.
Pored toga, velika koliina cijanida se koristi u metalopreraivakoj, elektronskoj industriji i
rudarstvu. Ukupna koliina cijanidnih otpadnih voda koja se ispusti u toku godine je procjenjena
na vie od 14 miliona kg/godinu [1]. Poto je cijanid veoma reaktivan, on lako vezuje metale kao
jak ligand i formira komplekse razliite stabilnosti i toksinosti >2@. Ova jedinjenja nanose veliku
tetu na ljude i organizme ukoliko dospiju u zemljite i podzemne vode. Otpadne vode koje
sadre cijanide moraju se tretirati veoma oprezno i odgovarajuim metodama. Zbog iroke
upotrebe cijanida metode njihovog razaranja iz otpadnih voda su od velikog znaaja. Postoji
mnogo moguih naina za tretiranje otpadnih voda koje sadre cijanide. Neki od njih su vie, a
neke manje ekoloki prihvatljive od ostalih. Do sada najee korien tretman je alkalna
hlorinacija, a u zadnje vrijeme to su degradacija uz vodonik peroksid, ozon, SO2/vazduh (INCO
proces), fotokatalitika oksidacija, cijanidna biodegreadacija, elektrodijaliza, reverzna osmoza i
elektrolitiki tretman >3-9@. Prilikom izbora odgovarajue metode za detoksikaciju cijanida mnogi
faktori utiu na trokove i vrijeme trajanja procesa. Ti faktori su najee potrebni reagensi,
oprema i inenjering, operativni trokovi, trokovi licenciranja i poetna koncentracija cijanida
>9@.
Elektrolitiki postupak obrade otpadnih voda je tehnika u kojoj otpadne vode tretiramo
primjenom elektrine energije kroz elektrode u elektrohemijskom reaktoru. Degradacija cijanida
pomou elektrohemijskog tretmana predstavlja alternativu tradicionalnoj hemijskoj oksidaciji. Za
uklanjanje slobodnih cijanida uspjeno je korieno vie razliitih elektrodnih materijala (Pt,
Ti/Pt, PbO2, itd.) [3,8,10]. Svi oni manifestuju sklonost ka elektrolitikoj oksidaciji cijanida.
166

Elektrolitiki tretman je zapravo kombinacija mnogih procesa kao to su: anodna oksidacija,
elektro-koagulacija, i elektro-flotacija. Anodnom oksidacijom dolazi do stvaranja jona iz
elektroda procesom oksidacije. Elektro-koagulacija je proces u kome dolazi do neutralizacije
naelektrisanja elektrohemijskim tretmanom. Elektro-flotacija je proces gdje se metalni joni
osloboeni iz elektroda taloe u kombinaciji sa hidroksidima zajedno sa esticama polutanta. U
procesu elektro-flotacije mjehurii gasa (stvara se vodonini gas) se generiu na elektrodama u
elektrohemijskom reaktoru. Elektrohemijska tehnologija takoe nudi alternativu korienju
metalnih soli ili polimera i upotrebi polielektrolita u razaranju stabilnih emulzija i suspenzija
[11].
Osnovni parametri elektrolitikog tretmana su: elektrodni materijal, dizajn elektrohemijskog
reaktora, gustina struje, pH-vrijednost, provodljivost elektrolita, temperatura. Gustina struje je
struja isporuena elektrodi podjeljenoj na aktivne oblasti povrine elektrode. Ukljuuje
elektrohemijsko doziranje metala i elektrohemijsku proizvodnju gasa. Razliite gustine struja
mogu biti poeljne u razliitim situacijama, te je za izbor svakog elektrodnog materijala za
odreeni polutant bitan uticaj gustine struje na efekat degradacije polutanta [12]. Pored navedenih
parametara, primjeeno je da dodatak pojednih anjona (u obliku neorganskih soli) dovodi do
promjene efikasnosti elektrolitike degradacije razliitih polutanata (uticaj na provodljivost
elektrolita, pojava raznih intermedijera, formiranje flokulanata ili koagulanata i sl.) [13,14].
Vrsta elektrodnog materijala prevashodno zavisi od elektrohemijske tehnike koja se koristi, pa
tako za regeneraciju metala esto se koriste eline i dimenzionalno stabilne anode (DSA).
Za elektrokoagulacioni tretman elektrode su obino napravljene od aluminijuma ili gvoa u
obliku ploa ili pakovanog otpadnog materijala istih elemenata. Poto je definisana neophodna
koliina metalnih jona koja se zahtjeva za efikasno uklanjanje prisutne koliine polutanata,
uobiajno je da se gvoe koristi kao elektroda kada se tretiraju otpadne vode, a aluminijum pri
tretiranju pijaih voda iz razloga to je gvoe jeftinije. Aluminijumske elektrode nalaze
primjenu i u tretiranju otpadnih voda, i to same ili u kombinaciji sa elektrodama od gvoa jer je
efikasnost Al3+ jona kao koagulanta velika [15]. Kada je u vodi prisutna znaajna koliina jona
kalcijuma ili magnezijuma, kao materijal za katode preporuuje se nerajui elik [16].
Kod elektroflotacije najvei uticaj ima raspored elektroda. Poto je za ovu tehniku bitna i veliina
mjehurova gasa, esto se koriste DSA titanijumske elektrode, grafit, olovo oksid, TiO2-RuO2,
Ti/IrOx-Sb2O5-SnO2[17-21]. Kada je ova tehnika u kombinaciji sa elektrokoagulacijom to su gore
pomenute elektrode za elektrokoagulaciju.
Zavisno da li je direktna ili indirektna elektrooksidacija, kod ove tehnike koriste se razliite
elektrode (nerastvorne ili rastvorne). Anodna aktivnost zavisi od vrijednosti prenapetosti
izvajanja kiseonika na odreenoj elektrodi. Poznato je da IrO2, Pt i grafit pokazuju manje
vrijednosti prenapetosti izvajanja kiseonika. To nam govori da se efiktivna oksidacija polutanata
na ovim anodama javlja pri manjim gustinama struje ili u prisustvu visokih koncentracija hlorida
ili metalnih medijatora. Pri visokim gustinama struje znaajno je smanjenje efikasnosti struje i
oekivano je izdvajanje kiseonika. Borirani dijamant (BDD) nanet kao film na osnovi titana [22]
ili drugi metali kao to su DiaChem elektrode [23] daju visoke vrijednosti prenapetosti izdvajanja
kiseonika. Stoga se kod njih mogu primjeniti visoke gustine struje sa minimalnim izdvajanjem
kiseonika pa je to efikasan i efektivan proces.
Za eksperimentalna istraivanja korien je komercijalno dostupan 95% natrijum cijanid (NaCN),
proizvoaa Acros Organics, Belgija i 98 % natrijum hidroksid (NaOH) proizvoaa Lachner,
167

eka. Sve navedene hemikalije su p.a. stepena istoe. Za pripremu sintetske cijanidne otpadne
vode odreene koncentracije korien je 0,01 M rastvor natrijum hidroksida (NaOH), a kao
elektrodni materijal korieni su sljedei materijali:elik (.0147; max. 0.08% C, max. 0.12% Cr,
max. 0.45% Mn, max. 0.60% Si), nerajui elik (EN 1.4301/AISI 304), aluminijum (Al 99.5/EN
AW-1050 A; max. 0.25% Si, max. 0.40% Fe, max. 0.05% Cu, max. 0.05% Mn, max. 0,05% Mg,
max. 0.05% Ti, max. 0.07% Zn, min. 99.50% Al), legura aluminijuma (EN AW-AlMg3; max.
0.40% Si, max. 0.40% Fe, max. 0.10% Cu, max. 0.50% Mn, 2.6-3.4% Mg, max. 0.30% Cr, max.
0.20% Zn, ostatak Al), titanijum (99,99% Ti) i platinizirani titanijum (Ti grade 2; 2,5 Pm Pt,
Metakem, Njemaka). Elektrohemijski reaktor je napravljen od polipropilena (visina 95 mm,
diametar 71 mm) zapremine 250 cm3 sa mogunosti konstantnog mjeanja (500 o/min) u koji su
postavljene dvije elektrode istih dimenzija. Obje elektrode su napravljene od metalnog lima
dimenzija 80 mm x 30 mm x 1 mm. Ukupna korisna povrina elektrode je 30,4 cm 2, a
meusobno rastojanje iznosi 30 mm. Elektrode su povezane na digitalni izvor napajanja (Atten,
APS3005SI; 30V, 5A) sa potenciostatskim ili galvanostatskim operativnim opcijama.
Svi eksperimenti su raeni na poetnoj temperaturi uzorka od 25 C i sa zapreminom sintetske
otpadne vode od 200 ml. Pred svaki tretman gustina struje je podeavana na eljenu vrijednost.
Prije svakog tretmana elektrode su mehaniki oiene te prane sa deterdentom i acetonom radi
uklanjanja povrinskih masnoa, a neistoe sa elektrodnih povrina su uklonjene uranjanjem (5
min.) u razblaeni rastvor HCl. Pripremljeni uzorak sintetizovane otpadne vode je prije i poslije
tretmana analiziran na sljedee parametre: sadraj slobodnih cijanida, ukupno rasvorene
supstance (TDS), pH-vrijednost, otpornost elektrolita (R) i provodljivost. TDS, R, pH-vrijednost,
provodljivost i sadraj slobodnih cijanida su odreene u skladu sa standardnim metodama
(Standard Methods for Examination of Water and Wastewater) [24]. pH-vrijednost, TDS i
provodljivost je odreena na multimetru (Consort C861).
Za eksperimentalna istraivanja elektrohemijske degradacije cijanida korien je 0,01 M rastvor
NaOH sa sadrajem cijanida poetne masene koncentracije UCN-=200 mg/L. Rezultati
elektrohemijske degradacije izraeni su preko masene koncentracije (mg/L) i preko efikasnosti
uklanjanja cijanida EU izraenim u procentima i raunatim prema sljedeoj formuli (1):
U U
1.)

gdje su Ui i Uf poetna i krajnja koncentracija cijanida izraena u mg/L.

Efikasnost uklanjanja cijanida (EU) je istraivana u zavisnosti od elektrodnog materijala i gustine
struje u funkciji vremena elektrolize (reakciono vrijeme), a da bi se odredili optimalni uslovi
uklanjanja cijanida. Na slici 1 je prikazana efikasnost uklanjanja cijanida u zavisnosti od gustina
struje i to pri 5, 10 i 20 mA/cm2 za a) elini elektrodni par, b) sa elektrodama od nerajueg
elika i c) sa elektrodama od platiniziranog titanijuma. Sa slike 1a) uoavamo da je najvea
efikasnost od 46,9 % postignuta pri gustini struje od 10 mA/cm2, a najmanja efikasnost od 16,1 %
pri gustini struje od 5 mA/cm2 za vrijeme reakcije od 60 minuta. Takoe, uoavamo da vee
gustine struje (20 mA/cm2) za elini elektrodni par ne utie na poveanje efikasnosti jer je na toj
gustini struje postignuta maksimalna efikasnost od 34,3 %. Na slici 1b) uoavamo da je najvea
efikasnost od 11,5 % postignuta pri gustini struje od 20 mA/cm2, a najmanja efikasnost od 9%
pri gustini struje od 5 mA/cm2 za vrijeme reakcije od 60 minuta. Primjetno je da vee gustine
struje poveavaju efikasnost ali ne u oekivanoj razmjeri jer je maksimalna efikasnost pri 10
168

mA/cm2 iznosila 10,7 %. Sa slike 1c) uoavamo da je efikasnost mala i da raste sa poveanjem
gustine struje, tako je maksimalna efikasnost (3%) ostvarena pri gustini struje od 20 mA/cm2. Ovi
rezultati za platinizirani titanijum su i oekivani bez prisustva pomonog elektrolita imajui u
vidu malu prenapetost izdvajanja kiseonika na Pt elektrodama.
a)
b)
169

c)
Slika 1. Efikasnost uklanjanja CN- u zavisnosti od gustine struje u elektrohemijskom
reaktoru
a) sa elinim elektrodama b) reaktoru sa elektrodama od nerajueg elika i c) sa
elektrodama od platiniziranog titanijuma
Figure 1.The removal efficiency of CN - depending on the current density in the
electrochemical reactor
a) with steel electrodes b) reactor with stainless steel electrodes and c) with the
electrodes of platinised titanium
U radu je na osnovu promjene koncentracije u funkciji vremena prikazan trend rasta brzine
reakcije za date elektrodne sisteme. Odreena odstupanja se javljaju i to pri uoenoj promjeni
temperature rastvora koji se javljaju toku elektrolize (arni rektor sa mjeanjem) i to na veim
gustinama struje zbog konverzije elektrine u toplotnu energiju ('t=|10C). Za opis kinetike i
izvoenje jednaine brzine reakcije za ove sisteme, kao pouzdanije, mogu se uzeti u razmatranje
podaci pri najniim gustinama struje (5 mA/cm2) jer pri tim uslovima temperatura elektrolita je
bila prilino postojana (maks. r 2C) za dato vrijeme. Na slici 2 za elektrohemijski reaktor sa
elinim elektrodama uoava se da je porast linearnosti za manje gustine struje (R2=0,978) u
odnosu na gustinu struje od 20 mA/cm2 (R2=0,95), te da je najvea specifina brzina reakcije k=1,462 mgL-1min-1 za ovaj sistem pri i=10 mA/cm2 to potvruje i najveu efikasnost pri ovoj
gustini struje.
170

Slika 2. Trend rasta brzine reakcije u zavisnosti od gustine struje u

elektrohemijskom reaktoru sa elinim elektrodama
Figure 2 The reaction rate depending on the current density in the
electrochemical reactor with steel electrodes
Sa slike 3 za elektrohemijski reaktor sa elektrodama od nerajueg elika uoava se da je porast
brzine reakcije za gustinu struje od 5 mA/cm2skoro u potpunostilinearan (R2=0,992) u odnosu na
gustinu struje od 20 mA/cm2 (R2=0,973), a najvee odstupanje pokazuje pri 10 mA/cm2
(R2=0,906). Najvea specifina brzina reakcije k=-0,377 mgL-1min.-1 za ovaj sistem je pri i=20
mA/cm2to potvruje i najveu efikasnost pri ovoj gustini struje za ovaj elektrodni par.
Slika 3. Trend rasta brzine reakcije u zavisnosti od gustine struje u

elektrohemijskom reaktoru sa elektrodama od nerajue gelika
Figure 3.The reaction rate depending on the current density in the electrochemical
reactor with stainless steel electrodes
Slika 4 prikazuje trend rasta za elektrohemijski reaktor sa elektrodama od platiniziranog
titanijuma gdje se vidi da porast brzine reakcije za gustinu struje od 5 mA/cm2 pokazuje najveu
linearnost sa izrazito visokim korelacionim koeficijentom (R2=0,975) u odnosu na gustinu struje
od 20 mA/cm2 (R2=0,922). Najvea specifina brzina reakcije je veoma mala i iznosi k=-0,096
171

mgL-1min.-1 pri i=20 mA/cm2 to potvruje i najveu efikasnost pri ovoj gustini struje za ovaj
elektrodni par.
Slika 4. Trend rastabrzinereakcije u zavisnosti od gustinestruje u

elektrohemijskomreaktorusaelektrodama od platiniziranogtitanijuma
Figure 4. The reaction rate depending on the current density in the electrochemical
reactor with the electrodes of platinised titanium
ZAKLJUAK
Elektrolitiki tretman definitivno predstavlja alternativu tradicionalnoj hemijskoj oksidaciji
cijanidnih otpadnih voda. Prilog tome govori da proces zahtijeva jednostavnu opremu, a ujedno je
veoma lako voenje procesa. Ovaj proces izbjegava koritenje hemikalija, tako da nema
problema sa neutralizacijom vika hemikalija. Jedan od nedostataka je da se "rtvujue
elektrode rastvaraju u otpadnoj vodi kao rezultat oksidacije i moraju se redovno mjenjati. Pored
toga na katodi se moe formirati nepropusan sloj oksida to bi dovelo do smanjenja efikasnosti
postupka.
Izbor elektrodnog materijala ima velik uticaj na elektrolitiku degradaciju otpadnih voda i
172

potrebno je za svaki polutant ili grupu polutanata prvo napraviti pravilan izbor elektrodnog
materijala, a zatim vriti ispitivanja na druge parametre. Od izbora elektrodnog materijala zavisi i
po kojem mehaniznu, odnosno tehnici e se sprovoditi degradacija polutanata. Izborom
rastvornih elektroda kao to su elik, nerajui elik, aluminijum i njegove legure dominira
proces elektrokoagulacije. U ovom sluaju zbog visoke pH vrijednosti nisu se mogle primjeniti
elektrode na bazi aluminijuma. Izborom nerastvornih elektroda kao to su titan, platinizirani
titanijum dominira proces elektrooksidacije, odnosno direktne elektrooksidacije u odsustvu
pomonih elektrolita. Zbog radnih uslova (visok napon) i visoke pH vrijednosti otpadne vode
(pH=12,25) nisu se mogle primjeniti titanijumske elektrode zbog obrazovanja neprovodljivog
titanijum dioksida na povrini elektrode.
Gustina struje koja se primjenjuje tokom elektrokoagulacionog procesa direktno utie na koliinu
jona Fe2+/Fe3+ koja e se rastvoriti sa rasvornih elektroda (elik i nerajui elik). Gustina struje
direktno utie i na veliinu ureaja za elektrolitiki tretman. Primjena velikih gustina struje
smanjuje dimenzije ureaja. Meutim velike gustine struje poveavaju gubitke elektrine
energije, jer se vei dio prevodi u toplotnu energiju, to za posljedicu ima zagrijavanje vode koja
se preiava. Najvei nedostatak koji se javlja pri primjeni velikih gustina struje odnosi se na
smanjenje efikasnosti postupka.
Za obraene elektrolitike sisteme najveu efikasnost su pokazale elektrode od elika ( .0147),
tj. 46,9 % pri gustini struje od 10 mA/cm2 za 60 minuta tretmana to ujedno predstavlja i
najbolje rezultate za koriene uslove bez dodatka pomonih elektrolita. Zbog male prenapetosti
izdvajanja kiseonika na Pt elektrodi nisu ostvareni dobri rezultati, ali to nam govori da se
efiktivna oksidacija polutanata na ovim anodama javlja pri manjim gustinama struje ili u
prisustvu visokih koncentracija hlorida ili metalnih medijatora.
LITERATURA
6. S. Ebbs: Biological degradation of cyanide compounds.Current opinion in Biotechnology,
15(2004) 1-6.
7. J. S. Avalos, M. G. Richmond, O. Nagappan, D. A. Kunz: Degradation of the Metal-Cyano
Complex Tetracyanickelate (II) by Cyanide-Utilizing Bacterial Isolates.Applied and
Environmental Microbiology, (1990) 3664-3670.
8. G. Chen: Electrochemical technologies in wastewater treatment.Separation and Purification
technology, 38(2004) 11-41.
9. R.R. Dash, C. Balomajumder, A. Kumar: An Overview of Removal Methods of Cyanide
from Industrial Wastewater.7th International Congress on Civil Engineering, (2005).
10. K. Saarela, T. Kuokkanen: Alternative disposal methods for wastewater containing cyanide:
Analytical studies on new electrolysis technology developed for total treatment of waste
water containing gold or silver cyanide. Waste Minimization and Resources Use
Optimization Conference,Univerzitet Oulu, Finska, 10. jun 2004.
11. I.A. Ibrahim, A.A. Ismail, R.M. Mohamed: Degradation of free cyanide by photocatalytic
oxidation. European Journal of Mineral Processing and Environmental Protection, 3
(3)(2003) 281-290.
12. F. Nava, A. Uribe, R. Prez: Use of ozone in the treatment of cyanide containing
effluents.European Journal of Mineral Processing and Environmental Protection, 3 (3)(2003)
316-323.
173

13. G. Moussavi, F. Majidi, M. Farzadkia: Removal of Cyanide from Wastewater using the
electrocoagulation Process. 12th International Conference on Enviromental Science and
Technology, Rodos, Grka, 8-10. septembar 2011.
14. J.B. Mosher, L. Figueroa: Biological oxidation of cyanide: A viable treatment option for the
minerals processing industry.Mineral Engineering, 9 (5) (1996) 573-581.
15. L. Szpyrkowicz, S.N.Kaul, E. Molga, M. DeFaveri: Comparison of the performance of a
reactor equipped with a TiPt and SS anode for simultaneous cyanide removal and copper
recovery.ElectrochimicaActa, 46,(2000) 381387.
16. B. Malinovi, J. Mandi, M. G. Pavlovi, M. Tomi: Smanjenje HPK-vrijednosti otpadnih
voda anodnom oksidacijom u industriji poludisperzija i disperzija. Zatita materijala, 53
(1)(2013) 31-36.
17. B. Malinovi, M. G. Pavlovi, N. Gorgi: Uticaj gustine struje na elektrolitiku degradaciju
cijanidnih otpadnih voda.Yucorr XV, Tara, Srbija, 17-20.9.2013., str. 86-92.
18. B. Malinovic, M. G. Pavlovic, D.Bodroza, P. Sailovic, M. Jazic: Electrochemical degradation
of Reactive Violet 5 dye in textile wastewater.The Sustainability of Pharmaceutical, Medical
and Ecological Education and Research - SPHAMEER - 2013. Constanta, Romania, 20-23
June, 2013.
19. B. Malinovi, M. G. Pavlovi: Uticaj razliitih anjona i njihove koncentracije na
elektrolitiku degradaciju cijanidnih otpadnih voda.Yucorr XV, Tara, Srbija, 17-20.9.2013.,
str. 273-280.
20. F. Shen, P. Gao, X. Chen, G. Chen: Electrochemical removal of fluoride ions from industrial
wastewater. Chem. Eng. Sci. (58) (2003) 987993,.
21. L.A. Kulskii, P.P. Strokach, V.A. Slipchenko, E.I. Saigak: Water Purification by
Electrocoagulation. Kiev, Budivelnik,1978.
22. X. Chen, G. Chen, P.L. Yue: A novel electrode systemfor electro-flotation of
wastewaters.Environ. Sci. Technol.4 (36)(2002) 778783.
23. S.E. Burns, S. Yiacoumi, C. Tsouris: Microbubble generationfor environmental and industrial
separations. Sep. Purif. Technol., 11 (1997) 221232.
24. C.C. Ho, C.Y. Chan: The application of lead dioxide-coatedtitanium anode in the
electroflotation of palm oil milleffluent.Water Res., 20(1986) 15231527.
25. H.B. Beer: Electrode and coating therefor. US Patent3,632,(1972) 498,.
26. X. Chen, G.H. Chen, P.L. Yue: Stable Ti/IrOxSb2O5SnO2anode for O2 evolution with low
Ir content.J. Phys. Chem., (105) (2001)46234628.
27. X. Chen, G. Chen, P.L. Yue: Anodic oxidation of dyes at novel Ti/B-diamond
electrode.Chem. Eng. Sci., (58)(2003) 9951001.
28. Troster, L. Schafer, M. Fryda: Recent developments in production and application of
DiaChem-electrodes for wastewater treatment.New Diam. Front. C. Technol.2(12)(2002) 89
97.
29. Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. APHA, EPA.American
public health association, New York, 1999.
174

IMPACT OF ELECTRODE MATERIAL ON THE ANODIC OXIDATION OF CYANIDE

WASTEWATER
B. Malinovi1, M. G. Pavlovi2, J. Mandi1
1
University of Banja Luka, Faculty of Technology, Banja Luka,RS, B&H

University of Eastern Sarajevo,Faculty of Technology, Zvornik, RS, B&H
Anodic oxidation is an electrolytic electrode reaction. Electrolysis is an electrochemical process

which unfolds in two parallel reactions, cathodic and anodic reaction. Oxidation reaction on the
electrode is based on the direct electron consumption or on the indirect chemical oxygen
formation. This procedure is used for successful oxidation of cyanide wastewaters. Anodic
oxidation of cyanide solutions depends on the current density, solution composition, working
temperature and other, and the most, on the electrode material. Cyanide compounds are very
toxic and they form lethal cyanide gas (HCN) in humid and acidic conditions. Despite that, a
large amounts of cyanide compounds are used in metal plating, electronic and mining industries.
Since cyanide ions are very reactive, they readily bind the metal ions forming the complex
compounds with variable stability and toxicity. Because of the potential toxic action to humans
and living organisms in case if cyanide ions leak into the soil and groundwater, the wastes
containing cyanide ions must be treated very carefully with adequate methods.
Key words: cyanide ions, wastewater, anodicoxidation, electrode material.
175

MATEMATIKO MODELOVANJE PROCESA SAGORIJEVANJA

PRIRODNOG GASA ZA POTREBE CFD MODELOVANJA
ore Vojinovi1, Milorad Maksimovi1, Petar Gvero2
1
Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloki fakultet,

2
Univerzitet u Banjaluci, Mainski fakultet
Pregledni rad
SAETAK
Sagorijevanje se definie kao reakcija koja oslobaa znatnu koliinu energije kao toplotu i
plamen kao produkte reakcije sagorijevanja, sa mogunou irenja kroz odgovarajui medij.
Hemizami su najizazovniji aspekt za proraun tokova reakcija. Poznavanje hemizama je
sutinsko za proraun, ali i najtei dio jer hemizmi predstavljaju i u sebi ukljuuju veliki broj
nelinernih diferencijalnih jednaina. Sa savremenim razvojem kompjuterskog hardvera i softvera,
ovaj problem se moe lake rijeavati, te se moe uspostaviti veza izmeu detaljnih hemizama sa
kompleksnim tokovima. Ovo se moe primjeniti na taj nain da se za opisivanje jednostavnih
tokova koriste detaljni hemizmi ili da se za opisivanje veoma kompleksnih tokova koriste veoma
pojednostavljeni hemizmi. Modelovanje postaje veoma znaajan alat za tumaanje i
razumijevanje fenomena sagorijevanja. Mehanizam sagorijevanja metana simulira model
sagorijevanja prirodnog gasa. Moe se upotijebiti za ugljovodonike sa niim brojem C atoma,
ukljuujui i biogas. Kompletan mehanizam hemijskih reakcija sagorijevanja prirodnog gasa
ukljuuje preko stotinu spojeva i vie od hiljadu elementarnih reakcija predstavljenih u
Arenijusovoj formi to predstavlja kompleksan sistem nelineranih diferencijalnih jednaina.
Tana analitika rjeenja su rijetka i komplikovana, te su jedine prihvatljive i primjenjljive
metode asimptotini ili numeriki pristup. Zbog ogranienih kompjuterskih mogunosti kao i
trokova takvi sistemi su esto sutinski pojednostavljeni ali i tako redukovani jo uvijek daju
prihvatljiva rjeenja. Efikasna CFD izraunavanja moraju da budu bazirana na redukovanim
hemizmima sa manjim brojem spojeva i reakcija.
Kao rezultat rada dobila se mogunost redukcije hemizma hemijske reakcije laminarnog
sagorijevanja smjee metan-vazduh u cilju daljnje primjene za CFD modelovanje, te izvrila
verifikacija tako dobijenih rezultata.
Kljune rijei: sagorijevanje, modelovanje, hemizam, redukcija
UVOD
Imajui u vidu nivo tehnologija koje su trenutno u upotrebi u Bosni i Hercegovini, posebno onih
koje se koriste u procesu sagorijevanja, kao i nedovoljnu zastupljenost prirodnog gasa kao
energenta, te zahtjeve za smanjenjem emisije tetnih gasova koji se nameu direktivama
Evropske Unije i usvojenim setom zakona o zatiti ivotne sredine u Bosni i Hercegovini, jedan
od problema koji se postavlja pred Bosnu i Hercegovinu u buduem periodu je iznalaenje
alternativnih jeftinih energenata, te smanjenje emisije tetnih gasova u atmosferu.
176

Kada govorimo o sagorijevanju foslinih goriva, prije svega mislimo na sagorijevanje u drumskom
i saobraaju na vodi (motori sa unutranjim sagorijevanjem na benzinski i dizel pogon), avio
saobraaj, te sagorijevanje lo ulja i mazuta u domainstvima i ustanovama, te na sagorijevanje
nafte i njenih frakcija i prirodnog gasa u industriji, termoelektranama i toplanama.
Kao posljedica upotrebe naftnih derivata za sagorijevanje obavezno je zagaenje vazduha,
odnosno zagaenje zemljita u onim sluajevima kada se tokom prevoza, presipanja i skladitenja
proliju naftni derivati koje zemlja odmah upija. Takoe, veliki problem predstavlja i zagaenje
voda, prvenstveno mora ukoliko doe do havarija tankera kojima se naftni derivati prevoze. Ovo
zagaenje zavisi prvenstveno od sastava naftnih derivata. Sagorijevanjem lakih frakcija, koje
obino sadre samo alifatine ugljovodonike i vrlo dobro sagorijevaju, praktino ne dolazi do
oslobaanja znaajnih koliina zagaujuih supstanci. Sagorijevanje nafte i naftnih derivata u
industrijskim postrojenjima, termoelektranama i toplanama zadovoljava potrebu razvijanja
odreene koliine toplote. Stoga se projektuju sve bolji gorionici, koji razvijaju vie temperature,
ali to ima za posljedicu da se tokom sagorijevanja neposredno u plamenu stvaraju i oksidi azota.
Ukratko moemo rei da se emisija zagaujuih supstanci koje se oslobaaju prilikom
sagorijevanja nafte i njenih derivata svodi na sljedee gasove: SO2, SO3, NOx i CO, kao i
odreena koliina praine malih dimenzija (ispod 10m). Ova praina je izuzetno opasna jer zbog
malih dimenzija postoji mogunost njenog udisanja. Sreom, ona se moe odstraniti iz otpadnih
gasova upotrebom skrubera i elektrostatikih filtera.
Sve gore navedeno se moe rei i za prirodni gas. Meutim potrebno je posebno naglasti potrebu
desulfurizacije prirodnog gasa. Naime, prirodni gas sadri odreene koliine sumpora prisutnog
kao H2S (ovaj sadraj moe dostii vrijednost i do 2%), te ukoliko je sadraj H2S vei od 5-6 mg
H2S po m3 prirodnog gasa, onda se on smatra kiselim te se prirodni gas provodi kroz aminski
rastvor radi uklanjanja H2S. Na ovaj nain se dobija gas koji je upotrebljiv za sagorijevanje u
industriji i u domainstvima. To znai da se prilikom sagorijevanja gasa kao zagaujue
supstance javljaju odreene koliine oksida sumpora.
Sagorijevanje se definie kao brza egzotermika reakcija koja oslobaa znatnu koliinu energije
kao toplotu i plamen kao produkte reakcije sagorijevanja, sa mogunou irenja kroz
odgovarajui medij. Ovo irenje nastaje iz jakog spajanja reakcije sa molekularnim procesom
transporta. Hemija i fizika sagorijevanja, tj. nestajanje i preureivanje odreenih molekula, vrlo
brzo oslobaa energiju u roku od milionitih dijelova sekunde. Trenutno, sagorijevanje je
razvijena nauna disciplina i integralni element razliitih programa istraivanja i razvoja, od
fundamentalnih studija fizike plamena i molekularne hemije visokih temperatura, do primjenjenih
inenjerskih projekata ukljuenih u razvoj kao to su napredna oprema za sagorijevanje uglja i
poboljane pei za sagorijevanje, bojleri i motori. Ovi razvoji su naroito vani u kontroli emisije
polutanata. Energija sagorijevanja se uglavnom koristi za generisanje toplote i energije. Primjeri
ovih primjena su grijanje domainstava, loenje industrijskih pei, i rad automobilskih motora i
gasnih turbina. Sagorijevanje je studija hemijski reagujuih tokova sa brzim, veoma
egzoterminim reakcijama. To je interdisciplinarna nauna disciplina po prirodi, jer se sastoji od
termodinamike, hemijske kinetike, mehanike fluida, i fenomena transporta, od kojih svaka ima
znaajne uloge.
U skorije vrijeme, napravljen je znaajan pomak u razumijevanju detaljnog mehanizma reakcije
oksidacije ugljovodonika. Opti je konzenzus da su dvije najvanije reakcije u procesu
sagorijevanja:
177

(1)
(2)
koje ni na jedan nain ne ukljuuju bilo koji od ugljovodonika. Reakcija (2) je odgovorna
iskljuivo za konverziju CO u CO2, ali isto tako generie neke od H atoma potrebnih za reakciju
(1).
U ovom dijelu rada posvetiemo panju hemizmu sagorijevanja metana, ukljuujui i diskusiju o
mehanizmu oksidacije formaldehida (CH2O), koji je integralni dio procesa oksidacije metana.
.
Slika 1. Reakcioni putevi u oksidaciji metana po Warnatz-u

Reakcioni putevi oksidacije, koji ukljuuju sagorijevanje metana, su prikazani na slici 1., gdje je
debljinom linija obiljeena relativna vanost individualnih puteva.
Za metan, vrijeme kanjenja paljenja , je empirijski predstavljeno sljedeom formulom:
178

gdje je -vrijeme izraeno u sekundama a [CH4] i [O2] su molske koncentracije metana i

kiseonika izraene u mol/cm3
Hemizami su najizazovniji aspekt za proraun tokova reakcija, bilo da su oni turbulentni ili
laminarni. Poznavanje hemizama je sutinsko za proraun, ali istovremeno i najtei dio jer
hemizmi obino predstavljaju i u sebi ukljuuju veliki broj nelinernih diferencijalnih jednaina. U
dananje vrijeme, sa savremenim razvojem kompjuterskog hardvera i softvera, ovaj problem se
moe lake rijeavati nego u prolosti, te se lake moe uspostaviti veza izmeu detaljnih
hemizama sa kompleksnim tokovima. Ovo vai i moe se primjeniti na taj nain da se za
opisivanje jednostavnih tokova koriste detaljni hemizmi ili da se za opisivanje veoma
kompleksnih tokova koriste veoma pojednostavljeni hemizmi.
Budui da u posljednje vrijeme modelovanje postaje veoma znaajan alat za tumaanje i
razumijevanje posmatranih fenomena sagorijevanja, mnogo truda i napora od strane mnogo
autora je uloeno na ravijanju kinetikih mehanizama za sagorijevanje goriva. Pojednostavljeni
opisi hemizama, izvedenih iz detaljnih mehanizama reakcija, se uobiajeno zovu hemijskokinetiki mehanizmi.
Mehanizam sagorijevanja metana simulira model sagorijevanja prirodnog gasa. Moe se
upotijebiti za ugljovodonike sa niim brojem C atoma, ukljuujui i biogas. Kompletan
mehanizam hemijskih reakcija sagorijevanja prirodnog gasa ukljuuje preko stotinu spojeva i vie
od hiljadu elementarnih reakcija predstavljenih u Arenijusovoj formi to predstavlja kompleksan
sistem nelineranih diferencijalnih jednaina. Tana analitika rjeenja su rijetka i komplikovana,
te su jedine prihvatljive i primjenjljive metode asimptotini ili numeriki pristup. S druge strane,
zbog ogranienih kompjuterskih mogunosti kao i trokova takvi sistemi su esto sutinski
pojednostavljeni ali i tako redukovani jo uvijek daju prihvatljiva rjeenja.
Potpuna, detaljna kinetika je u ovom trenutku nepraktina. Efikasna CFD izraunavanja moraju
da budu bazirana na redukovanim hemizmima sa manjim brojem spojeva i reakcija. Postoje
razliite tehnike redukcije hemizama, od potpuno automatizovanih algoritama do ciljano
razvijenih heuristikih tehnika. Tehnike redukcije se baziraju na analizi koncentracija spojeva,
brzini produkcije i koeficijentima osjetljivosti. Postoje redukovani hemizmi sagorijevanja metana
i propana koji daju odline rezultate u poreenju sa potpunim hemizmom. Takoe, ukoliko
formiranje NOx podlijee analizi, u tom sluaju u redukovani hemizam moramo ukljuiti i
hemizme azota.
U ovom radu sljedei dokazani hemizmi su koriteni za modelovanje emisija i strukture plamena:
1.
GRI-Mech 3.0
2.
GRI Mech 2.11.
3.
GRI-Mech 1.2
4.
Chemical-kinetic Mechanisms for Combustion Applications, razvijen od strane The
Combustion Division of the Center for Energy Research at the University of California-San
Diego
5.
Reakcijski mehanizam iz ranih radova razvijenih u Sandia National Laboratories
GRI-Mech 3.0 je optimizovan hemizam dizajniran radi modelovanja sagorijevanja prirodnog
gasa, koji ukljuuje i formiranje NOx. Ova verzija je nasljednik verzije 2.11. i predstavlja sljedei
korak u kontinuiranom razvoju i auriranju hemizma. Poboljanja su uraena u kategorijama
auriranja kinetike sa skorim literaturnim rezultatima, ukljuujui i neke nove i poboljane ciljne
ekspetimente radi optimizacije, proirivanje hemizma i selekcije ciljnih spojeva kao i kontrola
osjetljivosti termodinamike koja opisuje hemizme. Kinetike ugljovodonika znaajnih za
formiranje promtnih NO su izmjenjene u svjetlu novih mjerenja. Novi izrazi su takoe
179

upotrebljeni za H + O2 reakcije, CH3 + O2, CH2O + H i CH2O razlaganje. Sistem

razlaganja/hemijske aktivacije metanola je reprogramiran. Dva glavna dodatka su uraena na
kinetici mehanizma, sa dodatkom 4 spoja. Acetaldehidni i vinoksijev hemizmi su ukljueni radi
boljeg opisivanja oksidacije etilena i ovaj tok reakcije je sada ukljuen meu produkte reakcije
Ox + C2Hy. Budui da prirodni gas sadri propan (kao i neke vie ugljovodonike koji mogu
aprokimativno biti predstavljeni kao propan), minimalan set kinetike propana je ukljuen radi
modelovanja ovih spojeva.
Novi hemizam sadri 325 reakcija ( od kojih se 3 dupliraju) i 53 spoja (ukljuujui argon).
Krajnja optimizacija je izmjenila 31 parametar konverzije u odnosu na prethodnu verziju.
Verzija 2.11 proiruje verziju GRI-Mech 1.2 ukljuujui hemizme azota relevantne za hemizme
prirodnog gasa. Sadri 277 elementarnih hemijskih reakcija od 49 spojeva. GRI-Mech 2.11
zamjenjuje GRI-Mech 2.1, ispravljajui dvije sitne greke .
Verzija 2.11 sadri hemizme identine u verziji 1.2 s tim da dodaje 102 reakcije od 17 dodatnih
spojeva koji sadre azot. Parametri od 175 reakcije iz verzije 1.2 su ostali nepromijenjeni u
procesu optimizacije verzije 2.11 osim za koeficijent konverzije reakcije CH + H 2O --> H +
CH2O, za koju je utvreno da igra vanu ulogu u formiranju promtnog NO, ali da nema znaajniji
efekat na tok hemizma ugljenik-vodonik-kiseonik u procesu sagorijevanja metana. Stoga je
verzija 2.11 identina verziji 1.2 uz uvaavanje hemizma ugljenik-vodonik-kiseonik u procesu
paljenja i sagorijevanja prirodnog gasa.
Verzija 2.11. nije optimizovana za modelovanje istog hemizma azot-vodonik-kiseonik niti za
bilo koji oblik procesa uklanjanja NOx.
GRI-Mech 1.2 je zapravo lista elementarnih hemijskih reakcija i njima povezanih izraza konstanti
konverzije. Veina navedenih reakcija su prouavane na neki nain u laboratorijskim uslovima,
tako da su parametri konstanti konverzije u manjoj ili veoj mjeri povezani sa ovim
eksperimentima i predstavlljaju rezultate tih eksperimenata. GRI-Mech 1.2 sadri listu od 175
elementranih hemijskih reakcija koje ukljuuju 32 spoja. Meutim, imajui u vidu da je ovaj
mehanizam razvijen prije vie od 13 godina, on ne ukljuuje hemizam azota.
San Diego hemizam predstavljen ovde je dizajniran da se fokusira na uslove koji su relevantni za
plamen, visoku temperaturu paljenja kao i detonaciju. U poetku je razvijen kao jednostavan
hemijski sistem da bi postepeno bio razvijen u neto kompleksniji sistem. U ovakvom pristupu,
broj spojeva i rakcija je zadran na minimumu potrebnom da opie traeni sistem i njemu
odgovarajue fenomene, minimizirajui na taj nain sve mogue nesigurnosti u koritenim
parametrima konverzije.
SNL mehanizam je datoteka koja sadri kinetiku gasne faze sadri 4 elementa: C, H, O i N, 17
hemijskih spojeva i 58 povratnih reakcija. Mehanizam reakcije opisuje sagorijevanje metana i
manjih spojeva, ali je azot prisutan samo kao N2, i ne uestvuje ni u jednoj hemijskoj reakciji. Ne
postoji jasno utvrena zavisnost reakcijskih koeficijenata od pritiska, mada postoji poboljana
efikasnost za neke reakcije.
CFD (Computational Fliud Dynamics) modelovanje je analiza sistema koja ukljuuje dinamiku
fluida, transport toplote i pripadajue fenomene, kao to su hemijske reakcije, putem
180

kompjuterski baziranih simulacija. Ova tehnika je izuzetno efikasna i protee se u irokom obimu
industrijskih i ne-industrijskih podruja primjene. CFD kodovi (programski kodovi) su
struktruisani oko numerikih algoritama koji su u mogunosti da rjeavaju probleme dinamike
fliuda. U elji da se omogui to laki pristup rjeavanju problema, svi komercijalni CFD paketi
ukljuuju sofisticirane korisnike interfejse (meuveze) radi lakeg unoenja problemskih
parametara i razmatranja rezultata, pa se tako svi sastoje od tri glavna elementa: pre-procesor,
solver i post-procesor.
Inenjerska primjena CFD modelovanja ne ukljuuje samo dinamiku fluida i transport toplote,
ve i sagorijevanje, izmjenu faza, viefazne tokove i hemijske reakcije. Primjeri ovako sloenih
sistema su visoke pei, motori sa unutranjim sagorijevanjem, cjevovodi, izmjenjivai toplote sa
isparivaima i/ili kondenzatorima, mjeanje polimera i drugi. Odgovarajui fiziki modeli koji su
povezani sa posmatranim problemom moraju biti ukljueni u CFD programske kodove radi
predvianja velikog mnotva procesa koji su ukljueni u svakodnevne inenjerske situacije.
Nemogue je obraditi sve dodatne dinamike i hemizme potrebne za rjeavanje svih inenjerskih
problema, ali se CFD modelovanje moe jako lako primjeniti u predvianjima vezanim za proces
sagorijevanja, naroito temperaturnih profila, profila brzina, izlaznih koncentracija, stabilnosti
gorionika i drugo.
Struktura plamena i emisije su modelovane upotrebom CHEMKIN koda razvijenom od strane
Reaction Design, California (USA). U izdanju CHEMKIN 4.0.2 postoje razliiti modeli reaktora
i meu njima modeli Premixed Burner (predmijeani plamenik) i Flame Speed Calculator
(raunar brzine plamena) koji su prikladni za primjenu u simulaciji kod plamenik-stabilnih i
slobodno ireih, laminarnih, osiromaenih metan/vazduh predmijeanih plamena. Ovi modeli
reaktora su jednodimenzionalni i dozvoljavaju izraunavanje temperaturnih profila, koncentracije
glavnih spojeva kao to su: CH4, O2, CO2, H2O, CO, H2, NO, NO2, ali isto tako i meuproizvoda
kao to su:H, OH, O, CH, HO2, H2O2, kao i brzinu prostiranja plamena u funkciji rastojanja.
Struktura plamena i emisija plamenik-stabilnih, laminarnih, osiromaenih metan/vazduh
predmijeanih plamena, na poetnoj temperaturi od 298K i pritisku od 1.01E5Pa, su
izraunavane. Izraunavanja su uraena na podruju od 10 cm to je mnogo vie od debljine sloja
plamena. Koeficijent vazduha je varirao od stehiometrijske vrijednosti (=1.0) do osiromaene
smjese (=1.4). Reaktorski model za izraunavanje brzine prostiranja plamena je koriten za
proraun temperaturnih profila i brzine irenja laminarnog plamena. Koncentracije spojeva su
odreene koritenjem spomenutih kinetikih modela, dok su temperature i brzine prostiranja
plamena izraunate koritenjem redukovanih mehanizama. Poetni temperaturni profil za
stehiometrijsku smjeu je odreen na osnovu ranijih mjerenja i arhiviranih CHEMKIN primjera.
Nakon pokretanja CHEMKIN koda postignuti rezultati su koriteni za pokretanja izraunavanja u
narednom sluaju.
Imajui u vidu ogranienja CFD modelovanja, i nemogunosti lake primjene mehanizama
predstavljenih u prethodnom poglavlju, postavlja se pitanje mogunosti daljnje redukcije
predstavljenih mehanizama. U praksi je poznat znatan broj nezavisno razvijenih redukovanih
hemizama modela sagorijevanja. Veina njih se na neki nain koristi u praksi, zavisno od
mogunosti hardvera i softvera sa kojim praktikanti raspolau. Njihov broj je poprilino velik i
gotovo je nemogue sve ih pobrojati i ispitati njihovu efikasnost.
Imajui u vidu ve ostvarene rezultate i injenicu da su rezultati postignuti koritenjem GRI
Mech 3.0 i 2.11 najprihvatljiviji, u daljnjem radu posebna panja je posveena redukovanim
modelima koji su izvedeni iz prethodna dva, a to su sljedea tri mehanizma:

12 stepeni redukovani hemizam izveden iz GRI Mech 2.11

181



15 stepeni redukovani hemizam izveden iz GRI Mech 3.0,
Ova tri redukovana hemizma su razvijeni od strane J-Y Chena, i sva tri ukljuuju hemizme azota,
uprkos injenici da su pojednostavljeni i redukovani sa vie od stotinu reakcija na samo 12-15
reakcija.
Iz dobijenih rezultata je vidljivo, za svih pet upotrebljenih hemizama, da za veinu spojeva
temperaturni profili i brzine prostiranja plamena pokazuju veoma sline trendove i profile. Ipak,
SNL mehanizam u izraunavanju molskih udjela CO, O2 i H2 pokazuje znaajno odstupanje u
poreenju sa molskim udjelima izraunatim na osnovu drugih mehanizama na udaljenosti od
aprokimativno 0,10-0,15 cm. Ovo moe biti objanjeno kao rezultat rada specifinog SNL
algoritma koji oito konverguje prebrzo i nakon odreenog broja izraunavanja na ovoj
udaljenosti dobijene vrijednosti postaju premale i na kraju postaju nula.
Takoe postoje odreena odstupanja u izraunavanju koritenjam GRI Mech 1.2, pogotovo u
izraunavanju molskih udjela H2, iako hemizam prati trendove izraunate pomou drugih
mehanizama.
Veoma je vano istaknuti da samo GRI Mech 2.11 i GRI Mech 3.0 daju mogunosti finog
izraunavanja molskih udjela NOx. Ovo je veoma bitan razlog zato je vano, uprkos
kompleksnosti, da je neki od ovih mehanizama ukljui u daljnje CFD modelovanje. Nae
iskustvo nam govori da je mogue ukljuiti GRI Mech 2.11 u proces daljnjeg CFD modelovanja
zbog manjeg broja spojeva i odgovarajueg broja hemijskih reakcija.
Rezultati ostvareni koritenjem GRI Mech 3.0 i 2.11 mogu biti veoma korisni za razvijenje poluempirijskih modela, imajui u vidu da veina izraunatih molskih udjela i profila moe biti lako
pripremljena kao neka nelinearna matematika funkcija.
Tokom istraivanja nije bilo mogue izraunati koncentracije svih gore navedenih spojeva, zbog
odreenih ogranienja detaljno redukovanih mehanizama hemijskih reakcija. Stoga smo se u radu
fokusirali na izraunavanje temperatunih profila, aksijalnih brzina i koncentracije spojeva: CH4,
O2, CO2, H2O, CO, H2, NO, ali isto tako i nekih meuproizvoda kao to su H i OH. Svi ovako
ostvareni rezultati, koritenjem detaljno redukovanih mehanizama, su uporeeni sa ranije
postignutim rezultatima koji dobijeni koritenjem dokazanih hemizama.
Imajui u vidu da primjenom redukovanog hemizma za simulaciju procesa sagorijevanja realnih
gasova razliitog hemijskog sastava dobijamo zadovoljavajue rezultate, u narednom koraku ovaj
hemizam je koriten u FLUENT programskom paketu za simulaciju procesa sagorijevanja.
Formirana je mrea koja po svom sastavu predstavlja segment stvarnog gorionika (konstruisanog
u toku projekta) i kao ulazni gas je koriten metan uz variranje stehiometrijskog sastava. Prednost
ovakve simulacije je u viedimenzionalnom prikazu koja omoguava lake sagledavanje i
tumaenje ostvarenih rezultata.
ZAKLJUCI
Ovaj rad predstavlja poetnu taku u istraivanju mogunosti redukcije mehanizma hemijskih
reakcija za laminarne metan/vazduh predmijeane plamene, u svrhu njihove daljnje upotrebe u
CFD modelovanju. Uloeno je mnogo napora i truda da se obezbijede rezultati za redukovani i
detaljno redukovani (skeletni) mehanizam hemijskih reakcija sagorijevanja smjese metan/vazduh
za daljnje CFD modelovanje. Budui da CFD modelovanje ima odreena ogranienja u smislu
182

broja hemijskih reakcija, elemenata i spojeva bilo je nuno i apsolutno potrebno ispitati
mogunosti jedne ovakve redukcije i pokuati dati odreene zakljuke i preporuke za daljnji rad.
Sagledavajui i analizirajui postignute rezultate kao i rezultate drugih institucija koje se bave
istom problematikom, predlau se sljedei zakljuci i preporuke u svrhu omoguavanja daljnjeg
modelovanja u CFD modelima:
x detaljan mehanizam hemijskih reakcija sagorijevanja smjee metan/vazduh je praktino
jo uvijek nepoznat i nepraktian;
x redukovani mehanizam hemijskih reakcija opisan u GRI-Mech 3.0 daje najpogodnije
rezultate u pogledu sagorijevanja smjee metan/vazduh;
x zbog ogranienja u CFD modelovanju u smislu broja hemijskih reakcija i spojeva,
praktino nije mogue koristiti redukovani mehanizam hemijskih reakcija opisan u GRIMech 3.0;
x redukovani mehanizam hemijskih reakcija opisan u GRI-Mech 2.11 daje rezultate koji su
u saglasnosti sa rezultatima postignutim koritenjem GRI-Mech 3.0;
x imajui u vidu ranije spomenuta ogranienja prilikom CFD modelovanja, redukovani
mehanizam hemijskih reakcija opisan u GRI-Mech 2.11 moe biti koriten za
izraunavanje transfera toplote, termo-mehanikog ponaanja mree plamenika kao i za
druga izraunavanja. Jedan i jedini problem koji se javlja u ovom sluaju je vremenski
period izraunavanja koji je dosta dug to je i praktino laboratorijski potvreno;
x rezultati ostvareni koritenjem detaljno redukovanih (skeletnih) mehanizama hemijskih
reakcija, opisanih u radu, su u saglasnosti sa rezultatima ostvarenim upotrebom GRIMech 3.0. Nedostatak ovih detaljno redukovanih (skeletnih) mehanizama hemijskih
reakcija je njihova nemogunost izraunavanja koncentracije svih spojeva. Detaljno
redukovani (skeletni) mehanizmi hemijskih reakcija mogu izraunavati koncentracije od
16-19 spojeva, to u odnosu na GRI Mech 3.0 (koji izraunava koncentracije 53 spoja),
predstavlja samo dio. Prednost ovih detaljno redukovanih mehanizama hemijskih reakcija
je u njihova upotreba u CFD modelovanju sa minimalnom potronjom vremena.
x rezultati koji su postignuti koritenjem detaljno redukovanih (skeletnih) mehanizama
hemijskih reakcija koji se tiu temperaturnih profila i brzine prostiranja plamena su u
saglasnosti sa onim postignutim koritenjem GRI Mech 3.0 i mogu se uzeti kao
vjerodostojni;
x rezultati ostvareni koritenjem detaljno redukovanih mehanizama hemijskih reakcija su
dovolji i dovoljno dobri za poreenje sa drugim mehanizmima i imajui to u vidu najbolji
rezultati su ostvareni upotrebom 13 stepenog i 15 stepenog detaljno redukovanog
hemizma, to se i moglo oekivati imajui u vidu da su oni razvijeni iz GRI Mech-a 3.0;
LITERATURA
4. C. K. Westbrook, & F. L. Dryer, Chemical kinetics and modeling of combustion processes.
Proc. Combust. Inst. 18, 1981, [749767].
5. C. K. Westbrook, & F. L. Dryer, Chemical kinetics modeling of hydrocarbon combustion,
Prog. Energy Combust. Sci. 10, 1984, [157].
6. C. P. Fenimore, Chemistry in Premixed Flames. Pergamon, 1964.
183

7. C.J. Sung, C.K. Law, and J.-Y. Chen,"Augmented Reduced Mechanisms for NO Emission in
Methane Oxidation", Combustion & Flame 125:906-919, 2001.
8. D. A. Frank-Kamenetzki, Diffusion and Heat Exchange in Chemical Kinetics, Princeton
University Press, Princeton, 1955.
9. . Vojinovi, : Redukcija modela hemijske kinetike procesa sagorijevanja gasovitih goriva u
cilju primjene u CFD (Computational Fliud Dynamics) modeliranju, Magistarski rad,
Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloki fakultet, 2007
10. Fawzy El-Mahallawy, Saad El-din Habik, Fundamentals and technology of combustion,
Elsevier, 2002.
11. G. Dixon-Lewis, Computer modeling of combustion reaction in flowing system with
transport, Ch. 2 of Combustion Chemistry, (W. C. Gardiner, Jr. Ed.), Springier Verlag,
New York, 1984.
12. G. L. Borman, & K.W. Ragland, Combustion Engineering. McGraw-Hill, 1998.
13. GRI Mech, Version 1.2 11/16/94, www address, httb://www.gri.org, 1994.
14. GRI Mech. Version 2.1 1 9/6/95, www address, httb://www.gri.org, 1995.
15. GRI Mech. Version 3.0 7/30/99, www address, httb://www.gri.org, 1999.
16. J. 0. Hirschfelder, C. F. Curtiss, and R. B. Bird, Molecular Theory of Gases and Liquids,
Wiley, New York, 1954.
17. J. F. Griffith & J. A. Barnard, Flame and Combustion, 3rd ed. CRC Press, 1995.
18. J. Warnatz, 1981. The structure of laminar alkane-, alkene-, and acetylene flames. Proc.
Combust. Inst. 18, 1981, [369384]
19. J. Warnatz, U. Maas, & R.W. Dibble, Combustion: Physical and Chemical Fundamentals,
Modeling and Simulation, Experiments, Pollutant Formation, Springer-Verlag, 2001.
20. J.F. Griffiths, Reduced Kinetic model and their application to practical combustion systems,
Prog. Energy Combustion, Sci. Vol 21, 1995, [25-107]
21. J.Warnatz, U. Maas, & R.W.Dibble, Combustion. Springer, 1996.
22. J.Y. Chen,.Ageneral procedure for constructing reduced reaction Mechanisms with given
independent relations. Combust. Sci. Technol. 57, 1988, [8994]
23. K. K. Kuo, Principles of Combustion, 2nd ed. JohnWiley, 2002.
24. K.L. Chung, Combustion physics, Cambridge University Press, 2006.
25. L. D. Smoot, W. Hecker, and G. Williams, Combust. Flame, 1976, 26 323.
184

26. N. Peters, and B. Rogg, (Eds), Reduced Kinetic Mechanisms for Applications in Combustion
Systems, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg New York, 1993.
27. N. Semenov, Chemical Kinetics and Chain Reactions, Oxford, UK, 1935.
28. P.A Vesilind, J.J Pierce, R.F.Weiner, Environmental Engineering, Butterworths, London,
1988.
29. R. A. Strehlow, Fundamentals of Combustion. McGraw-Hill, 1984.
30. R. J. Kee, F. M. Rupley, J. A. Miller, M. E. Coltrin, J. F. Grcar, E. Meeks, H. K. Moffat, E.
Lutz, G. Dixon-Lewis, M. D. Smooke, J. Warnatz,. H. Evans, R. S. Larson, R. E. Mitchell, L.
R. Petzold, W. C. Reynolds, M. Caracotsios, W. E. Stewart, P. Glarborg, C. Wang, O.
Adigun, W. G. Houf,C. P. Chou, S. F. Miller, P. Ho, and D. J. Young, CHEMKIN Release
4.0, Reaction Design, Inc., San Diego, 2004.
31. S. R. Turns, An Introduction to Combustion: Concepts and Applications, McGraw-Hill, 2000.
32. T. Turanyi, Reduction of large reaction Mechanisms. New J. Chem. 14, 1990, [795803].
33. T. Y. Toong, Combustion Dynamics: The Dynamics of Chemically Reacting Fluids, McGrawHill, 1983.
34. W. C. Gardiner, Jr. (Ed.), Combustion Chemistry, Springer-Verlag, New York, 1984.
35. W. C. Strahle, Introduction to Combustion. Gordon and Breach, 1993.
36. Y. B. Zeldovich, G. I. Barenblatt, V. B. Librovich & G. M. Makhviladze, The Mathematical
Theory of Combustion and Explosions. Consultants Bureau, 1985.
37. Y. B. Zeldovich, Regime classification of an exothermic reaction with nonuniform initial
conditions. Combust. Flame 39, 1980, [211214]
38. Y. B. Zeldovich, The oxidation of nitrogen in combustion and explosions. Acta
Physicochem, USSR 21, 1946, [577628],
39. Ya. B. Zeldovich, Combustion Theory, National Advisory Committee for 76 Aeronautics,
Technical Report F.TS- 1226-LA, Air Material Command, Washington D.C. (Trans. From
Russian), 1949.
40. H.K. Versteeg, W. Malalasekera, An introduction to Computational Fliud Dynamics,
Longman Scientific & Technical, 1995
41. J.H Ferziger, M. Peri, Computational Methods for Fluid Dynamics, third, rev. edition,
Springer-Verlag Berlin Heidelberg New York, 2002
185

MATHEMATICAL MODELLING OF COMBUSTION PROCESS OF

NATURAL GAS FOR CFD MODELLING
ore Vojinovi1, Milorad Maksimovi1, Petar Gvero2
1
University of Banjaluka, Faculty of Technology

University of Banjaluka, Faculty of Mechanical Engineering
ABSTRACT
Combustion is defined as reaction that realise considerable quantity of energy such as heat and
flame as products of combustion reactions, with possibility for expansion trough adequate media.
Chemical mechanisms are the most challenging aspect for calculating chemical reactions
pathways. Knowledge of chemical mechanisms is crucial for calculating, but also the most
demanding part as mechanisms are presenting and including a numerous of non-linear differential
equations. With development of computational hardware and software, this problem can be
easily solved, and hereafter establish connection between detailed mechanisms and complex
flows. It can be used on way that detailed mechanisms are used for description of simple flows
and simplified mechanisms are used for description of very complex flows. Mathematical
modelling grows into very important tool for interpretation and understanding of combustion
process phenomena. Combustion mechanism of methane simulate model of natural gas
combustion. It can be used for hydrocarbons with lowest number of C atoms, including biogas.
Complete mechanism of chemical reactions for natural gas combustion includes over 100
compounds and more than 1000 elementary reaction presented in Arrhenius form that presents
complex system of non-linear differential equations. Correct analytical solutions are rare and
complicated, thus only acceptable and applicable methods are asymptotic or numerical approach.
Because of limited computer potential, as well as costs, these systems are very often essentially
simplified but even so simplified produce acceptable results. Efficient CFD calculations have to
be based on reduced chemical mechanisms with lower number of compound and reactions.
As result of this paper, we obtained possibility for mechanism reduction of chemical reaction in
laminar combustion process of mixture methane-air in purpose for further CFD modelling, and
verified these results.
Key words: combustion, modelling, chemical mechanism, reduction
186

SIMULACIJA SAGORIJEVANJA PRIRODNOG GASA UPOTREBOM

REDUKOVANOG MODELA HEMIJSKE KINETIKE
ore Vojinovi1, Milorad Maksimovi1, Sreten Leki2 Petar Gvero3
1

Univerzitet u Banjaluci, Prirodni matematiki fakultet
3
Univerzitet u Banjaluci, Mainski fakultet
Pregledni rad
SAETAK
Sagorijevanje se definie kao reakcija koja oslobaa znatnu koliinu energije kao toplotu i
plamen kao produkte reakcije sagorijevanja, sa mogunou irenja kroz odgovarajui medij.
Hemizami su najizazovniji aspekt za proraun tokova reakcija. Poznavanje hemizama je
sutinsko za proraun, ali i najtei dio jer hemizmi predstavljaju i u sebi ukljuuju veliki broj
nelinernih diferencijalnih jednaina.
Simulacija procesa sagorijevanja je uraena koritenjem odabranog redukovanog modela za
modelovanje procesa sagorijevanja stvarnog prirodnog gasa (prirodni gas iz Srbije i Rusije) kao i
biogasa. Struktura plamena i emisije su modelovane upotrebom CHEMKIN koda razvijenom od
strane Reaction Design, California (USA). U izdanju CHEMKIN 4.0.2 postoje razliiti modeli
reaktora i meu njima modeli Premixed Burner (predmijeani plamenik) i Flame Speed
Calculator (raunar brzine plamena) koji su prikladni sa primjenu u simulaciji kod plamenikstabilnih i slobodno ireih, laminarnih, osiromaenih metan/vazduh predmijeanih plamena. Ovi
modeli reaktora su jednodimenzionalni i dozvoljavaju izraunavanje temperaturnih profila,
koncentracije glavnih spojeva kao to su: CH4, O2, CO2, H2O, CO, H2, NO, NO2, ali isto tako i
meuproizvoda kao to su:H, OH, O, CH, HO2, H2O2, kao i brzinu prostiranja plamena u funkciji
rastojanja.
Primjenom redukovanog hemizma za simulaciju procesa sagorijevanja realnih gasova razliitog
hemijskog sastava dobijamo zadovoljavajue rezultate, a u narednom koraku ovaj hemizam je
koriten u FLUENT programskom paketu za simulaciju procesa sagorijevanja.
Kljune rijei: simulacija, sagorijevanje, prirodni gas, redukovani hemizam
UVOD
Sagorijevanje se definie kao brza egzotermika reakcija koja oslobaa znatnu koliinu energije
kao toplotu i plamen kao produkte reakcije sagorijevanja, sa mogunou irenja kroz
odgovarajui medij. Ovo irenje nastaje iz jakog spajanja reakcije sa molekularnim procesom
transporta. Hemija i fizika sagorijevanja, tj. nestajanje i preureivanje odreenih molekula, vrlo
brzo oslobaa energiju u roku od milionitih dijelova sekunde. Trenutno, sagorijevanje je
razvijena nauna disciplina i integralni element razliitih programa istraivanja i razvoja, od
fundamentalnih studija fizike plamena i molekularne hemije visokih temperatura, do primjenjenih
inenjerskih projekata ukljuenih u razvoj kao to su napredna oprema za sagorijevanje uglja i
187

poboljane pei za sagorijevanje, bojleri i motori. Ovi razvoji su naroito vani u kontroli emisije
polutanata. Energija sagorijevanja se uglavnom koristi za generisanje toplote i energije. Primjeri
ovih primjena su grijanje domainstava, loenje industrijskih pei, i rad automobilskih motora i
gasnih turbina. Sagorijevanje je studija hemijski reagujuih tokova sa brzim, veoma
egzoterminim reakcijama. To je interdisciplinarna nauna disciplina po prirodi, jer se sastoji od
termodinamike, hemijske kinetike, mehanike fluida, i fenomena transporta, od kojih svaka ima
znaajne uloge.
U skorije vrijeme, napravljen je znaajan pomak u razumijevanju detaljnog mehanizma reakcije
oksidacije ugljovodonika. Opti je konzenzus da su dvije najvanije reakcije u procesu
sagorijevanja:
(1)
(2)
koje ni na jedan nain ne ukljuuju bilo koji od ugljovodonika. Reakcija (2) je odgovorna
iskljuivo za konverziju CO u CO2, ali isto tako generie neke od H atoma potrebnih za reakciju
(1).
Slika 1. Reakcioni putevi u oksidaciji metana po Warnatz-u
Reakcioni putevi oksidacije, koji ukljuuju sagorijevanje metana, su prikazani na slici 1., gdje je
debljinom linija obiljeena relativna vanost individualnih puteva.
Mehanizam sagorijevanja metana simulira model sagorijevanja prirodnog gasa. Moe se
upotijebiti za ugljovodonike sa niim brojem C atoma, ukljuujui i biogas. Kompletan
mehanizam hemijskih reakcija sagorijevanja prirodnog gasa ukljuuje preko stotinu spojeva i vie
188

od hiljadu elementarnih reakcija predstavljenih u Arenijusovoj formi to predstavlja kompleksan

sistem nelineranih diferencijalnih jednaina. Tana analitika rjeenja su rijetka i komplikovana,
te su jedine prihvatljive i primjenjljive metode asimptotini ili numeriki pristup. S druge strane,
zbog ogranienih kompjuterskih mogunosti kao i trokova takvi sistemi su esto sutinski
pojednostavljeni ali i tako redukovani jo uvijek daju prihvatljiva rjeenja.
Potpuna, detaljna kinetika je u ovom trenutku nepraktina. Efikasna CFD izraunavanja moraju
da budu bazirana na redukovanim hemizmima sa manjim brojem spojeva i reakcija. Postoje
razliite tehnike redukcije hemizama, od potpuno automatizovanih algoritama do ciljano
razvijenih heuristikih tehnika. Tehnike redukcije se baziraju na analizi koncentracija spojeva,
brzini produkcije i koeficijentima osjetljivosti. Postoje redukovani hemizmi sagorijevanja metana
i propana koji daju odline rezultate u poreenju sa potpunim hemizmom. Takoe, ukoliko
formiranje NOx podlijee analizi, u tom sluaju u redukovani hemizam moramo ukljuiti i
hemizme azota.
U ovom radu sljedei dokazani hemizmi su koriteni za modelovanje emisija i strukture plamena:
6.
GRI-Mech 3.0
7.
GRI Mech 2.11.
8.
GRI-Mech 1.2
9.
Chemical-kinetic Mechanisms for Combustion Applications, razvijen od strane The
Combustion Division of the Center for Energy Research at the University of California-San
Diego
10.
Reakcijski mehanizam iz ranih radova razvijenih u Sandia National Laboratories
Imajui u vidu ogranienja CFD modelovanja, i nemogunosti lake primjene gore navedenih
mehanizama, postavlja se pitanje mogunosti daljnje redukcije predstavljenih mehanizama. U
praksi je poznat znatan broj nezavisno razvijenih redukovanih hemizama modela sagorijevanja.
Veina njih se na neki nain koristi u praksi, zavisno od mogunosti hardvera i softvera sa kojim
praktikanti raspolau. Njihov broj je poprilino velik i gotovo je nemogue sve ih pobrojati i
ispitati njihovu efikasnost.
U naem radu posebna panja je posveena redukovanim modelima koji su izvedeni iz prethodna
dva, a to su sljedea tri mehanizma:


15 stepeni redukovani hemizam izveden iz GRI Mech 3.0.
Ova tri redukovana hemizma su razvijeni od strane J-Y Chena, i sva tri ukljuuju hemizme azota,
uprkos injenici da su pojednostavljeni i redukovani sa vie od stotinu reakcija na samo 12-15
reakcija.
189

Tabela 1. Opis redukovanih hemizama

12 stepeni redukovani hemizam
Ovaj hemizam ukljuuje

sljedee elemente: O, H, C i
N i njima odgovarajue
spojeve: H2 H O2 OH
H2O CH3 CH4 CO CO2
CH2O C2H2 C2H4 C2H6 NO
HCN N2.

spojeve:
H2 H O2 OH H2O CH3
CH4 CO CO2 CH2O C2H2
C2H4 C2H6 NH3 NO HCN
N2
Reakcije ukljuene u ovaj
hemizam mogu se predstaviti
sljedeim jednainama:
H + 0.50 O2 = OH
H2 + 0.50 O2 = H +
OH
2H + 0.50 O2 + CO2 +
0.50 C2H2 = H2 + OH + 2CO
H2 + O2+ CO + 0.50
C2H2 + N2 = 2H + CO2 +
NO + HCN
H + 0.50 O2 + OH +
0.50 C2H2 + N2 = H2O + NO
+ HCN
H2+ H + O2 + CO +
0.50 C2H2 + 2 N2 = H2O +
2NO + 2HCN
0.50 O2 + CH3 = H + C
H2O
0.50 O2 + CH4 = OH +
CH3
H + O2 + C H 2 O + N2 =
2OH + NO + HCN
O2 + C2H4 = 2H + OH +

CO + 0.50 C2H2
O2 + C2H6 = 2OH +
C2H4
3H + CO2 + 0.50 C2H2
+ NO = H2 + 0.50 O2 + OH
+ CO + HCN

H + CO + NH3 = H2 +
OH + HCN

spojeve:
H2 H O2 OH H2O HO2
H2O2 CH3 CH4 CO CO2
CH2O C2H2 C2H4 C2H6 NH3
NO HCN N2
2H + 2OH = 2 H2 + O2
2H = H2
H + H O2 = H2 + O2
H + H2 O2 = H2 + H O2
OH + CH3 = H2 + C H2O
H + CH4 = H2 + CH3
H + OH + CO = H2 + C
O2
C H2O = H2 + CO
O2 + C2 H2 = H2 + 2CO
OH + C2H4 = H2 + CH3
+ CO
C2H6 = H2+ C2H4
H + OH = H2O
2NO = O2 + N2
H2 + CO + NO = H + O2
+ HCN
3H + H2O + NH3 = 4 H2
+ NO

H + 0.50 O2 = OH
H2 + 0.50 O2 = H + OH
0.50 O2 + 0.50 C2H2 = H
+ CO
0.50 O2 + CH3 + C2H4 =
CH4 + C H2O + 0.50 C2H2
0.50 O2 + 2C H3 = H2 +
C H4 + CO
0.50 O2+ 2C H3 = CH4 +
C H2O
0.50 O2 + C H3 = H + C
H2O
0.50 O2 + CO = C O2
0.50 O2 + C2H6 = CH4 +
C H2O
H + OH = H2O
H + CH4 + NO + HCN =
0.50 O2 + 2CH3 + N2
H +
0.50 O2+ CH4 +
HCN = 2CH3 + NO
190

U daljnjem istraivanju modela sagorijevanja gasovitih goriva i njegove mogue redukcije,
primjenjen je model sagorijevanja na prirodni gas porijeklom iz Rusije i Srbije utvrenog
hemijskog sastava, kao i na biogas. Biogas se uopteno dobija fermentacijom organskih materija
bogatih celulozom pod anaerobnim uslovima i uglavnom predstavlja smjesu metana i
ugljendioksida. Sastav ovih gasovitih goriva dat je u sljedeoj tabeli:
Tabela 2. Hemijski sastav prirodnog gasa i biogasa (zap%)
Ruski gas
Srpski gas
C1
97.34
84.37
C2
0.67
3.15
C3
0.22
0.44
C4
0.07
0.07
C5+
0.02
0.02
N2
1.00
1.95
CO2
0.68
10.01
Biogas
60.00
40.00
Struktura plamena i emisije su modelovane upotrebom CHEMKIN koda razvijenom od strane

Reaction Design, California (USA). U izdanju CHEMKIN 4.0.2 postoje razliiti modeli reaktora
i meu njima modeli Premixed Burner (predmijeani plamenik) i Flame Speed Calculator
(raunar brzine plamena) koji su prikladni za primjenu u simulaciji kod plamenik-stabilnih i
slobodno ireih, laminarnih, osiromaenih metan/vazduh predmijeanih plamena. Ovi modeli
reaktora su jednodimenzionalni i dozvoljavaju izraunavanje temperaturnih profila, koncentracije
glavnih spojeva kao to su: CH4, O2, CO2, H2O, CO, H2, NO, NO2, ali isto tako i meuproizvoda
kao to su:H, OH, O, CH, HO2, H2O2, kao i brzinu prostiranja plamena u funkciji rastojanja.
Verifikacija odabranog redukovanog modela hemijske kinetike procesa sagorijevanja je uraena
koritenjem odabranog modela (15-stepeni redukovani hemizam izveden iz GRI Mech 3.0) za
modelovanje procesa sagorijevanja stvarnog prirodnog gasa (prirodni gas iz Srbije i Rusije) kao i
biogasa. Ovako odabran model je iskoriten za dalju simulaciju i modelovanje koritenjem CFD
programskih kodova ( programski paket FLUENT).
Struktura plamena i emisija plamenik-stabilnih, laminarnih, osiromaenih metan/vazduh
predmijeanih plamena, na poetnoj temperaturi od 298K i pritisku od 1.01E5Pa, su
izraunavane. Izraunavanja su uraena na podruju od 10 cm to je mnogo vie od debljine sloja
plamena. Koeficijent vazduha je varirao od stehiometrijske vrijednosti (=1.0) do osiromaene
smjese (=1.4). Reaktorski model za izraunavanje brzine prostiranja plamena je koriten za
proraun temperaturnih profila i brzine irenja laminarnog plamena. Koncentracije spojeva su
odreene koritenjem spomenutih kinetikih modela, dok su temperature i brzine prostiranja
plamena izraunate koritenjem redukovanih mehanizama. Poetni temperaturni profil za
stehiometrijsku smjeu je odreen na osnovu ranijih mjerenja i arhiviranih CHEMKIN primjera.
Nakon pokretanja CHEMKIN koda postignuti rezultati su koriteni za pokretanja izraunavanja u
narednom sluaju.
191

Rezultati kod stehiometrijske vrijednosti =1.0

2500
0.1
reduced15
ruskigas
srpskigas
biogas
1500
1000
CH4 mole fractions
Temperature (K)
2000
reduced15
ruskigas
srpskigas
biogas
0.01
1E-3
500
0
0.0
0.1
0.2
0.3
0.00
0.05
0.10
distance (cm)
Slika 1. Temperaturni profili
0.25
0.30
0.1
0.01
0.01
CO mole fractions
CO2 mole fractions
0.20
Slika 2. Molski udjeli CH4
0.1
reduced15
ruskigas
srpskigas
biogas
1E-3
1E-4
1E-5
1E-6
0.00
0.15
distance (cm)
1E-3
reduced15
ruskigas
srpskigas
biogas
1E-4
1E-5
0.05
0.10
0.15
0.20
0.25
0.30
distance (cm)
1E-6
0.00
0.05
0.10
0.15
0.20
0.25
0.30
distance (cm)
Slika 3. Molski udjeli CO2
Slika 4. Molski udjeli CO
Imajui u vidu da primjenom redukovanog hemizma za simulaciju procesa sagorijevanja realnih

gasova razliitog hemijskog sastava dobijamo zadovoljavajue rezultate, u narednom koraku ovaj
hemizam je koriten u FLUENT programskom paketu za simulaciju procesa sagorijevanja.
Formirana je mrea koja po svom sastavu predstavlja segment stvarnog gorionika (konstruisanog
u toku projekta) i kao ulazni gas je koriten metan uz variranje stehiometrijskog sastava. Prednost
ovakve simulacije je u viedimenzionalnom prikazu koja omoguava lake sagledavanje i
tumaenje ostvarenih rezultata.
Rezultati kod stehiometrijske vrijednosti =1.0
Slika 5. Temperaturni profili
Slika 6. Molski udjeli CH4

192

Slika 7. Molski udjeli CO
Slika 8. Molski udjeli CO2
Poredei rezultate koji su postignuti koritenjem programskih paketa Chemkin i Fluet moemo
primjetiti da postoji izuzetna usaglaenost dobijenih rezultata, bez obzira da li se govori o
sagorijevanju smjese metan-vazduh ili se govori o sagorijevanju stvarnih gasova.
Ova usaglaenost je naroito izraeno prilikom predstavljanja temperaturnih profila gdje se jasno
vidi, kako u Chemkinu tako i u Fluentu, raspodjela temperature na razliitim udaljenostima od
povrine plamenika. Ovakva kompjuterski izraunata raspodjela temperatura je dokazana i
prilikom eksperimentalnih mjerenja to je bilo predmet kasnijih istraivanja.
Ovde je znaajno napomenuti da postoji odreeno odstupanje izraunatih temperaturnih profila i
eksperimentalnih mjerenja zbog efekta hlaenja koji se javlja prilikom eksperimentalnih mjerenja
a koje naalost kompjuterska simulacija nije u stanju da predvidi. Ovo odstupanje uzrokovano
hlaenjem je jasno vidljivo kada se porede eksperimentalni rezultati na razliitim udaljenostima
od samog gorionika.
I pored toga, ovako izraunati rezultati se mogu uzeti kao mjerodavni i mogu se koristiti
prilikom predvianja ponaanja procesa sagorijevanja. Za razliku od temperaturnih profila koji
pokazuju mala odstupanja, koncentracije izlaznih gasova su u potpunoj saglasnosti bez obzira da
li govorimo o izraunatim ili izmjerenim vrijednostima.
ZAKLJUCI
Budui da CFD modelovanje ima odreena ogranienja u smislu broja hemijskih reakcija,
elemenata i spojeva bilo je nuno i apsolutno potrebno ispitati mogunosti redukcije i pokuati
dati odreene zakljuke i preporuke za daljnji rad.
Sagledavajui i analizirajui postignute rezultate kao i rezultate drugih institucija koje se bave
istom problematikom, predlau se sljedei zakljuci i preporuke u svrhu omoguavanja daljnjeg
modelovanja u CFD modelima:

detaljan mehanizam hemijskih reakcija sagorijevanja smjee metan/vazduh je praktino
jo uvijek nepoznat i nepraktian;

redukovani mehanizam hemijskih reakcija opisan u GRI-Mech 3.0 daje najpogodnije
rezultate u pogledu sagorijevanja smjee metan/vazduh;

rezultati ostvareni koritenjem detaljno redukovanih (skeletnih) mehanizama hemijskih
reakcija, opisanih u radu, su u saglasnosti sa rezultatima ostvarenim upotrebom GRI-Mech 3.0.
Nedostatak ovih detaljno redukovanih (skeletnih) mehanizama hemijskih reakcija je njihova
193

nemogunost izraunavanja koncentracije svih spojeva. Detaljno redukovani (skeletni)

mehanizmi hemijskih reakcija mogu izraunavati koncentracije od 16-19 spojeva, to u odnosu
na GRI Mech 3.0 (koji izraunava koncentracije 53 spoja), predstavlja samo dio. Prednost ovih
detaljno redukovanih mehanizama hemijskih reakcija je u njihova upotreba u CFD modelovanju
sa minimalnom potronjom vremena.

rezultati koji su postignuti koritenjem detaljno redukovanih (skeletnih) mehanizama
hemijskih reakcija koji se tiu temperaturnih profila i brzine prostiranja plamena su u saglasnosti
sa onim postignutim koritenjem GRI Mech 3.0 i mogu se uzeti kao vjerodostojni;

rezultati ostvareni koritenjem detaljno redukovanih mehanizama hemijskih reakcija su
dovolji i dovoljno dobri za poreenje sa drugim mehanizmima i imajui to u vidu najbolji
rezultati su ostvareni upotrebom 13 stepenog i 15 stepenog detaljno redukovanog hemizma, to se
i moglo oekivati imajui u vidu da su oni razvijeni iz GRI Mech-a 3.0;

rezultati dobijeni koritenjem redukovanih mehanizama hemijskih reakcija u CFD
modelovanju koritenjem programskog paketa FLUENT uz minimalnu potronju vremena za
izraunavanje su u skladu sa rezultatima dobijenim na laboratorijskom postrojenju;

konano, kao krajnji rezultat ovog rada autori predlau upotrebu 15 stepenog detaljno
redukovanog (skeletnog) mehanizma hemijskih reakcija za daljnju primjenu u CFD modelovanju.
LITERATURA
4. C. K. Westbrook, & F. L. Dryer, Chemical kinetics and modeling of combustion processes.
Proc. Combust. Inst. 18, 1981, [749767].
5. C. K. Westbrook, & F. L. Dryer, Chemical kinetics modeling of hydrocarbon combustion,
Prog. Energy Combust. Sci. 10, 1984, [157].
6. C.J. Sung, C.K. Law, and J.-Y. Chen,"Augmented Reduced Mechanisms for NO Emission in
Methane Oxidation", Combustion & Flame 125:906-919, 2001.
7. . Vojinovi, : Redukcija modela hemijske kinetike procesa sagorijevanja gasovitih goriva u
cilju primjene u CFD (Computational Fliud Dynamics) modeliranju, Magistarski rad,
Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloki fakultet, 2007
8. Fawzy El-Mahallawy, Saad El-din Habik, Fundamentals and technology of combustion,
Elsevier, 2002.
9. G. Dixon-Lewis, Computer modeling of combustion reaction in flowing system with
transport, Ch. 2 of Combustion Chemistry, (W. C. Gardiner, Jr. Ed.), Springier Verlag,
New York, 1984.
10. G. L. Borman, & K.W. Ragland, Combustion Engineering. McGraw-Hill, 1998.
11. GRI Mech, Version 1.2 11/16/94, www address, httb://www.gri.org, 1994.
12. GRI Mech. Version 2.1 1 9/6/95, www address, httb://www.gri.org, 1995.
194

13. GRI Mech. Version 3.0 7/30/99, www address, httb://www.gri.org, 1999.
14. J. Warnatz, 1981. The structure of laminar alkane-, alkene-, and acetylene flames. Proc.
Combust. Inst. 18, 1981, [369384]
15. J. Warnatz, U. Maas, & R.W. Dibble, Combustion: Physical and Chemical Fundamentals,
Modeling and Simulation, Experiments, Pollutant Formation, Springer-Verlag, 2001.
16. J.F. Griffiths, Reduced Kinetic model and their application to practical combustion systems,
Prog. Energy Combustion, Sci. Vol 21, 1995, [25-107]
17. J.Warnatz, U. Maas, & R.W.Dibble, Combustion. Springer, 1996.
18. J.Y. Chen,.A general procedure for constructing reduced reaction Mechanisms with given
independent relations. Combust. Sci. Technol. 57, 1988, [8994]
19. K. K. Kuo, Principles of Combustion, 2nd ed. JohnWiley, 2002.
20. K.L. Chung, Combustion physics, Cambridge University Press, 2006.
21. N. Peters, and B. Rogg, (Eds), Reduced Kinetic Mechanisms for Applications in Combustion
Systems, Springer-Verlag, Berlin Heidelberg New York, 1993.
22. R. A. Strehlow, Fundamentals of Combustion. McGraw-Hill, 1984.
23. R. J. Kee, F. M. Rupley, J. A. Miller, M. E. Coltrin, J. F. Grcar, E. Meeks, H. K. Moffat, E.
Lutz, G. Dixon-Lewis, M. D. Smooke, J. Warnatz,. H. Evans, R. S. Larson, R. E. Mitchell, L.
R. Petzold, W. C. Reynolds, M. Caracotsios, W. E. Stewart, P. Glarborg, C. Wang, O.
Adigun, W. G. Houf,C. P. Chou, S. F. Miller, P. Ho, and D. J. Young, CHEMKIN Release
4.0, Reaction Design, Inc., San Diego, 2004.
24. S. R. Turns, An Introduction to Combustion: Concepts and Applications, McGraw-Hill, 2000.
25. T. Turanyi, Reduction of large reaction Mechanisms. New J. Chem. 14, 1990, [795803].
26. T. Y. Toong, Combustion Dynamics: The Dynamics of Chemically Reacting Fluids, McGrawHill, 1983.
27. W. C. Strahle, Introduction to Combustion. Gordon and Breach, 1993.
28. Y. B. Zeldovich, G. I. Barenblatt, V. B. Librovich & G. M. Makhviladze, The Mathematical
Theory of Combustion and Explosions. Consultants Bureau, 1985.
29. H.K. Versteeg, W. Malalasekera, An introduction to Computational Fliud Dynamics,
Longman Scientific & Technical, 1995
30. J.H Ferziger, M. Peri, Computational Methods for Fluid Dynamics, third, rev. edition,
Springer-Verlag Berlin Heidelberg New York, 2002
195

31. SIMULATION OF COMBUSTION FOR NATURAL GAS USING
REDUCED MODEL OF CHEMICAL KINETICS

ore Vojinovi1, Milorad Maksimovi1, Sreten Leki2 Petar Gvero3
1

University of Banjaluka, Faculty of Natural Sciences
3
University of Banjaluka, Faculty of Mechanical Engineering
2
ABSTRACT
Combustion is defined as reaction that realise considerable quantity of energy such as heat and
flame as products of combustion reactions, with possibility for expansion trough adequate media.
Chemical mechanisms are the most challenging aspect for calculating chemical reactions
pathways. Knowledge of chemical mechanisms is crucial for calculating, but also the most
demanding part as mechanisms are presenting and including a numerous of non-linear differential
equations.
Simulation of combustion process was made using selected reduced model for modelling of
combustion process for real natural gas (natural gas from Serbia and Russia) as well as biogas.
Flame structure and emissions have been modeled with the use of CHEMKIN code developed by
Reaction Design, California (USA). In the CHEMKIN 4.0.2 release there are various reactor
models and among them models of Premixed Burner and Flame Speed Calculator which are
appropriate for application in simulations of burner-stabilized and freely propagating, laminar,
lean methane/air premixed flames. These reactor models are one-dimensional and allow
calculation of temperature profile, concentrations of main species CH4, O2, CO2, H2O, CO, H2,
NO, NO2 but also of intermediates such as H, OH, O, CH, HO2, H2O2, and flame propagation
velocity, as a function of distance.
By application of reduced mechanism for simulation of combustion process for real gases with
different chemical composition we achieved satisfying results, and in next step this mechanism
was used in FLUENT code for combustion process simulation.
Key words: simulation, combustion, natural gas, reduced mechanism
196

METODOLOGIJA UPRAVLJANJA KRITINOM INFORMACIONOM

INFRASTRUKTUROM I DIGITALNA FORENZIKA
Duanka Stojanovi, Ljilja ikman,
Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloki fakultet,
Informativni prilog
Saetak:
U radu se daje pregled podruja politike informacione sigurnosti i metodologija upravljanja
informacionom sigurnou. Definiu se kljuni pojmovi ovog podruja i opisuju savremeni
trendovi razvoja. Analizira se potreba uspostavljanja korporativnog upravljanja informacionom
sigurnou, kao i veza ovog korporativnog nivoa upravljanja sa sigurnosnim programima kojima
se ostvaruju sistemi upravljanja informacionom sigurnou. Opisuje se sistemski model
upravljanja informacionom sigurnou u kojem se sigurnost promatra kao dinamiki povezana,
viedimenzionalna aktivnost. Utvruju se specifinosti savremene politike informacione
sigurnosti i metodologija upravljanja informacionom sigurnou, naroito u sluaju
tradicionalnog pristupa, tipinog za dravni sektor, te sigurnosnih programskih okvira koje
postavljaju savremene norme informacione sigurnosti. Opisuje se uloga sigurnosne metrike u
upravljanju informacionom sigurnou, te znaaj metrike na korporativnom i operativnom nivou
upravljanja informacionom sigurnou. Poseban naglasak je dat na povezanosti forenzike u
sigurnosnoj politici. Dajmo odgovor na pitanje: u kakvoj su korelaciji sigurnost informacionih
sistema i digitalna forenzika. Kae se da digitalna forenzika nastupa kada zakae politika
sigurnosti i kada se desi upad u kompjuterski sistem preduzea ili kada se desi neki drugi
sigurnosni incidente koji naruava politiku sigurnosti unformacionog sistema. Danas raunari
posjeduju mogunosti memorisanja ogromnih koliina podataka, na personalnim raunarima je to
reda stotina megabajta, a u preduzeima i korporacijama reda terabajta. Forenzikim metodama
se ti podaci prikupljaju, analiziraju i donose se odreeni zakljuci na osnovu kojih se daju i
odreene preporuke, zavisno od razloga voenja istrage. Analiza gomile podataka vremenski i
financijski je zahtjevan posao i potrebno je dobro poznavanje problematike, ali i raunara i
programa koji se koriste.
Kljune rijei: Informacioni prostor, politika informacione sigurnosti, korporativno upravljanje
informacionom sigurnou, sistem upravljanja informacionom sigurnou, metodologije, metrika,
digitalna fonzika istraivanja, povezanost forenzike i sigurnosti
TA JE RAUNARSKA FORENZIKA?
1.
Uvod
U dananje vrijeme kriminalci sve vie koriste raunare za izvoenje kraa, prevara i drugih
zlonamjernih radnji. Pojava cyber-kriminala je dramatino porasla u posljednje vrijeme ponajvie
zbog napretka u informacionoj tehnologiji. Istu tehnologiju koja se koristi u svakodnevnom
ivotu mogue je zloupotrijebiti za kriminalne radnje. Mnogi ljudi koji na zlonamjeran nain
koriste raunare pretpostavljaju da se mogu izgubiti u moru linih i prenosnih raunara koja se
koriste u svijetu, te da su sigurni od krivine odgovornosti. Ipak, ukoliko je otkrivena
197

zloupotreba raunara, ono se moe pretraiti za dokazima i analizirati. te je tako mogue utvrditi
odgovornost osobe koja je poinila nedjelo. Upravo to rade raunarski forenziari.
Vrlo je vano da digitalne dokaze prikupljaju sertifikovani raunarski forenziari jer se podaci
tokom prikupljanja mogu izgubiti ili otetiti. Mnogo je naina na koje se raunar moe
zloupotrijebiti, a neki od sluajeva ukljuuju posjedovanje djeje pornografije, iznudu novca,
krau identiteta, pronevjeru, pokretanje napada na druge raunare ili organizacije i slino.
Digitalne dokaze mogue je otkriti ak i kada je zloinac obrisao podatke s raunara. To se izvodi
razliitim alatima za obnavljanje podataka. Ukoliko taj postupak obavlja forenziki istraioc,
dokazi se prihvataju na sudu I on moe svjedoiti o njima. Kao i sve organizacije koje uestvuju
u kriminalistikoj istrazi, raunarski forenziari moraju slijediti stroge procedure kako bi se
dokazni materijali mogli iskoristiti u sudskom postupku.
U ovom djelu je dat uvod u raunarsku forenziku, te su opisani osnovni pojmovi i procedure koje
istraioci moraju slijediti. Takoe, opisani su forenziki alati koji su u estoj upotrebi, te naini
osposobljavanja raunarskih forenziara za njihovu upotrebu.
Raunarska forenzika je grana forenzike nauke koja se bavi prikupljanjem, pretraivanjem,
zatitom i analizom dokaza u digitalnom obliku, te ukljuuje njihovu prezentaciju kao
materijalnih dokaza u kasnijim eventualnim sudskim postupcima.
Cilj raunarske forenzike je objasniti trenutno stanje digitalnog artefakta. Pojam digitalni artefakt
moe ukljuivati raunarski sistem, medij za pohranjivanje podataka, kao to su vrsti disk ili
DVD medij, elektronski dokument (poruku elektronske pote, digitalnu fotografiju) ili niz
mrenih paketa. Postoji mnogo razloga za primjenu raunarske forenzike, a neki od njih su:
x
u pravnim sluajevima tehnike raunarske forenzike se koriste za analizu raunarskih
ureaja koji pripadaju optuenicima.
x
za oporavak podataka u sluaju kvara raunarskih komponenti i ureaja te analize
raunarskih programa.
x
za analizu raunarskog sistema nakon napada kako bi se utvrdilo kako je napada
pristupio sistemu i ta je uinio nakon to je upao u sistem.
x
za prikupljanje dokaza protiv zaposlenog za kojeg organizacija smatra da se bavi
aktivnostima koje nisu dozvoljene.
x
za prikupljanje podataka o raunarskim sistemima u svrhu pronalaska greaka u
programima, optimizacije djelotvornosti programa ili obrnutog inenjerstva (eng. reverse
engineering).
Prilikom provoenja forenzike istrage potrebno je preduzeti posebne mjere ukoliko dokazi
trebaju biti prihvatljivi na sudu. Jedna od najvanijih mjera je osiguravanje da je dokaz prikupljen
na ispravan nain i da se potuje lanac posjeda dokaza od mjesta zloina do laboratorija i
konano do suda. Elektronski ureaj nad kojim je poinjena kriminalna radnja ili je bio alat za
obavljanje iste prenosi se u forenziki laboratorij u stanju u kojem je pronaen radi daljnje
analize. Podaci s njega se kopiraju upotrebom forenzikog alata i ta kopija ini osnov istrage.
Izvorni ureaj nikada nije objekt nad kojim se obavlja istraga jer mora sluiti kao dokaz. Zbog
toga niti jedan podatak na njemu ne smije biti izmijenjen. Kopija mora biti vjerodostojna da bi
uopte mogla biti objekt istrage. Ponekad elektronski ureaj nije mogue prenijeti u laboratorij pa
se kopiranje mora obaviti na mjestu zloina. Nakon to se razliitim metodama dokae
vjerodostojnost kopije s nje se poinju prikupljati podaci koji se zatim analiziraju.
Raunarska forenzika dijeli se na etiri grane:
x
forenzika vatrenog zida (eng. firewall forensics),
198

x
x
x
mrena forenzika (eng. network forensics),

forenzika baza podataka (eng. database forensics) i
forenzika mobilnih ureaja (eng. mobile device forensics).
Mrena forenzika
Mrena forenzika se bavi upotrebom nauno dokazanih tehnika za prikupljanje, identifikaciju,

pretraivanje, povezivanje, analizu i dokumentaciju digitalnih dokaza iz vie aktivnih digitalnih
izvora koji odailju i primaju podatke u svrhu otkrivanja injenica vezanih uz planiranje i
uspjeno obavljanje kriminalnih radnji. Zasniva se na praenju mrenog saobraaja i otkrivanju
anomalija. Nakon to su otkrivene anomalije u mrenom saobraaju, utvruje se predstavljaju li
one napad. U sluaju da su otkrivene zlonamjerne aktivnosti, analizira se koje su to aktivnosti i
koja im je svrha. Vani aspekti ukljuuju presretanje saobraaja, ouvanje dokaza, analizu i
vizualizaciju rezultata. Raunarski sigurnosni incident je, prema definiciji iz Pravilnika o
koordinaciji prevencije i odgovora na raunarske sigurnosne incidente, svaki dogaaj koji
ugroava bilo koji aspekt raunarske sigurnosti, odnosno koji za posljedicu ima gubitak
povjerljivosti, cjelovitosti i raspoloivosti podatka, zloupotrebu ili oteenje informacionog
sistema ili informacija, uskraivanje usluge ili onemoguavanje rada informacionog sistema, te
svaka nezakonita radnja iji se dokazi mogu pohraniti na raunarski medij.
Forenziki specijalisti uvidom u prikupljene dokaze mogu odgovoriti na sigurnosni incident. To
znai da oni mogu otkriti ko stoji iza napada na raunarski sistem I prikupiti dokaze koji e
osigurati njegovu osudu ukoliko doe do sudskog postupka. Napada moe obrisati dnevnike
datoteke (eng. log files) na ugroenom raunaru klijenta, te dokazi prikupljeni praenjem
mrenog saobraaja mogu biti jedini dokazi koji vode do otkrivanja napadaa i izvora napada.
Sistemi mrene forenzike mogu biti tzv.:
-to-kako-moe sistemi (eng. Catch-it-as-you-can systems) svi paketi koji prolaze
kroz odreenu prometnu taku se presreu i spremaju za daljnju analizu. Ovaj pristup zahtjeva
mnogo prostora za pohranjivanje podataka.
svaki paket se
analizira na rudimentaran nain u memoriji i samo se odreeni podaci pohranjuju za buduu
analizu. Ovaj pristup zahtjeva brze procesore kako bi se obradio svaki paket.
Forenzika baza podataka

Forenzika baza podataka se bavi pretraivanjem i analizom baza podataka ili posebnih transakcija
I relacija (eng. tables) izvuenih iz baze na nain koji ne unitava podatke u svrhu rekonstrukcije
podataka ili dogaaja koji su se dogodili u sistemu. Prilikom prikupljanja baza podataka za
analizu one se obavezno moraju kopirati, te se analiza mora obaviti na kopiji izvorne baze kako
bi otkriveni dokazi bili prihvatljivi u eventualnom sudskom procesu.
Forenzika analiza baze podataka moe ukljuivati vremenske zapise o auriranju zapisa u
relaciji kako bi se utvrdile akcije korisnika baze. Osim toga, forenziki pregled moe biti ciljan
na identifikovanje transakcija u sistemu baze podataka ili aplikaciji koja sadri dokaze o
kriminalnim radnjama, kao to je pronevjera novca.
199

Zbog primjene posebne panje kod analize baze podataka potrebno je primijeniti prilagoene
programske alate, kao to su ACL, Idea i Arbutus. Pomenuti alati izmeu ostalog pruaju
okruenje koje dozvoljava samo itanje baze podataka.
Forenzika mobilnih ureaja
Forenzika mobilnih ureaja ukljuuje skup metoda pretraivanja dokaza s mobilnih ureaja.
Posebno se panje pridaje nainu forenzike pohranjivanja memorije mobilnog ureaja, odnosno
stvaranju memorijske slike ureaja. Memorijska slika moe biti dokaz i koristiti se za daljnju
istragu. Tehnike stvaranja forenzike slike medija su posebne za mobilne ureaje jer oni koriste
drugaije tipove memorije i interfejsa od presonalnog raunara. Mobilni ureaj se sastoji od
mikroprocesora, flash memorije i RAM-a (eng. Random Access Memory). Na mobilnim
ureajima obino se nalaze podaci kao to su kontakti (brojevi telefona, adrese), fotografije,
kalendari i biljeke. Prema tome, mobilni ureaji imaju vanu ulogu u istranom procesu.
Proces obavljanja forenzike analize
Postoji etiri osnovna koraka u podruju raunarske forenzike:
x
prikupljanje,
x
pretraivanje,
x
analiza i
x
prezentacija.
Kad forenziki strunjak doe na mjesto zloina, mora odmah zapoeti s dokumentovanjem.
Fotografisanje zateenog stanja, snimanje, pisanje natuknica, ak i snimanje diktafonom su
obavezne akcije tokom forenzike analize. Zatim, treba uoiti je li raunar ukljuen i ukoliko jest,
obavezno ga ostaviti u tom stanju. Iskljuivanje bi uzrokovalo izmjenu nekoliko stotina datoteka
na koje djeluje operativni system prilikom gaenja raunara. Vano je uoiti i pod kojim
operativnim sistemom raunar radi, te kojom je vrstom ureaja opremljen. Digitalne dokaze je
mogue prikupiti iz vie izvora. Uobiajeni izvori su:personalni raunari, mobilni telefoni,
digitalne kamere, vrsti diskovi, optiki mediji, USB memorijski ureaji i drugo.
Osim nabrojanih izvora, dokazi se mogu prikupiti i iz postavki digitalnih termometara, crnih
kutija automobila (ako ih imaju), RFID oznaka, web stranica (moraju se ouvati u izvornom
stanju jer su podlone promjenama) i slino. Digitalne dokaze potrebno je prikupljati s mnogo
panje jer je veina digitalnih podataka podlona izmjenama. Jednom kada su promijenjeni
gotovo je nemogue otkriti koja se promjena dogodila ili vratiti sistem u izvorno stanje. Zbog
toga se radi kopija diska koja se jo naziva i forenzika kopija diska (eng. bit-stream image,
forensic image). Forenzika kopija nije obina logika kopija zato to ne sadri samo korisniku
vidljive podatke koji se trenutno nalaze na disku, nego i podatke koji su bili izbrisani. Ona je
identina kopija svakog pojedinog dijela (eng. cluster) diska. Stvara se na posebnom disku koji
prije kopiranja mora biti potpuno prazan. Obino formatiranje nije dovoljno jer ono ne
odstranjuje sve podatke s medija. Forenzika metoda formatiranja sastoji se u ispisivanju niza
nula koje ispunjavaju svaki sektor diska. Na taj nain se disk u potpunosti oisti. Nakon stvaranja
forenzike kopije diska provjerava se autentinost kopije uz pomo kriptografskog saetka.
Saetak se koristi za potvrdu ispravnosti kopije, kao i za provjeru je li dokazni materijal bio
izmijenjen nakon raunanja saetka.
Takoe, primjenjuju se metode rukovanja digitalnim dokazima koje ukljuuju:
200

x
stvaranje slika (eng. image) raunarskog medija upotrebom alata koje zabranjuje pisanje
na medij kako bi se osiguralo da podaci nisu izmijenjeni, dodani ili obrisani s ureaja koji je
prikupljen kao dokazni materijal,
x
uspostavljanje i odravanje lanca posjeda dokaza,
x
dokumentovanje svega to se ini s dokaznim materijalom i
x
upotrebu alata i metoda koje su provjerene i iju je tanost mogue izraziti u postocima.
Neke od najvrjednijih dokaza mogue je dobiti od korisnika raunara koje je prikupljen kao
dokaz. U razgovoru s korisnikom mogu se doznati vrijedni podaci o postavkama sistema,
programskim paketima, koritenoj enkripciji i slino. Mnogo je lake obaviti forenziku analizu
upotrebom korisnikovih password-a za pristup kriptiranim datotekama i mrenim posluiocima.
U istrazi u kojoj vlasnik digitalnog ureaja, koji je uveden kao dokazni materijal, nije pristao na
saradnju forenziki istraioc mora imati nalog za kopiranje i pretraivanje podataka.
Pretraivanje
Nakon to su svi dokazni materijali prikupljeni, moe se poeti s pretraivanjem digitalnih zapisa.
Nain na koji se zapoinje istraga ovisi o vrsti sluaja. Ispituje li se disk kako bi se pronala
djeja pornografija, istraga zapoinje pretraivanjem fotografija. Istrauje li se zloupotreba
podataka neke korporacije, pretraivanje se usmjeruje na elektronsku potu. Jednostavni
sluajevi, u kojima je poznat object pretrage, oduzimaju manje vremena, dok sloeniji sluajevi,
u kojima je potrebno uzeti u obzir podatke iz nekoliko izvora, oduzimaju vie vremena. Vrlo je
vano djelotvorno iskoristiti vrijeme jer ponekad sudski proces zapoinje prije nego to je istraga
zakljuena. Zbog toga je dobar poetni korak ukloniti iz istrage datoteke za koje je poznato da
nisu potencijalni dokazi. Izdvajanje podataka moe zapoeti analizom kriptografskog saetka. Na
primjer, neka je disk koji se pregleda jedan od diskova iz velike kompanije u kojoj se dogodilo
curenje podataka. Vlasnici sumnjaju da je zaposleni radnik odao neke vane informacije
konkurentskoj kompaniji. Kompanija forenzikom timu daje sve kritine podatke za koje se boje
da su mogli biti proslijeeni, te ih oni pomou algoritma kriptografskih saetaka porede s
podacima na disku. Pronae li algoritam podudarne datoteke, ispisat e ih na ekranu raunara. Na
taj nain radi velika veina forenzikih programskih paketa koji obrauju podatke analizom
kriptografskih saetaka.
Sljedei korak ukljuuje provjeru potpisa datoteke (eng. file signature). Potpis datoteke se koristi
za identifikaciju ili provjeru sadraja datoteke. Svaka datoteka ima svoj potpis koji se sastoji od
maginog broja (kratkog niza bajtova, obino 2-4 smjetenih na poetak datoteke) i on govori u
kojem je programskom alatu nastala. Dakle, potpis datoteke se koristi za identifikaciju formata
datoteke. Ova je metoda vrlo korisna kada se provjerava je li korisnik raunalra promijenio ime i
ekstenziju datoteke kako bi prikrio njezin pravi sadraj. Datoteku u JPG formatu korisnik lako
moe preimenovati u .doc format. Obini korisnik nikada nee primijetiti da je to zapravo
fotografija jer e Word svakoj .doc datoteci dodijeliti Word ikonu. Forenziki strunjak e
datoteku provesti kroz poseban alat i ukoliko se pokae da trenutna ekstenzija ne odgovara
njezinom stvarnom formatu, datoteka ide na detaljniju analizu.
Pretraga se moe nastaviti prema kljunoj rijei (eng. keyword analysis). Stvara se tekstualna
datoteka u koju se upisuju kljune rijei. Pomou posebnih alata mogu se pronai sva
pojavljivanja rijei iz tekstualne datoteke, te na taj nain izdvojiti datoteke prema sadraju.
201

Ukoliko istraioc zna to otprilike trai, datoteka se moe izdvojiti i po: tipu, veliini I datumu
nastanka. Nakon izdvajanja svih datoteka koje su dostupne kree se na pregledanje obrisanih
podataka, zamjenske datoteke (eng. swap file), te neiskoritenih sektora na disku.
Zamjenska datoteka je binarna datoteka koja predstavlja virtualnu memoriju raunara. U nju se
prosljeuje sadraj radne memorije koji se najdalje u prolosti nije koristio, te iz koje se sadraj
po potrebi ponovo vraa u radnu memoriju. Zamjenska datoteka moe sadrati podatke koji su
forenziki izbrisani s diska. Zbog toga je vrlo koristan izvor informacija.
Sljedee mjesto koje je potrebno pregledati je recycle bin (prostor na disku, posebna datoteka, u
koju se spremaju datoteke prije konanog brisanja s diska). Neko je moda u strahu pokuao brzo
prikriti dokaze i odluio ih izbrisati. Meutim obrisani podaci nisu u potpunosti uklonjeni sa
sistema, ak i kada su izbrisani iz recycle bin-a. Ako korisnik nije izbrisao datoteke iz recycle
bin-a, tu datoteke je vrlo lako vratiti. Datoteke koje su obrisane iz recycle bin-a jo uvijek se
zadravaju na disku i operativni sistem u tablici datoteka obiljeava njihov prostor slobodnim.
Kada mu taj prostor bude odgovarao za zapis novih podataka samo e ih prepisati preko starih.
To znai da e jo neko vrijeme obrisane datoteke biti na disku. Uz to, mogue je proitati i
njihove metapodatke (podatke o podacima) koji sadre ime, vrijeme nastajanja, vrijeme izmjene,
ime autora i slino.
Bitni dokazi se mogu otkriti i u privremenim datotekama (eng. temporary files). Razliite
aplikacije ih stvaraju tokom svojeg rada i po zavretku ih briu. Microsoft Word, na primjer,
stvara privremenu datoteku svaki puta kada se snimaju izmjene na dokumentu s kojim korisnik
radi. To znai da e forenziki strunjak moe viditi kada i kako se mijenjao document, te saznati
kako je nastala odreena datoteka.
Pregleda li istraioc sadraj sanduia elektronske pote, moe saznati s kime je i kada osoba
komunicirala i kakve su podatke razmijenili. Ponekad se korisnici slue webmail uslugom pa se
prilikom preuzimanja poruka elektronske pote s Interneta one spremaju u privremene datoteke
(eng. Temporary Internet files). Budui da se tu spremaju i razliite druge aktivnosti vezane uz
koritenje Interneta, mogue je pronai i podatke poput: web stranica koje je korisnik posjeivao,
kojeg dana je to bilo, koliko esto odlazi tamo, te ta je preuzimao s Interneta i sl.
Podaci vezani uz aktivnosti na Internetu nalaze se i u cookie datotekama. To su podaci koji
nastaju u komunikaciji posluioca i klijenta. Spremaju se na raunar u obliku tekstualnih datoteka
i imaju iroku primjenu. Na primjer, korisniku omoguuju obavljanje kupovine preko Interneta.
Tanije, omoguuju mu spremanje i vaenje proizvoda iz virtualne koarice. Osim toga,
olakavaju mu prijavljivanje na razliite web stranice spremanjem zapisa o tome da je on ve
autorizovan korisnik pa se ne trai ponovno upisivanje korisnikog imena i lozinke. Pomou
cookie datoteka mogue je pratiti koje stranice korisnik posjeuje.
Izuzetno vaan izvor forenzikih dokaza mogu biti dnevnike datoteke koje se nalaze na
posluiocu (server). One mogu sadrati informacije o sistemskim sredstvima, procesima i
aktivnostima korisnika. Ukoliko administrator sistema ne omogui zapisivanje aktivnosti na
mrei, mogue je da nee postojati dokazi potrebni da se poinioca zloina povee sa
sigurnosnim incidentom. Naalost, iskusni kriminalci znaju da je jedno od prvih pravila pri upadu
u sistem obrisati ili izmijeniti sadraj dnevnike datoteke tako da njihova aktivnost na sistemu ne
bude zapisana.
Sve opisane metode odnose se na pretraivanje diska kojeg je bilo mogue iskljuiti s mree,
ponijeti u laboratorij i tamo provesti daljnje korake. Meutim, esta je pojava da je raunar
nemogue iskljuiti s mree i tada se istraga provodi na licu mjesta, to je puno tee jer se sistem
neprestano mijenja i jedan potez mijenja vie od nekoliko stvari u sistemu. Budui da je izmjene
202

nemogue sprijeiti vano je svesti ih na minimum i to tako da se koraci pretraivanja sistema

provode prema unaprijed odreenom planu.
Analiza
Analiza je proces tumaenja dokaza prikupljenih tokom procesa pretraivanja podataka. Ona je
korak u kojem istraioc dolazi do krajnjih rezultata istrage. Postoji nekoliko vrsta analiza:
x
vremenska analiza - odreuje kada se odreeni dogaaj dogodio i stvara sliku o razvoju
zloina korak po korak. Provodi se pregledom vremenskih metapodataka (posljednja izmjena,
posljednji pristup, vrijeme nastanka, promjena statusa) ili dnevnike datoteke (moe se saznati
kada se korisnik prijavio na sistem).
x
analiza skrivenih podataka - korisna je u rekonstrukciji skrivenih podataka i moe
ukazivati na vlasnitvo, vjetinu ili namjeru. Ako se pretraivanjem nailo na podatke koji imaju
izmijenjenu ekstenziju, to odmah upuuje na namjerno skrivanje podataka. Dohvat kriptiranih,
komprimiranih podataka, te podataka zatienih lozinkama upuuje na skrivanje podataka od
strane zlonamjernih (malicioznih) korisnika.
x
analiza datoteka i aplikacija izvode se zakljuci o sistemu i vjetini korisnika. Rezultati
ove analize ukazuju na sljedee mjere koje se moraju poduzeti kako bi se analiza obavila do
kraja. To mogu biti:
o pregledanje sadraja datoteka,
o identifikovanje broja i vrsta operativnih sistema,
o utvrivanje povezanosti datoteka, o pregledanju korisnikih postavki.
Krajnji korak analize je njezin zakljuak. U njemu se poveu do sada prikupljeni i analizirani
podaci u cjelovitu priu.
Izvjetaj povezuje zakljuke analize, dokaze i dokumentaciju, sadri vreme i datum analize te
detaljan opis rezultata. Stvaranje izvjetaja je najvanija faza raunarske forenzike i treba sadrati
detaljnu dokumentaciju alata, procesa i metodologije. Sloenost izvjetaja ovisi o njegovoj
namjeni. Ponekad se, osim za sudski proces, pie i poseban izvjetaj za izvrnog menadera kako
bi kompanija dobila zahtijevane odgovore. Kada je istraga zakljuena i sluaj predan sudu,
rezultati istrage se prezentuju advokatima, sucu i poroti. Forenziki strunjak mora biti u stanju
na jednostavan nain obrazloiti rezultate, a nerijetko advokati, suci i porota prolaze osnovne
teajeve raunarske forenzike kako bi to kvalitetnije mogli uestvovati u sudskom procesu.
Forenziki alati
Postoji nekoliko vrsta forenzikih alata. Glavna podjela je na alate za analizu programskih
paketa, te alate za analizu fizikih komponenti raunara. Postoji nekoliko besplatnih alata, no
veina su komercijalni.
Alati za analizu programa
Nakon obavljene istrage i predstavljanja njezinih rezultata, dokazi se detaljno prouavaju u
sudskom procesu. Razvijeno je mnogo alata koji strunjacima pomau u pregledanju,
pretraivanju i analizi dokaza. Programski alati za upravljanje podacima na vrstom disku su:
203

x
PDBlock alat kompanije Digital Intelligence koji sprjeava pisanje po izvornom disku
prilikom forenzikog kopiranja diska,
x
DriveSpy - alat zasnovan na operativnom sistemu DOS sa interfejsom slinim istom, koji
omoguuje stvaranje forenzike kopije diska, obnavljanje obrisanih podataka i neiskoritenih
dijelova sektora, te analizu upotrebom kriptografskog saetka,
x
Forensic Replicator alat kompanije Parben Forensics Tools za forenziko kopiranje
razliitih medija,
x
FTK Imager alat kompanije AccessData Corporation za forenziko kopiranje,
x
SnapBack Exact alat kompanije SnapBack koji slui za forenziko kopiranje diska,
x
DiskSig alat kompanije NTI koji slui za provjeru autentinosti forenzike kopije diska i
x
GetFree alat kompanije NTI koji slui za kopiranje osloboenog prostora diska,
spremanje tih podataka na drugi medij, te njihovu analizu.
Alati za obnovu podataka su:
x
Ontrack program za obnavljanje podataka izbrisanih s diska,
x
AcoDisk program za obnovu podataka s optikih medija i
x
MediaMerge - alat kompanije Computer Conversions koji slui za obnavljanje podataka s
optikih medija i tvrdih diskova.
Programi za pregled (reglednici) binarnih datoteka:
x
010 Hex editor alat kompanije SweetScape koji slui za pregledanje binarnih datoteka
x
Hex Workshop programski paket kompanije BreakPoint koji slui za pregledanje i
upravljanje datotekama, predvien za rad na operativnom sistemu Windows.
Vienamjenski programski paketi:
x
EnCase programski paket kompanije Guidance Software, jedan od najpotpunijih
forenzikih programskih paketa,
x
Maresware alat kompanije Mares and Company koji sadri kolekciju korisnih alata za
forenziku na mjestu zloina i
x
Access Data.
Besplatni forenziki alati:
x
Sleuth Kit biblioteka i kolekcija komandno-linijskih alata koji omoguuju pretraivanje
diska i sistema datoteka (http://www.sleuthkit.org/ ),
x
Helix grupa forenzikih alata koja ukljuuje Sleuth Kit i mnoge druge aplikacije
(http://www.efense.com/helix/ ),
x
Foremost alat za pretraivanje slikovnih datoteka i razliitih sistema datoteka, kao to su
Linux ext2/ext3, Linux swap, UFS, JFS, NTFS, FAT12, FAT16, FAT32,
(http://sourceforge.net/projects/foremost)
x
F.I.R.E. (eng. Forensic and Incident Response Environment) samostalna grupa alata
koja se pokree kada se upali raunar (http://fire.dmzs.com/ )
x
Forensic Toolkit, BinText, Galleta, NTLast, Pasco, Patchit, Rifiuti, i ShoWin alati
posebno namijenjeni operativnom sistemu Windows (http://www.foundstone.com/ ),
204

x
WinHex alat za upravljanje datotekama, diskovima i radnom memorijom u
heksadekadskom formatu (http://www.x-ways.net/winhex/),
x
SMART Linux Linux distribucija posebno osmiljena za forenziku analizu dokaza.
Sadri alate za analizu podataka, pretraivanje i odgovor na sigurnosni incident.
(http://www.asrdata2.com/),
x
Wireshark alat za analizu mrenog saobraaja (http://www.wireshark.org/),
x
NTFSWalker alat za analizu NTFS sistema datoteka
(http://www.brothersoft.com/ntfswalker- 262095.html )
Iako postoji mnogo forenzikih alata, besplatnih i komercijalnih, bez strunog nadzora mogue je
unititi dokaze, a time i sudski proces. Potrebno je naglasiti da forenziku istragu prema tome
moe kvalitetno I pravovaljano voditi iskljuivo forenziki strunjak.
Alati za analizu diska
vrsti disk je sastavni dio raunara i obino se na njemu nalazi operativni sistem koji sadri
razliite programske pakete. Veina forenzikih alata moe se pokrenuti s jednog takvog sistema,
odnosno obinog raunara. Meutim, ukoliko je potrebno zasebno analizirati dijelove raunara,
kao to su vrsti diskovi, optiki mediji, USB memorijske kartice, mobilni ureaji i slino,
potrebna je posebna oprema. Postoji nekoliko proizvoaa takvih forenzikih ureaja za analizu
dokaznog materijala (dijelova raunara za pohranjivanje podataka) i najvaniji meu njima su
Digital Intelligence i Vogon International.
Proizvodi kompanije Digital Intelligence su:
x
forenziki sistemi - Fred, Freddie, Fred SR, Fred-M, Fred-C,
x
ureaji za prikupljanje podataka - Forensic Talon Kit, Forensic Talon, Forensic MD5 Kit,
Forensic MDP, Clone Card PRO, OmniPort,
x
prenosni ureaji - CellDEK, Mobile Response Kit, Wireless Stronghold Bag, STE3000F
RF Enclosure, Remote Charger,
x
ureaji za obradu optikih medija (CD, DVD) - FAR LITE, FAR PRO i
x
ureaji za kopiranje (kloniranje) podataka - Echo Plus, Sonix, OmniClone 2Xi,
OmniClone 5Xi, OmniClone 10Xi, OmniSCSI 1, OmniSCSI 4, OmniWipe.
Proizvodi kompanije Vogon International su:
x
prenosni i laboratorijski sistemi,
x
ureaji za forenziko kopiranje, te
x
prenosne i laboratorijske radne stanice.
Sertifikacija forenzikih istraioca
Forenzika je multidisciplinarno i interdisciplinarno podruje. U razvijenim zemljama, naroito
SAD-u, postojanje diplomskih studija forenzike dovelo je do kvalitetnog i djelotvornog rada
pravosua. U SAD-u postoji nekoliko forenzikih sertifikata koje istraioci moraju imati kako bi
mogli svjedoiti na sudu. Jedan od sertifikata koji nije vezan uz proizvoaa programskih alata je
GIAC (eng. Global Information Assurance Certification), a forenziar koji posjeduje taj sertifikat
postaje sertifikovani GIAC forenziki analitiar (eng. GIAC Certified Forensic Analyst - GCFA).
U januaru 2010. pomenuti sertifikat je akreditovan po program ANSI/ISO/IEC 17024 za
205

sertifikaciju osoblja. Organizacija IACRB (eng. Information Assurance Certification Review

Board) sponzorira CCFE (eng. Certified Computer Forensics Examiner) sertifikaciju. Kandidati
moraju proi pismeni ispit na kojem moraju imati 70% ili vie tanih odgovora. Kandidati koji
prou pomenuti ispit dobijaju dokazne datoteke u obliku kopije vrstog diska. Datoteke moraju
analizirati i predati na ocjenjivanje.
IACIS (eng. International Association of Computer Investigative Specialists) nudi obavljanje
sertifikacije raunarskih forenziara od 1994. godine. U poetku je to bio MS-DOS Processing
Certificate (DPC), a kasnije CFCE (eng. Certified Forensic Computer Examiner) koji
osposobljava kandidate za rad s forenzikim kopijama, te rjeavanje problema koji se javljaju pri
analizi digitalnog dokaznog materijala. Razliite raunarske kompanije nude sertifikate posebno
namijenjene za rad s njihovim programskim paketima. Na primjer, za rad s alatom EnCase izdaje
se EnCE sertifikat (eng. Encase Certified Examiner), a za alat AccessData ACE sertifikat. EnCE
sertifikacija se obavlja od 2001. godine.
Forenziki istraioci obino poinju svoju karijeru u policiji i slinim vladinim organizacijama
ili u kompanijama koje se bave raunarskom sigurnou. U dananje vrijeme za forenzike
strunjake se zahtjeva da imaju barem zavreni preddiplomski ili diplomski studijski program iz
podruja drutvenih i humanistikih mauka, medicine, biomedicine i zdravstva, biotehnologije,
tehnikih nauka ili prirodnih nauka.
Zakon i raunarska forenzika
Zakon ima presudan uticaj na raunarsku forenziku jer ima stroga pravila o prihvatanju
prikupljenih podataka kao dokaza. Da bi se prikupljene informacije uistinu smatrale dokaznim
materijalom, mora se odrati visok nivo formalnosti u postupanju s raunarom i njegovim
spremnicima. Posebna briga se mora voditi kada se pristupa podacima osumnjienog, virusima,
elektromagnetskim i mehanikim oteenjima, a ponekad i raunarskim zamkama (eng. boobytraps). Postoji nekoliko pravila kojih se treba pridravati kako se ne bi ugrozila pravna
upotrebljivost dokaza:
1.
koristiti samo alate i metode koje su prethodno ispitane i ocjenjene. Ispitivanje alata
provode institucije poput proizvoaa programskih paketa, vladinih organizacija (na primjer
Defense Cyber Crime Institute iz SAD-a) i druge,
2.
originalne dokaze treba to manje mijenjati i odloiti na sigurno mjesto,
3.
zapisivati sve to je napravljeno jer je dokumentacija na kraju dio izvjetaja,
4.
istraioc treba potovati vlastito znanje ili neznanje, tj. raditi samo ono u to je siguran da
zna.
Takoe, potrebno je paziti na osjetljivost informacija do kojih se dolo pretragom, a koje nisu
vezane za one podatke koji nas zanimaju. Zakoni nisu isti u svim dravama, ali su im namjene i
namjere jednake. U istragama kod kojih vlasnik digitalne opreme nije dao pristanak za
inspekciju, a to su krivine istrane radnje, posebno se mora paziti da strunjak za raunarsku
forenziku ima sve dozvole i zakonski autoritet za pregledanje, kopiranje, otuivanje i koritenje
svih ureaja i njihovog sadraja (odgovarajui sudski nalog). Ako to nije sluaj, osim
odbacivanja dokaza na sudu, teko je oekivati izbjegavanje pravne tube. Koliko god da je
forenzika obrada bila voena ispravnim principima, uvijek je mogue doi u situaciju u kojoj e
dokaz biti odbaen. Isto tako, ponekad izostanak stvaranja forenzike kopije vrstog diska nee
biti oteavajua okolnost pri prezentaciji dokaza. Digitalna forenzika je relativno nova nauna
disciplina i zakoni koji su osnov za priznavanje elektronskih dokaza na sudovima jo su uvijek u
206

stanju nedoreenosti. Konstantan napredak tehnologije dovodi do veeg broja dokaza i alata, a
time i dokaznog materijala, to u nekim sluajevima moe biti i loe jer dokazi nisu jasni. Ipak,
raunarska forenzika se ne koristi samo u svrhe kriminalistike istrage. Alati i metode specifine
za digitalnu forenziku koriste se i u svrhu povratka izgubljenih podataka kod obinih korisnika
raunara. Takoe, koriste se i u velikim kompanijama za zatitu raunarskih mrea. Novije
zakonske legislative u zapadnim dravama dre odgovornim kompanije koje ne uspiju sprijeiti
otkrivanje i zloupotrebu linih podataka svojih klijenat, pa je bavljenje raunarskomforenzikom
ponekad nain da se kompaniji sauva ugled i novac. Uzimajui za cilj usuglaavanje
meunarodnih zakona iz podruja cyber zloina , Vijee Evrope je, kao najstarije tijelo
Evropske Unije, postavilo osnove dokumenta nazvanog Konvencija o kibernetikom kriminalu
(eng. Convention on cybercrime). Konvencija je prvi meunarodni dokument koji eli skrenuti
panju na rastuu stopu informatikog kriminala, obrativi posebnu panju na prestupe koji su
nastali putem Interneta ili drugih komunikacionih mrea, krenje autorskih prava, djeju
pornografiju i raunarsku prijevaru. Krivina djela protiv tajnosti, cjelovitosti i dostupnosti
raunarskih podataka i sistema ukljuuju:nezakoniti pristup, nezakonito presretanje,ometanje
podataka, ometanje sistema, zlopotrebu ureaja, raunarsko krivotvorenje, krivina djela vezana
uz djeju pornografiju, krivina djela povrede autorskih i srodnih prava, te pokuaj, pomaganje ili
poticanje na zloin.
Zakljuak
U dananje vrijeme javlja se porast broja zloina poinjenih upotrebom raunara. Razvoj
tehnologije je s jedne strane olakao mnoge poslove i rijeio razliite probleme, meutim, s druge
strane ta ista tehnologija se moe zloupotrebiti u zloinake svrhe. Vie nije pitanje hoe li neko
postati rtvom zloupotrebe raunara ve kada e to postati. Zato je veoma vano da forenziki
strunjaci i provodioci zakona postupaju s digitalnim dokazima s panjom te ih analiziraju i
predstave temeljno i transparentno. Mnoge agencije u svijetu pruaju obrazovanje o prikupljanju,
ispitivanju i koritenju digitalnih dokaza. U BiH postoji nekoliko ustanova koje se bave
osposobljavanjem kadrova raunarske forenzike. Uskoro e biti potrebno i ire profesionalno
obrazovanje u podruju raunarske forenzike jer e zajedno s napretkom tehnologije i porastom
kriminala rasti potreba za osiguravanjem podataka i rjeavanjem raunarskih zloina. U postupku
forenzike istrage koriste se mnogi raunarski alati i ureaji koji pomau istraiocima u
ouvanju, pretraivanju i analizi digitalnih dokaza. Mnogi alati i ureaji su komercijalni i skupi,
meutim, postoji i nekolicina besplatnih alata koji omoguuju i obinom korisniku njihovu
upotrebu. Obini korisnik takve alate moe koristiti za obnovu obrisanih podataka, praenje,
presretanje i analizu mrenog saobraaja, te druge aktivnosti.
Raunalna forenzika vano je podruje forenzike nauke, ne samo zbog hvatanja i osude cyberkriminalaca, ve i ubojica te drugih zakonskih prestupnika. Raunarski sigurnosni incidenti su
postali svakodnevica I neizbjeni su. Kako bi se otkrili krivci iza incidenati potrebno je nuno
upotrijebiti tehnike raunarske forenzike. Osim u rjeavanju sluajeva u kojima su kriminalci
iskoristili slabosti raunara, raunarskih programa i mrea, raunarski forenziari koriste svoja
znanja u praenju i otkrivanju razliitih kriminalaca i ubojica. ini se kako budunost rjeavanja
kriminalnih sluajeva lei upravo u raunarskoj forenzici i slinim metodama otkrivanja
informacija o kriminalu.
Reference
207

[1] Raunarska forenzika, http://en.wikipedia.org/wiki/Computer_forensics, svibanj 2010.

[2] Raunarska forenzika, http://www.cromwell-intl.com/security/security-forensics.html,
januar 2010.
[3] Open Source Digital Forensics, http://www.opensourceforensics.org/, april 2010.
[4] Five Essential Computer Forensics Tools,
http://www.enterpriseitplanet.com/security/features/article.php/3786046/Five-EssentialComputer-Forensics-Tools.htm, studeni 2008.
[5] Studij forenzinih nauka, http://forenzika.unist.hr/Naslovnica/tabid/475/Default.aspx,
avgust, 2010.
[6] Digital Intelligence, http://www.digitalintelligence.com/, svibanj 2010.
[7] Smart Linux, http://www.asrdata2.com/, svibanj 2010.
[8] Firewall Forensics, http://www.linuxsecurity.com/resource_files/firewalls/firewallseen.html,avgust 2010.
[9] Vogon Investigation, http://www.vogon-investigation.com/, svibanj 2010.
[10] Access Data, http://www.accessdata.com/forensictoolkit.html, svibanj 2010.
208

MANAGEMENT METHODOLOGIES CRITICAL INFORMATION

INFRASTRUCTURE AND DIGITAL FORENSICS
Duanka Stojanovi, Ljilja ikman
Faculty of Technology, University of Banja Luka
This paper provides an overview of policy areas of information security and the information
security management methodologies. Define the key terms of the field and describes current
trends in development. It analyzes the necessity of establishing an information security corporate
governance, as well as the relationship of the corporate level and the security programs which
create an information security management systems. Describes the system model managing
information security, where security is considered as a dynamically linked, multidimensional
activity. Specificities of modern information security policies and an information security
management methodologies, especially in the case of the traditional approach, typical of the
public sector and security software frameworks established by the contemporary standards of
information security. The role of security metrics to manage information security, and the
importance of metrics in corporate and operational level management of IT security. Special
emphasis is given to the relationship of forensics in security policy. Let us give an answer to the
question: in what correlates security information systems and digital forensics. It is said that
digital forensics performances when it fails security policy and when it happens intrusion into a
computer system company or when you happen to some other security incidents that violate
security policy unformacionog system. Today computers have the possibility of memorizing vast
amounts of data on the personal computer is the order of hundreds of megabytes, and businesses
and corporations among terabytes. Forensic methods to the data collected, analyzed, and make
certain conclusions on the basis of which give some recommendations, depending on the reason
the investigation. Analysis of large quantities of data in time and financially demanding job and
requires a good knowledge of the matter, but computers and programs used.
Keywords: Information space, information security policy, corporate governance, the information
security, an information security management system, methodologies, metrics, digital fonzika
research links forensics and security
209

INFLUENCE OF AIR PREHEATING RATE ON THE STEEL HEATING

EFFICIENCY
University of Montenegro, Faculty of Metallurgy and Technology, Podgorica, lmilisav@ac.me;
nebojsa@ac.me; zarko@ac.me
Scientific paper
The subject of this article is an analysis of the influence of air preheating rate on the main
parameters of fuel combustion and steel heating process. Preheating of combustion air influences
on the flame temperature, the furnace temperature level and economy of fuel and, could reduce
gases emission, while improving furnace productivity. The work describes liquid fuel combustion
process in the reheating furnaces during low alloy steel heating. It was necessary to determine the
combustion air quantity, amount of combustion products and fuel combustion temperature.
Combustion conditions are defined by changes in values of excess air ratio ( = 1.00 - 1.20) and
temperature of preheated combustion air (tca = 0 - 500 oC), while chemical composition and
heating value of fuel were constant.
Key words: Air preheating, combustion temperature, fuel economy
INTRODUCTION
For fuel-fired industrial heating processes, one of the possible ways to improve efficiency and
productivity is to preheat the combustion air. The source of this heat energy is the exhaust gas
stream, which leaves the furnace process at elevated temperatures. Recycling heat this way will
reduce the amount of the purchased fuel needed by the furnace. Fuel savings depend on different
furnace exhaust gas temperature and preheated combustion air temperatures >1-3@.
The recuperative utilization of waste gas heat for the process, is one of the most effective
methods of energy recovery. The design of the recuperators is laid out for reducing the waste gas
temperature at furnace outlet and refeeding the recovered heat to the furnace process as preheated
combustion air >4-6@.
Due to the reduction of the fuel quantity, less waste gas reaches the atmosphere, whereby the
efficiency is increased. By installing a heat exchanger (recuperator) in waste gas flue to preheat
the combustion air, the flame temperature is raised, the heat transfer efficiency improved and the
overall fuel consumption reduced.
Technology of heating under conditions of preheated combustion air reduces not only energy
usage, but also emissions. Moreover it improves productivity and reduces capital and operational
coasts. Scientific solution for increasing energy efficiency and reducing pollutant formation in
furnaces requires an understanding of physical energy-transfer and mixing mechanism along with
chemical reaction pathways for pollutant formation in various gas mixture >7,9@.
210

Analysis of fuel combustion and its influence on furnace efficiency requires to determine the
following values: amount of combustion air, shemical composition and amount of combustion
products, flame temperature and fuel economy. In the process of fuels combustion in this case,
the oxidizer was atmospheric air >3@.
The temperature attained by the fuel combustion depends not only on its heat value, but also on
the burning technique used. Other factors affecting the flame temperature are the amount of
nitrogen in fuel-air mixture, the temperature of the fuel and air prior to combustion, the sensible
heat in the reactants which should be added to the heating value in assessing the total heat
available in the combustion products etc.
Each of the modern reheating furnaces is equipped with combustion control system, which is
activated by changes in waste gas oxygen levels, or in waste gases temperature. Term fuel
economy (P) could refer to the amount of fuel saved as a result of preheating and enriching
combustion air. Moreover, some of the major contributions to the fuel economy in steel industry
are utilization of fuel with different heating values, recovery of waste heat by heat exchangers
and use of air enriched by oxygen.
The results given in this paper were obtained by combining an experimental technique with an
analytical method of combustion calculation of a chosen type of liquid fuel. They are related to
the work of a special type of continuous furnace for low alloy steel billet heating prior to hot
rolling. The combustion air was preheated (temperature above 20 oC) and oxygen content was 21
vol %.
The working conditions of fuel combustion process were defined by:
changes in excess air values, O = 1.00 1.20;
inlet temperature of cold combustion air, tai = 20 oC;
temperature of preheated air, tca = 50 - 500 oC;
inlet temperature of the combustion products, tgi = 600-1200 oC;
outlet temperature of the combustion products, tgo = 500 oC.
The values of O, tcp, tgi, tgo were chosen according to the required industrial thermal conditions
and temperature profile in the furnace. Chemical composition and heating value of the fuel are
given in Table 1.
C
84.719
Table 1. Chemical composition of the fuel

Contents of elements (mass %)
H
S
O
N
12.375
1.541
0.517
0.219
W content of wet; A content of ash
Lower heat value of fuel QL = 41560.916 kJ/kg
W
0.600
A
0.029
Table 2. Chemical composition of combustion products

Results of calculation (analysis, vol %), O = 1,16
CO2
11,885
H2O
10,465
CO2
12,740
102 CO
0,100
O2
2,742
N2
74,742
SO2
0,083
Results of measurement (vol %)
O2
3,900
211
SO2
0,033
N2
83,231

Changes of the amount of combustion air (Vca) and combustion products, i.e. the waste gas
amount values (Vcp), including the influence of the excess air ratio values, are presented in Fig. 1
and 2. These graphs are extended to include the influence of several excess air ratio values in the
range of 1.00-1.20.
Results of combustion temperature calculation may be observed in Fig. 3 and 4, and changes in
values of fuel economy in Fig. 5 and 6. In both cases, the figures show family of curves
calculated for different values of air temperature and excess air ratio.
30
600
700
25
800
900
Vca , m (n) /s
20
15
10
5
0
100
150
200
250
300
350
400
450
500
tca, C
Fig. 1. Effect of air preheating temperature on the combustion air amount

(gas outlet temperature, 600 oC; 700 oC; 800 oC; 900 oC; O=1.18; tgo = 1200 oC)
1200
1000
900
800
700
Vcp , m /s
3
2
1
0
100
150
200
250
300
350
400
450
500
tca, C
Fig. 2. Effect of air preheating temperature on the combustion products amount
(gas outlet temperature, 600 oC; 700 oC; 800 oC; 900 oC; O=1.18; tgo = 1200 oC)
212

2500
1
1.04
1.08
1.12
1.16
2400
2200
tc, C
2300
2100
2000
1900
1800
50
100
150
200
250
300
350
400
tca, oC
2600
100
200
300
400
500
2500
2400
tc, C
2300
2200
2100
2000
1900
1800
1
1.04
1.08
1.12
1.16
1.2
Fig. 3. Changes of combustion temperature values (tc):
a) tc as a function of air preheating temperature (tca); b) tc as function of O

26
1
1.04
1.08
1.12
1.16
1.2
24
22
20
18
P; %
16
14
12
10
8
6
4
2
0
50
100
150
200
250
300
350
tca , C
Fig. 4. Fuel economy as a function of air preheating temperature
213
400

(O = 1; 1.04; 1.08; 1.12; 1.16; 1.20)

40
100
200
300
400
500
35
30
P, %
25
20
15
10
5
0
600
700
800
900
1000
1100
1200
tgi, C
Fig. 5. Fuel economy as a function of gas inlet temperature

(Air preheating temperature, 100 oC; 200 oC; 300 oC; 400 oC; 500 oC)
The joint effect of air preheating temperature and excess air ratio on the values of examined
parameters (variables tca and v(O2) is presented in the form of 3D graphs in Fig. 6-8. Fig. 7.
describes flame temperature as a function of the two abovementioned parameters. Results of fuel
economy calculation may be observed in Fig. 7 and 8.
2400-2500
2500
2300-2400
2200-2300
2400
2100-2200
2000-2100
1900-2000
2300
1800-1900
tc, C
2200
1700-1800
2100
2000
400
1900
300
1800
200
100
1700
1
1.04
1.08
1.12
O
1.16
tca, oC
0
1.2
Fig. 6. Flame temperature as a function of air preheating temperature and

excess air ratio (3D graph)
214

25
20-25
15-20
10-15
20
5-10
0-5
P, %
15
10
0
1
1.04
1.08
1.12
1.16
1.2 50
100
150
200
250
300
350
400
t ca , C
Fig. 7. Fuel economy as a function of air preheating temperature and

excess air ratio (3 D graph)
40
35-40
30-35
25-30
20-25
15-20
10-15
5-10
0-5
35
30
20
15
10
600
500
400
300
1200
1100
tgi , C
1000
200
900
800
700
600
P, %
25
100
Fig. 8. Fuel economy as a function of gas inlet temperature

and air preheating (3D graph)
215
tca, C

The amount of combustion air and combustion products (amount of waste gases) can be defined
as the functions of fuel quality, excess air ratio and temperature of preheated air. The changes of
these parameters affect the main heating parameters significantly. According to the Fig. 1 it can
be seen that the value of air amount, supplied for the the process of liquid fuel combustion
decreases with increase of air preheating temperature for the total range of gas inlet temperature.
The amount of combustion air can be minimised by combustion air preheating and with increase
of gas inlet temperature.
On the basis of the shape and flow of the curves in Fig. 2 it can be concluded that increase of air
preheating temperature is directly proportional to the increase of the amount of waste flue gases.
Furthermore, the amount of waste flue gases can be minimised (amount of combustion products
can be decreased), by the oxygen enrichment in the combustion air. By increasing the content of
oxygen in this air, the amount of air per unit of fuel decreases. Consequentally, the amount of
produced flue gases (waste gases) also decreases. The amount of combustion products increases
for the total range of the oxygen content in the combustion air.
The results of flame temperature calculations are shown in Fig. 3 (a and b) and in Fig. 6 (3D), for
the air preheating temperature in the interval 100 500 oC and for the values of excess air ratio in
the range 1.00 - 1.20 (21 % O2 in the combustion air). According to the obtained results, the
flame temperature can be considered as a function of several parameters and to be dependent on
the parameters of conditions of fuel combustion process. Curves in Fig. 3 describe the flame
temperature as a function of air preheating temperature and excess air ratio.
It is observed that the flame temperature decreases substantially by increasing values of air
excess ratio for the total range of air preheating temperature values. This can be explained
according to the eq. 1 and with the fact that during fuel combustion with higher values of , the
less amount of air for combustion is needed. Therefore, the amount of heat transferred to the
combustion air and combustion products is also reduced. As a result, the flame temperature
decreases. Thus increase of air preheating temperature is directly proportional to the flame
temperature increase. This could be explained in the same way.
Results of fuel economy calculations are shown in Fig. 4 and 5, and in Fig. 7 and 8 (3D). The
given curves present changes of fuel economy values obtained under conditions of combustion
presented with different values of combustion air temperature, waste gas temperature and excess
air ratio (21 % O2 in combustion air).
Mathematical expresions (interpolation equations) for calculation of numerical values of
examined parameters, derived on the basis of process combustion modelling, are shown in Table
3.
Table 3 Derivated expressions for amount of air combustion, combustion products,
flame temperature and fuel economy
Parameter (y)
Derived equations
Variable (x)
Applied for
ts = f(O, tca)
y = 983.37 x2 0.6849 x + 4840.7
O, tca
V(O2) = 21 %
ts = f(tca, O)
P = f(tca, O)
P = f(O, tca)
P = f(tdi, tca)
y = 0,685 x + 1994,8
y = 0.0521 x2 + 1.149 x
y = 5.0435 x2 + 5. 5903 x + 0.5869
y = x210-5 0.0079 x + 16.341
tca, O
tca, O
O, tca
tdi, tca
Omean = 1.11; v(O2) = 21 %

tgi = 950 oC
v(O2)m= 21 %
Omean = 1.11; v(O2)m= 21 %
216

CONCLUSION
Calculations of fuel combustion process are necessary to determine values of combustion air
requirements, amount and chemical composition of combustion products, flame temperature and
fuel economy.
Liquid fuel combustion process is significantly affected by the amount of combustion air, air
preheating temperature, and waste gas temperature. Examined parameters of fuel combustion
have a great influence on the variation in flame temperature values, as well as on the fuel
economy for the fuel used.
The amount of air needed for combustion of fuel unit, as well as the amount of waste flue gases
can be minimized and the heating rate of the unit can be increased by preheating of combustion
air.
For the same fuel input, in the process of combustion with preheated air the combustion
temperature raises, thereby improving heat transfer rate and increasing production. Alternatively,
the fuel input may be decreased.
Preheating of combustion air is recommended for the processes of steel heating prior to
metalworking. With combustion air preheating, total temperature level in reheating furnace and
economy of fuel are increased, the heat transfer efficiency is improved and the overall fuel
consumption is reduced.
REFERENCES
1. Bell, K. J.: Heat Exchangers design for the Process Industries, Journal of Heat transfer,
126(6) (2004), 877-885.
2. Trinks, W. et al.: Industrial Furnaces, 6th Ed., John Wiley&Sons, Haboken, New Jersey,
Canada, (2004) p. 461.
3. Lalovic, M., Z. Radovic, M.M. Lalovic, N. Tadi: Effect of oxygen enriched and
preheated combustion air on furnace efficiency, 12th International Foundrymen
Conference, Proceedings, Opatija, May 24th 25th, 2012, 215-225.
4. Cengel , Y., A., M. A. Boles: Thermodynamics: An Engineering Approach, 7th Ed.,
McGraw Hill (2010) p. 1024.
5. Gupta, A. K., et al.: Effect of Air Preheat Temperature and Oxygen Concentration on
Flame Structure and Emission , J. Energy Resour. Technol. 121(3) (1999), 209-216.
6. Jang, S. Y. et al.: Predication of flame formation in highly preheated air combustion,
Mechanical Science and Technology, 22(11) (2008), 2236-2244.
7. Suvarnakuta, P., S. Patumsawad, S. Kerdsuwan: Effects of highly preheated combustion
air on characteristics of burner operation and fuel consumption in controlled-air
incinerator. Songklanakarin J. Sci. Technol. 30 (1) (2008), 125-129.
8. Ghader Ashwani Mohammed: Effect of Preheated Combustion Air On Laminar
Coflow Diffusion Flames Under normal and microgravity conditions, dissertation,
University of Meryland, Department of Mechanical Engineering, 2005.
217

UTICAJ STEPENA PREDGRIJAVANJA VAZDUHA NA EFIKASNOST

PROCESA ZAGRIJAVANJA ELIKA
Univerzitet Crne Gore, Metalurko-tehnoloki fakultet, Podgorica
lmilisav@ac.me, nebojsa@ac.me, zarko@ac.me
Predmet rada je analiza uticaja predgrijavanja vazduha potrebnog za sagorijevanje goriva, na
promjenu osnovnih pokazatelja procesa sagorijevanja tenih goriva u toku zagrijavanja elika
prije tople plastine deformacije (valjanja). Temperatura predgrijavanja vazduha potrebnog za
sagorijevanje goriva utie, izmeu ostalog, na temperaturu sagorijevanja, temperaturnu atmosfere
pei u kojoj se odvija proces zagrijavanja i na ekonomiju goriva, a moe doprinijeti i smanjenu
emisije gasova i poboljanju proizvodnosti pei. Opisan je proces sagorijevanja tenog goriva
(mazuta) u toku zagrijavanja niskolegiranog elika u kontinuiranoj pei. Proraunom su odreene
vrijednosti koliine vazduha potrebnog za sagorijevanje, koliine i hemijskog sastava gasovitih
produkata sagorijevanja, temperature sagorijevanja i ekonomije goriva. Uslovi procesa
sagorijevanja odreeni su promjenama vrijednosti koeficijenta vika vazduha u intervalu = 1,00
1,20, sadrajem kiseoniku u vazduhu od 21 % (atmosferski vazduh), temperaturom
predgrijavanja vazduha (tv = 0 - 500 oC), pri konstantnom hemijskom sastavu i toplotnoj moi
goriva.
Kljune rijei: predgrijavanje vazduha, temperatura sagorijevanja, ekonomija goriva
218

CHEMICAL TECHNOLOGY
219

PRAENJE TURBINSKOG ULJA U EKSPLOATACIJI

Aleksandra Josipovi1, Danka ikuljak2, Pero Dugi2
1
Univerzitet u Istonom Sarajevu,Tehnoloki fakultet, Zvornik, josipovic.aleksandra@yahoo.com

2
Rafinerija ulja Modrica
Struni rad
Izvod
Pravilno funkcionisanje turbina je u zavisnosti od kvaliteta turbinskih ulja. Glavne funkcije
turbinskih ulja su podmazivanje turbinskih postrojenja, hlaenje leajeva i zupastih prenosnika
turbina, te uklanjanje produkata kontaminacije sa pokretnih dijelova turbina. Za formulacije
turbinskih ulja najee se koriste ulja mineralne osnove u kombinaciji sa aditivima protiv
oksidacije, korozije i troenja. Najzastupljeniji su inhibitori oksidacije koji odreuju zivotni vijek
ulja u sistemu.
U toku rada turbina ulja su izloena nizu nepovoljnih faktora koji vode ka degradaciji ulja. To su
visoke temperature, prisustvo vazduha, vode, pare i metala. Pod takvim uslovima dolazi do
termike i oksidacione degradacije ulja to moe prouzrokovati cijeli niz problema koji se mogu
odraziti na rad i pouzdanost turbinskog sistema. Visoke radne temperature u prisustvu kiseonika i
metala kao katalizatora dovode do oksidacije ulja pri emu se stvaraju u ulju i vodi rastvorivi
produkti oksidacije. Daljim hemijskim procesima dolazi do polimerizovanja oksidacionih
produkata koji se izdvajaju iz ulja, formirajui lakove i naslage na metalnim povrinama.
S obzirom da su ulja osnova pouzdanog rada turbine potrebno je osigurati konstanto praenje
kvaliteta ovih ulja u eksploataciji kako bi se izbjegli eventualni kvarovi u sistemu.
U radu su praene promjene ulja iz eksploatacije u odnosu na svjee ulje. Koritene su standardne
metode za ispitivanje fiziko-hemijskih karakteristika, kao i savremene instrumentalne metode
(X-RAY, IR, ICP) kojima su utvrene hemijske promjene i metali habanja u ulju.
Kljune rijei: turbina, ulje, sistem podmazivanja.
1.
UVOD
Turbine su ureaji u kojima se vri pretvaranje energije radnog fluida u mehaniki rad. Turbina
zajedno sa radnom mainom ini turboagregat, a svi elementi od izvora energije, preko
turboagregata zajedno sa pripadajuim cjevovodima, pumpama i izmjenjivaima toplote nazivaju
se jednim imenom turbinsko postrojenje. Cijeli niz uslova, kao to su turbinska oprema, radni
ciklusi turbina, postupak odravanja, radne temperature, mogua kontaminacija sistema
postavljaju pred turbinska ulja jedinstvene zahtjeve koje ova ulja moraju da ispune. S obzirom da
se radi o sistemu sa velikom zapreminom rezervoara, u kojima se vri povremeno dosipanje ulja,
ova ulja karakterie izuzetno dug period zamjene. Ukoliko nema znaajnije kontaminacije iz
spoljanjih uslova, radni vijek ulja prvenstveno zavisi od njegove oksidacione stabilnosti. Na
pogoranje oksidacione stabilnosti prije svega utiu visoke temperature, voda i kontaminacija
neistoama (1). Voda pogorava oksidacionu stabilnost ulja, doprinosi koroziji i nastanku re
220

koja dalje djeluje kao katalizator oksidacije. Visoke temperature takoe skrauju radni vijek ulja
ubrzavajui proces oksidacije. Uslijed degradacije turbinskih ulja dolazi do nastanka slabih
kiselina i netopivih spojeva koji se taloe na vitalnim dijelovima turbina. Jako oksidovana
turbinska ulja mogu izazvati cijeli niz problema u turbinskom sistemu (2, 3). Kako se radi o
izuzetno skupim agregatima neophodno je da se vri kontinuirana meukontrola kvaliteta ulja.
U ovom radu su predstavljeni rezultati praenja promjena fiziko-hemijskih karakterstika ulja u
eksploataciji. Cilj rada je bio da se utvrdi potreban kontinuet provjere kvaliteta ulja i proireni
parametri koji se trebaju pratiti radi dobijanja to bolje slike o kvalitetu ulja u sistemu.
2.
EKSPERIMENTALNI DIO
2.1.
Materijali i metode ispitivanja
U radu su prikazani rezultati praenja promjena karakteristika turbinskog ulja u eksplotaciji u

periodu od etiri godine. Vreno je praenje promjene gustine, viskoznosti i kiselinskog broja.
Ulja su koritena za podmazivanje turbinskih postrojenja -300-240-1, nominalne snage od
300 MW (4).
Pored toga, prikazani su i rezultati potpune analize turbinskog ulja iz sistema, kao i svjeeg ulja,
uz objanjenje vanosti pojednih fiziko-hemijskih karakteristika koje se rade kod ovog tipa ulja.
Ispitivanje ulja je vreno prema standardnim metodama navedenim u tabeli 2. S obzirom da se
radi o klasinim, esto koritenim metodama, nije bilo potrebe za opisivanjem metoda.
3.
U tabeli 1 i na dijagramima 1, 2 i 3 su prikazani rezultati praenja promjena karakteristika

turbinskog ulja u eksploata
221
0.01
0.02
0.03
0.04
0.05
0.06
0.07
0.08
Mjesec
Januar
Februar
Mart
April
Maj
Jun
Jul
Avgust
Septembar
Oktobar
Novembar
Decembar
Godina
K-ke
Kiselinski broj, mg KOH/g
20 0
201
2010
0,0335
0,0291
0,0255
0,0336
0,0372
0,0379
0,0455
0,0433
-
857,3
858,3
858,9
858,6
858,4
858,9
857,6
857,6
-
kg/m3
0,0412
0,0436
0,0636
0,0719
0,0603
0,0394
0,0263
859,9
857,8
858,4
858,6
856,2
859
859,6
kg/m3
34.83
34,22
33,20
30,79
31,79
32,39
33,20
mm2/s
0,0284
0,0215
0,0314
0,0321
0,0366
0,0411
0,3870
0,0315
0,0368
0,0408
0,0308
0,0398
859,1
855,3
857,6
859,9
855,3
858
858,9
860,6
858,8
860,3
859,5
858,2
kg/m3
33,20
32,59
32,59
32,79
32,59
32,59
31,99
31,79
30.99
31,41
28,83
31,87
mm2/s
222
Dijagram 1. Promjena kiselinskog broja ulja u eksploataciji

Figure 1. Change of acid number of turbine oils in exploitation
29,41
30,00
32.39
23.47
30,39
31,79
32,59
34,22
-
mm2/s
0,0333
0,0447
0,0243
0,4440
0,0409
0,0352
Tabela 1. Promjene gustine, viskoznosti i kiselinskog broja turbinskih uljau eksploataciji

Table 1. Change of density, viscosity and acid number of turbine oils in the explotaitation
2010
2011
2012
Kbr.
,
,
Kbr.
,
,
Kbr.
,
,
Kbr.
o
o
o
o
o
o
mgKOH/g
mgKOH/
mgKOH/g
mgKOH/g
15 C
40 C
15 C 40 C
15 C
40 C
g
858,3
859,5
855,3
858,8
859,1
857,9
kg/m3
2013
,
15o C
31,21
31,99
31,05
32,59
31,39
32,21
mm2/s
,
40o C

Na dijagramu 1 su prikazani rezultati praenja kiselinskog broja u eksploataciji, odakle se

moe vidjeti da u toku vremena nije dolo do veih promjena vrijednosti kiselinskog broja. To
znai da nije dolo do znaajnijeg stepena oksidacije koji bi doveo do stvaranja kiselih
produkata. Do promjene vrijednosti kiselinskog broja takoe dolazi i uslijed osvjeavanja ulja
u sistemu.
Gustina na 15 oC, kg/m
0,87
0,865
0,86
0,855
0,85
ja
Dijagram 2.Promjena gustine u eksploataciji

Figure 2. Change of density of turbine oils in exploitation
Na dijagramu 2 su prikazani rezultati praenja promjene gustine ulja u eksploataciji. Sa
dijagrama se vidi da vrijednost gustine ne varira u znaajnoj mjeri, te se u toku eksploatacije
nalazi u prvobitno zadanim rasponima.
37
Viskoznost na 40 oC, mm 2 /s
36
35
34
33
ISO VG 32
32
31
30
29
28
Axis Title
Dijagram 3. Promjena vrijednosti viskoznosti u eksploataciji

Figure 3. Change of viscosity of turbine oils in exploitation
Na dijagramu 3 su prikazani rezultati praenja viskoznosti ulja u eksploataciji. Na osnovu
datih rezultata se zakljuuje da u toku vremena dolazi do variranja vrijednosti viskoznosti do
kojeg moe doi uslijed kontaminacije, nastanka proizvoda oksidacije, kao i pri dosipanju
svjeeg ulja u sistem. I pored ovih promjena, ulje je svo vrijeme bilo u okviru granica
viskozitetne
gradacije ISO VG 32.
223

U drugom dijelu rada su prikazani rezultati kompletne analize uzoraka svjeeg i turbinskog
ulja iz sistema. U tabeli 2 su dati rezultati ispitivanja.
Tabela 2. Rezultati kompletne analize turbinskih ulja
Table 2. Complete analysis of turbine oils
KARAKTERISTIKE
METODA
JEDINICA
SVJEE ULJE
Viskoznost na 40C
Viskoznost na 100C
Indeks viskoznosti
Taka paljenja
Taka teenja
KBr
Izgled
Boja
Sklonost
pjenjenju/stabilnost
Faza I, 24C
Faza II, 94C
Faza III, 24C
Deemulgivnost na 54C
(ulje:voda:emulzija)
Izdvajanje vazduha na
50C
Oksidaciona stabilnost
RPVOT
Korozija na Cu 3h/100C
Sadraj vode
BAS ISO 3104

BAS ISO 3104
BAS ISO 2909
ISO 2592
BA SISO 3016
ISO 6618
Vizuelno
BAS ISO 2049
ASTM D 892
mm/s
mm/s
C
C
mgKOH/g
ASTM
ml
34
5,75
110
230
-23
0,14
bistar
L0,5
0/0
5/0
5/0
ULJE IZ
SISTEMA
31,69
5,54
112
220
0,04
bistar
L 2,5
400/0
120/0
530/0
ISO 6614
min
40:40:0 12
40:40:0 30
ISO 9120
min
2,1
6,1
ASTM D 2272
min
345
153
ASTM D 130
BAS ISO
12937
ASTM D 5002
ISO 4406
%m/m
1a
0,0077
1a
0,0195
kg/m3
-
CEI IEC 590
860,2
>4-18
>6-16
>14-13
4,35
60,79
34,86
861,3
>4-18
>6-16
>14-14
4,24
64,02
31,74
ASTM D 5863
ppm
ppm
ppm
ppm
ppm
ppm
%m/m
Abs/cm
1,6
59,9
126,6
0
0
1,2
0,1
-
0,4
1,6
186,9
73,1
1,7
0,6
0,14
0,441
Gustina na 15C
Klasa zaprljanosti
IR SPEKTRO FOTOMETRIJA
C aromata
C parafina
C naftena
Ca
Zn
P
Cu
Fe
Na
S
FT- IR
Oksidacije na 1710 cm-1
ASTM D 4294
U toku rada vreno je ispitivanje gore navedenih karakteristika, a opis i znaaj tih svojstava na
primjenu slijedi u tekstu.
224

Viskoznost predstavlja jednu od najbitnijih karakteristika turbinskih ulja. Znaajne promjene

viskoznosti ulja obino ukazuju na kontaminaciju uljem nie ili vie viskoznosti, vodom kao i
na stvaranje oksidacionih produkata.
U ispitivanom uzorku iz sistema je dolo do pada vrijednosti viskoznosti u odnosu na svjee
ulje.
Korozija na Cu Turbinska ulja ne smiju da izazivaju koroziju metala sa kojima dolaze u
dodir. Veina njih zadovoljava ovaj uslov. Meutim, tokom ekspoloatacije u ulju mogu
nastati, kao rezultat degradacije, produkti koji su agresivni i izazivaju koroziju.
Ispitivanjem korozije ulja iz sistema dobijena je vrijednost koja je ista kao i kod uzorka
svjeeg ulja.
Kiselinski broj U toku upotrebe ulje se oksiduje, pri emu se u ulju stvaraju kiseli produkti.
Kako se tim procesom troe inhibitori oksidacije, opada i sposobnost ulja da se odupre
oksidaciji, te se sve vie ovih proizvoda generie u ulju, uzrokujui porast kiselinskog broja.
U toku eksploatacije prati se promjena kiselinskog broja u odnosu na svjee ulje. Meutim,
kada se radi o svjeem ulju, ono takoe ima odreenu vrijednost kiselinskog broja, koja potie
od kiselosti samog aditiva koji ulazi u formulaciju turbinskih ulja.
Pjenjenje Prisustvo odreene koliine pjene u sistemu je normalno i nije razlog za brigu.
Prekomjerno pjenjenje obino nije vezano za samo ulje, ve za mehanike probleme koji
dovode do prodiranja prekomjerne koliine vazduha u sistem. Kontaminacija i oksidacija ulja
takoe mogu uticati na stvaranje pjene i njenu stabilnost.
Poredei rezultate svjeeg i ulja iz sistema moe se uoiti da je kod ulja iz sistema dolo do
pogoranja svojstava pjenjenja, meutim ona su jo uvijek u granicama dozvoljenim za svjee
ulje.
Deemulgivnost Za turbinske sisteme, od izuzetne vanosti je sposobnost izdvajanja vode.
Deemulziona svojstva se mogu pogorati uslijed prekomjerne kontaminacije vodom ili uslijed
oksidacionih procesa u ulju.
Na osnovu rezultata ispitivanja moe se konstatovati neznatno pogoranje deemulzionih
svojstava ulja iz sistema. Meutim, vrijednost za ulje iz sistema se i dalje nalazi u granicama
dozvoljene vrijednosti za svjee ulje.
Prisustvo vode Prisustvo vode u sistemu uzrokuje ubrzanu razgradnju ulja i ubrzava koroziju
metalnih komponenti sistema. Takoe, prekomjerna koliina vode u velikim sisitemima moe
dovesti do razvoja mikroorganizama, kao i pogorati svojstva podmazivanja.
Analiza ulja iz sistema je pokazala nizak sadraj vode u ulju, to ukazuje na to da se u ovom
turbinskom postrojenju vri redovno separiranje vode.
Klase zaprljanosti Klase zaprljanosti definiu broj estica u ulju. Rezultati se izraavaju kao
broj estica vei od 4-6-14 mikrona po ml ulja.
Rezultati svjeeg i ulja iz sistema su dobri, to pokazuje da se vri redovno i pouzdano
filtriranje turbinskih ulja radi uklanjanja neistoa koje dospijevaju u sistem.
225

RPVOT Oksidaciona stabilnost turbinskih ulja se odreuje testom RPVOT. Na osnovu

rezultata ovog testa, izraenih u minutama, predvia se preostala koliina inhibitora oksidacije
u ulju, koji odreuju ivotni vijek samog ulja. Na osnovu dobijenih rezultata ispitivanja, moe
se zakljuiti da ulje iz sistema jos uvijek sadri znaajne koliine inhibitora oksidacij
ZAKLJUAK
1. Kod kontrole ulja u eksploataciji nije dovoljno pratiti samo promjene gustine,
viskoznosti i kiselinskog broja.
2. U cilju to potpunije kontrole, potrebno je najmanje kvartalno vriti proireno
ispitivanje i utvrditi sledee karakteristike:deemulgivnost, sadraj vode, klase
zaprljanosti, pjenjenje
3. Najmanje jednom godinje potrebno je vriti FT-IR analizu, kao i utvrivanje koliine
metala habanja u ulju
4. Svakih est mjeseci je potrebno uraditi kompletnu analizu kako bi se dobio potpun
uvid u kvalitet ulja u sistemu
5. Potrebno je voditi redovnu i kontinuiranu evidenciju o osvjeavanju ulja u sistemu
6. Samo potpunim i redovnim praenjem ulja u eksploataciji moe se blagovremeno
intervenisati (dolivanje, promjena ulja)
LITERATURA
.
1. John Sander, Vice President of Technology Lubrication Engineers, Inc.: Steam
Turbine Oil Challenges, Lubrication Engineers, (2012).
2. Exxon Mobil Lubricants & Petroleum Specialties: How Select and Service a Turbine
Oil.
3. Aleksandar A. Rac: Maziva i Podmazivanje Maina, Mainski fakultet Beograd,
Beograd (2007).
4. RiTE Ugljevik, RJ. TERMOELEKTRANA : POGONSKO UPUSTVO TURBINE
K-300-240-1.
226

MONITORING OF TURBINE OIL IN THE EXPLOITATION

Aleksandra Josipovi1, Danka ikuljak2, Pero Dugi2
1
University of East Sarajevo, Faculty of technology, Zvornik,

josipovic.aleksandra@yahoo.com
2
Oil refinery Modrica,
Abstract
The proper functioning of the turbine depends a lot on turbine oil. The main functions of
turbine oils is lubrication of turbine installations, cooling of bearings and gears turbines, and
removing products of contamination from moving part of the turbine. Turbine oils are mainly
formulated from mineral base oils combined with additives against oxidation, corrosion and
wear.
During turbine operation, turbine oils are exposed to a number of negative factors that lead to
degradation of oil. These are high temperature, presence of air, water, steam and metals.
Under such conditions, there is a thermal and oxidative degradation of the oil that can cause a
range of problems that can affect the performance and reliability of the turbine system. High
temperatures in the presence of oxygen and metals as catalysts cause oxidation of oils
producing in oil and water soluble oxidation products. By further chemical processes occurs
polymerization of oxidation products which form varnishes and deposits on metal surfaces.
Since oils are basis for the reliable turbine operation, in order to avoid possible failures in the
system, it is necessary to ensure constant monitoring of quality of the oil from the exploitation
This paper shows the results of the monitoring of turbine oils from the exploitation, compared
to fresh oil. For the examination of physical and chemical characteristics were used standard
methods, as well as modern instrumental methods (X-ray, IR, ICP), which determines
chemical changes and wear metals in the oil.
Key words: turbine, oil, lubrication system.
227

PRIMJENA FIZIKO - HEMIJSKIH POSTUPAKA KOD

UKLANJANJA LINDANA TOKOM PRIPREME VODE ZA PIE
Drljaa Dijana1, Dalmacija Boo2, Vuki Ljiljana1, Kragulj Marijana2, Zori Slobodanka3
1
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, Banja Luka, BiH;

Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju, biohemiju i
zatitu ivotne sredine, Novi Sad, Republika Srbija;
3
Vodovod a.d. Banja Luka, BiH
Nauni rad
Znaajan segment ukupnih istraivanja u oblasti vodosnabdijevanja su istraivanja procesa i

procesnih tehnologija u sistemu pripreme vode za pie na poluindustrijskom istraivakom
postrojenju. Cilj ovog rada je bio da se, kombinovanjem razliitih postupaka pripreme vode za
pie na poluindustrijskom postrojenju, poveane koncentracije organohlornog pesticida
lindana, doziranog u sirovu vodu rijeke Vrbasa, svedu na dozvoljene vrijednosti. Ispitivanja
vezana za uklanjanje lindana su podrazumijevala primjenu razliitih postupaka poevi od
konvencionalnog postupka, potom primjene ozona i peroksona, primjene povratnog mulja, te
aktivnog uglja u prahu (AUP). Primjena konvencionalnog postupka, predozonizacija, i
upotreba peroksona nisu dali zadovoljavajue rezultate kod uklanjanja lindana iz sirove vode.
Primjena adsorpcije lindana na AUP pokazala je izuzetno dobar stepen uklanjanja (75,7%96,4%). Suspenzija sa 10 mg AUP/L bila je dovoljna za efikasno uklanjanje lindana kod
razliitih polaznih koncentracija ( = 1,4 g/L; 2,3 g/L i 5,6 g/L).
Smanjenje protoka sirove vode sa Q = 2 m3/h na Q = 1 m3/h nije imala znaajniji efekat na
stepen redukcije lindana.
Kljune rijei: povrinska voda, voda za pie, lindan, postupci uklanjanja
UVOD
Veina pesticida, kao jedinjenja nisu prirodno prisutni u vodi, pa samim tim detektovane
koncentracije ukazuju na mogue zagaenje.
Najvei dio istraivanja, u cilju definisanja uticaja pesticida na ivotnu sredinu, odnosi se na
prouavanje zemljita. Meutim, poznato je da pesticidi ne ostaju uvijek u zemljitu, i da
mnogi nau put do vode i sedimenta.
Primjena organohlornih pesticida kao to su aldrin, atrazin, lindan, dieldrin, DDT i drugi
predstavlja znaajan problem za ivotnu sredinu zbog visoke perzistentnosti, lipofilnosti i
toksinosti, te se poetkom sedamdesetih godina XX vijeka smanjuje njihova proizvodnja, da
bi danas za veinu njih upotreba bila zabranjena.
Lindan ili J heksahlorocikloheksan (obiljeava se sa JHCH ili JBCH) i njemu srodna
jedinjenja, takoe su neko vrijeme bila iroko primjenjivana kao insekticidi irokog spektra u
zatiti voa i povra, za tretman sjemena i u umarstvu. Takoe, koristi se i u terapeutske
svrhe.
228

Hemijska struktura lindana prikazana je na slici 1.

Cl
Cl
H
H
Cl
Cl
Cl
H
Cl
Slika 1. Hemijska struktura lindana

Figure 1. The chemical structure of lindane
Kao i drugi iz ove grupe, lindan se veoma sporo razlae u zemljitu, ali se na zemljitu dobro
adsorbuje. Rairen je u povrinskim vodama, iako podlijee isparavanju, a u novije vrijeme se
pojavljuje i u podzemnim vodama. Mnoge studije irom svijeta ukazuju na njegovu
distribuciju u vodu, sediment, akvatini svijet i vazduh (1,2,3).
Zbog slabe rastvorljivosti u vodi, svi organohlorni pesticidi ispoljavaju tenju adsorpcije na
suspendovane estice, sedimente i vodene organizme, pa se njihova koncentracija u vodi
sniava veoma brzo. Time se stvara lana predstava o samopreiavanju vode, jer se stabilni
pesticidi mogu desorbovati prilikom odumiranja vodenih organizama, ali i iz sedimenta, te na
taj nain mogu dugotrajno da zagauju vode. Pored toga pesticidi se ne samo akumuliraju ve
i aktivno transformiu pri metabolizmu to dovodi do pojave njihovih metabolita u vodi, koji
takoe mogu biti toksini.
Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) svrstava lindan u umjereno opasne materije.
Roterdamskom konvencijom iz 1998. godine ograniava se njegova trgovina, da bi
Stokholmskom konvencijom iz 2009. godine proizvodnja i koritenje lindana u poljoprivredne
svrhe bila zabranjena, uz naznaku da se moe koristi u terapeutske svrhe. Lindan ispoljava
akutno toksino dejstvo na nervni sistem. Za ovu grupu hemikalija se smatra da izazivaju
oteenje fetusa, a naeno je da djeluju karcinogeno na laboratorijske test ivotinje (8).

Istraivanja su sprovedena na poluindustrijskom postrojenju ("Pilot") u a.d. Vodovod Banja
Luka. Simulacija moguih ekscesa izazvanih organohlornim pesticidom lindanom, izvrena je
njegovim doziranjem u sirovu vodu Vrbasa. Da bi se mogao ispitati uticaj navedenog
polutanta na kvalitet vode neophodno je bilo pratiti njegovo ponaanje u vodi na"Pilot"
postrojenju, te utvrditi parametre kondicioniranja sirove vode.
Poluindustrijsko (pilot) postrojenje se sastoji od sljedeih funkcionalnih podsklopova: (1)
korekcija pH; (2) ozonizacija; (3) koagulacija u ijem sastavu se nalazi: (3.1) dodavanje
aktivnog uglja u prahu (AUP); (3.2) dodavanje koagulanta; (3.3) recirkulacija povratnog
mulja i (3.4) flokulacija;(4) sedimentacija i (5) filtracija.
Uzorkovanje vode na pilot postrojenju provedeno je na sljedeim mjestima:
229

1.
ulaz sirove vode Vrbasa;
2.
nakon podeavanja pH i dodavanja polutanta;
3.
3a, 3b, 3c nakon prve, druge i tree ozonizacione kolone;
4.
nakon koagulacije, flokulacije i sedimentacije;
5.
5a i 5b nakon jednomedijumske i dvomedijumske filtracije.
Na slici 2 prikazana je ema poluindustrijskog postrojenja sa mjestima uzorkovanja.
Slika 2. ema poluindustrijskog postrojenja sa mjestima uzorkovanja vode

(1- sirova voda; 2- nakon podeavanja pH i dodavanja polutanta; 3a,3b,3c - izlaz iz prve,
druge i tree ozonizacione kolone; 4- nakon koagulacije, flokulacije i taloenja; 5a i 5bnakon filtracije)
Figure 2. Scheme of pilot plant with water sampling points
( 1- raw water ; 2- after the pH adjustment and the addition of pollutant , 3a , 3b , 3c- of the
output of the first, second and third columns ozonation ; 4- after coagulation , flocculation
and sedimentation , and 5a,5b- after filtration)
Istraivanja su vrena u proljetnom i kasnom jesenjem periodu. Efikasnost uklanjanja lindana
ispitana je primjenom razliitih varijanti tehnolokog procesa: ozonizacije, unaprijeenih
postupaka oksidacije O3/H2O2, adsorpcije na aktivnom uglju u prahu (AUP), recirkulacije
mulja, koagulacije, flokulacije, sedimentacije i filtracije, i to simulacijom ekscesnih situacija.
Hidrauliko optereenje poluindustrijskog postrojenja kretalo se od 1 2 m3/h. Radni rastvor
lindana, doziran je preko dozirne pumpe u sirovu vodu Vrbasa uz protok od 1 L/h. Za svaku
ispitivanu varijantu eksperimenta pripremljen je svje rastvor lindana s obzirom na njegovu
tendenciju taloenja. Takoe, svaka varijanta je zahtijevala iste filtere, koji su prani
protustrujno uz uvoenje vazduha.
Odreivanje lindana iz vode izvreno je prema standardnoj metodi (10) tj. teno tenom
ekstrakcijom sa metilen-hloridom, i detekcijom na gasnom hromatoramu (GC/ECD).
230

Konvencionalni postupci uklanjanja lindana
Efekti uklanjanja lindana konvencionalnim postupcima koji podrazumijevaju
koagulaciju/flokulaciju/sedimentaciju i paralelnu filtraciju na jednomedijumskom (pijesak) i
dvomedijumskom (pijesak+antracit) filteru predstavljeni su na slici 3. Koagulant (Al-sulfat) i
flokulant (A110) dozirani su u optimalnoj koliini u zavisnosti od vrijednosti ulazne mutnoe
sirove vode. Protok sirove vode iznosio je Q = 2 m3/h, a brzina filtracije na oba filtera iznosila
je v = 5 m/h.
Pjeani f ilter
Pijesak+antracit
30
Lindan u g/L
25
20
15
10
5
0
2
M je s to uzork ovanja
Slika 3. Efekti primjene konvencionalnih postupaka uklanjanja lindana

Figure 3. The effects of the application of conventional methods of removing lindane
Rezultati istraivanja pokazuju da se koncentracija doziranog pesticida znatno smanjila nakon
procesa sedimentacije (slika 3 mjerno mjesto 4). U sirovu vodu Vrbasa dozirano je 27,1
g/L lindana, a nakon sedimentacije izmjerena vrijednost lindana iznosila je 6,4 g/L,
odnosno procenat uklanjanja lindana nakon procesa koagulacije/flokulacije/sedimentacije
iznosio je 76,4%. Tokom filtracije vrijednost doziranog lindana se jo vie smanjuje, pa je
nakon pjeane filtracije ukupni procenat uklanjanja lindana iznosio 92,4%, odnosno 85,7%
nakon dvomedijumske filtracije. Meutim, treba imati na umu da lindan, kao i svi
organohlorni pesticidi, pokazuje tendenciju adsorpcije na suspendovane estice i sediment, a u
konkretnom sluaju na zidove samog pilot postrojenja, to dovodi do naglog pada njegove
koncentracije u vodi. To se moe primijetiti i u narednim procesnim varijantama uklanjanja
lindana. Ovdje se mora naglasiti da se ne radi o trajnom uklanjanju lindana i da promjenom
parametara procesa veoma lako dolazi do njegove desorpcije i ponovne kontaminacije vode.
Primjena ozona
Ova ema obrade sirove vode podrazumijeva korekciju pH vrijednosti, predozonizaciju,
koagulaciju, flokulaciju, sedimentaciju, i konano paralelnu filtraciju na jednomedijumskom
(pjesak), i dvomedijumskom filteru (pijesak+antracit). Koagulant i flokulant dozirani su u
vodu u optimalnoj koliini u zavisnosti od vrijednosti ulazne mutnoe sirove vode. Protok
sirove vode iznosio je 2 m3/h, brzina filtracije na oba filtera 5 m/h, a ulazna koncentracija
ozona 0,42 mg/L. Efekti primjene ozona kod uklanjanja lindana prikazani su na slici 4.
231

Pjeani f ilter
Pijesak+antracit
S
8
Lindan u g/L
7
6
5
4
3
2
1
0
2
3c
M je rno m je s to
Slika 4. Efekti primjene ozona prilikom uklanjanja razliitih koncentracija lindana zavisno od
mjesta uzorkovanja
Figure 4. The effects of the application of ozone in the removal of different concentrations of
lindane, depending on the sampling
Primjena ozona kod nie inicijalne koncentracije lindana od 2,4 g/L ne daje zadovoljavajue
rezultate (taka 3c), odnosno vidljivo je da je lindan prilino rezistentan na ozon, to
potvruju i literaturni podaci (4). Ozonizacijom lindana pri vioj ulaznoj koncentraciji od 7,8
g/L dolazi do redukcije za oko 29,5% (taka 3c). Ovdje je potrebno naglasiti da redukcija
lindana nije uzrokovana samo procesom ozonizacije, ve i adsorpcijom na stjenke ureaja, to
se reflektovalo na naredni eksperiment.
Primjena postupka ozon/PM
Povratni mulj uveden je u koagulacionu komoru nakon procesa ozonizacije u koliini od 85
L/h. Koagulant i flokulant dozirani su u vodu u optimalnoj koliini u zavisnosti od vrijednosti
ulazne mutnoe sirove vode. Protok sirove vode iznosio je 2 m3/h, brzina filtracije na oba
filtera iznosila je 5 m/h, a ulazna koncentracija ozona 0,42 mg/L. Efekat primjene postupka
ozon/povratni mulj prikazan je na slici 5.
Pjeani f ilter
Pijesak+antracit
Lindan u g/L
5
4
3
2
1
0
2
3c
M je rno m je s to
Slika 5. Efekti primjene postupka ozon/ povratni mulj

Figure 5. The effects of the application process ozone / return sludge
Uvoenjem povratnog mulja u koagulacionu komoru ne postie se pozitivan efekat na
uklanjanje organohlornog pesticida lindana (taka 4), ak ta vie, uvoenje povratnog mulja
moe poveati koncentraciju lindana, jer se sa muljem lindan ponovo vraa u sistem, iako u
vrlo malom procentu. Takoe, sa slike je vidljivo da se nakon ozonizacije (taka 3c)
232

koncentracija lindana u vodi naglo poveava za oko 39%, to nije logino i to se moe
objasniti injenicom da je ovoj varijanti prethodila varijanta prikazana na slici 4, kod koje je
zapaena znaajnija redukcija lindana nakon ozonizacije (u sluaju vie inicijalne
koncentracije lindana). Evidentno je, da se redukcija lindana nakon procesa ozonizacije ne
moe pripisati dejstvu ozona, ve kratkotrajnoj adsorpciji lindana na stijenke ozonizacionih
kolona, koji se naknadno odvaja od stijenki, i u narednoj varijanti manifestuje kao poveanje
koncentracije lindana. Na isti nain se moe objasniti i porast koncentracije lindana nakon
filtracije. Uporedni prikaz ovih varijanti predstavljen je na slici 6.
Lindan u g/L
Tretman ozon/PM
Tretman ozon
8
7
6
5
4
3
2
1
0
2
3c
M je rno m je s to
Slika 6. Uporedni prikaz ozonizacije i postupka ozon/PM kod uklanjanja lindana

Figure 6. Comparative review of ozonation and process ozone / PM at removing lindane
Primjenaperoksona O3/H2O2
S obzirom da direktna ozonizacija nije dala dobre rezultate kod uklanjanja lindana, pokuano
je, primjenom unaprijeenog procesa oksidacije, upotrebom peroksona, inicirati degradaciju
lindana radikalskim mehanizmom. U prvu ozonizacionu kolonu uvoen je ozon u koliini od
0,27 mg O3/L, a na dnu druge ozonizacione kolone uvoen je vodonik-peroksid u koliini od
0,84 mg H2O2/L. Koagulant i flokulant dozirani su u vodu u optimalnoj koliini u zavisnosti
od vrijednosti ulazne mutnoe sirove vode. Protok sirove vode iznosio je 2 m3/h, a brzina
filtracije na oba filtera 5 m/h. Efekti primjene peroksona kod uklanjanja lindana predstavljeni
su na slici 7.
Pjeani f ilter
Pijesak+antracit
Lindan u g/L
2,25
2,15
2,05
1,95
1,85
2
3c
M je rno m je s to
Slika 7. Efekti primjene peroksona na uklanjanje lindana iz ispitivanih uzoraka

Figure 7. Effects of application peroxona the removal of lindane from the samples
233

Sa priloene slike jasno je vidljivo da ozonizacija radikalskim mehanizmom, odnosno

uvoenjem vodonik-peroksida, nije dala zadovoljavajue rezultate prilikom uklanjanja ovog
teko oksidabilnog organohlornog pesticida. Rezidualne vrijednosti lindana nisu prihvatljive
za traeni kvalitet vode za pie.
Primjena postupka perokson/AUP
Nakon uvoenja peroksona, a prije dodatka koagulanta, izvreno je doziranje suspenzije
aktivnog uglja u prahu u koliini od 10 mg/L. Koagulant i flokulant dozirani su u vodu u
optimalnoj koliini u zavisnosti od vrijednosti ulazne mutnoe sirove vode. Protok sirove
vode sa 2 m3/h u jednoj ispitivanoj varijanti smanjen je na 1 m3/h u drugoj varijanti, da bi se
ispitao efekat vremena kontakta izmeu doziranog polutanta i dodanih sredstava
(perokson/AUP). Brzina filtracije na oba filtera iznosila je 5 m/h u jednoj ispitivanoj varijanti,
a u drugoj 3 m/h. Efekti primjene postupka perokson /AUP predstavljeni su na sl. 8.
Protok SV 1 m3/h, BF 3 m/h
Lindan u g/L
2,5
2
1,5
1
0,5
0
2
3c
M je rno m je s to
Slika 8. Efekti primjene postupka perokson/AUP uz variranje protoka sirove vode i brzine
filtracije
Figure 8. The effects of the procedure peroxon / AUP by varying the flow rate of raw water
and filtration
Jasno je, da due vrijeme kontakta (protok sirove vode 1 m3/h) rezultira znaajnijom
degradacijom lindana (mjerno mjesto 3c), to dovodi do smanjenja poetne koncentracije
lindana za 30%. Iako je ovim eksperimentom pokazano da degradacija lindana peroksonom
postoji, mora se naglasiti da je ona dosta spora, to su u svojim istraivanjima ustanovilii
Ormad i saradnici (5).
Meutim, uinak dodanog aktivnog uglja u prahu je vie nego oigledan (mjerno mjesto 4).
Stepen redukcije lindana iza talonika kree se od 88 90%. Smanjenje koncentracije lindana
nakon filtracije moe se objasniti zadravanjem neistaloenih estica AUP sa adsorbovanim
lindanom na filtracionom materijalu. S obzirom na to, da ni u prethodnim primjerima nije bilo
znaajnije razlike u efikasnosti rada jednomedijumskog i dvomedijumskog filtera,
izostavljeno je njihovo grafiko prikazivanje. a to je u saglasnosti sa pojedinim autorima,
koji su konstatovali da je sorpcija lindana na neorganskim esticama (pijesak, glina, kaolin)
bila znatno manja od sorpcije na organskim esticama (6).
234

Primjena postupka ozon/AUP

Ovaj postupak izveden je uz iste eksperimentalne uslove kao prethodni u smislu protoka
sirove vode i brzine filtracije, s tom razlikom to je iskljuen vodonik-peroksid. Efekti
primjene postupka ozon/AUP predstavljeni su na slici 9.
Protok SV 2 m3/h, BF 5m/h
Protok SV 1 m3/h, BF 3m/h
Lindan u g/L
2,5
2
1,5
1
0,5
0
2
3c
M je rno m je s to
Slika 9. Efekti primjene postupka ozon/AUP uz variranje protoka sirove vode i brzine
filtracije
Figure 9. The effects of the application process ozone / AUP by varying the flow rate of raw
water and filtration
Kao i u prethodnom primjeru, moe se primijetiti da je za smanjenje koncentracije lindana u
sirovoj vodi iskljuivo zasluna adsorpcija na aktivnom uglju. Oksidacija molekulskim
ozonom skoro jednako je neefikasna pri razliitim protocima sirove vode, odnosno vrijeme
kontakta lindana i ozona zanemarljivo malo utie na stepen degradacije lindana.
Primjena unaprijeenih konvencionalnih postupaka sa AUP
Uklanjane lindana unaprijeenim konvencionalnim postupkom, koji se ogleda u poboljanju
procesa koagulacije dodatkom suspenzije aktivnog uglja u prahu u koliini od 10 11 mg/L,
podrazumijevalo je promjenu ulaznih koncentracija lindana, promjenu protoka sirove vode i
brzinu filtracije. Koagulant i flokulant dozirani su u vodu u optimalnoj koliini u zavisnosti od
vrijednosti ulazne mutnoe sirove vode.
6
Lindan u g/L
5
4
3
2
1
0
2
Mjerno m jesto
235

Slika 10. Efekti primjene unaprijeenih konvencionalnihpostupaka dodatkom AUP uz

promjenu poetne koncentracije lindana, protoka sirove vode i brzine filtracije
Figure 10. The effects of the application of advanced conventional methods AUP addition to
the change of initial concentration of lindane, the flow of raw water and the speed of filtration
Dodatkom aktivnog uglja u prahu tokom unaprijeenog konvencionalnog postupka pripreme
vode za pie, mogue je ukloniti teko razgradljivi organohlorni pesticid, i svesti ga u granice
maksimalno dozvoljenih vrijednosti u vodi za pie (0,1 g/L) (7). Suspenzija AUP sa oko 10
mg/L, pokazala se dovoljnom za uklanjanje razliitih polaznih koncentracija lindana (1,4
g/L; 2,3 g/L i 5,6 g/L). Takoe, gotovo identini rezultati uklanjanja lindana postiu se
nevezano od variranja parametara procesa (protoka sirove vode i brzine filtracije) (11).
Iz svega navedenog moe se konstatovati da primjena adsorpcije na aktivnom uglju
predstavlja efikasan postupak za uklanjanje organohlornog pesticida lindana u procesu
pripreme vode za pie, a to je u saglasnosti sa literaturom iako se prema nekim autorima
organohlorni pesticidi iz grupe heksahlorcikloheksana, u koje spada i lindan, najslabije
adsorbuju (8,9).
ZAKLJUAK
Na osnovu rezultata dobijenih sa lindanom primjenom konvencionalnih, ali i unaprijeenih
postupaka pripreme vode za pie, ustanovljeno je sljedee:
x
Primjenom konvencionalnih postupka obrade sirove vode (koag./flok./sed./filtr.)

dolazi do znaajnog uklanjanja lindana i to u iznosu od 92,4%. Meutim, tako visok
stepen eliminacije lindana, ipak se ne bi mogao pripisati samo primijenjenom
tehnolokom postupku, ve izraenim adsorpcionim svojstvima ovog pesticida na
stijenke ureaja pilot postrojenja. Dakle, ovdje se ne radi o trajnom, ve o
privremenom uklanjanju lindana, pa shodno tome, pod odreenim uslovima moe doi
do njegove desorpcije i ponovne kontaminacije vode.
Primjena peroksona, odnosno O3/H2O2, nije dala zadovoljavajue rezultate, unato

injenici, da se perokson koristi za degradaciju teko oksidabilnih jedinjenja
mehanizmom slobodnih radikala. Stepen redukcije lindana je iznosio samo 30% i to
tek pri smanjenom protoku sirove vode od 2 m3/h na 1 m3/h.
Primjena razliitih vrsta filtarskih ispuna (pijesak; pijesak+antracit) takoe nije imala
znaajnijeg uticaja na eliminaciju lindana ni u jednoj ispitivanoj varijanti.
Primjena AUP, kod uklanjanja lindana procesom adsorpcije dala je veoma dobre
rezultate, tanije stepen redukcije se kretao od 75,7% do 96,4%. Ispitivanja su
pokazala da je suspenzija sa 10 mg AUP/L bila dovoljna, za efikasno uklanjanje
razliitih polaznih koncentracija lindana (1,4 g/L; 2,3 g/L i 5,6 g/L). Promjena
protoka sirove vode od 2 m3/h na1 m3/h, takoe nije imala znaajniji efekat na stepen
redukcije lindana.
236

S obzirom na prethodne konstatacije, moe se zakljuiti da postupak sa AUP

predstavlja dobro rjeenje za brzo i efikasno uklanjanje lindana iz vode u sluaju
incidentnih zagaenja, tim vie to je primjena AUP dosta jednostavna i finansijski
prihvatljiva.
LITERATURA
1. Vryzas, Z., G. Vassiliou, C. Alexoudis, E. Papadopoulou-Mourkidou: Seatial and
temporal distribution of pesticide residues in surface waters in northeastern Greece.
Water Research 43 (1) (2009) 1-10.
2. Bonir, J., D. Puntari, Z. mit, M. Klari, M. Grgi, L.M. Kosadinovi:
Organochlorine Pesticides in Freschwater Fisch from the Zagreb Area. Archives of
Industrial Hygiene & Toxicology 58 (2007) 187-193.
3. Cindoruk S.S.: Atmospheric organochlorine pesticide (OCP) levels in a metropolitan
city in Turkey. Chemosphere 82 (1) (2011) 78-87.
4. Ikehata, K., M. Gamal El-Din: Aqueous Pesticide Degradation by Ozonazion and
Ozone-Based Advanced Oxidation Processes: A Review (Part I).Ozone Science and
Engineering 27 (2005) 83-114.
5. Ormad, M.P., N. Miguel, R. Lanao, R. Mosteo, J.L. Ovelleiro: Effect of Application of
Ozone and Ozone Combined with Hydrogen Peroxide and Titanium Dioxide in the
Removal of Pesticides From Water. Ozone Science & Engineering 32 (2010) 25-32.
6. kerblom, N., W. Goedkoop, T. Nilsson, H. Kylin: Particle-specific sorption/
desorption properties determine test compound fate and bioavailability in toxicity tests
with Chironomus riparius-high-resolution studies with lindane. Environmental
Toxicology & Chemistry 29 (7) (2010) 1520-1528.
7. Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za pie. Slubeni Glasnik Republike Srpske
40/2003.
8. Dalmacija, B., J. Agbaba, M. Klanja: Savremene metode u pripremi vode za pie,
PMF Departman za hemiju, biohemiju i zatitu ivotne sredine, Univerzitet u
Novom Sadu, NoviSad (2009).
9. Ninkovi, M.B., R.D. Petrovi, M.D. Lauevi: Removal of organochlorine pesticides
from water using virgin and regenerated granular activated carbon. Journal of Serbian
Chemical Society 75 (4) (2010) 565-573.
10. APHA - AWWA - WPCF: Standard Methods for the Examination of Water and
Wastewater, 13st Edition, American Publik Health Association, Washington, 1995.
11. Drljaa, D.: Primjena fiziko-hemijskih postupaka kod uklanjanja lindana i amonijaka
iz vode u sluaju akcidentnih zagaenja, Magistarski rad, Univerzitet u Banjoj Luci,
Tehnoloki fakultet, Banja Luka, 2011.
237

USE OF PHYSICAL CHEMICAL TREATMENT FOR REMOVING

LINDANE DURING THE PREPARATION OF DRINKING WATER
Drljaa Dijana1, Dalmacija Boo2, Vuki Ljiljana1, Kragulj Marijana2,
Zori Slobodanka3
1
Univesity of Banja Luka, Faculty of technology, Banja Luka, BiH;

University of Novi Sad, Faculty of sciences, Department for Chemistry, Biochemistry and
Environmental Protection, Novi Sad, The Republic of Serbia;
3
Vodovod a.d. Banja Luka, BiH
Abstract
A significant segment of the overall research in the field of water supply is research of
process and process technology within the system of drinking water preparation in the semiindustrial research facilities. The aim of this study was that, by combining different methods
of water treatment at the semi-industrial plant, increased concentrations of organochlorine
pesticide lindane, dosed in raw water of Vrbas river, reduce to the allowable values. Tests
related to the removal of lindane have entailed the application of various procedures starting
from the conventional procedure, then the application of ozone and peroxone, application of
return sludge, and activated charcoal powder (AUP). Applying conventional procedure, preozonation and use of peroxone didn't gave satisfactory results in the removal of lindane from
the raw water. Application of lindane adsorption with the AUP has shown a very good level
of removal (75.7% -96.4%). Suspension with 10 mgAUP/ L was sufficient for effective
removal of lindane at different starting concentrations ( = 1,4 g/L; 2,3 g/L and 5,6 g/L).
Reducing the flow of raw water with Q = 2 m3/h at Q = 1 m3/h had no significant effect on the
degree of reduction of lindane.
2
Key words: surface water, drinking water, lindane, methods for removal
238

UTICAJ PREDOZONIZACIJE NA UKLANJANJE PREKURSORA

TRIHALOMETANA KOAGULACIJOM
Agbaba Jasmina, Tubi Aleksandra, Molnar Jelena, Watson Malcolm, Krmar Dejan,
Dalmacija Boo
Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, R. Srbija
Nauni rad
Uticaj predozonizacije na uklanjanje prekursora trihalometana (THM) koagulacijom ispitivan
je na podzemnoj vodi sa visokim sadrajem prirodnih organskih materija (5,280,65 mg/l
DOC; 0,1310,002 cm-1 UV254) i potencijalom formiranja THM (27539 g/l PFTHM). Jar
test je sproveden primenom koagulanata PACl (5-30 mg Al/l) i FeCl3 (100-200 mg/l). PACl
se pri svim ispitivanim dozama pokazao kao efikasniji koagulant u pogledu smanjenja
sadraja DOC, u odnosu na FeCl3 (uklonjeno je 9-48% DOC i 9-19% DOC, redom). Najbolji
efekti postignuti su pri dozi od 15 mg Al/l PACl i 150 mg/l FeCl3, te je pri ovim dozama dalje
ispitivan efekat predozonizacije (0,25-0,8 mg O3/mg DOC) na uklanjanje prekursora THM.
Utvreno je da koagulacija sa predozonizacijom ima pozitivan uticaj na uklanjanje prekursora
THM. Primenom 0,8 mg O3/mg DOC poveava se efikasnost uklanjanja prekursora THM
koagulacijom sa PACl (sa 34% na 55%) i FeCl3 (sa 23% na 85%).
Kljune rijei: voda za pie, koagulacija, predozonizacija, prekursori THM
UVOD
Na teritoriji Vojvodine (Republika Srbija), kao izvor vode za pie i za potrebe industrije, u
najveoj meri se koristi podzemna voda. Jedan od najvie izraenih problema i razlog za
neprihvatljiv kvalitet podzemne vode, kao resursa vode za pie u ovom regionu, predstavlja
visok sadraj prirodnih organskih materija (POM) u vodi. Njihovo prisustvo u vodi moe
izazvati niz neeljenih efekata u toku tretmana vode za pie i u distribucionom sistemu, kao
to su uticaj na organoleptike osobine vode (pojava boje, mirisa i ukusa), poveanje potrebe
za koagulantima i mogunosti stupanja u neeljene reakcije sa oksidansima koji se koriste u
procesu obrade vode, kao i taloenje u distribucionoj mrei (1). Jedan od najvanijih
negativnih efekata prisustva POM u vodi jeste formiranje dezinfekcionih nusproizvoda (eng.
disinfection by-products, DBP), u rekaciji sa oksidacionim i dezinfekcionim sredstvima koja
se primenjuju pri tretmanu vode (2, 3). Obzirom na veoma kompleksnu i raznovrsnu strukturu
POM, broj jedinjenja koja mogu nastati u toku procesa dezinfekcije je veoma velik. Meutim,
u proseku oko 46% organohalogenih jedinjenja ine trihalometani, di- i trihlorsiretne kiseline
(4). etiri jedinjenja iz grupe THM (hloroform, bromdihlormetan, dibromhlormetan i
bromoform) su pokazali karcinogene efekte po zdravlje ljudi. Stoga je jedan od najvanijih
pristupa kontroli i smanjenju formiranja dzinfekcionih nusprodukata tokom tretmana vode
uklanjanje prirpdnih organskih materija, kao glavnih prekursora DBP.
Efikasno uklanjanje prirodnih organskih materija, jo uvek predstavlja jedan od najveih
izazova u modernoj proizvodnji zdravstveno bezbedne vode za pie. Trenutno se primenjuje
veliki broj razliitih tehnika za smanjenje sadraja POM u vodi, od kojih se najee
239

primenjuju konvencionalne fiziko-hemijske metode, kao to su koagulacioni procesi sa

solima gvoa i aluminijuma, filtracija na jednomedijumskim i dvomedijumskim filtrima, kao
i GAU filtracija (5). Generalno, za uklanjanje POM u tretmanu vode za pie, najee se
primenjuje proces koagulacije i flokulacije sa FeCl3 i PACl. U literaturi se mogu nai podaci
o ispitivanju mogunosti primene gvoe(III)-hlorida za uklanjanje POM iz vode pri dozama
od 5-300 mg FeCl3/l (6-8), dok se polialuminijum-hlorid (PACl) najee primenjuje pri
dozama u opsegu 0,5-30 mg Al/l (9-12). Efikasnost uklanjanja POM, izraeno preko vrednosti
rastvorenog organskog ugljenika (eng. dissolved organic carbon, DOC) procesom koagulacije
najee se kree u opsegu 29-70% (1).
U tretmanu vode za pie, za poveanje efikasnosti procesa kaogulacije i flokulacije, mogu se
primeniti razliiti oksidacioni predtretmani. Dokazano je da ozon ima sposobnost da reaguje
sa organskim supstancama i povea njihovu biodegradabilnost, da omoguava smanjenje
sadraja prekursora hlorovanih dezinfekcionih nusporizvoda, kao i mikroorganizama (10, 1314). Ukoliko se primenjuje u vidu predtretmana (15-16), dokazano je da ozon pokazuje
pozitivan efekat na uklanjanje POM tokom koagulacije i flokulacije, ali njegov pozitivan
uticaj u velikoj meri zavisi od karakteristika vode (1, 17)
Cilj rada je bio da se u laboratorijskim uslovima ispita uticaj oksidacionog predtretmana
ozonom na uklanjanje prirodnih organskih materija, kao prekursora trihalometana,
koagulacijom sa polialuminijum-hloridom i gvoe(III)-hloridom.
MATERIJAL I METODE
U ispitivanjima je koriena podzemna voda sa teritorije Kulpina (AP Vojvodina, R. Srbija).
Ispitivanja su vrena u laboratorijskim uslovima i to:
1.
Faza I odreivanje optimalne doze koagulanata za uklanjanje prirodnih organskih
materija iz vode. Kao koagulanti primenjeni su: (1) polialuminijum-hlorid (PACl) pri dozama
2,5; 5; 10; 15; 20 i 30 mg Al/l, i (2) gvoe(III)-hlorid (FeCl3) ije su doze bile 50; 100; 120;
150; 180 i 200 mg FeCl3/l.
2.
Faza II - odreivanje efikasnosti uklanjanja POM kombinovanim procesima
predozonizacije (0,25; 0,5 i 0,8 mg O3/mg DOC) i koagulacije. Doze PACl i FeCl3 primenjene
u ovim eksperimentima su odabrane na osnovu rezultata prethodno sprovedenih ispitivanja
(faza I) i iznosile su 15 mg Al/l (PACl) i 150 mg FeCl3/l. Tokom obe faze ispitivanja, kao
flokulant je korien Magnaflok LT27, pri dozi od 0,2 mg/l.
Laboratorijska ispitivanja vrena su primenom standardnog JAR testa, na aparatu JAR-test
FC6S VELP scientifika. U ae od 800 ml odmereno je po 600 ml ispitivane vode i doziran je
koagulant. Koagulacija je izvrena uz brzo meanje od 120 o/min u toku 2 minuta, nakon ega
je vrena flokulacija pri sporom meanju (30 o/min) tokom 30 minuta. Uzorci vode su nakon
bistrenja (60 minuta), filtrirani preko filtera od staklenih vlakana poroznosti 0,6 m.
Sadraj POM u vodi pre i nakon svakog primenjenog tretmana, praen je odreivanjem
sadraja rastvorenog organskog ugljenika i UV apsorbacije na 254 nm (UV254). Promene u
strukturi POM, praene su odreivanjem specifine UV apsorbancije (SUVA), kao surogat
parametra (18-19):
240

(1)
Sadraj POM koje predstavljaju prekursore glavne grupe dezinfekcionih nusprodukata,

trihalometana, odreivan je kao potencijal formiranja trihalometana (PFTHM) u vodi pre i
nakon primene predozonizacije i/ili koagulacije.
Sadraj DOC u vodi je odreen na aparatu Elementar LiquiTOCII nakon filtracije uzorka
vode preko 0,45 m membranskog filtera, u skladu sa metodom SRPS ISO 8245:2007 (20).
Utroak kalijum-permanganata potrebnog za oksidaciju organskih materija. odreivan je
prema standardnoj proceduri u kiseloj sredini (21). Sadraj organskih materija koje apsorbuju
UV zraenje na 254 nm odreivan je merenjem na CINTRA 1010, GBC Scientific
Equipement spektrofotometru. Potencijal formiranja trihalometana (PFTHM) odreivan je u
uzorcima vode nakon sedam dana od momenta hlorisanja, na pH 7 (22). Trihalometani
(hloroform, bromdihlormetan, dibromhlormetan i bromoform) analizirani su u skladu sa EPA
5030B i 8260B metodama (23-24). Analiza je vrena pomou Purge & Trap sistema za
pripremu uzoraka (Tekmar 3000), koji je direktno kuplovan sa gasnim hromatografom sa
masenim detektorom (Agilent Technologies 7890A/5975C). Praktine granice kvantitacije za
ispitivane trihalometane iznose: za hlorofom (HL) 0,50 g/l; bromdihlormetan (BDHM)
0,34 g/l; dibromhlormetan (DBHM) 0,50 g/l i bromoform (BR) 0,74 g/l.
U tabeli 1 date su karakteristike sirove podzemne vode sa teritorije Kulpina. Ispitivanu vodu
karakterie visok sadraj prirodnih organskih materija, na ta ukazuju visoke vrednosti za
ukupni i rastvoreni organski ugljenik (5,550,72 mg/l TOC i 5,280,65 mg/l DOC) i utroak
kalijum permanganata (14,90,4 mg KMnO4/l). UV apsorbancija na 254 nm
(0,1310,002 cm-1) i izraunata SUVA vrednost koja iznosi 2,450,42 m-1lmg-1 ukazuju da su
u ispitivanoj vodi prisutne prirodne organske materije koje imaju meovitu (hidrofilnu i
hidrofobnu strukturu) i mogu predstavljati pogodan prekursorski materijal za formiranje
razliitih vrsta dezinfekcionih nusproizvoda (19).
Tabela 1. Karakteristike podzemne vode iz Kulpina
Table 1. Characteristics of ground water from Kulpin
Jedinica mere
Vrednostsd
Unit
Valuesd
mg C/l
5,550,72
mg C/l
5,280,65
-1
cm
0,1310,002
m-1lmg-1
2,450,42
Parametar
Parameter
TOC
DOC
UV254
SUVA
Utroak KMnO4
mg KMnO4/l
KMnO4 consumption
PFTHM
PFHL
PFBDHM
g/l
PFDBDH
PFBR
sd-standardna devijacija na osnovu 5 merenja
sd-standard deviation from 5 measurements
241
14,90,40
27539,0
1126,0
82,15,0
72,124,9
8,172,87

Sa aspekta sadraja prekursora dezinfekcionih nusprodukata hlora, podzemna voda iz Kulpina

ima visok sadraj prekursora trihalometana (27539 g/l PFTHM). Hlorisanjem ispitivane
podzemne vode dominantno se formira hloroform (1126 g/l PFHL), iji udeo u formiranju
ukupnih trihalometana iznosi 41%. Na osnovu rezultata prikazanih u tabeli 1, ispitivana
podzemna voda ima i izuzetno visok potencijal ka formiranju bromovanih trihalometana, koji
ine 59% ukupno formiranih THM. Prisustvo bromovanih trihalometana u vodi moe
predstavljati problem sa aspekta zdravstvene ispravnosti vode za pie, obzirom na njihovu
kancerogenost (4).
Ispitivanje uticaja koagulacije na promenu sadraja
prirodnih organskih materija u vodi
Na slici 1 i u tabeli 2 prikazani su rezultati ispitivanja uticaja koagulacije sa polialuminijumhloridom (PACl) i gvoe(III)-hloridom (FeCl3) na promenu sadraja prirodnih organskih
materija u vodi.
a)
b)
c)
Slika 1. Uticaj koagulacije sa FeCl3 i PACl na promenu (a) sadraja DOC, (b) UV254 apsorbanciju i (c) SUVA
vrednosti u vodi
Figure 1. Influence of coagulation with FeCl3 and PACl on changes of (a) DOC content, (b) UV254 absorbance
and (c) SUVA value in water
Procesom koagulacije sa PACl pri dozama od 5-30 mg Al/l postignuto je znaajno smanjenje
sadraja POM u vodi (DOC opada za 9-48%; UV254 za 41-63%; SUVA vrednost za 1735%). Najbolji efekti postignuti su primenom doze PACl od 15 mg Al/l, pri kojoj je
rezidualni sadraj organskih materija (na osnovu DOC vrednosti) iznosio 3,25 mg C/l.
Dobijena SUVA vrednost (1,66 m-1lmg-1), ukazuje na to da su POM koje zaostaju u vodi
nakon koagulacije vie hidrofilnog karaktera, to je u skladu sa rezultatima Tubi i sar. (8).
Koagulacija sa FeCl3 pri dozama od 100-200 mg FeCl3/l omoguila je smanjenje vrednosti
DOC za 9-19%, UV254 16-33% i SUVA za 4-21%. Primenom doze od 150 mg FeCl3/l
242

ostvareno je najizraenije smanjenje sadraja prirodnih organskih materija (vrednosti za

DOC, UV254 i SUVA iznose 4,46 mg C/l, 0,1003 cm-1 i 2,25 m-1lmg-1, redom), pri emu dalji
porast doze koagulanta nije znaajnije doprineo poveanju efikasnosti procesa (tabela 2).
Poreenjm efikasnosti primenjenih koagulanata u uklanjanju POM, PACl se pokazao kao
efikasnije koagulaciono sredstvo, u odnosu na FeCl3. Razliita efikasnost moe se objasniti
razliitim mehanizmom koagulacije. Yan i sar. (9) su utvrdili da se proces koagulacije sa
PACl odvija mehanizmom koji obuhvata procese neutralizacije, adsorpcije i precipitacije.
Kao polimeri, molekuli PACl su dovoljno veliki da formiraju komplekse sa huminskim
supstancama i omogue brzu precipitaciju. U skladu sa rezultatima istih autora, koagulacija
primenom FeCl3 odigrava se formiranjem kompleksa metal-huminska materija, pri emu se
formira precipitat, na koji se adsorpbuje rastvorena organska materija. Ovaj proces je sporiji u
odnosu na procese neutralizacije i adsorpcije. U skladu sa zapaanjima Yan i sar. (9) su i
uoene promene SUVA vrednosti (slika 1 i tabela 2), koje su izraenije kada se primenjuje
PACl, a rezultat je uklanjanje primarno hidrofobne frakcije POM (19).
Doza koagulanta
Coagulant dose
2,5
5
10
15
20
30
50
100
120
150
180
200
Tabela 2. Promena sadraja POM u koagulisanoj vodi

Table 2. Changes of NOM content in coagulated water
C/Co
DOC
UV254
PACl (mg Al/l)
1,05
0,87
0,91
0,59
0,66
0,48
0,54
0,45
0,70
0,40
0,52
0,37
FeCl3 (mg FeCl3/l)
1,03
1,03
0,91
0,84
0,97
0,78
0,81
0,78
0,84
0,67
0,87
0,74
SUVA
0,83
0,65
0,73
0,83
0,57
0,72
1,0
0,92
0,80
0,96
0,79
0,86
Ispitivanje uticaja kombinovanog procesa predozonizacije i koagulacije na promenu

sadraja ukupnih organskih materija u vodi
Na slici 2 i u tabeli 3 predstavljeni su rezultati ispitivanja uticaja kombinovanog tretmana
koagulacijom sa PACl (15 mg Al/l), odnosno FeCl3 (150 mg FeCl3/l) i predozonizacijom
(0,25-0,8 mg O3/mg DOC) na sadraj POM u vodi. Doze koagulanata odabrane su na osnovu
rezultata dobijenih u prethodnoj fazi ispitivanja.
Na osnovu dobijenih rezultata za DOC, utvreno je da se uvoenjem oksidacionog
predtretmana, bez obzira na primenjenu dozu ozona, ne poveava efikasnost uklanjanja POM
koagulacijom sa PACl. ak ta vie, sadraj DOC u vodi nakon predozonizacije i koagulacije
se poveava u odnosu na rezidualni sadraj u vodi tretiranoj samo koagulantom (i to za 3645%). Uoene promene mogu se objasniti oksidativnom dekompozicijom makromolekula
243

POM, usled ega se poveava njihova rastvorljivost u vodi, te su na taj nain obuhvaene
odreivanim sadrajem DOC. Dobijeni rezultati su u skladu sa zapaanjima drugih autora
(15). Za razliku od DOC, predozonizacija znaajno doprinosi smanjenju sadraja organskih
materija na osnovu UV254 apsorbancije (32-53%), obzirom da je oksidativni napad ozona
usmeren prvenstveno na nezasiene, dvostuke veze u molekulima, a koji su upravo i
odgovorni za apsorpciju UV zraenja na datoj talasnoj duini (25). Trend smanjenja UV254
apsorbancije sa porastom doze ozona, uoen je i pri kombinovanom tretmanu
predozonizacijom i koagulacijom, koji je efikasniji u odnosu na samu koagulaciju za 52-70%,
u zavisnosti od primenjene doze ozona. S aspekta UV254 apsorbancije kao najbolja se
pokazala doza 0,5 mg O3/mg DOC. Vrednosti dobijene za SUVA nakon predozonizacije
prate porast stepena oksidacije sa porastom doze ozona (na osnovu UV254), ukazujui na
konsekventno, postepeno poveanje hidrofilnosti u vodi rezidualnih POM (SUVA 2 m-1lmg1
). Koagulacijom predozonirane vode ne postie se znaajnije dalje smanjenje SUVA
vrednosti u odnosu na predozonizaciju, odnosno u vodi zaostaju mahom hidrofilni molekuli,
koje je, u skladu sa literaturnim navodima (26), teko ukloniti primenom procesa koagulacije.
Rezultati promene sadaja DOC (slika 2) ukazuju na to da se primenom doze ozona
0,5 mg O3/mg DOC pospeuje uklanjanje POM koagulacijom sa FeCl3 (za 37%). Dalji porast
doze ozona meutim, ne doprinosi poveanju efikasnosti koagulacionog procesa. Takoe,
niska efikasnost kombinovanog procesa pri dozama ozona niim od 0,5 mg O3/mg DOC moe
se objasniti pretpostavkom da ova doza nije dovoljna da izazove znaajnije strukturne
promene POM, koje bi omoguile njihovo efikasnije uklanjanje koagulacijom sa FeCl 3. U
prilog ovoj pretpostavci idu i vrednosti dobijene za UV apsorbanciju u vodi, gde su promene
gotovo zanemarljive pri svim ispitivanim dozama ozona u odnosu na samu koagulaciju.
Dobijeni rezultati jo jednom potvruju injenicu da FeCl3 ima drugaiji mehanizam dejstva u
odnosu na PACl i da se koagulacijom sa FeCl3 mahom uklanjaju organske materije koje nisu
odgovorne za aposorpciju UV zraenja na 254 nm. U skladu sa ovim su i promene SUVA
vrednosti (slika 2c).
a)
b)
c)
Slika 2. Uticaj procesa ozonizacije i koagulacije na promenu (a) sadraja DOC, (b) UV254 apsorbancije i (c)
SUVA vrednosti u vodi
Figure 2. Influence of ozonation and coagulation on changes of (a) DOC content, (b) UV 254 absorbance and (c)
SUVA value in water
244

Tabela 3. Uticaj predozonizacije i koagulacije na promenu sadraja POM u vodi

Table 3. Influence of pre-ozonation and coagulation on changes of NOM content in water
C/Co
Doza ozona/Ozone dose
(mg O3/mg DOC)
DOC
UV254
SUVA
Ozonirana voda/Ozonated water
0,25
1,30
0,68
0,51
0,5
1,40
0,53
0,39
0,8
1,40
0,47
0,35
Koagulacija sa PACl/Coagulation with PACl (15 mg Al/l)
0
0,60
0,73
1,20
0,25
1,10
0,35
0,32
0,5
0,94
0,25
0,26
0,8
1,00
0,22
0,22
Koagulacija sa FeCl3/Coagulation with FeCl3 (150 mg/l)
0
0,92
0,67
0,73
0,25
1,10
0,52
0,49
0,5
0,58
0,53
0,90
0,8
0,57
0,50
0,88
Uticaj koagulacije, kao i kombinovanog procesa predozonizacije i koagulacije na promenu

sadraja prekursora trihalometana u vodi prikazan je na slici 3 i u tabeli 4.
Slika 3. Uticaj primene razliitih doza ozona i koagulacije na promena sadraja prekursora THM u vodi
(SV-sirova voda)
Figure 3. Influence of different ozone dose and coagulation on changes of THM precursors content in water (SVraw water)
PFTHM vrednost izmerena u sirovoj podzemnoj vodi (27539 g/l), ukazuje na to da su

POM prisutne u ovoj vodi takve strukure da u kontaktu sa hlorom formiraju znaajne koliine
trihalometana, kao reprezentativnih predstavnika dezinfekcionih nusproizvoda hlora.
245

Tabela 4. Promena sadraja prekursora THM u vodi iz Kulpina nakon koagulacije i kombinovanog procesa
predozonizacije i koagulacije
Table 4. Changes in THM precursors content in Kulpin water after coagulation and combined pre-ozonization
and coagulation
C/C0
Doza ozona/Ozone dose
(mg O3/mg DOC)
HL
BDHM
DBHM
BR
TTHM
Koagulacija sa PACl/Coagulation with PACl (15 mg Al/l)
0
0,45
0,72
1,01
0,99
0,66
0,25
0,33
1,04
1,79
2,77
0,90
0,5
0,33
0,80
1,14
2,70
0,70
0,8
0,53
0,45
0,26
0,24
0,45
Koagulacija sa FeCl3/Coagulation with FeCl3 (150 mg/l)
0
0,77
0,77
0,78
0,40
0,77
0,25
0,16
0,55
1,29
3,13
0,59
0,5
0,08
0,31
0,56
2,42
0,31
0,8
0,11
0,15
0,18
0,45
0,15
Rezultati prikazani na slici 3 i u tabeli 4 ukazuju na to da se procesom koagulacije sa PACl i

FeCl3 moe postii smanjenje sadraja prekursora trihalometana u ispitivanoj vodi, ali je
neophodna paljiva optimizacija ovih procesa kako sa aspekta sadraja ukupnih
trihalometana, tako i njihovih pojedinanih oblika. Utvreno je da se primenom koagulacije
sa 15 mg Al/l PACl omoguava smanjenje PFTHM vrednosti za 34%, u odnosu na sirovu
vodu. Meutim, uvoenjem oksidativnog predtretmana (0,25-0,5 mg O3/mg DOC), usled
strukturnih promena POM, raste njihov potencijal ka formiranju bromovanih trihalometana
(slika 3), to je u skladu sa literaturom (14). Jedino pri dozi ozona 0,8 mg O3/mg DOC
ostvareno je poveanje efikasnosti uklanjanja prekursorskog materijala kombinovanim
tretmanom sa PACl-om (PFTHM opada za 55%, u odnosu na sirovu vodu odnosno, za 30% u
odnosu na koagulisanu vodu). Izmerena vrednost PFTHM u vodi nakon ovog tretmana je
126 g PFTHM/l.
Kada je u pitanju koagulacija sa FeCl3, rezultati prikazani u tabeli 4 i na slici 3 pokazuju da se
sa poveanjem doze ozona, poveava efikasnost uklanjanja prekursora gotovo svih
pojedinanih trihalometana koagulacijom. Pri tome je zabeleeno smanjenje PFTHM od 4185%, u odnosu na sirovu vodu odnosno, za 23-81% u odnosu na koagulisanu vodu, a u
zavisnosti od primenjene doze ozona. Najbolji efekti u pogledu smanjenja sadraja prekursora
trihalometana ostvareni su takoe, primenom 0,8 mg O3/mg DOC uz koagulaciju sa 150 mg
FeCl3/l. Meutim, sa tehno-ekonomskog aspekta zadovoljavajui rezultati se dobijaju ve
primenom 0,5 mg O3/mg DOC.
ZAKLJUAK
U radu je ispitivan uticaj oksidativnog predtretmana ozonom na uklanjanje prirodnih
organskih materija, kao prekursora trihalometana, koagulacijom sa polialuminijum-hloridom
odnosno, gvoe(III)-hloridom.
Utvreno je da se kao najpovoljniji za uklanjanje POM i prekursora THM iz ispitivane
podzemne vode, uzimajui u obzir i tehno-ekonomski aspekt, pokazao tretman koji obuhvata
246

koagulaciju sa 150 mg FeCl3/l uz predozonizaciju sa 0,5 mg O3/mg DOC. Primenom

navedenih doza ozona i koagulanta u kombinaciji, dobija se voda u kojoj je izmerena vrednost
DOC 3,50 mg C/l, SUVA 1,91 m-1lmg-1, dok PFTHM vrednost iznosi 87,4 g/l. Takoe, na
osnovu dobijenih rezultata utvreno je da ozon ima razliit uticaj na efikasnot procesa
koagulacije sa FeCl3, u odnosu na PACl, kao posledica razliitog mehanizma delovanja ova
dva koagulanta.
ZAHVALNOST: Rad je finansiran uz pomo Evropske Unije (IPA projekat HUSRB/1002/121/075) i
Ministarstva prosvete, nauke i tehnolokog razvoja (Projekat III43005).
LITERATURA
1. Matilainen A., Vepslinen M., Sillanp M. Natural organic matter removal by
coagulation during drinking water treatment: A review. Advances in Colloid and
Interface Science 159 (2010) 189197
2. Zhang, Q., Kuang, W., Liu, L., Li, K., Wong, K., Chow, A.T. and Wonga, P.
Trihalomethane, haloacetonitrile, and chloral hydrate formation potentials of organic
carbon fractions from sub-tropical forest soils. Journal of Hazardardous Materials,
172(2-3) (2009), 880887.
3. Wei, J., Ye, B., Wang, W., Yang, L., Tao, J. and Hang, Z. Spatial and temporal
evaluations of disinfection by-products in drinking water distribution systems in
Beijing, China. Science of the Total Environment, 408(20) (2010), 4600-4606.
4. WHO. Guidelines for drinking-water quality, 4th edition, Geneva (2011).
5. Yan, M., Wang, D., Qu, J., Ni, J., Chow, C.W.K. Enhanced coagulation for high
alkalinity and micro-polluted water: the third way through coagulant optimization.
Water Research, 42(8-9) (2008), 2278-2286.
6. Volk, K., Bell, K., Ibrahim, E., Verges, D., Amy, G., Lechevallier, M. Impact of
enhanced and optimized coagulation on removal of organic matter and its
biodegradable fraction in drinking water. Water Research, 34(12) (2000), 3247-3257.
7. Gerrity, D., Mayer, B., Ryu, H., Crittenden, J., Abbaszadegen, M. A comparison of the
pilot-scale photocatalysis and enhances coagulation for disinfection byproducts
mitigation. Water Research, 43 (2009), 1597-1610.
8. Tubi, A., Agbaba, J., Dalmacija, B., Molnar, J., Maleti, S., Watson, M., Ugarina
Perovi, S. Insight into changes during coagulation in NOM reactivity for
trihalomethanes and haloacetics acids formation. Journal of Environmental
Management, 118 (2013), 153-160.
9. Yan, M., Wang, D., You, S., Qu J., Tang, H. Enhanced coagulation in a typical NorthChina water treatment plant. Water Research, 40 (2006), 3621 3627.
10. Yan, M.Q., Wang, D.S., Shi, B.Y., Wang, M., Yan, Y. Effect of pre-ozonation on
optimized coagulation of a typical North China source water. Chemosphere, 69(11)
(2007), 1695-1702.
11. Barkcs, K, Bohuss, I, Bukovszky, A., Varga, I, Zaray, G. Comparison of
polyelectrolytes applied in drinking water treatment. Microchemical Journal, 67
(2000), 271-277
12. Tubi, A., Agbaba, J., Dalmacija, B., Ivanev-Tumbas, I., Dalamcija, M. Removal of
arsenic and natural organic matter from groundwater using ferric and alum salts: a
247

case study of central Banat region (Serbia). Journal of Environmental Science and
Health, Part A, 45 (2010), 363-369.
13. Chiang, P.C., Chang, E.E., Chang, P.C., Huang, C.P. Effects of pre-ozonation on the
removal of THM precursors by coagulation. Science of the Total Environment, 407
(2009), 57355742.
14. Molnar, J., Agbaba, J., Dalmacija, B., Tubi, A., Krmar, D., Maleti, S., Tomaevi,
D. The effects of matrices and ozone dose on changes in the characteristics of natural
organic matter. Chemical Engineering Journal, 222 (2013), 435-443.
15. Singer, P. C., Arlotta C., Snider-Sajdak N., Miltner R. Effectiveness of pre- and
intermediate ozonation on the enhanced coagulation of disinfection by-product
precursors in drinking water. Ozone: Science and Engineering, 25(6) (2003), 453
471.
16. Tubi, A., Agbaba, J., Dalmacija, B., Ugarina Perovi, S., Klanja, M., Ronevi, S.,
Ivanev-Tumbas, I. Removal of Natural Organic Matter from Groundwater Using
Advanced Oxidation Processes at a Pilot Scale Drinking Water Treatment Plant in the
Central Banat Region (Serbia). Ozone Science and Engineering, 33(4) (2011), 267278.
17. Liu, H, Cheng, F, Wang, D. Interaction of ozone and organic matter in coagulation
with inorganic polymer flocculant-PACl: Role of organic components. Desalination,
249(2) (2009), 596-601.
18. Karanfil, T., Schlautman, M.A., Erdogan, I., Survey of DOC and UV measurement
practices with implications for SUVA determination. Journal of American Water
Works Association 94 (2002), 68-80.
19. Karanfil, T., Krasner, S.W., Westerhoff, P. and Xie, Y. (Ed.) Disinfection By-Products
in Drinking Water; Occurrence, Formation, Health Effects, and Control, ACS
Symposium Series (2008), 995 (Disinfection By-Products in Drinking Water), (2008)
p. 363.
20. SRPS ISO 8245:2007. Kvalitet vode. Smernice za odreivanje ukupnog organskog
ugljenika (TOC) i rastvorenog organskog ugljenika (DOC).
21. kunca-Milovanovi, S., Feliks, R. and urovi, B. (Ed.) Voda za pie, Standardne
metode za ispitivanje higijenske ispravnosti, Savezni zavod za zdravstvenu zatitu, NIP
Privredni pregled, Beograd, (1990).
22. APHA - AWWA, Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater,
20th ed, WEF, Washington, DC, USA (1998).
23. USEPA. Method 5030B, Purge and Trap for Aqueous Samples (Revision 2) (1996a).
24. USEPA. Method 8260B, Volatile organic compounds by Gas Chromatography/Mass
Spectrometry (Revision 2) (1996b).
25. Roccaro, P., Vagliasindi, F.G.A. Differential vs. absolute UV absorbance approaches
in studying NOM reactivity in DBPs formation: Comparison and applicability. Water
Research, 43 (2009), 744 750.
26. Matilainen, A., Lindqvist, N. Tuhkanen, T. Comparison of the efficiency of aluminum
and ferric sulfate in the removal of natural organic matter during drinking water
treatment process. Environmental Technology 26(8) (2005), 867-876.
248

EFFECTS OF PREOZONATION ON THE REMOVAL OF

TRIHALOMETHANE PRECURSORS BY COAGULATION
Agbaba Jasmina, Tubi Aleksandra, Molnar Jelena, Watson Malcolm, Krmar Dejan,
Dalmacija Boo
University of Novi Sad, Faculty of Sciences, Trg Dositeja Obradovia 3, 21000 Novi Sad,
R.Serbia,
Resme
In Vojvodina (a Provence of the Republic of Serbia), groundwater is used as a water supply
source by industry and in most communities in the region. One of the basic problems and the
most common cause of unacceptable drinking water quality in this region is the high content
of natural organic matter (NOM) in the groundwater. The presence of NOM in water, which is
recognized as the most important source of disinfection by-products (DBPs) precursors, can
decrease the effectiveness of oxidants/disinfectants and cause the formation of DBPs due to
its reactivity with disinfectants. The work aims to investigate under laboratory conditions the
effect of ozone oxidation pretreatments on the removal of NOM, which is a trihalomethane
precursor, by coagulation with polyaluminium chloride and iron(III) chloride.
The effect of preozonation on the removal of THM precursors by coagulation was studied in
groundwater with a high NOM content (5.280.65 mg/l DOC; 0.1310.002 cm-1 UV254) and
THM formation potential (27539 g/l THMFP). Jar tests were conducted using PACl (530 mg Al/l) and FeCl3 (100-200 mg/l). At all tested doses, PACl proved to be more effective
in reducing DOC contents than FeCl3, with removals of 9-48% and 9-19%, respectively. The
best effects were achieved at doses of 15 mg Al/l PACl and 150 mg/l FeCl3, and at these
doses the influence of preozonation (0.2-0.8 mg O3/mg DOC) on the removal of THM
precursors was further investigated. Coagulation with preozonation had a positive impact on
the removal of THM precursors. Application of 0.8 mg O3/mg DOC increased the coagulation
removal efficiency of THM with PACl (from 34% to 55%) and FeCl3 (from 23% to 85%).
This work shows that the most favourable treatment for the removal of NOM and THM
precursors from the investigated groundwater, taking into account technical and economic
condsiderations, involves coagulation with 150 FeCl3 mg/l combined with ozonation by 0.5
mg O3/mg DOC. After implementation of the combined ozonation and coagulation techniques
at these doses, the final water quality achieved was DOC 3.50 mg C/l, SUVA 1.91 m-1lmg-1,
and a THMFP of 87.4 mg/l. In addition, on the basis of the results given, it can be concluded
that ozone has a different impact on the efficacy of the coagulation process depending on
whether FeCl3 or PACl is applied, as a result of the different mechanisms of these two
coagulants.
Key words: drinking water, coagulation, preozonation, THM precursors
249

UTICAJ POLIMERNIH ADITIVA NA POBOLJANJE VISKOZNOSTI I

INDEKSA VISKOZNOSTI MOTORNIH ULJA
1
Tatjana Boti1, Pero Dugi2, Plamenko Pijetlovi3, Zoran Petrovi4

Tehnoloki fakultet Univerziteta u Banjaluci, tatjana.botic@unibl.rs
2
Rafinerija ulja Modria
3
Rafinerija nafte Brod
4
Tehnoloki fakultet Zvornik Univerziteta Istonom Sarajevu
Nauni rad
Kvalitet motornih ulja se ocjenjuje na osnovu njihove sposobnosti da zadovolje brojne

funkcije od kojih je jedna od najvanijih podmazivanje i smanjenje trenja. Motorna ulja
trebaju uspjeno obavljati funkciju podmazivanja u veoma irokom temperaturnom intervalu.
Zbog toga, prilikom njihovog formulisanja, posebnu panju treba posvetiti viskoznotemperaturnim karakteristikama, odnosno viskoznosti i indeksu viskoznosti.
Da bi se dobio potreban kvalitet motornih ulja, koja e zadovoljiti sve zahtjeve definisane
pojedinim standardima i specifikacijama, baznim uljima se dodaju razliiti tipovi hemijskih
aditiva za motorna ulja. Polimerni aditivi za poboljanje indeksa viskoznosti su neizostavna
komponenta svakog motornog ulja.
U ovom radu su pripremljeni rastvori, razliitih koncentracija, tri vrste polimernih
poboljivaa viskoznih karakteristika motornih ulja, u dvije vrste baznih ulja. Cilj je bio
utvrditi koja vrsta polimera i u kojoj koncentraciji ima najpovoljniji uticaj na poveanje
viskoznosti i indeksa viskoznosti motornog ulja.
Kljune rijei: polimeri, poboljivai viskoznosti, polimetakrilatni poboljivai IV, olefinski
kopolimeri
UVOD
U cilju dobijanja novih i/ili poboljanja postojeih eljenih karakteristika baznog ulja, kao i u
cilju smanjenja vrijednost nepoeljnih promjena koje se odvijaju u toku primjene maziva,
baznim uljima se dodaju ciljane grupe hemijskih jedinjenja koja se nazivaju specifini
hemijski aditivi. Hemijski aditivi su sintetika jedinjenja, rastvorljiva u baznom ulju, termiki
stabilna i vrlo niske isparljivosti, koja sama najee nemaju mazive osobine. Aditivi za
multigradna motorna ulja obino se isporuuju kao performansni paket koji sadri osnovne
funkcionalne aditive osim poboljivaa viskoznosti i aditiva za sniavanje take teenja. Ove
dvije grupe aditiva se isporuuju odvojeno zbog svoje velike reaktivnosti, odnosno da bi se
sprijeilo mogue meusobno reagovanje. To so posebne vrste organskih sintetikih polimera,
koje kada se rastvore u baznom ulju u malim koncentracijama znaajno poboljavaju njihova
reoloka svojstva, naroito viskoznost i indeks viskoznosti (IV).
Polimerni aditivi uspjeno se upotrebljavaju u proizvodnji motornih ulja ve dui niz godina.
Meutim, u hemijskoj industriji stalno se radi na istraivanju sineteze novih polimera, sa
boljim osobinama i novim podrujima primjene. Poznati i iroko rasprostranjeni polimerni
aditivi koji se koriste u formulacijama motornih ulja radi poboljanja njegovih reolokih
karakteristika su prikazani u tabeli 1 (1,2).
250

Rastvaranjem polimernih aditiva u baznim uljima nastaju koloidni rastvori unutar kojih na
molekule polimera djeluju dvije vrste sila: intramolekularne sile koje djeluju unutar molekula
i intermolekularne sile koje djeluju izmeu molekula polimera i baznog ulja. Viskoznost,
indeks viskoznosti, kao i druge reoloke karakteristike rastvora polimernih aditiva u baznom
ulju preteno zavise od meudjelovanja polimera i baznog ulja, koncentracije, molekulske
mase i strukture samog polimera, temperature, a kada je rije o kopolimeru i od udijela i
rasporeda komonomernih odsjeaka (3,4).
U ovom radu istraena je viskoznost i indeks viskoznosti rastvora polimernih aditiva na bazi
stiren-izopren kopolimera (SIC), etilen-propilen kopolimera (EPC) i polimetakrilatnog
kopolimera (PMA) u hidrokrekovanom baznom ulju (HC-6) i solvent neutral baznom ulju
(SN 150) na temperaturama 40C i 100C.
Cilj je bio utvrditi koja vrsta polimera i u kojoj koncentraciji ima najpovoljniji uticaj na
poveanje viskoznosti i indeksa viskoznosti motornog ulja.
Tabela 1. Tipovi polimernih aditiva
Table 1. The type of polymers
Tip polimera
Type of polymers
Molarna masa
Molecular weight
STIREN-IZOPREN KOPOLIMER
STYRENE-ISOPRENE COPOLYMER
70000-200000 g/mol
ETILEN-PROPILEN KOPOLIMER
ETHYLEN-PROPYLEN COPOLYMER
50000-200000 g/mol
POLIMETILMETAKRILAT
POLY(METHYL METHACRYLATE)
30000-750000 g/mol
251


Za sva ispitivanje koritena su dva tipa baznih ulja i to, hidrokrekovano bazno ulje iz
Rafinerije ulja Modria (HC-6) i solvent neutral bazno ulje (SN 150) evropskog proizvoaa.
Osnovne fiziko-hemijske karakteristi-ke koritenih baznih ulja date su u tabeli 2.
Tabela 2. Karakteristike baznih ulja
Table 2. Base oil properties
Bazno ulje
Karakteristika
Base oil
Properties
SN 150
HC-6
Viskoznost na 40C
(mm2/s)
28,75
37,16
Viscosity at 40C
2
Viskoznost na 100C (mm /s)
4,94
6,54
Viscosity at 100C
Indeks viskoznosti
93
130
Viscosity index
Gustina na 15C
(kg/m3)
869
846
Density at 15C
Taka teenja
(C)
-7
-11
Pour point
CCS
(mPs)
1875-20
Cold Cranking Simulator,
Kao poboljivai viskoznosti i IV koritena su tri tipa kopolimera: etile-propilen kopolimer,

stire-izopren kopolimer i polimetakrilatni kopolimer. Svi upotrebljeni aditivi su komercijalni
proizvodi poznatih svjetskih proizvoaa aditiva i dobijeni su direktno od proizvoaa
rastvoreni u baznom ulju u obliku koncentrovanih rastvora.
Potpuna formulacija motornog ulja obavljena je mijeanjem koncentrovanih rastvora
polimernih aditiva sa drugim komponentama (paket aditiva, bazna ulja), poev od depresanta
take teenja koji se dodaje u najmanjoj koliini, pa redom, prema recepturi. Priprema uzorka
je obavljena u ai od 400 mL, uz zagrijavanje do 60C i konstantno mijeanje radi
homogenizacije i boljeg rastvaranja komponenata.
Prouavanje uticaja koncentracije aditiva na viskoznost i indeks viskoznosti motornog ulja
ispitivana je u rasponu koncentracija od 0,9 do 1,4%m/m za poliizoprenski i olefinski
kopolimer, i u rasponu koncentracija od 7 do 11,5%m/m za polimetakrilatni polimer.
Viskoznost i indeks viskoznosti pripremljenih rastvora polimernih aditiva odreeni su
standardnim metodama: viskoznost (ISO 3104) i indeks viskoznosti (ISO 2909).
Rezultati mjerenja kinematike viskoznosti na 40C i 100C i indeksa viskoznosti rastvora
svih polimernih aditiva u dva bazna ulja prikazani su u tabelama 3-5. Uticaj koncentracije
primjenjenih polimernih aditiva na viskoznost i indeks viskoznosti predstavljen je grafiki na
slikama 1-4.
252

Tabela 3. Viskozno-temperaturne karakteristike rastvora stiren-izopren kopolimera

(SIC) u baznim uljima HC-6 i SN 150
Table 3. Viscosity temperature characteristics of base oils HC-6 and SN 150 with
Styrene-isoprene copolymer
Bazno ulje
Base oil
Aditiv
HC-6
SN 150
(%m/m)
Indeks
Additives
Viskoznost
Viskoznost
Indeks
viskoznosti
(%m/m)
Viscosity
Viscosity
viskoznosti
Viscosity index
Viscosity index
40C
100C
40C
100C
0,9
83,36
13,09
157
1,0
87,49
13,71
160
83,59
12,68
150
1,1
94,22
14,55
161
88,69
13,40
152
1,2
98,24
15,32
165
94,86
14,24
155
1,3
100,36
14,92
155
Tabela 4. Viskozno-temperaturne karakteristike rastvora etilen-propilen kopolimera
(OCP) u baznim uljima HC-6 i SN 150
ethylene-propylene copolymer
Bazno ulje
Base oil
Aditiv
HC-6
SN 150
(%m/m)
Additives
Viskoznost
Viskoznost
Indeks
Indeks
(%m/m)
Viscosity
Viscosity
viskoznosti
viskoznosti
Viscosity index
Viscosity index
40C
100C
40C
100C
0,9
79,29
12,20
150
1,0
84,98
13,02
153
78,97
11,67
141
1,1
92,83
14,14
155
83,13
12,15
141
1,2
94,67
14,28
156
89,20
13,04
145
1,3
95,08
13,71
146
1,4
103,03
14,67
147
Tabela 5. Viskozno-temperaturne karakteristike rastvora polimetakrilatnog kopolimera
(PMA) u baznim uljima HC-6 i SN 150
polymetacrylate copolymer
Bazno ulje
Procjena
Base oil
Aditiv
sadraja
HC-6
SN 150
(%m/m)
aktivne
Additives
Viskoznost
Viskoznost
Indeks
Indeks
materije,
(%m/m)
Viscosity
Viscosity
viskoznosti
viskoznosti
(%m/m)
Viscosity index
Viscosity index
40C
100C
40C
100C
7,0
(2,8-4,9)
77,92
12,83
165
7,5
(3,0-5,2)
80,39
13,13
165
74,36
11,68
151
8,0
(3,2-5,6)
83,41
13,60
167
76,90
12,14
155
8,5
(3,4-6,0)
84,60
13,73
166
78,90
12,35
154
9,0
(3,6-6,3)
87,77
14,27
169
80,84
12,58
154
9,5
(3,8-6,6)
84,69
13,29
159
10,0
(4,0-7,0)
89,29
13,76
157
10,5
(4,2-7,4)
90,60
14,11
160
11,0
(4,4-7,7)
93,93
14,56
161
11,5
(4,6-8,0)
95,68
15,03
165
-
253

Slika 1. Promjena kinematikle viskoznosti rastvora polimera u SN 150 i HC-6

baznom ulju na 100C
Figure 1. The change of kinematic viscosity solution of polymer in SN-150 and HC-6 base oil at 100C
Slika 2. Promjena kinematikle viskoznosti rastvora polimera u SN 150 i HC-6

baznom ulju na 40C
Figure 2. The change of kinematic viscosity solution of polymer in SN-150 and HC-6 base oil at 40C
254

Slika 3. Promjena kinematikle viskoznosti rastvora PMA polimera u SN 150 i HC-6

baznom ulju na 100C
Figure 3. The change of kinematic viscosity solution of PMA polymer in SN-150 and HC-6 base oil at 100C
Za sva tri polimerna aditiva porast viskoznosti je vei kod namjeavanja u bazno ulje SN 150,
dok je sama viskoznost kod istih koncentracija dodatog aditiva vea u baznom ulju HC-6.
Tako naprimjer, dodatkom 1,0% stiren-izopren kopolimera u bazno ulje HC-6, viskoznost
raste sa 6,54 mm2/s na 13,71 mm2/s, to presdtavlja porast viskoznosti od 111%. Dodatkom
1,0% stiren-izopren kopolimera u bazno ulje SN 150, viskoznost raste sa 4,94 na 12,68
mm2/s, to prestavlja porast viskoznosti za 157%.
Etilen-prolpilen kopolimer daje manji porast viskoznosti u oba bazna ulja pri istim
koncentracijama u odnosu na stiren-izopren.
Sva tri polimera su pokazala najvei indeks viskoznosti u HC-6 baznom ulju, to znai da su
motorna ulja namjeana sa ovim baznim fluidom otpornija na promjenu viskoznosti sa
promjenom temperature. Najbolji indeks viskoznosti dao je stiren izopren, 165, pri
koncentraciji od 1,2%.
Analizom rezultata (tabela 5 i sl. 3) primjeuje se da polimetakrilatni polimer daje velik porast
viskoznosti i indeksa viskoznosti, ali pri daleko veim koncentracijama nego druga dva
polimera. Prednost ovog polimera jeste to ima dvostruko dejstvo i kao poboljiva
viskoznosti i kao depresant take teenja. Zbog svoje estarske strukture najbolje se rastvara u
mineralnim baznim uljima (5).
Od tri ispitivana polimerna poboljivaa viskoznosti, najbolje osobine, poboljanje
viskoznosti i poveanje indeksa viskoznosti, u obe vrste baznih ulja.
Prema podatcima prikazanim u tabelama 3-5 i na dijagramima (sl.4.) moe se zakljuiti da se
vrijednost indeksa viskoznosti poveava sa poveanjme koncentracije aditiva u rastvorima
baznih ulja. Poveanje koncentracije aditiva poveava ukupnu zapreminu polimernih micela u
pripremljenim rastvorima, to rezultira poveanjem IV (6).
255

Slika 4. Zavisnost indeksa viskoznosti od koncentracije polimernih aditiva u

baznim uljima HC-6 i SN 150
Figure 4. Dependence of viscosity index of polymeric additives in HC-6 and SN 150 base oils
ZAKLJUCI
Indeks viskoznosti baznih ulja raste sa poveanjme koncentracije kopolimernih aditiva u
rastvoru bez obzira na vrstu baznog ulja. Ipak, vrijednosti indeksa viskoznosti, kod istih
vrijednosti koncentracija aditiva, su neto vee kod hidrokrekovanog u odnosu na solvent
neutreal bazno ulje.
Nakon provedenih ispitivanja i analize rezultata moe se zakljuiti da je od tri ispitana
kopolimera stiren-izopren kopolimer dao najbolje osobine u oba bazna ulja, ali je bolju
kompatibilnost pokazao sa baznim uljem HC-6. Pokazao je najvei porast indeksa viskoznosti
pri niskim koncentracijama.
LITERATURA
1. Janovi, Z., Lj.Tomaek, E. Vidovi, K. Sari, A. Juki, J. Romano, A. Barii, M.
Picek: Reoloko ponaanje mineralnih mazivih ulja uz polimerne smjesne aditivea,
Goriva i maziva, 41(1)(2002)2-22.
2. Dugi, M., B. Vuji, P. Dugi: Znaaj polimera u formulaciji mazivih masti, 8th
International Tribology Conference, Belgrade, 8-10. October 2003., str. 192-197.
3. Janovi, Z., A. Juki, E. Vidovi, J. Romano, A. Barii, M. Picek: Sniavala stinita
mazivih ulja na temelju kopolimera alkil-metakrilata i stirena, Goriva i maziva,
45(3)(2006)143-163.
4. Mihalji-Sklepi, V., M. Podobnik, J. Bambi: Ponaanje poboljavala indeksa
viskoznosti motornih ulja pri produenom testu smine stabilnosti, Goriva i maziva,
47(2)(2008)107-128.
5. Juki, A., K. Kraguljac, I. olji, E. Vidovi, A. Barii: Viskoznost i reoloka
256

svojstva mineralnih mazivih ulja s disperzantnim polimetakrilatnim aditivima, Goriva

i maziva, 49(3)(2010)229-249.
6. Ghosh, P., T. Das, G. Karmakar, M. Das: Evaluation of acrylate-sunflower oil
copolymer as viscosity index improvers for lube oils, J. Chem. Pharm. Res.,
3(3)(2011)547-556.
257

EFFECT OF POLYMER ADDITIVES ON IMPROVING VISCOSITY

AND VISCOSITY INDEX MOTOR OIL
Tatjana Boti1, Pero Dugi2, Plamenko Pijetlovi3, Zoran Petrovi4
1
Faculty of Technology Banjaluka, tatjana.botic@unibl.rs

2
Oil Refinery of Modria,
3
Oil Refinery of Brod, ,
4
Faculty of Technology Zvornik University of East Sarajevo,
Abstract
Quality motor oil is evaluated based on their ability to meet the many functions of which one
of the most lubrication and friction reduction. Motor oil should successfully perform the role
of lubrication in a wide temperature range. Therefore, in their formulation, special attention
should be paid viscosity temperature characteristics and viscosity and viscosity index.
In order to obtain the required quality motor oils that meet all the requirements set out certain
standards and specifications, base oils are added to different types of chemical additives for
motor oil. Polymer additives, viscosity index improvers are an indispensable component of
any engine oil.
In this work prepared solutions of various concentrations of three types of polymer viscosity
improvers characteristics of motor oil, two kinds of base oils. The goal was to determine
which types of polymers in which the concentration has the most favorable impact on
increasing the viscosity and viscosity index of engine oil.
Key words: polymers, viscosity improvers, polymetacrylate VI improver, olefine copolymers
258

UTICAJ AKTIVIRANOG BENTONITA NA SADRAJ SUMPORA U

MINERALNIM BAZNIM ULJIMA
Zoran Petrovi1, Pero Dugi2, Jasminka Sadadinovi3, Begi Sabina3, Fehim Zili4
1
Tehnoloki fakultet Univerziteta u Istonom Sarajevu, Zvornik, ozrenzorp@gmail.com

2
Rafinerija ulja Modria,
3
Tehnoloki fakultet Univerziteta u Tuzli, Tuzla
4
Inspekt RGH Sarajevo, Tuzla,
Nauni rad
Koliina sumpora u mineralnim baznim uljima zavisi od tipa i naina dobijanja istih. Sa
aspekta zatite ivotne sredine poeljno je da sadraj sumpora bude to nii. U procesu obrade
mineralnih baznih ulja adsorbentima osim promjene strukture ugljovodonika, moe doi i do
promjene sadraja sumpora u istim. Cilj ovog rada je ispitivanje uticaja kiselinom aktiviranog
domaeg bentonita na sadraj sumpora u mineralnim baznim uljima parafinske i naftenske
osnove. Za odreivanje sadraja sumpora koritena je metoda fluoroscencije X-zraka (BAS
EN ISO 20847). Efekti obrade ispitivanih mineralnih baznih ulja aktiviranim bentonitom
uporeivani su sa efektima obrade komercijalnom aktivnom glinom. Rezultati su pokazali da
obrada naftenskog baznog ulja aktiviranim bentonitom dovodi do znatno veeg smanjenja
sadraja sumpora u odnosu na obradu istog ulja komercijalnom aktivnom glinom.
Komercijalna aktivna glina pokazala je neznatno veu efikasnost od aktiviranog bentonita u
smanjenju sadraja sumpora u solventno neutralnom baznom ulju. Zakljueno je da se
kiselinom aktivirani domai bentonit moe koristiti kao alternativa uvoznim komercijalnim
aktivnim glinama za obradu ispitivanih mineralnih baznih ulja.
Kljune rijei: aktivirani bentonit, obrada, mineralna bazna ulja, sadraj sumpora
Uvod
Mineralna bazna ulja dobijaju se iz uljnih frakcija raspona kljuanja od 400-650C, koje
sadre razliite vrste ugljovodonika, sumpornih, azotnih i kiseoninih jedinjenja u razliitim
oblicima nekondenzovanih i kondenzovanih struktura. Ova bazna ulja proizvode se
postupcima konvencionalne tehnologije (solventna ekstrakcija, solventna deparafinacija) i
savremene tehnologije (hidrokrekovanje, hidroizomerizacija), kao i tzv. hibridne tehnologije
(kombinacija hidrokrekovanja i solventne deparafinacije) (1,2).
U sirovoj nafti je do danas identifikovano preko 250 organskih i neorganskih jedinjenja
sumpora, iji je sadraj od 0,1 -8,0 % m/m. U nafti i derivatima nafte sumpor je prisutan u
obliku razliitih organskih jedinjenja, kao to su: merkaptani, sulfidi, disulfidi, te tiofenska,
benzotiofenska i dibenzotiofenska jedinjenja (3).
Sumpor i njegova jedinjenja prisutna su u veini proizvoda nafte i u mazivim uljima u
razliitim koncentracijama, a potie od sirove nafte, a u nekim sluajevima od jedinjenja koja
su dodana u proizvod u cilju poboljanja odreenih karakteristika. Jedinjenja sumpora su
nepoeljna jer djeluju kao otrovi za katalizatore u sekundarnim procesima prerade nafte,
veoma su korozivna i sagorijevanjem istih nastaju otrovni kiseli gasovi. U maziva ulja se u
259

cilju poboljanja nekih odreenih osobina dodaje nekoliko vrsta jedinjenja sumpora: sulfonati
Ca i Mg, ditiofosfati, karbamati, molibden sulfid i dr. Koliina sumpora u mineralnim baznim
uljima slui kao jedan od parametara prema kojoj je izvrena tzv. API kategorizacija istih (4).
Prisustvo jedinjenja sumpora u mineralnim baznim uljima loe utie na korozivnost,
oksidacionu stabilnost i boju gotovih maziva (5). Solventno neutralna bazna ulja pripadaju
grupi Grupu I baznih ulja koja se dobijaju iz vakuum uljnih destilata parafinskog tipa nafti
zbog toga to imaju visok sadraj sumpora i aromata. Procesima konvencionalne tehnologije
se moe ukloniti od 50-80 % nepoeljnih jedinjenja, prije svih aromata, a potom jedinjenja S i
N. U operacijama solventne ekstrakcije i solventne deparafinacije dolazi do smanjenja
sadraja aromata i parafina velike molekulske mase. Dobivena bazna ulja imaju dobru
oksidacionu stabilnost i visok indeks viskoznosti te se koriste za proizvodnju motornih ulja,
transformatorskih ulja, turbinskih ulja, hidraulinih ulja, ulja za zupanike, ulja za papirnu
industriju, ulja za obradu metala i mazivih masti. Solventnom tehnologijom proizvode se
bazna ulja sa veim sadrajem aromata, S i N, te su zbog toga manje povoljna sa aspekta
zatite ivotne sredine od baznih ulja proizvedenih savremenim postupcima.
Naftenska bazna ulja dobijaju se iz vakuum destilata naftenskog tipa nafte, koji se solventno
rafiniu u cilju smanjenja sadraja aromata ili dorauju vodonikom u cilju smanjenja hetero
jedinjenja S, N i O. Ova bazna ulja u odnosu na solventno neutralna bazna ulja imaju viu
taku paljenja, taku teenja i anilinsku taku, ali istovremeno imaju manju gustinu i indeks
viskoznosti, te veu mo rastvaranja. Naftenska bazna ulja koriste se za proizvodnju mazivih
ulja niske take teenja: ulja za transformatore, ulja za kompresore, bijelih ulja, turbinskih
ulja, hidraulikih ulja, procesnih ulja, ulja za obradu metala, te mazivih masti.
Prema podacima spektralne analize u uljnim frakcijama i gudronima mogu biti prisutna
policiklina visokomolekulska organosumporna jedinjenja, koja u molekulu osim prstenova
sa atomima sumpora sadre aromatine i naftenske prstenove sa alifatinim radikalima. U
veini sluajeva su to kondenzovani sistemi, ali je mogue i prisustvo nekondenzovanih
sistema, sa relativno kratkim alifatinim mostovima. U tabeli 1. su prikazane strukturne
formule nekih organskih jedinjenja sumpora (2,5).
Jedinjenje
Compaund
Merkaptani
Mercaptans
Sulfidi
Sulphides
Disulfidi
Disulfides
Tabela 1. Strukture nekih organskih jedinjenja sumpora

Table 1.The structures of some organic sulfur compounds
Formula
Jedinjenje
Formula
Compaund
R-S-H
Benzotiofen
Benzothiophene
R-S-R
R-S-S-R
Dibenzotiofen
Dibenzothiophene
Ciklini sulfidi
Cyclic sulphides
Naftobenzotiofen
Tiofeni
Thiophenes
260
Formula
Formula

U procesu proizvodnje baznih ulja uglavnom se najvei dio organosumpornih jedinjenja

odstranjuje zajedno sa policiklinim aromatinim ugljovodonicima, smolama i drugim
neeljenim komponentama, a sve u cilju dobijanja ulja eljenih karakteristika. U operacijama
deasfaltizacije, rafinacije i finiinga dolazi do smanjenja sadraja sumpora, a u procesu
deparafinacije do poveanja sadraja sumpora u uljnim frakcijama (1).
Prisustvo jedinjenja sumpora u motornim uljima nepoeljno je i sa aspekta zatite ivotne
sredine (6). Meutim, u cilju zatite katalitikog sistema za obradu gasova sagorijevanja,
dananje specifikacije i standardi kvaliteta motornih ulja, propisuju maksimalne dozvoljene
vrijednosti sadraja sumpora u istim (5), koje zavise od tipa komercijalnog ulja. Sumpor u
motornim uljima potie iz: baznog ulja, ZnDTP antihabajueg aditiva, deterdentta na bazi
metala, neorganskih modifikatora trenja i nekih inhibitora (6). Meutim, organska jedinjenja
sumpora poeljna su u manjim koliinama jer doprinose poboljanju oksidacione stabilnosti i
mazivih osobina baznog ulja.
Jedan od naina za ispunjavanje sve stroijih zahtjeva sa aspekta zatite okoline (smanjenje
sadraja jedinjenja S i N, aromatskih jedinjenja, a posebno policiklinih jedinjenja, kao i
postizanje bolje oksidacione stabilnosti, poboljanje boje, deemulzivnosti i dr.) je obrada
baznih ulja adsorbentima (7). Metoda rafinacije adsorbentima moe da nae svoju primjenu u
zavrnim obradama baznih ulja ne samo u konvencionalnim (solventnim procesima) nego i u
veoma naprednim rafinacionim procesima kao to je hidrokrekovanje (8).
Kao adsorbenti za rafinaciju baznih ulja koriste se komercijalne aktivne gline na bazi
alumosilikata, a stalno se vre istraivanja drugih materijala, kao mogue alternative istim
>7,9@. U industrijskoj praksi se primjenjuju razliiti postupci aktivacije adsorbenata, kao to
su: aktivacija kiselinama i bazama, pilarenje i dr., a dobijeni adsorbenti imaju iroku
primjenu. Efikasnost adsorpcije zavisi od strukture, hemijskog sastava, specifine povrine i
poroznosti adsorbenata, vrste adsorbovanih jedinjenja, kao i od primijenjenog postupka
obrade >10,11,12,13,14,15@.
Za odreivanje sadraja sumpora u proizvodima nafte koriste se razliite metode i to: klasine
metode spaljivanja sa lampom ili bombom, gravimetrijsko ili volumetrijsko odreivanje, kao i
moderne metode: fluoroscencija ultraljubiastih ili rendgenskih zraka te kombinovana
induktivna plazma - atomska emisiona spektrometrija (5).

Cilj eksperimentalnog dijela ovog rada je da se aktivacijom prirodnog bentonita sa lokaliteta
Gerzovo- Mrkonji Grad sumpornom kiselinom izvri rafinacija uzoraka solventno neutralnog
i naftenskog baznog ulja, te odredi sadraj sumpora u polaznim i rafinisanim uzorcima
ispitivanih mineralnih baznih ulja. Efekti obrade ispitivanih mineralnih baznih ulja
aktiviranim bentonitom (AB) uporedie se sa efektima obrade komercijalnom aktivnom
glinom Tonsil (AG).
Materijali koriteni u eksperimentalnom dijelu ovog rada su:
Solventno neutralno bazno ulje SN150 (SN).
Naftensko bazno ulje BT 130 (N).
Aktivirani bentonit (AB).
Komercijalna aktivna glina (AG).
261

Metode rada koritene u ovom radu su:

Aktivacija prirodnog bentonita sa lokaliteta Gerzovo sumpornom kiselinom.
Rafinacija uzoraka mineralnih baznih ulja adsorbentima.
Osnovne fiziko-hemijske metode ispitivanja polaznih mineralnih baznih ulja.
Odreivanje sadraja sumpora u mineralnim baznim uljima (BAS ISO 20847).
Za rafinaciju mineralnih baznih ulja kao adsorbenti koriteni su aktivirani bentonit i
komercijalno aktivna glina. Aktivacija prirodnog bentonita sumpornom kiselinom u
laboratorijskim uslovima izvedena je prema poznatoj proceduri (6,7) uz najpovoljnije
odabrane parametre: 20 % m/m H2SO4, temperatura 95qC, vrijeme kontakta 3 h, odnos
bentonit: kiselina = 1: 5. Ovom metodom dobijen je aktivirani bentonit veoma dobrih
teksturalnih i adsorpcionih karakteristika, a neke od njih su: specifina povrina SPBET =
264,196 m2/g, prosjean prenik pora dp = 5,8265 nm, povrina mikropora, Sp= 242,196
m2/g, te adsorcpioni kapacitet azota oko 260 cm3/g. Komercijalna aktivna glina Tonsil
Standard 316 FF proizvedena je kiselinskom aktivacijom Ca- bentonita, specifine povrine
SPBET=150 m2/g. Osnovne fiziko-hemijske karakteristike i strukturni sastav polaznih
mineralnih baznih ulja odreene su u laboratoriji Rafinerije ulja Modria primjenom
standardizovanih metoda ispitivanja, a rezultati su dati u tabeli 2.
Tabela 2. Neke fiziko-hemijske karakteristike polaznih mineralnih baznih ulja
Table 2.Some physico-chemical characteristics of the initial mineral base oils
Uzorci baznih ulja
Karakteristika
Jedinica
Metoda ispitivanja
Samples of base oils
Unit
Test method
Characteristic
SN150 (SN)
BT130 (N)
Viskoznost na 40C
mm2/s
BAS ISO 3104
32,22
123,42
Viscosity at 40C
Viskoznost na 100C
mm2/s
BAS ISO 3104
5,43
9,66
Viscosity at 100C
Indeks viskoznosti
BAS ISO 2909
103
26
Index of viscosity
Indeks refrakcije
ISO 5661
1,4811
1,5029
Index of refraction
Anilinska taka
C
ISO7888
105
92
Aniline point
Gustina na 15qC
kg/m3
BAS ISO 3675
875,7
917,8
Density of 15qC
Boja
ASTM
BAS ISO 2049
L1,5
L5,5
Color
Sadraj sumpora
mg/kg
BAS ISO 20846
4080
5760
Content of sulfur
Sadraj parafina, CP
53,13
60,80
The content of paraffin
Sadraj naftena, CN
% m/m
IEC 590
33,88
29,89
The content of naphtenics
Sadraj aromata, CA
5,32
16,98
The content of aromatics
262

Rafinacija polaznih mineralnih baznih ulja aktiviranim bentonitom i komercijalnom aktivnom

glinom u laboratorijskim uslovima izvedena je prema poznatoj proceduri (6) pri sljedeim
odabranim parametrima:
vrijeme kontakta:
20 min
temperatura kontakta: 1101C
koliina i tip adsorbenta:
1, 3, 5, 7 i 10 % m/m
vrsta mjealice: magnetna mjealica sa regulatorom brzine mijeanja.
Sadraj sumpora u mineralnim baznim uljima nakon rafinacije aktiviranim bentonitom i
komercijalnom aktivnom glinom prikazan je u tabelama 3. i 4.
Tabela 3. Sadraj sumpora u rafinisanim uzorcima mineralnog baznog ulja SN
Table 3.The sulfur content in refined mineral base oil samples SN
Oznaka uzorka
Sadraj sumpora, mg/kg
Oznaka uzorka
Sample label
The content of sulfur, mg/kg
Sample label
SN1AB
3990
SN1AG
3270
SN3AB
3980
SN3AG
3370
SN5AB
3860
SN5AG
3250
SN7AB
3780
SN7AG
3340
SN10AB
3680
SN10AG
3290
Uticaj koliine i tipa adsorbenta na sadraj sumpora u polaznim mineralnim baznim uljima
SN i N prikazan je dijagramima na slikama 1-4.
4100
4000
3900
3800
3700
3600
3500
0
10
11
Udio aktiviranog bentonita (AB), % m/m

Slika 1. Uticaj koliine aktiviranog bentonita na sadraj sumpora u solventno baznom ulju SN
Figure 1. Influence of activated bentonite on the sulfur content in the solvent base oil SN
263

4100
4000
3900
3800
3700
3600
3500
3400
3300
3200
0
10
11
Udio aktivne gline (AG), % m/m

Slika 2. Uticaj koliine aktivne gline na sadraj sumpora u baznom ulju SN
Figure 2. Influence of activated clay on the sulfur content in the solvent base oil SN
Analizom podataka datih u tabelama 2. i 3., kao i dijagrama 1. i 2. moe se zakljuiti da

rafinacijom solventno neutralnog baznog ulja SN aktiviranim bentonitom (AB) i
komercijalnom aktivnom glinom (AG) dolazi do smanjenja sadraja sumpora, kao i da je
smanjenje sadraja sumpora znatno vee u uzorcima baznog ulja SN rafinisanom
komercijalnom aktivnom glinom (AG). Najvee smanjenje sadraja sumpora u baznom ulju
SN u iznosu od 20,34 % ostvareno je obradom sa 5 % m/m komercijalnom aktivnom glinom
(AG). Rafinacijom istog ulja sa 10 % m/m aktiviranim bentonitom (AB) ostvareno je
smanjenje sadraja sumpora u iznosu od 9,8 %. Efekti rafinacije naftenskog baznog ulja N
aktiviranim bentonitom (AB) su znatno vei od efekata ostvarenih rafinacijom tog ulja
komercijalnom aktivnom glinom (AG).
Tabela 4. Sadraj sumpora u rafinisanim uzorcima mineralnog baznog ulja N
Table 4. The sulfur content in refined mineral base oil samples N
Oznaka uzorka
Oznaka uzorka
Sample label
Sample label
N1AB
1450
N1AG
5760
N3AB
1410
N3AG
5700
N25AB
1330
N25AG
5730
N7AB
1310
N7AG
5690
N10AB
1270
N10AG
5660
264

6000
5500
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
0
10
11
Udio aktiviranog bentonita (AB), % m/m

Slika 3. Uticaj koliine aktiviranog bentonita na sadraj sumpora u naftenskom baznom ulju N
Figure 3. Influence of activated bentonite on the sulfur content of naphtenic base oil N
5800
5780
5760
5740
5720
5700
5680
5660
5640
5620
5600
0
10
11
Udio aktivne gline (AG), % m/m

Slika 4. Uticaj koliine aktivne gline na sadraj sumpora u naftenskom baznom ulju N
Figure 4. Influence of activated clay on the sulfur content of naphtenic base oil N
Rafinacijom naftenskog baznog ulja N aktiviranim bentonitom (AB) ostvareno je smanjenje

sadraja sumpora u iznosu od 74,83 % do 77,95 %. Poveanje udjela aktiviranog bentonita
(AB) od 1 % do 10 % m/m bitnije ne utie na smanjenje sadraja sumpora u naftenskom
baznom ulju N. Smanjenje sadraja sumpora u naftenskom baznom ulju N ostvarena
rafinacijom komercijalnom aktivnom glinom (AG) su veoma neznatna (od 0,52 % do 1,74
%). Rezultati istraivanja (6) su pokazali da je aktivirani bentonit (AB) efikasniji od
komercijalne aktivne gline (AG) i sa aspekta smanjenja sadraja aromata pri obradi solventno
neutralnog baznog ulja SN i naftenskog baznog ulja N. Jedan dio sumpora se rafinacijom
265

odstranjuje u poliaromatskim jedinjenjima. Istraivanja su pokazala da aktivirani bentonit

(AB) moe posluiti kao adsorbent za zavrnu obradu hidrokrekovanih baznih ulja i sa
aspekta postizanja odgovarajue oksidacione stabilnosti (16).
Zakljuak
Na osnovu teoretskih saznanja i rezultata provedenih eksperimenata moe se zakljuiti
sljedee:
x Sadraj sumpora u ispitivanom naftenskom baznom ulju N je znatno vei od sadraja
istog u parafinskom baznom ulju SN.
x Vei efekat smanjenja sadraja sumpora postignut je obradom koritenim
adsorbentima naftenskog baznog ulja N, nego solventno neutralnog baznog ulja SN.
x Komercijalna aktivna glna (AG) pokazala je veu efikasnost u smanjenju sadraja
sumpora pri obradi solventno neutralnog baznog ulja SN od aktiviranog bentonita
(AB).
x Aktivirani bentonit (AB) pokazano je znatno veu efikasnost od komercijalne aktivne
gline (AG) u smanjenju sadraja sumpora u naftenskom baznom ulju N.
x Smanjenje sadraja sumpora u naftenskom baznom ulju N nastala obradom
aktiviranim bentonitom (AB) su izuzetno velika (od 74,86 % do 77,95 %), te je za
rafinaciju istog ulja dovoljno koristiti samo 1 % m/m aktiviranog bentonita.
x Jedan dio sumpora pri obradi ispitivanih baznih ulja odstranjen je sa poliaromatinim
jedinjenjima.
x Obrada mineralnih baznih ulja adsorbentima (rafinacija) se moe koristiti za
smanjenje ne samo nepoeljnih aromatinih jedinjenja, nego i jedinjenja sumpora iz
mineralnih baznih ulja Grupe I (parafinskog i naftenskog tipa).
x Prirodni bentonit sa lokaliteta Gerzovo aktiviran sumpornom kiselinom, moe se
koristiti kao alternativa uvoznoj komercijalnoj glini (AG) sa aspekta smanjenja
sadraja sumpora, to ima veliki znaaj i sa ekonomskog i sa ekolokog aspekta.
Literatura
1. Ceri, E.: Nafta, procesi i proizvodi, IBC d.o.o. Sarajevo, Sarajevo (2012), p. 360-389
2. Sokolovi, S.: Tehnologija proizvodnje i primena tenih maziva, Tehnoloki fakultet
Univerziteta u Novom Sadu (1998), p.1-27.
3. Rasuli, G. Nafta i ivotna sredina, Naftna industrija Srbije, Panevo (2007), p. 11-13.
4. Kramer, D.C., B.K. Lok, R. R. Krug: The Evolution of Base Oil Technology, Turbine
Lubrication in the 21st Century, ASTMSTP #1407, Herguth, W. R. and Warne, T. M. Eds.,
American Society for Testing and Materials, West Conshohocken, PA, 200.
5. Petrovi, Z., P. Dugi, V. Aleksi: Fiziko-hemijska ispitivanja u procesima organske

industrije, Tehnoloki fakultet Zvornik (2011), p.33, 56.
6. Gligorijevi, R., J. Jevti, . Borak: Karakteristike buduih motornih ulja za motore
niskih emisija, Osma internacionalna konferencija za tribologiju, Zbornik radova,
Beograd, 8.-10. oktobar 2003, str. 238-244.
7. Petrovi, Z. : Prouavanje strukture adsorbovanih hemijskih jedinjenja iz baznih ulja
na kiselinom aktiviranim prirodnim adsorbentima. Doktorska disertacija, Univerzitet u
Banjaluci, Tehnoloki fakultet Banja Luka, 2013.
266

8. Dugi, P., Z. Petrovi: Prednost hidrokrekovanih baznih ulja sa aspekta primjene i

zatite ivotne sredine, Nauni skup Savremeni materijali, Knjiga 8, Banja Luka, 04. i
5. Juli 2008, str. 297-310.
9. Petrovi, Z.: Uticaj adsorbenata na strukturni sastav uljnih frakcija raspona kljuanja
380-460qC. Magistarski rad, Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloki fakultet Banja Luka,
2005.
10. nall, M., Y. Sarikaya, T. Alemdarogly, I. Bosdogan: The Effect of Acid Activation
on Some Physicochemical Properties of Bentonite, Turk J Chem, 26 (2002), 409-416.
11. Ranelovi, M. S., M. M. Purenovi, A. R. Zarubica, I. D. Mladenovi, J. M.
Purenovi, M. Z. Momilovi: Fiziko-hemijska karakterizacija bentonita i njegova
primjena u uklanjanju Mn2+ iz vode. Hemijska industrija, 65 (4) (2011), 381-387.
12. Roi, Lj., T. Novakovi, S. Petrovi, Z. Vukovi, . upi: Fractal Analysis of
Physical Adsorption on Surfaces of Acid Activated Bentonites from Serbia. Chemical
Industry & Chemical Engineering Quaterly (CI&CEQ), 14 (4) (2008), 227-229.
13. Sredi, S., T. ajkovski, M. Davidovi, V. Likar- Smiljani, M. Marinovi-Cincovi,
U. B. Mio, Z. Nedi, and R. Bilji: Physicochemical Properties of Al-Pillared
Montmorillonite Doped with 12- Tunastophosphoric Acid. Material Science Forum ,
453-454 (2004), 157-162.
14. Andri, Lj., A. Gradini, M. Gluac: Mogunost proizvodnje alkalno oplemenjenog
bentonita, VII Nauno/struni simpozij MNM Zenica, Zbornik radova, 22. i 23. maj
2008., str. 495-502.
15. Petrovi, Z., P. Dugi, V. Aleksi, M. Perui: Uticaj kiselinsko aktiviranog boksita na
strukturni sastav solvent neutralnih baznih ulja. Technologica Acta, 3 (1) (2009), 2337.
16. Petrovi, Z., P. Dugi: Uticaj kiselinom aktiviranog bentonita na oksidacionu
stabilnost hidrokrekovanih baznih ulja, Glasnik hemiara, tehnologa i ekologa
Republike Srpske, 7 (2012), 33-40.
267

INFLUENCE OF ACTIVATED BENTONITE ON SULFUR CONTENT

IN MINERAL BASE OILS
Zoran Petrovi1, Pero Dugi2, Jasminka Sadadinovi3, Begi Sabina3, Fehim Zili4
1
Faculty of Technology University of East Sarajevo Zvornik, ozrenzorp@gmail.com

2
Oil Refinery of ModriaModria
3
Faculty of Technology University of Tuzla
Tuzla, 4Inspekt RGH Sarajevo, Tuzla
Abstract
The amount of sulfur in mineral base oils depends on the type and manner of obtaining them.
From the environmental point of view it is desirable for sulfur content to be as low as
possible. In the processing of mineral base oil by adsorbents, beside changes in the structure
of hydrocarbons, there can also be a change in the sulfur content of those. The aim of this
paper is to investigate the effect of domestic acid-activated bentonite on the sulfur content of
paraffinic base oils and naphthenic base. For determination of sulfur content, the method of
X-ray fluorescence (BAS EN ISO 20847) is used. Effects of treatment tested base oils by
activated bentonite were compared with the effects of processing by commercially active clay.
The results showed that treatment of naphtenic base oil by activated bentonite leads to
significantly greater reduction in the sulfur content in relation to the processing of the same
oil by commercially active clay. Commercial active clay showed a slightly higher efficiency
than activated bentonite in reducing the sulfur content in solvent neutral base oil. It is
concluded that domestic acid-activated bentonite can be used as an alternative to imported
commercially active clays for the processing of tested mineral base oils.
Key words: activated bentonite, processing, mineral base oil, sulfur content
268

FOOD TECHNOLOGY
269

MODIFIKACIJA TEHNOLOGIJE U FUNKCIJI POBOLJANJA

KVALITETA GOVEEG PRUTA
Gani Amir1, Radi Ivana2, Stojkovi Sandra3, Krvavica Marina4 Ratkovi Davorka5
1
Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu

2
Mesna industrija Bajra d.o.o. Travnik
3
Tehnoloki fakultet Universiteta u Banjoj Luci,
4
Veleuilite Marko Maruli Knin
5
QFS CONSULTING, Trebinje.
Nauni rad
Cilj istraivanja je bio modificirati odreene faze u tradicionalnom tehnolokom procesu

proizvodnje goveeg pruta. Pored toga, ustanoviti kako su se pomenute promjene odrazile na
senzorni i ukupan kvalitet proizvoda. Za ispitivanje je koriteno 30 uzoraka sa goveeg buta (rua
i av), a tehnologija proizvodnje je obavljena u MI Bajra d.o.o. Travnik. Modifikacije u
tehnolokom procesu proizvodnje odnosile su se na fazu soljenja mesa. Pri tome se, umjesto
klasinog naina nasoljavanja, primjenjivalo tambliranje mesa. Komadi mesa su ubacivani u
tambler, a potom se dodavala kuhinjska (NaCl) i nitritna so (NaNO2). Modifikacije u tehnologiji
su vrene s ciljem kako bi prosoljavanje komada mesa bilo to pravilnije i potpunije, odnosno,
kako bi se izbjeglo pojavljivanje koncentrinih krugova na presjeku pruta. Kvalitativnim
ispitivanjima se utvrivao senzorni i hemijski kvalitet proizvoda (voda, mast, protein, pepeo,
NaCl i pH vrijednost). Ispitivanja senzornog kvaliteta podrazumijevala su ocjenu spoljanjeg
izgleda, boje, konzistencije, izgleda presjeka, mirisa i okusa. Senzorna ocjena je pokazala du su
svi uzorci prihvatljivog kvaliteta i da je izgled presjeka pruta imao jednoliniji izgled i boju u
odnosu na klasian nain soljenja. Boja je od svih senzornih svojstava najbolje ocijenjena (80% u
odnosu na maksimalan broj bodova), a okus najloije (55,40 % u odnosnu na maksimum bodova).
Prosjean sadraj vode u uzorcima goveeg pruta iznosio je 55,18r0,54 %. Masti je u prutu
utvreno 12,10r0,75 %, proteina 26,45r0,45 %, pepela 5,03r0,13 % i NaCl-a 4,33r0,13 %.
Rezultatati sprovedenih istraivanja pokazali su potpunu opravdanost uvoenja tambliranja
komada mesa u tehnologiji proizvodnje goveeg pruta.
Kljune rijei: govei prut, soljenje, modifikacije tehnologije, kvalitet
Uvod
U skladu sa vaeim Pravilnikom (1) suhomesnati proizvodi se dobivaju od goveeg,
svinjskog, ovijeg i kozijeg mesa soljenjem (salamurenjem), suenjem i dimljenjem. Poznato
je da se od davnina u mnogim zemljama svijeta, soljenjem, a potom suenjem mesa,
spravljaju dimljeni, odnosno sueni proizvodi od mesa u komadima (2). Trajne suhomesnate
proizvode koji vode porijeklo sa odreenog geografskog podruja, odlikuju specifina
senzorna svojstva i po pravilu, vrhunski kvalitet (3). Njihova originalnost potie sa podruja
gdje se proizvode, sa karakteristinim senzornim svojstvima koja sveukupno daju njihovu
veoma visoku kvalitetu (4). Najpoznatiji iz ove grupe proizvoda od goveeg mesa su: pruta,
suduk i kobasice, od ovijeg mesa: pastrma, stelja, pruta, kobasice, suduk i katradina i od
270

kozijeg mesa pastrma (5). Proizvodnja suhomesnatih proizvoda, uz kombinovano koritenje

metoda soljenja, suenja i dimljenja, ima veoma dugu tradiciju. Pored nesporne uloge
tradicije, tokom izrade ove grupe proizvoda u jednom regionu, na proces proizvodnje i
svojstva kvaliteta znaajan uticaj imaju i ope karakteristike podneblja, posebno specifini
klimatski uslovi (6). Kuhinjska so je najzastupljeniji dodatni sastojak u proizvodima od mesa.
Njenom upotrebom nastaju specifina tehnoloka i senzorna svojstva proizvoda od mesa. Ona
predstavlja potrebu i naviku u ishrani ljudi (7). Kuhinjska so i nitrit utiu znaajno na
razmnoavanje mikroorganizama u mesu. Inhibiranjem patogenih vrsta i izazivaa kvara ove
soli doprinose ispravnosti i odrivosti slamurenih proizvoda od mesa (8). Antoni i sar. (9)
istiu veliki znaaj faze soljenja tokom procesa proizvodnje suhomesnatih proizvoda,
odnosno, uticaj uslova u kojima se odvija i vremena tokom koga se ostvaruje, na
karakteristike finalnih proizvoda. Obrada mesa solima u supstanciji predstavlja suhi postupak,
rastvorima soli vlani postupak, a takoe u praksi je poznat i kombinovani nain. Suhi nain
soljenja (salamurenja) primjenjuje se preteno u proizvodnji suhomesnatih proizvoda (10).
Mehanikom obradom (kombinovani nain salamurenja mesa) salamurenog mesa postiu se
bolja organoleptika svojstva i bolja kvaliteta gotovog proizvoda. Najznaajniji postupak je
tambliranje. To je postupak kojim se meso zagrijava prevratnjem zbog pokretanja peraja u
rotirajuim bubnjevima, to omoguava laki prodor salamure. Tambliranjem se obrauje
uglavnom grublje meso: govee, ovije i puretina (11).
Vrlo esta pojava kod goveeg pruta je nedovoljna prosuenost, odnosno, prodimljenost komada
po cijelom presjeku. Ovaj nedostatak moe biti uzrokovan propustima u fazi soljenja
(nedovoljnom prosoljenou, loom aplikacijom soli ili kratkim periodom prosoljavanja).
Takoer, propusti tokom termike obrade zbog intenzivnog dimljenja uz visoke temperature
mogu dovesti do nedovolje prosuenosti pruta po cijelom presjeku (stvaranjem nepropusnog
povrinskog sloja pruta koji ne dozvoljava difuziju vode). U tu svrhu, cilj ovog istraivanja je bio
modificirati tradicionalni tehnoloki proces proizvodnje goveeg pruta u fazi soljenja, kako bi se
otklonili pomenuti propusti, te ujednaio prije svega senzorni ali i ukupni kvalitet proizvoda.
Istraivanje je obuhvatalo tehnologiju proizvodnje goveeg pruta i laboratorijska ispitivanja
kvaliteta. Govei prut je proizveden u mesnoj industriji Bajra Travnik. Kvalitativna ispitivanja
gotovog proizvoda obavljena su u laboratoriji za kontrolu kvaliteta mesa i proizvoda od mesa,
Poljoprivredno-prehrambenog fakulteta Sarajevo. Modifikacije u tehnolokom procesu
proizvodnje pruta podrazumijevale su promjene u fazi soljenja mesa. Pri tome je, umjesto
klasinog naina (suho soljenje/salamurenja) koritena mehanika obrada mesa, tambliranjem
komada. Nakon krojenja, kudeljnim konopcem povezani komadi mesa ubacivani su u tambler, a
potom je dodavana so (1,50 % NaCl-a i 3 % NaNO2). U jednoj ari za tambliranje je
upotrijebljeno 200 kg mesa. Punjenje tamblera je vreno u etiri etape, pri emu se naizmjenino
slagao red mesa pa soli. Ovakav nain dodavanja soli u tambler je koriten kako bi se dodata so
to bolje rasprila i aplicirala po komadima. Reim rada tamblera podrazumijevao je neprekidno
obrtanje brzinom od 6 obrt./min. bez vakuma. Tambliranje je trajalo sedam minuta. Potom su
komadi mesa vaeni iz tamblera i u plastinim posudama premjetani u prostorije za
prosoljavanje, koje je trajalo 10 dana, uz temperaturu od 8 do 10C. Nakon petog dana, komadi su
preslagani na nain da isti koji su bili na dnu bureta su presloeni na vrh i obrnuto. Nakon
prosoljavanja, viak soli sa mesa odstranjen je spiranjem pod mlazom tekue vode. Cijeene
komada je trajalo 10 sati, a zatim su unoeni u klasine punice na dimljenje i suenje. Dimljenje
271

goveeg pruta je trajalo est, a nakon toga zrenje 15 dana. Za laboratorijska ispitivanja uzeto je
30 uzoraka goveeg pruta su butne muskulature (rua i av). Pri utvrivanju senzornih svojstava
koriten je jednostavan opisni (deskriptivni) metod (12). Ovim metodom odreivani su: spoljanji
izgled, izgled na presjeku, boja na spoljanjem izgledu, boja na presjeku, tekstura, miris i okus.
Maksimalan broj bodova je 20 koji su preraspodijeljeni na slijedei nain: spoljanji izgled 3, boja
na spoljanjem izgledu i presjeku 2, konzistencija 3, izgled na presjeku 4, miris 3 i okus 5 bodova.
Senzorna ocejnjivanja su obavljena od strane petolane ekspertske komisije koja vri sajamske
ocjene suhomesnatih proizvoda. Hemijski kvalitet uzoraka ovije stelje je utvren kvantitativnim
ispitivanjima slijedeih pokazatelja: voda, proteini, mast, pepeo, NaCl i pH (standardnim
metodama utvrenim Pravilnikom (13). Za obradu dobijenih rezultata koritena je standardna
statistika obrada podataka iz Excel-a.
Rezultata rada i diskusija
U tabeli 1 predstavljeni su rezultati senzornog ocjenjivanja goveeg pruta, proizvednog
modifikacijom tehnolokog procesa. Iz tabele se vidi da je od ispitivanih svojstava boja na
spoljanjem izgledu i presjeku, najbolje ocijenjena prosjenom ocjenom 1,60 bodova. Izraeno u
relativnom odnosu, pomenuta karakteristika je u odnosu na maksimalan broj bodova dobila 80 %.
S drugu stranu, najloije ocijenjena senzorno svojstvo pruta je konzistencija sa prosjenom
ocjenom 2,77, ili 55,40 % u odnosu na maksimalan broj bodova. Ostali statistiki parametri
pokazuju relativnu ujednaenost ocjenjivaa pri ocjenama uzoraka.
Tabela 1. Senzorna ocjena goveeg pruta
Table 1. Sensory evaluation of beef prshuta
Senzorna
svojstva/
Sensory
properties
Vk
min.
max.
% u odnosu
na max.broj
bodova/
compared to
the maximum
numbers of
points
Spoljanji
izgled/
0,32
14,68
1,50
2,62
74,67
2,24r0,06
the
external
appearance
Boja/
0,23
14,93
1,12
2,00
80,00
1,60r0,04
color
Konzistencija/
0,21
9,79
1,75
2,62
72,33
2,17r0,03
consistency
Izgled presjeka/
appearance
0,28
9,71
2,37
3,50
72,25
2,89r0,05
section
Miris/
0,14
7,11
1,75
2,50
67,67
2,03r0,02
odour
Okus/
0,27
9,82
2,25
3,50
55,40
2,77r0,04
taste
x - srednja vrijednost; -standardna devijacija; Vk-koeficijent varijacije; min.-minimalna vrijednost, max.maksimalna vrijednost
x - means; -standard deviation; Vk-coefficient of variation; min.-minimum value; max.-maximum value
Ispitivanje senzornih svojstava govee prute deskriptivnim metodom vrili su i Radovanovi i

sar. (2). Radovanovi i Stamenkovi (14) navode da se sud o kvalitetu govee prute moe
272

formirati kvanititativno-deskriptivnim testom ocjene senzornih svojstava. Isti autori navode da u

pogledu senzornih karakteristika, govea pruta moe biti razliitih tipova. Ispitivanjima
senzornog kvaliteta goveeg pruta (Visoka peenica) bavili su se Gani i sar. (15). Istraivai
su ispitivali kvalitet uzoraka iz industrije i zanatske radinosti. Pri tome su ustanovili da je kod
uzoraka iz industrije najbolje ocijenjen miris, a konzistencija najloije svojstvo. uvalija (16) je
takoe ispitivala senzorna svojstva bosanskog pruta, koji je proizveden u zanatskim i
industrijskim uslovima. Autori istraivanja navode neto loije ocjene pruta koji je proizveden u
zanatskim uslovima.
auevi i sar. (17) su utvrujui senzorni kvalitet goveeg pruta, umjesto numerikih
vrijednosti, senzornim osobinama davali opisni karakter. Istraivai su ocjenjivali izgled povrine,
okus, boju, miris, mesno tkivo, stepen osuenosti, konzistenciju, te uoljive nedostatke. Pomenuti
istraivai su ispitivali izgled i boju, teksturu miris i okus kod dvije grupe prute (manje osuena
moe se narezivati u nareske debljine 2 mm i izrazito osuena tvrda). Sinanovi i sar. (18) u
svojim istraivanjima, napominju da je boja goveeg pruta bila najbolje ocijenjena senzorna
osobina. Autori navode da je boja u prosjeku ocijenjena sa 1,52 boda, odnosno, 76,00 % od
maksimalnog broja bodova. S drugu stranu, napominju da je konzistencija najloije ocijenjena sa
1,52, ekvivalent 57,37 % od ukupnog broja bodova. Robovi i sar. (19), ispitujui senzorni
kvalitet goveeg pruta napominju da je vanjski izgled najbolje ocijenjen sa 2,32 ili 77,33 % od
maksimalno broja bodova. Nadalje, autori istiu da je najloije ocijenjen okus ocjenom 2,55
(58,40 % od maksimuma). Gaji (20) navodi da je miris goveeg pruta najbolje ocijenjen sa 3,70
bodova, a najloije konzistencija i izgled presjeka sa 3,10 bodova.
Hemijske analize uzoraka goveeg pruta (tab.2), izuzimajui mast, pokazuju relativno
ujednaene vrijednosti, to potvruju varijacioni koeficijenti. Iz tabele 2 uoljiv je relativno
visok sadraj vlage, koji je u prosjeku iznosio 55,18 %. Ovaj parametar ukazuje na nedovoljnu
osuenost proizvoda, to se dalo i naslutiti imajui u vidu injenicu da je dimljenje trajalo samo
est dana. Nivo masti u prosjeku je bio relativno nizak, to je i za oekivati obzirom da su uzorci
za ispitivanje uzeti sa butne muskulature. Takoe, sadraj masti u prutu je dosta varirao i
kretao se u granicama od 6,89 % do 19,93 % (koeficijent varijacije 28,94). Sadraj proteina
(26,45 %) i NaCl-a (4,33 %) su bili u granicama primjerenim za tip proizvoda.
Tabela 2. Rezultati hemijskih analiza goveeg pruta
Table. 2. Results of chemical analyzes beef ham
Parametri/
x
Vk
min.
max.
parameters
(%)
Voda/
2,94
5,34
49,76
59,62
55,18r0,54
water
Mast/
4,11
28,94
6,89
19,93
12,10r0,75
fat
Proteini/
2,45
9,28
21,27
31,57
26,45r0,45
proteins
NaCl/
0,72
16,72
2,74
5,85
4,33r0,13
NaCL
Pepeo/
0,69
13,72
3,51
6,56
5,03r0,13
ash
pH vrijednost/
0,08
1,51
5,12
5,47
5,24r0,01
pH value
x - srednja vrijednost; - standardna devijacija; Vk - koeficijent varijacije; min. - minimalna vrijednost, max. maksimalna vrijednost
x - means; -standard deviation; Vk-coefficient of variation; min.-minimum value; max.-maximum value
273

Gani i sar. (15) su u uzorcima Visoke peenice proizvedene u industrijskim uslovima

ustanovili znaajno manji nivo vode (40,99 %). Razlog moe biti u injenici da se Visoka
peenica proizvodi od mesa koje potie sa druge anatomske partije (M. longissimus dorsi).
Takoe auevi i sar. (17) navode znatno manje vode u uzrocima goveeg pruta (lea) (39,78
%). Nadalje, isti istraivai su u goveem prutu ustanovili da je sadraj masti bio 27,07 %,
proteina 27,72 %, NaCl-a 4,59 %, te pepela 5,23 %. Radovanovi i sar. (2) su u uzorcima
govee prute proizvedene od mesa buta utvrdili da je sadraj vode bio 44,36 %, proteina 39,49
%, masti 5,79 %, pepela 9,52 % i NaCl-a 7,74 %. Pribline rezultate prisustva vode u goveem
prutu (48,10 %), spravljen tradicionalnim intenzivnim postupkom dimljenja navode
Stamenkovi i sar. (21). Isti autori istiu znatno vee prisustvo proteina (40,35 %), i NaCl-a
(6,53 %). Ispitujui hemijski sastav goveeg pruta sa smanjenim postupkom dimljenja,
Stamenkovi i sar. (21) navode da je sadraj vode u prosjeku iznosio 49,30 %, masti 1,50 %,
proteina 40,30 % i NaCl-a 6,11 %. uvalija (16) je u uzorcima pruta proizvedenog u industriji
ustanovila 49,93 % vlage, 11,14 % masti, 31,70 % proteina i 6,42 % pepela.
Zakljuci
Na osnovu sprovedenih istraivanja mogu se izvesti slijedei zakljuci:
x ocjenjivaka komisija je jedinstvena u stavu da se ovakvim nainom proizvodnje
goveeg pruta dobio jednoliniji i uniformniji izgled i boja presjeka,
x zamjerke na izgled presjeka su se odnosile na nedovoljno prisustvo odgovarajue boje
za prut (to je rezultat kratkog perioda dimljenja), a ne na strukturalnost i
diferenciranost u pogledu boje,
x ovakav nain soljenja pruta fiziki je manje zahtjevan, a za rezultat daje kvalitetnije
apliciranje soli po povrini komada mesa,
x nedostatak ovakvog naina prosoljavanja (obrade mesa) je skupa oprema (tambler),
utroak energenta pri njegovom radu i izostanak djelovanja na vezivno tkivo koje i
nakon tretmana ostaje ilavo.
x generalan zakljuak je da upotreba ovakvog naina soljenja/salamurenja u proizvodnji
goveeg pruta ima tehnoloku opravdanost, te da pozitivno utie prije svega na
senzorni kvalitet gotovog proizvoda.
Literatura
1. Pravilnik o kvalitetu proizvoda od mesa. (SL. List BiH br. 2/92; Preuzet iz SL. List
SFRJ br. 29/74 i 41/80).
2. Radovanovi, R., T. Stamenkovi, S. Saii: Senzorna svojstva i hemijski pokazatelji
govee prute. Tehnologija mesa 44, 5-6, (2003) 212-219.
3. Radovanovi, R., N. Tomi, A. Tomaevi, A. Rajkovi: Prinos muskulature namijenjene
proizvodnji Govee uike prute. Tehnologija mesa 46, 5-6, (2005) 250-260.
4. Tomi N., I., Tomaevi, R., Radovanovi, A., Rajkovi:Uzice beef prshuta:
influence of different salting processes on sensory properties. Journal of Muscle Foods
19, (2008), 237246.
274

5. Smaji, A.: Tehnologija proizvodnje suhomesnatih proizvoda sa posebnim osvrtom na

proizvodnju govee prute. Poljoprivredni kalendar, NIRO Zadrugar Sarajevo, (1987),
250-252.
6. Dumi S.: Ispitivanje vanijih svojstava kvaliteta sjenike stelje kao osnova za zatitu
oznake porekla. Magistarski rad, Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet,
Beograd (2008).
7. Stamenkovi, T.: Upotreba kuhinjske soli u proizvodima od mesa. Tehnologija mesa 45,
5-6, (2004),170-176.
8. Vukovi, I.: Uticaj postupka konzervisanja na mikroorganizme. Tehnologija mesa 5,
(1991), 205-213.
9. Antoni B., R., Radovanovi, R., Gruji, M. Balti: Dinamika difuzije soli tokom
procesa proizvodnje svinjske prute. Tehnologija mesa 47, 5-6, (2006), 194-198.
10. Vukovi, I.: Osnove tehnologije mesa, Veterinarska komora Srbije, Boegrad, (1998),
182.
11. Kovaevi, D.: Kemija i tehnologija mesa i ribe, J. J. Strossmayer, Prehrambeno
tehnoloki fakultet Osijek, (2001), 196-198.
12. Radovanovi R., J., Popov-Ralji (2000/2001): Senzorna analiza prehrambenih
proizvoda. Novi Sad-Beograd.
13. Pravilnik o metodama vrenja hemijskih analiza i super-analiza proizvoda od mesa,
masti i ulja. (SL. List BiH br. 2/92 preuzeti Pravilnik).
14. Radovanovi, R., T. Stamenkovi: Senzorno odreivanje kvaliteta govee prute,
Tehnologija mesa 45, 1-2, (2004) 8-13.
15. Gani A., S., Lili, M., Krvavica, M., andek Potokar, Z., Pejkovski: Osnovne
odlike kvaliteta Visoke peenice. Tehnologija mesa 53, 2, (2012) 134-139.
16. uvalija B.: Proizvodnja i kvalitet bosanskog pruta. Magistarski rad, Univerzitet u
Sarajevu, Poljoprivredni fakultet Sarajevo (2002).
17. auevi Z., A., Milanovi, ., Glogovac, E., Velagi-Habul, A., Smaji, M., Lelek:
Prilog poznavanju proizvodnje goveeg pruta. Radovi Poljoprivrednog fakulteta u
Sarajevu, God. XXXIV, (1986), br. 38, 153-161.
18. Sinanovi N., A., Smaji, A., Gani: Senzorna ocjena kvaliteta suhomesnatih
proizvoda na tritu Sarajevskog kantona. Radovi Poljoprivredno-prehrambenog
fakulteta u Sarajevu, God. L br. 55/2, (2005), 177-187.
19. Robovi B., A., Smaji, J., Tahmaz: Senzorna analiza bosanskog pruta. Radovi
Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, God. XLVIII, (2003), br. 53, 129133.
20. Gaji B.: Kontaminiranost suhomesnatih proizvoda supstancama tetnim po zdravlje
ljudi. Magistarski rad, Univerzitet u Sarajevu, Poljoprivredni fakultet Sarajevo(2000).
21. Stamenkovi T., N., unjarac, V., Jovanovi, S., Jovanovi: Gubitak mase, senzorna
svojstva i hemijski pokazatelji govee prute dobijene tradicionalnim i izmijenjenim
postupkom dimljenja. Tehnologija mesa 44, 1-2 (2003), 79-84.
275

MODIFICATION OF TECHNOLOGY IN ORDER TO IMPROVE

QUALITY BEEF PRSHUTA
Gani Amir1, Radi Ivana2, Stojkovi Sandra3, Krvavica Marina4 Ratkovi Davorka5
1
Faculty of Agriculture and Food University of Sarajevo
2
Meat industry Bajra d.o.o. Travnik
3
Faculty of technology University of Banja Luka,
4
Veleuilite Marko Maruli Knin
5
QFS CONSULTING, Trebinje.
Abstract
The aim of this study was to modify certain stages in the traditional production process beef
ham. In addition, to determine how these changes have affected the sensory and the overall
quality of the product. The research used 30 samples from the thigh of beef (rose and seam),
and the technology of production is carried out in MI "Bajra" d.o.o.. Travnik. Modifications in
the production process were related to the stage of salting meat. In addition, instead of
traditional way salting, applied tumbling meat. The pieces of meat were inserted in the
tumbler, and then adding table salt (NaCl) and nitrous (NaNO2). Modifications were made in
technology in order to brining pieces were the more correct and complete, that is, to avoid the
appearance of concentric circles at the intersection of prshuta. Qualitative tests to determined
the sensory and chemical quality of the product (water, fat, protein, ash, NaCl and pH value).
The tests are meant sensory quality evaluation of appearance, color, consistency, appearance
section, odour and taste. Sensory evaluation showed that all the samples of acceptable quality
and the appearance section had a flatter appearance and color compared to traditional way of
salting. Color of all the sensory properties of the best scores (80% compared to the maximum
number of points), and taste the worst (55,40% of the maximum number points). The average
water content in the samples of beef ham was 55,18 r 0,54%. Fat is found in prshuta 12,10 r
0,75%, protein 26,45 r 0,45%, ash 5,03 r 0,13% and NaCl 4,33 r 0,13%. Results of research
conducted showed complete justification for introducing tumbling pieces of meat in the
technology of beef prshuta.
Keywords: prshuta of beef, salted, modifications technology, quality
276

QUALITY CONTROL AND FOOD SAFETY
277

POTROAI I BEZBEDNOST HRANE

Balti . Milan1, uri Jelena1, Mandi Snjeana2, Peanac Biljana3, Lonina Jasna1
1
Univerzitet u Beogradu, Fakultet veterinarske medicine Beograd, Srbija

2
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, RS, BiH
3
JU Veterinarski institut Republike SrpskeDr Vaso Butozan Banja Luka, RS, BiH
Pregledni rad
Bezbednost i kvalitet hrane, u dananje vreme, igraju znaajnu ulogu u odravanju zdrvlja
potroaa, kao krajnje karike u lancu ishrane. Bolesti prenosive hrnom predstvljju problem
svakog pojedinca, li su od posebnog znj z decu, strije osobe i imunokompromitovane
osobe. Iko je iroko prihvena teorija od strne strunjk za hranu d se mnogi slujevi
bolesti prenosivih hranom jvljju ko posledic neprvilnog rukovnj i pripreme hrane od
strne potro, smi potroi i dlje nisu svesni ove injenice. Lin higijen je dobro
poznat nin na koji ljudi mogu d smnje rizik od ovih bolesti. Meutim, mlo se zn o
stvrnoj primeni line higijene i snitrnih ponnj u kui. Zadatak mnogih istraivanja
jeste da se procene znanja potroaa u vezi sa bezbednou hrane i utvrdi d li znnje
odgovara primenjenoj praksi. Ovkve informcije mogu biti od velike pomoi
profesionalcima koji se bave edukacijom potroaa o bezbednosti hrne, a sve u cilju d
potroi postanu svesni svoje kritine uloge u smnjenju rizika bolesti prenosivih hranom.
Kljune rijei: potroai, rizik, bezbednost hrane
UVOD
Zdrav ivot je termin koji se javlja sredinom 20. veka i kao termin se ne pominje u Larusovoj
enciklopediji, a oznaava nastojanje da se prema sebi i svome telu, nainu ishrane i ivotu
uopte, odnosimo maksimalno higijenskim u skladu sa znanjima jednog vremena, obiajima
koji vae u datom drutvu i u datom vremenu (1).
Briga za zdravlje prati oveka od njegovog postanka. Do danas svima poznate, i nauno
dokazane, veze izmeu ishrane i zdravlja ovek je iskustveno doao jo dok je bio lovac i
sakuplja plodova prirode.
Ova veza je i dalje predmet bojnih istraivanja koja daju, ne tako retko, oprene rezultate i
zakljuke. Rezultati ovih istraivanja realizuju se razliitim preporukama u ishrani, odnosno
dijetama. Nesporno je da su dijete delotvorne u brojnim sluajevima, ali i tu ima pogrenih
koraka. Kada se govori o hrani, treba znati da je hrana pored onog najvanijeg nutritivnog
aspekta, oveku i zadovoljstvo. Hedonski pristup ishrani vodi ka njenoj jednolinosti,
neizbalansiranosti i neminovno do naruavanja zdravlja. Osnov pravilne ishrane je u
raznovrsnosti hrane i umerenosti kada je u pitanju koliina hrane (1).
uvari tradicije, najverniji i najbolji su porodice, porodina domainstva. To je njihova
identifikacija sa rodnim tlom. Tu tradiciju oni nose sa sobom ma gde iveli. Za Srbiju kao
seljaku zemlju primarni cilj seoske ekonomije bilo je direktno odranje seoske porodice.
Porodica je bila osnovna ekonomska i potroaka jedinica. Najvei deo tradicionalnih
proizvoda proizvodi se na zanatski nain, u malim objektima, a dobar deo njih u porodinim
domainstvima. Znaajan deo te proizvodnje namenjen je za sopstvenu, porodinu potronju
(2).
278

Priroda je, konfiguracijom zemljita, njegovom pedolokom strukturom i klimom omoguila

Srbiji da ima velike i raznolike mogunosti poljoprivredne proizvodnje. U toj proizvodnji
stoarstvo ima posebnu ulogu, s obzirom na dugu tradiciju gajenja svinja, ovaca i goveda. Za
stoarsku proizvodnju vezuje se i izrada stoarskih proizvoda, posebno hrane, meu kojima su
i tradicionalni proizvodi od mesa (goveeg, ovjeg, svinjskog). Ouvanje tradicije u izradi
proizvoda od mesa vezuje se, pre svega, za proizvodnju u domainstvima i male proizvodne
subjekte. Pri tome, bez obzira gde se proizvode i koliko imaju dugu tradiciju, ovi proizvodi
moraju da budu bezbedni po zdravlje ljudi. To se postie, pre svega, potovanjem principa
dobre proizvoake i dobre higijenske prakse i primenom HACCP sistema. U manjim
proizvodnim pogonima primena HACCP sistema zahteva izvesne modifikacije. Za one koji
tradicionalne proizvode pripremaju u domainstvima treba doneti posebne propise po ugledu
na zemlje Evropske Unije i neke susedne zemlje, a koji bi ovim proizvoaima omoguili da
se sa svojim proizvodima nau na tritu (2).
Razume se da mondijalizaciju i industrijalizaciju prehrambenih proizvoda prati i potreba
standardizacije i ujednaenja kvaliteta proizvoda, ali i savremeni pristup bezbednosti hrane
koji podrazumeva i potpunu kontrolu proizvodnog procesa u celom lancu proizvodnje (od
njive do trpeze). Propisi o bezbednosti hrane i politika kvaliteta treba oveku da obezbede
hranu koja nee zbog prisustva biolokih, hemijskih i fizikih opasnosti, iznad propisanih
nivoa (za neke postoji i nulta tolerancija), ugroziti zdravlje potroaa. Nema sumnje, da
standardizacija proizvoda olakava promet hrane, ali je doprinela i nekim ogranienjima. To
se, pre svega, odnosi na neke nacionalne i regionalne specijalitete kad je u pitanju gotova
hrana. injenica je da sve to je namenjeno ishrani ljudi mora biti i bezbedno za njihovo
zdravlje (2).
Zbog sve vee zabrinutosti potroaa, ali i dravnih organa za bezbednost hrane usledile su
aktivnosti koje su vodile ka pootravanju zakonske regulative i uvoenjem standarda koji
treba da unaprede upravljanje bezbednou hranom. Svi standardi polaze od injenice da
subjekti u lancu hrane posluju u skladu sa lokalnom zakonskom regulativom uz uvaavanje
meunarodno usvojenih pravila. Tako se moe govoriti o nekoliko nivoa primene razliitih
pravila: a) Globalna smernice svetske zdravstvene organizacije (WHO) i Codex
Alimentarius Commission (CAC); b) Regionalna EC No. 178/2002 (Regulation of the
european parliament and of the councilof 28 January 2002 laying down the general principles
and requirements of food law, establishing the European Food Safety Authority and laying
down procedures in matters of food safety); c) nacionalna regulativa Zakon o bezbednosti
hrane d) ISO standardi i drugi standardi iz oblasti bezbednosti hrane ISI 22000:2005 Food
Safety Management System; e) Interni standardi velikih korporacija npr McDonalds Food
Safety System i dr. (3).
Primena pomenutih standarda u proizvodnji hrane je poeljna i neophodna u proizvodnji
bezbednog proizvoda. Kod nas ovi standardi su prihvaeni, a na njihovom uvoenju u praksu
jo uvek se radi.
BEZBEDNOST HRANE
Pod bezbednom hranom podrazumeva se hrana koja nee koditi potroau, kada se priprema
i/ili konzumira u skladu sa namenom. Kvalitet hrane moe da se definie na razliite naine.
Pod kvalitetom, u irem smislu, a sa stanovnitva propisa koji reguliu ovu materiju,
podrazumeva se higijenska ispravnost (bakterioloka i parazitoloka ispravnost, prisustvo
279

tetnih materija, organoleptika ispravnost) i kvalitet u uem smislu pod kojim se

podrazumevaju hemijske, fizike i ogranoleptike osobine. Granice izmeu higijenske
ispravnosti i kvaliteta ne treba meutim postavljati, jer to esto nije mogue. Za higijensku
ispravnost i kvalitet namirnica odgovorni su dravni organi, proizvoai (vlasnici) i potroai.
Danas se bezbednost hrane zasniva na dobroj proizvoakoj praksi (GMP), dobroj higijenskoj
praksi (GHP) i HACCP sistemu u kome se od proizvoaa trai da identifikuje opasnosti
(hazarde) koji ugroavaju bezbednost proizvoda i da ih eliminie ili kontrolie (4).
Vrednost savremenog pristupa bezbednosti hrane ogleda se u tome to je on primenljiv na sve
segmente (karike) u njenoj proizvodnji ili, kako se to uobiajno kae, primenjuje se od farme
do trpeze. Poslednji kontrolisani segment u lancu hrane je maloprodaja hrane ili mesto gde
hrana postaje dostupna potroau (restorani npr.). Meutim, apsolutnu bezbednost hrane, ma
koliko sistem bio dobar, funkcionalan, kontrolisan i proveravan nije mogue obezbediti i
garantovati (5).
Razumevanje bezbednosti hrane je koncept koji se odnosi na tehnologije i propise,
proizvoae i potroae. Danas, naroito u razvijenim zemljama, je sve zastupljenija ishrana
izvan kue (brza hrana), kao i upotreba u kui potpuno ili delimino pripremljene hrane. To
nije rezultat popularnosti, ve logian rezultat koji proizilazi iz specifinog problema
nedostatka vremena potroaa i njihove organizacije svakodnevnog ivota (1). Stanovnitvo
SAD-a troi 40-50% prihoda namenjenih ishrani na tzv. brzu hranu, odnosno ishranu izvan
kue, dok ljudi u Evropi troe oko 26% svojih prihoda. Tradicionalno shvatanje nabavke
namirnica se stalno menja. Uestalost i vrsta alimentarnih infekcija se, takoe, menja.
Istraivanjima je utvreno poveanje virusnih infekcija u odnosu na klasine bakterijske
infekcije (6).
Za pravilno razumevanje termina bezbednosti hrane potrebna je jasna koordinacija i
edukacija u lancu hrane. Kada je bezbednost hrane u pitanju, i potroa i proizvoa moraju
govoriti istim jezikom, odnosno moraju se razumeti. To znai da se moraju da razmotre
propisi i nauni i tehniki principi kako bi se osigurali bezbednost sirovina, ambalae, i drugih
sporednih materijala koji se koriste u proizvodnji hrane i njenom prometu. Nepanja, nemar,
greke ili neoprezne aktivnosti tokom rada mogu biti fatalne za potroae (6).
BOLESTI PRENOSIVE HRANOM
Bolesti prenosive hranom (definisane kao bolesti infektivne ili toksine prirode uzrokovane,
ili one za koje se misli da su uzrokovane, konzumiranjem hrane i vode) postale su jedan od
najrasprostranjenijih javno-zdravstvenih problema u svetu danas. Bolesti prenosive hranom u
vezi sa mikrobiolokim patogenima, biotoksinima i hemijskim kontaminentima u hrani
predstavljaju ozbiljnu opasnost po zdravlje miliona ljudi (7).
U najveem broju sluajeva bolesti prenosive hranom nisu retkost i vezane su, pre svega, za
bioloke opasnosti, odnosno bakterije. Ako su ova oboljenja ljudi epidemijskog karaktera,
razumljivo je da ona privlae veliku medijsku panju i izazivaju zabrinutost potroaa. Bolesti
prenosive hranom ne predstavljaju samo opasnost po zdravlje i ivot ljudi, ve prouzrokuju
ogromne ekonomske gubitke (bolovanja, leenja). Pravu uestalost pojava bolesti prenosivih
hranom je teko utvrditi, jer se sluajevi bolesti retko prijavljuju. Iako bolesti prenosive
hranom mogu biti ozbiljne i fatalne, blai sluajevi esto nisu otkriveni kroz rutinski nadzor.
Veruje se da je veina (95%) sluajeva bolesti prenosivih hranom sporadina. Ovi sluajevi,
280

kao i male epidemije koje potiu iz domainstava, po pravilu ukljuuju pojedince ili mali broj
ljudi i samim tim je manja mogunost da e biti identifikovane od strane nadlenih organa za
javno zdravstvo. Dakle, stvarni odnos epidemija izazvanih hranom i pojedinanih sluajeva
poreklom iz domainstava verovatno je mnogo vei nego to je to prijavljeno (8).
Tokom protekle decenije vie od 87% prijavljenih bolesti prenosivih hranom u Velikoj
Britaniji, Evropi, Australiji, Novom Zelandu, Sjedinjenim Dravama i Kanadi bile su u vezi
sa hranom koja se priprema ili konzumira kod kue (grafikon 1). Istorijski gledano, najei
uzrok prijavljenih epidemija bolesti prenosivih hranom u vezi sa domainstvima izazvane su
salmonelama. Epidemioloke studije su pokazale da sporadini sluajevi ili male epidemije u
domovima ine veinu incidenata trovanja hranom. Procenjeno je da privatna domainstva u
Velikoj Britaniji ine vie epidemija oboljenja hranom nego sva ostala prijavljena mesta
zajedno (7, 8).
60
%
50
40
30
20
10
SA
D
ar
sk
a
v
aj
c
p
an
ija
Irs
ka
Ne
m
a
ka
Fr
an
cu
sk
a
En
gl
es
ka
iV
el
Grafikon 1. Prijavljeni sluajevi pojave bolesti prenosivih hranom u vezi sa pripremom hrane
u domainstvima (8)
Graph 1. Reported cases of foodborne diseases associated with the preparation of food in the
households (8)
Oboljenj koja nastaju konzumiranjem kontaminirane hrne predstavljaju pretnju po zdrvlje i
dobrobit potro, ukljuujui velike ekonomske gubitke pojedinac. Iko veina potroaa
im tendenciju d se oboljenja vezana za hranu povezuju sa ishranom izvn kue, istrivnj
pokzuju d se mnogi slujevi trovnj hrnom javljaju upravo pri pripremi hrane u
domainstvima. Mnogi od ovih slujev su u vezi s njeim grekm u primeni
higijenske prkse pri pripremi hrane kod kue (9).
Spreavanje bolesti prenosivih hranom podrazumeva saradnju u svim fazama lanca ishrane.
Nijedna faza ne nosi iskljuivo krivicu ili odgovornost. Efektivne strategije bezbednosti hrane
u cilju smanjenja rizika od kontaminacije patogenima zahtevaju dvostruki pristup integrisanja
edukacije i propisa. Na meunarodnom planu prioritet ima implementacija propisa u svim
sektorima razliitih prehrambenih industrija i razvoj edukativne svesti potroaa. U Velikoj
Britaniji, primarni ciljevi Organa zaduenih za bezbednost hrane obuhvataju zatitu javnog
zdravlja i interesa potroaa. Slino tome, u Sjedinjenim Amerikim Dravama, sistem
281

bezbednosti hrane se zasniva na interakciji izmeu saveznih organizacija, kao to su

Departman za agrikulturu, Ministarstvo za hranu i lekove, Sluba za inspekciju i bezbednost
hrane, Departman za ljudsko zdravlje i usluge, Agencija za zatitu ivotne sredine i
Inspekcijska sluba za zdravlje ivotinja i bilja. U Australiji i Novom Zelandu, nezavisna
organizacija poznata kao ANZFA (Australia and New Zealand Food Authority) sarauje sa
drugim organima za zatitu zdravlja i bezbednosti ljudi kroz odravanje bezbednosti hrane u
lancu snadbevanja (10). Kako nije mogue obezbediti i garantovati apsolutnu bezbednost,
neophodno je zapoeti edukaciju potroaa. Zakon nikada u potpunosti ne moe da zatiti
drutvo.
SVESNOST I INFORMISANOST POTROAA
Kontrola bezbednosti hrane prestaje praktino onog momenta kada hrana dospe u korpu
potroaa. Kljuni razlozi velike uestalosti bolesti prenosivih hranom vezani za domainstvo
odnose se na znanja i informisanost potroaa. Dananji potroa treba da poznaje, odnosno
da bude informisan o opasnostima u hrani, odravanju higijene radnog prostora i line
higijene, putevima kontaminacije, rukovanju hranom (uslovi uvanja i rok odrivosti),
nainom pripreme hrane, kao i uvanju pripremljene hrane (11).
Znj dobre prkse pri pripremi hrane u domainstvima u vezi sa bolestima prenosivih
hrnom podrn je odgovarajuim epidemiolokim podcim. Nedavne epidemije bolesti
prenosivih hranom i smrtni sluajevi u vezi sa komercijalnom pripremom hrane privukle su
veliku panju medija i javnosti (12). Kao rezultat toga, potroai pokazuju poveanu
zabrinutost u vezi sa komercijalno pripremljenom hranom. Meutim, veina potroaa nije
svesna da najmanje 60% sluajeva trovanja hranom nastaje usled pripreme hrane kod kue,
verujui da je uzrok takvih trovanja sam proizvoa hrane ili ishrana u restoranima (13).
Takoe, istraivanja su pokazala da su glavni faktori koji utiu na pojavu epidemija
uzrokovanih trovanjem hranom uglavnom neodgovarajue skladitenje, neadekvatno kuvanje
ili podgrevanje i unakrsna kontaminacija. Takoe, ustanovljeno je da je uzrok u 25%
prijavljenih epidemija bolesti izazvanih hranom neadekvatno rukovanje hranom od strane
potroaa, kao i loa praksa pripreme hrane u domainstvima (14). Iko je iroko prihvena
teorija od strne strunjk za hranu d se mnogi slujevi bolesti prenosivih hranom jvljju
ko posledic neprvilnog rukovnj i pripreme hrane od strne potro, smi potroi i
dlje nisu svesni ove injenice (11).
Dobra praksa u domainstvima zastupa sve higijenske principe i tehnike od kupovine
namirnica za pripremu hrane kod kue pa sve do utroka hrane pripremljene u domainstvu.
Najei problemi koji se javljaju jesu pogreno steene i ustaljene porodine (line) navike.
U svim dobrim prksama, osim u Dobroj praksi u domainstvima, nalaze se elementi HACCP
sistema, koji ine HACCP sistem glvnim sistemom u prksi hrne dns. Dobra prks u
domainstvima je i dlje znemren uprkos zntnom broju bolesti prenosivih hranom koje se
jvljju u toku pripreme hrne u domainstvima. U klsinoj strtegiji lnc ishrne sve
relevntne ktivnosti su preduzete u cilju dobrobiti oveka, li, izuzimajui ga izvn sistem,
ko potro (15).
Potroai moraju biti informisani na koji nain nastaju unakrsne kontaminacije. Patogeni
mikroorganizmi se kontinuirano unose u kuno okruenje, naroito putem hrane, ljudi i
kunih ljubimaca. Pored toga, radne povrine, naroito ruke i povrine u kontaktu sa hranom,
su glavni putevi prenosa patogena (16). Broj bakterija kao to su E. coli, Clostridium difficile i
282

Schigella mogu da preive mesecima na suvim povrinama, i jo due na vlanim povrinama

(17).
U novije vreme sve je vee interesovanje potroaa vezano za dobre prakse u domainstvima.
To je posledic saznanja, odnosno svesti potroaa, d postoji vez izmeu kontminirnih
povrin, prenosa i nastanka oboljenj u kunom okruenju, kao to je npr. kuhinja. U
kuhinjama je pronaen veliki broj ptogenih bkterij, a odreena mesta su visoko
kontminirna. Higijenska praksa u domainstvima, naroito korienje vlnih sunera, krpa,
i dogera mogu doprineti daljem irenju bkterija n radne povrine ili direktno n ruke, to
dovodi do unkrsne kontmincije bkterijm i predstavlja potencijlnu opasnost d se
bkterije nau u nmirnicma.
Znaaj adekvatne prakse rukovanja hranom od strane potroaa je iroko priznat. Sproveden
je veliki broj istraivanja u procesima proizvodnje, prerade i distribucije u prehrambenoj
industriji. Meutim, potroa je, i dalje, najmanje prouavana karika u lancu ishrane, a takoe,
i informacije o potroau se smatraju u velikoj meri nepouzdanim. U domainstvima se
priprema znaajna koliina hrane tako da su istraivanja i edukacija potroaa u pogledu
rizika usled nebezbedne prakse rukovanja hranom sutinski element za spreavanje bolesti
prenosivih hranom (18).
Informacije o nainu rukovanja hranom u domainstvima dolaze iz dva glavna izvora: analize
pojave epidemija trovanja hranom i istraivanja zasnovana na prouavanju potroaa.
Istraivanja zasnovana na prouavanju potroaa sprovode se kako bi se procenila primena
naina bezbednog rukovanja hranom od strane potroaa. Usvojeni su razliiti pristupi
istraivanja, ukljuujui upitnike i intervjue, diskusije u ciljnim grupama, kao i opservaciona
istraivanja. Epidemioloke studije daju kvantitativne podatke o doprinosu nebezbednog
rukovanja hranom koji rezultira pojavom sluajeva trovanja hranom. Meutim, retrospektivna
analiza trovanja hranom daje ograniene informacije o ponaanju potroaa u vezi sa
bezbednou hrane. Tanost i dostupnost podataka su ogranieni, jer je ljudima esto teko da
se prisete tanih detalja u vezi sa potronjom hrane i praksom rukovanja hranom koji mogu
imati velikog udela pri pojavi bolesti (19).
Svrha ispitivanja potroaa je da se utvrdi koliki je udeo pojave bolesti prenosivih hranom
usled nepravilnog rukovanja hranom u domainstvima i da se utvrdi ta potroai znaju o
bezbednosti hrane i zato se neke prakse bezbednog rukovanja hranom primenjuju, a neke ne
(20).
Procene znanja potroaa, njegovih stavova i ponaanja mogu da obezbede osnovu za
formulisanje propagandnih programa o zdravlju samih potroaa. Samo kada su potroai
upoznati sa praksom vezanom za bezbednost hrane, mogue je planirati efikasne strategije za
podsticanje i jaanje poeljnog ponaanja potroaa u vezi sa pripremom hrane u
domainstvima. Upotreba modela socijalnih saznanja za zdravstvene probleme je omoguila
identifikaciju odnosa izmeu stavova, verovanja i ponaanja, kao i promena ponaanja (20).
U skldu s nvedenim nglskom n proizvodnju hrane, prerdu i mloprodju, reltivno
mlo istraivanja izvreno je u cilju ispitivanja znanja potroaa o bezbednosti hrne, znnj i
primeni dobrih praksi pri pripremi hrane u domainstvima. Potrebno je izvriti istraivanja
kako bi se utvrdile prznine u znnju potro o bezbednosti hrne i higijenskim grekama
koje se njee jvljju u domim kuhinjm, kko bi obrzovni progrmi mogli biti
prilgoeni tko d odgovore n ov pitnj. Veina istraivanja o bezbednosti hrane protekle
decenije obavljena su u Velikoj Britaniji i Severnoj Irskoj, kao i u Sjedinjenim Amerikim
Dravama. Ankete (upitnici i intervjui), su najei nain prikupljanja podataka, a korieni
283

su u 75 % ispitivanja. Takoe su koriene ciljne grupe, kao i opservaciona ispitivanja.

Sakupljene su ograniene informacije o navikama potroaa i nainima u vezi sa bezbednim
rukovanjem hranom. Postoji znaajan broj informacija o znanju potroaa i samostalnom
iskustvu pri pripremi hrane. Znaajan broj potroaa esto sprovodi nebezbednu praksu
rukovanja hranom. Znanje, navike, naini i samostalna iskustva ne odgovaraju uoenom
ponaanju, to ukazuje da su opservaciona ispitivanja bolji pokazatelj higijenskih uslova pri
pripremi hrane u domainstvima. Poboljanje naina rukovanja hranom u domainstvima bi
trebalo da smanji rizik i uestalost pojave bolesti prenosivih hranom. Stalna su nastojanja za
razvoj i implementaciju strategija o edukaciji potroaa vezanih za bezbednost hrane u cilju
poboljanja specifinih ponaanja koja doprinose smanjenju uestalosti pojave bolesti
prenosivih hranom (21).
Mere bezbednosti potroaa imaju kljunu ulogu u prevenciji bolesti izazvanih hranom, jer
one ine konaan korak u procesu pripremanja hrane. Bezbedno rukovanje hranom od strane
potroaa u domainstvima smatra se ''poslednjom linijom odbrane '' (15).
ZAKLJUAK
Globalna bezbednost hrane e biti ostvarena tek kada svaka karika u lancu ishrane u
potpunosti (u unutranjoj i spoljanjoj sredini) postane svoj gospodar u odreenoj oblasti. Na
taj nain bie osigurano da e aktivnosti koje prethode i slede u krugu bezbednosti hrane "od
njive do trpeze", ne ignoriui potroaa, doprineti proizvodnji bezbedne hrane. Potroa treba
i dalje da bude svestan potencijalnih rizika, da pravilno rukuje i priprema hranu da bi osigurao
svakodnevno bezbedan i uravnoteen obrok.
Potrebno je dodatno obrazovanje potroaa u pogledu bezbednosti hrane i oboljenja vezanih
za hranu. Takoe, bilo bi korisno posvetiti vie panje obrazovanju potroaa o manje
poznatim patogenima. Kljunu ulogu imala bi edukacija potroaa javnim putem u oblasti
bezbednosti hrane i njene pripreme. Razvoj novih tehnika i metoda e sigurno pomoi u
smanjenju pojedinih opasnosti i odravanju kvaliteta ivota.
Napomena
Ovaj rad je finansiran sredstvima projekta broj TR 31034 Ministarstva prosvete, nauke i
tehnolokog razvoja Republike Srbije.
LITERATURA
1. Balti, .M., D.Nedi, Jelena uri, Mirjana Dimitrijevi, N. arabasil, Nataa
Kilibarda: Hrana i vena briga za zdravlje, Veterinarski urnal Republike Srpske X (1)
(2010) 5-9.
2. Balti, .M., Jelena uri, N. Karabasil, Mirjana Dimitrijevi, Radmila Markovi,
Nataa Kilibarda: Tradicionalni proizvodi od mesa u duhu dobre proizvoake prakse,
Simpozijum tradicija i budunost stoarstva u brdsko-planinskom podruju sa
posebnim osvrtom na Sjeniko-petersku visoravan, Zbornik radova Sjenica 23-25.
jun 2010., str. 86-107.
3. Buni, S.: Vodi za razvoj i primenu preduslovnih programa i principa HACCP u
proizvodnji hrane, MPV, Uprava za veterinu, Beograd (2009).
4. Balti, .M.: Odgovornost za kvalitet namirnica, Tehnologija mesa, Beograd XIV(3)
(1998) 138147.
284

5. Lagendijk, Emmanuelle, Adrien Assere, Evelyne Derens, Brigitte Carpentier:

Domestic Refrigeration Practices with Emphasis on Hygiene: Analysis of a Survey
and Consumer Recommendations, Journal of Food Protection, 71 (9) (2008) 1898
1904.
6. Raspor, P. and M. Jevnik: Good Nutritional Practice from Producer to Consumer,
Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 48 (2008) 276292.
7. Balti, .M., Jelena uri, Jasna Lonina, Mirjana Dimitrijevi, N. Karabasil,
Radmila Markovi, Jelena Ivanovi: Znaaj dobre proizvoake prakse u
domainstvima za bezbednost hrane, Zbornik referata i kratkih sadraja 22.
Savetovanja veterinara Srbije. Zlatibor, 14-17. septembar 2011., str. 85-94.
8. Redmond, C.E. and J.C. Griffith: Consumer Food Handling in the Home: A Review of
Food Safety Studies. Journal of Food Protection, 66 (1) (2003) 130161.
9. Gillespie, I.A., S.J. OBrien, K.A. Goutam: General outbreaks of infectious intestinal
diseases linked with private residences in England and Wales 19929: questionnaire
study. Br. Med. J. 323 (2001) 10971098.
10. Grunert, K.G.: Future trends and consumer lifestyles with regard to meat consumption.
Meat Science, 74 (2006)149160.
11. Balti, .M., Jelena uri, N. Karabasil, Jelena Ivanovi, Jasna Lonina: Food safety
and quality at consumer level, Biological Food Safety and Quality, Belgrade, 4-5
Octobet 2012., pp. 49-51.
12. Bielaszewska, Martina, A. Mellmann, W. Zhang, R. Kck, Angelika Fruth, .
Bauwens, G. Peters, Helge Karch: Characterisation of the Escherichia coli strain
associated with an outbreak of haemolytic uraemic syndrome in Germany, 2011: a
microbiological study, Lancet infect diseases, 11 (9) (2011) 671-676.
13. Worsfold, D. and C. Grith: Food safety behaviour in the home. British Food Journal,
93(3) (1997) 97104.
14. McCabe-Sellers, B.J. and S. Beattie: Food safety: Emerging trends in foodborne
illness surveillance and prevention. Journal of the American Dietetic Association,
104(11) (2004) 1708-1717.
15. Raspor, P.: Total food safe safety: how good practices can contribute? Trends in Food
Science and Technology, 19 (2008) 405-412.
16. Kramer, A., I. Schwebke, G. Kampf: How long do nosocomial pathogens persist on
inanimate surfaces? A systematic review. BMC Infectious Diseases, 6 (2006) 130.
17. Beumer, R., S.F. Bloomfield, M. Exner, G.M. Fara, J.N. Kumar, E. Scott: International
scientific forum on home hygiene procedure in the home and their effectiveness: a
review of the scientific evidence base (2002). Available at: http://www.ifhhomehygiene. org/2003/2public/IFHrecommends.pdf.
18. Konecka-Matyjek, E., H. Turlejska, U. Pelzner and L. Szponar: Actual situation in the
area of implementing quality assurance system GMP, GHP and HACCP in Polish food
production and processing plants. Food Control, 16 (2005) 19.
19. Marklinder, I.M., M. Lindblad, L.M. Eriksson, A.M. Finnson, R. iLindqvist, Home
storage temperatures and consumer handling of refrigerated foods in Sweden. J. Food
Prot., 67 (2004) 25702577.
20. Tucker, M., S.R. Whaley and J.S. Sharp: Consumer perception of food-related risks.
Int. J Food Sci. & Technol., 41 (2006) 135146.
285

21. Redmond, E.C.: Food handling risks in the home: development, application and
evaluation of social marketing food safety education initiative. Ph.D. thesis.
University of Wales, Cardiff, UK (2002).
286

22.CONSUMERS AND FOOD SAFETY

Balti . Milan1, uri Jelena1, Mandi Snjeana2, Peanac Biljana3, Lonina Jasna1
1
Belgrade University, Faculty of Veterinary Medicine, Srbija

University of Banja Luka, Faculty of Technology, Republic of Srpska, Bosnia and
Herzegovina
3
JU Veterinary institute of Republic of Srpska "Dr Vaso Butozan" Banja Luka, Republika
Srpska, Bosnia and Herzegovina,
Today, food safety and quality have a key role in maintaining the health of consumers, as the
ultimate link in the food chain. Foodborne diseases represent a problem to every individual,
but are particularly important for children, the elderly and immunocompromised individuals.
Although it has been widely accepted by food experts that many cases of foodborne diseases
occur as a result of improper food handling and preparation by consumers, the consumers
themselves are still not aware of this fact. Personal hygiene is a well known way by means of
which people can reduce the risk of these diseases. However, little is known of actual
implementation of personal hygiene and sanitation behaviors at home. The task of many
studies is to assess the knowledge of consumers in relation to food safety and to determine
whether that knowledge is in accordance with the applied practice. Such information can be of
great help to professionals who deal with education of consumers about food safety, with the
aim of making consumers become aware of their critical role in reducing the risk of foodborne
diseases.
Key words: consumers, risk, food safety
2
287

RECENT ACHIEVEMENTS IN MEAT COLOR

Bjrg Egelandsdal, Milena Bjelanovic, Mamta Khatri and Erik Slinde
Department of Chemistry, Biotechnology and Food Science, University of Life Science,
Postbox 5003,
Review paper
Meat color is an important quality variable that affects consumers willingness to purchase
and re-purchase meat. The importance of meat color has called for extensive research into the
mechanism of colour stability. In many cases only color measurements that relate to how a
sample is seen by the human eye, is needed. However, in other situations it is necessary to
know the actual states of myoglobin on meat surfaces. Calculation of myoglobin states is not
straightforward, neither are the principles used for preparing pure myoglobin states; a
prerequisite for making the predictive models. In this presentation, we will discuss the
methods used for preparing pure myoglobin states, plus the most common method used to
calculate myoglobin states. In addition, we will introduce a new method of calculating
myoglobin states. This new method uses the complete reflection spectrum instead of just
selected wavelengths as used in the most common method for calculation ofmyoglobin states.
The new method gives improved accuracy.
Key words: meat, meat color, myoglobin
INTRODUCTION
Meat color is an important quality variable that affects consumers willingness to purchase
and re-purchase meat. The importance of meat color has called for extensive research into the
mechanism of color stability.
Colorimeters (like the more common Minolta versions) will only measure tristimulus values
(CIE L*a*b*, 1976). Such instruments are easy to use and will in many cases provide
relevant, objective measurements regarding how a surface is seen by the human eye. The
technique quantifies color by measuring three color components which are seen by the human
eye specifically, red, green and blue (also referred to as RGB).
Spectrophotometers are more complex instruments that supply spectral analysis with different
degrees of resolution. Spectrophotometers are necessary if one aims at quantifying myoglobin
states. Two instruments that can both measure reflectance spectra are shown below (Figure
1).
288

Figure 1. Left(a) is a picture of Konica Minolta CM 700D with spectral option from 400 - 700nm (resolution 10
nm). The equipment measures reflection of a surface plus the tristimulus values (CIE L*a*b*). In the middle (b)
is the 40 x 40mm2 optiprobe TM system (23 x 23mm illumination area) to be attached to FOSS NIRSystems
Model 6500- here pictured with another remote sensor (c). The probe (b) measures reflectance spectra from 4001100 nm. The exact penetration depth of light for these two systems was not measured. FOSS NIRSystems
Model 6500 was used to get reflectance spectra in the papers by Khatri et al. (2012) and Bjelanovic et al. (2013).
The image in panel c was provided by Bjrg Narum Nilsen
PREPARING PURE MYOGLOBIN STATES

In order to calculate the three states of deoxymyoglobin (DMb), oxymyoglobin (OMb) and
metmyoglobin (MMb) from reflectance measurements in the visible range (400 -700 nm), an
instrumental calibration is required where pure states (i .e. DMb, OMb and MMb) are
produced and measured with the type of sample, packaging material and instrumentation to be
used in the main experiment. In the main experiment unknown samples are then measured.
All laboratories doing these types of myoglobin state determinations should set up their own
calibration before they can calculate the states of myoglobin of unknown samples.
Adding the chemicals sodium dithionite and potassium ferricyanide (Wilson, Ginger,
Schweigert and Aunan, 1959) is known to produce DMb and MMb, respectively. OMb is
readily formed by flushing the surface DMb of meat with 100% oxygen. Alternatively, meat
with DMb, MMb and OMb can be produced with modified atmosphere packaging by
adjusting the partial pressure of oxygen (O2) to azero, low or high concentrations,
respectively (Taylor, Down, & Shaw, 1990; Hunt, Srheim, & Slinde 1999).
No matter which calculation principle will be used later for calculation of myoglobin state,
careful and correct production of pure states are necessary. Table 1 shows the preparation
methods that were recommended in the recent, revised AMSA Meat Color Measurement
Guidelines that were released in 2012. Included in Table 1 are the preparation principles that
have been used by Khatri et al. (2012) and Bjelanovic et al. (2013). Their preparation methods
were largely based on the first issue of the AMSA guidelines as well as some amendments
that we found relevant to carry out. Table 1 is not exhaustive and we strongly recommend the
readers to consult the actual references for details about how the preparations were carried out
(e.g. packing materials and similar).
CALCULATING PRINCIPLES OF MYOGLOBIN STATES
In order to calculate myoglobin states surface reflection measurements in the visible range
400-700 nm (or 470-610 nm) must be available for the more common method where
289

transformation of reflectance measurements to K/S values are used. This transformation is

used to improve on linearity and reduce the contribution from scattering and, in essence, to
make the spectra look more like transmission spectra.
Table 1 Comparison of recent preparation methods to prepare 100% pure myoglobin states.
State
Prep.
method
Packing
Chemical
Met
IB- Intact meat

(Khatri et al., 2012)
IIAComminuted
meat
(AMSA, 2012)
Immerse in 1.0%
potassium
ferricyanide for 1
min, drain, blot
surface, package in
oxygen-permeable
film, store at 2 - 4C
in 1% oxygen for 48
hours.
Use older meat.
Immersed in 1%
potassium
ferricyanide for 1
min, drained, blotted
dry,
packed
in
oxygen-permeable
film, stored at 2 4C for 12 hours.
Four days old meat.
Not commented on.
Store meat in an
oxygen-impermeable
bag
with
an
atmosphere of 1%
oxygen and 99%
nitrogen at room
temperature (a20C)
for 6 hours; (gas:
meat > 3 :1), keep at
> 48 hours at 4C.
Measure in oxygenpermeable film. Use
older meat.
Not commented on
Stored meat at initial

O2 level of 1.5 %
added 60 % CO2/40
% N2 Stored to day
7 at 4C, (gas: meat=
30 :1).
Examined in
oxygen-permeable
film. Four days old
meat
Flatten it with roller,

pack in 1% O2 and
99% nitrogen. After
48 hours at 4C, repack and measure in
oxygen-permeable
film
Meat at 2C was
flushed with 100%
oxygen
for
10
minutes. Examined
in oxygen-permeable
film. Four days old
meat.
Packed in 75 % O2/
25 % CO2,, 4C, and
measured after 24
hours, C, (gas:
meat= 30:1).
Examined in
oxygen-permeable
film. Four days old
meat.
Not commented on.
Not examined
For ground product,

package in a thin
layer.
Packed in 100 % O2
and measured after
45 min, at
4C.Examined in
oxygen-impermeable
film. Three to
thirteen days old
vacuum-packed meat
was used.
Packing
Chemical
Oxy
IA -Intact meat
(AMSA, 2012)*
Expose samples at 0
- 2C in a highoxygen atmosphere
(70 - 100%), store
24-48 hours at 0 2C,(gas-to-meat
volume > 3 to 1).
290
II B- Comminuted
meat
(Bjelanovic et al.,
2013)
Immersed in 1%
potassium
ferricyanide for 1
min, drained, blotted
dry,
packed
in
oxygen-permeable
film, stored at 2 - 4C
for
16
hours.
Examined in oxygenimpermeable
film.
Six to thirteen days
old meat.
Not examined

Immerse samples in
0.15%
dithionite
about 20C, 1 -2
minutes, drain, blot
surface,
vacuum
package, and allow
to reduce for 1- 2
hours
at
20C.
Repackage
in
oxygen-permeable,
scan immediately.
Chemical
Deoxy
Immersed
10%
dithionite for 2 min,
drained, blotted dry
and
vacuum
packaged to reduce
for 2 hours at room
temperature.
Repackaged
in
oxygen-permeable,
scanned
immediately. Four
days old meat.
Samples were
vacuum-packaged
and kept at 2-4C for
48 hours, C, (gas:
meat= 30:1).
Repackaged
in
oxygen-permeable,
scanned
immediately. Four
days old meat.
Ground product can

be
supported using a
screen in a beaker
Not examined.
Packing
1) Make a fresh-cut
Not commented on.
Samples
were
surface
on
the
vacuum-packaged
samples
interior
and kept at 4C for 0surface,
scan
13 days.
immediately.
Measured after 3
2) Vacuum package
days. No re-packing.
samples in oxygenimpermeable
vacuum bag, store
24 -48 hours at 4C.
Holding the samples
at 20C for at least
50% of the time
speeds up reduction
time. Scan through
the
vacuum
packaging film.
More details will be found in the references; the table is just to outline some major differences.
Then convert reflectance percentages to K/S values the following equation is used:
K/S = (1 R)2 (2R) (eq. 1)
where R = % reflectance.
The values obtained from the pure states enter the calculation as shown in the equation below:
(eq. 2)
Using this equation the fraction of OMb is calculated using the reflectance spectra of pure
metmyoglobin and oxymyoglobin. The deoxymyoglobin state can be calibrated from the
reflectance spectra of pure deoxymyoglobin and oxymyoglobin (AMSA). More equations can
be found in AMSA guidelines (2013).
And finally metmyoglobin can be calculated from the difference:
% MMb = 1 - % OMb - %DMb
(eq. 3)
Khatri et al. (2012) used this method where K/ S values, at selected wavelengths (SW), were
used to predict myoglobin states on unknown samples. She compared it with a method where
the complete absorbance (A) spectra were corrected using extended multiplicative scatter
correction (EMSC(A)) before the partial least square regression models was built. EMSC is a
pre-processing technique used to isolate and remove complicated multiplicative and additive
291

effects, such as those caused by light scattering in reflectance spectroscopy (Gallagher, et al.,
2005). Partial least squares regression (PLS regression) is a statistical method used to find the
fundamental relations between two matrices (X and Y, here spectra and myoglobin states), i.e.
a latent variable approach to modelling the covariance structures in these two spaces (Martens
H, & Ns, T., 1989). PLS regression is particularly suited when the matrix of predictors (here
absorbance values at many different values) has more variables than observations, and when
there is multicollinearity among X values. This is also the case here as many readings at the
different wavelengths are correlated.
Method 1
Method 2
K/S
SW
EMSC
(A)
PL
S
Posttransformation
Figure 2.The steps in the 2 different mathematical treatments of data used to calculate
myoglobin states. Method 1 and 2 were used in the paper by Khatri et al. (2013); Method 2
was used in the paper by Bjelanovic et al. (2013).
After calculations of states from the PLS regression (Method 2), a post-transformation was
carried out where the sum of states was normalized to 1.0 or 100%. This is necessary since we
calculated all 3 states (OMb, MMb and DMb) independently of each other. Therefore, their
sum may not be zero since there are errors in the determination of the states. This problem
does not occur if eq. 3 is used.
The hypothesis behind this new approach was that the use of single wavelengths based on
isobestic points would be risky on scattering material (Khatri et al., 2012). This means that we
in general question the relevance of isobestic points on such material as meat.
Table 2. Comparison of predictability of states using different preparation method and regression techniques
State
Prep.
method
MMb Chem
Packing
OMb Chem
Packing
DMb Chem
Packing
Root mean square error of prediction for myoglobin fractions

(scale 0-1)*
IB- intact meat (Khatri et al., II B- Comminuted meat
2012)
(Bjelanovic et al., 2013)
Method 1
Method 2
Method 2
0.079
0.28
0.16
0.12
0.18
0.26
0.029
0.039
0.080
0.041
0.081
0.042
* 1 means 100 % pure
292
0.045
Not tested
Not tested
0.055
Not tested
0.051

PREDICTABILITY OF MYOGLOBIN STATES USING VARIOUS CALCULATION

METHOD
The recent AMSA guidelines (2012) do not give any indication of the analytical error to be
expected. Khatri et (2012) showed that the use of four so-called isobestic wavelength (474
nm, 525 nm, 572 nm and 610 nm) cannot compete with Method 2 that used all spectral values
from 400 -1100 nm, every second nanometer). It was only the prediction of MMb that was
relatively reliably predicted. This suggests that the preparation method used was good, but
also that the wavelengths picked out for quantification of MMb in by Method 1 were useful.
DMb is difficult to prepare and calculations according to Method 1 would not be useful for
this difficult state. A part of the error could reflect repacking and the fact that DMb quickly
picks up oxygen, so that a pure state is never prepared if there is access to oxygen during
measurements of this state. However, our results suggested that it is also more difficult to
measure on comminuted meat than on intact meat. The advice given by AMSA regarding
supporting the mince during measurements (Table 1) is worth being tested. It is necessary to
remember that all calibration models for meats must ultimately be validated by applying it to
new, but similar meats.
The oxygen preparation method with packing in high oxygen for 24 hrs in the cold seems to
be a good principle, but our results suggested that shorter incubation times may work as well
(Table 1 and 2).
WHAT SORT OF INSTRUMENT IS REQUIRED FOR PREDICTING MYOGLOBIN
STATES?
As stated above we do not recommend using only 4 wavelengths for predicting myoglobin
states even if the best possible preparation method for each state is used.
Both Bjelanovic et al. (2013) and Khatri et al. (2012) used the wavelength from 400 to 1100
nm. Bjelanovic et al. (2013) gave the regression coefficients at all wavelengths: Regression
coefficients may give some indication about the importance of higher (700 nm 1100 nm)
wavelengths. From this we can deduce that the most important region for prediction
myoglobin states is between 400-700 nm. However, we do not know how much the
predictability seen in Table 2 will be reduced by constraining the wavelength region to 400 700 nm. The instrument shown in Figure 1 (Minolta CM 700D) returns reflectance readings
between 400 - 700 nm (every 10 nm) and at least for MMb it should give good predictions
since this state seems the least dependent of the number of wavelengths used. Also for OMb,
it may be possible to get a reasonable estimate. The DMb state is difficult both to prepare and
analyze so it would be mere speculation how the predictability may be using Minolta CM
700D.
Another issue that is very difficult to handle is the fact that every instrument has different
abilities to penetrate the meat matrix. If penetration is significant this may be an advantage for
quantification of DMb state quantification, but a disadvantage for the 2 other states. The
advice is to optimize the routines for preparation of states and measuring so that the error is
minimized.
293

CONCLUSION
Recent results regarding quantification of surface myoglobin states on a meat matrix can only
be done accurately for metmyoglobin using a 4 wavelength regression model. More
wavelengths and multivariate regression methods in combination with optimal preparation
methods for pure states are needed for the OMb and DMb states. Both our experiments (with
intact and comminuted meat) give very good results in validation of models, but there will
always be a need to adapt the preparation methods for the 100% pure states to the instrument
used.
Acknowledgements
The work was supported by grant no. NFR184846/I10 from the Research Council of Norway
and from HERD project Comparison of lamb Carcass and meat quality of Breeds in Western
Balkan and Norway achieving improved palatability, sale and sustainability.
REFERENCES
1. American Meat Science Association , AMSA Meat Color Measurement Guidelines
from American Meat Science Association (2012) web information at:
information@meatscience.org http://www.meatscience.org
2. American Meat Science Association. (1991). Guidelines for Meat Color Evaluation
(AMSA). (M. Hunt, Acton, J., Benedict, R., Calkins, C., Cornforth, D., Jeremiah, I. et
al., Eds. Proceedings of the Reciprocal Meat Conference, 1-17.
3. Bjelanovic, M., Srheim, O., Slinde, E., Puolanne, E., Isaksson, T. & Egelandsdal, B.
(2013). Determination of the myoglobin states in ground beef using non-invasive
reflectance spectrometry and multivariate regression analysis. Meat Science, 451-457.
4. CIE (Commission Internationale de lEclairage) (1976). Recommendation on uniform
color space-color difference equations, psychometric color terms. Suppl. 2 to CIE,
Publication No. 15 (E-1.3.1) 1971/(TC-1-3), Paris, France
5. Gallagher, N. B., Blake, T. A., & Gassman, P. L. (2005). Application of extended
inverse scatter correction to mid-infrared reflectance spectra of soil. Journal of
Chemometrics, 19, 271-281.
6. Khatri, M., Phung, V. T., Isaksson, T., Srheim, O., Slinde, E., & Egelandsdal, B.
(2012). New procedure for improving precision and accuracy of instrumental color
measurements of beef. Meat Science, 223-231.
7. Martens H, & Ns, T. (1989). Multivariate Calibration. John Wiley and Sons,
Chichester, United Kingdom.
8. Taylor, A., Down, N., & Shaw, B. (1990). A comparaison of modified atmosphere and
vacum skin packing for the storage of red meats. International Journal of Food
Science & Technology, 98-109.
9. Wilson, G. D., Ginger, I. D., Schweigert, B. S., & Aunan, W. J. (1959). A Study of the
Variations of Myoglobin Concentration in ''Two-Toned'' Hams. Journal of Animal
Science, 1080-1086.
294

NOVIJA ISTRAIVANJA O BOJI MESA

Bjrg Egelandsdal, Milena Bjelanovic, Mamta Khatri and Erik Slinde
Department of Chemistry, Biotechnology and Food Science, University of Life Science,
Postbox 5003, N-1432-s
Boja mesa je veoma vana kvalitativna varijabla koja utie na spremnost potroaa da kupe
meso ili na odluku da ga ne kupe. Znaaj boje mesa je uticao na opsena istraivanja o
mehanizmu stabilnosti boje. U mnogim sluajevima samo mjerenje boje mesa nam da je
informaciju kako tu boju vidi ljudsko oko i takva mjerenja su naravno potrebna. Meutim, u
drugim sluajevima neophodno je poznavati trenutno stanje mioglobina na povrini mesa.
Proraun stanja mioglobina nije jednostavan, kao to nisu jednostavne metode pripreme stanja
istog mioglobina; to su preduslovi za budue modele. U ovoj prezentaciji diskutovaemo o
metodama koje se koriste za pripremu stanja istog mioglobina, i o uobiajenoj metodi za
proraun stanja mioglobina. Dodatno, predstaviemo novu metodu za proraun stanja
mioglobina. U ovoj novoj metodi se koristi kompletan refleksioni spektar umjesto samo
probranih talasnih duina, kako je to bilo uobiajeno u proraunima stanja mioglobina. Nova
metoda poveava preciznost mjerenja stanja mioglobina.
Kljune rijei: meso, boja mesa, mioglobin
295

PROSO MILLET (Panicum miliaceum L.) AS FUNCTIONAL AND

HEALTH FOOD
Darja Kocjan Ako
University of Ljubljana, Biotechnical Faculty, Department of Agriculture, Slovenia
darja.kocjan@bf.uni-lj.si
Scientific paper
Despite of the rich history has proso millet (Panicum miliaceum L.) marginal importance in
today's production and use in the European countries. Although nutritionists recently rank it
among functional foods (food and medicine at the same time) there is no greater interest at the
consumers. With the survey questionnaires to different groups of respondents (students,
agricultural advisers, farmers, other listeners of expert lectures about proso millet) we found
that the people almost do not know dishes from proso millet or they are very rarely preparing
them. Tastings of proso millet milk porridge that we performed in all the surveyed groups in
recent years in Slovenia, was estimated from a good to excellent. Depending on the response
and interest of tasters they was showed as a perspective way to spread information about
proso millet as a healthy and tasty food for all ages and social classes. For the respondents
with celiac disease (at least one respondent in each group or in close respondent's family) we
established that sensitivity to gluten is a major reason for interest of gluten-free proso millet
grains and products because patients may not afford wheat bread and cereal porridges (barley,
oat) where the grain is not completely gluten-free. To replace imported millet porridge,
especially expensive products for the gluten-free diet with local products it is necessary to
convince farmers to restore production. This subscription presents the results of field trials of
the Biotechnical Faculty University of Ljubljana in the period from 2009 to 2011, which will
serve as help to new growers.
Key words: proso (common) millet, production and use, functional food, dishes, milk
porridge, Slovenia
Introduction
Proso (common) millet (Panicum miliaceum L.) has a marginal importance in modern
production and consumption in European countries (1, 2, 3, 4). Folk healers learnt through
experiences about its therapeutic effects over the centuries when nutrition with millet mean
survival for the population in Mediterranean, Balkan, Central and Eastern Europe. A porridge
(husked millet grains) and other plant parts of millet were used to treat colds, cardiovascular
problems, digestive trouble, stomach pain and intestinal diseases, skin conditions and
problems of old age (5). Decline of millet production and nutrition with millet dishes has been
shown in 19th century with the breaking through of American crops such as corn and potatoes.
More intensive and more specialized agriculture of 20th century, breeding of high-productivity
varieties of wheat, barley, maize and rice, and higher life level of the Old Continent people
are the main reasons for replacing millet with other cereals in the second half of 20th century
296

(6, 7, 8, 9). Millet was mainly replaced by potatoes and rice as a side dish to vegetable and
meet dishes. On the other side today's scientists are newly discovering healing properties of
millet grains and analyzing transfer processes of active ingredients to the specific body parts
and organs. Nutritionists classify millet in functional food, which are defined as food and
medicine (10, 11, 12, 13). There are more and more scientific evidences that millet products
are extremely nutritious and healthy but have not reached the consumer yet.
The purpose of this paper is to present some scientific evidences of millet as a functional
food, to remind on traditional millet dishes and to find out knowledge about millet porridge at
possible consumers, at the same time we offered them milky millet porridge, a dish that was
in the past widespread in Slovenia area and elsewhere in Europe. Because we want millet on
Slovenian fields as soon as possible and as much as possible - in Slovenia 2012 was millet
only on 200 ha of fields (14), we established for consumers and other potential millet growers
the sowing time and the sowing density of autochthonous cultivar 'Sonek' by using the
results of field trials of the Biotechnical faculty of University of Ljubljana in the period from
2009 to 2011.
Material and methods
An insight into scientific researches of millet grain structure and usefulness of millet nutrition
on human body will be presented using of literature review, especially domains of dietetic
nutrition for patients with celiac disease and patients with bones and skin problems.
From generation to generation is less knowledge transfer about preparing of millet dishes, so
we want to remind on some of traditional dishes that were regionally widespread in Slovenia.
In 2010 to 2012 we set up to the different groups of respondents and tasters (students,
agricultural advisers, organic farmers, others listeners of expert lectures about proso millet)
some questions about the plant, milk porridge and other millet dishes and about ingredients in
millet grains which are beneficial to human health. We predominantly used a closed type of
questions (a, b, c, d,...) and some questions required written answers. Millet milk porridge was
cooked to respondents on all places of performing the survey, always following the same
procedure of preparation. We washed a kilogram of porridge and then drain it. In a five-litre
pot we boiled water (enough for later the porridge was covered) and slightly seasoned with
salt (teaspoon of salt). A washed porridge was shaken in boiled water. We added two litres of
worm milk and a tablespoon of sugar, and cooked on moderate heat. We were adding milk
(1.5 to 2 l) during the cooking and mixing to prevent scorching of porridge on the bottom of
pot. Into cooked milk porridge (20 to 25 minutes) we added about 120 g of butter and 1/4 litre
of sweet cream and thoroughly mixed. After finished lectures the respondents tested and
estimated milk porridge with the scale from 1 (insufficient) to 5 (excellent).
Grain yield of the millet domestic autochthonous cultivar 'Sonek' was tested on the
experimental field of Biotechnical faculty of Ljubljana University at three sowing terms and
three sowing densities during the years 2009, 2010 and 2011. Seize of the main plot was 5.6
m2. The grain of each term (the first at beginning of June, the second at beginning of July and
the third in mid July) was sawn in three sawing densities (250, 370 and 500 germinative
seeds/m2). Potatoes were the previous crop in the crop rotation in all three years. Cultivation
297

of millet was the same as organic, where synthetic fertilizers and plant protection products are
prohibited (15, 16). Seeds were sown with a Wintersteiger plot drill; hand-harvest was carried
out at maturity. Threshed and cleaned grains were weighted and the crop from individual
parcel was calculated expressing the values per hectare with 14 - percent humidity. Yields at
the three sowing terms and at the three sowing densities were statistically evaluated using the
analysis of variance for the factor trial using Statgraph Plus program; the differences between
were tested with Duncan test (p0,05) and illustrated in graphs.
The basic characteristics of domestic autochthonous cultivar 'Sonek' we got from description
in Sortna lista (17), where is written its significantly very good drought resistant and resistant
against lodging, as well as adaptability to cooler and wetter weather conditions.
Results and discussion
The proso millet as food and medicine
Beneficial effects of millet nutrition which were written by folk healers, is in recent times
verified by chemical analytics. It is established that 100 grams millet grains contains about
500 to 600 milligrams of silicic acid, similar as the oat and some more than other cereals (18,
19, 20). A pioneer of scientific researches of silicon compounds Dr. Edith Muriel Carlisle
(1922-1997) has already in 1972 discovered the importance of silicon for human and animal
organism, particularly of calcium transport which has a significant impact on bone mineral
density (21, 22, 23, 24). Her conclusions have been long time ignored. And numerous
beneficial impacts of silicon on the human body is still too little explored and consequently
ignored in medicine practice. Malleshi and Hadimani (25), Bravo (26), Weihofen (18) ter
Hrast and Obreza (27) write the results of researches which confirm the importance of silicon
in the construction of protein substances, collagen, in strengthening of connective tissue,
tendons, bones, nails and hair. Signs of lack of silicon resulted as osteoporosis, premature old
age, skin folds, smelly pot, brittle nails and hair, thin translucent skin, eyes sensitive to light
and dry mouth (28, 29, 30). On the mental level they are shown as anxiety, fear and
intransigency. The millet grains extracts like silicic acid and fatty acid, are in many
pharmaceutical and cosmetic products for skin regeneration, for preservation strength of soft
tissue, hair, nails and bones (19). Beside silicon the other minerals (potassium, calcium, iron,
magnesium, zinc), vitamins of group B and fibres in millet grains protect the organism against
obesity and tiredness (25, 26).
Due to the bio-chemical composition of a grain (31) the millet dishes can have an important
place in healthy nutrition systems or in certain diets to prevent certain modern diseases
(cancer, cardiovascular disease, diabetes). Nutritionists warn consumers about the functional
nutrition demands which are accomplish only with millet porridge cooked in water, alone or
with vegetable, but not in the meals enriched with fats and sugars.
The proso millet distinguish from the other cereals in bio-chemical composition especially
from the high levels of vital amino acids like lysine, methionine, cystine and tryptophan,
which are deficient or low in maize, sorghum, wheat and rice grains (31, 32, 33, 34). Since the
proteins in millet don't include gluten, the interest for millet in developed countries is also
growing for its use in the diet of patients with celiac disease (35).
298

Celiac disease or gluten enteropathy is the congenital or catch (36) disease, where the mucous
membrane of initial part of the small intestine is damaged. Because of intolerance to gluten,
the insoluble protein (the highest content in wheat grains), the patients with celiac disease
must keep a strict diet at food choices; they are usually whole life food dependent on glutenfree products which are more expensive than normal products and in Slovenia usually
imported. Zarnkow et al. (37) has described out a sweetening operation of millet grains from
which some breweries brew a beer for consumers with celiac disease.
The Slovenian traditional millet dishes
The Slovene Baron and polihistorian Janez Vajkard Valvasor (1641-1693) has written in
"Glory of the Carniola duchy" that farmers husked millet into groats and kneaded dough from
proso millet flour with no yeast to make dry and crumbled milled bread (prosenjak) (38). In
the 17th century was used well known mixed bread, made from buckwheat, proso millet and
barley flours as wedding bread (6, 8, 39). Housewives cooked different millet dishes like
millet gruel, millet porridge cooked in water with vegetable, millet milk porridge, plum millet
porridge, bean millet porridge, mushroom millet porridge, potatoes millet porridge, porridge
Oenjena kaa (millet and buckwheat), millet porridge souffl with fruits, vegetables or with
meat. In Gorenjska region (WN Slovenia) was known medla, this is thin soup made from
millet grouts and buckwheat flour with chopped potatoes and larded with cracklings or butter.
In the area around kofja Loka was turnip stuffed with millet grouts, the dish was named
loka smojka. In Gorenjska region and Prekmurje region (EN Slovenia) where was in the past
the highest production of millet, were at the time of pig slaughtering made sausages prtene
klobase or krvavice that was stuffed with millet grouts and pig's blood. Millet grouts was later
replaced with buckwheat grouts, peeled barley and rice. Traditional dish was also soup
(godla) in which was cooked black pudding with millet porridge. One of the most well-known
ethnic dishes in Slovenia is one-dish meal from Prekmurje region called bjta repa, which
consist sour turnips, millet grouts and fleshy pork bones. In the past was used for rising bread
the yeast named droi or kvasec; it was made from millet flour and fruit cider. In Slovenian
nutrition was the most famous and widespread the millet milk porridge (38).
The results of survey questionnaires about millet with millet milk porridge degustation
Accurately completed questionnaires in all groups showed a greater interest of respondents as
we expected (Table 1), with degustation we connected the respondents in an interview with us
and with each other.
The importance and use of millet in nutrition we tested at students (75% women and 25%
men), who were from 20 to 23 years old. With the results of survey we established that they
correctly placed millet among cereals, but they almost do not know Slovenian ethnic dishes of
a millet, except milk porridge. For the beneficial impacts of millet on the health knew 60% of
students (they mentioned more beautiful skin and hair); for the cases of sensitivity to gluten
knew almost all, and half of the respondents (one in the group with that disease and two in the
family of respondents) that millet does not contain gluten. Before the degustation 40% of the
students have not tried yet the millet milk porridge or the other dishes from millet, on the
299

other side a tasting of millet milk porridge showed acceptability of dishes in youth nutrition,
since 80 % of student estimated it with good and very good and for 20% of respondents the
dish was excellent. The majority of respondents (90%) believe that they will eat millet milk
porridge more frequently in the future.
With the analysis of survey to agricultural advisers (60% women and 40% men) ages from 28
to 59 years old we established good recognition of a plant and millet dishes. The agricultural
advisers, who are eating millet milk porridge and other millet porridge dishes (80%), include
it on the menu more times per year (85%), once per month (15%) and more frequently none
of them. Even they knew some nutritional benefits of the millet diet and problems in the
selection of foods because of celiac disease (two cases of celiac disease in the wider family of
respondents). A tasting of millet milk porridge, accomplished in the context of the survey,
showed that agricultural adviser favourable estimated the dish with estimations from a
sufficient to excellent, the most of estimations was good and very good (together 75%). The
majority (85%) of surveyed agricultural advisers believe that they will encourage farmers for
millet sowing more times in future. They are realizing that the technology of production must
be modernized and the local growers must be connected with traders and consumers. They
attribute great importance to awareness with lectures and with degustation of millet dishes.
Table 1: The results of survey about millet nutrition among students of Crop cultivation subject, agricultural
advisers, other listeners of expert lectures about proso millet in the period from 2010 to 2012
Surveyed
group
Numbe
rs of
respondents
Have already fed

with millet dishes
before degustation
(%)
They knew for

beneficial effects
of millet nutrition
(%)
They knew that

millet is gluten free (%)
Estimation of millet milk

porridge on degustation with
the scale from 1 to 5 (%)
Millet dishes
will be from
now on more
often on the
menu (%)
Yes
No
Yes
No
Yes
No
Yes
No
Students
40
40
60
60
40
54
46
40
40
20
86
14
Agricultural
advisers
35
80
20
90
10
40
60
10
50
25
15
85
15
Organic
farmers
90
95
95
35
75
40
35
25
93
Other
listeners
100
72
28
47
53
20
80
32
51
17
94
On the lecture for organic farmers (90) we learnt that were among them only 12 proso millet
producers in the year 2011. Of the 12 proso millet producers, aged from 32 to 65 years, four
of them grow proso millet as a main crop, five as a stubble crop and three either as a main or
as a stubble crop. The size of an average field under proso millet is around half hectare.
Mainly they sow domestic populations of proso millet that was already sowed by the
ancestors, three younger organic farmers have been sow domestic autochthonous cultivar
'Sonek'. They made the majority of sowing with the grain drill to the row spacing of 12 to 15
cm, almost all of them establish that the crop is usually too sparse or too dense and can often
lodge. If they were late with the harvesting, the crop gets overripe and the grain shedding
before and between harvesting. They produce about one ton of grain per hectare and they
believe that the seize of yield mostly depend on the weather conditions which has also been
300

confirmed in the field trial with proso millet performed at the Biotechnical faculty in the years
2009 to 2011 (40). They all believe that the productivity of proso millet is too low and they
expect plant breeding cultivars with the higher yields.
They sell the majority of the yield directly on the farm and occasionally at the eco-markets.
Eight producers feed their chicken with un-husked millet, four of them also use it as a pig
feed, they use straw for litter, and none of them use it to feed the cattle or horses. All organic
farmers remember millet milk porridge and plum millet milk porridge from their youth,
medla, godla and other ethnic dishes are known from nutrition only twelve millet producers.
With the importance of proso millet for patients with the celiac disease was introduced 50%
of respondents, 35% of them knew that millet grains do not contain gluten, which can be
attributed with the spread of this disease among the people and with the producers demand for
this products.
The surveys that we accomplished for random participants in the context of the lectures
"Production and use of proso millet" in public institutions showed that the respondents, who
were from 8 to 79 years old, have almost no knowledge about the plant, millet porridge or
other millet products, and they lost the knowledge about preparation of millet dishes and their
healing properties. Majority of respondents (80%) claimed that millet gains are healthy food
although they could not explain why. The best known dish to all respondents was millet
porridge, they never heard of other ethnic dishes like medla, godla, loka smoljka, prtene
klobase and bjta repa. There were 35 of respondents introduced with the importance of
proso millet for patients with the celiac disease and 20% of respondents with gluten content in
the grains.
The results that over two thirds of respondents (76%) do not use millet products in their
households, reflects the poor knowledge of people about the millet porridge and millet
products. Some believe that millet has poor taste, other are convinced it is bitter. The majority
of respondents associate millet with poverty, lack of food, in a word with old and difficult
times. Among 24 respondents that eat millet products, only 10 use millet more times per
month, others very rarely. The majority of respondents believe that we do not value millet
products and do not know dishes because we are not aware enough about importance of
healthy nutrition. At the end, the respondents wrote they will eat proso millet dishes more
systematic and more frequently in the future, and they were asking us how to prepare them.
Out of 100 respondents five buy millet to feed their parrots or canaries, 31 occasionally buy
proso millet or proso millet mixtures to feed the birds at winter time.
The results of trials with millet on the experimental field at the Biotechnical faculty
We calculated growing season of the proso millet due to sowing and harvesting time, and
established that is growing season within the thirst sowing term the longest in all years
ranging from 103 to 110 days, proso millet of the second sowing term needed 79 up to 89
days to maturity, the latest sowing proso millet was on the field a minimum time (76 to 80
days) (Table 2). With short growing period and drought resistance the proso millet has agrotechnical importance also in crop rotation as a main crop or as a stubble crop (3, 6, 7).
301

Table 2: The common millet autochthonous cultivar 'Sonek' due to sowing time (T 1, T2, T3) and harvesting time
at sowing density (D250, D370, D500) in years 2009 to 2011. Experimental field of Biotechnical faculty, Ljubljana
Location
Year
Sowing time
Sowing
density
D250
D370
D500
Harvesting time
Growing season
T1
3. 6.
250
370
500
14. 9.
103
2009
T2
2. 7.
250
370
500
22. 9.
84
Ljubljana (4602 N, 1428E; 342 m)

2010
T3
T1
T2
T3
17. 7.
4. 6.
5. 7.
20. 7.
250
250
250
250
370
370
370
370
500
500
500
500
1. 10.
22. 9.
22. 9.
8. 10.
76
110
79
80
T1
3. 6.
250
370
500
14. 9.
103
2011
T2
1. 7.
250
370
500
28. 9.
89
T3
12. 7.
250
370
500
29. 9.
79
Analysis of the three years average yields showed (Table 3) that there were no statistically
significant differences (p0.05) between yields at three sowing density; the highest average
yield at sowing density 500 germinative seeds/m2 was 2253 kg/ha, which is 337 kg more than
yield at the density 370 germinative seeds/m2 (1916 kg/ha) and 522 kg more than at the
smallest density 250 germinative seeds/m2 (1731 kg/ha). As optimal sowing time can be
advised to the farmers that sowing proso millet, sowing time from the beginning of June to the
first decade of July. Average yield of the third term (1517 kg/ha) with longer growing season
is significantly lower than average yield of the first term (2186 kg/ha) and the second sowing
term (2197 kg/ha), which were almost equal. The highest yield of millet (4273 kg/ha) was
established in 2011 at the density 500 germinative seeds/m2 in the first sowing term.
Table 3: The grain yield of common millet autochthonous cultivar 'Sonek'(kg/ha) in the years 2009 to 2011 due
to sowing time and density, on the grain yield with corresponding interaction between sowing date and sowing
density. Experimental field of Biotechnical faculty, Ljubljana
Impact factor
Grain yield (kg/ha)
Year
2009
2010
2011
2009-2011
Sowing time
T1
T2
T3
D250
D370
D500
2134 a
1145
3277
2186 b
2317 a
1062
3277
2197 b
2855 b
71x
1626
1517 a
Sowing density
2228 a
646
2318
1731 a
2469 ab
742
2537
1916 a
2609 b
889
3261
2253 a
Interaction T x D
n.s.
*
*
n.s.
Legend: different letters in the column of each impact marks statistical difference, Duncan, p0.05; n.s.
interaction is not denoted (ANOVA), * - interaction is significantp0.05
x
low yield is the result of extreme rainfall and standing water (18. 9. 2010)
Conclusions
With the surveys to different groups of respondents (students, agricultural advisers, organic
farmers, other listeners of expert lectures about proso millet) we found that people almost do
not know millet dishes or they very rarely decide to prepare them.
The millet milk porridge tastings performed in all groups of respondents, were mainly
estimated from good to excellent. Depending on response and interest of respondents the
estimates confirmed that proso millet is tasty food for all generations and social classes.
302

We established at the respondents with celiac disease (at least one in every survey group or in
close respondent's family) that sensitivity to gluten is an important reason for the use of proso
millet in nutrition, and the patients cannot afford wheat bread and cereal porridges (barley,
oats), where the grain in not completely gluten-free.
Scientific evidences about the extremely nutritious and healthy millet products will reach
consumers only with promotion of millet dishes and with stimulation of local and organic
producing, everywhere the proso millet was grown and known as traditional food in the past.
We believe that the possibilities for increasing millet fields in Slovenia, Balkan and middle
Europe primarily depends on demand for a millet dishes, local and organic food.
Millet grain yields will be higher with farmer's sowing in the most appropriate sowing term
and with regulated plot drill according calculated density for each cultivar.
References
1. Martin, J.H., Waldren, R.P. and D.L. Stamp: Millets. In: Principles of field crop
production. New Jersey: Pearson Prentice Hall (2006) 493-504.
2. Elzebroek A.T.G. and W. Koop.: Starch crops. In: Guide to cultivated plants.
Wallingford, CAB International, (2008) 328-335.
3. Kocjan Ako, D.: Importance and possibilities of proso millet (Panicum miliaceum L.)
production for human nutrition, and animal feed in Slovenia. Int. j. food, agric.
environ., 10(2) (2012) 636-640.
4. FAO.
Food
and
Agriculture
Organisation
(Online).
Available
at:
http://faostat.fao.org/site/567/default.aspx#ancor (10. 8. 2013).
5. Willfort, R.: Proso (Panicum mileacem L.). In: Zdravilne rastline in njih uporaba. 5.
dopolnjena izdaja. Zaloba obzorja Maribor (1997) 297-298.
6. Sadar, V.: Proso. In: Nae ito. Zaloba kmeki glas, (1949) 216-227.
7. Berenji, J.: Perspektive gajenja prosa. XXVII Seminar agronoma. Zbornik radova.
Faculty of agriculture-Institute of field and vegetable crops, 21 (1993) 587-598.
8. Kocjan Ako, D.: Proso. In: Pozabljene poljine. Ljubljana: Kmeki glas (1999) 6782.
9. Modic, M. and I. Kreft: Alternativna ita in stronice osnova za funkcionalna ivila.
In: Funkcionalna hrana. 21. Bitenevi ivilski dnevi, Portoro; 8. in 9. november 2001.
lender B., Gaperlin L. (ur.). Ljubljana, Biotehnika fakulteta, Oddelek za ivilstvo
(2001) 243-252.
10. Hasler C.M.: Functional foods: their role in diseaseand health promotion. Food
Tehnology, 52 (1998) 63-70.
11. Raspor P. and I. Rogelj: Funkcionalna hrana definicije. In: Funkcionalna hrana. 21.
Bitenevi ivilski dnevi, Portoro; 8. in 9. november 2001. lender B., Gaperlin L.
(ur.). Ljubljana, Biotehnika fakulteta, Oddelek za ivilstvo (2001) 25-36.
12. Sloan A.E.: The top ten functional foods trends 2004. Journal of Food Tehnology, 58
(2004) 28-51.
13. Howlett, J.: Functional foods: from science to health and claims. Brussels, Ilsi,
International Life Science Institut: (2008) 36 p.
14. Statistini letopis. (2013) Statistini urad R Slovenije. Available at: http://www.stat.si/
(10. 8. 2013).
303

15. Bavec, F. and M. Bavec: Proso millet. In: Organic production and use of Alternative
Crops. Taylor and Francis Group, Books in soils, plants, and the environment (2007)
110-116.
16. Kropivek, D.: Predpisi s podroja ekolokega kmetijstva. GV zaloba, Ljubljana
(2012) 331 p.
17. Sortna lista 2013. Available at: http://spletni2.furs.gov.si/sorte/ (10. 8. 2013).
18. Weihofen, J.: Silicij udeno zdravilo. Heilwunder Silicium (2003), prevod: Marjan
Furlan Celje: Mavrica, (2004) 112 p.
19. Henning, K.: Millet Oil for Skin and Hair Care. SOFW Journal, Personal Care,
Detergents, Specialities, (2005) 8 p.
20. Currie, H.A. and C.C. Perry: Silica in plants: biological, biochemical and chemical
studies. Ann Bot (Lond) 100 (2007) 1383-1389.
21. Carlisle, E. M.: Silicon: a possible factor in bone calcification. Science: 167 (1970)
279-280.
22. Carlisle, E. M.: Silicon an essential element for the chick. Science: 178 (1972) 619621.
23. Carlisle, E.M.: Biochemical and morphological changes associated with long bone
abnormalities in silicon deficiency. J. Nutr 110 (1980) 1046-1056.
24. Carlisle, E.M.: The nutritional essentiality of silicon. Nutr Rev 40 (1982) 193-198.
25. Malleshi, N.G. and N.A. Hadimani: Nutritional and technological characteristics of
small millets and preparation of value-added products from them. V: Advances in
Small Millets, Riley, K.W. et al. Eds., Oxford & IBH Publishing Co., New Delhi
(1993) 271 p.
26. Bravo, L.: Chemistry, dietary sources, metabolism and nutritional significance. Nutr.
Rev., 56 (1998) 317 p.
27. Hrast, M. and A. Obreza: Vloga silicijevih spojin v ivih organizmih. (The role of
silicon compounds in living organisms). Farmcevtski vestnik, 61 (2010) 37-39.
28. Reffitt, D.M., Ogston, N., Jugdaohsingh, R., Cheung, H.F., Evans, B.A., Thompson,
R.P., Powell J.J. and G.N. Hampson: Orthosilicic acid stimulates collagen type 1
synthesis and osteoblastic differentiation in human osteoblast-like cells in vitro. Bone
32 (2003) 127-135.
29. Barel, A., Calomme, M., Timchenko, A., De Paepe K., Demeester N., Rogiers V.,
Clarys P. and D. Vanden Berghe: Effect of oral intake of choline-stabilized
orthosilicic acid on skin, nails and hair in women with photodamaged skin. Arch
Dermatol Res. 297 (2005) 147-153.
30. Jugdaohsingh, R., Tucker, K.L., Qiao, N., Cupples, L.A., Kiel, D.P. and J.J. Powell:
Dietary silicon intake is positively associated with bone mineral density in men and
premenopausal women of the Framingham Offspring cohort. J Bone Miner Res 19
(2004) 297-307.
31. Kalinova, J. and J. Moudry: Content and Quality of Protein in Proso Millet (Panicum
miliaceum L.) varieties. Plant Foods for Human Nutrition, 61(1) (2006) 45-49.
32. Yanez, G.A. and C.E.Walker: Effect of Tempering Parameters on Extraction and Ash
of Proso Millet Flours, and Partial Characterization of Proso Starch. Cereal Chemistry
63(2) (1986) 164-167.
304

33. Bookwalter, G.N., Lyle S.A. and K. Warner: Millet processing for Improved Stability
and Nutritional Quality Without Functionality Changes. Journal of Food Science, 52
(1987) 399-402.
34. Black, M., Bewley J.D. and P. Halmer: Millets. In: The Encyclopedia of Seeds.
Science, Technology and Uses. Oxfoordshire, UK: CAB International. (2008) 417418.
35. Nishizawa, N., Sato, D., Ito Y., Nagasawa, T., Hatakeyana, Y., Choi, M.R., Choi,
Y.Y. and Y.M. Wei: Effects of Dietery Protein of Proso millet on liver Injury Induced
by D-galactosamine in Rats. Bioscience, Biotechnology, and Biochemistry, 66(1)
(2002) 92-96.
36. Slovensko drutvo za celiakijo. 2013. Available at: http://www.drustvo-celiakija.si
(10. 8. 2013).
37. Zarnkow M., Faltermaier A., Back W., Gastl M., E.K. Arendt: Evaluation of different
yeast strains on the quality of beer produced from malted proso millet. European food
research and technology, 2 (2010), 287-295.
38. Rupel, M.: Janez Vajkard Valvasor. Slava Vojvodine Kranjske. Ljubljana, Mladinska
knjiga (1978) p. 64.
39. Pleterski, A. Kuhinjska kultura v zgodnjem srednjem veku. Zaloba ZRC, SAZU,
Ljubljana (2008) 162 p.
40. Kocjan Ako, D., antavec, I. and M. Cvetkov: Production of common millet
(Panicum miliaceum L. ) in Slovenia and the effect of sowing date and sowing density
on grain yield cultivar 'Sonek'. Int. j. food, agric. environ., 10(1) (2012) 417-422.
305

OBINO PROSO (Panicum miliaceum L.) KAO FUNKCIONALNA I

ZDRAVA HRANA
Darja Kocjan Ako
Univerzitet u Ljubljani, Biotehniki fakultet, Ljubljana, Slovenija
Pored bogate tradicije proso u dananjoj preradi i upotrebi u evropskim dravama ima
marginalan znaaj. Iako ga u posljednje vrijeme nutricionisti esto uvrtavaju u funkcionalnu
prehranu (istovremeno hrana i lijek), koji sprijeava nastanak razliitih civilizacijskih bolesti
(rak, diabetes, infarkt) i deficitarnih bolesti, kao to je nedostatak silicija, meu potroaima
nema veega interesovanja. Anketiranjem razliitih grupa ispitanika (studenti, poljoprivredni
savjetnici, poljoprivrednici, sluaoci strunih predavanja o prosu) smo ustanovili, da ljudi jela
iz prosa skoro ne poznaju ili su za njihovu pripremu vrlo rijetko odluuju. Degustacije
prosene mlijene kae, koje su se sa svim anketiranim grupama zadnjih godina izvodile po
Sloveniji, bile su ocjenjene sa "dobro" do "odlino". Degustacije su se pokazale kao
perspektivan nain irenja informacija o prosu, s obzirom na odziv i interesovanje
degustatora, kao o zdravoj i ukusnoj hrani za sve generacije i drutvene slojeve. Kod
anketiranih sa celiakijom (jedan u svakoj anketiranoj grupi ili rodbina anketiranog) smo
ustanovili, da je osjetljivost na gluten, vaan razlog interesovanja za bez glutenski sastav zrna
prosa i njegovih proizvoda. Oboljeli od celiakije ne smiju si priutiti penini hljeb i itne
kae (jeam, zob), gdje zrnje nije u cijelosti bez glutena. Za zamjenu uvozne prosene kae,
veoma skupih proizvoda za bez glutensku dijetu sa lokalnim proizvodima, treba podstai
proizvoae za ponovnu preradu (u 2012 godini je proso u Sloveniji bilo samo na 200 ha
zemljita). U izvjetaju Biotehnike fakultete Universiteta u Ljubljani su predstavljeni
rezultati poljskih proba za razdoblje od 2009 do 2011 (vrijeme i gustoa sjetve autohtone
sorte 'Sonek'), to e biti od znaajne pomoi novim proizvoaima.
Kljune rijei: obino proso, prerada i upotreba, funkcionalna prehrana, jela, mlijena kaa,
Slovenija
306

SADRAJ MIKROELEMENATA U UMSKOM VOU

Ladislav Vasiliin, Miroslav Grubai, Nataa Laki
Tehnoloki fakultet, Banja Luka
Nauni rad
Voe u svjeem stanju ima veliku prehrambenu vrijednost. Ono je izvor: vitamina, mineralnih
materija, eera (glukozeifruktoze), organskih kiselina, pektinskih materija i drugih vanih
sastojaka.
U ovom radu odreene su neke komponente hemijskog sastava (eeri, kiseline, ukupne
mineralne materije i pektinske materije) i mikroelementi u umskom vou: umska jagoda,
divlja kupina, borovnica, crvena ribizla i drenjak. Odreen je sadraj slijedeih
mikroelemenata: eljezo, bakar, cink, mangan, hrom, olovo i kadmijum.Sadraj komponenti
hemijskog sastava odreen je standardnim AOAC metodama (1). Sadraj mikroelemenata
odreen je atomskim spektrometrom.
Kljunerijei:mikroelementi, umska jagoda, divlja kupina, borovnica, crvena ribizla i
drenjak
Uvod
Poznato je da voe iman ajveu prehrambenu vrijednost, kao ivotn anamirnica, ako se koristi
u svjeem stanju.Ono tada pretstavlja nezamjenjiv izvor zatitnih materija i to: vitamina,
mineralnih materija, prirodnih eera (glukozeifruktoze), organskih kiselina, pektinskih
materija i drugih vanih sastojaka.
Hemijski sastav voa karakteristian je za svaku vrstu i sortu, a varira u odreenim granicama
zavisno od temperaturne sume, koliine padavina, primjene agrotehnikih mjera, kao i od
stadijuma zrelosti (2).
Prema zastupljenosti u ljudskom organizmu, mineralne materije se mogu podijeliti u dvije
grupe: makro- i mikroelemente. U mikroelemente spadaju: gvoe, cink, bakar, kobalt, jod,
mangan, hrom, molibden i selen. Mikroelementi su veoma vani u ishrani ljudi i neophodno
ih je hranom unositi u organizam u odgovarajuim koliinama. Nedostatak ovih elemenata u
ljudskom organizmu praen je patolokim promjenama. U sluaju pretjeranog unosa mogu
izazvati poremeaje u funkcionisanju organizma.
Gvoe uestvuje u transportu kiseonika od plua do tkiva, takoe ono je sastavni dio
citohroma a, b, c, peroksidaza, katalaza, dehidrogenaza, i reduktaza. Konzumiranjem voa
zadovaljava se oko 3% dnevnih potreba organizma za gvoem. Nedostatak gvoa izaziva
malokrvnost, smanjenje otpornosti na infekcije, smanjenje radne sposobnosti, probleme u
funkcionisanju enzimatskih sistema, probleme u prenosu kiseonika od plua do elija i dr (3).
307

Cink je satavni dio vie od 200 enzima, uestvuje u metabolizmu ugljenih hidrata nukleinskih
kiselina i sintezi proteina (4). Nedostatak cinka moe prouzrokovati kanjenje skeletnog
razvoja i defekte u mineralizaciji kostiju, gubitak apetita, usporeno zarastanje rana, poremeaj
u rastu fetusa za vrijeme trudnoe, bolesti koe i oiju, kao i neuroloke poremeaje.
Bakar je znaajan za metabolizam gvoa, sintezu hemoglobina i stvaranje eritrocita,
funkcionisanje nervnog sistema, uestvuje u metabolizmu lipida, izgradnji vezivnog tkiva i
elijskom disanju (4). Nedostatak bakra u organizmu izaziva neuroloke poremeaje.
Mangan ima ulogu u stvaranju energije u elijama, sintezi proteina i holesterola, stvaranja
kostiju, i sintezi mukopolisaharida. Takoe mangan pomae sintezu hemoglobina, predstavlja
faktor rasta, utie na metabolizam kalcijuma i fosfora i potpomae funkciju polnih lijezda
(3).
Hrom pospjeuje iskoritavanje glukoze. Neophodan je za metabolizam glukoze, lipida i
iskoritavanje aminokiselina.
Pojedini elementi kao to su olovo i kadmijum predstavljaju trajnu opasnost po zdravlje ljudi,
jer i u veoma malim koliinama mogu da dovedu do oteenja vitalnih funkcija organizma.
Utiu na funkcionisanje enzima, mozga i nervnog sistema, ali i drugih organa. Za razliku od
mikroelemenata koje koliina moe uiniti toksinim, prisustvo ovih elemenata nije poeljno
u ishrani (5).
Materijal i metode
Rezultati u ovom radu su plod viegodinjeg istraivanja. Sadraj mikroelemenata odreen je
u umskom vou: umska jagoda, divlja kupina, borovnica, crvena ribizla i drenjak. Postupak
uzimanja uzorka za svaku vrstu i sortu voa proveden je na slijedei nain: sa pet razliitih
lokacija na podruju banjaluke regije, istovremeno su uzeti uzorci u stadijumu njihove
konzumne zrelosti, odnosno u vrijeme prispijevanja na trite. Koliina uzorka koja je uzeta
sa svake lokacije bila je oko 1kg. Svih pet uzoraka od svake vrste i sorte su pomijeani i
metodom etvrtanja dobijen je zbirni uzorak teine oko 600g. Nakon toga voe u zbirnom
uzorku se opere i uklone se peteljke i kotice i izvri se homogenizacija uzorka u mlinu
"Triple spindle mixer, Hamilton Beach". Iz homogenizovanog zbirnog uzorka je izdvojena
potrebna koliina uzorka za odreenu analizu.
Sadraj suve materije, eera, kiselina, mineralnih materija, pektinskih matrija odreen je
korienjem standardnih metoda za odreivanje komponenti hemijskog sastava u vou i
proizvodima od voa (1). Kod svake vrste i sorte za svaku komponentu hemijskog sastava
raene su tri paralelne analize i rezultat predstavlja prosjek tih analiza.
Priprema uzorka za odreivanje mikroelemenata vrena je vlanim spaljivanjem u smjesi
azotne i perhlorne kiseline.Sadraj mikroelemenata (gvoa, bakra, cinka, mangana, hroma,
olova i kadmijuma) u pripremljenim uzorcima odreen je metodom apsorpcione
spektrometrije na AAS Unicam SP9. Dobijeni sadraj uporeen je sa literaturnim podacima
(6)
308

Hemijski sastav je odreen za slijedee vrste umskog voa: umska jagoda, divlja kupina,
borovnica, crvena ribizla i drenjak. Rezultati su prikazani u Tabeli 1.
Tabela 1. Hemijski sastav umskog voa izraen u g/100g voa
eeri
Prirodni
invert
Saharoza
Ukupna
kiselost
(kao lim.)
16,21
5,55
0,63
1,34
0,78
0,56
16,72
16,97
15,24
16,16
8,33
8,99
7,59
7,87
0,72
0,55
0,18
0,56
0,64
1,06
2,11
2,39
0,48
0,24
0,58
0,52
0,35
0,31
0,63
0,44
Vrsta voa
Suva
materija
umska jagoda
Divlja kupina
Borovnica
Crvena ribizla
Drenjak
Mineralne
materije
Pektinske
materije
Ono to je uoljivo na prvi pogled iz Tabele 1. je relativno visok sadraj suve materije u
odnosu na drugo voe (2). Sadraj suve materije kretao se od 15,24% kod crvene ribizle do
16,97% kod borovnice.
Takoe je uoljivo da je gotovo sav eer prisutan u obliku prirodnog inverta. Sadraj
prirodnog inverta u umskom vou kretao se od 5,55% u umskoj jagodi do 8,39% u
borovnici. Sadraj saharoze je nizak i kretao se od 0,18% kod crvene ribizle do 0,72% kod
divlje kupine.
Sadraj ukupnih kiselina izraen kao sadraj limunske kiseline je znatno vii u odnosu na
drugo voe (2) i kretao se od 0,64% kod divlje kupine do 2,39% kod drenjka.
Sadraj mineralnih materija je najnii kod borovnice 0,24%, a najvii kod umske jagode
0,78%. Sadraj pektinskih materija se kretao od 0,31% kod borovnice do 0,63% kod crvene
ribizle.
Sadraj svih komponenti hemijskog sastava koji su ispitani u umskom vou bio je u skladu
sa literaturnim podacima (2).
U Tabeli 2. prikazan je sadraj mikroelemenata u umskom vou izraen kao mg/kg (izuzev
hroma koji je prikazan kao g/kg).
309

Tabela 2. Sadraj mikroelemenata (mg/kg) u umskom vou standardna devijacija

Vrsta voa
Fe
Cu
Zn
Mn
Cr(g)
Pb
Cd
umska jagoda
3,86
(0,123)
1,55
(0,140)
4,87
(0,070)
9,47
(0,139)
23,00
(3,00)
Divlja kupina
8,98
(0,151)
3,74
(0,118)
3,45
(0,099)
11,83
(0,118)
16,00
(3,46)
Borovnica
3,36
(0,114)
1,27
(0,048)
2,55
(0,041)
19,53
(0,435)
54,00
(2,67)
Crvena ribizla
10,64
(0,170)
0,73
(0,023)
1,25
(0,030)
2,46
(0,067)
65,00
(2,32)
6,17
0,53
0,51
0,34
28,33
(0,047) (0,025)
(0,010)
(0,020)
(1,23)
* Granicaosjetljivostiza UNICAM SP9 AA spektrometariznosi:
- zaolovo 0,1 mg/dm3
- zakadmijum 0,01 mg/dm3
Drenjak
Sadraj gvoa u umskom vou kretao se od 3,86mg/kg kod umske jagode do 10,64mg/kg
kod crvene ribizle. Sadraj gvoa kod umskog voa je u skladu sa literaturnim podacima
(6).
Sadraj bakra u umskom vou kretao se od 0,53mg/kg kod drenjka do 1,55mg/kg kod
umske jagode. Kod crvene ribizle sadraj bakra je u skladu sa literaturnim podacima, dok je
kod ostalih vrsta umskog neto uvean u odnosu na literaturne podatke (6).
Najnii sadraj cinka je kod drenjka 0,51mg/kg, a najvii kod umske jagode. Kod crvene
ribizle sadaje neto manji u odnosu na literaturne podatke dok je kod ostalih vrsta neto
uvean (6).
Sadraj mangana u umskom vou kretao se od 0,34mg/kg kod drenjka do 19,53mg/kg kod
borovnice i znatno je uvean u odnosu na literaturne podatke (6).
Sadraj hroma u umskom vou kretao se od 16,00 g/kg u divljoj kupini do 65,00 g/kg u
crvenoj ribizli. U literaturi nema dovoljno podataka o koliini hroma u vou, pa dobijene
rezultate nismo imali s im usporediti.
Sadraj olova i kadmijuma u umskom vou banjaluke regije je bio ispod granice
osjetljivosti UNICAM SP9 AA spektrometra. To znai da je sadraj ovih toksinih elemenata
bio ispod inae doputene granice.
Za drenjak nismo nali literaturne podatke za sadraj ovih mikroelemenata tako da dobijene
rezultate nismo imali s im uporediti. Vrijednosti za standardnu devijaciju pokazuju da su
uzorci za analizu bili ujednaeni.
310

Literatura
1. AOAC, 2000. Official methods of Analisys AOAC INTERNATIONAL 17th edition,
Gaithersburg, Maryland, USA.
2. Grubai M., Vasiliin L., 2003. Praktikum iz tehnolologije voa i povra, Tehnoloki
fakultet, Banja Luka.
3. Pennington J.A.T., Young B., 1990. Iron, zinc, cooper, manganese, selenium and
iodine in foods from the United States Total Diet Study, Journal of Food Composition
and Analysis, 3 (2), 166-184.
4. Lehinger A., 1985. Principles of biochemistry, Worth Publishers, Inc., 294-298.
5. Caurant F., 1994. Bioaccumulation de quelques elements traces (As, Cd, Cu, Hg, Se,
Zn) chez le globiecephale noir (Globiecephala melas, Delphinide), peche au large des
illes fereoe. Doctoral Thesis: Universty of Nantes, Nantes, France.
6. USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 17.
311

MICROELEMENT CONTENT IN FOREST FRUITS

Ladislav Vasilisin, Miroslav Grubacic, Natasa Lakic
Faculty of Tehnology, Banja Luka
Abstract
Freshfruit has agreatnutritional value. Itis the source ofvitamins, minerals, sugars (glucoseand
fructose), organic acids, pectinandother importantingredients. The chemical composition
(sugars, acids, totalminerals,pecticsubstances) and the trace elements content were studied in
the following forestfruits: wild strawberry, wild blackberry, blueberry, red currant
andcornelian cherry. The chemical composition content was determined using standard
AOACmethods.The content ofthe followingtrace elements: iron, copper, zinc, manganese,
chromium, leadand cadmium was determined by atomic spectrometry.
Key words:trace elements, wild strawberries, wildblackberry,blueberry, red currant
andcornelian cherry
312

ODREIVANJE SADRAJA EERA U AROMATIZIRANIM

VODAMA
1
Aida apanin, 2Gordan Janan, 3Ekrem Pehli, 4Alija Uzunovi

1
Farmaceutski fakultet, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, Bosna i Hercegovina
2
Chemilab d.o.o, Ljubljana, Slovenija
3
Biotehniki fakultet, Univerzitet u Bihau, Biha, Bosna i Hercegovina
4
Agencija za lijekove i medicinska sredstva, Sarajevo, Bosna i Hercegovina
Struni rad
Fraza aromatizirana voda moe initi da pie djeluje zdravo, ali sastojci variraju od brenda
do brenda. Aromatizirane vode se sastoje uglavnom od vode, prirodnih ili vjetakih
aromatizera i eera ili vjetakih zaslaivaa. Cilj ovoga rada je odreivanje ukupnog
sadraja eera u 10 razliitih aromatiziranih voda, koje se mogu nabaviti na slovenakom
lokalnom tritu, koritenjem metode visokotlane tekuinske hromatografije (HPLC) sa
detekcijom refrakcijskog indeksa (RID). HPLC (Agilent 1200 Series) izvedena je izokratskim
eluiranjem mobilne faze 15 mM K2HPO4 vodene otopine. Degasirani i razrjeeni uzorci
analizirani su na Supelcogel K koloni (300 x 7.8 mm, sa veliinom zrnaca 9 m), na 80 C i
protokom od 0.5 mLmin-1 . Ukupni sadraj eera u aromatiziranim vodama varirao je od
brenda do brenda i kretao se u rasponima (g/L) :10,428,2; 4,7-21,7 i 6,0-17,9, respektivno.
Upotrebljena HPLC metoda je osjetljiva i pouzdana i moe se primjeniti za odreivanje
ukupnog eera i njegove kompozicije u aromatiziranim vodama. Rezultati sugeriraju oprez
prilikom upotrbe velikih koliina aromatiziranih voda posebno za dijabetiare.
Kljune rijei: ukupni sadraj eera, saharoza, glukoza, fruktoza, visokotlana tekuinska
hromatografija sa detekcijom refrakcijskog indeksa (HPLC-RID), aromatizirana voda.
Uvod
Preko 70% sve hrane koja se u organizam unosi sadri odreene koliine eera. U isto
vrijeme, konzumiranje razliitih bezalkoholnih pia poveao se za pet puta od 1950.-te
godine. Meta analize ukazuju na injenicu da je konzumiranje pia koja su zaslaena eerom
povezano sa rizikom nastanka dijabetesa, metabolikog sindroma i kardiovaskularnih bolesti
kako u odraslih, tako i u djece (1). Fraza aromatizirana voda moe initi da pie djeluje
zdravo, ali sastojci variraju od brenda do brenda. Aromatizirane vode se sastoje uglavnom od
vode, prirodnih ili vjetakih aromatizera i eera ili vjetakih zaslaivaa. Pretpostavlja se
da svakoga dana odrasla osoba treba popiti oko osam aa vode. Gorka je istina da male boce
aromatizirane vode sadre koliine eera ravne pojedinim slasticama. Premda se unos vode
tj. kvalitetno i pri tome ukusno hidriranje konstantno preporua, pijenjem sadraja jedne boce
od 500 ml pojedinih takvih voda odrasla osoba dnevno moe unijeti i do jedne treine dnevno
preporuenih koliina eera. Vodee svjetske kompanije morale su povui svoje reklame za
vitaminizirane i aromatizirane vode, zbog nemogunosti da potroaima dokau da su u
pitanju apsolutno zdravi i nekodljivi proizvodi, koji su sadrali koliine eera i do 42 g u
bocama od 420 ml. S toga se smatra, da naroito djeca, ne bi trebala konzumirati nikavu
313

drugu, do vodu sa esme. Ponajvie se treba na tome insistirati, jer djeci, koja odrastaju na
zaslaenim piima, vrlo esto i vrlo brzo propadaju zubi, to esto zavrava ekstrakcijom zuba
i kod djece svega tri godine starosti. U isto vrijeme, odrasli, koji se odluuju ipak da piju
aromatiziranu vodu, moraju biti svjesni da je ona puna eera, te da negativne efekte proizale
konzumiranjem ovakve vode mogu izbjei jedino pojaanom fizikom aktivnosti (2).
Materijal i metode
Materijal
10 aromatiziranih voda razliitih proizvoaa koje se mogu nabaviti na slovenakom
lokalnom tritu: DANA s okusom limuna i melise (Dana d.o.o. Mirna Slovenia), DANA s
okusom umske jagode i aloa vere (Dana d.o.o. Mirna Slovenia), DANA s okusom narane i
Echinacea purpurea (Dana d.o.o. Mirna Slovenia), DANA s okusom nara, borovnice i en
ena (Dana d.o.o. Mirna Slovenia), DANA s okusom with ljive i zelenog aja (Dana d.o.o.
Mirna Slovenia), DANA sport s okusom roze greipfruta (Dana d.o.o. Mirna Slovenia),
COSTELLA s okusom limete i kumquata (Uskok d.o.o. Kostel Slovenia), COSTELLA s
okusom breskve (Uskok d.o.o. Kostel Slovenia), COSTELLA s okusom kupine, borovnice i
umske jagode (Uskok d.o.o. Kostel Slovenia), COSTELLA s okusom greipfruta i aloa vere
(Uskok d.o.o. Kostel Slovenia).
Metoda
Metode visokotlane tekuinske hromatografije (HPLC) sa detekcijom refrakcijskog indeksa
(RID)-Agilent 1200 Series izvedena je izokratskim eluiranjem mobilne faze 15 mM K2HPO4
vodene otopine. Degasirani i razrjeeni uzorci analizirani su na Supelcogel K koloni (300 x
7.8 mm, sa veliinom zrnaca 9 m), na 80 C i protokom od 0.5 mLmin-1.
Rezultati
Tabela 1. Vrijednosti koncentracija (g/L) saharoze, glukoze i fruktoze u aromatiziranim
vodama.
Uzorak/Sample
DANA limun i melisa
DANA umska jagoda i aloe vera
DANA narana i Echinacea purpurea
DANA nar, borovnica i en en
DANA ljiva i zeleni aj
DANA sport roze greipfrut
COSTELLA limeta i kumquat
COSTELLA Breskva
COSTELLA kupina, borovnica i umska jagoda
COSTELLA greipfrut i aloe vera
314
Saharoza/
Saccharose
[g/L]
28.2
21.8
10.4
28.9
15.4
0.0
0.0
0.0
0.0
0.0
Glukoza/
Glucose
[g/L]
4.7
7.0
15.4
5.7
13.6
20.8
20.7
21.2
21.7
21.0
Fruktoza/
Fructose
[g/L]
6.0
8.1
13.3
6.5
10.9
17.9
15.7
16.2
17.0
17.3

Rezultati pokazuju da je najvea koncentracija saharoze odreena u aromatiziranoj vodi

DANA sa okusom nara, borovnice i en ena i iznosi 28,9 g/L. Najvea koncentracija
glukoze odreena je u aromatiziranoj vodi COSTELLA sa okusom kupine, borovnice i
umske jagode i iznosi 21,7 g/L. Najvea koncentracija fruktoze odreena je u aromatiziranoj
vodi DANA sport sa okusom roze greipfruta i iznosi 17,9 g/L.
Tabela 2. Ukupni sadraj analiziranog eera i sadraj eera na deklaraciji proizvoda
Ukupni sadraj
eera
[g/L]
38.9
Sadraj eera
na deklaraciji
[g/L]
42.0
DANA umska jagoda i aloe vera
37.0
42.0
DANA narana i Echinacea purpurea
39.1
42.0
DANA nar, borovnica i en en
41.1
42.0
DANA ljiva i zeleni aj
39.9
42.0
DANA sport roze greipfrut
38.7
COSTELLA limeta i kumquat
36.4
40.0
COSTELLA breskva
37.4
40.0
COSTELLA kupina, borovnica i umska jagoda
38.7
40.0
COSTELLA greipfrut i aloe vera
38.4
40.0
Uzorak
DANA limun i melisa
Rezultati pokazuju da je najvei ukupni sadraj eera pronaen u aromatiziranoj vodi DANA
sa okusom nara, borovnice i en ena i iznosi 41,1 g/L. Najvei doprinos ukupnom sadraju
eera u ovoj aromatiziranoj vodi daje eer saharoza.
Diskusija
U posljednjim decenijama, konzumiranje pia zaslaenog eerima (SSB sugar-sweetened
beverages) razliitim tempom polako je rastao diljem svijeta. Ova pia ukljuuju razliite
vrste bezalkoholnih pia, ukljuujui i razliite vrste aromatiziranih voda. Sporo probavljivi
disaharid izomaltuloza (iso, palatinoza) dostupan je kao novi funkcionalni ugljikohidratni
sastojak za proizvodnju hrane i pia sa niskim glikemijskim indeksom. Iako je u osnovi
karakteriziran, veliki broj informacija o fiziolokim uincima izomaltuloze jo uvijek
nedostaju (3,4).
U Sjedinjenim amerikim dravama SSB predstavljaju glavni izvor dodatih eera u prehrani.
Sastoje se od zaslaivaa bogatih energijom, kao to su saharoza, kukuruzni sirup bogat
fruktozom, ili voni koncentrati, od kojih svi imaju istovjetne uinke na metabolizam.
Nasuprot tome, pie koje se sastoji 100% od vonog soka i nije obogaeno ovakvim
zaslaivaima, ni ne smatra se SSB piem (5). Nalazi prospektivnih epidemiolokih studija
pokazali su pozitivnu povezanost izmeu konzumiranja SSB i dobivanja na teini i gojaznosti,
kako kod djece, tako i kod odraslih. Zabrinjavajui su dokazi koji ukazuju da je povremeno
konzumiranje SSB povezano sa porastom rizika nastanka metabolikog sindroma i diabetes
mellitus tipa 2 (6,7). SSB mogu poveati rizik od nastanka metabolikog sindroma i
dijabetesa tipa 2 ne samo zbog pojave gojaznosti, nego i poveanja glikemijskog indeksa
315

hrane, to dovodi do rezistencije na inzulin, disfunkcije stanica pankreasa i razvoja upale.

Tome naroito doprinosi visoki sadraj brzo resorbirajuih eera, kao to je saharoza i
fruktoza, a koji se unose konzumiranjem velikih koliina SSB. (8) Konzumiranje pia koja
sadre kukuruzni sirup bogat fruktozom (sadraja oko 45 % glukoze i 55% fruktoze) mogu
doprinostiti razvoju gojaznosti. Fruktoza iz saharoze (gukoza i fruktoza oko 50%) je
podjednako loa kao i ona iz kukuruznog sirupa. Pijenjem dva pia obogaena eerom
dnevno u periodu est mjeseci indukuju pojavu metabolikog sindroma i masne jetre.
Istraivanja provedena kod djece i odraslih pokazala su da se smanjenjem unosa takvih
bezalkoholnih pia smanjuje i mogunost prekomjernog dobijanja na teini, pri emu se i
genetski faktori ukljuuju u dobijanje na teini kada se konzumiraju pomenuta bezalkoholna
pia (1). Dodatni metaboliki efekti ovih pia, odnosno eera, su mogunost pojave
hipertenzije i pogodovanje akumuliranja visceralnog masnog tkiva i ektopinih naslaga masti
usljed porasta de novo sinteze masti u organizmu. To ujedno uzrokuje povienje koncentracije
triglicerida i smanjenje koncentracije HDL holesterola, te poveanje koncentracije malih,
nabijenih partikula LDL holesterola. Svi ovi efekti nastaju i pored injenice da specifini
metaboliki efekti fruktoze u odnosu na glukozu, a koje su porijeklom iz razliitih sloenih
eera ili unijete zasebno, tebaju i dalje biti istraeni (9).
Zakljuci
x
Upotrebljena HPLC-RID metoda je osjetljiva i pouzdana i moe se primjeniti za
odreivanje ukupnog eera i njegove kompozicije u aromatiziranim vodama.
x
Rezultati sugeriraju oprez prilikom upotrebe velikih koliina aromatiziranih voda
posebno za dijabetiare.
Literatura
1. Bray, G.A., Popkin, B.M., Calorie-sweetened beverages and fructose: what have we
learned 10 years later. Pediatr Obes. doi: 10.1111/j.2047-6310. (2013), 00171.x.
2. The healthy flavoured water sugar doughnuts,
http://www.dailymail.co.uk/health/article-1358999 (16.05.2013).
3. Duffey, K.J,, Popkin, B.M., High-fructose corn syrup: is this whats for dinner? Am J
Clin Nutr, 88 (2008), 1722S1732S.
4. Holub, I., Gostner, A., Theis, S., Nosek, L., Kudlich, T., Melcher, R., Scheppach,
W., Novel findings on the metabolic effects of the low glycaemic carbohydrate
isomaltulose (Palatinose). Br J Nutr., 103(12) (2010), 1730-7.
5. Malik, V.S., Popkin, B.M., Bray, G.A., Despre's, J.P., Willett, W.C., Hu, F.B., SugarSweetened Beverages and Risk of Metabolic Syndrome and Type 2 Diabetes. Diabetes
Care, 33 (2010), 24772483.
6. Malik, V.S., Schulze, M.B., Hu, F.B., Intake of sugar-sweetened beverages and weight
gain: a systematic review. Am J Clin Nutr. 84 (2006), 274288.
316

7. Malik, V.S., Popkin, B.M., Bray, G.A., Despre's, J.P., Hu, F.B., Sugar-sweetened
beverages, obesity, type 2 diabetes mellitus, and car-diovascular disease risk.
Circulation, 121 (2010), 13561364.
8. Schulze, M.B., Liu, S., Rimm E.B., Manson J.E., Willett, W.C, Hu, F.B., Glycemic
index, gly-cemic load, and dietary fiber intake and incidence of type 2 diabetes in
younger and middle-aged women. Am J Clin Nutr., 80 (2004), 348356.
9. Stanhope, K.L., Schwarz, J.M., Keim, N.L., Griffen, S.C., Bremer, A.A., Graham,
J.L., Hatcher, B., Cox, C.L., Dyachenko, A., Zhang, W., McGahan, J.P., Seibert, A.,
Krauss, R.M., Chiu, S., Schaefer, E.J., Ai, M., Otokozawa, S., Nakajima, K., Nakano,
T., Beysen, C., Heller-stein, M.K., Berglund, L., Havel, P.J., Consuming fructosesweetened, not glucose-sweetened, beverages increases visceral adiposity and lipids
and decreases insulin sensitivity in overweight/obese humans. J. Clin. Invest., 119
(2009), 13221334.
317

DETERMINATION OF CONTENT IN FLAVORED WATERS

1
Aida Sapcanin, 2Gordan Jancan, 3Ekrem Pehlic, 4Alija Uzunovic
Faculty of Pharmacy, University of Sarajevo, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina

2
Chemilab d.o.o, Ljubljana, Slovenia
3
Biotechnical faculty, University of Bihac, Bihac, Bosnia and Herzegovina
4
Agency for medicines and medicinal devices, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina
Abstract
The phrase flavored water might make a beverage seem healthy, but ingredients vary
widely from brand to brand. Flavored waters mostly consists of water, natural or artificial
flavourings, and sugar or artificial sweeteners. This work has been aimed to assess total sugar
content in 10 different flavored water samples commercially available from the Slovenian
local market by using an high pressure liquid chromatography (HPLC) method with
refraction index detection (RID). HPLC (Agilent 1200 Series) was performed with an
isocratic elution of mobile phase 15 mM K2HPO4 water solution. Degassed and diluted
samples were analyzed on Supelcogel K column (300 x 7.8 mm, with 9 m particles size), at
80 C and 0.5 mLmin-1 flow rate. The total sugar content in flavored waters varies according
to the types and brands, from 37,0 g/L to 41,1 g/L. Concentration values of sucrose, glucose
and fructose were found to be in the ranges (g/L): 10,428,2; 4,7-21,7 and 6,0-17,9,
respectively. Used HPLC method is sensitive and accurate and can be applied for the
determination of total sugar content and their composition in flavored waters. The results
suggest caution in the use of high amount of flavored waters especially for diabetic patients.
Key words: total sugar content, sucrose, glucose, fructose, high pressure liquid
chromatography-refraction index detection (HPLC-RID), flavored water.
318

EFFECT OF HONEY ADDITION ON RHEOLOGICAL PROPERTIES

OF PROBIOTIC SOY YOGHURT
Milka Stijepi1, Jovana Gluac1, Dragica Djurdjevi-Miloevi2
1
School of Applied Medical Sciences, Prijedor, Bosnia and Herzegovina,

2
Anahem Laboratory, Belgrade, Serbia
Scientific paper
Yoghurt is a complex rheological system with 3-dimensional network of chains and clusters
of casein micelles in which water is entrapped. The gel structure of set-style yoghurt is
influenced by many factors that include milk composition, primary dry matter content, protein
content and composition, heat treatment of milk. Protein content of milk has the greatest
influence on the gel strength, viscosity and syneresis. The aim of this study was to investigate
the effect of honey (H) addition at different concentrations (0, 2, 4 and 6%) on rheological
properties of fermented soymilk products manufactured by probiotics inoculum during 21 day
of storage. Rheological analyses were studied by dynamic viscosity, syneresis and water
holding capacity (WHC). The increase in the honey addition in milk increased viscosity and
WHC, while decreased syneresis of soy probiotic yoghurt over 21 day of storage.
Keywords: rheology, viscosity, syneresis, water holding capacity, soy yoghurt, honey
Introduction
The science of rheology has many applications in the field of food acceptability, food
processing, and handling (1). Viscosity, especially non-Newtonian viscosity, is an important
component of the quality of most fluid and semifluid foods (1). Furthermore, rheological
measurements have been widely used to characterize the structure of fermented milk as well
as soymilk gels.
Yoghurt is a complex rheological system with 3-dimensional network of chains and clusters
of casein micelles in which water is entrapped. The gel structure of set-style yoghurt is
influenced by many factors that include milk composition, primary dry matter content, protein
content and composition, heat treatment of milk. Protein content of milk has the greatest
influence on the gel strength, viscosity and syneresis.
Soymilk today gets more and more attention because of its extraordinary nutritive and health
characteristics. Soymilk is intended for population that cannot consume cows milk, due to
lactose intolerance or allergies to cows milk proteins. Soybean milk contains raffinose,
stachyose, pentanal, n-hexanal and phytoestrogens. Consequently, soymilk-based yoghurt
offers a considerable appeal to a growing segment of consumers with certain dietary and
health concerns.
Soy yoghurt present fermented soymilk made with a mixed starter culture consisting of
Streptococcus thermophilus and Lactobacillus delbrueckii ssp. bulgaricus. Due to generally
319

dislike the flavor of soy yoghurt often described as beany is not widely accepted by
consumers.
Lactobacillus acidophilus, Bifidobacterium sp. and Lactobacillus casei are classified as
probiotics since they are thought to exert beneficial health effects in the host by modulating
the intestinal microflora (2). Recently, it was shown that some strains of Bifidobacterium are
able to decrease the levels of pentanal and n-hexanal responsible for the beany flavour (3,4).
Therefore, to improve the growth of probiotic bacteria and production of organic acid,
soymilk needs to be supplemented with various prebiotics such as raffinose or inulin or a
combination of glucose and raffinose (4,5,6).
Recently, there has been an increasing interest in the use of natural food additives into diet. Of
these substances bee products such as honey is among some of the most remarkable and
versatile nutrients. Honey is a functional food that has a unique composition, antimicrobial
properties and bifidogenic effect (7). It is composed primarily of fructose and glucose,
fructooligosaccharides (4 to 5%) that serve as prebiotic agents (8). Beside the sugars, small
amounts of amino acids, lipids, along with some vitamins and minerals imparts improves its
high nutritional value (9). Due to its healthy and natural image, honey has been gaining
interest as a substitute sweetener in various foods. Several studies reported that honey had
beneficial effects on the fermented milks through the improvement of bifidobacteria viability
in probiotic fermented milks and longer shelf life (10, 11, 12). Honey may be an ideal
sweetener for yoghurt due to its sugar concentration, low pH and a variety of beneficial
nutritional properties.
Achieving the optimal rheological properties of yoghurt could be made by using different
functional food ingredient such as whey protein concentrate (13) whey protein isolate (14),
guar gum (15), a range of oligosaccharides, especially fructo-oligosaccharides. Previously
rheological tests have shown that all soy yoghurts, irrespective of supplementation, exhibited
solid-like gel characteristics but supplementation with raffinose/glucose produced firmer
products (16). Several researches have focused on the effect of fortifying yoghurt with honey
also (12, 17,18).
This work is aimed to produce supplemented probiotic soy yoghurt with natural, nutritional
bee honey at different concentration (2%, 4% and 6%) and to study the effect of added honey
on rheological properties of probiotic soy yoghurt during storage at 4 1C for 21 days.
Materials
Soymilk (2.2% fat, 3.6% proteins, 2.0% carbohydrate) obtained from ALNATURA (EU,
Germany) were used for the production of yoghurt samples. The initial pH of the soya milk
was 6.85 (0.05). Physical, chemical and microbiological characteristics of milk samples
were entirely in accordance with the pertinent standards. Honey Krnjevac (Krnjevo, Serbia)
was used in three different concentrations. Mixed probiotic starter culture DriSet BIOFLORA
ABY 424: 70% w/w Streptococcus thermophilus, 10% w/w Lactobacillus bulgaricus, 10%
w/w Lactobacillus acidophilus, 10% w/w Bifidobacterium ssp. (Vivolac Culture Corporation,
320

Indiana, USA) was applied to achieve a concentration of 0.0025% in manufacturing yoghurt

samples.
Yoghurt manufacturing
Soymilk was heated to 37C and honey was added in three concentrations: 2% w/v 4% w/v
and 6% w/v. The milk was inoculated (37C) with the chosen probiotic starter and incubated
at the same temperature until pH 4.5 to 4.6 was reached. Fermentations were stopped by rapid
cooling to 20C and the samples of fermented milk were placed in a cold storage at 4C 1.
All experiments were repeated in triplicates, each analysis was done twicely and the averages
were calculated.
Methods of analyses
After manufacturing, yoghurt samples were analyzed by measuring viscosity, syneresis and
Viscosity was measured using a Brookfield DV-E viscosimeter (Brookfield Engineering
Laboratories, Stoughton, MA, USA). The viscometer was operated at 20 rpm (spindle #4).
Each result was recorded in mPas after a 30 s rotation, during 3 min. Syneresis was
determined by whey separation, and it was expressed in mL of whey separated during
filtration of 50 g sample for 3 hours, at room temperature (19). Water-holding capacity
(WHC) was determined according to the procedure introduced by Guzman-Gonzalez et al.
(20). A sample of about 20 g of yoghurt (Y) was centrifuged for 10 min at 1250x g at 4C.
The whey expelled (W) was removed and weighed. The water-holding capacity (WHC) was
calculated as:
WHC (%) = (Y - W) / Y x 100
[1]
Analyses of the produced samples were carried out on the 1st, 7th, 14th and 21st days of storage
at 5C. The average value of 3 measurements was taken for further analysis. Values of
different tests were expressed as the mean standard deviation (x SD). The data were
analyzed by using SigmaPlot 11.0 (Sysstat Software, Inc. USA).
The rheological property of apparent viscosity of a product can significantly influences the
acceptance and consumer purchase intention. Viscosities of yoghurt samples over storage
time are presented in Figures 1 and 2. Probiotic soy yoghurt viscosities of all samples were in
the range: 152.20-200.21 mPas (Fig.1, 2a).
Improving of viscosity by adding honey during the production of soy yoghurt was evident
even after first day of storage (Fig.1a, 2a), especially at level 4% honey. Honey addition
improved viscosity of probiotic soy yoghurt, after 1st, 7th and 14th days of storage, at all added
level of honey, respectively. During the storage time, viscosity of soy yoghurts with honey
addition slightly increased compared to control soy yoghurt. Honey supplemented soy
yoghurts had the highest viscosity on the 7th day of storage, compared to control, and after
that time viscosity slightly decreased (Fig.1a,b).
321

Produced yoghurt samples from soy milk supplemented with 4% honey had the highest
viscosity, in the range: 180.88-199.42 mPas, while the control soy yoghurt had the lowest
viscosity, in the range: 152.13-169.88 mPas, but without statistically significant difference
(Fig.1). An increase in viscosity by adding 4% honey to yoghurt were reported previously by
Wedad and Owayss (17).
The obtained results for index of viscosity showed that the viscosity of probiotic soy yoghurt
samples containing honey were slightly increased (Fig.1b), which might be due to the possible
high content of solids in honey, which led to an increase in both the viscosity, and curd
tension in the resulting yoghurt samples. However, this viscosity changes induced by addition
of different quantity of honey appeared to have no significant differences (P>0.05) compared
to the control yoghurt, regardless of storage period (Fig.1b).
Viscosity (mPas)
250
Days of storage:
1st day
7th day
14th day
21st day
b)
160
aB
aA
200
aA
aA
aA
aA
aAaA
aA aA
aB
aA
aB
aA
140
aA
aA
150
100
50
Index of viscosity (%)
a)
Cont.
SY+2%H
SY+4%H
SY+6%H
120
100
80
60
40
20
0
0
Honey addition (%)
7
14
Days of storage
21
Figure 1. Viscosity change (a) and index of viscosity (b) of probiotic soy yoghurt with (and without) honey
addition over storage time (SY-soy yoghurt; H-honey). Values present mean of three replicates SD. ab-different
small letters denote the results, within a same treatment (honey addition or not) over different days of storage
(p<0.05, Holm-Sidak test). AB-different capital letters denote the results, within a different treatment (honey
addition or not) over the same day of storage, which are significantly different (p<0.05, Holm-Sidak test).
As results show, control probiotic soy yogurt had the smallest viscosity on 1st, 7th and 14th
days of storage. However, control soy yoghurt had the smallest viscosity decrease during
shearing (Fig.2) over 21 days of storage: for the 1st day viscosity decreased by 72.25 mPas;
for the 7th day: 63 mPas; for the 14th day: 67 mPas and for the 21st day viscosity decreased by
75.5 mPas. The most pronounced viscosity decrease during shearing time had soy yoghurt
with 4% honey addition on 1st, 7th and 21st day (viscosity decreased by 95.0 mPas, 110.5 mPas
and 99.25 mPas, respectively), while soy yoghurt with 6% honey addition had the most
pronounced viscosity decrease on the 14th day of storage (viscosity decreased by 118.75
mPas) (Fig.2).
Honey added soy yoghurt had higher viscosity than control soy yoghurt after 0.5 min over
shearing from 1st until 14th day of storage. However, difference between viscosities of all
322

yoghurt samples during the rest of shearing time became smaller, particularly after 2.5 min of
shearing (Fig.2)
280
280
a) 1st day of storage
240
220
b) 7th day of storage
260
Cont
SY+2%H
SY+4%H
SY+6%H
Viscosity (mPas)
Viscosity (mPas)
260
200
180
160
140
Cont
SY+2%H
SY+4%H
SY+6%H
240
220
200
180
160
140
120
120
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
0.5
1.0
Time (min)
2.0
2.5
3.0
Time (min)
280
280
c) 14th day of storage
260
240
220
d) 21th day of storage
260
Cont
SY+2%H
SY+4%H
SY+6%H
Viscosity (mPas)
Viscosity (mPas)
1.5
200
180
160
140
Cont.
SY+2%H
SY+4%H
SY+6%H
240
220
200
180
160
140
120
120
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
Time (min)
0.5
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
Time (min)
Figure 2. Viscosity change of probiotic soy yoghurt with (and without) honey addition during shearing time on
the 1st day of storage (a), 7th day (b), 14th day (c) and 21st day of storage (d) (SY-soy yoghurt; H-honey).
The less pronounced viscosity change of probiotic soy yoghurt was on the 21 st storage day,
regardless of honey addition. Donkor et al. (2007) (16) reported that supplementation with
raffinose/ glucose produced firmer soy yoghurts. Due to presence of nondigestible dietary
fibre (oligosaccharides), honey probably could have similar effect on physicochemical
properties of yoghurt as fructooligosaccharides, which characteristics are well known (21,
22). Furthermore, previously were shown that supplementation of milk with combination of
honey/WPC and honey/inulin (23, 24) in yoghurt manufacturing, induced an increase in
viscosity of yoghurt compared to control sample, over 21 day of storage.
Change of syneresis and WHC of probiotic soy yoghurt samples are presented in Figure 3.
Probiotic soy yoghurt had syneresis in the range 17.5-34.0 ml/50g, while water holding
capacity (WHC) was in the range from 57.30 84.52%. Despite the fact that honey could
have high water holding capacity (25) no change in WHC were observed after 1st day of
storage (Fig.3b). Surprisingly, the lowest syneresis had control sample after 1st day of storage,
also (Fig.3a). The most pronounced changes in WHC were observed on the 7th day and at the
323

end of storage. With the increasing concentration of honey addition WHC increased,
especially at level 6% honey. Generally, over storage time WHC increased slightly (Fig.3b).
Furthermore, lower content of honey (2%) yielded to lower porosity of protein matrix, weaker
protein interactions and strength of protein network, which resulted in lower WHC. Our
results are particularly opposite to previously results of Sert et al. (2011) (18) which were
shown that increasing in honey concentration (2, 4 and 6%) decreased syneresis and increased
WHC, significantly.
a)
1st day
7th day
14th day
21st day
30
90
cA
85
bA
20
bA
bA
aA
bAB
75
abB
aC
70
aC
aA
60
Days of storage:
1st day
7th day
14th day
21st day
aB
55
0
2
abA
aA
bA
65
10
bA
aAB
80
WHC, %
Syneresis (cm3/50g)
b)
Days of storage:
40
Honey addition (%)

Honey addition (%)
3
Figure 3. Syneresis (cm /50g) (a) and water holding capacity (WHC) (b) of probiotic soy yoghurt with (and
without) honey addition (2, 4 and 6%) during 21 day of storage (SY-soy yoghurt; H-honey). Values present
mean of three replicates SD. abc-different small letters denote the results, within a same treatment (honey
addition or not) over different days of storage (p<0.05, Holm-Sidak test). ABC-different capital letters denote the
results, within a different treatment (honey addition or not) over the same day of storage, which are significantly
different (p<0.05, Holm-Sidak test).
However, soy yoghurt with 4% honey had the most stable values of syneresis and WHC over
storage time (Fig.3), while the less stable WHC had soy yoghurt with 2% honey and less
stable syneresis had control yoghurt. Addition of 4 and 6% honey significantly increase (P <
0.05) WHC compared to control soy yoghurt after 7th and 21st day of storage (Fig.3b). Stable
values of WHC of yoghurt samples enriched with honey during storage time could be
explained by the fact that WHC can be increased by adding stabilisers that interact with the
protein network, which in this case is honey. In most honeys, fructose predominates (25), and
fructose has a high water-binding capacity so it may react with many starches.
However, our finding pointing stability of produced soy yoghurt enriched with honey as a
very important characteristic during the refrigerated storage.
Conclusion
From the foregoing results, it could be concluded that, probiotic soy yoghurt can be
successfully made using 4% honeys. The 4% honey addition to soy milk increased viscosity
and WHC, while decreased syneresis of soy probiotic yoghurt over 21 day of storage. The
knowledge obtained from this study could be applied for the development of novel
324

formulation for functional fermented dairy food: honey enriched probiotic soy yoghurts. Our
results are also the contribution to better understanding of the variation in physicochemical
properties of soy yoghurt regarding the honey addition.
References
1. Bourne, M. Food Texture and Viscosity Concept and Measurement. Elsevier Science
& Technology Books, (2002) 23-24.
2. Schrezenmeir, J., M., de Vrese, Probiotics, prebiotics and synbiotics: Approaching a
definition. American Journal of Clinical Nutrition 73, (2001) 361S-364S.
3. Desai, A., D., Small, A.E.J., McGill, N.P., Shah, Metabolism of raffinose and
stachyose in reconstituted skim milk and of n-hexanal and pentanal in soymilk by
bifidobacteria. Bioscience and Microflora, 21, (2002) 245-250.
4. Tsangalis, D., N.P., Shah, Metabolism of oligosaccharides and aldehydes and
production of organic acids in soymilk by probiotic bifidobacteria. International
Journal of Food Science and Technology, 39, (2004) 1-14.
5. Roberfroid, M.B., J.A.E., Van Loo, G.R., Gibson, The bifidogenic nature of chicory
inulin and its hydrolysis products. J. Nutr. (1998) 128, 1119.
6. Chou, C.C., J.W., Hou, Growth of bifidobacteria in soymilk and their survival in the
fermented soymilk drink during storage. Int. J. Food Microbiol. (2000) 56, 113121.
7. Chen, L., A., Mehta, M., Berenbaum, A.R., Zangerl, N.J., Engeseth, Honeys from
different floral sources as inhibitors of enzymatic browning in fruit and vegetable
homogenates. Journal of Agricultural and Food Chemistry 48 (2000) 49975000.
8. Chow, J.,Probiotics and prebiotics: a brief overview. J Ren Nutr (2002) 12:76-86.
9. White, J.W., Composition of honey. In Honey: A Comprehensive Survey Edited by:
Crane E. London, Heinemann; (1979) 157-192.
10. Riazi, A., H., Ziar, Growth and viability of yogurt starter organisms in honeysweetened skimmed milk. African Journal of Biotechnology, 7 (2008) 2055-2063.
11. Chick, H., H.S., Shin, Z., Ustunol, Growth and Acid Production by Lactic Acid
Bacteria and Bifidobacteria Grown in Skim Milk Containing Honey. Journal of Food
Science, 66 (2006) 478481.
12. Varga, L., Effect of acacia (Robinia pseudo-acacia L.) honey on the characteristic
microflora of yoghurt during refrigerated storage. Inter. J.Food Microbiol. 108 (2006)
272 275.
13. Milanovi, S., M., Ilii, M., uri, M., Cari, Effect of transglutaminase and whey
protein concentrate on textural characteristics of low fat probiotic yoghurt
Milchwissenschaft - Milk Science International, 64 (2009) 388-392.
14. Isleten, M., Y., Karagul-Yuceer, Effects of Dried Dairy Ingredients on Physical and
Sensory Properties of Nonfat Yogurt. Journal of Dairy Science, 89 (2006) 2865-2872.
15. Yamamoto, T., S., Yamamoto, I., Miyahara, Y., Matsumura, A., Hirata, M., Kim,
Isolation of a -Mannan hydorlyzing enzyme and hydrolysis of guar gum by the
enzyme isolated. Denpun Kagaku, 37 (1990) 99-105.
16. DONKOR, O.N., A., HENRIKSSON, T., VASILJEVIC, N.P., SHAH,
RHEOLOGICAL PROPERTIES AND SENSORY CHARACTERISTICS OF SETTYPE SOY YOGURT. J AGRIC FOOD CHEM. 28;55(24) (2007) 9868-76.
325

17. Wedad, A.M., A.A., Owayss, Influence of Incorporating Honey and Royal Jelly on
The Quality of Yoghurt During Storage Egypt. J. Food Sci. 37 (2009) 115-131.
18. Sert, D., N., Akin, E., Dertli, Effects of sunflower honey on the physicochemical,
microbiological and sensory characteristics in set type yoghurt during refrigerated
storage. International Journal of Dairy Technology, 64 (1) (2011) 99-107.
19. Atamer, M., M., Cari, S., Milanovi, D., Gavari, Quality of the yoghurt produced
from UF milk. Zbornik Matice srpske za prirodne nauke, 91 (1996) 27-35.
20. GuzmanGonzalez, M., F., Morais M., Ramos, L., Amigo, Influence of skimmed milk
concentrate replacement by dry dairy products in a low fat set-type yoghurt model
system: In: Use of whey protein concentrates. Milk protein concentrates and skimmed
milk powder. J. Sci. Food Agric., 79 (1999) 1117-1122.
21. Franck, A., Technological functionality of inulin and oligofructose. British Journal of
Nutrition, 87, 2 (2002) S287S291.
22. Tamime, A.Y., R.K., Robinson, Yogurt: Science and Technology. 2nd ed. CRC Press,
New York, NY. (1999)
23. Stijepi, M., S., Milanovi, J., Gluac, V., Vuki, K., Kanuri, D., ureviMiloevi, M., Ranogajec, Utjecaj odabranih imbenika na reoloka i teksturalna
svojstva probiotikog jogurta. Mljekarstvo 61 (1) (2011) 92101.
24. Stijepi, M., S., Milanovi, D., urevi-Miloevi, M., uri, J., Gluac, K.,
Kanuri, V., Vuki, Effects of honey and whey protein concentrate addition on
textural and sensory properties of probiotic yoghurt. Milchwissenschaft - Milk Science
International, (2012), vol. 67 (3) (2012) 277-280.
25. White, J.W., Detection of honey adulteration by carbohydrate analysis. Journal
Association of Official Analytical Chemists, 63 (1980) 1118.
326

UTICAJ DODATKA MEDA NA REOLOKE OSOBINE

PROBIOTIKOG SOJINOG JOGURTA
Milka Stijepi1*, Jovana Gluac1, Dragica Djurdjevi-Miloevi2
Visoka medicinska kola Prijedor, Prijedor, Bosnia i Hercegovina,
2
Anahem Laboratorija, Beograde, Srbija
Saetak
Jogurt je kompleksni reoloki sistem predstavljen kao trodimenzionalni matriks isprepletenih
kazeinskih micela i lanaca unutar kojih se nalazi voda. Struktura gela vrstog jogurta zavisi od
mnogih faktora, ukljuujui sastav mlijeka, sadraj suve materije i proteina, te termikog
tretmana mlijeka. Poznato je da sadraj proteina u mlijeku ima najsnaniji uticaj na jainu
gela, viskozitet i sinerezu.
Cilj ovoga rada je da se ispita uticaj dodatka meda (0, 2, 4 i 6%) na reoloke osobine
probiotikog sojinog jogurta tokom 21 dana skladitenja. Reoloki parametri su praeni
mjerenjem viskoziteta, sinereze i sposobnosti zadravanja vode (WHC) kod proizvedenih
uzoraka. Rezultati su pokazali da se, sa poveanjem koncentracije meda sojinom jogurtu,
poveavao viskozitet i WHC, a smanjivao intenzitet sinereze tokom 21 dana skladitenja.
Kljune rijei: reologija, viskozitet, sinereza, sposobnosti zadravanja vode, sojin jogurt,
med
327

IMPROVMENT OF SENSORY AND PHYSICOCHEMICAL

CHARACTERISTICS OF PROBIOTIC SOY YOGHURT BY HONEY
ADDITION
Milka Stijepi1, Jovana Gluac1, Dragica urevi-Miloevi2
1
The School of Applied Medical Sciences, Prijedor, Bosnia and Herzegovina,

2
Anahem Laboratory, Belgrade, Serbia
Scientific paper
Soy yoghurtis not widely accepted by consumers because of generally dislike the flavor,but it
is considered healthier than pure soymilk.The effects of honey addition (0, 2, 4 and 6%)on the
improvement of sensory and physicochemical properties of probiotic soy yoghurt during 21
day of storage were investigated.The main objectives of this study were to produce soy
yoghurts with added probiotic cultures and honey as prebiotic; to determine trend of change
of pH values in yoghurt during the fermentation; to investigate the possibility of honey
addition on improvement of sensory and some physicochemical properties of probiotic soy
yoghurts, during storage. Honey addition reduced fermentation time and improves sensory
properties of probiotic soy yoghurt. Based on the results obtained, hypotheses were advanced
on the importance of honey in influencing the sensory and physicochemical properties of soy
probiotic yoghurt.
Key words: soy yoghurt, honey, sensory, physicochemical properties, storage
Introduction
Milk is food very rich in nutrients but some people have to avoid its due to lactose intolerance
and allergies to cow's milk proteins. Soymilk is an aqueous extract of soybeanand could be
good substitute for milk because it contains no lactose and causes no allergenic reaction
(Fiocchi et al, 2003). Further, soymilk get special attention due its health benefits in sense of
anticholesterolemic and antiatherogenic properties (Gardner et al., 2007; Sacks et al., 2006),
prevention of cardiovascular disease, opsteoporosis, diabetes and obesitiy (Hasler, 2002;
ArlissetBiermann, 2002, Miraghajani et al., 2013).
Soymilk is good substrate for production of various fermented products. But one of limiting
problems in wide acceptation from consumer side is the presence of highly objectionable
unpleasant flavor (Liu, 2000). A lot of study has been done in the bid to remove the beany
flavor in soy milk using flavorings, enzymes or cooking temperature (Ikya et al, 2013; Laswai
et al, 2009; Rehman et al, 2007). Some strains of Bifidobacteriumare able to reduce the
concentration of raffinose and stachyose in soymilk, eliminating the potential cause of
flatulence, and also decrease the levels of pentanal and n-hexanal responsible for the beany
flavour (Desai et al., 2002; Tsangalis and Shah, 2004).However, the choice of applied lactic
acid bacteria is in same time the direction for the development of product's characteristics.
Bifidobacteria as well as some lactobacilli belongs to lactic acid bacteria considered as
potential probiotics.
328

Probiotics are technically defined as live microbial ingredients that have a beneficial effect on
human health. Probiotics have been used for the treatment of various types of illness and
expressed many nutritional benefits (Szymanski et al., 2006; Bousvaros et al., 2005;
Kuehbacher et al., 2006). The ingestion of probiotics within food products is the way to keeping
the gastrointestinal microflora balance (Adhikari et al., 2003). Many characteristics of food as
temperature, and pH value, affect probiotcs' viability and functionality in consumer's
organism (Sanders and Marco, 2010). Soymilk contains oligosaccharides those can play as
prebiotics and during the fermentation with probiotics make symbiotic effect. Prebiotics are
non-digestible food ingredients that stimulate the growth and/or activity of bacteria. According to Roberfroid (2007) definition, a prebiotic is a selectively fermented ingredient that
allows specific changes, both in the composition and/or activity of the gastrointestinal
microflora that confers benefits upon host well-being and health.
The most populare prebiotic is inuline and AmnahetRayes (2013) showed that honey could be
more effective than inuline as a prebiotic. Honey has been shown to enhance growth and
activity of Bifidobacteria in fermented dairy food due the content of oligosaccharides and also
one can increase the Bifidobacteria population in the gastrointestinal tract by consuming
natural honey (Sanz et al, 2005). Honey is a functional food primarily composed of fructose
and glucose, and fructooligosaccharides (4-5%) that serve as prebiotic agents (Mehanna et al,
2003).
The aim of this work is to analyze fermentation soymilk with honey addition and to compare
the physicochemical and sensory properties of manufactured probiotic soymilk. The work
also, presents the comparison of manufactured fermented product and their stability during the
storage.

Materials
Yoghurt samples were manufactured in laboratory condition from Soymilk (2.2% fat, 3.6%
proteins, 2.0% carbohydrate) obtained from ALNATURA (EU, Germany). Measured initial
pH of the soya milk was 6.85 (0.05). Physical, chemical and microbiological characteristics
of milk samples were entirely in accordance with the pertinent standards. As a crucial
difference in preaparing the samples, honeyKrnjevac(Krnjevo, Serbia) was added in three
different concentrations. Mixed probiotic starter culture DriSet BIOFLORA ABY 424: 70%
w/w Streptococcus thermophilus, 10% w/w Lactobacillus bulgaricus, 10% w/w Lactobacillus
acidophilus, 10% w/wBifidobacterium ssp.(Vivolac Culture Corporation, Indiana, USA) was
applied to achieve a concentration of 0.0025% in yoghurt samples.
329

Yoghurt manufacturing
Soymilk was heated to 37C and honey was added in three concentrations: 2% w/v 4% w/v
and 6% w/v. The milk was inoculated (37C) with the chosen probiotic starter and incubated
at the same temperature until pH 4.5 to 4.6 was reached. Fermentations were stopped by rapid
cooling to 20C and the samples of fermented milk were placed in a cold storage at 4C 1.
All experiments were repeated in triplicates.
Methods of analyses
After manufacturing, yoghurt samples were analyzed by measuring pH value, titratable
acidity, macro-components (dry matter content), syneresis. pH was measured using pH
510/mV Meter (Eutech Instruments, England), and pH during fermentation and over 21 days
of storage. Acidity in oSH was determined according to Soxhlet-Henkel method (Sabado,
1996).
Macro-components, in all samples of yoghurt, were determined using standard methods: dry
matter content after drying at 105C. All the methods applied are described in the handbook
(Atamer et al., 1996).
Syneresis of yoghurt was determined using a procedure by Keogh and OKennedy (1998)
with modifications. 20g of yoghurt was centrifugated for 10 min at 1000 rpm. The whey
expelled was removed and weighed.
Sensory evaluation of yoghurt was profiled after 1st, 7th, 14th and 21st day in the cold store.
The sensory properties of yoghurt were performed by 5 trained panelists using the
International Dairy Federation method (IDF, 1984). The sensory attributes consisted of
flavour, odour, general appearance, colour and consistency, and the coefficients of
significance (Fv) were: 2.4 for taste; 0.4 for odour; 0.2 for appearance and for colour and 0.8
for consistency. Maximum score was 20, and the sensory scores were awarded for each
attribute using a rating scale ranging between 1 and 5.
The data were analyzed by using SigmaPlot 11.0 (Sysstat Software, Inc. USA) and Excel
2007. Values of different tests were expressed as the mean standard deviation (x SD).
Results and Discussion
After addition of commercial bacterial culture in soy milk with or without added honey was
monitored process of fermentation. pH values of prepared samples were monitored every 60
minutes until pH values were reach value of 4.6.
330

7.0
Control soy yoghurt
Soy yoghurt+2%honey
Soy yoghurt+4%honey
Soy yoghurt+6%honey
pH value
6.5
6.0
5.5
5.0
4.5
0
100
200
300
400
time (min)
Figure 1. Fermentation time of soy probiotic yoghurt with (and without) honey (2, 4 and 6%)
As shown in Figure 1 starting pH of all samples was 6.84. Significant pH decrease was
noticed after 180 minutes in control soy yoghurt comparing to soy yoghurt with 2% honey.
Otherwise, control soy yoghurt had longest time of fermentation and in that cause
fermentation was stopped after 420 minutes. In samples with added honey fermentations were
finished after 360 minutes. It could be explained by prebiotic effect of honey (Mehanna et al.,
2003; Sanz et al., 2005) especially after knowledge that in soy milk some lactic acid bacteria
grow slowly or poorly and to improve the growth of probiotic bacteria soymilk needs to be
supplemented with various prebiotics (Tsangalis et Shah, 2004) or use of prebiotic bacteria.
Namely, Wang et al. (2003) showed that the decrease of pH in soy milk is in correlation to
duration of lactic acid fermentation with bifidobacteria. These probiotics have shown the
potential to ferment in soymilk: oligosaccharides, raffinose and stachyose, resulting in a
decrease of pH and in increase in amount of fructose, glucose, and galactose.
Contents of dry matter in manufactured probiotic soy yoghurts were determined and presented
in Table 1. The differences in dry matter were analyzed by post-hoc Holm-Sidak test. The test
had shown significance differences (P 0.005) in all of samples. The control sample had the
lowest content of dry matter 7.6719% (w/w). Probiotic yoghurt with 6% added honey had the
highest content of dry matter 10.2232% (w/w).
Table 1. Dry mater of probiotics soy yoghurt (meanSD)
Dry mater
Samples
(% w/w)
Control
7.6719 0.2004a
Soy yoghurt+2%honey
8.4178 0.0012b
331

Soy yoghurt+4%honey
9.5654 0.0411c
Soy yoghurt+6%honey
10.2232 0.0456d
abcd
Means in a column with different letters differ significantly (P 0.005 Holm-Sidak test.)
pH value and acidity in SH were observed during 21 days of storage of manufactured

probiotic soy yoghurt. During mentioned period of storage at 4C light decrease of pH values
was observed. pH values of control sample were in interval 4.74-4.6. Samples of probiotic
yoghurt with honey added were in intervals 4.50-4.31, 4.37-4.10 and 4.32-4.09 for 2%, 4%
and 6% honey added, respectively (Figure 2A). Titratable acidity showed increasing during
the period of cold storage. The values in SH were in intervals 23.8-28.0, 31.0-32.4, 35.6-40.0
and 36.2-40.0 for control, %, 4% and 6% honey added, respectively (Figure 2B). The
manifested stability of control sample in change of pH value and titratable acidity comparing
to samples with added honey could be explained as lower activity of starter culture during
refrigerated storage in environment without added honey as a prebiotic.
Syneresis or spontaneous whey separation on the surface of set yoghurt is regarded as a defect
and some authors (Tamime et Deet, 1980; Shah, 2003) suggested to eliminate this problem by
increasing the level of milk solids to 15%. In our research were used samples up to 10.22%
(w/w) dry matter as is presented in Table 1. Results of syneresis are presented in Figure 3.
Statistical analysis of experimental results showed no difference in syneresis among control
samples during the period of storage. Comparing the statistical results of samples prepared
with honey is not possible find out logical conclusion for influence of time of storage and
added honey on syneresis. Exceptions were samples with 2% and 6% added honey during 14th
day and 21th day of storage, respectively. Similarity and statistical variation in results could
suggested further organization of experiments with more expressed difference in intervals of
storage and added percents of honey.
332

4.8
A
Storage days:
st
1 day
7th day
th
14 day
21st day
4.7
4.6
pH value
4.5
4.4
4.3
4.2
4.1
4.0
3.9
Honey, %
Titratable acidity ( SH)
45
40
35
30
25
Storage days:
1st day
7th day
14th day
21st day
20
0
4
Honey, %
Figure 2.Change of pH value (A) and titratable acidity (B) of probiotic soy yoghurt with (and
without) honey (H) addition during 21 day of storage
14
Syneresis, %
12
Storage days:
st
1 day
7th day
th
14 day
21st day
bB
10
bB
aA
8
aA aA
abA
aA
abB
bA aA
aA
aA
abA
aA
aA aA
2
0
4
Honey, %
Figure3.Syneresisof soy probiotic yoghurt with (or without) honey (2, 4 and 6%)during 21
day of storage.
333

Values present mean of three replicates SD. AB-different capital letters denote the results,
within a same treatment (honey addition or not) over different days of storage (p<0.05, HolmSidak test). abc-different small letters denote the results, within a different treatment (honey
addition or not) over the same day of storage, which are significantly different (p<0.05, HolmSidak test).
Table 2: Sensory quality (n=10) of probiotic soy yoghurt fortified with honey (H)
Cont control sample
Day of
storage
14
21
Sensory parametars
Sample
Cont
2% H
4% H
6%H
Cont
2% H
4% H
6%H
Cont
2% H
4% H
6%H
Cont
2% H
4% H
6%H
Apperance
Coulor
Odour
Consistency
Flavour
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
2.0
3.2
4.0
4.0
4.0
3.2
4.0
4.0
4.0
3.2
3.6
4.0
4.0
3.2
3.6
4.0
4.0
9.6
9.6
12.0
12.0
8.4
9.6
10.8
12.0
9.6
12.0
12.0
12.0
8.4
12.0
12.0
12.0
Sum
16.8
17.6
20.0
20.0
15.6
17.6
18.8
20.0
16.8
19.6
20.0
20.0
15.6
19.6
20.0
20.0
H- honey added
Sensory results for appearance, color and odour showed acceptable characteristics for control
panel and were pointed with maximum points (Figure 4). Consistency and flavour were also
acceptable and pointed in intervals 3.2-4.0 and 8.4-12.0, respectively. The scores of all
sensory attributes showed that acceptability of control panel side is in favoring of yoghurt
with more added honey (Table 2).
334

Figure 4.Sensory properties of probiotic soy yoghurt with (and without) honey (H) addition
during 1st day of storage (a), 7th day (b), 14th day (c) and 21st day of storage (d)
Conclusion
After addition of commercial bacterial culture in soy milk with or without added honey was
monitored process of fermentation and measured pH, titratable acidity and syneresis during
period of 21 day of storage, as well as sensory parameters.
The manifested stability of control sample in change of pH value and titratable acidity
comparing to samples with added honey could be explained as lower activity of starter culture
during refrigerated storage in environment without added honey as a prebiotic.
Comparing the statistical results of samples prepared with honey is not possible find out
logical conclusion for influence of time of storage and added honey on syneresis. Exceptions
were samples with 2% and 6% added honey during 14th day and 21th day of storage,
respectively. Similarity and statistical variation in results could suggested further organization
of experiments with more expressed difference in intervals of storage and added percents of
honey.
The scores of all sensory attributes showed that acceptability of control panel side is in
favoring of yoghurt with more added honey.
References
1. Adhikari, K., Mustapha, A., Grun, I.U.. Survival and Metabolic Activity of
MicroencapsulatedBifidobacteriumlongum in Stirred Yogurt. Journal of Food
Science, 1(68)(2003), 275-280.
2. Arliss, R.M., Biermann, C.A.. Does soy isoflavones lower cholesterol, inhibit
atherosclerosis, and play a role in cancer prevention? Holistic Nursing
Practice,2(16)(2002), 40-48.
335

3. Amnah, A., Rayes, H.. Enhancement of probiotic bioactivity by some prebiotics to

produce bio-fermented milk. Life Science Journal, 9(3)(2012), 2246-2253
4. Atamer, M., M., Cari, S., Milanovi, D., Gavari, Quality of the yoghurt produced
from UF milk. ZbornikMaticesrpskezaprirodnenauke, 91 (1996) 27-35.
5. Bousvaros, A., Buandalini, S., Baldassano, R.N., Botelho, C., Evans, J., Ferry, G.D.,
Goldin, B., Hartigan, L., Kugathasan, S., Levy, J., Murray, K.F., Oliva-Hemker, M.,
Rosh, J.R., Tolia, V., Zholudev, A.,Vanderhoof, J.A., Hibberd, P.L. A randomized,
double-blind trial of Lactobacillus GG versus placebo in addition to standard
maintenance therapy for children with Crohn's disease. Inflammatory Bowel Disease
11(9) (2005), 833839.
6. Desai, A., Small, D., McGill, A.E.J., Shah, N.P. Metabolism of raffinose and
stachyose in reconstituted skim milk and of n-hexanal and pentanal in soymilk by
bifidobacteria. Bioscience and Microflora,4(21)(2002), 245-250.
7. Fiocchi, A., Restani, P., Leo, G., Martelli, A., Bouygue, G.R., Terracciano, L.,
Ballabio, C., Valsasina, R. Clinical tolerance to lactose in children with cow's milk
allergy. Pediatrics 2(112)(2003), 359-362.
8. Gardner, C.D., Messina, M., Kiazand, A., Morris, J.L., Franke, A.A. Effect of two
types of soy milk and dairy milk on plasma lipids in hypercholesterolemic adults: a
randomized trial. The Journal of American College of Nutrition, 6(26)(2007), 669677.
9. Hasler, C.M. The cardiovascular effects of soy products. Cardiovascular Nursing.
16(4)(2003), 5063.
10. IDF 1984. Fermented milks, Bulletin of the IDF 179.
11. Koegh, M. K, O'Kennedy B.T. Rheology of stirred yogurt as affected by added milk
fat, protein and hydrocolloids, Journal of Food Science, 63(1)(1998), 108-112.
12. Kuehbacher T., Ott, S.J., Helwig, U., Mimura, T., Rizzello, F., Kleessner, B.,
Gionchetti, P., Blaut, M., Campieri, M., Folsch, U.H., Kamm, M.A., Schreiber, S.
Bacterial and fungal microbiota in relation to probiotic therapy (VSL#3) in pouchitis.
Gut. 55(6)(2006),833841.
13. Ikya, J.K., Gernah, D.I., Ojobo, H.E., Oni, O.K. Effect of Cooking Temperature on
Some Quality Characteristics of Soy Milk. Advance Journal of Food Science and
Technology, 5(5)(2013). 543-546.
14. Liu, K.. Expanding Soyabean Food Utilization. Journal of Food Technology,
54(7)(2000), 46-47.
15. Laswai, H.S., Thonya, N., Yesaya, D., Silayo, V.C.K., Kalwa, K., MpagalileJ.J.,
Ballegu, W.R.N. Use of locally available flavouring materials in suppres sing the
beany taste in soy milk. Africen Journal of Food, Agriculture, Nutrition and
Development, 9(7)(2009), 1548-1560.
16. Mehanna, N.Sh., Salem, M.M.E., Zaky, W.M., El- Khalek, A.B.A. Viability of
probiotic bacteria in functional fermented milk. Annals of Agricultural Science,
48(2)(2003), 691-702.
336

17. Rehman, S., H. Nawaz, M.M. Ahmad, S. Hussain, A. Murtaza and S.H. Shahid,
Physico-chemical and sensory evaluation of ready to drink soy-cow milk blend.
Pakistan Journal of Nutrition, 6(3)(2007), 283-285.
18. Roberfroid, M. Prebiotics: the concept revisited. Journal of Nutrition. 3(137)(2007),
830S-837S.
19. Sabado, D. 1996. Kontrolaiocjenjivanjekakvoemlijekaimlijenihproizvoda, 2.
dopunjenoizdanje, Hrvatskomljekarskodrutvo RH, Zagreb. p.32.
20. Sacks, F.M., Lichtenstein, A., Van Horn, L., Harris, W., Kris-Etherton, P., Winston,
M. Soy protein, isoflavones, and cardiovascular health: an American Heart
Association Science Advisory for professionals from the Nutrition Committee.
Circulation 113(7)(2006),1034-1044.
21. Sanders, M.E., Marco, M.L. Food formats for effective delivery of probiotics. Annual
Review of Food Science and Technolology. 1(200), 65-85.
22. Sanz, M.L., Polemis, N., Morales, V., Corzo, N., Dvakoularakou, A., Gibson, G.R. In
vitro investigation of potential prebiotic activity of honey oligosaccharides. Journal of
Agricultural and Food Chemistry, 11(3)(2005), 2914-2921.
23. Shah N P (2003) Yogurt: The product and its manufacture. In Encyclopedia of Food
Science and Nutrition, Vol. 10, 2nd edn. Caballero B, Trugo L C and Finglas P M,
eds. London: Academic Press
24. Szymanski, H., Pejcz, J., Jawien, M., Chmielarczyk, A., Strus, M., Heczko, P.B.
Treatmentof acute infectious diarrhoea in infants and children with a mixture of three
Lactobacillus rhamnosus strains - a randomized, doubleblind, placebo-controlled trial.
Alimentary Pharmacology & Therapeutics 2(23)(2006), 247253.
25. Tamime, A. Y.,Deeth, H. C. Yogurt: technology and biochemistry. Journal of Food
Protection. 12(43)(1980), 939977.
26. Tsangalis, D., Shah, N.P. Metabolism of oligosaccharides and aldehydes and
production of organic acids in soymilk by probiotic bifidobacteria. International
Journal of Food Science and Technology, 39(5)(2004), 341-554.
27. Mehanna, N.S., Salem, M.M.E., Zaky, W.M., El-Khalek, A.B.A. Viability of probiotic
bacteria in functional fermented milk. Annals of Agricultural Science, 48(2)(2003),
691-702.
28. Miraghajani, M.S., Najafabadi, M.M., Surkan P.J., Esmaillzadeh A., Mirlohi M.,
Azadbakht L. Soy milk consumption and blood pressure among type 2 diabetic
patients with nephropathy.Journal of Renal Nutrition, 23(4)(2013), 277-282.
29. Wang, Y.C., Yu, R.C., Zang, H.Z. Chou, C.C. Sugar and acid contents in soymilk
fermeted with lactic acid bacteria alone or simultaneously with bifidobacteria. Food
Microbiology. 3(20)(2003), 333-338.
337

POBOLJAVANJE SENZORSKIH I FIZIKOHEMIJSKIH OSOBINA

PROBIOTIKOG JOGURTA SA DODATKOM MEDA
Milka Stijepi1, Jovana Gluac1, Dragica urevi-Miloevi2
1
Visoka medicinska kola, Prijedor, Bosna and Hercegovina,

2
Anahem laboratorija, Beograd, Srbija
Saetak
Sojin jogurt karaterie ukus smanjene prihvatljivosti usljed ega nailazi na smanjeno
konzumiranje od strane potroaa, iako se smatra zdravijim u odnosu na isto sojino mlijeko.
U ovom radu istraen je uticaj dodatka meda (0, 2, 4 i 6%) na poboljanje senzorskih i
fizikohemijskih osobina probiotikog sojinog jogurta tokom 21 dana skladitenja. Glavni
ciljevi su usmjereni na proizvodnju probiotikog sojinog jogurta uz dodatak meda, kao
prebiotika; praenje toka fermentacije kod proizvedenih uzoraka u zavisnosti od koncentracije
dodatog meda; mogunostkoritenja meda u poboljanju sensorskih i fizikohemijskih
osobina probiotikog sojinog jogurta, tokom skladitenja. Dodatak meda je uticao na
smanjenje vremena fermentacije i znatno je poboljao senzorske osobine probiotikog sojinog
jogurta. Na osnovu dobijenih rezultata, hipoteza o poboljanju senzorskih i fizikohemijskih
osobina probiotikog sojinog jogurta dodatkom meda je potvrena.
Kljune rijei: sojin jogurt, med, senszorske analize, fizikohemijske osobine, skladitenje
338

MIKROBIOLOKI STATUS SVJEIH (KONZUMNIH) JABUKA

SORTE GALA PRIJE I NAKON PRANJA
Ljiljana Topali-Trivunovi1, Aleksandar Savi1 , Vesna Tovarii1, Igor Stjepanovi1,
Snjeana Mato1, Milo olaja1
1
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, ljiljana.trivunovic@unibl.rs

Nauni rad
Poveana proizvodnja i konzumacija svjeeg voa u zadnjim decenijama je povezana sa

izuzetnim nutritivnim vrijednostima i koristima voa po ljudsko zdravlje. Naalost, jedna od
moguih posljedica poveanog koritenja svjeeg voa u ishrani moe biti i porast broja
trovanja uzrokovanih razliitim vrstama bakterija koje se mogu nai na ovim namirnicama.
Cilja ovog rada je mikrobioloki pregled svjeih jabuka, prije i nakon pranja. Za analize je
izabrana sorta Gala koja je aromatina i slatka, rumenkastog mesa i tanke koice, te mase
plodova od 150 do 180 g. Za analize jabuke su kupovane na pijaci u Banjoj Luci.
Uzorci za analize su uzimani metodom briseva sa povrine jabuka prije i nakon pranja. Za
analizu su koritene uzgojne metode, a odreivan je ukupan broj aerobnih mezofilnih
bakterija, ukupan broj kvasaca i plijesni, prisustvo Escherichia coli, Salmonella vrsta,
suflitoredukujih klostridija i kaogulaza pozitivnih stafilokoka.
Analizom je utvreno da pranje redukuje broj aerobnih mezofilinih bakterija za 2,049 log, a
kvasaca i plijesni za 1,35 log. Treina uzoraka neopranih uzoraka jabuka sadravala je
sulfitoredukujue klostridije i bakterije koje pripadaju rodovima Citrobacter, Bacillus i
Staphylococcus. Nakon pranja su samo na jednom uzorku izolovane bakterije roda Bacillus.
Kljune rijei: mikrobioloki status, svjee jabuke, pranje
Uvod
Svjee konzumirani plodovi jabuka su viestruko korisni za zdravlje ovjeka, zbog ega
zadnjih godina raste njihova potronja. Oni sadre: eere, vlakna, minerale, elektrolite,
bioloki aktivne materije i vitamine. Dokazano je antimikrobno, antioksidativno i
antikancerogeno dejstvo svjeih jabuka i svjeeg soka od jabuka (1,2,3,4,5,39). Pokazalo se
da je konzumacija svjeih jabuka korisna kod oboljelih od arteroskleroze, dijabetesa i
osteoporoze (6,7). Jabuke se jedu cijele, isjeene ili se prave svjee cjeeni sokovi.
Konzumacija svjeih jabuka i proizvoda od jabuka, a naroito sjeenih plodova i svjee
cijeenih sokova, nosi sa sobom rizike po zdravlje ovjeka kojisu posljedica mikrobioloke
kontaminacije. Epifitska mikroflora koja se nalazi na jabukama nije opasna po zdravlje ljudi.
Meutim, jabuke mogu biti kontaminirane patogenim i potencijalno patogenim
mikroorganizmimai to u svim fazama proizvodnje i pripreme: u vonjaku, pri branju,
pakovanju, transportu, prodaji i pripremi za konzumaciju. Patogeni mikroorganizmi mogu
dospjeti na plodove jabuka sa zemljita noeni vjetrom i insektima, sa ljudi i ivotinja,tokom
transporta i pranjem higijenski neispravnom vodom(8,9,10). Uprkos pojaanim kontrolama,
stroijim zakonskim propisima, posljednjih godina se ak i u razvijenim zemljama biljei
339

porast infekcija patogenim mikroorganizmima, iji je uzrok upravo konzumacija svjeeg voa
i povra (10). Treba naglasiti da novim pravilnicima o mikrobiolokim kriterijumima za hranu
Bosne i Hercegovine (11) i Republike Srpske (12)postoje odrednice za dva proizvoda od
svjeeg voa i povra kojepropisuju samo granine vrijednosti broja E.coli.Do skora
vaeipravilnici (13,14) su imali vei broj lanova koji su se odnosili na voe i proizvode od
voa, ali nijedan nije ukljuivao svjee voe. Sve ukazuje na to da se kod nas malo panje
poklanja istraivanju ovog problema.
Cilj ovog rada je bio da se preko odreivanja ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija,
ukupnog broja kvasaca i plijesni, prisustva bakterija: Escherichia coli, koagulaza pozitivnih
stafilokoka, suflitoredukujuih klostridija i Salmonella vrsta odredi mikrobioloki status
svjeih jabuka kupljenih na pijaci u Banjoj Luci.
Materijal i metode
Plodovi jabuke sorte Gala su relativno sitni i obino su crvene boje sa zelenkasto ili utozelenim vertikalnim prugama. Ove jabuke su prilino otporne na pojavu potamnjenja tkiva
usljed udaraca, slatke su, zrnaste strukture, sa blagim okusom i sa tanjom pokoicom od
veine drugih sorti jabuka (15).
Uzorci za analize su kupovani na pijaci u Banjoj Luci u decembru, januaru i februaru
mjesecu, kada je i potronja jabuka najvea. Prosjena dnevna temperatura u ovom
vremenskom period je bila 1,7C(16). Analizirano je 30 uzoraka u dva nezavisna ponavljanja
prije i nakon pranja mlazom mlake vode u trajanju od 10 minuta. Svaki plod koriten za
analize je izvagan i izmjeren mu je prenik. Za analize su koritene klasine uzgajivake
metode. Osnovno razrjeenje (10-1) pravljeno je primjenom metode briseva, tako to je svaki
plod dva puta prebrisan vatenim tapiem uronjenim u fizioloki rastvor. Vateni tapi je
zatim vraen u epruvetu sa 10 mL fiziolokog rastvora, koja je dobro homogenizovana. Za
dalje analize nasijavano je po 1 mL odreenog razrjeenja na hranljivi agar za odreivanje
ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija i na Sabourauddekstrozni agar za odreivanje
ukupnog broja kvasaca i plijesni.
Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija i kvasaca i plijesni izraen je na 1 g, odnosno na
cm2 povrine. Povrina jabuka je izraunata prema formuliautora Clayton i sar. (17):
[1]
Gdje je:
A = povrina ploda jabuke izraena u m2
m =masa ploda u kg
Za dokazivanje prisustvaEscherichia coli 1 mL osnovnog razrjeenja je zasijavan na Andrade
laktoza peptonski bujonsa obrnutom Durham-ovom cjevicom. Nakon inkubacije od 24 sata
na 37oC ezom je izepruveta u kojima se pojavio gas u Durham-ovim cjevicama nasijavan
EMB agar.Za izolaciju koagulaza pozitivnih stafilikoka su, nakon 24 sata rasta u podlozi za
obogaivanje (slani bujon), nasijavaneChampan-ova podloga i ETGP podloga po BairdParkeru.Za dokazivanje prisustva Salmonella vrsta brisevi su uzimani vatenim tapiem
340

uronjenim u tenu podlogu za obogaivanje dvostruke koncentracije (Selenit bujon). Vateni

tapi je zatim uronjen u 10 mL Selenit bujona i stavljen na inkubaciju 18-24 sata na 37oC.
Nakon inkubacije, ezom su nasijavani SS agar i WB agar. Anaerobne sporogene
sulfitoredukujue klostridije izolovane su tako to je 1 mL osnovnog razrjeenja zagrijavan
10 minuta na 80 oC, a zatim je otopljeni i na 45 oC ohlaenisulfitni agar nalijevan u epruvete
do vrha. Sve nasijane podloge su stavljene na inkubaciju 24 do 48 sati na 37 oC, osim
Sabouraud dekstroznog agara koji je inkubiran na 25oC 3 do 5 dana i sulfitnog agara koji je
inkubiran 72h na 37 oC.
Izrasle kolonije na selektivnim podlogama dalje su bojene po Gramu i zasijavane na seriju
podloga za biohemijske testove: katalaza test, test iskoritavanja eera, IMViC test (Indol
test, Metil crveno i Voges Proskauer testovi iiskoritavanje Citrata), Ureaza test i Fenilalanin
test. Podloge za osnovne testove kao i zabiohemijske nizove su proizvedene u Torlak,
Beograd.
Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija prije pranja plodova jabuke je varirao od 2,06
cfu/cm2 (2.7 cfu/g) do 3,17x103 cfu/cm2 (3,95 x 103 cfu/g) i znatno je nii od uobiajenih
vrijednosti (18,19) i vrijednosti konstatovanih u drugim istraivanjima (5,20,21,22). Razlog za
ovo mogu bitiniske temperature skladitenja kao i niske, zimske temperature u vrijeme
uzorkovanja. Pranje je ipak redukovalo ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija od preko
2000 do svega 2,5 puta. Iako su svi plodovi prani na isti nain, male razlike u teksturi plodova
i sitne povrinske povrede koje se ne vide prostim okom, mogu uzrokovati da se na nekim
plodovima ukupan broj bakterija manje redukuje pranjem.Kada se rauna na gram teine
ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija je pranjem redukovan za 2,05 log10, a na cm
povrine 1,37 log10 (Tab.1).
Tabela 1. Prosjeni mikrobioloki status jabuka sa pijace u Banjoj Luci (Bosna i Hercegovina)
i prisustvo nekih izolovanih mikrorganizama
Table 1. Mean microbial load of apple fruit sold at Banja Luka market (Bosnia and
Herzegovina) and occurrence of some isolated microorganism
Mikroorganizam/uzorak
Microorganism/sample
APCa (cfu/cm2)
a
APC (cfu/g)
PP (X)
BW(X)
PP (log)
BW (log)
NP (X)
AW(X)
NP (log)
AW (log)
152,99
2,18
1,33
0,12
205,10
2,31
1.83
0,26
231,48
2,36
9,69
0,99
FC (cfu/g)
285,98
2,46
12,55
1,10
Escherichia coli (%)
ND
ND
Citrobacter spp. (%)
3,33
ND
Clostridium spp. (%)
33,33
ND
Staphylococcus spp. (%)
16,67
ND
Bacillus spp. (%)
10
3,33
Salmonella spp. (%)
ND
ND
FC (cfu/cm )
b
341

a
ukupan broj aerobih mezofilnih bakterija; bukupan broj kvasaca i plijesni; cprije pranja;
nakon pranja
a
aerobic plate count; bfungus count; cbefore washing; dafter washing
ND-not detected (nije detektovano)
d
Epifitsku mikrofloru na plodovima jabuka uglavnom ine bakterijekoje nastanjuju listove i

cvjetove, a veina pripada rodovima: Pseudomonas, Bacillus, Pantoea, Erwinia i
Micrococcus (23), ali se tu mogu nai i druge vrste koje na plodove dospiju u vonjacima,
tokom branja, transporta i prodaje.
Ukupan broj kvasaca i plijesni je manje varirao i kretao se od 32,20 cfu/cm2 (42,11 cfu/g) do
5,092 x 102 cfu/cm2 (6.29 x 102 cfu/g) i takoe je nii od uobiajenih vrijednosti (5,21).
Prosjean ukupan broj kvasaca i plijesni je vei nego ukupan broj aerobnih mezofilnih
bakterija, i manje je redukovan nakon pranja (1,35 log10). Visok aktivitet vode i nizak pH daje
gljivama na plodovima jabuka prednost u odnosu na druge mikroorganizme (24). Kvasci se
nalaze na povrini plodova kao epifitske gljive, dok su filamentozne plijesni ee u
unutranjosti ploda kao endofite (25). Gljive lue enzime kao to je kutinaza koji razgrauju
kutikulu i tako prodiru u unutranjost ploda i tee se odstranjuju pranjem. Kontaminacija
kvascima i plijesnima moe da ima ekonomske posljedice u vidu propadanja plodova,ali i da
ima uticaja na ljudsko zdravlje.U tom smislu su vane mikotoksigene plijesni kao to je
Penicillium expansum koji proizvodi mikotoksin patulin (24). Uslovi koje ove mikotoksigene
plijesni imaju na plodovima jabuka, kao to su aktivitet vode i nizak pH, pogoduju produkciji
patulina (24). Niske temperature, 15 oC i nie,takoe uzrokuju visoku produkciju patulina
(26).Osim proizvodnje mikotoksina, gljive svojim prodiranjem kroz koru plodova formiraju
lezije preko kojih u unutranjot ploda mogu da prodru drugi mikroorganizmi (8).
Escherichia colinije konstatovana ni u jednom uzorku, iako neki sojevi imaju mehanizme
kojima se mogu privrstiti na povrinu ploda i na njoj preivjeti vie od 100 dana(27). Uzorci
za analize u ovom radu su uzimani u zimskim mjesecima, kad su i none i dnevne temperature
niske, pa to moe biti jedan od ograniavajuih faktora za preivljavanje ovih bakterija u
broju koji se moe detektovati. Plodovi birani za analize su bili zdravi i cijeli i na njima
prostim okom nisu uoene povrede. Ovo je vano jer se u povredama na plodovima koji su na
razliite naine kontaminirani, mogu razmnoavati patogeni sojevi E. coli (28). Niske
temperature i nizak pH plodova jabuka obino limitiraju prisustvo E. coli. Tako je populacija
E. coli O157:H7 zasijana na temperaturama od 25 i 20oC, u tkivo plodova sorte Zlatni
Delies, brzo rasla i dostigla maksimum za 24 h, za razliku od populacije zasijane na10 i 5 oC
gdje je rast bio vrlo usporen (29). U istom eksperimentu populacija E. coli je neoekivano
rasla u tkivu jabuke sa pH 4,4. Smatra se da E. coli i druge bakterije mogu da modifikuju
svoje mikrookruenje, to dovodi do njihovog preivljanja i razmnoavanja u kiselim
plodovima (28,29). Niske temperature kao faktori stresa, takoe mogu da dovedu do vee
otpornosti bakterija prema kiseloj sredini (8). U zimskim mjesecima nema insekata kao to su
vone muice za koje je dokazano da mogu prenositi E. coli O157:H7 sa jednog ploda na
drugi (28). Jedina koliformna bakterija koja je konstatovana u analiziranim uzorcima je
Citrobacter spp.. To je psihrofilna vrsta koja lake preivljava zimske uslove i niske
temperature skladitenja.
342

Koagulaza pozitivne stafilokoke na plodove jabuka dospijevaju najee i najvie sa ruku

ljudi. Pijaca je mjesto gdje su plodovi jabuka izloeni dodirima ljudi koji ih prodaju, kao i
mnogobrojnim kupcima. Kontaminacija plodova jabuka sa Staphylococcus aureus zbog toga
nije iznenaujua, a budui da vrlo dobro podnose niske temperature (30), uspjeno
preivljavaju na povrini ploda. Pranjem se uklanjaju sa plodova.
Prisustvo Bacillus vrsta inhibira rast ljudskih patogena na vou i povru (10, 31), ali nosi sa
sobom opasnost da se radi o patogenim sojevima. Jedna od patogenih vrsta je Bacillus cereus
koji proizvodi egzotoksin opasan po ljudsko zdravlje u uslovima kada se kontaminirana hrana
dri na toplom due vrijeme (30). Takvi uslovi ne postoje pri konzumaciji svjeih jabuka,
stoga prisutnost malog broja ivih elija Bacillus vrstanakon pranja ne predstavlja rizik po
ljudsko zdravlje.
Spore Clostridium vrsta na plodove jabuka dospijevaju sa zemljita. To su anaerobne bakterije
koje ne mogu opstati u vegetativnom stanju na povrini ploda. Spore nemaju mehanizme za
prihvatanje (adheziju) na povrinu ploda i zbog toga se lako uklanjaju pranjem (Tab. 1).
Veliki broj kontaminiranih uzoraka (33,33 %) sa Clostridium vrstama ukazuje da su plodovi
vjerovatno sakupljeni sa zemlje. To otvara mogunost da sitne trulene rane koje naprave
pektinovorne vrste stvore mikrouslove za opstanak ovih bakterija (8). Prisustvo spora
Clostridium vrsta, ukoliko se ne odstrane pranjem, kao i mogunost kontaminacije
povrijeenih plodova, predstavlja opasnost kod pripreme preraevina kao to su demovi i
sokovi koji se pakuju u hermetiki zatvorenu ambalau.
Salmonella vrste nisu konstatovane ni u jednom uzorku iako do kontaminacije jabuka
vjerovatno dolazi, s obzirom na veliki broj ljudi koji dnevno prolazi izmeu tezgi na pijaci u
Banjoj Luci. Osim toga, u blizini tandova sa voem i povrem nalazi se i dio koji se koristi
za prodaju namirnica ivotinjskog porijekla. Kiselostplodova, kao i zimski uslovi vjerovatno
ne dozvoljavaju preivljavanje ovih bakterija u velikom broju na plodovima jabuke. Iako je
kontaminacija plodova jabuke Salmonella vrstama relativno rijetka, deavaju se trovanja
ovom bakterijom koja se povezuju sa konzumacijom minimalno obraenih plodova jabuke i
nepasterizovanim sokovima(29,32).
Neke vrste gljiva kao Glomerella cingulata mogu da podstaknu preivljavanje patogenih
mikroorganizama kao to su Salmonella vrste, Listeria monocytogenes i Escherichia coli. Ali
prisustvo Penicillium expansum, sa druge strane moe da spijei rast ovih bakterija (8,33).
Plodovi jabuke su presvueni votanom prevlakom i zatieni od prodora mikroorganizama u
dubinu ploda, pa su sluajevi infekcije patogenim mikroorganizmima sa svjeih jabuka rjei.
Osim toga jabuke sadre bioloki aktivne materije i kiseline koje imaju antimikrobno dejstvo
(1,34).Dokazano je, meutim, da je sinteza antimikrobnih jedinjenja u biljnim tkivima,
prilikom kolonizacije ljudskim patogenima, mnogo manja nego kod napada biljnih patogena
(35). Prema tome, biljke mogu da sprijee adheziju ljudskih patogena, ali ih ne prepoznaju
kao opasnost i ne reaguju na dovoljno efikasan nain (10).
Iako pranje redukuje ukupan broj bakterija, potapanje u vodu due vrijeme, to se ponekad
ini da bi se smanjila koncetracija pesticida na kori, moe dovesti do prodiranja patogenih ili
343

potencijalno patogenih bakterija sa povrine ploda u unutranjost (8,36).Na mjestu gdje su

plodovi udareni i gdje im je oteena votana prevlaka, prodiranje je bre (37,38). Rizici od
infekcije patogenim mikroorganizmima poveavaju se cijeenjem svjeih jabuka zbog
mogunosti naknadne kontaminacije i unoenja mikroorganizama sa povrine ploda u sok
(19). Svjee cijeeni sokovi sorte Gala imaju pH oko 4 ili nii. Pokazalo se, meutim, da su
neke patogene vrste otporne na niske pH vrijednosti. Poznato je nekoliko sluajeva masovnih
infekcija bakterijom Escherichia coli O157:H7 sa smrtnim ishodom za koje se pokazalo da
su posljedica konzumacije svjeeg soka(8).
Zakljuak
Rezultati istraivanja pokazuju da se pranjem znaajno redukuje ukupan broj
mikroorganizama i najveim dijelom eliminiu patogeni i potencijalno patogeni
mikroorganizmi. Zbog mogunosti kontaminacije mikotoksigenim plijesnima i prodiranja
patogenih bakterija kroz sitne pukotine u kori jabuke potrebno je za konzumaciju koristiti
samo cijele i zdrave plodove. To se naroito odnosi na ljetnji period, jer je prodiranje
patogenih bakterija u unutranjost ploda bre kada su plodovi topli (37).Paraziti koji
pratefekalnu kontaminaciju nisu obuhvaeni ovim istraivanjem iako mogu dospjeti na
plodove jabuka u svim fazama od proizvodnje do momenta konzumacije (8).
Ispitivanje mikrobiolokog statusa svjeih jabuka metodom briseva je praktina metoda koja
je osjetiljivija u sluajevima niske kontaminacije povrine ploda, kao to je to sluaj u
zimskom periodu, od metode kojom se plodovi ispiraju fiziolokim rastvorom.
Literatura
1. Alberto, M. R., Canavosio, M. A. R ., Manca de Nadra, M. C.: Antimicrobial effect of
polyphenols form apple skins on human bacterial pathogens. Electronic Journal of
Biotechnology, 9(3), (2006),205-209.
2. Dai, J., Russell, J., Mumper, J.: Plant Phenolics: Extraction, analysis and their
antioxidant and anticancer properties. Molecules, 15, (2010), 7313-7352.
3. Bonarska-Kujawa, D., Cyboran, S., Oszmianski, J., Kleszczynska, H.: Extracts from
apple leaves and fruits as effective antioxidants. Journal of Medicinal Plants Research,
5 (11), (2011), 2339-2347.
4. Neto, C. C.: Ursolic and other pentacyclic triterpenoids: anticancer activities and
occurrence in berries. In: G. D. Stoner, N. P. Seeram (eds.), Berries and cancer
prevention. Springer Science and Business Media, (2011).
5. Oranusi, U.S., Wesley, B.:Microbiological Safety Assessment of Apple Fruits (Malus
domestica Borkh) Sold in Owerri Imo State Nigeria. Advance Journal of Food Science
and Technology. 4(2), (2012), 97-102.
6. Setorki, M., Asgary, S., Eidi, A., Rohani, A. H., Esmaeil, N.: Effects of apple juice on
risk factors of lipid profile, inflammation and coagulation, endothelial markers and
arherosclerotic lesions in high cholesterolemic rabbits. Lipid in Health Disease, 8(39),
(2009), 1-9.
7. Hyson, A. D.: A comprehensive review of apples and apple components and their
relationship to human health. American Society for Nutrition. Adv. Nutr. 2,(2011),
408-420.
8. Sapers, M. G., Gorny, R. J., Yousef, A. E.: Microbiology of fruit and vegetables.
344

Taylor &Francis, Boca Raton, London, New York (2006)

9. James, J.: Microbial Hazard identification in fresh fruit and vegetables., Wiley
Interscience. USA (2006).
10. Berger, N. C., Sodha, S. V., Shaw, R. K., Griffit, P. M., Pink, D., Hand, P., Frankel,
G.: Fresh fruit and vegetables as vehicles for the transmission of human pathogens.
Environmental Microbiology,12 (9), (2010), 2385-2397.
11. Pravilnik o mikrobiolokim kriterijumima za hranu. Slubeni glasnik Bosne i
Hercegovine,11, (2013), 53-75.
12. Pravilnik o mikrobiolokim kriterijumima za hranu. Slubeni glasnik Republike
Srpske, 109, (2012), 20-31.
13. Pravilnik o uslovima u pogledu mikrobioloke ispravnosti kojima moraju odgovarati
ivotne namirnice u prometu. Slubeni list SFRJ, 45, (1983), 1309-1313.
14. Pravilnik o izmjenama i dopunama pravilnika o uslovima u pogledu mikrobioloke
ispravnosti kojima moraju odgovarati ivotne namirnice u prometu. Slubeni list
SFRJ, 43,(1989), 1129-1130.
15. Gala apple (Online). Dostupno na: http://www.wikipedia.com (30.08.2013.)
16. Republiki hidrometeoroloki zavod Republike Srpske (zvanini podaci)
17. Clayton, M., Amos, N. D., Banks, N.H., Morton, R. H.: Estimation of apple fruit
surface area. New Zealand Journal of Crop and Horticultural Science, 23, (1995), 345349.
18. Brackett, E. R. and F. D. Splittstoesser: Fruit and Vegetables. In Downes, P. F. and K.
Ito (ed): Microbiological examination of foods. APHA, Washington (2001) p. 517.
19. Topali-Trivunovi, Lj., Savi, A., olaja, M., Stupar, S.,Mato, S.: Uticaj pojedinih
faza procesa proizvodnje koncentrovanog soka na mikrobioloku ispravnost gotovog
proizvoda. Glasnik hemiara, tehnologa i ekologa Republike Srpske, 7, (20129, 19-25
20. Obaigeli Eni, A., Oluwawemitan, I. A., Oranusi, S. U.: Microbial quality of fruits and
vegetables sold in Sango Ota, Nigeria. African Journal of Food Science, 4(5), (2010),
291-296,
21. Oranusi, S,, Olorunfemi O. J.:Microbiological safety evaluation of street vended
ready-to-eat fruits sold in OtaOgun state, Nigeria. International Journal of Research in
Biological Sciences, 1(3), (2011), 22-26
22. Mukhtar, A., Gilani, A. H., Bhatty,N.: Some nutritional and microbiological aspects of
apples of common varieties available for household consumption. The Journal of
Animal & Plant Sciences, 20(4), (2010), 253-257
23. Pusey, L. P., Stockwell, V. O., Mazzola, M.: Epiphyitic bacteria and yeasts ona apple
blossoms and their potential antagonists of Erwinia amylovora. Biological Control, 99
(5),(2009), 571-581.
24. Moss, M. O.: Fungi, quality and safety issues in fresh fruits and vegetables. Journal of
Applied Microbiology, 104, (2008), 1239-1243.
25. Granado, J.,Thrig, B., Kieffer, E., Petrini, L., Fliessbach, A.,Tamm, L.,Weibel, F. P.,
Wyss, G. S.: Culturable fungi of stored golden delicious apple fruits: a one season
comparison study of organic and integrated production system in Switzerland.
Microbial ecology, 56 (4),(2008), 720-732.
26. Hasan, H. A. H.: Patulin and aflatoxin in brown lesion of apple fruits and their
regulation. World Journal of Microbiology and Biotechnology, 16, (2000), 607-612.
27. Islam, M., Doyle, M.P., Phatak, S.C., Millner P., Jiang X.:Survival of Escherichia coli
345

O157:H7 in soil and on carrots and onions grown in fields treated with contaminated
manure composts or irrigation water. Food Microbiology, 22, (2005), 63-70.
28. Janisiewicz, W. J., Conway, W. S., Brown, M. W., Sapers, G. M., Fratamico, P.,
Buchanan, R. L.: Fate of Escherichia coli O157:H7 on fresh-cut apple tissue and its
potential for transmission by fruit flies. Applied and Environmental Microbiology, 65
(1), 1999, 1-5.
29. Alegre, I.,Abadias, M., Anguera, M., Oliveira, M., Vinas, I.: Factors affecting growth
of foodborne pathogens on minimally processed apples. Food Microbiology. 27,
(2010), 70-76.
30. Cowan, K. M: Microbiology a systems approach. McGraw-Hill, New York (2012) p.
181.
31. Liao, C.H., Fett, W.F.: Analysis of native microflora and selection of strains
antagonistic to human pathogens on fresh produce.J Food Prot, 64(8), (2001),1110-5.
32. Buck, W. J., Walcott, R. R., Beuchat, L. R.: Recent trends in microbiological safety of
fruits and vegetables. Plant Health Progress: http://www.apsnet.org/online/feature
/safety/,2003.
33. Riordan, D. C., Sapers, G. M., Annous, B. A.: The survival of Escherichia coli
O157:H7 in the presence of Penicillium expansum and Glomerella cingulata in
wounds on apple surface. Journal of Food Protection, 63, (2000), 1637-1642.
34. Jelodarian, S., Ebrahimabadi, A. H., Kashi, F. J.: Evaluation of antimicrobial acitity
of Malus domestica fruit extract from Kashan area. Avecenna Journal of
Phytomedicine, 3 (1), (2012), 1-6.
35. Thilmony, R., Underwood, W., He, S.Y.: Genome-wide transcriptional analysis of the
Arabidopsis thaliana interaction with plant pathogen Pseudomonas syringae pv.
tomato DC3000 and the human pahtogen Escherichia coli O157:H7. Plant Journal, 46
(1), (2006), 34-53.
36. Buchanan, R. L., Edelson, S. G., Miller, R. L., Sapers, G. M.: Contamination of intact
apples after immersion in an aqueous environment containing Escherichia coli
O157:H7, Journal of Food Protection, 62, (5) (1999), 444-450.
37. Burnett, L. S., Chen, J., Beuchat, L. R.: Attachment of Escherichia coli O157:H7 to
the surfaces and internal structures of apples as detected by confocal scanning laser
microscopy. Applied and Environmental Microbiology, 66 (11),(2000), 4679-4687.
38. Kenney, S.J., Burnett, S.L., Beuchat, L.R.: Location of Escherichia coli O157:H7 on
and in apples as affected by bruising, washing, and rubbing. Journal of Food
Protection, 64 (9),(2001), 1328-1333.
39. Boyer, J., Hai Liu, R.: Antioxidant of apples. New York fruit quarterly, 11 (4), (20032004), 11-15.
346

MICROBIOLOGICAL STATUS OF (READY TO EAT)APPLE

CULTIVARS GALA BEFORE AND AFTER WASHING
Ljiljana Topali-Trivunovi1, Aleksandar Savi1, Vesna Tovarii1, Igor Stjepanovi1,
1
University of Banja Luka, Faculty of Technology, ljiljana.trivunovic@unibl.rs

Abstract
Increased production and consumption of fresh fruits in recent decades has been associated
with its exceptional nutritional value and benefits to human health. Unfortunately, the rise in
consumption of fresh fruits and vegetables has resulted in increse frequency of outbreaks of
illness associeded with these foods.
The aim of this study is the microbiological examination of apples ready for consumption
(eat), before and after washing. For the analysis was selected cultivar Gala which is aromatic
and sweet, with red flesh and thin skin, and from 150 to 180 g weight. The analyzed samples
were bought at a market in Banja Luka.
The samples for analysis were collected using swabs from the apple surface before and after
washing. The total count of aerobic mesophilic bacteria, the total count yeasts and molds, the
presence of Escherichia coli, Salmonella species, sulphite-reducing clostridia and coagulase
positive staphylococci was determined. The analysis showed that washing reduced the
number of aerobic bacteria for 2,049 log, and yeasts and molds by 1.35 log. One third of the
unwashed apple samples contained suflite-reducing clostridia and bacteria belonging to the
genera Citrobacter, Bacillus and Staphylococcus. After washing in only one sample was
isolated bacteria of the genus Bacillus.
Key words: microbiological status, apple fruit, washing
347

MIKROBIOLOKI STATUS ZELENE SALATE PRIJE I NAKON

STANDARDNOG PRANJA
Ljiljana Topali-Trivunovi1, Aleksandar Savi1, Jelena Kovaevi1, Baleevi Ljiljana1,
1
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, ljiljana.trivunovic@unibl.rs

Nauni rad
Zelena salata je povre koje se uvijek konzumira sirovo. Broj i vrsta mikroorganizama koji se
mogu nai na listovima salate zavise od naina uzgoja, branja, a posebno od kvaliteta pranja i
pripreme salate za konzumaciju.
Cilj ovog rada je bio da se ispita uticaj pranja pod mlazom vode na mikrobioloki status
listova zelene salate kupljene na pijaci u Banjoj Luci. Za mikrobioloke analize su uzimani
brisevi lica i nalija lista i odreivan je ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija, ukupan
broj kvasaca i plijesni, te prisustvo sulfitoredukjuih klostridija, koagulaza pozitivnih
stafilikoka, Salmonella vrsta i Escherichia coli.
Analizama je utvreno da se ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija pranjem redukuje za
oko 10 puta, a ukupan broj kvasaca i plijesni oko 8 puta. Od ukupnog broja analiziranih
uzoraka zelene salate prije pranja 66.67 % je sadravalo sulfitoredukujue klostridije i 13.33
% Salmonella vrsta. Pranjem se broj uzoraka sa pozitivnim nalazom sulfitoredukujuih
klostridija redukovao pet puta, a broj uzoraka kontaminiranih Salmonella vrstama je ostao isti.
Kljune rijei: mikrobioloki status, zelena salata, pranje
Uvod
Zelena salata (Lactuca sativa L.) je povre koje je dostupno tokom cijele godine i uvijek se
konzumira minimalno obraeno. Zbog niske kalorijske vrijednosti i ugodnog, osvjeavajueg
ukusa zelena salata se preporuuje kao zdrava hrana i esto je glavni sastojak u raznim
dijetama. Iako sadraj vitamina, minerala, vlakana i drugih bioloki vrijednih materija varira u
zavisnosti od sorte i uslova uzgoja (1,2,3,4), injenica da se zelena salata konzumira bez
termike obrade, ime se sauvaju termolabilne hranljive materije, ini ovo povre visoko
vrijednom namirnicom. U narodu se vjeruje da salata ima umirujue dejstvo, da olakava
iskaljavanje te poveava apetit i mokrenje (5). Istraivanja su potvrdila da listovi salate imaju
visok sadraj materija koje imaju antioksidativno (3,6,7), antiproliferativno i antiinflamatorno
djelovanjeitite organizam od kardiovaskularnih bolesti (7,8,9,10,11,12,13). Mnogim
eksperimentima je, takoe, potvreno umirujue i antianksiozno djelovanje ekstrakta listova i
sjemena salate (14,15,16,17). Fenolne materije koje imaju antioksidativno djelovanje, imaju
udjela i u antimikrobnoj aktivnosti etanolnog i metanolnog ekstrakta listova salate (18, 19).
Pored provjerenih nutritivnih i ljekovitih svojstava, zelena salata je jedna od namirnica koja se
sve ee povezuje sa infekcijama patogenim mikroorganizmima irom svijeta (20,21,22, 23).
Salata moe biti kontaminirana ljudskim patogenima tokom cijelog procesa proizvodnje, sve
do momenta konzumacije (23,24). Zbog sve vee potronje svjeeg i minimalno obraenog
voa i povra, u svijetu se poklanja sve vie panje istraivanju tipova infekcije, prenosa,
348

privrivanja i opstanka patogenih mikroorganizama na ovim namirnicama (25). Vaei

Pravilnici o mikrobiolokim kriterijima za hranu u Republici Srpskoj (26) i Bosni i
Hercegovini (27) ograniavaju samo prisustvo Escherichia coli u minimalno obraenom
svjeem vou i povru. Cilj ovog rada je da se preko odreivanja ukupnog broja aerobnih
mezofilnih bakterija i kvasaca i plijesni, te detekcije pojedinih patogenih i potencijalno
patogenih mikroorganizama utvdi mikrobioloki status zelene salate kupljene na banjalukoj
pijaci, prije i poslije uobiajenog postupka pranja.
Uzorci za analize su kupovani na pijaci u Banjoj Luci u martu i aprilu mjesecu, kada je zelena
salata najee konzumirano povre. Prosjena dnevna temperatura u ovom vremenskom
periodu je bila: za mjesec mart 6,2oC, a za mjesec april 11,5 oC. Analizirano je 30 uzoraka u
dva nezavisna ponavljanja prije i nakon pranja mlazom mlake vode u trajanju od 10 minuta.
Za analize su birani neoteeni listovi iz sredita glavice. Svaki list salate je opran sa obe
strane. Listovi koriteni za analize su izvagani i izmjerena im je povrina planimetrijski (28).
Za analize su koritene klasine uzgajivake metode. Osnovno razrjeenje (10-1) pravljeno je
primjenom metode briseva, tako to je svaki list salate dva puta, sa lica i sa nalija, prebrisan
vatenim tapiem uronjenim u fizioloki rastvor. Vateni tapi je zatim vraen u epruvetu sa
10 mL fiziolokog rastvora, koja je dobro homogenizovana. Za dalje analize nasijavano je po
1 mL odreenog razrjeenja na hranljivi agar za odreivanje ukupnog broja aerobnih
mezofilnih bakterija i na Sabourauddekstrozni agar za odreivanje ukupnog broja kvasaca i
plijesni.
Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija i kvasaca i plijesni izraen je na 1 g, odnosno na
cm2 povrine. Povrina listova salate je izraunata prema slijedeoj formuli(28):
A (cm2)
[1]
Gdje je:
m- masa lista salate izraena u (g)
P- povrina kvadrata od papira dimenzija 5x5 cm
m1- masa kvadrata od papira izraena u (g)
Za dokazivanje prisustva Escherichia coli 1 mL osnovnog razrjeenja je zasijavan na
Andrade laktoza peptonski bujon sa obrnutom Durham-ovom cjevicom. Nakon inkubacije od
24 sata na 37oC ezom je iz epruveta u kojima se pojavio gas u Durham-ovim cjevicama
nasijavan EMB agar. Za izolaciju koagulaza pozitivnih stafilikoka su, nakon 24 sata rasta u
podlozi za obogaivanje (slani bujon), nasijavane Champan-ova podloga i ETGP podloga po
Baird-Parkeru. Za dokazivanje prisustva Salmonella vrsta brisevi su uzimani vatenim
tapiem uronjenim u tenu podlogu za obogaivanje dvostruke koncentracije (Selenit bujon).
Vateni tapi je zatim uronjen u 10 mL Selenit bujona i stavljen na inkubaciju 18-24 sata na
37oC. Nakon inkubacije, ezom su nasijavani SS agar i WB agar. Anaerobne sporogene
sulfitoredukujue klostridije izolovane su tako to je 1 mL osnovnog razrjeenja zagrijavan
10 minuta na 80oC, a zatim je otopljeni i na 45oC ohlaeni sulfitni agar nalijevan u epruvete
349

do vrha. Sve nasijane podloge su stavljene na inkubaciju 24 do 48 sati na 37 oC, osim

Sabouraud dekstroznog agara koji je inkubiran na 25 oC 3 do 5 dana i sulfitnog agara koji je
inkubiran 72h na 37 oC.
Izrasle kolonije na selektivnim podlogama dalje su bojene po Gramu i zasijavane na seriju
podloga za biohemijske testove: katalaza test, test iskoritavanja eera, IMViC test (Indol
test, Metil crveno i Voges Proskauer testovi i iskoritavanje Citrata), Ureaza test i Fenilalanin
test. Podloge za osnovne testove kao i za biohemijske nizove su proizvedene u Torlak,
Beograd.
Rezultati rada i diskusija
Ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija na listovima zelene salate prije pranja se kretao od
45 cfu/cm2 (22,76 x 102 cfu/g) do 18,57 cfu/cm2 (9,33 x 102 cfu/g). Veliko variranje ukupnog
broja aerobne mezofilne, epifitske mikroflore moe biti posljedica raznih faktora okoline kao
to su: temperatura, vjetar, padavine i osunanost u vrijeme uzgoja, uvanja i prodaje (29),
kao i od postupka pri branju, skladitenju i transportu. Starost i poloaj listova u glavici,
njihova povrina i teina, takoe mogu da utiu na raznovrsnost epifitske mikroflore (29).
Istraivanja su pokazala da nain obrade, kvalitet vode pri navodnjavanju i sezona uzgoja
mogu da utiu na ukupan broj i dominaciju pojedinih grupa epifitskih mikroorganizama (30).
Prema ovim istraivanjima, u kojima su koritene DNK analize i druge savremene metode,
raznovrsnost bakterijske mikroflore je vea na listovima salate koja je navodnjavana
prskanjem, nego navodnjavanjem natapanjem (kap po kap). Voda koja pre podie estice
zemlje u kojima se nalaze mikroorganizmi i nanosi ih na listove. Kvalitet vode je drugi faktor
koji moe dodatno da utie na kvalitativni sastav epifitske mikroflore i nosi rizike od
prisustva ljudskih patogena (31).
U kvalitativnom smislu, zelena salata gajena u proljee, u epifitskoj mikroflori ima veu
proporcionalnu zastupljenost gram pozitivnih bakterija filuma Firmicutes kao to su bakterije
mlijeno kiselinskog vrenja (bakterije rodova Leuconostoc, Streptococcus i Lactococcus) i
bakterije familije Bacillaceae. U kasnoj sezoni dominantne su bakterije filuma Proteobacteria
koje u najveem broju pripadaju familijama Enterobacteriaceae i Pseudomonadaceae. U
ukupan broj bakterija ulaze i za ljude patogeni mikroorganizmi koji se mogu nai na zelenoj
salati kao to su: Salmonella, Escherichia coli O157:H7, Listeria monocytogenes, Yersinia
enterolitica i Aeromonas hydrophila (25). Klasine, uzgajivake metode, ne mogu da
detektuju fine razlike u kvalitativnom sastavu epifitske mikroflore. Procjena je da se od
ukupnog broja bakterija, na hranljivim podlogama moe uzgajati 1 do 10 % ukupnog broja
vrsta (30), to moe biti jo jedan od razloga razliitog broja aerobnih mezofilnih bakterija u
analiziranim uzorcima. Ukupan broj bakterija u analiziranim uzorcima je manji od uobiajeno
konstatovanog koji se kree od 104 cfu/g do 106 cfu/g (32,33). Mogue je da je salata koja je
uzimana za uzorke u ovom radu oprana odmah poslije branja ili kratko vrijeme nakon branja.
Ovo je est postupak kojim se uklanjaju zemlja i krupne neistoe sa listova, ime se, zavisno
od postupka pranja ukupan broj bakterija redukuje neto manje od 2 log10 cfu/g (25). U
zavisnosti od duine i uslova skladitenja, moe naknadno doi do umnoavanja epifitne
mikroflore i poveanja ukupnog broja aerobnih mezofilnih bakterija. Pranje pod mlazom vode
350

u trajanju od 10 minuta je dodatno redukovalo ukupan broj aerobnih mezofilnih bakterija za

oko 1,12 log10 cfu/g.
Ukupan broj kvasaca i plijesni je manji u odnosu na ukupan broj aerobnih mezofilnih
bakterija i kree se od 1 cfu/cm2 (30,31 cfu/g) do 91 cfu/cm2 (45,65 x 102 cfu/g). Zbog vie
pH vrijednosti, obino je na povru, pa tako i na listovima zelene salate ukupan broj kvasaca i
plijesni manji nego na vou (32). Pranjem salate, taj se broj dalje redukuje. Ukoliko bi
usitnjena salata, pripremljena za konzumaciju stajala neko vrijeme, kvasci, a naroito plijesni,
brzo bi se namnoile. Od plijesni koje kontaminiraju salatu i dovode do njenog brzog
propadanja najee se pominju Bremia lactucae, Botrytis cinerea i Sclerotonia sclerotiorum.
Detaljnije analize pokazuju da se na listovima salate mogu nalaziti i potencijalno patogene
plijesni (34).
Tabela 1. Prosjeni mikrobioloki status zelene salate sa pijace u Banjoj Luci (Bosna i
Hercegovina) i prisustvo nekih izolovanih mikrorganizama
Table 1. Mean microbial load of lettuce sold at Banja Luka market (Bosnia and Herzegovina)
and occurrence of some isolated microorganism
c
c
d
d
Mikroorganizam/uzorak
PP (X)
PP (log)
NP (X)
NP (log)
Microorganism/sample
BW(X)
BW (log)
AW(X)
AW (log)
APCa (cfu/cm2)
5,19 x 102
2,72
40
1,60
APCa (cfu/g)
26,08 x 103
4,42
20,1 x 102
3,30
FCb (cfu/cm2)
33
1,52
0,60
FC (cfu/g)
16,58 x 10
3,22
201
2,30
Escherichia coli (%)
ND
ND
ND
ND
Citrobacter spp. (%)
6,66
ND
Clostridium spp. (%)
66,67
13,33
Staphylococcus spp. (%)
ND
ND
ND
ND
Salmonella spp. (%)
13,33
13,33
Pseudomonas spp. (%)
13,33
6,66
Providencia spp. (%)
6,66
3,33
Erwinia spp. (%)
6,66
3,33
Nepoznato (NI)
6,66
6,66
ukupan broj aerobih mezofilnih bakterija; ukupan broj kvasaca i plijesni; prije pranja;
nakon pranja
a
aerobic plate count; bfungi count; cbefore washing; dafter washing
ND - not detected (nije detektovano); NI not identified (nije identifikovano)
d
351

Najvei broj analiziranih uzoraka je bio kontaminiran sulfitoredukujuim klostridijama

(66,67%). To su anaerobne sporogene bakterije koje se u velikom broju nalaze u zemljitu.
Zbog prirode uzgoja salate, na listovima, a naroito u zoni korijena, se uvijek nalaze estice
zemlje koje se najveim dijelom otklanjaju pranjem. Opasnost po ljudsko zdravlje predstavlja
C. botulinum koji proizvodi toksin u vegetativnom obliku u uslovima kada je temperatura via
od 5oC, pH iznad 4,6 i u odsustvu kiseonika (32). Ovakvi uslovi se nalaze samo kod
pakovanja u hermetiki zatvorenu ambalau. Spore nemaju poznate mehanizme za
privrivanje i paljivijim pranjem one bi se uklonile sa listova.
U analiziranim uzorcima neoprane salate je ustanovljen visok procenat kontaminacije
Salmonella vrstama i on se nije redukovao pranjem. Kod uzimanja brisa, paljivo je
prebrisano i lice i nalije po dva lista iz jedne glavice, a za analize poslije pranje su esto
koriteni listovi iz druge glavice istog uzorka. Ovo nema naroitog uticaja, sa obzirom da se
Salmonella vrste privruju razliito ak i na dijelove istog lista, kao i lice i nalije (35), to
esto odreuje mikrookruenje. U poreenju sa brojem analiziranih uzoraka sa izolovanim
Salmonella vrstama, iznenauje odsustvo E. coli, s obzirom da je to najea bakterija
fekalnog porijekla. Privrivanje elija za povrinu lista je preduslov za kontaminaciju. E.
coli kao i Salmonella vrste imaju nekoliko razliitih mehanizama kojima se mogu privrstiti
za povrinu lista (30). Neki sojevi Salmonella vrsta se uspjenije privruju za povrinu
biljaka od E. coli O157:H7 (36). ak i izmeu pojedinih serovara S. enterica postoje razlike u
privrivanju na listove, to ima veze sa sposobnou formiranja biofilma (36). Sposobnost
formiranja biofilma utie na preivljavanje Salmonella vrsta u prirodi, otpornost na ispiranje,
dezinfekciona sredstva i antibiotike (37). Salmonella vrste, prema nekim nalazima, uspjenije
od drugih humanih patogena prodiru u parenhim listova, aktivno se kreui ka izvorima
hrane, odnosno eera. Mjesta prodiranja su stome, a pozitivni hemotaksis je uoen prema
fotosintetskom parenhimu kroz apoplast i ksilem. Kod S.typhimurium je uoena ak i
sposobnost supresije odbrambenih mehanizama biljaka, ime biljke postaju njihovi
alternativni domaini (36). Razliiti sojevi E. coli, takoe posjeduju mehanizme za
privrivanje na biljke, kao i za preivljavanje neko vrijeme na njihovoj povrini. Treba
imati u vidu da su brisevi za izolaciju Salmonella vrsta uzimani vatenim tapiem uronjenim u
hranljivu podlogu za obogaivanje dvostruke koncentracije, a za izolovanje E. coli pravljeno
je razrjeenje 10-1 u fiziolokom rastvoru. To moe da znai, da je mali broj elija Salmonella
umnoen, a E. coli jednostavno nije detektovana.
Prisustvo Pseudomonas, Erwinia, Providencia, Citrobacter i drugih vrsta moe da ima uticaja
na relativnu uestalost Salmonella i E. coli. Eksperimenti su pokazali da prisustvo Erwinia
vrsta utie negativno na preivljavanje inokuluma E. coli O157:H7 na listovima salate (30).
Ovo se objanjava kao kompeticija za hranu, gdje bolje prilagoene jedinke i vrste potiskuju
konkurenciju. Ranije je utvreno da Enterobacter utie negativno na uvrivanje i
kolonizaciju Erwinia vrsta na salati (29). Meutim, ima i suprotnih nalaza, naroito kad su
pitanju pektinovorne vrste koje prave lezije kao dodatna mjesta uvrivanja i prodiranja
patogenih mikroorganizama (38).
352

Zakljuci
Uobiajenim pranjem zelene salate u domainstvima, redukuje se broj mikroorganizama za 1
do 2 log10. Patogeni i potencijalno patogeni mikroorganizmi mogu ostati na pojedinim
dijelovima listova adhezirani na povrinu lista ili u podrujima stoma i povreda na listu.
Mnogi od tih mikroorganizama imaju sposobnost prodiranja u parenhim listova, gdje se u
povoljnim uslovima mogu i namnoiti (31,36). Prskanje salate u skladitima i na pijanim
tezgama, radi ouvanja svjeine, moe dovesti do namnoavanja mikroorganizama (39).
Vlana povrina salate odgovara i protozoama koje mogu biti dodatni rezervoari patogenih
bakterija (40). Opasnost od infekcije moe se umanjiti pranjem odmah poslije berbe i
tretiranjem listova salate limunovim sokom ili siretom prije konzumacije (41). Pranje toplom
vodom, takoe, pomae da se ukloni biofilm koje bakterije brzo formiraju i koji se drugim
tretmanima listova tee odstranjuje (33). Dobra poljoprivredna praksa koja ukljuuje praenje
novih naunih saznanja o interakciji epifitske mikroflore i potrebe njenog ouvanja, je jedan
od preduslova da se dobije zdravstveno ispravan proizvod. Odgovarajui naini branja,
skladitenja i manipulacije salatom do momenta konzumacije takoe mogu smanjiti rizike od
infekcije.
Literatura
1. Mou, B., Ryder, E. J.: Relationship between the nutritional value and the head
structure of lettuce. Acta Horticulturae, 637, (2004), 361-367.
2. Koudela, M., Petrikova, K.: Nutrient content and yield in selected cultivars of leaf
lettuce (Lactuca sativa L. var. crispa). Horticultural Science, 35 (3), (2008), 99-106.
3. Llorach, R., Martinez-Sanchez, A., Tomas-Barberan, F. A., Gril, M. I., Ferreres, F.:
Characterisation of polyphenols and antioxidant properties of five lettuce varieties and
escarole. Food Chemistry, 108, (2008), 1028-1038.
4. Aimovi-okovi, G., Pavlovi, R., Mladenovi, J., uri, M.: Vitamin C content of
different types of lettuce varietes. Acta Agriculturae Serbica, XVI, 32, (2011), 83-89.
5. Tucakov, J.: Leenje biljem. Fitoterapija. Rad, Beograd, 1997.
6. Gazula, A., Kleinhenz, M. D., Scheerens, J.C., Ling, P. P.: Anthocyanin level in nine
lettuce (Lactuca sativa) cultivars: influence of planting date and relations among
analytic, insrumented, and visual assessments of color. Horticulural Science 42 (2),
(2007), 232-238.
7. Yang, R.-Y., Lin, S., Kou, G.: Content and distribution of flavonoids among 91 edible
plant species. Asia Pacific Journal of Clinical Nutrition, 17 (S1), (2008), 275-279.
8. Lopez-Lazaro, M.: Distribuiton and biological activities of the flavonoid luteolin.
Mini-Reviews in Medicinal Chemistry, 9, (2009), 31-59.
9. Mulabagal, V., Ngouajio, M., Nair, A., Zhang, Y., Gottumakkala, A. L., Nair, M. G.:
In vitro evaluation of red and green lettuce (Lactuca sativa) for functional food
properties. Food Chemistry, 118, (2010), 300-306.
10. Chadwick, M., Trewin, H., Gawthrop, F., Wagstaff, C.: Sesquiterpenoids lactones:
benefits to plant and people. International Journal of Molecular Science, 14, (2013),
12780-12805.
11. Nicolle, C.,Cardinault, N., Gueux, E., Jaffrelo, L., Rock, E., Mazur, A., Amouroux, P.,
Remesy, C.: Health effect of vegetable-based diet: lettuce consumption improves
353

cholesterol metabolism and antioxidant status in the rat. Clinical Nutrition, 23 (4),
(2004), 605-614.
12. Araruna, K., Carlos, B.: Anti-inflammatory activities of triterpene lactones from
Lactuca sativa. Phytopharmacology, 1 (1), (2010), 1-6.
13. Hefnawy, T., Hefnawy, M., Ramadan, M. F.: Protective effect of Lactuca sativa
ehtanolic extract on carbon tetrachloride induced oxidative damage in rats. Asian
Pacific Journal of Tropical Disease, 3 (4), (2013), 277-285.
14. Yakoot, M., Helmy, S., Fawal, K.: Pilot study of the efficacy and safety of lettuce seed
oil in patient with sleep disorders. International Journal of General Medicine, 4,
(2011), 451-456.
15. Harsha, S. N., Anilakumar, K. R.: Effect of Lactuca sativa extract on exploratory
behavior pattern, locomotor activity and anxiety in mice. Asian Pacific Journal of
Tropical Disease, (2012), S475-S479.
16. Ghorbani, A., Rakhshandeh, H., Sadeghnia, H. R.: Potentiating effects of Lactuca
sativa on pentobarbital-induced sleep. Iranian Journal of Pharmaceutical Research, 12
(2), (2013), 401-406.
17. Harsha, N. S., Anilakumar, K. R.: Anxiolytic property of hydro-alcohol extract of
Lactuca sativa and its effect on behavioral activities of mice. The Journal of
Biomedical Research, 27 (1), (2013), 37-42.
18. Zdravkovi J., Mladenovi, J., Pavlovi, R., Pavlovi, N., Pavlovi, S., Zdravkovi,
M..: The effect of extracted parameters on the antimicrobial activity of beetroot,
22nd International Scientific-Expert Conference of Agriculture and Food Industry,
Sarajevo, Book of Abstracts, September 28.- October 1. 2011., p. 178
19. Edziri, H. L., Smach, M. A., Ammar, S., Mahjoub, M. A., Mighri, Z., Aouni, M.,
Mastouri, M.: Antioxidant, antibacterial and antiviral effects of Lactuca sativa
extracts. Industrial Crop Production, 34, (2011), 273-278.
20. Harris, L. J., Farber, J. N., Beuchat, L. R., Parish, M. E., Suslow, T. V., Garrett, E.
H., Busta, F. F.: Outbreaks associated with fresh produce: Incidence, groweth, and
survival of pathogens in fresh and fresh-cut produce. Comprehensive Reviews in Food
Science and Food Safety. Vol. 2, (2003), p. 78
21. Doyle, M. E., J. Archer, C. W. Kaspar, R. Weiss: Human illness caused by E. coli
O157:H7 from food and non-food sources. Fre Briffings, Food Researh Institute, UW
Medioson, 2006.
22. Robert Koch Institute. Report: Final presentation and evalution of epidemiological
findingsin the EHEC O104:H4 outbreak, Germany 2011, Berlin 2011
23. EFSA Panel on Biological Hazard (BIOHAZ) Panel; Scientific Opinion on the risk
posed by pathogens in food of non-animal origin. Part 1 (outbreak data analysis and
risk ranking of food/pathogen cominations). EFSA Journal 11 (1) 2013 (138 pp.)
www.efsa.europa.eu/efsajournal
24. Issa-Zacharia, A., Kamitani, Y., Muhimbula, H.S., Ndabikunze, B. K.: A review of
microbiological safety of fruits and vegetables and the introduction of electrolyzed
water as an alternative to sodium hypochlorite solution. African Journal of Food
Science, 4 (13), (2010), 778-789
25. Warriner, K., Ibrahim, F., Dickinson, M., Wright, C., Waites, W. M.: Internalization
of human pathogens within growing salad vegetables. Biotechnology and Genetic
Engineering Reviews, 20, (2003), 117-134.
354

26. Pravilnik o mikrobiolokim kriterijumima za hranu. Slubeni glasnik Republike

Srpske, 109, (2012), 20-31
27. Pravilnik o mikrobiolokim kriterijumima za hranu. Slubeni glasnik Bosne i
Hercegovine,11, (2013), 53-75
28. Pandey,S. K., Singh, H.: A simple, cost-effective method for leaf area estimation.
Hindwi Publishing Corporation. Journal of Botany, (2011), 1-6.
29. Hunter, J. P., Hand, P., Pink, D. , Whipps, J. M., Bending, G. D.: Both leaf properties
and microbe-microbe interactos influence within-species variation in bacterial
population diversity and structure in the lettuce (Lactuca species) phyllosfphere.
Applied and Environmental Microbiology, (2010), 8117-8125.
30. Williams, R. T., Moyne, A.-L., Harris, L. J., Marco, M. L.: Season, irrigation, leaf age,
and Escherichia coli inoculation influence the bacterial diversity in the lettuce
phyllosphere. PLoS One, 8 (7), (2013), 1-14.
31. Berger, N. C., Sodha, S. V., Shaw, R. K., Griffit, P. M., Pink, D., Hand, P., Frankel,
G.: Fresh fruit and vegetables as vehicles for the transmission of human pathogens.
Environmental Microbiology, 12 (9), (2010), 2385-2397.
32. Sapers, M. G., Gorny, R. J., Yousef, A. E.: Microbiology of fruit and vegetables.
Taylor &Francis, Boca Raton, London, New York (2006).
33. Wulfkuehler, S., Kurfiss, L., Kammerer, D. R., Weiss, A., Schmit, H., Carle, R.:
Impact of different wahing procedure on quality of fresh-cut iceberg lettuce (Lactuca
sativa var. capitata L.) and endive (Cichorium endivia L.). European Food Research
and Technology, 236, (2013), 229-241.
34. Scherwinski,K., Growsch, R., Berg, G.: Effect of bacterial antagonists on lettuce:
active biocontrol of Rhizoctonia solani and negligible, short-term effects on nontarget
microorgnisms. FEMS Microbiology Ecology, 64, (2008), 106-116.
35. Kroupitski, Y., Pinto, R., Belausov, E., Sela, S.: Distribution of Salmonella
typhimurium in romaine lettuce leaves. Food Microbiology, 28 (5), (2011), 990-997.
36. Schikora, A., Garcia, A. V., Hirt, H.: Plant as alternative hosts for Salmonella. Trends
in Plant Science, 17 (5), (2012), 245-249.
37. Steenackers, H., Hermans, K., Vanderleyden, J. S., De Keersmaecker, C. J.:
Salmonella biofilms: An overview on occurence, structure, regulation and eradication.
Food Research International, 45, (2012), 502-531.
38. Brandl, M. T.: Plant lesions promote the rapid multiplication of Escherichia coli
O157:H7 on postharvest lettuce. Applied and Environmental Microbiology, (2008),
5285-5289.
39. Rossman, R., Giraud, D., Albrecht, J. A.: Misting effects of the microbial quality of
retail leaf lettuce. Rurals: Rewiew of Undergraduate Research in Agricultural and Life
Science. 7 (1), (2012), 1-7.
40. Gourabathini, P., Brandl, M. T., Redding, K. S., Gunderson, J. H.,Berk S. G.:
Interaction between food-borne pathogens and Protoza isolated from lettuce and
spanach. Applied and Environmental Microbiology. 74, (2008), 2517-2525.
41. Eni, O.A., Oluwawemitan, T. O., Solomon, O. U.: Microbial quality of fruit and
vegetables sold in Sango Ota, Nigeria. African Journal of Food Science, 4 (5), 2010,
291-296.
355

MICROBIOLOGICAL STATUS OF (READY TO EAT) LETTUCE

BEFORE AND AFTER STANDARD WASHING
Ljiljana Topali-Trivunovi1, Aleksandar Savi1, Jelena Kovaevi1, Baleevi Ljiljana1,
1
Univerzity of Banja Luka, Faculty of Technology, ljiljana.trivunovic@unibl.rs

Abstract
Lettuce is a vegetable that is always consumed raw. The number and type of microorganisms
that can be found on the lettuce leaves depends on growing, harvesting, and in particular on
the quality of washing and preparing salads for eating.
The aim of this study was to investigate the effect of washing under running tap water on the
microbiological status of lettuce leaves purchased at a market in Banja Luka. For
microbiological analyzes were taken smears from face and surface of lettuce leaves and
determined the total count of aerobic mesophilic bacteria, total count of yeasts and molds, as
well as the presence of sulphite-reducing clostridia, coagulase positive staphylococcus,
Salmonella species and Escherichia coli.
The analysis showed that washing reduced the total count of aerobic mesophilic bacteria by
about 10 times, and the total count of yeasts and molds around 8 times. 66.67% of the
analyzed lettuce samples before washing contained sulphite-reducing clostridia and 13,33%
Salmonella species. The number of samples with sulphite-reducing clostridia was reduced
five times by washing, but the number of samples contaminated with Salmonella species
remained the same.
Key words: microbiological status, lettuce, standard washing
356


,
,

,
.
.
.
,
.
, .

,
, .

.
. ,
.

.
: , , ,

1.
,
, , , , ,
.
,
.

,
, HACCP.

,
,
, . (
)
:
1) ;
2) ;
357

3) ;
4) , ( , );
5) ( ,
).

:

: , , ,
.
.
oog ,
, e ke.
,
.
.
,
.
. (,
) .
(Loader, Henson, 1998).
, .

, .
,
. (Kimenju, Grote 2005;
Curtis, Wahl, 2004).
2.

. , ,
: , ,
, ,
, .
(, 2011):
x
;
x

;
358

x
.
,
, , , , .;
x
, ,
;
x
(
);
x
, ,

x
2.1
()
.
( ).

.

. - . : ,
.
- :
- -
.

(, 2004): , ,
,
,
,
.
,

.
2.2

.

.
.
. ,
.
, ,
.
359

,
( 2005).

.
, .
,
5
( , ).
,
, ,
,
. , .
.
,
,

(. . 21/01). ,
(. . 62/02). (
, 2006)

.
50%
, .
.
, 1 (, 2005).

, -
. :
, ,
.
,
,
.
3.
4.

. ,
. .
, .
, 231.
. :
1. : ) 16 35
) 35 55
) 55
360

2. : )
)
) ,
231 , 32 6 16 35
, 5 35 55 21 55 .
134 71 16 35 , 43
35 55 14 55 .
65
36. 16 35 , 22. 35 55 , 7. 55
.
4.
:
?. , .
1.
16 - 35

50
32
85
35 - 55
55+
2
37
21
60
3
11
6
20
8
98
59
16 - 35
35 - 55
55 +
3
21
4
28
3
12
1
16
18
3
1
22
24
36
6
71,42 %
, 28, 58 % .
,
.
55
.
16 35 35 55 .
:
?. , .
2.
16 - 35

56
33
93
35 - 55
55+
2
40
21
63
8
11
6
25
14
107
60
361
16 - 35
35 - 55
55 +
2
15
3
20
3
9
1
13
13
3
1
17
18
27
5

78,35 % , 21,64 %
.
,
.

.

.
16 35 .
:
?. , .
3.
16 - 35

33
18
54
35 - 55
55+
2
29
13
44
15
7
3
25
20
69
34
16 - 35
35 - 55
55 +
3
38
18
59
3
20
9
32
6
7
4
17
12
65
31
53,24 % , 46,76 %
.
. ,
, .
, , ,
.
: ?.
, , .
4.
16 - 35 35 - 55 55+
16 - 35 35 - 55 55 +
16 - 35 35 - 55 55 +

2
1
6
9
1
1
7
9
3
3
8
14
38
21
74 133 12
6
3
21
21
22
4
47
21
8
2
31
4
2
1
7
11
12
14
37
61
30
82
17
9
11
35
37
26
45,89 % ,
16,02 % , 38,09 % .

362

,
.
: , ?.
, , .
5.
16 - 35 35 - 55 55+

0
0
14
11
7
8
21
19
0
3
1
4
0
28
16
16 - 35 35 - 55 55 +
4
28
12
44
2
13
2
17
15
3
3
21
16 - 35 35 - 55 55 +
21
44
17
2
29
17
48
3
25
12
40
6
8
3
17
11
62
32
(), 45,45 %,
19,05 % , 35,50 %.
,
, .

, ,
.
: ?.
, , .
6.
16 - 35 35 - 55 55+

2
2
34
23
21
13
57
38
0
6
3
9
4
63
37
16 - 35 35 - 55 55 +
3
15
4
22
1
6
2
9
15
1
1
17
19
22
7
16 - 35 35 - 55 55 +
1
22
11
34
2
20
7
29
6
7
3
16
9
49
21
321. 45,02 % , 20,78 %

, 34,20 % .
, , .
. ,
, .
16 35
50,04 % , 55 40,48 %
, 38,10 %
.
363

:
?. , ,
.
7.
16 - 35 35 - 55 55+
16 - 35 35 - 55 55 +
16 - 35 35 - 55 55 +

1
0
0
1
2
0
2
4
3
5
19
27
8
1
0
9
33
33
7
73
30
15
7
52
2
0
0
2
18
11
6
35
16
11
1
28
11
1
0
53
44
15
49
31
27
, 5,19 %, 48,49 %, 46,32 %

. 2000/13/.

.
0,9 % . ,
, 0.9%.

,
. ,
, .
.
, , ,
,
.
, , ,

,
.

, 3. : ,
(
: )
: " ".

. .( , 2009.)
, , ,
1.
. .

: "" "GMO".
364

, , . .(
, 2009.)
:
?. , , .
8.
16 - 35 35 - 55 55+
16 - 35 35 - 55 55 +
16 - 35 35 - 55 55 +

0
0
0
0
3
1
2
6
3
4
19
26
12
4
0
16
29
25
9
63
30
20
5
55
3
1
3
7
22
15
2
39
11
6
2
19
15
5
3
54
41
13
44
30
26
9, 96 %
46, 75 % , 43, 29 % .
,
. ,
.
:
?. , .
9.
16 - 35 35 - 55

0
0
10
4
4
4
14
8
55+
0
0
2
0
14
10
2
16 - 35
35 - 55
55 +
6
61
32
5
45
18
21
14
5
99
68
32
120
55
40
, ,
10,39 % , 89,61 % .
,
, ,
.
,
.
5.

.
,
365

.
, , .

. ,

.
, ,
.
, , .

.
,

.
6.
1. . ,, , , , 2004.
2. .,
, ,
, 2012.
3. ., ., , Metaphysica, ,
2005.
4. .,
, , , 2004.
5. ., 21. ,
, , 2011.
6. , . 41/2009,
, , 2009.
7. , . 16/18,

, , 2003
8. . ,, , Metaphysica, , 2008.
9. http://www.bionet-skola.com/w/Geneti%C4%8Dki_modifikovani_organizmi
10. http://gmoyesorno.wordpress.com/2011/11/23/
11. http://www.znanje.org/i/i26/06iv08/06iv0805/gmo.htm
12. http://pubmedcentralcanada.ca/pmcc/articles/PMC1008968/pdf/brjindmed000580079.pdf
13. http://poincare.matf.bg.ac.rs/~aljosha/Prezentacije/Ivana_Nojkovic/!GMO.html
14. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0301622677900239
15. http://en.wikipedia.org/wiki/Bacillus_thuringiensis
16. , ". ", . 41/2009
366

CONSUMER AWARENESS ABOUT FOOD SAFETY

Petra Tanovi, Aleksandra Miricki
Higher Technical School of Professional Studies in Novi Sad, Novi Sad
Food safety is important for everyone involved in the food chain , but it is of particular
importance to consumers. The risk to the health of consumers can best be reduced if the risk
factors are identified pointed. Preventive approach and respecting standards for food safety
are very important. In oreder to produce food that is safe to use, manufacturers are required to
comply with certain procedures , but what kind of food consumers use largely depends on
themselves . It is very important that consumer concern about food composition, expiry dates
and the production processes .
Proponents of biotechnology claim that there is no evidence that genetically modified
organisms adversely affect the safety of food , health and the environment , but opinions are
divided. However, consumers are not well informed about the characteristics of genetically
modified foods and the consequences that might arise from the use of such foods . This
follows from the results of the research that has been performed in the form of a written
questionnaire. Consumers are aked to give answers to questions prepared on the basis that it
could assess their knowledge about food safety . It is necessary to educate as many people as
only having knowledge about safe food can help them to decide what kind of food to use.
Key words: safe food , genetically modified organisms , awareness , awareness of people
367

TEXTILE ENGINEERING
368

CLOTHING DESIGN AND FIT COMFORT BASED ON BODY MOTION

Jelka Gerak
University of Maribor, Faculty of Mechanical Engineering, Maribor, Slovenia
Scientific paper
The clothing quality, which meets the demands and expectations of customers, depends on
one hand on the aesthetic appearance and the quality of the material used. This can be
regarded as concrete measurements of customers. On the other hand, clothing quality depends
on the properties of produced clothing, which seems to be the crucial criterion of the end
product. Applicable properties of clothing are reflected through the wearing comfort and
clothing behaviour during wearing, i.e., adaptation to body motion and clothing resistance
against acting dynamic loading. This contribution provides an overview of the ease allowance
adopted to provide comfort during body motion. For this purpose the interaction between
body motion and clothing as shell are explained. The contribution then discusses the fit and
allowance for comfort and wearability, and also includes a grounded model development and
detailed overview of various kinds of ease allowance for comfort.
Key words: clothing, body shape, fit, ease allowance, wearing-comfort.
Introduction
Clothing is apparently something basic to civilization (1). It is a term referring to a covering
that is worn to cover the body or to keep warm. It is exclusively a human characteristic and is
a feature of nearly all human societies. The kind and type of clothing worn depends on
functional considerations (such as the need for warmth or protection from the elements) and
social considerations (2).
Clothing quality is not only defined through its aesthetic and functional properties, but also as
mechanical and physiological of wear, e.g. the feeling of well being in wearing, its proper
drape and fit (3). While constructing high-quality clothing, such as those that have to satisfy
the requirements of individuality, e.g. in fulfilling high standards of comfort in wearing, it is
necessary to pay special attention to obtain high-quality appearance (clothing form), as well
as to fit the clothing to the anatomic part of the human body in question. The last two factors
as performance attributes are directly linked to the investigations of fabric mechanics,
meaning its ability to the processed from two-dimensional cutting patterns to a threedimensional form of an article of clothing, and requirements for ease allowance for comfort
and wearability. These performance attributes are very complex. No theory can be developed
without the knowledge of experimentally defined basic constants and a comprehensive
verification again existing experimental data. Theoretical and experimental investigation must
always go hand-in-hand to provide important interacting support.
369

Starting points for qualitative evaluation of clothing appearance quality are the study of the
influence of fabric mechanical properties on the assurance of clothing appearance quality
level, as well as definition of the elements for qualitative evaluation of the quality of clothing
appearance (3). The quality elements of a clothing visual appearance are defined on the basis
of evaluation of clothing drape quality, resp. clothing fall (fall of the front/back part and
sleeves, adjustment of different components and materials), assurance of 3D shape (quality of
a form, its spatial characteristic, fullness, for instance of the front part, voluminal adjustment,
shoulder and sleeve form etc.), quality of clothing fit (fit of the shoulder to the contour of the
body, fit of the front part and collar, etc.) and visual appearance of the quality of produced
seems, such as seam puckering, seam flotation, shear-deformed seam, and so on, Fig. 1 (3, 4).
Fig. 1 The elements of qualitative evaluation of clothing appearance quality

In addition to the quality of the clothing appearance a special attention requires the wearing
comfort. Wearing comfort is one of the key features of any article of clothing. Human body is
in a constant motion. During this motion, the parts of the body undergo dynamic change,
meaning that the ability to move is determined and limited by more than just the static
dimensions of the body.
Considering to the comprehension of issues in this work will be presents fit and allowance
for comfort and wearability, where design criteria for fit and ease allowance for comfort
and wearability must be unequivocal specified. It must also be noted that wearing comfort
can only be realistically planned on the basis of the role and function of the clothing, which
can affect the extent of body motion and the resulting changes on the surface of the body.
These changes play a role in determining the requirements for ease allowances and also affect
the loads that act on clothing during wearing.
370

Study of interaction between body motion and clothing as shell

It is well known that dynamic anthropometrics variables, which refer to the different working
postures of human body, are important information about movement amplitude in the joints,
reach field of the hand, as well as about muscular strength. When the human body is bent by
different working postures the body tissue is stretched (5). Body tissue is stretched the more
so the further the distance to the axis of the bending.
Changes in body shape during motion and/or work and the behaviour of individual parts are
determined by the type of activity being undertaken. Some typical positions used to assess
mobility are shown in Fig. 2.
Fig. 2 Typical positions of the body

Determining the extent of dynamic loading acting on clothing during wearing is a complex
problem, and requires an understanding of the interaction between changes in body posture,
body surface measurements during motion, and the deformation of clothing. The analysis of
dynamic loading acting on a clothing during wearing showed that the changes of dimensions
of the body surface directly affect loaded garment parts. The acting loading was shown as
clothing deformation, or fabric extension, Table 1, respectively (6).
371

Table 1
The average values of measurement of stretching force F and deformation
specific extension H for jacket at different body movements (6)
Stretch force
Body posture
38.0
52.5
62.5
Specific
extension
H /%
2.24
2.92
3.42
48.5
25.5
2.72
1.65
Measuring position
F /N
Contracted arms on shoulder
On sleeve
On shoulder blade
In the middle of the
back
On sleeve
In the middle of the
back
Bending
Resulting clothing deformations depend on body posture at the moment of the movement,
respectively, on the resulting changes of body surface, number of cyclic repetitions of the
movements and fabric properties. On the other hand, the intensity of acting dynamic loading
depends on body constitution and clothing style. These cognitions are important for designing
clothing fit and allowance for comfort, and wearability.
Clothing should be designed to be able to adapt to this type of changes. A key criterion of
wearability can therefore be defined as the ability to move in the clothing without effort, or
clothing must take account of the activities of the human body, and not interfere with
movements such as walking, sitting, standing, bending, stretching. In addition they must also
permit the body to perform normal physiological activity, this means the blood must circulate,
the body must sweat and breathe. This freedom of motion of clothed persons is dependent on
both the fabric used and the construction of the clothing. Clothing must able to stretch to the
same degree as skin. If clothing is not in direct contact with the skin it must allow greater
extension.
Fit and allowance for comfort and wearability
In view of interaction between body motion and clothing as a shell, it can be seen that
changes in body position during motion reflected as dimensional changes of body surface,
which act on the clothing in a form of stretching load. Different types of clothing adapt to
resulted changes of dimensions of body surface during the motion in very different ways.
These changes depend on body constitution, as well as on kind and fastness of a movement.
Knitwear, for example, is able to adapt very well to dimension changes of body surface,
thanks to its elastic structure; under loading condition, the force is transferred from the
clothing to the material - knitted fabric. In contrast, clothing produced from ordinary woven
fabric does not adapt so easily to these changes, therefore it must be achieved through the
372

ease allowances for movement or allowances for comfort, i.e., suitable looseness and possible
gliding along the body.
In terms of clothing adaptation to dimensional changes of body surface it is important that the
fabric used for clothing must be able to cope with the difference between the changing
dimensions of the surface of the body and the dimensions of the clothing as a shell. This can
be achieved through appropriate ease allowances, which allowing clothing to slide over the
surface of the body when dimensional changes occur. This means that clothing is able to
adapt to new dimensions and should fit the body smoothly with enough space to move easily,
i.e. it provide the wearer with the required level of comfort and mobility.
Fit of the clothing with body is an important factor that needs to be taken into account in the
design of comfortable and functional clothing. Clothing fit as complex property, determined
by a combination of ease, line, grain and balance (7, 8). It is also influenced by fashion and
style, clothing size variation, and by perception of the individual.
Grounded model development
Wearing comfort is one of the key properties of any article of clothing. It depends not only on
body measurements and construction of the clothing, but on mechanical and structural
properties of the selected fabric and importantly also on the allowance for comfort. Allowance
for comfort, called also ease allowance for movement, is the amount of ease allowance of
clothing, defined as the difference in space between the clothing and the body, resp. between
the measurement of the pattern or clothing in a given area and the measurement of the body. It
can be consider in the pattern by increasing the area along its outline. The amount of ease
allowance required depends on the clothing type, design, the fabric, the body type, the
function of clothing as well as on personal preference (9). In terms of function, it can be
considered at two levels, namely:
x
ease allowance that is added to achieve improved comfort and wearability, and
x
design ease allowance that is added by the designer to create a particular style or look.
The first type is employed to enable the wearer to move, bend, breathe, sit, raise the arms and
walk without the clothing being over pulled, pinched, bent, stretched, or strained beyond a
natural relaxed position (10). Contrary to this, the design ease allowance is based on the
aesthetic considerations and personal preferences, and represents ease allowance added by
creating different styles or look according to fashion trends and personal preference.
A successful design should include the following steps in order to identify basic requirement
for comfort and wearability:
a)
problem recognition,
b)
problem definition,
c)
objective set-up,
x
defining the style, type of fit, personal preference and functional requirements of
clothing,
x
defining the level of mobility,
x
defining the degree of free movement,
373

x
defining the additional requirement for wearing comfort, including the physiological
and psychological aspects an one hand, and the mechanical and ergonomic on the other,
d)
design ease allowance / technical solution,
x
the choice of materials,
x
defining the structural and mechanical properties of materials,
x
defining of an adequate garment pattern construction,
x
defining the seam performance and position on clothing,
x
defining the clothing position on body,
x
defining kind and amount of ease allowances for comfort,
e)
ease allowance for comfort selection guidelines, including:
x
design specification,
x
prototype construction,
x
prototype development,
f)
evaluation / modification,
g)
checking the kinetic and ergonomic features of clothing comfort wear test / testing in
actual use,
h)
evaluation of the final solution and implementation of ease allowance for comfort
within clothing.
A schematic representation of the ease allowance within the clothing design process can be
seen in Fig. 3. It is obvious that these complex requirements should be met when designing
wearing comfort from the point of ease allowance, material characteristics, design, seam
performance and clothing position on body. In practice exist actually four types of the ease
allowance for comfort and wearability (10-14):
x
standard ease allowance,
x
dynamic ease allowance,
x
mechanical ease, called also fabric ease allowance, and
x
ergonomic ease allowance.
374

Fig. 3 Ease allowance within the clothing design process

Standard ease allowance, based on the standard human body shape for a standing posture or
sitting posture, is the difference between the maximal and minimal perimeter of the wearers
body (11). Dynamic ease allowance, sometimes referred to as kinetic comfort, defined as the
ability to allow wearers to move (extreme movements and postures). It provides sufficient
space to the wearer, so in the case of non-standard body shapes (thin, fat, big hip, etc.) as
during their movement as walking, jumping, running, sprinting, on so on (15).
Mechanical ease allowance, called also fabric ease, which refers to the mechanical comfort
for wear, takes into account the influence of mechanical properties of fabrics used in the
clothing. Mechanical comfort is expressed by a limited range of mechanical parameters of
fabric tensile and shear deformation, such as fabric tensile strain in warp EMT1 and weft
EMT2 direction measured with KES-FB standard condition (16), the relation between fabric
tensile strain in the weft and warp direction ( = EMT2/EMT1), linearity LT, tensile
resilience RT, shear rigidity G and shear hysteresis 2HG5 (13, 17).
375

Ergonomic ease allowance is expressed by constructive solution of clothing as lightweight

clothing system that will allow unhindered movement and work, and involves the adjustment
of the design, structure and construction of the clothing. The clothing should be
ergonomically designed, in accordance with the dynamic anthropometric conditions of use
and functionality, while still allowing wearing comfort and a high degree of free movement,
as well as uninterrupted and safe work activities. All possible conditions of use must be taken
into account, for example carrying tools, devices, and so on (14).
In addition the mentioned ease allowance plays a significant role in designing comfortable
and functional clothing also clothing positioning on body concerning to gradual order of the
clothing to be worn. F. Burgo (18), who studied the impact of different elements on ease
allowance, concluded that the value of the wideness determining ease allowance was variable
in function with three elements:
a)
the line of the clothing (the line determines the style of the pattern), which can be:
x
the classic line able to satisfy the taste and practice of a modern woman,
x
the fitted line characteristically hugs the body,
x
loose fitting line asks for more ease allowance and can be fitted with gathers, pleats
or flaring;
b)
degree of clothing (in gradual order of the clothing to be worn);
c)
thickness of the material (thick or less thick, the fabric in the seam allowance occupies
space and reduces ease allowance).
From the point of gradual order that the clothing is worn, F. Burgo (18) described the
following degrees of clothing:
x
zero degree clothing worn directly in contact with the skin, such as underwear and
bathers,
x
first degree clothing worn directly on top of the underwear,
x
second degree clothing worn on top of the first degree of clothing,
x
third degree very heavy weighty clothing, and
x
fourth degree clothing with lining, such as fur or quilting.
An example of the values for individual degree ease allowance according to the clothing
positioning on the body, suggested by Burgo (18) is shown in Tab. 2.
Table 2 Ease allowance according the clothing positioning on body (18)
Control
dimension
Chest girth
Bust girth
Waist girth
Hip girth
Shoulder width
Breast distance
Lowering arm hol
Neck-opening
Zero degree
Ease allowance /cm

First degree
2nd degree
3rd degree
4th degree
from -4 to 0
from -4 to 0
from -4 to 0
from -4 to 0
from -4 to 0
from -0.5 to 0
from -1 to 0
from -0.25 to 0
from 2 to 6
from 2 to 6
from 2 to 6
from 2 to 6
from 1 to 3
from 0.25 to 0.75
from 0.25 to 1.5
from 0.25 to 0.75
from 16 to 24
from 16 to 24
from 16 to 24
from 16 to 24
from 4 to 6
from 2 to 3
from 4 to 8
from 2 to 3
376
from 6 to 12
from 6 to 12
from 6 to 12
from 6 to 12
from 1 to 3
from 0.75 to 1.5
from 1.5 to 3
from 0.75 to 1
from 12 to 16
from 12 to 16
from 12 to 16
from 12 to 16
from 4 to 6
from 1.5 to 2
from 3 to 4
from 1 to 2

Conclusion and future trends

The contribution gives an overview of the body shape variation, interaction between body
motion and clothing as shell, the role of ease allowance, and shows the grounded model
development of the ease allowance for comfort and wearability. Ease allowance, as
the difference in space between the clothing and the body, is an important criterion of
wearing-comfort. Fashion threads affect the accepted amount of wearing ease, however,
regardless of the design, the finely balanced ease allowance is imperative for clothing to fit
and hang well on the body, and to allow necessary comfort and mobility to the wearer.
Comprehensive investigations have been carried out in the field of anthropometry and in
garment construction and design, and extensive results obtained, permitting the development
of efficient methods for determining the required ease allowance for suitable comfort.
However, advanced 3D computerised technologies and rapid development in virtual
simulation in the garment industry (where not only the 3D shape of the garment is presented
but also the mechanics of fabric behaviour), combined with an increase in the producing of
made-to-measure garment, require still more flexible and precise methods of garment
planning and determining adequate values for the ease allowance for comfort.
New methods will have to be aimed at optimising garment design with precisely defined
values of the ease allowance for comfort. They will have to be flexible enough and easily
adaptable to human body morphology, which has changed considerable in the course of the
last century, but they should also follow the requirement of the contemporary clothing market.
There are still many possibilities in modelling suitable ease allowances as well as many
methods of ease allowance estimation for personalization of clothing design.
References
1. Hollander, A. L.: Seeing through Clothes, Berkeley: University of California Press
(1993), p. 1.
2. Gerak, J.: Design of clothing manufacturing processes: A systematic approach to
planning, scheduling and control, Woodhead Publishing, Series in Textiles, no.
147, Cambridge (2013), p. 1.
3. Gerak, J.: Development of the system for qualitative prediction of garments
appearance quality. International Journal of Clothing Science and Technology, 14
(3/4) (2002), 169-180.
4. Gerak, J.: Study of the relationship between fabric mechanics and garment
appearance quality level. 1st International Textile, Clothing & Design Conference
ITC&DC 2002, book of proceedings, Dubrovnik, October 6th to October 9th,
2002, Faculty of Textile Technology, University of Zagreb, str. 353-358.
377

5. Schmid, U. and Mecheels, J.: 'Krfte an Textilien und Nhten der Kleidung in
Abhngigkeit von Krperbewegungen und Kleidungsschnitt', Bekleidung und
Wsche, 33 (1981), 77-82.
6. Gerak, J.: Determination of dynamic loading acting on a garment during wearing.
Proceedings of The 78th World Conference of The Textile Institute and The 5th
Textile Symposium of SEVE and SEPVE, Thessaloniki, Greece, Manchester, The
Textile Institute, 1997, vol. 2, 371.
7. Erwin, M. D., Kinchen, L.A.: Clothing for moderns, 4th edition, New York,
Macmillan, 1969.
8. Yu, W.: Subjective assessment of clothing fit, Clothing appearance and fit:
Science and technology, Cambridge, 2004, Woodhead Publishing Limited.
9. Cooklin, G.: A New Approach to 'Making the Grade', Apparel International, 28
(11) (1997), 10-11.
10. Myers-McDevitt, P. J.: Complete Guide to Size Specification and Technical
Design, New York, 2004, Fairchild Publications, Inc.
11. Chen, Y., Zeng, X., Happiette, M., Bruniaux, P.: A new method of ease allowance
generation for personalization of garment design, International Journal of Clothing
Science and Technology, 20 (3) (2008), 161-173.
12. Ng., R., Liu, W., Yu, W.: Dynamic stress distribution on garment. Tekstil, 56 (2)
(2007), 123-127.
13. Gerak, J.: Designing a garment system from the point of view of
thermophysiological comfort. Annals of DAAAM for 2001 & Proceedings of the
12th International DAAAM Symposium "Intelligent Manufacturing &
Automation: Jena University of Applied Sciences, Jena, Germany, Vienna,
DAAAM International, (2001), 157-158.
14. Gerak, J., Mari, M.: The complex design concept for functional protective
clothing. Tekstil, 62 (1/2) (2013), 38-44.
15. Ng,, R., Yu, W., Cheung, L.F.: Single Parameter Model of Minimal Surface
Construction for Dynamic Garment Pattern Design, Journal of Information and
Computing Science, 2 (2) (2007b), 145-152.
16. Kawabata, S.: The Standardization and Analysis of Hand Evaluation, 2nd Edition,
The Hand Evaluation and Standardization Committee, Textile Machinery Society
of Japan, Osaka Science & Technology Center Bld., Osaka, July 1980.
378

17. Kawabata, S.: Kawabata, S., Niwa, M., Yamashita, Y. A Guide Line for
Manufacturing Ideal Fabrics, Proceedings of the 27th Textile Research
Symposium at Mt. Fuji, Shizuoka, (1998), 349-355.
18. Burgo, F.: Il Modellismo Tecnica del modello sartoriale e industrial donna
uomo bambino/a, Milano, Burgo Istituto professionale per la mode, 1998.
379

DEVELOPMENT OF APPROPRIATE GARMENT PATTERN DESIGNS

FOR A SITTING POSITION 3D BODY MODEL
Andreja Rudolf1, Tatjana Kozar2, Andrej Cupar2, Simona Jevnik2, Zoran Stjepanovi2
1
University of Maribor, Faculty of Mechanical Engineering, Maribor, Slovenia,

andreja.rudolf@um.si,
2
University of Maribor, Faculty of Mechanical Engineering, Maribor, Slovenia,
Professional paper
Well-fitted garments are significant for the comfort of a human being. Adequate fitting
requirements are ensured by appropriate garment pattern design and specific physical and
mechanical properties of textiles. This is especially important for people with paraplegia state,
which is characterized by the immobility of lower body limbs. The movements of people with
paraplegia are limited to movements that can be carried out in a sitting position in a
wheelchair. Therefore, their clothes need to be adapted in a way that they provide comfort
when wearing garments and that they do not cause additional health problems.
This study focuses on the research of a fit of different garments to the sitting position 3D body
model. The aim was to identify differences between the garment pattern designs in a standing
and sitting position and to develop appropriate garments for the sitting position by using
virtual prototyping. The research was based on (a) analysis of the human body in the standing
and sitting position and restrictions when developing garments for people in the wheelchair
and (b) assessing the fit of garments to the human body in terms of wearing comfort on
certain specific parts of the body through virtual prototyping on the developed sitting position
3D body model.
Key words: garment pattern design, virtual prototyping, 3D body model, physically disabled
people.
Introduction
Nelli Thornton at the beginning of her book Fashion for disabled people stated Clothing is a
way of stating how we want to be regarded by others. Disabled men and women want to be
noticed of who they are, not because of their disability [1]. In this book a variety of solutions
for pattern design of the garments and their production, especially the details, are presented
that allow people with disabilities to dress and undress garments easier, as well as to feel
comfortable and fashionable when wearing them.
In the world fashion market relatively low attention is given to clothing for disabled people.
Between people with disabilities are also paraplegics who are limited in their movement
because of spinal cord injury and have to use a wheelchair. Therefore, their clothes need to be
adapted in a way to provide comfort when wearing garments and that they do not cause
additional health problems. Due to their higher self-image garments should also have good
aesthetic appearance.
380

Some researchers in the field of garment engineering worked on development of garments for
people with disabilities. In India the garments for male paraplegics were developed, whose
pattern designs are adapted to their culture of dressing [2]. A group of researchers has
developed pattern designs of the underwear for people with disabilities [3]. Research and
development of functional winter clothing for people with special needs can also be found in
other sources, such as [4]. They investigated the functional solutions of garments and
appropriate materials for their manufacture. Particular attention was devoted to textiles,
functional and applied properties of clothing that allow people with disabilities to feel more
comfortable and to be more independent in dealing with them. Furthermore, the research was
carried out on needs of paraplegics considering the winter trousers [5]. Based on the interview
and observations of paraplegics in everyday activities in a wheelchair, the pattern design of
the female trousers has been developed for a particular person according to his/hers body
measurements. The most important desires and needs of respondents have been considered
when developing the functional trousers for a sitting position; these are: lowered waist-front,
raised waist-back, elastic belt, inner pockets on the thighs near knees-front, side pocket with
flap below the knee, zipper in the side seam of trousers leg for easier handling with the urine
bag, lined trousers legs (knees-floor) and a cord for adjustment of the trousers legs
circumference on the length. The prototype of the functional winter trousers was made out
and tested by a test person in a wheelchair.
Development of the real garments prototypes is a long-term process. Therefore, modern
development of garments is practically unthinkable without the advanced computer
technologies and virtual prototyping, respectively. The CAD systems intended for garments
virtual prototyping usually offer parametric mannequins in a standing position, whose body
dimensions could be adjusted. For virtual prototyping of garments in a sitting position we
need 3D parametric model of a seated body. A team of researchers has therefore sought to
develop a parametric 3D human body model intended for virtual prototyping of garments in a
sitting position by using different scanning technologies and 3D body modeling and
reconstruction techniques [6, 7]. This study focuses on the research of garments fit to the
sitting position 3D body model. Garment fit and pressure comfort have been identified as
important attributes of the individuals [8, 9, 10]. The garment fit is mainly affected by
garment pattern design and mechanical properties of the fabrics [11]. Development of
appropriate pattern designs for a sitting position was carried out in this research by using
virtual prototyping on the developed 3D body model in order to provide comfort when
wearing garments in a sitting position.
Material and methods

The aim of this study was to identify differences between the garment pattern designs in a
standing and sitting position and to develop appropriate garments for the sitting position by
using virtual prototyping. In addition, we performed the following activities: 3D human body
scanning, garments pattern designs and simulations of the garments prototypes fit on
developed 3D body models.
381

1. Developing of 3D body models in a standing and sitting position

3D body models in a standing and sitting position were obtained by using the scanning of the
human body with ATOS II 3D optical system. It is installed and available for research work at
the Faculty of Mechanical Engineering in Maribor. This optical scanner is mainly used for
scanning of smaller objects for the purpose of the reverse engineering (RE), inspection and
quality management, rapid prototyping, cultural heritage documentation, restoration, medical
applications, etc. [7, 12, 13]. Recently, the research was performed on the use of this scanner
for the human body scanning [7]. The research has shown that the ATOS 3D optical scanner
is suitable for scanning of the human body with the help of for this purpose developed frame
with hand rails and marked reference points in order to facilitate the scanned data processing.
The same scanning procedure and 3D body model reconstruction techniques were used also
for this research and are described in [7].
The developed standing and sitting position 3D human body models were imported in the
OptiTex 3D program, Figure 1. Measuring of the 3D body models dimensions for the
purposes of garments pattern design was performed using a measuring tool of the OptiTex 3D
software, Figure 2. Because the scanning was carried out without the head and limbs ends the
body height, knee height (floor-knee) and length of the bent arm at 90 were measured with a
measuring tape. The breasts circumference was also measured with a measuring tape
according to defects in the armpits areas on the 3D body models.
Figure 1. 3D human body models in a standing and sitting position
Figure 2. Measuring of the body dimensions using a measuring tool of the

OptiTex 3D software
382

2. 2D garments pattern design

For this study, we have made the trousers and blouse pattern designs, Figure 3, because most
of the physically disabled people wear them. Based on the opinions obtained by means of a
questionnaire the most important for respondents is that garments are comfortable and have an
aesthetic appearance [5]. Most of the problems they have when wearing the trousers. Their
greatest desire and need is to have comfortable trousers, therefore they are the focus of this
research. With blouse we wanted to replace the conventional and comfortable t-shirt to raise
the aesthetic level of the clothing set for everyday or special occasions.
The blouse and trousers pattern designs were constructed using a construction system M.
Mller & Sohn, Figure 3. The clothing set is intended for spring/summer period.
Figure 3. The blouse and trousers pattern designs
Results with discussion

1. 3D virtual prototyping of garments in a standing and sitting position
The virtual prototyping of the blouse and trousers was performed on standing and sitting
position 3D body models, Figure 4.
The blouse pattern design was basically constructed wider with three-quarter kimono sleeves.
The sleeve cross stitch (armpits - neckline) gives the appearance of the raglan sleeve. It has
low mandarin collar and it is fastened at the front with buttons. Hands are for paraplegics
extra significant, because with them they drive wheelchair and perform a number of activities.
Therefore, the top garments, such as shirt, blouse, jacket, etc., should be quite loose,
especially in the shoulder and armpit area to allow the user comfort when moving in them.
This request was already considered when designing the blouse model. Figures 4(a) and 4(b)
show that the developed blouse is suitable for both standing and sitting position.
383

Development of the trousers pattern design was based on interviews [5] and impressions made
by observing people in a wheelchair. The most common additional health problems of
paraplegics, in addition to the limited mobility of hands, back pain and cramps in the arms
and legs, are urinary incontinence and pressure ulcers. Their opinion is that trousers should
therefore be primarily functional, have a zip fastening and elastic band in the belt. Therefore,
we constructed straight pants with comfortable fitting areas in the waist, hips and legs, as
shown in Figure 4(c). In Figure 4(d) we could see tensions in the waist area (red), which is
normal for the fastened belt.
The same trousers were also tested on a sitting 3D body model, Figures 4(e-f). We can see on
the front part that waist is too high and at the back part too low, Figure 4(e) and therefore, the
tension in this area has increased, Figure 4(f). These trousers would be very uncomfortable for
wearing in a sitting position. Higher tensions in a sitting position were observed also on the
buttocks and through the thighs. The reason for tight trousers on the buttocks is a measure of
the hips circumference, which is in a sitting position greater than in the standing position.
Longer is also the crotch length. The greatest thigh circumference is in a standing position
61.59 cm, while it is in a sitting position a few lower (60.9 cm). Therefore, it is supposed that
reasons for tensions around the tights are bent knees and too tight trousers legs, resulting in
increased trousers tension around knees.
(a)
(b)
(c)
(d)
384

(e)
(f)
Figure 4. Virtual prototyping of the garments on the standing and sitting 3D body position
2. Development of appropriate garment pattern design for a sitting position 3D body

model
When developing the blouse pattern design for a sitting position we focused on providing
comfort to the movement of the body in it, on buttoning and blouses appearance. As already
mentioned, with wider blouses pattern design and kimono sleeves we fulfill the first
requirement. Because of the collar shape the blouse has buttoning with buttons. Some
paraplegics due to spinal cord injuries have also limited the movement of the hands and
therefore difficulties with carrying out fine grips [5]. In this case, it is recommend to use a
velcro instead of buttons. It was not necessary to reconstrut the blouse pattern design. The
length of the front parts of blouse was only shortened to affects appearance of the blouse
(yellow pattern), Figure 5(a). For greater comfort when wearing the blouse the slashes in the
side seams were added as can be seen on the blouse virtual prototype, Figure 6(a).
385

(a)
(b)
Figure 5: Developed blouse and trousers pattern designs for a sitting position
The reason for the discomfort of the trousers in a waist is a dimension of the waist
circumference, which differs for the standing and sitting position. The waist circumference of
a standing 3D body model was 75.15 cm and of a sitting 3D body model 77.48 cm. Therefore,
the dimension of the waist circumference was increased on the trousers pattern pieces, Figure
5 (b). For more comfortable fitting of the trousers in the waist the darts were released and belt
extended. Therefore, the belt has elastic band in this area, Figure 6(b). The alignment of the
trousers waistline was achieved by lowering of the front crotch length and increasing of the
back crotch length, Figures 5(b) and 6(b). On the basis of such a reconstruction tensions in the
waistline were reduced, Figure 6(c).
In order to achieve more comfortable trousers for a sitting position the trousers was widened
in the hips and crotch areas, Figure 5(b). With this action the fabric tension was reduced in
these areas, Figure 6(c). It is necessary to mention that the trousers should not be too wide in
the hips area. Greater wrinkling of the trousers and pressures when sitting can lead to
irritations and/or damages of the skin when sitting for a longer time.
The trousers legs were extended, Figure 5(b). The purpose of this was to reduce the trousers
tension around the thighs, knees and below the knees, Figure 6(c). With this we could avoid
any eventual further health problems due to the excessive pressure of the trousers on
immobile legs. With the extension of the trousers below the knees the functionality of the
trousers is higher in the case of wearing the urine bag. For this purpose, it is necessary to
insert a zipper in the side seam, which facilitates emptying of the urine bag.
386

(a)
(b)
(c)
Figure 6. Virtual prototypes of the developed garments for a sitting position
Conclusion
Garments that are designed for people who can stand and walk are usually not directly
suitable for people who spend the day sitting in a wheelchair. In fact, those are all garments
available in the shops. Therefore, a wheelchair garments should be specially designed to fit
properly and comfortably. This was confirmed with our study by comparing the virtual
garments prototypes on a standing and sitting position 3D body model. Because it is not easy
to predict difficulties with which an individual paraplegic is facing, it is hard to produce the
universal garment pattern design that will satisfy the needs of all. Therefore, it is necessary to
focus on the individuals. For development of the made-to-measure garments pattern designs
the virtual prototyping provides many advantages. Therefore, our further research work
387

focuses on the parameterization and posing of a sitting position 3D body model. This will
allow prototyping of garments for individuals in a sitting position.
References
1. Thornton, N.: Fashion for disabled people, B.T. Batsford Ltd, London (1990).
2. Pruthi N., Chanchal and Sutharamn P. Protective clothing for paraplegic man.
Department of Clothing and Textiles, College of Home Science, CCS Haryana
Agricultural University, India, J. Hum. Ecol., 20(2) (2006), 103-108.
3. Sybilska W., Napieralska L., Mielicka E. The functional underwear for disabled
people. 15th International Conference Structure and Structural Mechanics of
Textiles, TU Liberec, Czech Republic 2008.
4. Sybilska W., Napieralska L., Mielicka E. Functional construction of clothing for
disabled persons. 16th International Conference Structure and Structural
Mechanics of Textiles, TU Liberec, Czech Republic 2009.
5. Prah, T.: Functional trousers for paraplegics, Diploma Work (in Slovene), 2013.
6. Kozar, T., Rudolf, A., Jevnik, S. and Stjepanovi, Z.: Developing the accurate
sitting position 3D body model for garment prototyping. V: 4th International
Scientific-Professional Conference Textile Science and Economy, TNP 2012,
Zrenjanin, 06-07th November 2012. Proceedings. Zrenjanin: Technical Faculty
"Mihajlo Pupin", 2012, pp. 133-138.
7. Rudolf, A., Kozar, T., Jevnik, S., Cupar, A., Drstvenek, I. and Stjepanovi, Z.:
Research on 3D body model in a sitting position obtained with different 3D
scanners. V: The International Istanbul Textile Congress 2013, May 30th to June
1th 2013, Istanbul, Turkey. Innovative and functional textiles: book of abstracts.
Istanbul: Istanbul Technical University, Faculty of Textile Technologies and
Design, 2013, pp.6.
8. Zhang, X., Yeung, K. W., and LI, Y.: Numerical simulation of 3D Dynamic
Garment Pressure, Textile Research Journal, 2002, Vol. 72, pp. 245-252.
9. Denton, M. J..: Fit, stretch and comfort, Textiles, 1972, Vol. 3, pp. 12-17.
10. Hong, l., Dongsheng, C., Qufu, W., Ruru, P.: A study of the relationship
between clothing pressure and garment bust strain, and Youngs modulus of
fabric, based on a finite element method, Textile Research Journal, 2011,
Vol. 81, pp. 1307-1319.
11. Rudolf, A., Jevnik, S. and Stjepanovi, Z.: Influence of knitted fabric's stretch on
virtual prototyping of the underwear. V: 14th Romanian Textiles and Leather
Conference [and] 46th International Federation of Knitting Technologists
Congress, Sinaia, Romania, 6-8 September 2012. CORTEP 2012. IFKT 2012 :
proceedings. Iai: Performantica, 2012.
12. Brajlih, T., Tasi, T., Drstvenek, I., Valentan, B., Hadistevi, M., Pogaar, V.,
Bali, J. & Ako B.: Possibilities of Using Three-Dimensional Optical Scanning in
Complex Geometrical Inspection, Strojniki vestnik - Journal of Mechanical
Engineering, Vol. 57 (2011), No.11, pp. 826-833.
13. Drstvenek, I., Ihan Hren, N., Strojnik, T., Brajlih, T., Valentan, B., Pogaar, V. &
Zupani Hartner, T.: Applications of Rapid Prototyping in Cranio-Maxilofacial
Surgery Procedures, International Journal of Biology and Biomedical Engineering,
Issue 1 (2008), Vol. 2, pp. 29-38.
388

A SUBJECTIVE EVALUATION OF THE THERMAL COMFORT OF

CLOTHING EVALUATED IN COLD ENVIRONMENT
Damjana Celcar1
1
Academy of Design, Associated member of University of Primorska,

Prevale 10, SI-1236 Trzin, Slovenia, damjana.celcar@vsd.si
Scientific paper
In this investigation, the thermal comfort of clothing was subjectively evaluated in cold
environmental conditions. Different male business clothing systems, made of standard textiles
(wool and wool-mixture), and materials that contain phase-change materials (PCMs), were
developed. The research was performed with the help of test subjects in a computer controlled
climatic chamber, in artificially created cold environmental conditions, at ambient
temperatures of 10 C, 5 C and 0 C, and with physical activity that is as reminiscent as
possible of the real life situation of wearing clothes, such as sitting and walking on a
treadmill. The impact of particular business clothing systems and varied cold environmental
conditions on the wearers subjective feeling of thermal comfort was determined with a
questionnaire and an assessment scale of thermal comfort defined by standard ISO
10551:1995. For this purpose, an analysis of the subjective evaluation of thermal comfort, the
desired thermal state, the acceptability of the current situation and their personal tolerance of
the environment, was made before, during and after each experiment. The results of the
research show that subjective evaluations of thermal comfort directly depend on
environmental conditions, as well as clothing systems. From this subjective evaluation it can
be seen that in spite of lower mean skin temperatures the test subjects felt comfortable at an
ambient temperature of 10 C. It is also evident that the analysed clothing systems are not
suitable for wearing below an ambient temperature of 0 C, because the test subjects felt
uncomfortable.
Key words: thermal comfort, subjective evaluation, phase-change materials (PCMs),
clothing, cold environment.
INTRODUCTION
Clothing wear comfort is a state of mind influenced by a range of factors such as the
temperature of the environment, the relative humidity, the wind velocity, the metabolism of
the wearer, the characteristics of the clothing materials e.g. materials thermal comfort
properties, and is the result of a balanced process of heat exchange between the human body,
the clothing system and the environment. Many other factors such as colour, fashion, a
persons physical and psychological state also influence the feeling of comfort (1). The
feeling of comfort is one of the key factors when selecting clothing, and a decisive factor in
the evaluation of the clothing quality. It is also an important factor in business garments, since
they are intended to be worn throughout the whole day in different environmental conditions.
389

Garments are a heat exchange layer between the body and its environment. Because of this,
and because contemporary requirements regarding clothing comfort are much higher than in
the past, we have decided to investigate the impact of different cold environmental conditions
on the subjective feeling of thermal comfort provided by different male business garments, as
well as male business clothing that contains phase-change materials (PCMs) used as both the
lining and outerwear material. Phase-change materials, also called latent heat storage
materials, are materials that can absorb, store and release thermal energy as latent heat, while
they go through a solid-liquid transition. They were developed to regulate the human body
temperature fluctuations, assuring the thermal physiological comfort of the wearer (2, 3).
Currently, PCMs are being used in a variety of outdoor apparel items (e.g. underwear, socks,
gloves, jackets, sportswear, shoes, protective wear) (4), therefore, we decided to incorporate
those materials into male business clothing with the purpose to find out if these materials in
combination with common textile materials for business clothing are able to interact with the
human body and produce thermoregulatory control by affecting the microclimate between the
clothing and the human skin under different environmental conditions.
The impact of particular business clothing systems, with and without PCMs, on the subjective
assessment of the thermal comfort of clothing in cold environmental conditions at ambient
temperatures of 10 C, 5 C and 0 C was determined experimentally with the help of test
subjects according to standard ISO 10551:1995 (5). For this purpose a questionnaire and an
assessment scale were used before, during and after each experiment in order to evaluate the
wearers subjective feeling of thermal comfort.
MATERIALS AND METHODS

1. Experimental clothing ensembles
Five male business clothing ensembles of 4-layer clothing system (short underwear, long
sleeve male shirt, male suit with lining and long male coat with lining) were developed for
this investigation (Table 1). The same underwear, male shirt and male coat with lining were
used for testing. In this research we varied textile materials of male suits and linings for the
male suit. The thermal comfort properties of male business clothing systems were measured
by using a sweating thermal manikin Coppelius under different environmental and sweating
conditions and are published in Celcar et al.s work (6).
2. Subjects
Five male persons between 21 and 23 years of age (22.20.8) participated in the wear trial
test. They were on average 180.2 cm tall (180.24.6) and of the average weight of 80.0 kg
(80.02.4). The general purpose, procedure and risks were fully explained, and informed
consent was given by all subjects, but they were not informed about the details of the clothing
materials to avoid any influence on their subjective ratings.
390

Table 1. Clothing ensembles of business clothing systems with fabric content of textile
materials
Fabric content of textile materials
Combination
of clothing
Lining for Male Lining
Male suit
system Underwear Shirt
jacket
coat for coat
78 % CO,
100 % 100 %
cs6
100 % CO 22 %
100 % WO 100 % CV
WS
CV
PES
78 % CO,
88 % WO in
100 % 100 %
cs7
100 % CO 22 %
100 % CV
12 % PA
WS
CV
PES
78 % CO,
98 % WO in
100 % 100 %
cs8
100 % CO 22 %
100 % CV
2 % EL
WS
CV
PES
68 % Outlast:
78 % CO,
Acryl with
100 % 100 %
cs9
100 % CO 22 %
100 % CV
PCMs, 28 %
WS
CV
PES
WO, 4 % EL
1.layer:
100 % CV,
78 % CO,
2.layer: 100 % 100 %
cs10
100 % CO 22 %
100 % WO
Outlast:
WS
CV
PES
Acryl with
PCMs
CO - cotton, PES - polyester, WO wool, PA polyamide, EL elastane, PCMs phase
change materials, CV viscose, WS - kashmir
3. Experimental protocol and environmental conditions
All tests with wear trials were performed under artificially created environmental conditions
in a climatic chamber at a constant air movement of 0.2 ms-1 and at different cold
environmental temperatures from 10 C till 0 C with step of 5 C, and 50 % relative
humidity. The experimental protocol was approved by the Slovenian Ethic Committee
Komisija Republike Slovenije za medicinsko etiko (12.02.2008). Figure 1 shows participant
with experimental clothing system in a climatic chamber during test protocol. Participants
(test persons) followed an exercise protocol for 110 minutes, consisting of five period
activities:
1. Activity (A1) - a 20 minutes rest on a chair (preconditioning) at 20-23 C and around
50 % RH.
2. Activity (A2) - 20 minutes of sitting on a chair in a climate chamber at an ambient
temperature from 10 C till 0 C (with step of 5 C) and 50 % RH.
3. Activity (A3) - 30 minutes of walking 3.5 kmh-1 on a treadmill in a climate chamber at
an ambient temperature from 10 C till 0 C (with step of 5 C) and 50 % RH.
4. Activity (A4) - 20 minutes of sitting on a chair in a climate chamber at an ambient
temperature from 10 C till 0 C (with step of 5 C) and 50 % RH.
5. Activity (A5): a 20 minutes rest on a chair at 20-23 C and around 50 % RH.
391

4. Subjective assessment of the thermal comfort of clothing

The methods for evaluating subjective assessment of thermal comfort use different scales to
measure thermal sensation and comfort. There are a number of subjective scales which have
been used in the assessment of thermal environments; the most common of these are the
seven-point scales of ASHRAE (1966) (7).
Figure 1. Participant with experimental clothing system in a climatic chamber
Subjective assessment of thermal comfort was obtained during the experiment according to a
questionnaire and an assessment scale defined by ISO 10551:1995 (5). Subjects answered at
predetermined time of experiment using specially designed questionnaires; last minute of each
period and second minute of next period. International standard ISO 10551:1995 (5) presents
the principles and methodology for the construction and use of scales for assessing the
thermal environment. Scales are divided into two types: personal and environmental. Those
related to the personal thermal state may be perceptual How do you feel now? (e.g. hot)
affective How do you find it? (e.g. comfortable) and preference How would you prefer
to be? (e.g. warmer). Those related to the environment fall into two types: acceptance Is the
environment acceptable?, and tolerance Is the environment tolerable? (5, 7).
The results of this research into the feeling of thermal comfort are presented as an analysis of
the impact of cold environmental conditions on the subjects thermal perception and
affective assessment of thermal comfort whilst wearing different business clothing systems
made of both conventional textiles and textiles in combination with PCMs. Figure 2 shows the
results of the mean subjective ratings of the perceptual judgements of personal thermal state
(thermal perception), while Figure 3 shows the results of the mean subjective ratings of the
evaluative judgements of personal thermal state (subjective assessment of thermal comfort)
evaluated when wearing different clothing systems in a cold environment with ambient
temperatures of 10 C, 5 C and 0 C.
392

Thermal perception - clothing system cs7
Scale of perception of the personal thermal state

4,0
3,0
2,0
1,0
0,0
-1,0
-2,0
-3,0
20
22
40
70
72
90
92
110
Time [min]
10C
5C
4,00
3,00
2,00
1,00
0,00
-1,00
-2,00
-3,00
20
22
90
92
5C
110
0C
b) clothing system cs7

Scale pf perception of the personal thermal state
70
72
Time [min]
10C
0C
a) clothing system cs6

4,00
3,00
2,00
1,00
0,00
-1,00
-2,00
-3,00
20
40
22
40
70
72
Time [min]
10C
90
5C
c) clothing system cs8
92
110
4,0
3,0
2,0
1,0
0,0
-1,0
-2,0
-3,0
20
22
40
70
72
90
92
110
Time [min]
10C
0C
5C
0C
d) clothing system cs9

4,0
3,0
2,0
1,0
0,0
-1,0
-2,0
-3,0
20
22
40
70
72
90
92
110
Time [min]
10C
5C
0C
e) clothing system cs10

Figure 2. The effect of ambient temperature on the perception of the personal thermal state
when wearing different clothing systems in a cold environment at ambient temperatures of 10
C, 5 C and 0 C
The results of the subjective evaluation of the perception of the personal thermal state
analyzed in a cold environment (Figure 2) show that when the test subjects were wearing
clothing systems at an ambient temperature of 10 C they felt neutral (degree 0) or slightly
cool (degree -1) in spite of lower mean skin temperatures (around 32.0 C) measured during
the trials (8). The results also show that after walking (in 72nd minute) when the test subjects
were wearing clothing system cs9 (male suit made of 68 % Acryl with Outlast PCMs, 28 %
WO, 4 % EL) they felt slightly warm, while wearing other clothing systems they felt neutral.
From the results of mean skin temperatures (8) it is evident that after walking when wearing
clothing system cs9 the mean skin temperature again rises up to 32.0 C. This is where the
biggest rise is noted (8). It is also evident from the results that, after 20 minutes of resting (in
393

90th minute) the test subjects mostly felt neutral (in clothing systems cs7, cs9 and cs10) or
slightly cool (in clothing systems cs6 and cs8). It can be seen from the results that, when
wearing clothing systems at an ambient temperature of 5 C after 20 minutes of sitting in a
climate chamber, the test subjects mostly felt slightly cool. The results also show that in spite
of lower mean skin temperatures (lower than 31.0 C), measured during the wear trials (8) in
between walking, the test subjects felt slightly cool or even neutral. After 20 minutes of
resting (in 90th minute) the test subjects felt slightly cool or even neutral (in clothing system
cs9 with PCMs). The results also show that, at an ambient temperature of 0 C, the test
subjects mostly felt cool (degree -2) or slightly cool (degree -1) in spite of lower mean skin
temperatures (between 30.0 C and 32.0 C) measured during the wear trials (8). It is evident
from the results that the test subjects, after 20 minutes of resting in a climate chamber, mostly
felt cool, except in clothing system cs9 where test subjects felt cold (degree -3). In spite of
very low mean skin temperatures (around 30.0 C) measured during the wear trials (8)
between walking, test subjects felt cool or slightly cool, while in clothing system cs9 they still
felt cold. It is also evident that, after 20 minutes of resting (in 90th minute) test subjects largely
felt cool, except in clothing system cs8 where they felt slightly cool.
The results of the subjective evaluation of the feeling (affective assessment) of thermal
comfort (Figure 3) show that test subjects, when wearing clothing systems at an ambient
temperature of 10 C, felt thermally comfortable (degree 0). It is evident from the results that
test subjects after walking (in 70th minute), when wearing clothing system cs10 (male suit
with PCMs lining), felt slightly uncomfortable (degree 1), but two minutes later they felt
comfortable. The results of mean skin temperatures (8) show that mean skin temperature
measured during walking in clothing system cs10 reduces the least (for 0.7 C), although in
the first and second activity it was the lowest, on average. It is also evident that the test
subjects, when wearing clothing system cs6 while sitting in a climate chamber (in 40th
minute), felt slightly uncomfortable and cool. It can be seen from the results of the wear trials
(8) that, when wearing clothing system cs6, mean skin temperature at the end of second
activity during sitting decreased by about 1.1 C, while with clothing system cs10 it decreased
by 0.8 C.
Affective assessment of thermal comfort - clothing system cs7
3,00
2,00
2,00
Evaluative scale
Evaluative scale

3,00
1,00
0,00
1,00
0,00
-1,00
20
22
40
70
72
90
92
-1,00
110
20
22
40
Time [min]
10C
5C
70
72
90
92
Time [min]
0C
10C
a) clothing system cs6
5C
0C
b) clothing system cs7
394
110

3,00
2,00
2,00
Evaluative scale
Evaluative scale

3,00
1,00
0,00
1,00
0,00
-1,00
-1,00
20
22
40
70
72
90
92
20
110
22
40
10C
5C
70
72
90
92
110
Time [min]
Time [min]
10C
0C
c) clothing system cs8
5C
0C
d) clothing system cs9

3,00
Evaluative scale
2,00
1,00
0,00
-1,00
20
22
40
70
72
Time [min]
10C
5C
90
92
110
0C
e) clothing system cs10

Figure 3. The effect of ambient temperature on the subjective assessment of thermal comfort
when wearing different clothing systems in a cold environment at ambient temperatures of 10
C, 5 C and 0 C
At the ambient temperature of 5 C test subjects wearing clothing system cs6 and cs8 felt
comfortable when entering the climatic chamber, but after 20 minutes of sitting they felt
slightly uncomfortable and cool. In spite of lower mean skin temperatures measured in the
wear trials (8) between walking, test subjects mostly felt comfortable or slightly
uncomfortable in clothing system cs10. It is also evident from the results that, after 20
minutes of resting (in 90th minute), test subjects felt comfortable or slightly uncomfortable but
cool. At an ambient temperature of 0 C when test subjects entered the climatic chamber they
felt slightly uncomfortable but still cool. After 20 minutes of sitting in the climate chamber,
and also after walking, test subjects mostly felt slightly uncomfortable because they were
cold. We also noted from the results (8) that the measured mean skin temperatures after
walking at 0 C were lower than 31.0 C, and while walking even lower than 30.0 C.
Moreover, it is also evident from the results that test subjects, after 20 minutes of resting (in
90th minute), felt slightly uncomfortable because they were cold. In spite of lower mean skin
temperatures measured during the wear trials (8) while walking, test subjects felt comfortable
when wearing clothing system cs10 (male suit with PCMs lining). It was also noted from the
results (8) that the highest mean skin temperature measured before and between walking was
reached in clothing system cs10. This means that in spite of lower mean skin temperatures
measured with trials at an ambient temperature of 0 C, clothing system cs10 assures a little
higher mean skin temperature during activity changes. The results obtained, as well as the
subjective evaluation of thermal comfort, indicate that the clothing systems with a coat are not
suitable for wearing below an ambient temperature of 0 C, because test subjects felt
uncomfortable and the measured mean skin temperatures were lower than 32.0 C (8), which
is the lower comfort limit in a cold environment (below 32.0 C to 29.5 C) (1).
395

CONCLUSION
The analysis of the subjective evaluation of the thermal comfort of male business clothing
systems, evaluated through wear trials, shows that environmental conditions, as well as the
clothing systems, have a considerable impact on the feeling of thermal comfort in a cold
environment. From the subjective evaluation of thermal comfort it can be seen that, despite
lower mean skin temperatures (around 32.0 C), the test subjects, at an ambient temperature
of 10 C, felt thermally comfortable. At an ambient temperature of 5 C, test subjects felt
somewhat uncomfortable but during walking could be thermally comfortable or just slightly
cold, in spite of lower mean skin temperatures (around 31.0 C) being recorded during the
wear trials (8). It is also evident that the analysed clothing systems are not suitable for
wearing below an ambient temperature of 0 C, because test subjects felt uncomfortable and
the recorded mean skin temperatures were lower than 32.0 C (8), which represents the lower
comfort limit in a cold environment (below 32.0 C to 29.5 C) (1). This means that the
clothing systems tested do not guarantee appropriate thermal protection below an ambient
temperature of 0 C. Therefore an extra layer of lining with quilted cotton (e.g. wadding) is
recommended when developing new clothing systems for cold environments. In summary, we
can conclude that the subjective evaluation of thermal comfort is one of the parameters which,
in combination with physiological parameters of thermo-physiological comfort, serve as very
important information for forming and understanding of the personal thermal comfort of
clothing in different environmental conditions.
REFERENCES
1. Mecheels, J.: Krper-Klima-Kleidung. Wie funktioniert unsere Kleidung? Shiele &
Schn, Berlin (1998).
2. Zhang, X.: Heat-storage and thermo-regulated textiles and clothing, in Smart Fibres,
Fabrics and Clothing. Ed. Tao, X. Woodhead, Cambridge, UK (2001) pp. 3457.
3. McCullough, E. A. and Shim, H.: The use of phase change materials in outdoor
clothing, in Intelligent Textiles and Clothing. Ed. Mattila, H. R., Woodhead,
Cambridge, UK (2006) pp. 6381.
4. Celcar, D.: Inteligentne tekstilije s fazno spremenljivimi materiali in njihov vpliv na
toplotno udobje oblail [Influence of intelligent textiles with phase-change materials
on thermal comfort of clothing]. Tekstilec, vol. 55, no. 1 (2012) pp. 4557.
5. ISO 10551: Ergonomics of the thermal environmentassessment of the influence of
the thermal environment using subjective judgement scales. International Organization
for Standardization, Geneva, Switzerland (2004).
6. Celcar, D., Meinander, H. and Gerak, J.: Heat and moisture transmission properties of
clothing systems evaluated by using a sweating thermal manikin under different
environmental conditions. International Journal of Clothing Science and Technology,
vol. 20, no. 4 (2008), pp. 240252.
7. Parsons, K. C.: Human Thermal Environments. The effects of hot, moderate, and cold
environments on human health, comfort and performance, 2nd Edition published by
Taylor & Francis, London (2003).
8. In press: Celcar, D. and Gerak, J.: Thermo-Physiological Comfort of Business
Clothing in Cold Environment. Collegium Antropologicum.
396

SUBJEKTIVNE OCENE TOPLOTNEGA UDOBJA OBLAIL V

HLADNEM OKOLJU
Damjana Celcar1
1
Fakulteta za dizajn, samostojni visokoolski zavod, pridruena lanica Univerze na

Primorskem, Prevale 10, SI-1236 Trzin, Slovenija, damjana.celcar@vsd.si
V prispevku je predstavljena raziskava subjektivnih ocen toplotnega udobja pri noenju

poslovnih oblail izdelanih iz konvencionalnih ploskih tekstilij, kot so volna in meanice z
volno ter tekstilij v kombinaciji s fazno spremenljivimi materiali (PCMs), ki so na osnovi
spoznanj sposobni zagotoviti ustrezno toplotno fizioloko udobje uporabnikov oblail.
Vrednotenje toplotnega udobja je bilo izvedeno na podlagi ugotavljanja subjektivnega
obutka toplotnega udobja pri noenju oblail v hladnem okolju pri temperaturi zraka 10 C, 5
C in 0 C. Za ugotavljanje subjektivnega obutka toplotnega udobja pri noenju oblail, so
opazovane testne osebe pri dani fizini aktivnosti (sedenje in hoja po tekoem traku) v
razlinih klimatskih pogojih toplotnega okolja, v raunalniko krmiljeni klima komori
ocenjevale toplotno poutje na podlagi vpraanj in stopnjevalnih lestvic glede na standard ISO
10551:1995. Za ta namen je bila izvedena analiza subjektivnih ocen toplotnega udobja,
toplotnega poutja, elenega toplotnega stanja, sprejemljivosti trenutnih toplotnih razmer ter
osebne tolerantnosti okolja v posameznih asovnih intervalih raziskave. Rezultati raziskave so
pokazali, da so izraene subjektivne ocene toplotnega udobja neposredno odvisne od izbranih
klimatskih pogojev, kakor tudi oblailnih sistemov. Ugotovljeno je, da so se testne osebe
kljub zabeleenim nijim temperaturam koe, najudobneje poutile v izbranih poslovnih
oblailih pri temperaturi zraka 10 C. Hkrati je ugotovljeno, da analizirani oblailni sistemi
niso primerni za noenje v hladnem okolju pod 0 C, saj so se testne osebe v oblailih poutile
neudobno.
Kljune besede: toplotno udobje, subjektivne ocene, fazno spremenljivi materiali (PCMs),
oblaila, hladno okolje.
397

ISTRAIVANJE UTICAJA SIROVINSKOG SASTAVA I NAINA

OBRADE TKANINA NA NJIHOVA ANTIBAKTERIJSKA SVOJSTVA
Dragana Gruji1, Aleksandar Savi1, Ljiljana Topali-Trivunovi1, Svjetlana Janji1,
Simona Jevnik2, Danijela Jokanovi1
1
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, Banja Luka

2
Univerza v Mariboru, Fakulteta za strojnitvo, Maribor
Nauni rad
U ovom radu je istraivan uticaj sirovinskog sastava i naina obrade tkanina vodenim
ekstraktom biljaka Allium cepa L. i Juglans regia L. na stepen obojenja i antibakterijska
svojstva. Za istraivanja su koritene dvije tkanine razliitih sirovinskih sastava (100 %
pamuk i 50% pamuk/50% poliester), istih konstrukcionih karakteristika i priblino iste
povrinske mase. Bojenje tkanina ekstraktima biljaka raeno je na dva naina koristei
metodu iscrpljenja kupatila, uz dodatak razliitih moila (CH3COOH i KNaC4H4O6 4H2O).
Antibakterijska svojstva tkanina obraenih navedenim vodenim ekstrakatima su testirana na
bakterije Escherichia coli i Staphylococcus aureus koristei metodu paralelnih linija (AATCC
TM 147). Primjenjeni ekstrakti biljaka mogli bi nai primjenu u proizvodnji malih serija
unikatnih ekoloki prihvatljivih proizvoda. U isto vrijeme ovako oplemenjene tkanine
pokazuju odreena antimikrobna svojstva. Sa ekoloke take gledita ekstrakti biljaka, kao
prirodni proizvodi, predstavljaju pogodnu zamjenu za hemijske boje.
Kljune rijei: tkanine, bojenje, ekstrakti biljaka, antibakterijska svojstva
Uvod
Obradom tekstila ekstraktima biljaka u cilju obojenja i davanja odreenih antimikrobnih
svojstava, poveava se upotrebna vrijednost tekstila. Na ovaj nain obraen tekstil je ekoloki
prihvatljiv proizvod, koji se moe koristiti za izradu odjee i posteljine u bolnicama.
Primjena prirodnih antimikrobnih sredstava na tekstilu datira jo iz antikih vremena kada su
stari Egipani koristili zaine i biljke za konzerviranje zavoja za mumije. Prirodna
antimikrobna sredstva su koriena za sprijeavanje rasta bakterija i bui na tkaninama. Prvi
antimikrobni tekstilni materijal, u modernoj istoriji, razvio je 1967. godine Lister (1).
Sprijeavanje razmnoavanja mikroorganizama na tekstilu je postalo sve vanije za potroae
i proizvoae tekstila, zbog ega poslednjih nekoliko godina stalno raste interesovanje za
antimikrobnu zavrnu obradu tkanina (2).
Zbog injenice da bioloki aktivne materije iz biljaka mogu usporiti ili sprijeiti rast
mikroorganizama raste interesovanje i za prouavanje njihove primjene u obradi tekstila (3,4).
Razlozi poveanog interesovanja, poslednjih nekoliko godina, za antimikrobnu zavrnu
obradu tekstila su:
x Promocija zdravlja i fiziki aktivnog naina ivota;
x Poveanje svijesti o tetnom uticaju mikroorganizama na tekstilu, na zdravlje i miris
ovjeka;
398

x Vea upotreba materijala iz sintetikih vlakana i njihovih mjeavina za izradu proizvoda,

kao to su koulje, arape, bluze i donje rublje, koji imaju tendenciju da, zbog loijeg
transporta vlage u odnosu na prirodna vlakna, usljed znojenja poveaju vlanost koe.
Svuda u okruenju se nalazi na hiljade vrsta mikroorganizama, pa tako i na naoj odjei i na
naem tijelu. Mikroorganizmi i njihovi metaboliki proizvodi, kao i proizvodi raspada
njihovih elija, mogu dovesti do vie problema odnosno tetnih promjena na tekstilu. Oni kod
ovjeka izazivaju iritaciju, preosjetljivost, razne bolesti uzrokovane toksinim agensima i u
najblaem sluaju nelagodu (1).
Zbog strogih ekolokih standarda koje uvode mnoge zemlje kao odgovor na toksine i
alergijske reakcije koje su povezane sa upotrebom sintetikih boja, namee se potreba za
iznalaenjem novih mogunosti primjene biljnih ekstrakata za bojenje tekstila. Prirodne boje
za bojenje tekstila, koje su najee vodeni ili alkoholni ekstrakti raznih biljaka, su ekoloki
povoljnije od njihovih sintetikih analoga, imaju bolju biorazgradljivost i u principu imaju
veu kompatibilnost sa okolinom.
Kada je u pitanju bojivost tekstila, tj. vizuelni doivljaj povrine, rezultati refleksione
spektroskopije mogu dati odreena tumaenja i objanjenja na osnovu zavisnosti refleksije i
parametara K/S od talasne duine u vidljivoj oblasti svjetlosti. Sirovi neobraeni uzorak ima
najvie vrijednosti refleksije, tj. najmanje vrijednosti za parameter K/S, to govori o njegovoj
svjetlijoj nijansi. Iz refleksionih krivih moe se vidjeti da, po pravilu, sa poveanjem
koncentracije boje na tekstilnom supstratu kao i kod tamnijih nijansi opada refleksija, tj.
remisiona vrijednost svjetlosti (5).
Stepen obojenja uzoraka tkanina se analizira spektrofotometrijskim mjerenjima prije i poslije
obrade ekstraktima biljaka, te na osnovu podataka za refleksiju (R) izraunava parametar K/S
(prinos boja), prema sljedeoj jednaini:
K/S = (1 R)2/2R
(1)
Za bojenje tekstila obino se koriste obojeni rastvori koji tekstilnom proizvodu daju odreeni
stepen obojenja, zatim antimikrobna i dezodorirajua svojstva, UV zatitu i sl.(6,7). Novi
postupci obrade tekstilnih materijala biljkama sa ljekovitim sastojcima omoguile su prirodnu,
jedinstvenu i postojanu obradu tekstilnih proizvoda uz dodatni ljekoviti efekat kod lijeenja
(prevencije) vie bolesti ili zatite ovjekove koe. Odjevni predmeti od ovako tretiranih
tkanina u dodiru sa ovjekovom koom tite od mnogih bolesti prenosei ljekovita svojstva
bilja na kou i tijelo (7).
Crni luk (Alium cepa L.) je nezaobilazno povre koje se koristi svakodnevno u kuhinjama
irom svijeta. U narodnoj medicini luk se upotrebljava za lijeenje kako unutranjih organa,
tako i koe (8). Zatitni listovi na lukovici crnog luka se od davnina koriste za bojenje
razliitih tkanina. Listovima lukovica se boje i Uskrnja jaja, jer je ova boja vrlo lijepa, a nije
kodljiva za zdravlje. Mladi listovi i ljuske mladih plodova oraha (Juglans regia L.) koriste se
za lijeenje organa za varenje i razliitih oboljenja koe kao to su ekcemi i zagnojene rane.
Zelene ljuske plodova se koriste za bojenje tkanina, kose i drveta (8).
Boja biljnih ekstrakata i njihov antimikrobni efekat potie od materija razliitog hemijskog
sastava. To mogu biti antocijani, antrahinoni, indikani, flavonoidi i sl. (9)
399

Materijal i metode
Za istraivanja su koritene dvije tkanine razliitih sirovinskih sastava ali istih konstrukcionih
karakteristika i priblino iste povrinske mase, ija osnovna svojstva su data u tabeli 1.
Tabela 1. Osnovna svojstva ispitivanih tkanina
Table 1. The basic properties of the tested fabrics
Oznaka
tkanine
The sign of
the fabric
TK-1
TK-2
Vrsta
prepletaja
Type of
weaves
platno
plain
platno
plain
-2
Povrinska masa [gm ]

Surface mass [g/m2]
184,44
Gustoa [cm-1]
Density [cm-1]
Osnova
Potka
Warp
Weft
21,3
19,0
171,01
21,2
17,9
Sirovinski sastav
Raw material composition
100 % pamuk
100 % cotton
50 % pamuk/50 % PES
50 % cotton/50 % PES
Cijeli tok istraivanja uticaja sirovinskog sastava i naina obrade tkanina vodenim ekstraktima
biljaka Allium cepa L. i Juglans regia L. na njihova antibakterijska svojstva je ematski
prikazan na slici 1.
BILJKE
Priprema ekstrakta: 100 g/l
TKANINE
Pamuk
Pamuk/PES
Allium cepa L.
Juglans regia L.
MOILA
CH3COOH
KNaC4H4O6 4H2O
Naini obrade tkanina ekstraktima billjaka

(Omjer flote: 50:1, Vrijeme bojenja: 60 minuta, Temperatura bojenja: 90C)
NEOPRANE
Ispiranje toplom i
hladnom vodom
Suenje kod
plamenika na sterilnom
filter papiru
Ekstrakt biljke Allium cepa L.
Ekstrakt biljke Allium cepa L. + CH3COOH, pH=3,5

Ekstrakt biljke Allium cepa L. + 3% KNaC4H4O6 4H2O, pH=5
Ekstrakt biljke Juglans regia L.
OPRANE
Pranje 30 minuta na
temperaturi 40C
Ekstrakt biljke Juglans regia L. + CH3COOH, pH=3,5
Suenje u suioniku
30 minuta na temperaturi
40C
Ekstrakt biljke Juglans regia L. + 3% KNaC4H4O6 4H2O, pH=5
Ispitivanje svojstava tkanina obraenih ekstraktima biljaka
Antibakterijska svojstva
Metoda paralelnih linija (AATCC TM 147)
Staphylococcus aureus
Escherichia coli
Postojanost
obojenja na
pranje
Slika 1: Plan istraivanja

Figure 1: The research plan
400
Postojanost
obojenja na
znoj
Razlika boje
E

Za potrebe rada koriteni su vodeni infuzumi Allium cepa L. i Juglans regia L. koncentracije
100 g/L pripremljeni na slijedei nain: 100 g biljke (zatitni listovi na lukovici Allium cepa
L. ili ljuske mladih plodova Juglans regia L.) je potopljeno je u 1L sterilne destilovane vode
zagrijane na 95C i u rastvoru je drana, uz povremeno mijeanje, 1 sat. Nakon toga rastvor je
profiltriran kroz sterilni filter papir i u njega su potopljeni uzorci tkanina.
Bojenje tkanina ekstraktima biljaka raeno je na dva naina koristei metodu iscrpljenja
kupatila, uz dodatak razliitih moila (CH3COOH i KNaC4H4O6 4H2O). Pored navedenih
metoda uraeno je i bojenje tkanina ekstraktima biljaka bez upotrebe moila.
Kada je za bojenje tkanina ekstraktima biljaka kao moilo koritena siretna kiselina pH
rastvora je bio 3,5, dok je kod upotrebe kalijum-natrijum-tartarata pH iznosio 5. Oznake
metoda obrade tkanina ekstrakima biljaka date su u tabeli 2.
Tabela 2. Oznake metoda obrade tkanina ekstraktima biljaka
Table 2. The sign of processings methods of the fabrics with plant extracts
Oznaka obrade
The sign of processings
A
B
C
D
E
F
Metoda obrade tkanina

Processings methods of the fabrics
Ekstrakt biljke Allium cepa L.
Ekstrakt biljke Allium cepa L.+CH3COOH
Ekstrakt biljke Allium cepa L.+ 3 % KNaC4H4O6 4H2O
Ekstrakt biljke Juglans regia L.
Ekstrakt biljke Juglans regia L.+CH3COOH
Ekstrakt biljke Juglans regia L.+ 3 % KNaC4H4O6 4H2O
Oznake uzoraka tkanina obraenih vodenim ekstraktima biljaka Allium cepa L. i Juglans
regia L. za ispitivanje njihovih antibakterijskih svojstava, postojanosti obojenja na pranje,
postojanosti obojenja na znoj i razlike boje date su u tabeli 3.
Tabela 3. Oznake uzoraka tkanina obraenih ekstraktima biljaka
Table 3. The sign of fabrics samples processed with plant extracts
Oznaka uzorka
The sign of the
sample
TK-1
TK-2
U-1
U-2
U-3
U-4
U-5
U-6
U-7
U-8
U-9
U-10
U-11
U-12
U-13
U-14
U-15
U-16
Vrsta tkanine
Type of fabric
TK-1
TK-2
TK-1
TK-1
TK-2
TK-2
TK-1
TK-1
TK-2
TK-2
TK-1
TK-1
TK-2
TK-2
TK-1
TK-1
TK-2
TK-2
Metoda obrade
Processings
methods
/
/
B
C
B
C
E
F
E
F
B
C
B
C
E
F
E
F
401
Prije pranja/ Poslije pranja/Poslije obrade na znoj

Before washing / After washing / After processing
the sweat
/
/
prije pranja
prije pranja
prije pranja
prije pranja
prije pranja
prije pranja
prije pranja
prije pranja
poslije pranja
poslije pranja
poslije pranja
poslije pranja
poslije pranja
poslije pranja
poslije pranja
poslije pranja

U-17
U-18
U-19
U-20
U-21
U-22
U-23
U-24
TK-1
TK-1
TK-2
TK-2
TK-1
TK-1
TK-2
TK-2
B
C
B
C
E
F
E
F
poslije obrade na znoj

Na vezivanje boje odnosno postizanja odgovarajueg stepena obojenja znaajno utiu

sorpciona svojstva tkanina, kao to su relativna vlanost tkanina i sposobnost zadravanja
vode u tkanini, koja su usko povezana sa sirovinskim sastavom.
Relativna vlanost tkanina odreuje se po ISO 139-1973 (E) (10). Za odreivanje relativne
vlanosti tkanina odnosno sadraja vlage u tkaninama koriten je mjerni ureaj HB43.
Za odreivanje sposobnosti zadravanja vode u tkaninama WZV je koritena metoda
centrifugiranja prema standardu DIN 53 814 (11). Sposobnost zadravanja vode u tkaninama
WZV (%) se izraunava prema izrazu:
WZV
mc mkl
100
mkl
(2)
gdje je:
mc masa centrifugiranog uzorka [g],
mkl masa klimatizovanog uzorka [g].
Antibakterijska svojstva tkanina obraenih navedenim vodenim ekstrakatima su testirana na
bakterije Escherichia coli i Staphylococcus aureus koristei metodu paralelnih linija AATCC
TM 147 (12).
Postojanost obojenja na pranje je ispitivana prema standardu SRPS EN ISO 105-C06:2012
(13), a postojanost obojenja na znoj prema standardu SRPS EN ISO 105-E04:2012 (14).
Stepeni obojenja uzoraka tkanina su analizirani na spektrofotometru CM-2600d/2500d prije i
poslije obrade ekstraktima biljaka, poslije ispitivanja postojanosti obojenja na pranje i na znoj.
Na osnovu izmjerenih parametara CIELa*b* sistema odreena je vrijednost razlike boje E,
razliito obraenih uzoraka u odnosu na neobraene uzorke, prema sljedeoj jednaini:
'E
'L*2 'a *2 'b *2
(3)
gdje je L* sjajnost boje, a a* i b* koordinate.
402

Rezultati ispitivanja sorpcionih svojstava tkanina (relativne vlanosti tkanina i sposobnosti
zadravanja vode) dati su u tabeli 4.
Tabela 4. Sorpciona svojstva tkanina
Table 4. Sorption properties of the fabric
Oznaka
tkanine
The sign of the
fabric
Relativna vlanost tkanina RHt [%]

Relative humidity of fabrics RHt [%]
Sposobnost zadravanja vode u tkanini Wzv [%]

Water retention capacity in the fabric Wzv [%]
TK-1
TK-2
6,41
2,78
26,37
15,37
Iz rezultata ispitivanja relativne vlanosti tkanina i sposobnosti zadravanja vode, tab. 4.,
moe se vidjeti da su za oba parametra te vrijednosti vee za tkaninu TK-1 u odnosu na
tkaninu TK-2. Na osnovu navedenog, bilo bi za oekivati da se kod bojenja tkanina vodenim
ekstraktima biljaka postigne bolja obojenost kod tkanine koja ima bolja sorpciona svojstva.
Uzorci tkanina na kojima je ispitivano antimikrobno dejstvo vodenih ekstrakata Allium cepa
L. i Juglans regia L., gdje se mogu vidjeti razliiti stepeni obojenja u zavisnosti od
sirovinskog sastava tkanina i primjenjenog moila, dati su na slici 2.
a) TK-1 (A)
b) TK-2 (A)
c) TK-1(D)
403
d) TK-2 (D)

e) TK-1 (B)
f) TK-2 (B)
i) TK-1 (C)
j) TK-2 (C)
g) TK-1(E)
k) TK-1 (F)
h) TK-2 (E)
l) TK-2 (F)
Slika 2:Ispitivanje antimikrobnog dejstva vodenih ekstrakata biljaka

Figure 2: Testing of antimicrobial activity of aqueous extracts of plants
Rezultati ispitivanja antimikrobnog dejstva vodenih ekstrakata biljaka Allium cepa L. i
Juglans regia L. testiranih na bakterije Escherichia coli i Staphylococcus aureus, gdje je
koritena metoda paralelnih linija AATCC TM 147, pokazuju da nema jasne zone inhibicije,
to se moe vidjeti i na sl. 2.
Mesnati listovi lukovice crvenog luka, sadre alicin, zbog ega razliiti ekstrakti pokazuju
znaajne antimikrobne efekte (15,16). Zatini listovi lukovice imaju drugaiji hemijski sastav,
nemaju alicina, a njihova boja potie od antocijana koji takoe imaju antioksidativno i
odreeno antimikrobno dejstvo (3). Meutim, koncetracija antimikrobnih materija u vodenom
ekstraktu, kao i koliina ekstrakta koji je primio tekstil u ovom eksperimentu, nije dovoljna da
bi se pojavila jasna zona inhibicije. Slabi antimikrobni efekti su dobijeni i bojenjem prahom
404

od zatitnih listova crnog luka (17), iako su se iz praha antimikrobne supstance sigurno bolje
ekstrahovale.
Da nain dobijanja ekstrakta, vrsta ekstrakta, kao i vrsta tkanine koja se koristi, utiu na
rezultate antimikrobnih testova, pokazuju i druga istraivanja. Tako su razliiti ekstrakti kore
oraha testirani disk-difuzionom tehnikom, imali znaajan antimikrobni i citostatski efekat
(18,19). Alkoholni ekstrakt listova oraha je, takoe, imao znaajno antimikrobno dejstvo (20),
ali vunena tkanina obojena vodenim ekstraktom praha lista oraha nije pokazala antimikrobni
efekat na 8 sojeva razliitih bakterija (17). Vodeni ekstrakt dobijen od praha zelenih ljuski
plodova dobijenog nakon isuivanja smrzavanjem i kondenzovan liofilizacijom te ponovnim
rastvaranjem, pokazao je znaaj antimikrobni efekat, naroito na kulturu S. aureus. (21).
Jasno je da je u tako dobijenom ekstraktu koncentarcija materija koje imaju antimikrobni
efekat, bila mnogo vea nego u vodenom ekstraktu dobijenom na nain prikazan u ovom radu.
Rezultati ispitivanja postojanosti obojenja na pranje i postojanosti obojenja na znoj uzoraka
tkanina obraenih vodenim ekstraktima biljaka, uz upotrebu razliitih vrsta moila, dati su u
tabeli 5.
Tabela 5: Rezultati ispitivanja postojanosti obojenja na pranje i znoj
Table 5: Results of test for color fastness to washing and perspiration
Ispitivana svojstva
Examinated properties
Postojanost obojenja na pranje
Fastness to washing
Postojanost obojenja na znoj
Fastness to perspiration
U-1
3
U-2
3
2/3
Ispitivani uzorci tkanina

Tested samples of fabric
U-3
U-4
U-5
U-6
3
3
3/4
3/4
U-7
3/4
U-8
3/4
2/3
4/5
3/4
Iz rezultata ispitivanja postojanosti obojenja na pranje i znoj, tab. 5., se vidi da su ocjene za
postojanost obojenja na pranje, kao i na znoj vee kod tkanina koje su obraene vodenim
ekstraktom biljke Juglans regia L. u odnosu na uzorke tkanina obraene ektraktom biljke
Allium cepa L.
Parametri CIELa*b* sistema za tkanine prije i poslije obrade biljnim estatraktima, poslije
pranja i obrade na znoj dati su u tab. 6, a razlika boje E na sl. 3.
Tabela 6: Parametri CIELab sistema za tkanine obraene biljnim estatraktima
Table 6: Parameters CIELab system for processed of fabrics with plant extracts
Ispitivani uzorci
Tested samples
TK-1
TK-2
U-1
U-2
U-3
U-4
L*
a*
b*
94,62
94,69
65,67
61,25
71,83
67,79
0,85
2,01
9,11
11,39
6,68
8,20
-2,35
-6,16
24,90
25,48
20,86
20,35
405

Nastavak tabele 6
U-5
U-6
U-7
U-8
U-9
U-10
U-11
U-12
U-13
U-14
U-15
U-16
U-17
U-18
U-19
U-20
U-21
U-22
U-23
U-24
63,54
57,74
65,54
64,93
69,56
65,37
76,56
73,93
66,18
66,26
72,98
69,83
67,80
63,04
74,50
70,47
65,62
63,15
71,35
64,80
5,68
7,02
4,13
4,65
8,57
10,29
4,71
5,93
5,04
6,24
3,54
3,91
7,80
10,42
4,92
6,84
5,34
6,27
3,82
4,56
8,40
10,56
9,03
10,14
11,70
14,07
10,33
10,82
2,50
3,19
4,24
6,77
19,06
20,42
14,54
15,53
7,40
8,86
7,54
11,64
12
10.14
9.59
10
8.9
8.59
8.11
7.76
8
Razlika boje
8.58
7.58
7.18
5.52
5.93
3.66
4
2.61
2
0
TK1-TK2
Neobraeni
U1-U3
U2-U4
U5-U7
U6-U8
U9-U11 U10-U12 U13-U15 U14-U16
Prije pranja
Poslije pranja
U17-U19 U18-U20 U21-U23 U22-U24

Poslije obrade na znoj
Slika 3. Razlika boje E izmeu tkanina TK-1 i TK-2 obraenih ekstraktima biljaka
Figure 3 The difference between the fabric color TK-1 and TK-2 treated with extracts of plants
Na osnovu rezultata ispitivanja parametra sjajnost boje - L*, tab. 6., vidi se da su vrijednosti
ovog parametra vee za tkaninu TK-2, i to u svim sluajevima (prije pranja, poslije pranja i
poslije obrade na znoj). Razlog je u tome to tkanina TK-2 u svom sastavu ima 50 %
poliesterskih vlakana, pa shodno tome su dobijene svjetlije nijanse obojenja biljnim
ekstraktima u odnosu na tkaninu TK-1, koja je iz 100 % pamunih vlakana.
Iz vrijednosti razlika boje (E), sl. 3., izraunatih na osnovu parametara CIELa*b* sistema,
vidi se da je E manje izmeu tkanina TK-1 i TK-2 obraenih ekstraktom biljke Juglans
regia L. u odnosu na uzorke tkanina obraene ektraktom biljke Allium cepa L.
406

Zakljuak
Rezultati istraivanja u ovom radu su pokazala da tkanine obraene vodenim ekstraktima
biljaka Allium cepa L. i Juglans regia L. nemaju znaajna antimikrobna dejstva na bakterije
Escherichia coli i Staphylococcus aureus. Razlog tome je vjerovatno manja koliina
antimkrobnih materija koja je dobijena u vodenom ekstraktu pripremljenom za bojenje u
ovom eksperimentu. Isto tako, koliina ekstrakta koju je pojedina tkanina upila, sigurno utie
na antimikrobne efekte.
Postignuti stepen obojenja ispitivanih tkanina je zadovoljavajui, s obzirom da se radi o
vodenim ekstraktima biljaka, s tim da su tamnije nijanse dobijene kod upotrebe 3 %
KNaC4H4O6 4H2O kao moila u odnosu na CH3COOH. Takoe je uoeno da se kod bojenja
ekstraktima biljaka tamnije nijanse postiu kod 100 % pamunih tkanina u odnosu na tkanine
iz mjeavine vlakana. To nam govori o znaajnom uticaju sirovinskog sastava i sorpcionih
svojstava tkanina na stepen obojenja.
Ispitivanja postojanosti obojenja na pranje i znoj su pokazala da je postojanost obojenja vea
za tkanine obraene vodenim ekstraktom biljke Juglans regia L. u odnosu na Allium cepa L.,
to se takoe moe vidjeti i iz vrijednosti za razliku boje (E) izmeu tkanina TK-1 i TK-2.
Na kraju, znaajno je spomenuti da tekstil obojen ekstraktima biljaka pogoduje osjetljivim
osobama u borbi protiv raznih vrsta alergija koje izazivaju sintetike boje, da je sam proces
ekoloki ista tehnologija i da se ekstrakti biljaka za bojenje dobijaju iz prirodno obnovljivih
izvora.
Literatura
1. Sunny Pannu: Investigation of Natural Variants for Antimicrobial Finishes in Innerwear - A
Review Paper for Promotion of Natural Hygiene in Innerwear, International Journal of
Enginering Trends and Technology, 4 (5), (2013), 2168-2171.
2. mercelovi, M., D. orevi, A. M. Grancari: Spektralna svojstva pamune tkanine
obraene vodenim ekstraktom cveta nevena, Zbornik radova - VIII Simpozijum Savremene
tehnologije i privredni razvoj, 23 i 24. oktobar 2009., 315-321.
3. Joshi, M., S. Wazed Ali, R. Purwar: Ecofriendly antimicrobial finishing of textiles
using bioactive agents on natural products. Indian Journal of Fibre and Texile
Research, 34, (2009), 295-304.
4. Gouveia, C. I.: Nanobiotechology: A new strategy to develop non-toxic antimicrobial textiles.
Current Research, Technology and education Topics in Applied Microbiology and Microbial
Biotechnology, Mendez-Vilas (Ed.) (2010), 407-414.
5. mercelovi, M., M. Mizdrakovi, D. orevi: Ekoloko oplemenjivanje vunene tkanine
vodenim ekstraktima nekih biljaka, Hemijska industrija, 61(5), (2007), 251-256.
6. Parac-Osterman, ., B. Karaman, A. Horvat, M. Perman: Bojadisanje vune prirodnim

bojilima u svjetlu etnografske batine Like, Tekstil 50(7), 2001, 339-344
7. S. I. Ali: Revival of natural dyes in Asia. J. Soc. Dyers. Color., 109, 1993, 1314.
8. Tucakov, J.: Leenje biljem, fitoterapija, Rad, Beograd (1997) 448, 523
9. Prabhu, H. K., A. S. Bhute: Plant based natural dyes and mordants: A Review. J. nat.
Prod. Plant Resour., 2 (6), (2012), 649-664..
407

10. ISO 139: 1973. Textiles Standard atmospheres for conditioning and testing.
International Organization for Standardization, Geneva, (1973)
11. DIN 53 814 Bestimmung des Wasserrckhaltevermgens von Fasern und
Fadenabschnitten, (1997)
12. AATCC TM 147-2011: Antibacterial Activity Assessment of Textile Materials:
Parallel Streak Method
13. SRPS EN ISO 105-C06:2012: Textiles - Tests fo colour fastness - Part C06: Colour
fastness to domestic and commercial laundering
14. SRPS EN ISO 105-E04:2012: Textiles - Tests fo colour fastness - Part E04: Colour
fastness to perspiration
15. Yousufi, K. M.: To study antibacterial activity of Allium sativum, Zingiber officinale
and Allium cepa by Kirby-Bauer method. IOSR Journal of Pharmacy and Biological
Science, 4 (5), (2012), 6-8.
16. Hannan, A., T. Humayun, M. B. Husain, M. Yasir, S. Sikandar: In vitro antibacterial
activity of onion (Allium cepa) against clinical isolates of Vibrio cholerae. J Ayub
Med Coll Abbottabad, 22 (2), (2010), 160-163.
17. Calis, A., D. Aydemir Yucel: Antimicrobial activity of some natural textile dyes.
International Jurnal of Natural and Engineering Sciences, 3 (2), (2009), 63-65.
18. Chaieb, K., B. Kouidhi, R. BEN Slama, K. Fdhila, T. Zmantar, A. Bakhrouf:
Cytotoxicity, antibacterial, antioxidant, antibiofilm properties of Tunisian Juglans
regia bark extract. Journal of Herbs, Spices and Medicinal Plants, 19 (2), (2013), 168179.
19. Zakavi, F., L. Golpasand Hagh, A. Daraeighadikolaei, A. F. Sheikh, A.
Daraeighadikolaei, Z. Leilavi Shooshtari: Antibacterial effect of Juglans regia bark
against oral pathogenic bacteria. International Journal of Dentistry, 2013, 2-5.
20. Sharafati-Chaleshtori, R., F. Sharafati-Chaleshtori: Biological characterization of
Iranian walnut (Juglans regia) leaves. Turk J Biol, 35, (2011), 635-639.
21. Oliveira, I., A. Sousa, R. F. C. I., Ferreira, A. Bento, L. Estevinho, J. A. Pereira: Total
phenols, antioxidant potential and antimicrobial acitivity of walnut (Juglans regia L.)
green husks. Food and Chemical Toxicology. 46, (2008), 2326-2331.
408

EXPLORING THE EFFECT OF RAW MATERIAL COMPOSITION

AND PROCESSING OF FABRICS ON THEIR ANTIBACTERIAL
PROPERTIES
Dragana Gruji1, Aleksandar Savi1, Ljiljana Topali-Trivunovi1, Svjetlana Janji1,
Simona Jevnik2, Danijela Jokanovi1
1
University of Banjaluka, Faculty of Technology, Banjaluka

University of Maribor, Faculty of Mechanical Engineering, Maribor
Abstract
In this paper was examined the effect of raw material composition and processing of fabrics
with aqueous plant extract of Allium cepa L. and Juglans regia L. on the coloration degree
and anti-bacterial properties. Two different fabrics were used (100% cotton and 50%
cotton/50% polyester), with same structural characteristics and roughly with the same surface
mass. The dyeing process with a aqueous plant extracts was done in two ways by using the
batch exhaustion with the addition of different extraction solutions (CH3COOH and
KNaC4H4O6 4H2O). Antibacterial properties of fabrics with aqueous plant extracts were
tested on Escherichia coli and Staphylococcus aureus by using parallel streaking method
(AATCC TM 147). Applied plant extracts can also be used in the production of small batches
of unique environmentally friendly products. At the same time, this refined fabrics show some
antimicrobial properties. From an ecological point of view, plant extracts as a natural
products, are a suitable replacement for chemical colors.
Key words: fabrics, dyeing, plant extracts, antibacterial properties
409

UTICAJ SISTEMA PREDENJA NA ZAPREDENOST

VLAKANA U PAMUNOJ PREI
Duan Trajkovi1, Jovan Stepanovi1, Dragan Radivojevi1, Vasilije Petrovi2
1
Univerzitet u Niu, Tehnoloki fakultet Leskovac,

Univerzitet u Novom Sadu, Tehniki fakultet Mihajlo Pupin Zrenjanin
Nauni rad
Fiziko-mehanike osobine pree su kao i kod ostalih vrstih materija funkcija njihove
strukture. Pree su sastavljene od vlakana razliitih duina i oblika, to za posledicu ima
raspored vlakana u spiralama promenljivih radijusa, pri emu povremeno formiraju zamke i
ak tre iz pree. Zbog toga celokupna duina vlakana ne doprinosi jaini pree, ve samo
onaj deo koji je zapreden.
U radu je vreno odreivanje koeficijenta zapredanja KF konvencionalnih prstenastih,
kompaktnih i rotorskih prea, prema teoriji zapredanja vlakana u prei.
Merenja su pokazala da se unutranja struktura pamunih prea, izraena ovim koeficijentom,
menja sa sistemom predenja. KF vrednost za kompaktne pree pokazuje da je preteni deo
vlakana zapreden u prei to se i odraava na bolje fiziko-mehanike karakteristike. Kod
konvencionalnih prstenastih i rotorskih prea ovaj koeficijent je neto manji to ukazuje da je
vei broj zamkastih vlakana i dosta vlakana koja uestvuju u jaini pree sa manje od
polovine njihove duine.
Kljune rei: zapredenost vlakana, prstenasta prea, kompaktna prea, rotorska prea.
UVOD
Fiziko-mehanike osobine pree su kao i kod ostalih vrstih materija funkcija njihove
strukture. Zato u strunoj literaturi imamo itav niz autora i radova koji opisuju strukturu
prea. Struktura pree je funkcija mnogih faktora a najznaajniji su >1@:
- Karakter vlakana kao strukturne komponente (duina, finoa, popreni presek i
voluminoznost) i mehanike osobine (jaina, istegljivost, sposobnost savijanja, elastinost
itd.);
- Raspodela vlakana tj. broj i raspored vlakana u poprenom preseku pree (radijalna
i kvadratna raspodela), pravilnost raspodele vlakana du pree (osna ili longitudalna
raspodela) i raspodela pojedinih duina i oblika zapredenih vlakana unutar pree, tj. osobine
uzdunog pomeranja (migracije);
- Odnos izmeu komponenata strukture tj. izmeu vlakana (trenje, niz povrinskih
osobina, broj dodirnih taaka itd.), odreen sistemom predenja, stepenom upredenosti ili
kasnijom hemijskom obradom.
U radovima mnogih autora >2-7@ posveena je posebna panja jednoj od navedenih
karakteristika tj. raspodeli oblika strukturnih elemenata (vlakana) u prei.
410

Najznaajniji za razvoj novih teorija o unutranjoj grai pree, bio je rad J. W. S. Hearle sa
svojim saradnicima >8@ u kojem je predstavio opseni izvetaj o migraciji vlakana u preama.
Za vrednovanje migracije uveo je tri parametra i to:
- Proseni poloaj vlakna tj. poloaj izmeu povrine i ose jezgra pree:
Y
ln
Y dl
ln 0
1
/1/
gde je: n - broj merenja poloaja za jednu duinu pree - ln.

- Amplitudu migracije:
D
1/ 2
2
1 ln
Y
Y
dl

l 0
Y Y 2
1/ 2
/2/
- Srednji intenzitet migracije:

1/ 2
dY 2
1
/
2

1 ln dY 2
dL
J
/3/

dl
n
l n 0 dL
Po miljenju Hearla migracija vlakana u preama je rezultat interakcije dva mehanizma:

jedan je zavisan od razlike u zategnutosti vlakana a drugi od upredenosti predpree. Probe su
pokazale da je od odluujue vanosti zategnutost vlakana kod upredanja.
Studija raspodele vlakana ima neeg zajednikog sa teorijom makromolekularnih supstanci.
Kao to su makromolekularne supstance sastavljene od makromolekula promenljive duine i
oblika, takoe su i pree sastavljene od vlakana razliitih duina i oblika. Vlakna su
rasporeena u spiralama promenljivih radijusa, povremeno formiraju zamke i ak tre iz
pree. Zbog toga celokupna duina vlakana ne doprinosi jaini pree ve samo onaj deo koji
je zapreden. To je razlog da je uveden koeficijent zapredenosti vlakana KF >9, 10@.
Teorija zapredanja vlakana u prei
Studija raspodele vlakana ima neeg zajednikog sa teorijom makromolekularnih supstanci.
Kao to su makromolekularne supstance sastavljene od makromolekula promenljive duine i
oblika, takoe su i pree sastavljene od vlakana razliitih duina i oblika. Vlakna su
rasporeena u spiralama promenljivih radijusa, povremeno formiraju zamke i ak tre iz
pree. Zbog toga celokupna duina vlakana ne doprinosi jaini pree ve samo onaj deo koji
je zapreden. To je razlog da je uveden koeficijent zapredenosti KF >10, 11@.
Verovatnoa da e vlakno biti zapredeno, je zavisna od odnosa duine zapredenosti vlakna 'li
i celokupne duine vlakana lF. Ako oznaimo verovatnou zapredanja sa P, moemo zapisati:
P
'l i
/4 /
lF
Ova jednaina navodi na sledee zakljuke:

a) Ako je vlakno ispravljeno i celom duinom zapredeno u prei onda je:
411

P=1
b) Ako je celo vlakno izvan tela pree i nije zapredeno tada je:
P=0
'l i 0 ;
c) Ako je deo vlakna zapreden a ostali deo tri iz pree, onda odgovara odnos:
0P1
'l i lF ;
'l i
lF ;
/5 /
/6/
/7 /
Raspodela verovatnoe odgovara Gaus-ovoj, zbog sluajne prirode zapredanja pojedinanih

vlakana. Da kasnije ne bi dolo do zamene verovatnoe pojave razliitih tipova poloaja
vlakana sa verovatnoom zapredanja uveden je izraz koeficijent zapredanja vlakana KF.
Fiziki karakter KF - koeficijenta proizilazi iz izraza:
KF
n K Fi
/8/
gde je: KFi - koeficijent zapredanja za odreeno vlakno (i -to),

n - broj testiranih vlakana.
Koeficijent zapredanja vlakana u prei KFi predstavlja odnos:
KF
i
'L i
/9/
LF
gde je: 'Li - duina pree u kojoj je vlakno zapredeno (ukljueno u telu pree),
LF - duina ispravljenog vlakna.
Na osnovu ovoga sledi da su mogue vrednosti ovog koeficijenta u granicama:
/10/
0 d KF d 1
Praktino odreivanje koeficijenta zapredanja ogranieno je tehnikom ispitivanja i vremenom
koje je potrebno za ispitivanje. Problem predstavlja tano odreivanje duine vlakna
rasporeene unutar pree.
Priblina vrednost za KF dobija se znatno lakim nainom ako se umesto stvarne duine
vlakna LF upotrebi projektovana duina vlakna na osu pree L, pri emu je oigledno LF ! L.
Na isti nain projektujemo na osu pree i zapredenu duinu vlakna:
/11/
L i 'L i cos D i
Zapredena duina vlakna se moe meriti mernom krivuljom na poveanoj fotografiji prozirne
pree u koju je ugraeno obojeno vlakno. Sledea jednaina prikazuje nain izraunavanja
koeficijenta zapredenosti vlakna prikazanog na slici 1.
KF
i
m
cos D i
'L i
L
m Li
m
L0 x i
/12/
gde je: 'Li - deo vlakna zapredenog u prei,

Li - deo pree koji sadri zapredeno vlakno,
Di - ugao izmeu vlakna i ose pree,
xi - duina pree iz koje vlakno tri,
L0 - celokupna duina pree izmeu poetka i kraja vlakna,
L - ukupna duina vlakna.
412

Slika 1. Snimak vlakna zapredenog u prei sa ubeleenim podacima za

izraunavanje koeficijenta zapredenosti
Na osnovu prethodnih jednaina i slike moe se zakljuiti da je koeficijent zapredenosti jedna
od najznaajnijih karakteristika unutranje strukture pree.
Matematiki i statistiki pristup problemima unutranje strukture pree, koji je ovde
predstavljen i zasnovan na iskorienoj duini vlakana, omoguuje poreenje razliitih tipova
pree i olakava ispitivanje sloene strukture prea izraenih od tapelnih vlakana.
Kao eksperimentalni materijal koriene su klasine prstenaste, kompaktne prstenaste i
rotorske pree. Svi uzorci su izraeni od iste vrste sirovine (Ruski pamuk I klase), zbog toga
da bi se izbegao uticaj sirovine na kvalitet ispitivanih prea. Karakteristike korienog vlakna
su prikazane u tabeli 1.
Tabela 1. Pamuno vlakno korieno za izradu ispitivanih prea
Statistiki pokazatelji
Pokazatelji kvaliteta
ispitivanog vlakna
CV >%@
X
Finoa vlakana u mikronima
Poduna masa vlakana, Ttvl. >dtex@
Duina vlakna, lvl. >mm@
Relativna prekidna sila, Frvl. >cN/tex@
Relativno prekidno izduenje, HP >%@
Neistoa >%@
4.3
1.69
29.6
21.4
6.5
2.12
1.43
1.52
3.66
3.37
-
Za ispitivanje sirovina i eksperimentalnog materijala koriene su sledee metode i aparati:

1.
Ispitivanje pamunih vlakana vreno je na SPINLAB HVI 900A-liniji za klasifikaciju i
odreivanje kvaliteta pamunih vlakana, koja ispituje sledee parametre:
Duinu vlakana, optikom metodom (fibrogram), koja daje podatke za srednju duinu,
srednju duinu gornje polovine te duine (UHML) i podatak za % uea srednje aritmetike
duine vlakana u partiji pamuka;
Jainu, odnosno prekidnu silu i prekidno izduenje metodom kidanja snopa vlakana;
Finou vlakana tj. Microner-vrednost protokom vazdune struje kroz uzorak vlakana;
Sadraj neistoa i mikro praine;
413

Boju vlakana, merenjem reflektovane svetlosti odreuje se stepen utosti, po zvaninom

USDA-standardu klasiranja pamuka.
2.
Finoa pree tj. njena poduna masa odreivane su na Uster-Autosorter 3 aparatu uz
obradu podataka standardizovanu metodom ISO 2060.
3.
Upredenost prea odreivana je standardnom naponskom metodom (ISO 2061).
4.
Neravnomernost i maljavost pree odreivana je na kompjuterizovanom Uster-Testeru
3 sa dodatnim senzorom za merenje maljavosti.
5.
Mehanike karakteristike prea odreivane su na automatskom Uster-Tenso Jet aparatu
(DIN 53384 i ICS 59.080.20)
Svi uzorci ispitivanih prea predeni su sa istom upredenou (778 m-1) a rezultati ispitivanja
njihovih fiziko-mehanikih karakteristika, prikazani su u tabelama 2, 3 i 4.
Tabela 2. Fiziko-mehanike karakteristike klasinih prstenastih prea
Karakteristike pree
Poduna masa pree, Tt >tex@
Prekidna sila, Fa >cN@
Relativna prekidna sila, Fr >cNtex-1@
Relativno prekidno izduenje, Hp >%@
Rad sile kidanja, A >cNcm@
Neravnomernost Uster, Um >%@
Maljavost, H >-@
I1
17
212.2
12.48
5.13
360.2
13.04
3.59
Oznaka pree
I3
21
302.0
14.38
5.56
436.3
12.73
4.34
I4
23
345.5
15.02
5.65
451.6
12.48
4.57
I5
25
388.0
15.52
5.98
493.8
12.05
4.83
II2
19
311.6
16.40
5.39
456.4
12.73
3.46
Oznaka pree
II3
21
362.5
17.26
5.61
483.1
12.42
3.80
II4
23
414.9
18.04
5.80
511.9
12.10
4.03
II5
25
458.5
18.34
6.02
542.6
11.80
4.12
II2
19
254.9
13.42
5.19
350.3
12.78
3.87
Oznaka pree
II3
21
295.9
14.09
5.49
397.6
12.57
4.03
II4
23
337.2
14.66
5.62
412.8
12.36
4.29
II5
25
381.7
15.27
5.93
458.2
11.98
4.54
I2
19
261.1
13.74
5.27
394.5
12.81
4.12
Tabela 3. Fiziko-mehanike karakteristike kompaktnih prstenastih prea

Karakteristike pree
Maljavost, H >-@
II1
17
254.2
14.95
5.21
434.7
12.91
3.21
Tabela 4. Fiziko-mehanike karakteristike rotorskih prea

Karakteristike pree
Maljavost, H >-@
II1
17
207.1
12.18
5.08
310.6
12.99
3.34
414

Poznata je injenica da je jaina odnosno prekidna sila pree manja od sume prekidnih sila
vlakana u poprenom preseku pree, to se izraava koeficijentom iskorienja jaine
vlakana u prei (K):
K
Frpre | e
Frvlakana
;K<1
/13/
Vrednost ovog koeficijenta je manja od jedinice (0.3 y 0.9) i utoliko je vea to je bolja
unutranja struktura pree. Prema tome ovaj koeficijent moe sluiti tehnologu kao merilo za
ocenu ispravnosti unutranje strukture pree i samim tim ispravnosti tehnolokog postupka
prerade vlakana >11, 12@.
U svom radu N. Rohlena >9@ je utvrdio zavisnost izmeu unutranje strukture pree i njenih
mehanikih osobina. Na slici 2 je prikazana korelacija izmeu koeficijenta zapredanja vlakana
u prei i koeficijenta iskorienja jaine vlakana u prei, koji je izabran kao reprezent
mehanikih karakteristika pree. Koeficijent korelacije izmeu ove dve vrednosti je 0.97 r
0.02 i dokazuje da je jaina pree u velikoj meri zavisna od unutranje strukture pree.
Slika 2. Korelacija izmeu KF i K, za pree od Ruskog pamuka I i II sorte

Na osnovu poznatog koeficijenta zapredanja vlakana u prei moe se, za pamune pree,
izraunati koeficijent iskorienja jaine vlakana u prei sledeom regresijskom jednainom:
K = 0.83 KF + 0.022
/14/
na osnovu koje se moe izraunati jaina pree:
415

Frpr. = Frvl. (0.83KF + 0.022)
/15/
i obrnuto, kada se na osnovu poznatog koeficijenta iskorienja jaine vlakana u prei moe
izraunati koeficijent zapredanja vlakana u prei:
KF = 1.138 K + 0.007.
/16/
Na slikama 3 i 4 prikazani su odnosi ova dva koeficijenta (K, KF) koji su izraunavani po
formulama 13 i 16, za ispitivane pamune pree dobijene na razliitim sistemima predenja.
K
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
Rotorske
17 19 21 23 25
0.5690.6270.6580.6850.713
Tt (tex)
Prstenaste 0.5830.6420.6720.7020.725
Kompaktne 0.6980.7660.8060.8430.857
Slika 3. Odnos koeficijenta iskorienja jaine vlakana u prei (K)

Kf
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
Rotorske
17
19
21
23
25
0.654 0.721 0.756 0.786 0.818
Tt (tex)
Prstenaste
0.671 0.737 0.772 0.806 0.832

Kompaktne 0.801 0.879 0.924 0.966 0.982
Slika 4. Odnos koeficijenta zapredanja vlakana u prei (KF)

Kao to pokazuju histogrami i tabele na ovim slikama, oba koeficijenta (K, KF) rastu sa
poveanjem podune mase pamunih prea. Kada uporedimo dobijene vrednosti za ispitivane
pamune pree, vidi se da su sve vrednosti za kompaktne pree vee u odnosu na klasine
prstenaste i rotorske pree. Merenja su pokazala da se unutranja struktura pamune pree,
izraena koeficijentom zapredanja KF, menja sa sistemom predenja. Raspodela KF vrednosti
za kompaktne pree je takva da je preteni deo vlakana zapreden u prei, dok se kod klasinih
416

Hp(%)
Fr (cN/tex)
prstenastih i rotorskih prea pojavljuje vei broj zamkastih vlakana i dosta vlakana koja
uestvuju u jaini pree sa manje od polovine njihove duine.
S obzirom da se ova dva koeficijenta nalaze u meusobnoj korelaciji, sve ovo se odraava i na
fiziko-mehanike karakteristike ispitivanih prea. To se moe videti sa grafika na slikama 58.
Prstenasta
Kompaktna
Rotorska
18
Prstenasta
Kompaktna
Rotorska
6,0
5,8
16
5,6
5,4
14
5,2
12
5,0
16
18
20
22
24
26
16
18
20
22
24
26
Tt (tex)
Tt (tex)
Slika 5. Zavisnost prekidne sile od podune

mase pree i sistema predenja
Slika 6. Zavisnost prekidnog izduenja od

podune mase pree i sistema predenja
13,2
H (-)
Um (%)
Kako pokazuje raspored eksperimentalno dobijenih vrednosti, svi parametri koji definiu
mehanike karakterisitike pree zavise kako od podune mase pree, odnosno broja vlakana u
poprenom preseku pree, tako i od sistema predenja. Zahvaljujui procesu kompaktnog
predenja, dobijamo skoro idealno pakovanje vlakana u prei, to doprinosi boljem zapredanju
vlakana i veem iskorienju njegove ukupne duine u jaini pree.
Prstenasta
Kompaktna
Rotorska
13,0
5,0
Prstenasta
Kompaktna
Rotorska
4,8
4,6
12,8
4,4
12,6
4,2
12,4
4,0
12,2
3,8
3,6
12,0
3,4
11,8
3,2
11,6
3,0
16
18
20
22
24
26
Tt (tex)
16
18
20
22
24
26
Tt (tex)
Slika 7. Zavisnost neravnomernosti od podune

pree i sistema predenja
Slika 8. Zavisnost maljavosti od mase

podune mase pree i sistema predenja
Merenje neravnomernosti i maljavosti klasinih prstenastih, kompaktnih prstenastih i

rotorskih prea, potvrdilo je pretpostavku da su kompaktne pree sa dobrom ravnomernou i
izuzetno malom maljavou. Konstrukcija razvlanog sistema i geometrija trougla predenja,
417

koji nastaje u podruju zapredanja vlakana u kompaktnu prstenastu preu, doprinosi dobijanju
prea sa boljom ravnomernou i znatno manjom primarnom i sekundarnom maljavou >13,
14, 15@.
Neravnomernost i maljavost rotorskih prea (slika 7 i 8) jeste vea u odnosu na superiornu
kompaktnu prstenastu preu, ali je manja u odnosu na klasinu prstenastu preu, to je
potvrdilo poznatu injenicu da su rotorske pree sa dobrom ravnomernou i malom
maljavou. Novi rotori malih prenika (28, 30 i 32 mm) a specifine konstrukcije, sa
poboljanom geometrijom i sa visokim zidovima, obezbeuje manju maljavost rotorskih od
klasinih prstenastih prea >16, 17, 18@.
Zakljuak
Proizvodnjom kompaktne pree, znatno se popravlja unutranja struktura pamunih prea.
Merenja su pokazala da se unutranja struktura pamune pree, izraena koeficijentom
zapredanja KF, menja sa sistemom predenja. Raspodela KF vrednosti za kompaktne pree je
takva da je preteni deo vlakana zapreden u prei, dok se kod klasinih prstenastih i rotorskih
prea pojavljuje vei broj zamkastih vlakana i dosta vlakana koja uestvuju u jaini pree sa
manje od polovine njihove duine.
Rotorske pree, zbog specifine strukture i zbog prisustva neureenih vlakana u omotau
pree, imaju za 20 - 30% manju jainu od prstenastih prea. Iskorienje jaine supstance
vlakana u rotorskim preama je manje nego to je to u prstenastim preama. Zbog svega toga
je jaina tkanina iz rotorskih prea za 8 - 15% manja od jaine tkanina iz prstenastih prea.
Poveanje jaine rotorskih prea je mogue ako se upotrebe jaa vlakna, ili ako se koriste
finija vlakna (pa se dobija vei broj vlakana u poprenom preseku prea). Korienjem duih
vlakana ne dobija se jaa prea, to bi inae bio sluaj kod prstenastih prea, jer je donja
granica za odnos prenika rotora i duine vlakana: dr/lvl. > 0.75.
Kompaktne pree imaju glatku povrinu, veu elastinost i meki opip, emu je uzrok skoro
idealno pakovanje svih vlakana u strukturi pree. U tekstilnim proizvodima ako se zahteva
vea prekidna sila pree, onda se za istu svrhu mogu upotrebiti kompaktne pree sa 10 do
20% manjom upredenou.
Brojne tkanine i pletenine, umesto da se izrauju od eljane pamune pree, mogu se
ubudue izraivati od kompaktne kardirane pamune pree. Zbog minimalne maljavosti,
kompaktne pree nije potrebno smuditi.
Prilikom skrobljenja osnove od kompaktne pree moe se utedeti do 50% skrobne mase u
odnosu na klasinu prstenastu preu, ili u pojedinim sluajevima skrobljenje nije ni potrebno.
Manja prepletenost treih vlakana, na povrini tekstilnog proizvoda od kompaktne pree,
omoguava jasnije i otrije konture kod akardskih i tampanih uzoraka.
Literatura
1.
W. Klein; The Technology of Short-staple Spinning; The Textile Institute, Manual

of Textile Technology, Manchester 1989.
2. N. M. Belicin; Cotton Yarn strukture and metods of its formation; MTI tesis,
Moskva 1949.
418

3.
4.
5.
6.
7.
W.E. Morton, R. J. Summers; Journal of the Textile Institute; Vol. 40 1949., 106.
W.E. Morton; Proc. Annales Sci. Text. Belges, 1-3 1956., 20.
J. Kaparek; A lecture at MTI in Moscov okt. 1963.
G. Riding; A lecture at the textile conference in Barcelona, 1963.
Grishanov, S. A., Harwood, R. J., and Bradshaw, M. S., A model of fibre migration
in staple-fibre yarn; J. Text. Inst., 90(3), 298-320,1990.
8. J. W. S. Hearle, Gupta, Merchant, Bose, Goswani; Textile Research Journal; 1965.,
329, 693, 788, 885, 972.
9. N. Rohlena et all.; Open-end Spinning; Elsevier, Sci. Pub. Co. Amsterdam, Oxford
New York 1975.
10. Carl A. Lawrence, Ph.D., Fundamentals of SPUN YARN TECHNOLOGY , CRC
press Florida USA 2003., 330-333.
11. M. Stamenkovi, D. Trajkovi; Praktikum iz Tehnologije predenja; Tehnoloki
fakultet, Leskovac 2011.
12. S. Milosavljevi, Predenje; Tehnoloko-metalruki fakultet, Beograd 1990. 22-26.
13. M. Nikoli, M. Stamenkovi,; Kompaktno predenje - mogunost boljeg kvaliteta
prstenaste pree; Zbornik radova, VI simpozijuma Savremene tehnologije i
privredni razvoj, Leskovac 21-22 oktobar 2005.
14. Duan Trajkovi, Miodrag Stamenkovi and Dragan Radivojevi; Conventional vs
compact ring-spun yarn; The Indian Textile Journal, vol. 118, No. 8, 2008., str. 3947.
15. Trajkovi D., Stamenkovi M., Radivojevi D.; Compact Spinning-Possibilities of
improved Fiber Spinning-in into the Yarn; Vlkna a Textil 13 (4) 116-123, 2006.
Bratislava, Slovak Republic.
16. Duan Trajkovi, Miodrag Stamenkovi, Jovan Stepanovi, Dragan Radivojevi;
Determination of the Limits of Spinnability and Tensile Properties of OE Rotor
Yarns Spun from Microfibres; Tekstil 55 (4) 177-183, 2006. Zagreb.
17. Duan Trajkovi, Miodrag Stamenkovi, Vojislav Gligorijevi, Jovan Stepanovi;
Granice ispredivosti rotorskih prea od meavine konvencionalnih sa mikro
vlaknima; Tekstilna industrija broj 5-7, Beograd 2001., 11-15.
18. Duan Trajkovi, Miodrag Stamenkovi, Jovan Stepanovi, Dragan Radivojevi;
Spinning-in Fibres - a Quality Factor of Rotor Yarns; Fibres Textiles in Eastern
Europe, Juli/Septembar 2007. Volume 15, No.3 (62), Lodz Poland str. 49-54.
419

INFLUENCE OF SPINNING SYSTEM ON SPINNING-IN

OF FIBERS IN COTTON YARN
Dusan Trajkovic1, Jovan Stepanovic1, Dragan Radivojevic1, Vasilije Petrovic2
1
University of Nis, Faculty of Technology Leskovac

University of Novi Sad, Technical faculty Mihajlo Pupin Zrenjanin
Physical-mechanical properties of yarns, similar to those of other solid matters, are a function
of their structure. The yarns are composed of fibers of different lengths and shapes, resulting
in yarn spirals with varying radii, forming kinks at intervals, and even projecting from the
yarn surface. Therefore, it is not the overall length of the fiber that contributes to the yarn
strength, but only the spun-in part thereof.
In this work, the spinning-in coefficient, KF, was determined for conventional ring, compact
and rotor spun yarns, in accordance with the theory of spun-in fibers in yarns.
As an experimental material, ring-spun, compact and rotor-spun yarns, are used. All samples
were made from the same type of cotton fiber, therefore in order to avoid the influence of raw
material on the quality of the tested yarns.
To determine the impact of the spinning system on spinning-in of fibers and also on their
physical and mechanical properties were investigated: breaking force, elongation, unevenness
and hairiness of cotton yarns.
The measurements have shown that the inner structure of cotton yarns, presented by the value
of the coefficient, varies with the spinning system used. KF values for compact yarns show
that most of the fibers have been incorporated into the yarn, giving better physical-mechanical
characteristics. In conventional ring and rotor spun yarns, this coefficient is slightly lower,
indicating a greater number of looped fibers and fibers incorporated into the yarn with less
than half their lengths.
Key words: spinning-in of fibers, ring-spun yarn, compact yarn, rotor-spun yarn.
420

ANALIZA DEFORMACIONIH KARAKTERISTIKA NETKANIH

GEOTEKSTILNIH MATERIJALA OD PES VLAKANA
Jovan Stepanovi1, Dragan Radivojevi1, Duan Trajkovi1, Vasilije Petrovi2, Dragan
ori3
1
Univerzitet u Niu, Tehnoloki fakultet Leskovac,
2
Univerzitet u Novom Sadu, Tehniki fakultet Zrenjanin,
3
CIS Beograd
Nauni rad
U radu su prikazani rezultati analize mehanikih karakteristika netkanih geotekstilnih
materijala povrinske mase 200 g/m2, 300 g/m2 i 500 g/m2, od recikliranih poliestarskih
vlakana. Analizom zavisnosti sila-izduzenje odreene su vrednosti sile i izduenja na granici
elastinosti geotekstilnih materijala. Na osnovu dobijenih rezultata analizirane su povezanosti
sile i izduenja na granici elastinosti sa prekidnom silom i prekidnim izduenjem geotekstila
u pravcu duine i irine. Poznavanjem ovih podataka mogu se projektovati intenziteti sila
kojima se netkani geotekstilni materijali mogu podvrgnuti a da se pri tome ne narui njihov
kvalitet.
Kljune rei: geotekstil, deformacija, granica elastinosti, sila, izduenje
Uvod
Geotekstilni materijali se ve godinama upotrebljavaju na mnogim svetskim gradilitima >1@.
Netkani geotekstilni materijali se formiraju od visokokvalitetnih sintetikih vlakana najee
od poliestera (PES) i polipropilena (PP) uvrivanjem mehanikim putem iglanjem.
Ugradnjom geotekstila (slika 1) smanjuju se trokovi gradnje i obezbeuje dui vek trajanja
puteva.
Slika 1. Primena geotekstila
421

Za gradnju puteva preporuuju se geotekstilni materijali od PP i PES vlakana, povrinske

mase 300350 g/m2, za sanaciju oteenih asfaltnih puteva preporuuje se PES geotekstil
povrinske mase 120150 g/m2.
Materijal i metode
Kao polazno vlakno za izradu netkanih geotekstilnih materijala koriena su reciklirana PES
vlakna. Osnovne karakteristike ovih vlakana prikazane su u Tabeli 1.
Tabela 1. Karakteristike PES vlakana korienih za izradu geotekstila
Prosena
duina vlakna,
lvl
>mm@
83,1
Tip
vlakna
PES (B)
Relativna
prekidna sila
vlakna, Fr
>cN/tex@
37,7
Finoa
vlakna,Tt,vl
>dtex@
6
CV
>%@
Prekidno
izduenje, H
>%@
CV
>%@
19,4
63,5
24,8
Za ispitivanje geotekstilnih materijala koriene su sledee metode:
SRPS EN ISO 9864 - Geotekstil - Odreivanje mase po jedinici povrine.
SRPS EN ISO 10319 - Geotekstil - Ispitivanje zatezanjem metodom irokog

laboratorijskog uzorka.
Ispitivanje prekidne sile i izduenja mereno je sa predoptereenjem od 0,02 kN, pri emu je
rastojanje izmeu klema 100mm a brzina kidanja 20 mm/min.
Pored toga, na osnovu krive F-H (slika 2) odreene su vrednosti sila i relativnih izduenja na
granici elastinosti (Fe, He), koje se numeriki odreuju u taki maksimuma prvog izvoda
krive F(H), gde je F ccH 0 >2@.
3,0
F(H)
0,06
2,5
0,05
F'(H)
Sila (kN)
2,0
0,04
1,5
0,03
1,0
0,02
0,5
0,01
F''(H)
0,0
0
20
40
60
80
100
0,00
Izduzenje (%)
20
40
60
Slika 2. Grafik zavisnosti sila-izduenje F(H), prvi F(H) i drugi F(H) izvod funkcije
422
80

Analizirani su netkani geotekstilni materijali povrinske mase 200 g/m2, 300 g/m2 i 500 g/m2,
formirani od recikliranih PES vlakana ( Tabele 2, 3 i 4 ).
Tabela 2. Rezultati ispitivanja geotekstila T-200 B
Geotextil
Broj uzorka
Povrinska masa (gm-2)
D
Izduenje pri maksimalnom D
optereenju, >%@
Sila na granici elastinosti, D
>kN@
Izduenje
na
granici D
elastinosti, >%@
Prekidna sila, >kN@
1
203
0,83
1,4
101,2
84,6
0.447
0.687
63.45
51.05
T-200 B
3
207
0,83
1,3
117,1
97,5
0.434
0.627
77.85
61.12
4
215
0,95
1,5
84,7
71,7
0.469
0.751
50.17
41.22
5
220
0,9
1,5
76,7
69,6
0.49
0.71
50.2
37.7
2
292
1,31
1,83
82,4
74,9
0.705
0.984
51.03
47.33
T-300 B
3
297
1,47
2,01
81,1
66,2
0.761
1.145
44.62
41.01
4
301
1,17
1,48
71,0
60,6
0.637
0.950
39.98
41.70
5
302
1,48
2,19
74,9
65,9
0.649
1.024
34.37
30.01
2
464
2,6
3,9
75,5
72,8
1.324
1.695
35.158
30.54
T-300 B
3
466
2,6
3,3
59,8
56,4
1.526
1.952
32.44
33.37
4
471
2,4
3,2
62,9
59
1.126
1.705
29.48
31.16
5
499
2,3
3,2
76,1
64,6
1.134
1.485
35.19
29.32
2
204
0,84
1,3
94,3
78,9
0.455
0.635
60.87
46.58

Geotextil
Broj uzorka
D
optereenju, >%@
>kN@
Izduenje
na
granici D
elastinosti, >%@
Prekidna sila, >kN@
1
285
1,46
2,22
82,3
66,9
0.799
1.124
47.740
38.480

Geotextil
Broj uzorka
D
optereenju, >%@
>kN@
Izduenje
na
granici D
elastinosti, >%@
Prekidna sila, >kN@
1
454
2,3
3,4
66,1
60
1.1486
1.6446
33.483
31.438
423

Na osnovu rezultata iz tabela 2 do 4 uoavaju se razliite jaine u pravcu duine i irine

geotekstila od recikliranih PES vlakana, to tehnoloki treba reiti kako bi proizvodi bili
konkurentniji na tritu iglanih geotekstila. Orijentacija vlakana u iglanom geotekstilu utie
na ravnomernost jaine u pravcu duine i irine. Definisanjem optimalne vrednosti ugla
slaganja koprene u pelcu, u procesu izrade geotekstila, moe se formirati geotekstilni
materijal sa priblinim mehanikim karakteristikama u oba pravca.
U tabelama 5, 6 i 7 prikazani su podaci koji ukazuju na procenat uea sile na granici
elastinosti u maksimalnoj prekidnoj sili i izduenja na granici elastinosti u izduenju pri
maksimalnoj prekidnoj sili analiziranih geotekstilnih materijala.
Tabela 5. Uee sile i izduenja na granici elastinosti geotekstila T-200
Pravac
Parametar

Geotextil T-200
Duina
Fe/Fmax x 100
He/Hmax x 100
irina
Fe/Fmax x 100
He/Hmax x 100
x (%)
52.47267
60.58478
47.83609
57.88753
CV (%)
8.46495
8.52354
4.4989
5.77848

Pravac
Parametar

Geotextil T-300
Duina
Fe/Fmax x 100
He/Hmax x 100
irina
Fe/Fmax x 100
He/Hmax x 100
x (%)
51.29973
55.25639
52.37848
56.29537
CV (%)
12.2655
13.55463
10.1539
13.07727

Pravac
Parametar

Geotextil T-500
Duina
Fe/Fmax x 100
He/Hmax x 100
irina
Fe/Fmax x 100
He/Hmax x 100
x (%)
50.95802
47.75513
50.30091
49.43754
CV (%)
11.55436
9.41974
14.37342
13.99789
Za geotekstilne materijale je posebno znaajno poznavanje graninih vrednosti sila koje mogu
da prouzrokuju pojavu plastinih deformacija. Rezultati u tabelama 5 do 7 pokazuju uea
parametara na granici elastinosti u odnosu na parametre pri maksimalnom optereenju
analiziranih geotekstilnih materijala od recikliranih PES vlakana. Vrednosti koeficijenata
varijacija rezultata ukazuju da je najmanje odstupanje registrovano kod uzoraka geotekstila T200.
Na slikama 3 do 14 prikazani su grafici koji ukazuju na povezanost parametara na granici
elastinosti sa parametrima pri maksimalnom optereenju geotekstilnih matarijala
424

0.95
75
0.90
70
0.85
65
0.80
60
55
0.70
He ( % )
Fe ( kN )
0.75
0.65
Fe = 0.53562 x F max - 0.08084
0.60
r =0.92646
r2=0.85833
SD =0.03047
0.55
50
H e= 0.78888 x H max -16.88627
45
r =0.98295
r2=0.96618
SD =1.61172
40
0.50
35
0.45
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
30
Fmax ( kN )
60
70
80
90
100
110
120
H max ( % )
Slika 4. Zavisnost He =f (Hmax) za T-200 u

pravcu irine
Slika 3. Zavisnost Fe=f (Fmax) za T-200 u

pravcu irine
0.65
100
0.60
90
0.55
He( % )
Fe ( kN )
80
0.50
0.45
r =0.76715
r2 =0.58852
SD =0.03613
0.35
H e = 0.7501 x H max - 13.480
60
Fe = 0.10168 + 0.40937 x F max
0.40
70
r =0.93409
r2=0.87253
SD =4.13889
50
0.30
40
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.1
1.2
70
80
90
100
120
130
140

pravcu duine

pravcu duine
55
1.6
50
1.4
Fe= 0.15258 + 0.4458 x Fmax

r =0.74167
r2 =0.55008
SD =0.10875
45
He( % )
1.2
Fe ( kN )
110
H max ( % )
Fmax ( kN )
1.0
40
H e = 0.79123 x H max - 15.9764
r =0.61835
r2=0.38236
SD =5.07096
35
0.8
30
0.6
25
1.2
1.4
1.6
1.8
2.0
2.2
2.4
2.6
2.8
55
60
65
70
75
80
85
H max ( % )
Fmax ( kN )

pravcu irine

pravcu irine
425

60
1.0
55
0.9
50
45
He( % )
Fe ( kN )
0.8
0.7
H e= 1.9457049 + 0.52761 x H max
r =0.52755
r2=0.27831
SD =5.94896
35
Fe= 0.32899 + 0.27435 x F max

r =0.52109
r2=0.27154
SD =0.08606
0.6
40
30
0.5
25
0.8
1.0
1.2
1.4
1.6
1.8
2.0
60
65
70
75
85
90
95
100

pravcu duine

pravcu duine
2.4
H e = 30.80038 + 0.00579 x H max
40
r =0.01215
r2=0.00015
SD =3.19281
Fe = 0.86742 + 0.24475 xF max

r =0.32353
r2=0.10467
SD =0.23536
2.2
80
H max ( % )
Fmax ( kN )
38
36
2.0
34
He( % )
Fe ( kN )
1.8
1.6
32
30
1.4
28
1.2
26
1.0
24
2.8
3.0
3.2
3.4
3.6
3.8
4.0
4.2
4.4
50
55
60
75
80
85
42
Fe = 0.89307 x F max - 0.93713

r =0.79098
r2=0.62565
SD =0.12993
1.8
70

pravcu irine

pravcu irine
2.0
65
H max ( % )
Fmax ( kN )
40
38
1.6
36
34
He( % )
Fe ( kN )
1.4
1.2
32
30
H e = 13.44831 + 0.28199 x H max
1.0
r =0.63539
r2=0.40372
SD =2.69439
28
0.8
26
0.6
24
2.0
2.2
2.4
2.6
2.8
3.0
3.2
55
60
65
70
75
80
85
90
H max ( % )
Fmax ( kN )

pravcu duine

pravcu duine
426

Analizom grafika moe se konstatovati da postoji povezanost sile na granici elastinosti sa

maksimalnom silom pri kidanju geotekstila, kao i veza izduenja na granici elastinosti sa
izduenjem pri maksimalnom optereenju.
Pri tome koeficijenti korelacije ukazuju da uzorci geotekstila T-200 imaju najbolju
povezanost analiziranih parametra. Koeficijenti korelacije analiziranih parametara kod ostalih
uzoraka su znatno nii, to ukazuje na neravnomernosti u strukturi geotekstila T- 300 i T-500.
Zakljuak
Iglani geotekstilni materijali nalaze iroku primenu u izgradnji puteva. Mehanike
karakteristike netkanih geotekstilnih materijala zavise od njihovih strukturnih reenja, kao i
od tehnolokih uslova izrade. Pri tome, najznaajniju ulogu imaju strukturne i fizikomehanike karakteristike vlakana, orijentacija vlakana u geotekstilu, povrinska masa
geotekstila i gustina iglanja u procesu formiranja proizvoda.
Studija uzajamne povezanosti mehanikih karakteristika netkanih geotekstilnih materijala
prua mogunost njihovog pravilnog projektovanja u zavisnosti od budue namene, to moe
doprineti utedi sirovine i energije. Definisanjem granice elastinosti ostvaruju se uslovi za
predvianje intenziteta sile koji geotekstil moe da podnese a da se pri tome ne deformie.
Literatura
1. P. Mitrovi, Primena plastinih materijala pri gradnji puteva, Institut za puteve, a.d.,
2007.
25-32.
2. J. Stepanovic, D. Djordjic, D. Trajkovic, I. Skoko, Analysis of deformation
characteristics of nonwoven geotextile materials made of PES fibers for road
construction, 5th TEXTEH International conference, Bucharest, Romania, 18.-19. 10,
2012 , Proceedings 57-64.
3. Rawal, A., Shah, T. and Anand, S.C (2010), Geotextiles: Production, Properties and
Applications, Textile Progress, 42 ( 3) (2010), 181-226.
4. Umit Halis Erdogan, Nilufer Erdem, A theoretical approach for predicting the tensile
behavior of needle punched-heat set heavy geotextiles, Industria textila, 62 (5) (2011),
227-232.
427

ANALYSIS OF DEFRORMATION CHARACTERISTICS OF NONWOVEN GEOTEXTILES PES MATERIAL OF FIBRE

Jovan Stepanovic1, Dragan Radivojevic1, Duan Trajkovic1, Vasilije Petrovic2, Dragan
Djordjic3
1
University of Nis, Faculty of Technology, Leskovac,
2
University of Novi Sad, Faculty of Engineering, Zrenjanin,
3
CIS Beograd
This paper presents the results of the analysis of mechanical properties of non-woven
material geotextiles surface mass of 200 g/m2, 300 g/m2and 500 g/m2, made of recycled
polyester fibers. Analysis of dependence of force-elongation values are determined force and
strain on the border geotextiles elastic material. The obtained results were analyzed cohesion
force and elongation at the elastic limit of breaking force and elongation of geotextiles in the
direction of length and width. Knowing this information can be projected intensity of the
forces that are non-woven geotextile material may be subjected without thereby
compromising their quality.
Key words: geotextile, strain, elastic limit, strength, elongation
428

OPTIMIZACIJA BOJENJA VUNE UZ POMO PARAMETRA K/S

Dragan orevi1, Miodrag melcerovi1, Sneana Uroevi2, Suzana orevi1
1
Univerzitet u Niu, Tehnoloki fakultet, Leskovac, Srbija
2
Univerzitet u Beogradu, Tehniki fakultet u Boru, Bor, Srbija
Nauni rad
Rad se odnosi na procese racionalizacije i optimizacije bojenja vunenog tekstilnog materijala
sa jedinim ciljem - dobijanje adekvatnog i prihvatljivog obojenja na tekstilu uz maksimalnu
utedu u vremenu, energiji, materijalima i otpadnoj boji. Polo se od preporuka proizvoaa
boja za bojenje vunenog tekstila reaktivnom bojom. Uraena je kompletna provera uticaja
pojedinih bitnijih parametara bojenja koji su po proceni bili relevantni za naa istraivanja.
Relevantni parametri su bili pH, koncentracija elektrolita, temperatura i vreme bojenja.
Optimizovana receptura za bojenje vune datom reaktivnom bojom se delom razlikuje od
preporuene proizvoake recepture. Promene su evidentirane kod pH rastvora za bojenje,
koliine elektrolita, temperature i vremena bojenja.
Kljune rijei: vuna, bojenje, optimizacija, K/S.
Uvod
Reaktivne boje su najmlaa i najvanija klasa boja za celulozne materijale, koja nudi irok
opseg obojenja sa razliitim nijansama, postojanou i prihvatljivim cenama, visoku istou,
jednostavnu primenu i visoku reproduktibilnost. Reaktivne boje sadre hromoforu i reaktivnu
grupu. One se u osnovi razlikuju od ostalih klasa boja po tome to hemijski reaguju sa
tekstilnim vlaknima, formirajui kovalentnu vezu [1-3].
Iako su reaktivne boje iroko koriene za bojenje celuloznih vlakana postupkom iscrpljenja,
nedostatak ovakvog bojenja je to reakcija boja-vlakno nije 100 % efikasna. Ovo se moe
povezati sa nepotpunim iscrpljenjem boje, nepotpunom reakcijom adsorbovane boje sa
vlaknom i time to boja moe reagovati ne samo sa nukleofilom vlakna (celuloznim
anjonom), ve i sa drugim nukleofilima prisutnim u kupatilu za bojenje (obino hidroksilnim
jonima), pri emu se moe javiti hidroliza [4, 5].
Rad se bavi optimizacijom bojenja vunenih vlakana reaktivnom bojom uz pomo parametra
Kubelka-Munk, K/S. Polazei od osnovne recepture koju daje proizvoa, uz pomo jaine
obojenja (K/S) izvrena je provera uticaja razliitih parametara koji direktno utiu na kvalitet
obojenja u laboratorijskim uslovima, tj. provera preporuke proizvoaa u konkretnim
uslovima. Na slian nain se proces bojenja moe prilagoditi i u industrijskim uslovima
shodno osnovnim parametrima bojenja i ureaju za bojenje.
429


U eksperimentu je koriena reaktivna boja Tecofix Blue BF-BR (u daljem tekstu Tecofix),
bifunkcionalno jedinjenje (sl. 1) za bojenje svih celuloznih vlakana i vune, kontinualnim ili
postupcima iscrpljenja. Boje su posebno poznate po svojoj visokoj pouzdanosti,
jednostavnom bojenju i odlinom postojanou obojenja. Visoka reproduktivnost rezultata
potie iz injenice da su boje otporne na male varijacije parametara bojenja. Ova reaktivna
boja je odabrana zbog prisustva metalnog atoma (Cu) u svojoj strukturi i poznate injenice o
zagaenju okoline metalima i problemima oko zbrinjavanja ili spreavanja izlivanja metalnih
jedinjenja u okolinu.
Sl. 1. Molekulska i modelovana struktura molekula Tecofix boje

Primenjena boja sa metalnim atomom u strukturi i po nekoliko sulfo grupa lako jonizuje u
rastvoru. Moe se rei da se radi o jonizovanom jedinjenju, tj. radi se o anjonskoj boji.
430

Za procese bojenja vune reaktivnom bojom upotrebljene su sledee hemikalije: siretna

kiselina (MSK- Kikinda), amonijum sulfat (Orka, Slovenija), natrijum sulfat (Orka,
Slovenija).
Bojenje vune izvreno je prema preporuci proizvoaa:
A - boja Tecofix, 2 %,
B - uzorak vunena vlakna, (australijska, tip 432, poduna masa 6 dtex),
C - CH3COOH, 1,5 %,
D - (NH4)2SO4, 3 %,
E - Na2SO4, 4 %,
F - ispiranje, toplo - hladno, razmera banje1:30.
ema bojenja:
50oC
15
98oC
90
A, B, C, D, E
Vuzuelna svojstva ili promene u formi i/ili obojenosti tkanine obraene su subjektivnom i
objektivnom metodom. Subjektivnom procenom oblika uzorka ocenjivano je da li je ili nije
dolo do primetnih promena. Kod objektivne metode, obojenost tkanine merena je pomou
refleksionog spektrofotometra (HunterLab ColorQuest XE diffuse/80), koji je povezan s
personalnim raunarom, odnosno podesnim softverom. Pored stepena refleksije, na aparatu se
odreuju jo i funkcija Gurevich-Kubelka-Munk, K/S.
Veza izmeu koncentracije boje i njene remisione vrednosti data je Kubelka-Munk-ovom
jednainom >6@:
K
S
1 R
2R
A c
(1)
gde su: K - konstanta apsorpcije za odreenu talasnu duinu, S - koeficijent rasipanja za

odreenu talasnu duinu, R - izmerena remisiona vrednost, A - konstanta proporcionalnisti
(koncentracija boje, talasne duine itd.) i C - koncentracija boje (%).
Proces bojenja ili reakcija izmeu boje i vune odigrava se u saglasnosti sa sorpcionim
procesom, koji nasuprot supstantivnosti ukljuuje mehanizam bojenja koji je prvenstveno
zavistan od pH. Osnovni kriterijum u bojenju vune, npr. reaktivnom bojom je stepen
fiksiranja kovalentnim vezama koje se uspostavljaju izmeu boje i vlakna, a to je u velikoj
meri odreeno svojstvima boje i uslovima bojenja.
Kao najvaniji faktori koji utiu na tok reakcije boje sa vunom, odnosno odgovarajuim
aktivnim grupama u bonim aminokiselinama, jesu pH vrednost i temperatura reakcionog
medijuma, uz ne manje vane faktore poput vremena obrade, prisustva elektrolita i sl.. Ovi
431

faktori odreuju kako brzinu adsorpcije tako i brzinu fiksiranja. Sorpcija i fiksiranje boje su
odvojene veliine i svaka za sebe se mogu odrediti i predstaviti u zavisnosti od uticajnih
faktora.
pH rastvora bitnije utie na efikasno i kvalitetno bojenje reaktivnom bojom. Slika 2 donosi
rezultate za reaktivnu Tecofix boju, koji neposredno odreuju najbolju pH vrednost rastvora
za najveu jainu obojenja K/S. Parametar K/S govori o koliini boje na tekstilu i direktno je
proporcionalan koliini vezane boje za tekstilni materijal. Najvee vrednosti za parametar K/S
postiu se pri pH = 2 do 3, to znai da je pri ovim (kiselim) uslovima najvie boje vezano za
vlakno.
Jacina obojenja (K/S)
1
1
10
pH
Sl. 2. Uticaj pH rastvora na bojenje vune Tecofix bojom

Peptidne veze, slobodne amino i karboksilne grupe, kao i sulfhidrilne grupe vune veoma su
osetljive na K/S parametar, tako da se finom regulacijom pH znaajno utie na sposobnost
vezivanja boja. Kada je pH banje za bojenje iznosio oko 3, vuna je imala vie mesta sa
pozitivnim nabojem, pa je logino da se mogu vezivati anjoni molekula boje, kao i
nejonizovani oblici preko S-S-interakcije izmeu molekula boje i ostataka aromatinih amino
kiselina vunenih vlakana, to sve zajedno igra vanu ulogu u poboljanju adsorpcije boje pri
datim uslovima nego kod veih pH vrednosti >6@.
Dakle pri niim pH vrednostima vuna je pozitivno naelektrisana i anjonske boje se adsorbuju
veom brzinom za vlakno. Pri viim pH, medutim, vuna ima negativno naelekrisanje, pa se
brzina adsorpcije anjonskih boja smanjuje.
Struktura primenjene reaktivne boje omoguuje da se boja vee odnosno reaguje i sa amino
grupama vune >4-6@:
Boja-SO2-CH=CH2 + H2N-Vuna o Boja-SO2-CH2-CH2-NH-Vuna
Boja-Cl + H2N-Vuna o Boja-HN-Vuna
432

Kako primenjena boja ima metal u svojoj strukturi, postoje realne anse da se pri bojenju
proteinskih vlakana mogu formirati veze izmeu jona metala i nukleofilnih grupa vlakana.
Iscrpljenje kupatila u procesu bojenja zavisi i od koncentracije elektrolita. U neutralnom
rastvoru reaktivne boje se ponaaju kao direktne boje, tj. sa poveanjem koncentracije
elektrolita poveava se iscrpljenje boje. Prisustvo elektrolita neophodno je posebno u
sluajevima upotrebe reaktivnih boja sa visokim afinitetom jer usporava migraciju boje, ime
se postie bolje ujednaavanje obojenja. Pojedine boje, zahtevaju obavezno prisustvo
egalizatora koji doprinosi ravnomernijem rasporeivanju boje u strukturu vlaknu i
"egalnijem" obojenju na kraju.
Slika 3 pokazuju rezultate vezane za uticaj koncentracije soli (natrijum sulfat) na jainu
obojenja. Prema ovoj slici sledi da sa poveanjem koncentracije soli, jaina obojenja
kontinuirano raste, s tim to se rast usporava i opada pri veim kolilinama elektrolita. Pri
koliini soli od 3 % postie se najjae obojenje na vunenom vlaknu.
7.0
6.5
6.0
5.5
5.0
4.5
4.0
0
Konc. soli, g/dm
Sl. 3. Uticaj soli-elektrolita na bojenje vune Tecofix bojom

Brzina bojenja znatno zavisi od temperature i u svim sluajevima se poveava sa rastom
temperature. Jaa sorpcija boje sa temperaturom moe se pripisati poveanju broja aktivnih
povrinskih mesta koja su dostupna za sorpciju na vlaknu, poveanju poroznosti, bubrenju i
ukupnoj slobodnoj zapremini u unutranjosti vlakana.
Pri bojenju tekstilnog materijala svi poznati sistemi pokazuju da se iscrpljenje kupatila pri
ravnotenom stanju poveava sa snienjem temperature. U praksi, meutim, ovaj efekat ne
mora uvek da doe do izraaja poto se brzina bojenja smanjuje sa snienjem temperature.
Ako se bojenje izvodi u kratkom vremenskom periodu, onda se na niim temperaturama ne
moe uvek postii i najvei stepen iscrpljenja poto se bojenje i suvie polako odvija da bi se
dostiglo ravnoteno stanje.
Uticaj temperature na sposobnost bojenja vune reaktivnom bojom ispitivano je pri uslovima
razliitih temperatura (60 - 100oC). Slika 4 pokazuje da se jaina obojenja poveava sa
433

temperaturom bojenja do 80oC. Na temperaturama preko 80oC vrednosti K/S se ne menjaju

znaajnije, pokazujui neznatni pad. Loiji uticaj na niim temperaturama moe se pripisati
nedovoljnom stepenu bubrenja vlakana, a s tim u vezi i malom migracijom i agregacijom boje
u unutranjost vlakana.
7.0
6.5
6.0
5.5
5.0
60
70
80
90
100
Temperatura, C
Sl. 4. Uticaj temperature na bojenje vune Tecofix bojom

Vreme obrade, kao vredan i veoma bitan faktor obrade, ima svoj uticaj na efikasnost obrade, u
prvom redu na vee iscrpljenje boje iz rastvora. U principu, obrade koje traju due vreme,
delom nose bolje rezultate, mada ne uvek i u meri koja bi bila dovoljna da se ovi parametri
prihvate kao radni, pa je sa take gledita ekonominosti i racionalnosti odreivanje duine
obrade od krucijalnog znaaja.
Uticaj trajanja obrade na jainu obojenja reaktivnom bojom je ispitavan u opsegu 30 do 90
min. Sa slike 5 se moe se konstatovati kontinuirani rast parametra K/S, tj. jaine obojenja, uz
neznatno usporenje kod najduih obrada. Obrada u trajanju od 60 min je idealna sa
ekonomskog i parametra kvaliteta obojenog tekstila.
7.0
6.5
6.0
5.5
5.0
30
40
50
60
70
80
90
Vreme, min
Sl. 5. Uticaj vremena na bojenje vune Tecofix bojom

434

S obzirom na izvrene provere parametara koji direktno utiu na efekte bojenja i koliinu
otpadne obojene vode, utvrene su, na osnovu prethodno prikazanih rezultata, "optimizovane"
recepture.
Optimizovana receptura i ema bojenja za reaktivnu Tecofix boju:
A - boja 2 % (identino recepturi proizvoaa),
B - uzorak vunena vlakna, (australijska, tip 432, poduna masa 6 dtex),
C - CH3COOH, 1.5 %, pH 3 (razliito - receptura proizvoaa predvia pH 2-3),
D - (NH4)2SO4, 3 % (identino recepturi proizvoaa),
E - Na2SO4, 3 % (razliito - receptura proizvoaa predvia 4 %),
F - ispiranje, toplo - hladno (identino recepturi proizvoaa),
razmera banje 1:30 (identino recepturi proizvoaa),
temperatura bojenja 80oC (razliito - receptura proizvoaa predvia 98oC),
vreme obrade 70 min (razliito - receptura proizvoaa predvia 90 min).
ema optimizovanog bojenja:
50oC
A, B, C, D, E
15
80oC
70
Primetno je da su razlike u recepturama prisutne u delu: koliine elektrolita, pH, vremena

obrade, kao i temperature bojenja. Referentni parametar za proveru efikasnosti bojenja, K/S,
ima najvee vrednosti u sluaju optimizovanih receptura, to znai da je tada najvie boje
vezano za materijal, a najmanje ostalo u rastvoru (najmanje obojene otpadne vode).
Zakljuak
Optimizacija bojenja vune u laboratorijskim uslovima donela je dosta novina i uteda kada se
porede optimizovani uslovi bojenja sa onima koji se preporuuju od strane proizvoaa. To je
bilo oekivano s obzirom da se preporuke proizvoaa odnose na industrijske uslove sa
specifinim uslovima rada. Postignute utede mogu biti preslikane u industrijske sa naznakom
prilagoavanja novim uslovima i tenjom da se pojedini bitni parametri koji definiu sam
proces bojenja prilagode nameni proizvoda. Drugaije reeno, ako je tekstil namenjen za
eksploataciju u ekstremnim uslovima, bojenje se organizuje na nioj temperaturi i due vreme
i obrnuto, ako je tekstil namenjen eksploataciji u normalnim uslovima bez veeg naprezanja,
onda e bojenje biti organizovano na vioj temperaturi, krae vreme ili u uslovima nieg pH.
Na osnovu dobijenih eksperimentalnih rezultata moe se zakljuiti da se optimizovana
receptura za bojenje vune primenjenom reaktivnom bojom delom razlikuje od preporuene
proizvoake recepture. Takoe, rezultati rada postignutim efektima nagovetavaju uspenu
optimizaciju bojenja vune reaktivnom bojom u konkretnim uslovima.
435

Literatura
1. Dhaouadi, H., Henni, F., Vat dye sorption onto crude dehydrated sewage sludge,
Journal of Hazardous Materials, 164 (2009) 448-458.
2. Novakovi, M. Teorija i tehnoligija oplemenjivanja tekstila bojenjem i tampanjem,
Univerzitet u Niu, BMG Beograd (1996) p. 259.
3. Brouta-Agnsa, M., Balsells, S., Roshan, P., Synergistic effect of hydrolyzed collagen
in the dyeing of wool, Dyes and Pigments, 99(1) (2013) 116-119.
4. Ferrero, F. Periolatto, M., Ultrasound for low temperature dyeing of wool with acid
dye, Ultrasonics Sonochemistry, 19(3) (2012) 601-606.
5. El-Zawahry, M.M., El-Shami, S., El-Mallah, M.H., Optimizing a wool dyeing process
with reactive dye by liposome microencapsulation, Dyes and Pigments, 74(3) (2007)
684-691.
6. McNeil, S.J., McCall, R.A., Ultrasound for wool dyeing and finishing, Ultrasonics
Sonochemistry, 18(1) (2011) 401-406.
Zahvaljujemo se Ministarstvu prosvete i nauke Republike Srbije za finansiranje

projekta TR 34020 iz kojeg je proistekao ovaj rad.
436

DYEING WOOL OPTIMIZATION USING PARAMETER K/S

Dragan Djordjevic1, Miodrag Smelcerovic1, Snezana Urosevic2, Suzana Djordjevic1
1
University of Nis, Faculty of Technology, Leskovac, Serbia

2
University of Belgrade, Technical Faculty, Bor, Serbia
The process of rationalization and optimization of wool dyeing with a single goal - getting
adequate and acceptable coloration of textiles with a maximum savings of time, energy,
materials and waste colour were studied in this paper. Started from the dye manufacturer's
recommendations for dyeing wool textile by reactive dye. Made a complete check of the
impact of certain significant parameters colouring, which in the judgment was relevant to our
research. Relevant parameters were pH, electrolyte concentration, temperature and dyeing
time. The optimized formulation for wool dyeing given reactive dye is partially different from
the recommended manufacturer's formulation. Changes were noted at pH staining solution,
the quantity of electrolyte, temperature and dyeing time.
Keywords: wool, dyeing, optimization, K/S.
437

TEXPROCESS 2013 - TRENDI NA PODROJU KONFEKCIJSKIH

PROCESOV IN STROJEV
Simona Jevnik
Univerza v Mariboru, Fakulteta za strojnitvo, Maribor
Informativni prilog
Vzporedno s mednarodnim sejmom Techtextile v Frankfurtu am Main se je tudi letos odvijal
sejem konfekcijskih strojev in tehnolokih procesov imenovan Texprocess. Razvojne
smernice na podroju konfekcijskih strojev in tehnolokih procesov so usmerjene v
pospeevanje hitrega odvijanja avtomatizacija procesov ob hkratni veji varnosti in viji
uinkovitosti. Visokotehnoloke reitve tako konfekcijskih strojev kot procesov so podprte s
ti. pametnim upravljanjem, modernimi senzorinimi sistemi in uporabnikom prijaznim
dizajnom. Osnovni poudarek vsem inovacijam je bil varevanje z energijo in materialom.
V prispevku so prikazani najpomembneji trendi in usmeritve novih tehnolokih reitev
strojev in procesov za izdelovanje oblail kot so oblikovanje in razvoj tekstilnih izdelkov,
tehnologije krojenje, fiksiranje, tekstilni in konfekcijski stroji, pletilske in vezilne tehnologije,
tehnologije ivanja in varjenja tekstilnih materialov, dodelavni procesi in informacijske
tehnologije. Ne glede na vse tehnoloke novosti bo igrala integracija aplikacij programske
opreme s proizvodnimi procesi v prihodnosti zelo pomembno vlogo, ki ne bo le
poenostavljala komunikacije, ampak bo dovoljevala pooblaenim uporabnikom dostop do
podatkov kjerkoli po svetu v ti. oblakih aplikacij.
Kljune besede: Texprocess 2013, konfekcijski stroji in procesi, informacijske tehnologije.
UVOD
Odkar so se dokonno zaprla vrata na razstaviu konfekcijskih strojev v Klnu IMB, velja
Texprocess v Frankfurtu za najveji mednarodni sejem izdelovalcev strojne opreme za
izdelavo oblail. Letos je od 10. do 13. junija 2013 e drugi potekal v sklopu sejma
Techtextil za tehnine in netkane tekstilije, ki pa je bil odprt od 11. do 13. junija 2013.
Statistini podatki kaejo, da je samo razstavne prostore Texprocess obiskalo kar 16
odstotkov ve obiskovalcev kot pred dvema letoma, prav tako pa se je povealo tevilo
razstavljavcev, s 326 na 330, ki so prihajali iz 38 razlinih drav (leta 2011 je sodelovalo 40
drav).
INFORMACIJSKE TEHNOLOGIJE
Na samem sejmiu so se lahko razstavljavci in obiskovalci na platformi IT @ Texprocess z
neposredno udelebo seznanili s edalje pomembnejo vlogo informacijskih tehnologij v
oblailni industriji, ko gre za sledljivost izdelkov, hitrim prilagajanjem modnim trendom in
upravljanjem kakovosti. Integracija aplikacije programske opreme v proizvodnih procesih,
imenovana Snowballing, se letos uvra med najpomembneje doseke platforme IT @
Texprocess. Pri omenjeni aplikaciji gre za oblak aplikacij, ki so popolnoma povezane s
sistemom informacijskih tehnologij, ki ne le poenostavljajo komunikacije modnih znamk s
438

proizvodnimi obrati po svetu, ampak tudi dovoljujejo pooblaenim uporabnikom dostop do

podatkov [1].
Devetindvajset izdelovalcev je prikazalo svoje tehnoloke doseke na podroju informacijskih
tehnologij, med njimi je treba posebej omeniti: Human Solutions Gruppe, Lectro Deutschland
GmbH, Koppermann Computersysteme GmbH in Gerber Technology GmbH.
Skupino Human Solutions Gruppe [2] sestavljajo Human Solutions GmbH, Assyst GmbH,
in AVM Solutions GmbH ter njim podrejene drube, kot sta Human Solutions d/b/a Assyst,
Sistemi Assyst srl in Human Solutions USA. Human Solution Gruppe je najveja zdruba na
svetu na podroju oblailne industrije, ki svojim kupcem ponuja najsodobneje tehnologije za
poveanje optimizacije, uinkovitosti in produktivnosti procesov za hitro plasiranje oblail na
trg pri im nijih strokih.
Glavna podroja podjetja Human Solutions GmbH [2] so antropometrija, ergonomija,
skeniranje teles, simulacije ljudi in podatkovne baze telesnih mer. Pri telesnih merah je razvil
mednarodni portal za razline populacije in narode, imenovan iSize. Uporabniki lahko
neprekinjeno poizvedujejo po telesnih dimenzijah za razline populacije in se tako hitro
prilagajajo novim trgom, ker si prihranijo stroke raziskav in analiz telesnih mer. Sistem
zagotavlja primerljivost velikostnih tevilk med posameznimi deelami in tudi primerljivost
internih velikostnih tevilk nekega podjetja z mednarodnimi standardi. V sistem so vkljuene
tudi monosti upravljanja podatkov, razvijanje novih izdelkov, analiz prodaje in trenja. e se
uporablja skupaj s Cad.Assyst and Vidya, se izvede proces razvoja oblail v virtualnem
okolju, ki bistveno skraja in poenostavlja proces razvoja novih oblail.
Modne lutke (angl. Fashion manikin) nadomeajo oz. predstavljajo optimalne dimenzije in
oblike postav in so namenjene primerjavi med realnim prileganjem in prileganjem oblaila
telesu, kar je izvedeno z virtualno simulacijo (slika 1).
Slika 1. Modne lutke (angl. Fashion manikins) podjetja Human Solutions GmbH [2]
AHROSCAN je sistem programov za zajemanje telesnih mer. e se uporablja v kombinaciji
s 3D skenerji, je mogoe s programsko opremo ANTHROSCAN dosei dobre reitve za
nartovanje, izvajanje in ocenjevanje serijskih merilnih programov in antropometrinih
tudijskih projektov. ANTHROSCAN ne podpira samo upravljanja in obdelave v telesnih
poloajih, omogoa tudi avtomatsko merjenje telesa, ki temelji na anatomskih referennih
tokah.
439

Assyst GmbH [2] je znana po svojih inovacijah na podroju avtomatizacije, 3D vizualizacije,

vodenja procesov in upravljanja podatkov. Njihovi najprepoznavneji izdelki so Cad.Assyst,
Vidya, PLM GoLive in Automarker/Autocost.
S programskim paketom za 3D vizualizacijo Vidiya je mogoe zelo hitro in uspeno razvijati
oblaila po izbranih telesnih merah in tudi ocenjevati prileganje oblail telesu v virtualnem
okolju (slika 2). Podjetje Assyst namerava 3D vizualizacijo Vidiya e tesneje povezati s
programskim paketom za konstrukcijo krojnih delov Cad.Assyst in online portalom iSize, ki
omogoa dostop do najrazlinejih velikostnih tabel in telesnih mer, da si bo mogoe
prototipe oblail ogledati pred izdelavo.
Slika 2. Vidya, Assyst GmbH [2]

AVM Solutions GmbH [2] se ukvarja z upravljanjem trgovanja in proizvodnih sistemov za
skrajevanje asa izdelave v oblailni industriji. V ta namen je razvil sistem SAM za mobilno
trgovanje, sistem BOS za hitreji in laji pretok izdelkov in sistem Lago za nadzor strokov
izdelovanja.
PLATFORMA SOURCE IT
Aktivnosti v okviru platforme SOURCE IT so bile namenjene predvsem manjim
izdelovalcem tekstilij in oblail pri iskanju in povpraevanju po novih partnerjih. Danes je
oblailna industrija s proizvodnega vidika v procesu velikih lokacijskih preusmeritev. Zato je
platforma Source It na Texprocessu odigrala pomembno vlogo pri spodbujanju k poveanju
povpraevanja po izdelkih iz lokalnega okolja, kajti tudi cilj vejih in prepoznavnih modnih
znamk je, da se pribliajo kupcem. Tako se proizvodni obrati z Daljnega vzhoda edalje bolj
selijo v Jugovzhodno Azijo in Vzhodno Evropo. Predvsem pri vzhodnoevropskih dravah je
utiti tenjo, da elijo modne znamke znova pribliati evropskemu kupcu. Drugi razlog
preusmerjanja proizvodnih lokacij so kraje transportne razdalje, kar je e zlasti pomembno
pri maloserijski proizvodnji. Poleg tega morajo biti kolekcije oblail kljub edalje vejim
oblikovalskim tehninim zahtevam in kratkim rokom naroanja narejene zelo hitro. Kratke
razdalje do konnih uporabnikov prav tako pripomorejo k trajnostnemu razvoju zaradi nizke
cene transportnih poti. Tudi z vidika kupca postaja edalje pomembneje, da so izdelki
prijazni zdravju, da se izdelujejo v lokalnem okolju in da se v celotno tekstilno verigo
vkljuujejo manji lokalni izdelovalci in testni intituti [1,3].
440

TEXPROCESS INNOVATION AWARD

Sejmie Messe Frankfurt je podelilo osem nagrad za najinovativneje tehnoloke doseke
pri izdelovanju tekstilij in oblail v okviru nateaja TEXPROCESS INNOVATION
AWARD [4]. Letos je tekmovanje potekalo drugi in tudi e drugi so nagrade prejela
podjetja PFAFF Industriesysteme und Machinen AG, Xian TYPICAL Europe GmbH in
Durkopp adler AG, tem pa so se pridruila e naslednja podjetja: Brother Internationale
Industriemachine GmbH, Coats plc, Nixtex Ltd, VEIT GmbH.
Obstojei sistem toplozranega varjenja s trakom za izdelavo varjenih ivov vkljuuje tri
razline faze: pritrjevanje traku, odlepitev folije in stiskanje. Stroj za spajanje BM-1000
podjetja Brother Internationale Industriemachine GmbH izvede samo eno operacijo pri
spajanju traku s termoplastinim lepilom ob hkratnem pritisku na oblailo (slika 3). Ta
tehnologija omogoa hitreje spajanje, kot je to mogoe tedaj, ko imamo trak s folijo papirja.
Nagrada je bila podeljena, ker se hkrati opravijo trije procesi, kar pomeni prihranek pri
energiji in asu izdelave. Prav tako ni odpadka od folije, zato pa je nova tehnologija prijazna
do okolja.
Slika 3. Stroj za spajanje BM-1000 podjetja Brother Internationale Industriemachine GmbH

Coats Colour Express podjetja Coats plc je prvi popolnoma digitaliziran servis na svetovnem
spletu za ugotavljanje ujemanja barv sukanca s tkanino (slika 4). Kot tak zagotavlja oblailni
in tekstilni industriji hitro in zanesljiveje orodje glede barve za vzorenje industrijskega
sukanca. Uporabnik uporabi mobilno napravo, imenovano CAPSURE, za doloanje barvnih
komponent v materialu in jih v sekundi primerja z barvami v podatkovni bazi Coats, kjer je
ve kot 14.000 odtenkov. Coats Colour Express pomembno skraja as za izdelavo novega
sukanca, tudi za dva oz. tri dni. irija je nagrado podelila zaradi hitrega doloanja ujemanja
odtenkov sukanca s tekstilijo in optimiziranja naroanja sukancev prek sistema, imenovanega
CAPSURE. Hkrati pa je to napravo lahko upravljati.
441

Slika 4. Sistem Coats Colour Express podjetja Coats plc

Podjetje PFAFF Industriesysteme und Machinen AG je bilo letos nagrajeno za razvoj
prvega nadzornega sistema Smart Seaming za standardni industrijski ivalni stroj, kjer se
uporablja tablini zaslon na dotik in ima naloeno aplikacijo za nadzorovanje celotnega
ivalnega stroja (slika 5). Uporabniku ponuja tevilne nove monosti pri izvedbi samih
operacij ivanja, upravljanju in servisiranju ivalnega stroja. Tako opremljen ivalni stroj je
mogoe nadzorovati in upravljati na daljavo s sistemom ERP v podjetju.
Slika 5. Nadzorni sistem Smart Seaming podjetja PFAFF Industriesysteme und Machinen AG
C-tex je izumil barvni sistem, ki uporabniku omogoa odpravljati barvno neujemanje tekstilij
(slika 6). Razvilo ga je podjetje Nixtex Ltd v sodelovanju s strokovnjaki za senzorine
tehnologije, medtem ko je Nixtex razvil optini in elektronski sistem za oblailno industrijo.
Zanesljivost je petkrat bolja, kot e se ujemanje barv izvede vizualno. Sistem omogoa
zaznavanje barvnih sprememb pri hitrosti materiala 200m/min. Nagrajeni sistem pomembno
izbolja prepoznavanje zelo majhnih barvnih razlik pri visoki hitrosti. S tem nainom
preverjanja barvnih razlik se napake barvnih sprememb odpravijo e pred krojenjem in
ivanjem. Tako se prihranita material in as izdelave, vse to pa ima tudi pozitiven uinek na
okolje.
442

Slika 6. Barvni sistem C-tex podjetja Nixtex Ltd.

Podjetje VEIT GmbH je razvilo nov stroj za likanje srajc z nadzorovanjem vlage (slika7).
Namesto da se uporabi nastavitveni as likanja, ima stroj senzor, ki meri suhost srajce in takoj
izklopi stroj, ko je doseena nastavljena vlanost. Ta likalni stroj zaradi preproste uporabe
poveuje produktivnost pri izdelovanju srajc, e zlasti pri srajcah iz tanjih materialov. Pri tem
se ne izgublja energija z vpihovanjem zraka v srajco, ko je ta e suha. Stroj za likanje srajc je
bil nagrajen zaradi visokih ocen glede tehninih lastnosti in prispevka k trajnosti zaradi
varevanja z energijo. Prav tako likalni stroj vkljuuje uporabniku prijazno komunikacijsko
enoto za nastavljanje parametrov likanje, s tem pa se povea optimizacijski proces samega
likanja.
Slika 7. Stroj za likanje srajc z nadzorovanjem vlage; podjetja VEIT GmbH

Podjetje Xian TYPICAL Europe GmbH je letos drugi dobilo nagrado za inovacijo (slika
8). Stroj za toplozrano varjenje VETRON 5374 ima na novo razvito enoto za zrano gretje
in na novo oblikovano zrano obo za zmanjanje toplotnih izgub.. Poraba energije je
zmanjana zaradi nanosa nanoporozne toplotne izolacije in optimizacije zranega kanala. Na
novo oblikovana zrana oba pa optimizira prehod energije na varjeni trak. Primerjava testov
je pokazala, da se v primerjavi s prejnjimi sistemi toplozranega varjenja tukaj prihrani ve
kot 90 odstotkov energije.
Slika 8. Stroj za toplozrano varjenje VETRON 5374 podjetja Xian TYPICAL

V podjetju Durkopp Adler AG so razvili program za samouenje pri vstavljanju rokavov v
rokavne okrogline moke jakne (slika 9). Po navadi je vstavljanje rokava v rokavno okroglino
443

brez predhodnega nagubanja za izdelovalce zelo teka naloga. Vstavljanje rokava temelji na
metodi preizkuanja in napak, napake pa po navadi odpravljajo izkueni strokovnjaki. Tako
program vsebuje avtomatino gradiranje z monostjo korekcije ivanja in optimizacijski
program za samouenje, da se avtomatsko doloi obmoje znotraj iva. Zato je tako ivanje
poenostavljeno, zmogljiveje, s tem pa je izboljana kakovost iva.
Slika 9. Program za samouenje pri vstavljanju rokavov v rokavne okrogline podjetja

Durkopp Adler AG
SKLEP
Vpliv gospodarske recesije na izdelovalce strojev za proizvodnjo oblail se kae v integraciji

posameznih podjetij pri skupnem osvajanju novih trgov. Ne glede na vse tehnoloke novosti
bo imela integracija aplikacij programske opreme s proizvodnimi procesi v prihodnosti zelo
pomembno vlogo, ki ne bo le poenostavljala komunikacije, ampak bo dovoljevala
pooblaenim uporabnikom dostop do podatkov kjerkoli po svetu v t. i. oblakih aplikacij.
Naslednji sejem je predviden za as od 4. do 7. maja 2015, prav tako v Frankfurtu.
LITERATURA
(1) http://texprocess.messefrankfurt.com/frankfurt/en/besucher/top-themen.html, dostop:

20. 8. 2013.
(2) http://www.human-solutions.com/group/front_content.php?idcat=226, dostop 20. 8. 2013
(3) Tiskovne informacije Messe Frankfurt, 10.13. junija 2013
(4) Prospekti, katalog nagrajencev Texprocess, 10.13. junija 2013
(5) Prospekti, Messe Frankfurt, 10.13. junija 2013
444

TEXPROCESS 2013 - TRENDS ON THE FIELD OF GARMENT

MANUFACTURING PROCESSES AND MACHINES
Simona Jevnik
University of Maribor, Faculty of Mechanical Engineering, Maribor
Parallel with the international trade fair Techtextil in Frankfurt am Main, was held on the fair
of garment manufacturing machines and technological processes called Texprocess.
Development trends on the field of garment manufacturing machines and technological
processes have been focus on process acceleration and automation, with higher process safety
and resource efficiency. High-tech solutions of garment manufacturing machines and
processes are supported with smart control, modern sensory systems and user-friendly design.
All innovation had been focused on saving energy and material.
This paper is presented the major trends and directions of new technological solutions of
garment manufacturing machines and processes for garment making on the following area
such as design and development of textiles, cutting technologies, fusing, textile and garment
manufacturing machines, knitting and embroidery technology, sewing and welding
technology of textile materials, finishing processes and information technology. Despite of
all technological innovations, in the future the integration of software applications with
production processes will play a very important role, which will not only simplify
communication, but will allow authorized users to access information from anywhere in the
world within so-called cloud applications.
Key words: Texprocess 2013, garment manufacturing and processes, information technology.
445

RAZLIITI NIVOJI APLIKACIJE ODRIVOG RAZVOJA U

MODNOM DIZAJNU - Studija sluaja BU:BA
Tanja Devetak
Fakulteta za dizajn, Katedra za dizajn odee i tekstila, Ljubljana, Slovenija,
tanja.devetak@siol.net
Struni rad
Cilj istraivanja u studiji sluaja BU:BA je bio implementacija tri aspekta dizajnerskih
mogunosti odrivog razvoja u modi. Ukljueni su bili manji odnosno nulti otpad, smanjenje
tehnolokih faza u proizvodnom procesu i lokalna proizvodnja. Studija sluaja BU:BA raena
je i zbog mogue upotrebe (kao poslovni model) u regionalnoj sve slabijoj tekstilnoj
industriji.
Studija sluaja BU:BA je primenjena na malom manufakturnom primeru. Dizajnersko
istraivanje bilo je napravljeno 2011 i 2012 godine. Rezultat studije sluaja BU:BA je
pokazao mogunost stvaranja odjee, koja na zaetku dizajnerskog procesa ukljuuje sve
zadane probleme odrivog razvoja i reava ih na inovativan i aplikativan nain.
Pored svega navedenog, studija sluaja BU:BA ukljuuje i reenje ambalae odee, koja je
integralni deo samog dizajna.
Rezultat je odrivi proizvod, koji ima nulti otpad, transparentni lokalni nabavni i proizvodni
lanac, I tehnoloke faze koje su svedene na minimum. Stepen relevantnosti studije sluaja
BU:BA se iskazuje na smanjivanju trokova, energije i otpada u tekstilnoj industriji i na
stvaranju novog poslovnog modela tekstilne industrije u regiji.
Zakljuak studije sluaja BU:BA je pokazao, kako bi sa nastavkom istraivanja dobili iru
paletu odjevnih predmeta, koji ukljuuju elemente odrivog razvoja u dizajnu mode.
Kljune rei: odriv razvoj, moda, nulti odnosno manji odpad, lokalna proizvodnja, dizajn
Uvod
U okviru ovog rada , sa aspekta dizajnera u modnom studiju sDevetkas, istraivan je problem
odrivog razvoja u modi. Zbog unikatnih i manjih kolekcija i posledino ekonomskih razloga
na poetku razvoja brenda Devetka, uvoden je lokalni nabavni i proizvodni lanac. Na poetku
je bila manufakturna izrada, koja je ukljuivala manje krojake radionice (1 do 5 zaposlenih),
koje su bile specializirane za razliite tehnoloke faze izrade odjee (krojenje, ivanje krojnih
djelova i zavrne faze). Posledica je bila decentralizirana izrada, a s time i manja kontrola
proizvodnje i kvaliteta. Stoga je dolazilo do pojedinanih sluajeva pogreaka u proizvodnji
odjee, koje je uticalo na celokupan proizvodno prodajni sistem brenda Devetka.
Kao prvu mjeru reorganizacije tehnolokog procesa, uvedena je izrada samo u jednoj
radionici. Izabrana radionica ukljuivala je dobar tehnoloki park sa mogunou mnogih
razliitih tehnolokih faza (kolekcije su zbog unikatnih ili malih serija imale mnogo praznog
hoda u proizvodnoj liniji, to je uticalo na konanu proizvodnu cenu). Proizvodi su stoga
446

postali manje konkurentni na tritu. Najvie problema pojavljivalo se na poetku

proizvodnje, u fazi krojenja.
Razliiti dizajni ukljuivali su mnogo kompleksnije medelovanje, koje je bilo lake
kontrolisati u
studiju Devetka. Na taj nain su se udruile faze dizajna i krojenja, i s time se otklonila
mogunost pogreaka u itanju modne skice i tehnikog crtea. U nekim sluajevima u
procesu dizajna neupotrebljava se izrada modnih i tehnikih skica, kako bi se odmah
pristupilo dizajniranju odee sa fazom krojenja i modelovanja (slino kao u visokoj modi).
Posledica spajanja nepotrebnih sastavnih avova i tridimenzionalnog modelovanja bio je
manji odpad. To je upuivalo na dodatna istraivanja, koje takav nain razvoja dizajna donosi.
Rezultat udruivanja pojedinanih faza dizajna i proizvodnje sluaja BU:BA u poetnoj fazi
je omoguilo udruivanje i smanjivanje i drugih pojedinanih tehnolokih faza proizvodnje
odjee. Pitanje koje se postavljalo kao kljuno u istraivanju bilo je, da li su stvarno
neophodne sve krojake faze.
Kao prvi problem sa kojim se je bilo potrebno suoiti, bili su elementi zakopavanja. Naime
mnogi poznati naini zakopavanja namenjeni su iskljuivo funkcionalnoj potrebi zatvaranja
odjee. Naime dizajner u ranoj fazi razvoja dizajna odlui kako i gde se mora odjea
zakopati. U toku razvoja projekta ustanovilo se je, da je zapravo tekstilna povrina u
glavnom namjenjena iskljuivo estetkim mjerilima, a da se ne upotrebljava za rjeavanje
pojedinanih funkcionalnih zahtjeva zakopavanja.
U svrhu rjeavanja problema zakopavanja, ukljuuje se celokupna povrina odjee. Radi se
na istraivanju dizajnerskih mogunosti razvoja razliitih povrina tekstura, koje bi
istovremeno bile elementi zakopavanja. U sluaju BU:BA je upotrebljena viskozna tkanina,
koju je izradila fabrika Tekstilna tovarna Svila iz Maribora, Slovenija (fabrika je u
meuvremenu otila u steaj). Vizkozna tkanina se moe zamjeniti sa pamunom, koju
proizvodi slovenaka firma Tekstina iz Ajdovine.
Konani upotrebljeni izgled povrine teksture izgleda tako, da se viskozne trake irine 0,3 ili
0,5 cm i duine 5,5 cm, uilo u osnovnu tkaninu. Za to se je upotrebila ivaa mainu za ravan
av duine 3. Uivne trake stvaraju omu duine 2 cm. Na taj nain se je dobila tekstura po
celoj povrini tkanine, koja deluje tridimenzionalno i stvara vibrirajui vizualni utisak.
Pri tome su ome upotrebljene kao rupice za dugmeta, koje u tom sluaju nije potrebno
izraivati. Zato nisu u tehnolokom procesu potrebne maine za izradu rupica za dugmeta.
Celokupnu izradu moe ostvariti samo jedna osoba sa jednom mainom za ivanje ravnoga
ava. Tako se smanjuje i prostor samog proizvodnog parka. Trakovi koji se uivaju, mogu biti
razliitih debeljina i boja, u zavisnosti od eljenoga dizajna zakljunog izgleda povrine
teksture.
Sa takvim nainom zakopavanja, dizajner je dao mogunost kupcu, da sam odlui kako i na
koji nain e upotrijebiti elemente zakopavanja (slika 1).
447

Slika 1: Mogunost razliitog zakopavanja

Nain zakopavanja se ostvaruje od strane kupca, koji po svom ukusu, potrebi ili
razumjevanju dizajna odjee, stvara svoje siluete i vrste odjee. Na taj nain sluaj BU:BA se
mijenja u mantil, koulju, suknju ili ogrta. Naime dugmeta su zaivena po povrini teksture
na nain, koji omoguuje nositelju, da sa svojim izborom kopanja moe stvarati i elemnte u
odjei (slika 2).
Slika 2: Dugmeta zaivena po cijeloj povrini teksture

Novonastala dizajnirana povrina teksture izraena je tako, da se moe odjea izraivati bez
potrebnih podpornih materiala. U tu svrhu odjea je napravljena bez podloge i materijala za
uvrivanje. Konani izgled odjee mora imati mekou za drapiranje, koja omoguuje kupcu
inovativne naine zakopavanja pa time i stvaranja razliitih silueta.
448

Zbog manjka podpornih materijala moraju se izraditi zakljuci, koji su u sluaju BU:BA
izraeni iz pamune trake konane irine 0,7 cm. Trake su tako saivene, da se mogu lako
mijenjati pri upotrebi noenja. Mogu biti razliitih boja i irina. Trake su izraene u tektilnoj
fabrici Trak u Domalama u Sloveniji. Na prednjoj strani na sredini upotrebljeni su zakljuci,
koji si izraeni iz jednostranog pamunog jerseya, koju izrauje fabrika Predilnica kofja
Loka iz koje Loke u Sloveniji. Zakljuci na jerseyu su izraeni sa pregibom i uvrivanjem
tog pregiba sa cik-cak avom na samom rubu. Tako nastali rub ima isti vizualni vibrirajui
izgled kao i nastala povrina teksture sa omama. Cik-cak rub se stvara takoe sa mainom za
ravne avove (prilagodi se irina ava).
Upotrebljena dugmeta za sluaj BU:BA napravljena su u radionici u Ljubljani, Slovenija.
Izradjena su iz istog materijala kao i povrina teksture, tako da se u konanom izgledu
povine teksture ne primjeuju. Sluaj BU:BA ima izraena dva naivena depa u unutranjoj
strani iz istog materijala. Poto konanu formu definie sam nositelj, izgled kroja je vrlo
jednostavan. Ima samo etiri ravna sastavna ava na liniji ramena, koji stvaraju dvojnu
povrinu tekstila.
Zbog odreene irine upotrebljene tkanine (150 cm) i veliine konane odjee, nastao je mali
otpad sa strane po duini. To je dovelo do toga, da se napravi ambalaa iz nastalog otpada, u
kojoj se nosi sama odjea. Tako je nastala vreica, koja je integralno vezana za odjeu, i u
koju je odjea sloena kad je nositelj ne treba. Vreica ima i traku za noenje (slika 3).
Izraena je iz istog materijala kao i sama odjea, pa se stoga vizualno potpuno uklapa u
cjelinu.
Slika 3: Ambalaa odjee sluaja BU:BA

Nain slaganja jednostavnih pravougaonih krojakih araka (slika 4) omoguuje nulti odpad,
to je
bio cilj istraivanja pri dizajnu mantila. Minimalni (cca. 1%) otpad nastaje pri izradi dugmeta,
ali se to smatra skoro zanemarivim.
449

Slika 4: Pravougaoni krojaki arak i nain slaganja

Odjea sluaja BU:BA je izraena iskljuivo sa jednom mainom za ivanje ravnih avova.
Tehnoloke faze omoguuju izradu od strane jedne osobe.
Istraivanje sluaja BU:BA napravljeno je u 2011 i 2012 godini i bila je predstavljena prvi put
2012 godine na izlobi Product Design i na otvorenom predavanju Oder 180o u okviru
Meseca oblikovanja u Ljubljani, Slovenija.
Metodologija
Sluaj BU:BA je projekat, koji je raen iskljuivo zbog istraivanja razvoja odjee sa
elementima odrivog razvoja, a sa kasnijom namenom u komercialne svrhe. Osnovni cilj je
bio razviti takav model dizajna i produkciju odjee, koji bi bio primjenjljiv u tekstilnoj
industriji i time doprineo razvoju i opstanku tekstilne industrije u regiji.
Osnovni metodoloki princip istraivanja oslonjao se na preporukama odrivog razvoja u
modi. Primarno istraivanje baziralo se na prikupljanju podataka o postojeim tekstilnim
fabrikama u Sloveniji. Na osnovu tih podataka o iskoristivosti lokalnih resursa pristupilo se
razvoju dizajna. On je primjenjen sa limitiranim mogunostima tehnolokih sistema, koji su
dostupni u radionicama i malim proizvodnim linijama u Sloveniji. Razvoj dizajna se bazirao
na zakljucima, koji govore o tome kako potroai sve vie postaju i sudizajneri proizvoda.
ovjek eli multifunkcionalnu odjeu za svoje potrebe, i u tom procesu eli biti adekvatno
ukljuen. Te injenice su rezultirale da konana silueta odjee nikada nije ista i menja se u
zavisnosti od figure, trenutnih potreba, mogunosti i prilika nositelja (slika 5).
450

Slika 5: Silueta odjee mijenja se u zavisnosti od figure, trenutnih potreba, mogunosti i

prilika nositelja
Istovremeno integrirana vrea - ambalaa, omoguuje jednostavan transport u trgovine i
prodaju
odjee konanom potroau.
Sluaj BU:BA je ukljuio transparentni nabavni lanac, koji se oslonja na lokalnu proizvodnju.
Takav nain sinergijskog udruivanja malih proizvodnih jedinica, mogao pri pomoi ka
stvaranju
interesnih klastera u regiji, to su strateki ciljevi razvoja tekstilne industrije u Evropi.
U razvoju dizajna sluaja BU:BA ukljuena je bila jedna osoba. Izradu je ostvarila jedna
osoba za
jednom istom mainom. Faza peglanja se upotrebila samo pri kraju izrade za finalni zavrni
izgled.
Rezultati
U sadrajnom smislu, sluaj BU:BA zapunio je prazan prostor u razumjevanju i prenosu
odrivog
razvoja u modi. U modnim trendovima se sve vie govori o potrebi ukljuivanja pojednianih
elemenata odrivog razvoja. U studiji sluaja BU:BA je bio cilj istraivanje dizajnerskih
mogunosti implementacije tri aspekta odrivog razvoja u modi. Ukljueni su bili samo manji
odnosno nulti otpad, smanjenje tehnolokih faza u proizvodnom procesu i lokalna
451

proizvodnja. Studija sluaja BU:BA je raena zbog mogue upotrebe (kao poslovni model) u
regionalnoj sve slabijoj tekstilnoj industriji.
Prema zavrnom izvjetaju Economixa (Vogler-Ludwig, Valente, 2009., 36) u Evropskoj uniji
(27 lanica) bilo je zaposlenih 3,4 miliona, od toga 46% u odjevnom sektoru. Izmeu 2000 i
2006 godine zabiljeen je pad zaposlenih u svim lanicama Evropske unije, osim Bugarske,
Slovenije i Slovake.
Inicijativa Evropske tehnoloke platforme za budunost industrije tekstila i odjee, koja je
pokrenuta 2004 godine u Briselu, predlae, da tekstilna industrija u saradnji sa institutima i
fakultetama treba da pobolja saradnju postojeih struktura. To podrazumjeva da bi morala
tekstilna industrija da bude inovativnija sa primenom novih tehnologija i znanstvenih
saznanja.
Tekstilna industrija u regiji se bazira uglavnom na doradnim (lohn) poslovima, ime je
proseno popunjeno 80-95 % proizvodnih poslova, a njen uspon je mogu samo uz sniavanje
trokova, razvoj i izradu vlastite kolekcije i promociji svojeg brenda. Izvetaj Privredne
komore Hrvatske iz godine 2010 (1) daje podatke o smanjenju broja fabrika tekstilne
industrije od 2002 godine dalje. Politika prestrukturiranja tekstilne industrije u Hrvatskoj je
usmeren na odriv rast i razvoj, i ekologiju proizvodnje. Tekstilna industrija je danas
najglobalizanija industrija na svetu. Zato moraju biti nova ulaganja na podruju tehnolokog
razvoja i na razvoju vlastitog brenda. U Strategiji razvoja tekstilne industrije u Republici
Hrvatskoj sa strane Ministarstva gospodarstva, rada i poduzetnitva Republike Hrvatske, kao
primarna razvojna vizija istaknuta je elja po stvaranju inovativne nauno zasnovane
industrije. Kao cilj istaknut je tehnoloki proizvodni proces, koji se stalno obnavlja,
primjenjivanje inovacija i vlastitog znanja. Registrovanih 508 fabrika u industriji odjee 2009
godine u Republici Hrvatskoj, imaju unutranje slabosti, zato to izmeu ostalog, nisu na
vrijeme znaajno modernizirale tehnologiju proizvodnje. Kao rjeenje za razvoj tekstilne
industrije ispostavlja se razvoj vlastitih brendova sa veom dodanom vrijednou, postepeno
smanjivanje doradnih poslova i uveenjem neophodnih inovacija.
U Strategiji razvoja industrije tekstila odjee, koe i obue za period 2013-2023 (2), koju je
napravila Privredna gospodarska komora Bosne i Hrecegovine i izdala 2012 godine (nalazi se
u dokumentu Razvoj industrijske politike u Federaciji BiH (Slubene novine Federacije
BiH, broj 40/10) izkazuje se, da je neophodno provesti sistem vrijednosti u domaim
proizvodnim i poslovnim sistemima tekstilne industrije. Najvei problemi su u inovativnosti i
tehnolokoj spremnosti, a neophodna je saradnja sa nauno-obrazovnim ustanovama i
privredom. Podaci iste studije ukazuju, da standard ISO 1400, koji se odnosi na ekoloko
socijalne kriterije, nema ni jedna fabrika odjee i tekstila u Bosni i Hercegovini.
Republika Srbija nije imala u poslednjih godina izraene jasne strategije razvoja industrije
odjee i tekstila, pa su stoga dravni organi Republike Srbije prili izradi stratekog
dokumenta, koji je u
izradi.
Rezultat studije sluaja BU:BA je pokazao mogunost stvaranja odjee, koja u procesu
dizajna ukljuuje sve zadane elemente odrivog razvoja i rijeava ih na inovativan i
aplikativan nain. Pored svega navedenog, studija sluaja BU:BA ukljuuje i rjeenje
ambalae produkta, koja je integralni dio samog dizajna.
452

Rezultat je dizajnerski odriv proizvod, koji ima nulti otpad, transparentni lokalni nabavni i
proizvodni lanac, i broj tehnolokih faza svedenih na minimum. Stepen relevantnosti studije
sluaja BU:BA se iskazuje na smanjivanju trokova i otpada u tekstilnoj industriji i na
stvaranju novog konteksta tekstilne industrije u regiji.
Proces sluaja BU:BA pokazao je, kako se moe sa transparentnim lokalnim nabavnim
lancem izraditi savremeni odjevni predmet, koja omoguuje serijsku proizvodnju. Sa
iskoritavanjem lokalnih resursa smanjuje se transportni troak u cijeni konanog proizvoda.
Istovremeno je mogue da se zbog blizine proizvodnog procesa, skrauje vrijeme
dopunjavanja sa novim proizvodima u radnjama.
Elementi odrivog razvoja i dizajn sluaja BU:BA izraavaju savremeni drutveni kontekst,
koji omoguuje razvoj brenda za dodanom vrednou u budunosti.
Zakljuak
Sluaj BU:BA je pokazao kako je mogue dizajniranje i izrada odjevnih predmeta samo sa
upotrebom maine za sastavne avove. Razvoj krojakih tehnika upotpunila se kroz istoriju u
poslednja dva vijeka. Specializacija pojedinanih faza izrade odjee dovela je do estetskog
savrenstva, ali je novi drutveni kontekst postavio pitanje koliko je od tih faza zaista
neohodnih i kakva je njihova energijska efikasnost.
Prvo preistpitivanje zapadnog razmiljanja krojakih metoda, postavili su japanski dizajneri
krajem 70-tih i poetkom 80-tih godina 20. vijeka. Kasnije su belgijske kole (Royal
Academy of Fine Arts/AP Hogeschool Antwerpen) primjenile u fakultetski edukativni proces
istraivanja o tradicionalnom shvatanju krojakih faza i estetskih normativa. Njihovi
diplomanti su kao posljedicu takvog studijskog procesa, usvajali dekonstruktivizam u modu
krajem 80-tih godina 20. vijeka. Od tada pa nadalje sve vie modnih dizajnera usmjerava se u
inovativnija razmiljanja tradicionalnog krojakog postupka, i zbog saznanja o znaenju
elemenata odrivog razvoja u modi.
Zbog sve nestabilnijih ekonomskih uslova, potrebe za lokalnom nabavnom u proizvodnom
lancu su sve vee. Regionalne proizvodne jedinice sve su slabije i uglavnom se baziraju na
doradnim poslovima, pa je stoga neophodno ukljuivanje inovativnog dizajna. Sva ta saznanja
ukljuena su u sluaj BU:BA, koji ukazuje na to, da je mogua primena nultog otpada u
proizvodnji odjee, smanjenje tehnolokih faza u proizvodnom procesu i lokalna proizvodnja.
Rezultat je savremeni modni dizajn, koji sa daljim nastavkom istraivanja omoguava iru
paletu
odjevnih predmeta, u koji su ukljueni elementi odrivog razvoja u dizajnu mode i stvaranju
modnog brenda sa snanom dodatnom vrijednou. To omoguuje razvoj tekstilnih klastera,
sa udruivanjem i sinergijskim uinkom proizvodnih jedinica neophodnih za razvoj odjevnih
predmeta potencijalnih novih brendova u regiji.
Zahvala
Autorica Tanja Devetak zahvaljuje Eduardu ehovinu za podrku kada su se pojavljivale

dileme u razvoju dizajna i za mnoge plodonosne razgovore i sugestije, koji su pridoneli ka
uspenom zakljuenju sluaja BU:BA.
453

Literatura
1. http://www2.hgk.hr/en/depts/industry/tekstil_2010_web.pdf
2. Strategija razvoja industrije tekstila, odjee, koe i obue u Federaciji Bosna i
Hercegovina za period 2013-2023, Privredna/Gospodarska komora Federacije Bosne i
Herecegovine, federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije, 2012
3. Vogler-Ludwig K., Valente A, Economix Research&Consulting; Skills scenarios for
the textiles, wearing apparel and leather products sector in the European Union Final
report LOT 2, Munich, 2009
4. Sue Jenkyn Jones: Fashion design, Laurence King Publishing, 2011
5. Bradley Quinn, Fashion Futures, Merell, 2012
454

6. DIFFERENT LEVELS OF APPLICATION SUSTAINABLE DEVELOPMENT

IN FASHION DESIGN Case study BU:BA
Tanja Devetak
Faculty of Design, Department of Fashion and Textile Design, Ljubljana, Slovenia
email:tanja.devetak@siol.net
In the case study BU:BA has been the aim of research design possibilities of implementing
three aspects of sustainable development in fashion. There has been included zero or less
waste, reduction of technological phases in the production process and local production. Case
study BU:BA has been made for possible use (as a business model) in the regional
demenishing textile industry.
Case study BU:BA is applied to a smal manufactorer example. Design research has been done
in the years 2011 and 2012.
The result of the case study BU:BA showed the possibility to create a coat, which already in
the beginning of the design process includes all requered sustainability issues and solve them
in an innovative and aplicative way by reducing the use of supporting materials and
technology phases. Furthermore case study BU:BA includes design of product packaging,
which is an integral part of design of the coat itself.
The result is sustainable product design, which has a zero waste, transparent local supply
chain and production, and fastening and stiffening elements which are reduced to a minimum.
The degree of level of significance of the case study BU:BA is relevant in the context of
reducing costs and waste in the textile industry and also create a new context of clothing
industry in the region.
Conclusion of the case study BU:BA has indicated, to continue with further research, would
bring wider range of garments that include different elements of sustainable development in
fashion design.
Key words: sustainable development, fashion, zero or less waste, local production, design
455

WEAVING FLAX AND WOOL IN SLOVENIA

iva Zupin
University of Ljubljana, Faculty of Natural Science and Engineering, Department of Textiles,
Ljubljana, ziva.zupin@ntf.uni-lj.si
Short report
Flax and wool in old times were the basic textile materials for producing clothes and home
textile. Both flax fibres and wool were already used in prehistoric times, when these materials
were in use for production first fabrics on simple looms. Use of flax and wool in Slovenian
lands is evident in medieval urbaria.
First records about cultivation of flax and breeding the sheep appeared in 12th century. By the
time when cultivation had been grown, flax and its products (flax yarn, linen and product of
the domestic craft) and also sheep and wool yarn had been on the list among taxes for the
feudal estates. According to late medieval urbaria, flax had been grown almost in all
Slovenian lands, such as Gorenjska, Dolenjska, Koroka and in parts of Gorika. Also in most
of Slovenian lands sheep was breeding. Till the middle of the 19th century flax was grown and
sheep raised in Slovenian lands. These activities provided row materials for the production of
linen and woollen fabrics in homec raft, as well as in organized manufactures. In the first half
of the 20th century flax cultivation and linen-weaving almost stopped. And also in period after
Second World War sheep breeding almost stopped. However, in recent times the number of
farmed sheep increases again. Flax cultivation and flax product, yarn, fabrics linen are now
used as homecraft and tourist attractions especially in some part of Slovenia, Bela Krajina and
Prekmurje.
Key words: hand weaving, flax, wool, Slovenian cultural heritage.
THE HISTORY OF SLOVENE FLAX CULTIVATION

The history of Slovene cultivation and processing of flax is eternal association of a plant and
human civilization. The first traces of the use of flax in Slovenian lands date back to
prehistoric times. Finds indicating the production of linen of the material inheritance from
Bronze Age lake dwellings on the Ljubljana Marsh. (2000-1700 BC). There can hardly be
any doubt about production of flax continuity in the following centuries, especially during
Roman times. Linen tunics are supposed to have been common through the Roman Empire in
the 2nd and 3th centuries AD, including parts of Slovenian Lands (1).
Also old Slaves, ancestor of the Slovenes, settled from 6th century AD onwards, must have
known and cultivated flax. They used fabrics, linen, as a means of payment (2).
This assumption is supported by the first written sources on the culture of flax and linen,
urbaria (catalogue of seigniorial rights and possession) of feudal estates. The oldest urbaria
dating from the 12th century onwards, already generally list among taxes in kind skeins of
flax, flax yarn, and linen and product of the domestic craft (1).
456

The urbaria also indicate that flax was undoubtedly grown all over the Slovene lands
(Carniola (Gorenjska), in the area of Kranj and kofja Loka, and in Dolenjska especially in
Bela Krajina in Carinthia (Koroka) in the Ziljska, Ro and Podjuna vallyes and in part of
Celje basin and in the Ptuj Plain). The cultivation of flax is assumed to have spread with the
introduction of the three-year circle of rotation and with the establishment of feudal estates.
During the first centuries of the modern area, flax kept its place among the commonly
cultivated crops. As a result of the three-year rotation this lasted until the mid-19th century.
The cultivation of flax may even have increased.
The expansion of flax cultivation from the second half of the 18th century onwards was
influenced by Merchantilism and especially by the physiocrats. The expansion and
improvement of the cultivation and processing of flax, which was one of the tradition
branches in the Habsburg Empire and enjoyed special treatment by the government, was
further enhanced by state interventions. Charters adopted by Empress Maria Teresa and
Joseph II also had major impact on flax cultivation in the Slovene provinces. The following
charters were adopt ed: on linen, on the yarn market, on spinning and on weaving as a free
craft (1).
The cultivation of the flax was also enhanced and improved by the activities of agriculture
societies, founded in the individual Slovenian lands in the middle of 18th century and
cultivation increased.
For the second half of 19th century flax and hemp were sown in Carniola on 3000 hectares.
For the second half of 18th century data for Gorenjska, Bela Krajina and Prekmurje refers to
6000 hectares sown with flax (3).
Figure 1. Field of blossoming flax (4).

Figure 2. Ripe flax ready to harvest
(4).
In spite of all these endeavours, flax cultivation declined from the mid-19th century onwards.
Parallel to this development was the spread of the use of cotton, which, due to its mechanized
production and cheap product, seriously affected the trade in linen in the late 18th century.
Attempts to mechanize the production of linen in the Austrian provinces were more or less
fruitless. It seems that flax cultivation survived to the extant it did until the end of feudalism
in 1848 only because flax and linen were a part of the serfs obligations (5).
For decline of flax cultivation there are other reasons; for instance decline of transatlantic
sailing ship (the decline of markets in the coastal towns which were supplied with sailcloth
and ropes) and the construction of railways (brought other additional earnings to peasants)
(5).
457

After 1875 the total area of fields sown with flax decreased even more rapidly. Flax
cultivation survived only in the poorest region of the Slovenes lands, especially in Bela
Krajina, Prekmurje and Koevje. Only 1444 hectares were sown with flax in 1929 and ten
years later only 1000 hectares.
After the Second World War flax cultivation declined from year to year. Nowadays it is sown
only by few individuals (1).
Now we try to discover new way of using flax and linen products.
LINEN MAKING IN SLOVENIA
The history and geography of Slovene flax cultivation and processing are intimately
connected with linen making. Through the centuries the principal producers of linen have
always been the Slovene peasants. The production of linen was the most widespread form of
domestic craft in all the Slovene provinces. Weaving and linen making is one of the oldest
hand craft in Slovenia (1).
In addition of flax cultivation, in some parts of Slovenia the sheep were raised. From sheep
fleece wool was produce. Both, flax cultivation and sheep raised for woollen yarn production
is highly connected with weaving and producing linen in Slovenia.
Weaving centres already started appearing at the end of the middle ages in all Slovenian
regions. Such weaving centres were in Gorenjska (Kranj and kofja Loka) in Dolenjska,
especially in Bela Krajina and Koevje and also in tajerska and Prekmurje (6).
In the feudal ages weaving belonged to the group of crafts (along with carpentry, tailoring,
shoe-making, ) which the towns could not monopolize because it was impossible to
monopolize the row materials, thus remained widespread in the countryside. (1).
In the middle 18th century, for example, there were 21 weavers in town of kofja Loka, but in
its rural hinterland 374 (7).
Weaving is held to be mans as well as womans job. Where mass production was concerned,
as for instance in 18th century Gorenjska, weaving on so called peasant looms was carried out
almost exclusively by men. A skilled weaver was indeed expected to weave 30 meters of
linen in a 10 to 12 working hours (1). There is information from the 19th century about
grandfather from Dava, who in the winter was so occupied by weaving that he slept only
four hours a day (7). Considering a woman`s place in the farm and her daily chores it is hard
to imagine her weaving to the same extent as men. The professional weavers in the town were
exclusively men.
Figure 3. Drying flax (14).
Figure 4. Breaking and threshing flax (14).

458

The income earned by weaving and selling linen must have been considerable. It has been
found out that in the feudal age farms from the countryside made a living as linen-merchants
(1).
The Slovenia linen production of flax yarn and linen had reached such extend in the Late
Middle Ages in some areas, especially in Gorenjska, it exceeded the local and domestic needs.
Linen was also considered as one of the principal goods of peasant trade in 18th century. It is
also well known that Slovene farmers trade linen also in the Adriatic coastal towns and even
in Italy. Record from Piran mentions linen for sails, tarpaulins and shop ropes originating
from the hinterland.
Figure 5. Hecking flax (14)

The surpluses in the production of linen were well absorbed by the coastal towns until the
latter half of 19th century. But after that linen, related to the flax cultivation started to decline.
In the 1830s and 1840s some factories, which improve the labour-extensive processing of
flax, mechanized spinning, were establish. But the cultivation and processing of flax still
decline. In the first half of the 20th century linen-weaving almost stopped. In Bela Krajina it
was preserved much longer because of the area`s economic condition. The lack of textiles
forced women in Bela Krajina to weave more linen for domestic use. In year 1951 Bela
Krajina still counted 345 looms and about 400 women weavers (1).
USE OF LINEN PRODUCTS
Flax linen of different quality was a basic textile material. Linen fabrics were used for clothes
for peasants and also for the clothes of townspeople and the nobility (underwear as well as
some upper body clothing, handkerchiefs and headwear). Linen fabrics were also commonly
used for the textile furnishings of homes of peasant, townspeople and the nobility (towels,
sheets, pillow-cases, tablecloths and mats, simple bags for pillow and mattresses,). The
peasants mainly used fabrics of domestic manufacture and origin. Another major user of linen
fabrics was the Church, because prescribed the use of linen for a whole range of liturgical and
other object (altar cloths, corporal cloths, palls, even the ciborium and towels in the sacristy).
After the mid-19th century linen continued to be the basic material for making underwear, for
some upper-body clothes, and to a greater extent also for childrens clothes. Until the Second
World War linen remained popular for bedclothes and tablecloths because of its durability (8,
9). Linen products were made of bleached or unbleached linen of different quality. Linen
threads were sometimes combined with other materials (hemp, cotton or wool). The intended
459

use of a fabric determined whether it was dyed with homemade or purchased dyes after it was
woven (8).
WOOL IN SLOVENIA
After the settlement on the territory of present Slovenia, the Slavs were breeding the sheep in
large numbers. The prevalence of sheep breeding can be seen from medieval and also later
urbaria. The sheep were registered among taxes in kind skeins, and peasant had to give feudal
lords one or two sheep. The urbaria from 15th, 16th, and 17th century also indicate that sheep
was breed all over Slovenian lands, especially on the coast and in the mountains; Koroka,
Kras, Bela Krajina, tajerska, Primorska, Gorenjska. In lowlands areas home grown wool was
also used but it always played the secondary role to materials from field crops.
Sheep breeding has always been an important and traditional element in the village economy.
Sheep were used for milk, meat and they produced fleeces for wool, one of the basic textile
material. Sheep breeding were widespread in 18th and 19th century, after that time sheep
breeding started to decline(9).
Statistical data about sheep breeding on Slovenian territory indicate that in year 1869 there
were 289 623 sheep, most of them in Primorska 88 428, 1939 year only 70000 sheep were
listed. In period after Second World War sheep breeding had almost ceased. (9) However, in
recent times the number of farmed sheep increases again, in year 2007 135887 sheep were
bread in Slovenia (12).
Figure 6. Jezersko Solava sheep breed (13).

PRODUCTION OF FLEECES AND WOOL
Sheep were sheared once or twice a year. The sheep were devastated of wool with special
shears beginning with the head and forelegs and finished with tail and back legs, that the
fleece stayed in one piece. A sheep gave from 1, 5 to 3 kilos of wool. The fleece have to be
cleaned from impurities by soaking and rinsing in water. After washing sheep fleece was first
hand combed to free it of large impurities. The next step was to classify the fleece, the best
quality fleece is from the back and shoulders.
The wool was than carded. Carding combs were two kinds, with long and rather sparsely
placed teeth or with shorter and more densely placed teeth. The fleece was passed through
each to soften it and prepare for spinning by using distaff and spindle or spinning wheel.
460

After spinning the wool was made into hanks. Hanks were often made with the use of a chair
back (10).
Wool could be used in its natural colours from white through ochre and grey to black
according to the colour of the natural fleece. Sometimes it was dyed with natural dyes from
the roots, bark, fruit, and leaves of various plants. In the thirties of the previous century
industrial dyes began to use, which made possible a much wider range of colours. But
nowadays dying with natural dyes is use again for natural and eco-friendly clothes.
WEAVING
Fabrics from flax and wool were woven on simple loom. Peasant weavers used simple
weaving implements, such as: small perforated and slotted boards (the brdo or brdce) used for
weaving narrow ribbons, with a wider version used for weaving belts and vertical looms (tara)
for making woollen patterned aprons, bags, and carpets. These implements were still used in
20th century in the regions of Gorjanci and in some places in Bela Krajina.
The most commonly used looms were horizontal looms (krosna) with maximum of four
shafts. These looms were used for weaving towels (8).
CONCLUSION
In the research about flax and wool it was found out that cultivation and use of flax is very
well researched. A lot of data can be found in the archives. The first records about cultivation
of flax are listed in 12th century. While the history of breeding the sheep and using of wool
products is less researched and it cannot be found in so many records.
As it was said in the article, natural materials such as flax, from Second World War onwards,
were not so much in use, other fibres, such as cotton slowly replaced it. Nowadays people
start to use natural materials again, but for different purposes, for clothing and also for
technical purposes, such as composites.
REFERENCES
1. Smerdel, I.: Dediina lanu in platna na Slovenskem / The Slovene linen-making
tradition, in Linen on net. Proceedings of the Congress Long life to the linen, 13-21
september 1998, Hmenlinna, Finland, p. 73 96.
2. Snoj, M.: Slovenski etimoloki slovar. Mladinska knjiga, Ljubljana, 1997.
3. Kocjan Ako, D.: Naravna vlakna v svetu in pri nas / Natural fibres in the world and in
Slovenia. Kmetijstvo in okolje, Zbornik posveta. Bled, 1998, p. 381-387.
4. Reimers flax. Dostupno na: http://www.reimersflax.com/ (16.8.2013).
5. Gestrin, F. : Industrijske rastline (lan, konoplja, murve) na Slovenskem. Kronika
(Ljubljana) 1991. Dostupno na: www.dlib.si/stream/URN:NBN:SI:docPBN2BI3D/9db400b7.../PDF (18.6.2013)
6. Bogataj, J.: Domae obrti na Slovenskem. Dravna zaloba Slovenije, Ljubljana,
1989.
7. Snoj, M. : Platnarstvo na Lokem od sredine 18. Stoletja do danes. Loki razgledi 27,
kofja Loka, 1980. Dostupno na: www.dlib.si/stream/URN:NBN:SI:docGOU1XMQ3/0bbac100.../PDF (15.8.2013)
461

8. agar, J.: Podobe lanenih tkanin na Slovenskem / Images of linen fabrics in Slovenia,
in Linen on net. Proceedings of the Congress Long life to the linen, 13-21 september
1998, Hmenlinna, Finland, p. 97 124.
9. Marakovi, M.: O zatonu kmekega in zaetkih industrijskega tkalstva na Slovenskem
/ On the decline of peasant and the outset of industrial weaving in Slovenija. Etnoloka
tribuna 12 (1989) 105-112.
10. Novak, V.: Doneski o tkalstvu in suknarstvu med Begunjami in irovnico. Slovenski
etnograf 6/7, 1953/54. Dostupno na: http://www.etnomuzej.si/files/etnolog/pdf/Slovenski_etnograf_23_24_1953_1954_novak_doneski.pdf
(14.8.2013).
11. Eckhel, N.: Uzgoj i obrada tekstilnih sirovina i proizvodnja tekstila / Raising and
Production of Raw Materials for Weaving. arolija niti, Vjetina narodnog tkanja u
Jugoslaviji / The Wonder of Weaving, Folk-weaving Skills in Yugoslavia. 12. Zbornik
radova meunarodnog kongresa antropolikih I etnolokih znanosti, Zagreb, 1988.
12. Ovce. Dostupno na: http://www.najdi.si/recepti/enciklopedija/ovce (20.8.2013)
13. Jezersko Solava Breed Dostupno: http://www.ovce.si/ (26.8.2013)
14. Zbirke fotografij Slovenskega etnografskega muzeja. Dostupno na: http://www.etnomuzej.si/sl/zbirke-fotografij (26.8.2013)
462

GRAPHIC TECHNOLOGY AND DESIGN
463


,
, ,
novakd@uns.ac.rs
N

.
.

.
.
,
( ),
.

.
.
.
. ,

,
, 3.
.
: , ,

.

.

.

. . ""
.

,
.
,
,
464

.
,
.
, - ,

.

.

.
,
.
, ,
, .
.

.

, .
.

.
.

.

(1) ( 1)
.
1.
465


( 2).
.
2.

( 2012. ).
.
(3).
3. S10 nanographic (Copiright HSPRmediji)

. LandaNanoInk

.
Landa Nanographic -
, .
466

,
, .Nano
Ink , ,
.

( 4).
4. Nanographi

.
.

.

( 5) :
x
,
x
,
x

,
x
,
x
,
x
.
467

5:

.

,
.
,
. ,

.
,
, .

:
x
(Desk Top Publisching )
,
x
(Computer to Plate
), ,
x
,
x

,
x
(DirectImage )
,
468

x
,
,
x
. ,
x

.
,
.

:
x
,
x
,
x
,
x
,
x
.
x
.
,
.
,
,
.
.

.
3
.

. ,
. .
.

.
.

.

, .
.
. .

.

.
469

.
.
. ,
.
.

35027 "
"
.
1. AccuVal Associates: Industry Factors Weaken Printing Equipments Secondary

Market (Online) http://www.accuval.net/insights/featuredarticle/
2. detail.php?ID=65. (1.6.2013)
3. European Commission: EU Manufacturing Industry:What are the Challenges and
Opportunities for the Coming Years? (Online)
http://ec.europa.eu/enterprise/policies/industrial-competitiveness/economic
crisis/files/eu_manufacturing_challenges_and_opportunities_en.pdf (4.6.2013)
Flood A.:Huge rise in ebook sales offsets decline in printed titles , (Online)
http://www.guardian.co.uk/books/2012/may/02/rise-ebook-sales-decline-printtitles. (14.6.2013)
4. Messe Dusseldorf: drupa 2012 sends out Trendsetting Impulses for the Print Sector,
press realase 16.05.2012 (Online) http://www.drupa.de/cgiin/md_drupa/custom/pub/content.cgi?lang=2&oid=16479&ticket=g_u_e_s_t&ca_pag
e=en%2F1410_4639.htm. (1.7.2013)
5. Nanowerk :Landa's Breakthrough Nanographic Printing Press Changes the Face of
Mainstream Print Markets with Versatility of Digital and Qualities of Offset (Online)
http://www.nanowerk.com/news/newsid=25272.php (4.7.2013)
6. Smyth S.:The Future of Inkjet Printing post drupa review (Online)
http://whattheythink.com/articles/58279-future-inkjet-printing-post-drupa-review/.
(4.7.2013)
470

7. MODERN TRENDS IN GRAPHICS TECHNOLOGIES

Dragoljub Novakovi, Igor Karlovi
University of Novi Sad, Faculty of Technical Sciences, Department of Graphic Engineering
and design, Novi Sad, novakd@uns.ac.rs
Abstract
Graphics technologies are highly propulsive technologies that accompany modern information
changes. Areas of development are related to the highly sophisticated research areas of nano
technology to modern information technology. Internet technology in recent years have
developed new printing trends that will bring about changes in the industry press. These
trends are changing and the way companies do business from design to printing and final
processing operations . The world economic crisis affects in addition to the printing and
media , particularly in traditional media
( newspaper and commercial printing ) and
opening a new media distribution channels. Printing Industry has a special task in relation to
all industries because they promote in certain areas such as the graphics package gives them
the most important components - appearance. Digitization is a mega trend with great
possibilities for packaging printing. In the field of printing goes from micro to nano Print area.
This only proves that innovation and technological breakthroughs major driving force for
economic growth and problem solving. Also, there is a clear trend where the written word is
increasingly played by digital media devices such as tablets , on the other hand, the press has
been increasingly used to develop the model , electronic printed circuit and 3D printing. This
paper will summarize the most important new trends and changes in graphic technologies.
Keywords: digital printing , digitizing , trends
471

CHEMICAL COMPOUNDS BASED ON ROSIN FOR PAINT

RESTORATION PROCESS
Milena Miljkovic1, Biljana Arsic1*, Vojkan Miljkovic2, Niko Radulovic1, Nemanja
Djordjevic1, Dragan Djordjevic1, Vesna Savic3
1
Faculty of Sciences and Mathematics, Nis, University of Nis

2
Faculty of Technology, Leskovac, University of Nis
3
Faculty of Medicine, Nis, University of Nis
Scientific paper
Conventional paint removal processes, based on application of chemicals and abrasion

include toxic components, hazardous working conditions and generation of large amounts of
hazardous waste. As a consequence of toxicity awareness, environmental regulations and the
use of new structural materials, a number of novel paint stripping processes are now being
investigated. During the paint removal, beside above mentioned facts, canvas preservation has
to be considered. For that reason, we used a product based on rosin. Rosin is mainly a mixture
of C20 monocarboxylic diterpenic resin acids of the abietic-type acids (mainly abietic,
palustric and neoabietic acids) and of the pymaric acid type (pimaric and isopimaric acids,
usually). The synthesis of the product which is used for paint removal was performed by hotprocessed saponification. Saponification of abietic acid was performed in ethyl alcohol and
sodium hydroxide. As a final result, solid, sticky and brownish substance was obtained. The
same method was performed to synthesize products by using the linseed oil and animal fat.
All products were tested for their efficiency in paint removal process. Unlike traditional paint
removal methods based on using the chemical reagents and different types of rubbing
techniques, in this research it was managed to obtain the product which preserves the canvas
structure, and gives the opportunity for easier and more efficient analysis of the paint or
canvas materials.
Key words: abietic acid, saponification, paint removal
Introduction
Interest in paint restoration process is several centuries old. Cleaning of painted works of art
includes mechanical cleaning, solvent cleaning (almost 300 years) (1), laser cleaning, etc.
Every cleaning procedure is an unpredictable process, so it is necessary to have in situ on-line
monitoring of the painting treatment (2).
Some existing paint removing pastes consist of inorganic constituents: sodium hydroxide,
calcium carbonate, lime, sodium phosphate, machine oil, water and potato starch (3).
Water-based system offers several advantages for the cleaning of cultural heritage in order to
remove grime materials, known to change the readability of the painting. There is an
interaction of water with wood or canvas support which favours mechanical stresses between
the substrate and the paint layers. In order to ensure the proper control, water-based cleaning
systems were improved into innovative chemical hydrogels-solvent gels (based on semi472

interpenetrating chemical poly (2-hydroxyethyl methacrylate)/poly(vinylpyrrolidone)

networks, polyacrylamide networks, organophilic organic-clay complexes). Comparing to
physical gels, chemical gels have improved mechanical properties and swell in a liquid
medium without solubilisation of gel and have cleaning capacity for watercolour paintings (4,
5).
Gelled and aqueous cleaning mixtures differ in the content of non-volatile materials. The
main ingredient is an organic (carboxylic) acid, which is either a terpene acid (mainly abietic
acid) or a bile acid (deoxycholic acid). Burnstock and Learner (6) found that deoxycholate
and abietate formulations were slow and did not clean unless the pH was not 9.5, which is
outside safe region. Triton X-100 and benzyl alcohol increased the speed and effectiveness of
the soap mixtures (7).
Different techniques are in use for the detection of changes in restoration process-SEM, GSMC, Py-GC-MS, DTMS, FORS, holographic interferometry, time-resolved shadowgraphy,
plasma spectroscopy or mid-FTIR fibre-optic reflectance spectroscopy (in this case when the
chelating agent, triammonium citrate, was in use for cleaning treatment of an oil painting) (2).
Materials and Methods
Saponification of abietic acid
The synthesis of the compound used for paint removal was performed by hot-processed
saponification (8). Saponification of abietic acid was performed in ethyl alcohol and sodium
hydroxide. As the final result, solid, sticky and brownish substance was obtained which was
characterized by 1H NMR.
The same method was performed to synthesize products by using the linseed oil and animal
fat.
NMR analysis
Quantitative 1H NMR analysis was performed on a Bruker Avance III 400 MHz NMR
spectrometer. All NMR spectra were measured at 25 0C in D2O (containing sodium 3(trimethylsilyl) propionate-2,2,3,3-d4, TSP, 0.75 %, as internal standard). Chemical shifts are
reported in ppm (G) and referenced to TSP (GH = 0 ppm) in 1H NMR spectra. Two-hundredfifty-six free induction decays were accumulated into 64-K data points with a spectral width
of 8012.82 Hz, an acquisition time of 4.09 s and an interpulse delay of 2 s. A line broadening
of 0.3 Hz was applied to the data and all spectra were phase and baseline corrected. Sodium
salts of ditepenic acids (expressed as sodium abietate) were quantified by reference to the
internal quantitation standard TSP.
Results and Discussion
The principle of work of paint removal mixtures was investigated in earlier works and it was
concluded that it consists in several steps: 1. A cleaning agent penetrates the paint film and
causes swelling and softening of the film (solvent action or the removal of acid components
by conversion to soluble salts). 2. Removal by the mechanical action (7).
Rosin, a mixture of C20 monocarboxylic diterpenic resin acids consists of the abietic-type
acids and of the pymaric acid type. It was shown as a suitable cleaning agent.
The paint removing agent, sodium salt of abietic acid was synthesized and characterized by
1
H NMR. The representative spectra showing integrals and chemical shifts are shown in
Figure 1 and Figure 2.
473

Figure. 1. 1H NMR spectrum of sodium salt of abietic acid with integrals
a)
474

b)
Figure. 2. a) 1H NMR spectrum of sodium salt of abietic acid (with chemical shifts of the
signals from 0 to 4 ppm); b) 1H NMR spectrum of sodium salt of abietic acid (with chemical
shifts of the signals from 4 to 8.8 ppm)
Characteristic signals (in ppm) of sodium salt of abietic acid (Figure 3) are: 0.85 (s, 3H), 1.07
(d, 3H), 1.08 (d, 3H), 1.43 (3H), 5.28 (s, 1H), 5.72 (s, 1H).
CH3
CH3
CH3
O Na
H3C
O
Figure. 3. Structure of sodium salt of abietic acid

Efficiency of all synthesized products was tested in paint removal process. Unlike traditional
paint removal methods, we managed to obtain the product which preserves the canvas
structure, and gives the opportunity for easier and more efficient analysis of the paint or
canvas materials.
475

Conclusions
The synthesis of the paint removing agents were successfully synthesized and characterized.
All obtained products were tested for their efficiency in paint removal process.
Acknowledgements
Authors want to thank for the financial support to the Ministry of Science and Education
(projects: TR 34020, TR 34012 and 174007).
References
1. Y. Guo (Faming Zhuanli Shenqing), CN 102675953, 2012
2. Kahrim, K., Daveri, A., Rocchi, P., De Cesare, G., Cartechini, L., Miliani, C.,
Brunetti, B. G., Sgamellotti, A.. The application of in situ mid-FTIR fibre-optic
reflectance spectroscopy and GC-MS analysis to monitor and evaluate painting
cleaning. Spectrochimica Acta Part A: Molecular and Biomolecular Spectroscopy, 74
(2009), 1182-1188.
3. S. Mengying (Faming Zhuanli Shenqing), CN 103131243, 2013
4. Domingues, J. A. L., Bonelli, N., Giorgi, R., Fratini, E., Gorel, F., Baglioni, P..
Innovative hydrogels based on semi-interpenetrating p(HEMA)/PVP networks for the
cleaning of water-sensitive cultural heritage artifacts. Langmuir, 29 (2013) 2746-2755.
5. D. G. Pomerleau (PCT Int. Appl.), WO 2007118328, 2007
6. Burnstock, A., Learner, T., Changes in the surface characteristics of artificially aged
mastic varnishes after cleaning using alkaline reagents. Studies in Conservation, 37
(1992) 165-184.
7. Erhardt, D., Bischoff, J. J. The roles of various components of rasin soaps, bile acid
soaps and gels, and their effects on oil paint films. Studies in conservation, 39 (1994)
3-27.
8. Bojic, A. and A. Zarubica: Praktikum za vezbe iz industrijske hemije (2007) pp. 6776.
476

COMPARATIVE VIEW OF THE QUALITY OF PRINTS USING

iCtP AND CONVENTIONAL PLATES
Ivana Juri, Igor Karlovi, Dragoljub Novakovi, Ivana Tomi
University of Novi Sad, Faculty of Technical Sciences, Department of Graphics Engineering
and Design, Novi Sad, rilovska@uns.ac.rs,
Scientific paper
Abstract:Lately it was shown that conventional plates which are subjected to chemical
treatments could be replaced with plates that eliminate the need for chemical processing. Ink
Jet Computer to Plate (iCtP) technology of platemaking could take the lead over the most
widespread CtP offset technology. iCtP technology uses modified ink jet printers that over the
nozzle, instead of colour, cover the aluminum plate with material which forms printing
surfaces.
The main aim of this study was to examine whether the iCtP plates could replace conventional
plates. In this paper we compared the quality of prints obtained using iCtP and conventional
plates. Solid, halftone tint and gray balance patches were assessed. Colourimetrics values of
slod patches were measured using reflectance spectrophotometer i1. For the analysis of other
patches microscope Sibress Pit was used. Print quality accomplished by using iCtP plate were
very promising.
Key words: CtP plates, iCtP plates, print quality
INTRODUCTION
Offset printing is a commonly used printing technique in which the image is transferred (or
"offset") from a printing plate to a rubber blanket, then to the printing media.It is an indirect
printing technology. In the offset printing process the printing and non-printing areas of the
plate are practically on one level. The printing areas of the printing plate are oleophilic/inkaccepting and water-repellent, that is, hydrophobic. The non-printing areas of the printing
plate are hydrophilic, consequently oleophobic in behavior. This effect is created by physical
phenomena at the contactsurfaces (1).The perfect offset printing process depends on many
chemical and physical specifics of the materials andcomponents involved in the process. One
of the most important is influence of the printing plate (type of materials; surface roughness,
especially of the ink-free/non-image surface, production methods in making the offset plate,
surface tension of the ink-accepting areas, etc.)
PRINTING PLATES
The plates used in offset printing are thin (up to about0.3 mm), and easy to mount on the plate
cylinder, andthey mostly have a monometal (aluminum) or, less often,multimetal, plastic or
paper construction. Aluminumhas been gaining ground for a long time amongthe metal-based
plates over zinc and steel.The imaging, ink-accepting coating (light-sensitivecoating,
thickness around 1m) is applied to the basematerial. This material is usually a polymer, or
477

coppering the case of multimetal plates (bimetal plates). A number of light-sensitive plates are
available that can be imaged by lasers directly from computerized digital data without the
need from intermediate films. For conventional offset platesfollowing light-sensitive layers
are mostly used:
dye-sensitized coatings (positive or negative)
photopolymer
silver-halide (AgX) coating
OPC Organic Photo Conductors
After imaging, all plates require some form of processing to either develop the image or at
least wash away nonimage areas. Some thermal plates require a pre-heating step after imaging
but prior to processing, which essentially washes off the nonimage areas. Some thermal plates
also require post-baking (after processing) to improve run length characteristics(2). It was
shown that conventional plates which are subjected to chemical treatments could be replaced
with plates that eliminate the need for chemical processing. One of the chemistry free plates
are processless thermal plates and also iCtP plates.
iCtP
A new approach to CTP is the use of ink jet compounds deposited on grained aluminum
surface. Ink Jet Computer to Plate (iCtP) technology uses modified ink jet printers that over
the nozzle, instead of colour, cover the aluminum plate with material which forms printing
surfaces. There are two methods, which differ in the agentwhich is used for printing surface
area creation and the type of substrate used for obtaining the printing form.There are several
leading producers of these modified printers, such as: Glunz&Jensen, Plate Jet, Technova,
CTCP, etc.
Company Glunz&Jensen uses aluminum plates with anodized surface and which does not
contains light-sensitive layer. On those plates, over the printer nozzle, chemical agent (special
ink) is applied to form the printing elements (Figure 1). This chemical agent is called Liquid
Dot (3).
Figure 1. iCtP plate
The ink is cured in the integrated finishing unit after imaging to fix the image to the plate. The
principle of applying this special ink on the plates is the same as applying ink onto the paper
478

with ink jet printer(Figure 2).Below the unit for imaging the plate is drying and plate
gamming units. By drying, the applied special ink binds to the aluminum base. After drying
the surface of the plate is covered with a thin layer of gumarabic (4). Plates have no light or
thermal sensitive coatings meaning that they can be imaged in normal daylight conditions.
Figure 2. Glunz&Jensen iCtP principle
For example, the company JetPlet produces iCtP systems that after the imaging the plate,
requires the development. The devices use negative photopolymer offset plates, Kodak
Craftsman sensitive to UV light and therefore the room should be protective with yellow
light.These devices use a special fluid that changes characteristic of photopolymer layer so
that in places where the fluid is applied, photopolymer layer becomes insoluble in the
developer.
The aim of this study was to compare quality of prints printed with two plates, iCtP plate and
conventional plate.
MATERIALS AND METHODS

In this investigation we compared two prints which were obtained using two different plates.
One conventional plate and one iCtP plate. The same test image was printed on the
Heidelberg Press using Glunz&Jensen iCtP PlateWriter plate and traditionally imaged plate
produced with Suprasetter.
On prints, solid, halftone tint and gray balance patches were assessed. Colourimetrics values
were measured using reflectance spectrophotometer i1. The 0/45 measurement geometry was
used with D50 illuminant and observer angle 2. Halftone tint and gray balance patches were
analyzed by microscope SibressPit.

Results obtained by measuring solid patches of primary colours are presented in Table 1.
According to the results we can see that the colour difference between prints is very small for
yellow and black, it can be seen only by experienced eye.Whereas, the colour differences
between the prints for cyan and magenta arehigher.
Table 1. Colourimetrics values of solid patches and colour difference E
Colour
Cyan
Magenta
Yellow
Black
L*
50,93
50,07
90,59
20,56
Conventional plate
a*
-29,75
73,11
-3,87
1,00
b*
-45,09
-0,74
98,25
0,07
479
L*
47,93
49,48
89,82
19,10
iCtP plate
a*
-29,61
67,66
-2,00
0,44
b*
-47,77
2,01
103,8
-0,62
E
3,19
4,06
1,50
1,70

Prints were also analyzed with microscope Sibress Pit. We captured patch with 40% TV
(black), gray balance patch and two specific colours: gray clock and skin. On Figures 3-5 we
can clearly see that there is difference between the prints obtained using different plate.
Conventional plate was imaged using AM raster. We can see that the points are the same size
and are arranged properly, at the same distance.
On the other side, Glunz&Jensen uses special screening technology, iScreening.iScreening
delivers the exceptional advantages of error diffusion screening including, total freedom from
moire, as well as unparalleled accuracy in reproducing fine detail. This screening
technologyeliminates the wormy or grainy textures that can occur with conventional
stochastic (FM) or error diffusion methods.
Figure 3. Halftone tint patch (40% Black) on print, 140x magnification
Figure 4. Gray balance patch on print, 140x magnification
480

Figure 5. Test images with marked specific colours, gray clock (left) and skin (right), 140x magnificatin
Conclusion
For offset printing technology, printing plate plays a major role in the process. It is the image
carrier and its quality is very important. Conventional plates are subjected to the chemical
treatments and because that they are not good for the environment. Caring for the
environment is an ever increasing concern for todays printer. iCtPsystem uses a unique
additive plate
making solution to address this issue, making it totally free of processing as well as
eliminating the associated chemical disposal costs. In this paper we compared prints printed
with the same machine using conventional and iCtP plates. Colour difference between those
prints is not large. And visually the difference is not apparent.In order to bring more complex
conclusions, it is necessary to examine durability of these plates, because beside quality,
runnabilty is also important.
Acknowledgements
This work was supported by the Serbian Ministry of Science and Technological Development,
Grant No.: 35027 "The development of software model for improvement of knowledge and
production in graphic arts industry".
481

References
1. Kipphan, H. (2001): Handbook of Print Media Technologies and Production Methods.
ISBN 3-540-67326-1, Springer, Berlin
2. Adams, R.M., Romano, F.J. (1999): Computer to plate primer. ISBN 0-88362-236-X,
GATF
3. Glunz&Jensen (2012): Liquid Dot. [Online]. Available at: http://www.glunzjensen.com/products/liquid_dot, (Last visited: 15.8.2013.)
4. Pavlovi, . (2009): Izrada tamparske forme za ravnu tampu, Computer To Plate
(CTP), III deo. Materijal sa predavanja.
482

UTICAJ PROCESA SUENJA NA OTPORNOST RFID KOMPONENTI

TAMPANIH FUNKCIONALNOM PROVODNOM BOJOM
Miloje oki1, ivko Pavlovi2, Urka Kavi3 , Sandra Dedijer2, Tadeja Muck1
1
Faculty of Natural Sciences and Engineering, University of Ljubljana, Ljubljana, Slovenia,

miloje.djokic@gmail.com, tadeja.muck@ntf.uni-lj.si
2
Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet tehnikih nauka, Departman za grafiko inenjerstvo i
dizajn,
3
Valkarton Rakek d.o.o., Rakek, Slovenia
Nauni rad
Oblast grafike koja zadnjih godina belei konstantano razvijanje i pronalaenje upotrebne
vrednosti u svakodnevnim ivotima je tampana elektronika. Pod tampom elektornike smatra
se izrada elektronskih komponenti uz korienja tehnika klasine tampe, kao to su: sito,
flekso, digitalna - ink jet i tampon tampa. injenica je da veina provodnih elektronskih
elemenata tei da ima to je mogue veu upornost, tj. to manju otpornost, i zato se u
konvencionalinim nainima izrade koriste najee metali. Dobijanje elektronskih elemenata
konvencionalnim putem je uglavnom skup i ekoloki tetan proces, koji se sastoji od velikog
broja faza i koji koristi kodljive hemikalije. Nasuprot tome je proces koji koristi tampana
elektronika i koji se odlikuje manjim brojem faza pri emu se ne koriste tetne hemikalije.
Problem koji se javlja kod tampane elektronike je provodnost elemenata, koja je u najveem
broju manja od provodnosti elemenata koji su izraeni na konvencionalan nain.
Cilj ovog rada je da istrai kako razliite metode suenja boje utiu na provodnost elemenata
tampane elektronike. U radu je predstavljen element koji se koristi za merenje otpornosti
odtampan na PETG foliji uz pomo poluautomatske maine za sito tampu. Boja kojom je
odtampan element je na bazi srebra. Odtampani uzorci sueni su na dva naina: u komori i u
tunelu za suenje.
Kljune rei: RFID, provodljivost, tampana elektronika
1.
Uvod
Radio Frekventna IDentifikacija (RFID) je tehnologija je zasnovana na radio frekventnim
talasima koji se koriste prilikom identifikacije razliitih objekata. Karakteristike ove
tehnologije omoguavaju identifikaciju uzpomo itaa, tedei vreme i smanjivajui broj
dodatnih operacija kod rukovanja proizvodom (pre svega u hiper tj. supermarketima, u
logistici itd.), u odnosu na sluaj identifikacije uz pomo bar koda(1,2). Podela RFID se moe
napraviti prema razliitim karakteristikama, npr. prema duini oitavanja/odgovaranja, prema
kompleksnosti izrade, prema ceni, prema interaktivnosti itd. Mogue je da su odreene podele
meusobno i povezane. Osnovna je, ipak, podela na aktivne, polupasivne i pasivne. Razlikuju
se po udaljenosti oitavanja/odgovaranja gde aktivni imaju veu razdaljinu, dok pasivni imaju
krau duinu oitavanja. Akitivni se razlikuju od ostalih jer poseduju svoj sistem napajanja,
koji je uglavnom u vidu baterije(3).
Potrebe za sve veim usavravanjem postoje na svim poljima, pa tako u i industriji.
Intergacija elektronike, kroz RFID doprinosi kroz svoja svojstva poveavanje funkcionalnosti
483

razliitih proizvoda, a sve sa ciljom unapreivanja i poveavanja lakoe upotrebe. Potekoe

se javljaju, jer konvencionalne metode izrade elektronike ili cena izrade nisu primerne za
masovnu proizvodnju (4). Manja cena kotanja jedinice odtampanog RFID u poreenju sa
konvencionalnim nainom tj. nagrizanjem doprinosi rasprostranjenosti RFID
tehnologije.Trenutni trend jeispitivanje mogunosti korienja konvencionalnih tamparskih
tehnika kao novog tamparskog procesa koji e tampati elektroniku direktno na razliite
supstrate i tako smanjiti cenu i omoguiti laku masovnu proizvodnju. Najee koriene
tehnike su sito tampa, digitalna - InkJet tampa, flekso i duboka tampa.
Postoji vie razliitih materijala koji se koriste kao provodni materijal u tampanoj elektronici,
pre svega to su nanoestice srebra, aluminijuma, deponovani bakar i drugi. Ustanovljeno je
velikim brojem istraivanja da antena odtampana sa bojom sa esticama srebra ima
kompatibilne parametre kao antena koja je napravljena nagrizanjem bakra. Dosta razliitih
studija pokazuje da je papir odlian substrat za podruje tampane elekronike. Razlog je u
tome to je papir poseduje poroznu povrinu i ustanovljeno je da upravo ona apsorbuje
rastvara iz boje, dok na povrini ostaju provodne estice uglavnom srebra. Slina ispitivanje
se vre i na InkJet tehnici tampe na podruju UHF antene (5). Potrebno je naglasiti da
uglavnom u naunim radovima se pominje kao substrat kvalitetan foto papir ili neka od
razliitih vrsta folija.
2. Materijaliimetode
U ovom radu koriene su dve metode toplotnog suenja, koje se primenjuju pri izradi
tampane elektronike. Ispitivanje otpornosti, koja je jedan od kljunih faktora u tampanoj
elektronici, izvreno je nakon procesa tampe i suenja. Rezultati dobijeni nakon ispitivanja
otpornosti mogu biti od znaaja pri postavljanju korelacije izmeu optimalnih uslova suenja i
to manje otpornosti odtampanih uzoraka.Izgled elektroprovodnog kontrolnog elementa za
merenje otpora prikazan je na slici 1 (kote su date u mm).
Slika 1: Testni element za merenje otpornosti

Figure 1: Test element for resistance measurements
Sam element je iskotiran i dat je prikaz dimenzija na slici, prije svega zbog potrebe da bi se
izraunao nominalni broj kvadrata kroz koji protie struja. U ovom sluaju broj kvadrata
[Nsq] je 10,3.
Kontrolni element na kome se vrilo ispitivanje je odtampan tehnikom sito tampe. Prilikom
tampanja koriena je jednobojna maina za sito tampu (Roku print SD 05). Ureaj za
tampu je poluautomatski sa maksimalnom brzinom do 1800 otisaka za sat. Maksimalna
veliina tamparske forme je 600 x 300 mm pri emu je povrina za tampu 320 x 220 mm
(6).
tamparska forma koja je koriena u radu je linijature 120 linija/cm. Korisna povrina
tamparske forme koja je koriena je 50 x 25 cm. Teoretski nanos boje koja se prenosi na
eljeni substrat prilikom korienja sita ovakvih karakteristika je oko 16 cm3/m2.
Boja koja je koriena za tampu je provodna boje na bazi srebra (SunChemical CRSN 2442).
Ova provodna boja namenjena je preveshodno tampi na fleksibilnim podlogama, kao to je
poliester (PE), PET, a moe se koristiti i kao alternativa za tampu na ITO (Indium tin oxide)
484

folijama koje imaju primenu u elektroluminiscentnim i aplikacijama koje podrazumevaju

ekrane na dodir.
Podloga za tampu koja je koriena u ovom radu je PETG folija. Ova folija je u osnovi PET
folija koja je kopolimerizovana sa glikolom i tako je dobijana takozvana PETG folija.
Odlikuje je trensparentnost, a proizvodi je kineski proizvoa Jiangsu Huaxin. Ova folija
namenjena je korienju u izradi kartica (za banke, smart card, ID kartice...).
PETG folija ima debljinu od 160 m, a njena devijacija debljine je bila 6%. Hrapavost
povrine po specifikaciji je bila u intervalu Ra: 0,8 - 2 m, merena po DIN 4768 standardu.
Zatezna vrstoa koju je folija imala pri pucanju je vea od 38 MPa, a izduenje pri pucanju
je bilo preko 120%. U specifikaciji za ovu foliju (7) nisu dati podaci o termikoji izdrljivosti,
ali je kroz oglede ustanovljeno da bez problema podnosi temperature od 150 C, ak i do 190
C pri kratkom vremenu izlaganja.
Nakon procesa tampanja dobijeni otisci su podvrgnuti procesu suenja. Primenjene su dve
metode toplotnog suenja: suenje u komori (Binder FD 115) isuenje u tunelu sa pokretnom
trakom (Zhejiang Dingye Machinery Co. BS - 400)
Proces suenja koje preporuuje proizvoa u tehnikom listu, koji se dobija uz ovu boju,
opisan je u dva dela. Prvi deo se odnosi na suenje u komori za suenje (tzv. penici), a drugi
na komoru za suenje koja je opremljenja kaiem koji prolazi kroz komoru (tunel).
Proizvoa za penicu predvia temperature do 150 C i vreme suenja do 30 minuta. Za
suenje u tunelu proizvoa preporuuje temperature od 100 C do 130 C i vreme suenja tj.
izlaganja otisaka u tunelu od 30 do 90 sekundi. Optimalne uslove svaki korisnik mora sam da
odredi u odnosu na ureaje koje koristi. Poznato je da se otpornost redukuje uz pomo veih
temperatura i/ili veeg vremena suenja.
Nakon procesa suenja usledilo je merenje otpornosti na odtampanim otiscima. Metoda
merenja otpornosti u dve take je upotrebljena za merenja na kontrolnom elementu. Koriena
su dva ureaja za merenje otpornosti, tzv. multimetra, Velleman DVM 1200 i Telstar DT890G.
Provodljivost osuenih otisaka je odreena od strane brojnih faktora kao to su linijatura sita,
debljine same emulzije na situ (direktno utie i na visinu sloja odtampane boje), brzine i
tvrdoe rakela, uslova suenja i brojnih drugih faktora.
3. Rezultati i diskusija
3.1 Rezultati otpornosti otisaka dobijeni nakon suenja u komori
Rezultati predstavljeni u ovom delu baziraju se na rezultatima kombinovanog suenja. Prvi
korak kombinovanog suenja bio je prolaz odtampanih uzoraka kroz tunel, u duini od 90
sekundi (tj. dva prolaska) sa ciljem da sa odstampani uzorak prosui zbog daljeg suenja u
toplotnoj komori, koja predstavlja drugi deo kombinovanog suenja. Drugi deo se sastoji od
tri razliite temperature na koje je bila podeena komora i u kojoj su se uzorci suili u
vremenu od 20, 30 i 40 minuta.
Prva temperatura u komori je bila 120 C i kao to je gore navedeno, i u njoj su razliiti uzorci
za svaki vremenski period, proveli 20, 30 i 40 minuta. Nakon toga uzorci su bili podvrgnuti
merenju multimetrom da bi se proverila njihova otpornost. U merenjima su koriena dva
multimetra, sa eljom da bi se prikazali to taniji rezultati, ali i da bi se stekao uvid u to
koliko razliiti instrumenti prikazuju rezultate. Rezultati dobijeni nakon merenja uzoraka
suenih u komori nakon 20, 30 i 40 minuta na temperaturi od 120 C, bie prikazani na slici 2.
485

Slika 2 (levo): Rezulati otpornosti otisaka nakon suenja u komori na 120 C posle 20, 30 i 40
min
Figure 2 (left): Results of resistance of prints after drying in the chamber on 120 C after 20,
30 and 40 min
Slika 3 (desno):Rezulati otpornosti otisaka nakon suenja u komori na 150 C posle 20, 30 i
40 min
Figure 3 (right): Results of resistance of prints after drying in the chamber on 150 C after 20,
30 and 40 min
Na dijagramu se mogu videti razliite vrednosti otpora, koje pokazuju razliiti merni ureaji,
iako se radi o istom odtampanom uzorku. Dok jedan merni ureaj pokazuje konstantne
vrednosti, drugi ureaj prikazuje da se nakon 20 minuta pokazuje vrednosti otpora od 0,85 ,
posle 30 minuta otpor raste na 0,9 , da bi izmerena otpornost na uzorcima koji su u toplotnoj
komori proveli 40 minuta iznosi 0,8 .Na slici 3 koja e biti prikazana u nastavku
predstavljeni su rezultati otpornosti odtampanih uzoraka nakon suenja u komori pri
temperaturi od 150 C. Kao i kod predhodnih uzoraka vidi se razlika u rezultatima kod
merenja razliitim instrumentima, a vidljiva je i tendencija smanjenja otpornosti sa
poveanjem vremena suenja, osim u primeru kada se uzorak suio u periodu od 40 minuta,
odnosno kada je meren sa instrumentom VALLEMAN DVM 1200. To se moe objasniti
moguom grekom u merenju, tj. da izmeu elektroda instrumenta i odtampanog provodnog
sloja boje nije ostvaren dobar kontakt.
Slika 4 prikazuje rezultate koji su dobijeni suenjem odtampanih uzoraka u komori, pri
razliitim vremenskim periodima suenja i pri temperaturi od 170 C. Kao to je moglo da se
pretpostavi na samom poetku, upravo nakon ovog suenja dobijaju se najmanji rezultati
otpornosti zbog korienja veoma visoke temperature. Poreenjem rezultata mernih ureaja
vidimo da je pri ureaju TELSTAR DT-980G vrednost otpora konstantna, dok pri ureaju
VALLEMAN DVM 1200 uzorak poseduje veu otpornost koja se prvo sa produavanjem
suenja smanjuje, ali potom prilikom suenja od 40 minuta ponovo poveava za 0,05 .
Slika 4:Rezulati otpornosti otisaka nakon suenja u komori na 170 C posle 20, 30 i 40 min
486

Figure 4: Results of resistance of prints after drying in the chamber on 170 C after 20, 30 and
40 min
Da bi se bolje videle korelacije izmeu temperature, sa jedne strane, i procesa suenja, sa
druge strane u nastavku e biti predstavljeni dijagrami koji prikazuju otpornost uzoraka
suenim na 20, 30 i 40 minuta na razliitim temperaturama.Slika 5 prikazuje kretanje
vrednosti otpora na uzorcima pri suenju u komori u periodu od 20, 30 i 40 minuta. Uzorci su
sueni na temperaturama od 120, 150 i 170 C, a slike su poslagane redom.
Slika 5: Rezulati otpornosti otisaka nakon suenja u komori posle 20, 30 i 40 min
Figure 5: Results of resistance of prints after drying in the chamber after 20, 30 and 40 min
Na grafiku se vidi da najbolje tj. najmanje vrednosti otpornosti se dobijaju prilikom suenja na
najviim temperaturama (170 C). Kao i na predhodnim graficima vidi se razlika u
rezultatima koji se dobijaju merenjem istih uzoraka pod istim uslovima, ali sa razliitim
mernim ureajima. Na grafiku koji prikazuje rezultate nakon 30 min suenja se jasnije vidi
korelacija izmeu temperature suenja i otpornosti, gde je otpornost obrnuto srazmerna
temperaturi suenja. Ovde se moe zapaziti i minimalna vrednost otpora na uzorcima, koja
iznosi 0,6 .
3.2 Rezultati otpornosti otisaka dobijeni nakon suenja u tunelu
Tunel za suenje je bio nameten na tri razliite temperature, od 100 C, 115 C i 130 C.
Vreme jednog prolaza pri minimalnoj brzini kretanja pokretne trake je 45 sekundi. Merenja
otpornosti obavljala su se na razliitim uzorcima poslije drugog, treeg, etvrtog, petog i
estog prolaza kroz zagrejani tunel. Za svako merenje korien je drugi uzorak odtampanog
materijala, da bi se dobili to taniji rezultati.
Kako je preporuka proizvoaa da se koristi temperature u rasponu od 100 do 130 C,
odlueno je da se koriste temperature koje predstavljaju minimum i maksimum vrednosti
preporuenih temperatura i njihova sredina tj 115 C. Slika 6 predstavlja upravo rezultate koji
su dobijeni merenjem otpornosti odtampanih otisaka, uz pomo dva razliita multimetra,
nakon suenja u tunelu na 100 C.
Slika 6 (levo): Rezulati otpornosti otisaka nakon suenja u tunelu pri 100 C
Fig. 6 (left): Results of resistance of prints after drying in the tunnelon 100 C
Slika 7 (desno):Rezulati otpornosti otisaka nakon suenja u tunelu pri 115 C
Fig. 7 (right): Results of resistance of prints after drying in the tunnelon 115 C
Na slici 6 je vidljiva tendencija opadanja otpornosti sa poveanjem broja prolaza. Takvo
ponaanje je i oekivano, jer sa svakim novim prolazom dolazi do sve veeg isparavanja
487

rastvaraa u boji koji omoguava da se same mikro estice srebra, koje je se nalaze u boji,
bolje prostorno rasporede i formiraju bolji meusobni kontakt to rezultuje boljom
provodnou.
Na grafiku broj 7 su vidljive oscilacije rezultata. Najmanje vrednosti otpora oitavaju se
nakon tri prolaska kroz zagrejani tunel, to potvruju oba ureaja za merenje. Nakon toga
rezultati se poveavaju, ali se u merenju otpora nakon est prolaza javlja veliko odstupanje u
rezultatima izmeu dva multimetra, gde prvi pokazuje visoku vrednost otpora priblino
jednaku vrednou merenja nakon drugog prolaska pri istoj temparaturi, dok drugi multimetar
pokazuje rezultat priblian minimalnoj vrednosti otpora koji je dostignut nakon treeg prolaza
otiska kroz toplotni tunel.
Trei deo rezultata suenja koje se obavljalo upotrebom toplotnog tunela sa pokretnom
trakom je predstavljen na slici 8. Kako se u ovom sluaju koristila najvea preporuena
temperatura, oekivano je postizanje najbolje provodnosti odtampanog sloja.
Slika 8:Rezulati otpornosti otisaka nakon suenja u tunelu pri 130 C

Fig. 8: Results of resistance of prints after drying in the tunnelon 130 C
Minimalna otpornost je vidljiva nakon petog i estog prolaza uzoraka kroz zagrejani tunel.
Nakon petog prolaza oba mulitimetra pokazuju istu vrednost otpornosti. Ve nakon estog
merenja rezultati se opet ne podudaraju, gde jedan instrument pokazuje neoekivano visoku
vrednost, a drugi vrednost manju od vrednosti otpora nakon petog merenja, pri istoj
temperaturi. Ovo merenje drugog instrumenta je svakako loginije, s obzirom da je poznato
da pri duem izlaganju, ali i pri vioj temperaturi, dolazi do poveanog isparavanja rastvaraa
iz boje.
5. Zakljuak
Rezultati pokazuju kako vrednosti otpornosti otisaka zavise od temperature suenja. Kod
nekih primera se primeuje da prilikom poviene temperature suenja dolazi I do poveanja
otpornosti, to nije u skladu sa oekivanim rezultatima. Krajnji rezultat u svakom od primera
je takav da je vrednost otpornosti uvek nia u odnosnu na poetnu vrednost otpornosti. Sa
druge strane treba se uzeti u obzir i da su merenja zavisna i od drugih faktora. Ti faktori su
subjektivni i ogledaju se najee u nemogunosti ponavljanja merenja u smislu jednakog
pritiska elektroda na odtampani materijal, nedovoljne preciznosti pri kontaktu mernih
elektroda saodtampanim otiskom. U radu su koriena dva merna instrumenta. Vidljivo je da
se njihovi rezultati razlikuju, iako se moe rei da u veini primera oba multimetra prikazuju
isto ponaanje odtampanih otisaka.Na kraju, potrebno je uzeti u obzir i trajanje suenja.
Vreme koje otisak provodi u komori za suenje mnogo je vee od vremena koje protekne dok
se otisak ne osui u tunelu za suenje. Industriji to vreme predstavlja gubitke i svakako to
treba uzeti u obzir prlikom izbora optimalnog reenja za suenje provodnih elemenata.
488

Zahvalnost
Istraivanja su podrana od strane Ministarstva prosvete, nauke i Tehnolokog razvoja
Republike Srbije, projekat br.: 35027 Razvoj softverskog modela za unapreenje znanja i
proizvodnje u grafikoj industriji i projekta CEEPUS III RS - 0704 - 01 - 1213, Research
and Education in the Field of Graphic Engineering and Design.
ACKNOWLEDGMENTS
Urka Kavi acknowledges assistance from the European Social Fund (Operation partfinanced by the European Union, European Social Fund).
6. Literatura
1. RFID
Journal,
The
History
of
RFID
Technology,
http://www.rfidjournal.com/article/articleview/1338/1/129
2. Landt, J., Shrounds of Time The History of RFID, AIM Inc., ver.1.0. Oct. 2001 DOI:
10.1109/MP.2005.1549751
3. Bogataj, U., Maek, M., Muck, T., Klanek Gunde, M., Readability and modulated
signal strength of two different ultra-high frequency radio frequency identification tags on
different packaging. Packag. technol. sci., 2011, pp. 1-12.
4. Merilampi, S. L., Bjorninen, T.., Vuorimaki, A.., Ukkonen, L.., Ruuskanen, P..,
Sydanheimo, L., The Effect of Conductive Ink Layer Thickness on the Functioning of
Printed UHF RFID Antennas. Proceeding of the IEEE, vol. 98, (9),2010, pp. 1610 1619
5. L. Yang, M., Tentzeris,M.,Design and Characterization of Novel Paper-based InkjetPrinted RFID and Microwave Structures for Telecommunication and Sensing
Applications, Proc. of IEEE/MTT-S International Microwave Symposium, 2007, pp. 1633
1636
6. http://www.fujifilmusa.com/products/industrial_inkjet_printheads/index.htm 10.02.2013.
7. http://www.p2pays.org/ref/03/02453/flexography.htm 10.2.2013
489

THE INFLUENCE OF THE DRYING PROCESS ON THE RESISTANCE

OF RFID COMPONENTS PRINTED BYFUNCTIONAL
CONDUCTIVEINK
Miloje oki1, ivko Pavlovi2, Urka Kavi3 , Sandra Dedijer2, Tadeja Muck1
1
Faculty of Natural Sciences and Engineering, University of Ljubljana, Ljubljana, Slovenia,

miloje.djokic@gmail.com, tadeja.muck@ntf.uni-lj.si
2
University of Novi Sad,Faculty of Technical Sciences,Graphic Engineering and Design,
Novi Sad, Serbia,
3
Valkarton Rakek d.o.o., Rakek, Slovenia
Abstract
Printed electronics is area of graphic production which has been constantly developing and
finding a use value in the everyday lives. The term of printed electronics include the
preparation of electronic components with the use of classical printing techniques such as:
screen printing, flexo, digital (ink jet) and pad printing. The fact is that most electronic
conductive elements tend to have the maximum amount of persistence, i.e. the less resistance,
and therefore, in conventional ways of making the most commonly used elements are metals.
Making of electronic devices through the conventional way is most costly and
environmentally damaging process, which consists of a large number of phases and harmful
chemicals. In contrast is a process that uses printed electronics and which is characterized by
a smaller number of stages and it is not using harmful chemicals. The problem that occurs in
printed electronics is the conductivity of elements, which in most cases lower than the
conductivity of the elements that have been made trough the conventional way.
The aim of this paper is to explore how different methods of ink dryingaffect on the
conductivity of printed electronics elements. The paper introduces an element that is used to
measure the resistance of PETG film printed with the help of semi-automatic screen printing
machines. The ink used is printed element is based on silver. The printed samples were dried
in two ways: in the chamber and tunnel dryers.
Key words: RFID, conductivity, printed electronics
490

ANALIZA SVOJSTAVA SITA KAO NAJUTICAJNIJEG ELEMENTA U

TEHNICI SITO TAMPE
Miloevi Rastko1, Stani Mladen2, Banjanin Bojan1
1
Departman za Grafiko inenjerstvo i dizajn, Fakultet tehnikih nauka, Univerzitet u Novom

Sadu, Srbija, rastko.m@uns.ac.rs
2
Tehnoloki fakultet, Univerzitet u Banjoj Luci, Bosna i Hercegovina
Nauni rad
U tehnici sito tampe, kao u tampi uopte, kvalitetna, ponovljiva i reprodukcija sa

predvidljivim rezultatima predstavlja glavni cilj. Kvalitet sito tehnike tampe zavisi od
mnogobrojnih parametara meu kojima je sito jedan od najuticajnijih. Sito zajedno sa
ablonom predstavlja nosioca tampajuih elemenata, tj. informacije koja e se odtampati i
time biti prenesena na podlogu za tampu. Cilj ovog rada predstavlja istraivanje efekata
odreenih faktora na najbitnije karakteristike mreice, kao i uticaja svojstava mreice na
parametre kvaliteta tehnike sito tampe. Kako bi omoguili bolje razumevanje i uvid na koje
naine i u kojoj meri se ovi efekti ispoljavaju, izvrene su analize faktora koji utiu na
karakteristike mreice, kao i uticaj svojstava mreice na odreene parametare kvaliteta
tampe. Izvren je pregled faktora koji imaju znaajan efekat na karakteristike mreice kao i
uticajnih svojstava mreice na kvalitet otiska sito tamparske tehnike. Analizama je utvreno
da odreeni faktori, prevashodno razliiti nivoi zategnutosti mreice, imaju veliki uticaj na
fizike karakteristike sita, a samim tim, efekat i na krajnji rezultat tampe.
Kljune rei: kvalitet sito tampe, gustina tkanja sita, otvorenost sita, zategnutost sita
1. Uvod
Osnovne karakteristike propusne, odnosno tehnike sito tampe, koje joj i daju veliku prednost
u odnosu na druge alternative, jesu jednostavna i brza tampa uz mogunost velikog nanosa
boje, kao i relativno niska cena. Sito tampa je tehnika propusne tampe kod koje se otisak
dobija potiskivanjem boje kroz delimino propustljivo sito koje je zategnuto na ram.
tamparska forma se sastoji od sita koje proputa boju, ije povrine predstavljaju tampajue
elemente, i ablona, nepropusne emulzije, ije povrine predstavljaju netampajue elemente,
koji prekrivaju sito. Pritiskom gumenog ili silikonskog rakela, boja prolazi kroz propustljiva
okna (tampajue elemente) direktno na podlogu za tampu ime se dobija otisak (1-4).
U zavisnosti od specifine primene, sita se proizvode u razliitim izvedbama tkanja i
materijalima, npr. za tampu tekstilnih materijala one se izrauju od poliestera jednostrukog
tkanja ili poliamida (najlona), dok se za potrebe tampe finih detalja, kakvi se zahtevaju u
proizvodnji elektronskih integralnih kola, izrauju od nerajueg elika, ili se formiraju
elektrinim putem, slika 1 (5).
491

Kvalitet sito tampe zavisi od mnogobrojnih faktora koji se mogu grupisati u est kategorija:
tamparski sistem, proces tampe, tamparska boja, podloga za tampu, rakel i sito koje
predstavlja najbitniji deo ovog tamparskog procesa (6).
a)
b)
c)
d)
Slika 1. Prikaz sita razliitog materijala i postupaka izrade: a) poliestersko sito, b) sito od
nerajueg elika, c) kalandirano sito, d) niklovano beta () sito (bez tkanja) (5).
Figure 1. Different mesh type representation in respect of material and making process: a)
polyester mesh, b) stainless steel mesh, c) calendered mesh, d) beta mesh () (electroformed
screen) (5.)
2. Cilj istraivanja
Cilj ovog istraivanja je analiza razliitih fizikih parametara sita, zatim analiza promena koje
parametri sita trpe pri izlaganju sili zatezanja razliitih nivoa, i na kraju analiza povratnih
informacija nakon tamparskog procesa merenjem otisaka, kako bi se utvrdio uticaj pojedinih
parametara na odreene elemente kvaliteta tampe. Ovo je izvreno putem predstavljanja
najbitinijih delova rezultata i zakljuaka istraivanja iz oblasti sito tamparske tehnike
rezliitih istraivaa.
3. Analiza uticaja zategnutosti sita na njegove karakteristike
i uticaja parametara sita na kvalitet tehnike sito tampe
Parametri na koje e biti usmerena posebna panja su: 1) gustina tkanja sita (Mc), 2)
otvorenost sita (Mo), 3) prenik vlakna sita (D), 4) debljina sita (Ft), 5) otvorena povrina sita,
kao i 6) zategnutost sita, odnosno uticaj odreenih nivoa zategnutosti sita na prethodno
navedene parametre.
Ovi parametri predstavljaju smernice prilikom odabira adekvatnog sita za odreenu primenu,
a promene njihovih vrednosti e u odreenoj meri uticati na parametre kvaliteta sito tampe
kao to su: uniformnost debljine nanosa boje, srednju debljinu tamparske boje na otisku,
rezoluciju finih linija i broj neprekrivenih oblasti bojom (6-8).
492

3.1. Gustina tkanja sita (Mc)

Gustina tkanja sita predstavlja broj niti po jedinici duine, gde se kao jedinica obino uzima
jedan in ili centimetar. Prva oigledna primena informacije o gustini tkanja sita je pri odabiru
sita za odreenu tamparsku primenu. Druga je radi prorauna odnosa date gustine tkanja sita
i linijature rastera, radi utvrivanja minimalne veliine rasterske take, kao i za odreivanje
mogunosti pojavljivanja negativnog moare efekta. Izbor sita sa neadekvatnom gustinom
tkanja moe dovesti do gubitka tonskog opsega, moarea, nazubljenih ivica na otisku i
nedovoljne koliine reprodukovanih detalja kod rasterske i tampe finih linija (9).
Za kontrolu nanosa boje, sito uestvuje sa 50%, a gustina tkanja sita predstavlja jedan od
presudnih faktora kod kontrole nanosa tamparske boje, kao i kvaliteta reprodukcije posebno
kada se radi sa gustinama tkanja sita od 305 niti/in. ili manjim. Gustina tkanja sita postaje
manje bitan faktor prilikom upotrebe veih gustina tkanja od 305 niti/in, tada faktori kao to
su prenik vlakna i nain tkanja postaju dominantniji u odreivanju nanosa boje. Veim
gustinama tkanja sita mogue je ostvariti tampu finijih detalja. Poznato je da se tampom
sitima guih tkanja dobija otisak sa manjim nanosom boje, to se lako moe utvrditi
merenjem parametara kvaliteta tampe kao to su: Vrednosti relativne spektralne refleksije i
vrednosti svetline boje (L koordinate CIE L*, a*, b* prostora boja) (2, 10, 11).
Meutim, utvreno je da se debljina boje neosuenih otisaka, merene posle tampe sitima sa 9
razliitih gustina tkanja (254 niti/in. - 460 niti/in.), ne smanjuje postepeno, ve ostaje
priblino ista. Ovi nalazi pokazuju da debljina nanosa boje nije uslovljena gustinom tkanja
sita. Postoji mogunost da se znaajno smanji nanos boje kod neosuenih otisaka,
redukovanjem ukupne debljine mreice sita, ali bez potrebe za upotrebom sita finijeg tkanja.
Ovo se postie upotrebom kalandiranih sita od nerajueg elika, koja se bruse na najviim
takama tkanja (voritima) i time smanjuje ukupna debljina (9, 5).
Gustina tkanja odreenog sita koju specificira proizvoa ili distributer, moe da se razlikuje
od stvarne, izmerene gustine tkanja. Testirana sita, koja su bila podvrgnuta sili istezanja,
pokazuju postepeni pad gustine tkanja (broja niti/in.) kreui se od slobodnog do stanja
zategnutosti. Ove razlike mogu negativno da utiu na rezoluciju slike, reprodukciju boje kao i
ukupni kvalitet tampe. Obino, sita manje gustine tkanja (ispod 200 niti/in.) imaju manju
tendenciju promene ovog parametra od onih sa veom gustinom tkanja. Takoe, zabeleene
su i razlike gustine tkanja u pravcima osnove i potke, to odreenog sita pokazuju u velikoj
meri. Kvalitetno sito bi trebalo da ima uvek poznatu gustinu tkanja, jednaku u oba pravca
tkanja. Rezultati merenja gustine tkanja sita ispoljavaju veliku ponovljivost du itavog
opsega primenjenih napona i testiranih mreica (7, 9, 12).
Preporuuju se dve situacije kada bi trebalo proveriti gustinu tkanja sita. Prva, kada pristigne
nova serija sita, i druga, posle zatezanja sita na krajnji, radni nivo pogodan za tampu (9).
Linijatura rastera odreuje tonski opseg koji je mogue odtampati na situ odreene gustine
tkanja, tabela 1. Poveavanjem linijature rastera, efektivno se smanjuje tonski opseg koji je
mogue odrati pre nego to doe do moare efekta u svetlim tonovima, i do zaepljenja u
493

tonskom opsegu izmeu srednjih tonova i senki i ne pree sve u pun ton. Kvalitet tampe
odreene slike sa datom linijaturom rastera se poveava porastom gustine tkanja sita (11, 13).
Osnovni atributi kvaliteta sito tampe (geometrija linije, itljivost teksta, okruglost rasterske
take i motl) svakako zavise u odreenoj meri od gustine tkanja sita. Korienjem sita vee
gustine tkanja ne moe se znaajno unaprediti reprodukcija otiska kao ni krunost rasterske
take, ali ima efekat na porast povrine odtampanih linija i pozitivni efekat na reprodukciju
teksta. Vea neuniformnost u vidu motla se poveava sa porastom gustine tkanja sita, kao i
neujednaenosti u oblasti punog tona (neupojne podloge), dok otisci na papiru pokazuju
poveano razlivanje boje (14).
Tabela 1. Mogui tonski opseg - Praktina ogranienja linijature rastera za tampu koja
omoguava dobru separaciju izmeu svih tonskih vrednosti u datom tonskom opsegu. (11)
Table 1. Printable tone range - Practical limits for halftone line count for a print that exhibits
proper separation between all tones in the given tonal range. (11)
Gustina
tkanja
sita
45 lin/in.
65 lin/in.
85 lin/in.
196
6-86%
13-71%
22-50%
230
4-90%
9-78%
16-63%
305
3-94%
5-89%
9-80%
13-71%
355
2-96%
4-91%
7-85%
10-79%
14-70%
390
2-97%
4-93%
6-88%
9-82%
13-75%
20-61%
420
2-97%
3-94%
5-90%
8-86%
11-80%
17-68%
460
1-98%
2-95%
4-92%
6-88%
9-84%
13-74%
100
lin/in.
120
lin/in.
150
lin/in.
3.2. Otvorenost sita (Mo)

Otvorenost sita predstavlja rastojanje izmeu dve niti sita, ukazujui na veliinu pojedinanog
otvora sita, slika 2. Veliina otvora sita, diktira maksimalnu veliinu estice pigmenta koja se
moe odtampati i definie najmanji mogui procenat rasterske take ablona koju moe
podrati sito. Pored otvorenosti sita, procenat otvorene povrine sita je obino ukljuen u
specifikaciju. Postoji nekoliko razliitih formula za raunanje ovog parametra, i svaka od njih
daje neznatno drugaiji procenat za odabrano sito, koji se nalazi u uskom opsegu od 1-2%.
Jedna od formulacija glasi (7):
494

2
% otvorene povrine = (1 - gustina tkanja x prenik vlakna) x 100%

(1)
to je vea otvorenost sita, bolja je i rezolucija, to unapreuje kvalitet odtampane linije.
Zategnutost sita je jo jedan bitan faktor. On predstavlja nivo optereenja pri kom je zategnuto
sito (N/cm). Odgovarajua zategnutost sita pomae pri prenosu boje. Ukoliko je ono previe
zategnuto bie teko odrati pravilno rastojanje izmeu sita i povrine na kojoj se tampa, a
ako je preslabo zategnuta, to e rezultovati loim odvajanjem sita od podloge za tampu (6, 8).
Slika 2. Prikaz parametara sita (prenik niti i otvorenost sita) (7).

Figure 2. Mesh parameters representation (thread diameter and mesh opening) (7).
Logino je oekivati da odreena debljina vlakna sita pri odreenoj gustini tkanja sita uvek
daje istu otvorenost sita, kao i procenat otvorene povrine, ali ipak informacije proizvoaa ne
podraavaju ovo. Postoje dva objanjenja za ovu nepodudarnost. Prvo je to to neki
proizvoai mere ove parametre dok ih drugi raunaju pomou informacija o gustini tkanja
sita i prenika vlakna sita. Drugo objanjenje je to da se formule koje se koriste za proraun
razlikuju. Proizvoai obino daju jedan broj kao informaciju o otvorenosti sita,
pretpostavljajui da su otvori kvadratnog oblika, mada oni to zapravo nisu u velikom broju
sluajeva. Na slici 3 a), predstavljeno je sito (305/40) u svom slobodnom (nezategnutom)
stanju, i kvadrat veliine koja odgovara proraunatoj veliini otvorenosti sita (na osnovu date
informacije o otvorenosti sita), preko realnog otvora. Razlike u obliku i veliini su oigledne,
i u ovom sluaju stvarni otvor je manji u odnosu na dimenzije date od strane proizvoaa.
Kada se isto sito zategne do optereenja od 35 N/cm, i isti kvadrat postavi preko otvora, vidi
se da je realni otvor znatno vei. Stvarni oblik otvora je pribliniji pravougaoniku nego
kvadratu, kako sugerie broj dat u specifikaciji. Prvi opti zakljuak je da se veliina otvora
sita poveava primenom odreene sile zatezanja na sito. Kod sita nie gustine tkanja (60
niti/in. - 158 niti/in.) ne dolazi do poveanja otvorenosti u tolikoj meri kao kod sita viih
gustina tkanja za istu primenjenu silu zatezanja (7).
495

Kao dokaz ponovljivosti testa zatezanja sledi da e dva sita zategnuta istom procedurom
zatezanja imati povrine otvorenosti sita ije su razlike u granicama od 5-7% du itavog
opsega moguih nivoa tenzije (7).
a)
b)
Slika 3. Prikaz sita sa kvadratom koji oslikava proizvoaevu specifikaciju veliine

otvorenosti sita postavljenim preko stvarnog otvora sita: a) nezategnuto sito b) sito zategnuto
optereenjem od 35 n/cm (7).
Figure 3. Image of a mesh with a superimposed image of the manufacturers specified mesh
opening size over an actual mesh opening: a) mesh at 0 N/cm b) mesh at 35 N/cm (7).
3.3. Prenik niti sita (D)
Prenik niti predstavlja prenik pojedinanih vlakana koje ine sito, slika 2. Treba primetiti na
slici 4 a), kako se rezultati merenja prenika vlakna sita u oba pravca ne podudaraju sa
prenikom koji je dat od strane proizvoaa. Stvarni prenici posle merenja iznose 57,9
mikrona za osnovni i 59,6 mikrona za pravac potke, i vei su od 55 mikronskog koji je dat u
specifikaciji za ovo, izmereno sito od 200 niti/in (7).
Objanjenje za ovu nepodudarnost lei u mogunosti da informacija proizvoaa pokazuje
prenik vlakna neposredno posle ekstruzije, dok stvarna, izmerena vrednost oslikava proces
spljoivanja koji vlakna trpe tokom tkanja i ostalih faza proizvodnje sita. Jasno je da kako
niti postaju tanja (po visini) u isto vreme se i ire, tako da nema gubitka mase niti zapremine,
ve se ona preraspodeljuje u elipsoidnu formu, slika 4 b). Ukoliko bi ovo zaista bio sluaj,
prenik vlakna bi bio vei od originalnog dijametra posle ekstruzije, dok bi visina niti bila
manja. Merenja izvrena na nitima prethodno pomenutog sita (200 niti/in.) potvruju
poveanje irine i injenicu da je debljina sita znatno manja od dvostruke vrednosti prenika
ekstrudiranih niti, to potvruje teoriju (7).
Meutim, na osnovu prikupljenih podataka istraivanja (13 razliitih gustina tkanja sita),
moe se zakljuiti kao opte pravilo da ipak nema znaajne promene prenika vlakna sita
tokom zatezanja. Zabeleene su male razlike prenika niti osnove i niti potke na nekoliko
testiranih sita. Mogue objanjenje za ovu razliku moe biti to da obzirom da su vlakna
osnove izloena veem optereenju od vlakana potke tokom procesa tkanja, podleu veem
stepenu spljoivanja odnosno irenja. Kada uzmemo u obzir kako prenik vlakna sita pri
datoj gustini tkanja utie na kvalitet tampe, on gotovo i da nema efekat na rastersku tampu
kao i vrednosti optike gustine punih tonova (7, 10).
496

a)
b)
Slika 4. a) Merenje prenika niti sita pomou tehnike analize slike, i b) izgled profila niti sita.
(7)
Figure 4. a) Image analysis measurement technique for thread diameter, and b) thread
profile representation. (7)
3.4. Debljina sita (Ft)
Debljina mreice je doslovno dvostruka vrednost prenika niti sita, slika 5 a). Sito tkano
veom debljinom niti ini sito robusnijim, to omoguava tampu pri viim nivoima
zategnutosti za bolji registar kod viebojne tampe, i bolji kvalitet odtampanih elemenata u
negativu. Tanja vlakna omoguavaju veu otvorenost sita i tanji nanos tamparske boje to je
prikazano na slici 5 b), kao i laki prolaz boje kroz sito uz primenu manjeg pritiska rakela,
tako da je potrebno manje boje za bolju pokrivenost uz veu brzinu tampe (11, 15).
Postoje dva glavna prorauna koja zavise od preciznog merenja debljine sita: nanos boje i
debljina ablona. Pronaena je direktna korelacija izmeu debljine sita i nanosa boje, to ini
debljinu mreice odlinim indikatorom za procenu nanosa boje za specifino sito (7).
a)
b)
Slika 5. a) Prikaz debljine sita (7) i b) odnosa izmeu prenika niti sita i debljine sloja
boje (15).
Figure 5. a) Mesh thickness representation (7) and b) the relationship between thread
diameter and ink deposit (15).
497

Merenja debljine sita su sprovedena kako u slobodnom tako i u zategnutom stanju za istih 13
gustina takanja sita. Smanjenje debljine sita u zategnutom stanju nasuprot slobodnog je
prisutno kod svakog testiranog sita. to se tie ponovljivosti rezultata ovih testova, prisutne su
veoma male razlike u opsegu od 2-3% od srednje vrednosti debljine sita, to demonstrira
visoku ponovljivost (7).
4. Zakljuci
Analizom rezultata istraivanja odreenih parametara sita i njihovih promena u ponaanju pri
razliitim nivoima zategnutosti sita, kao i analizama rezultata pojedinih parametara kvaliteta
tampe, izvedeni su odreeni zakljuci.
Utvreno je da gustina tkanja sita ne utie na debljinu svee odtampane boje; ima mali uticaj
na odreene parametre kvaliteta tampe, kao i na krunost rasterske take. Porast gustine
tkanja sita ima pozitivan efekat na reprodukciju teksta, pri emu se dobija otisak sa manjim
nanosom boje, a ima negativan uticaj na motl i razlivanje boje otisaka (papir). Vea
otvorenost sita doprinosi boljoj rezoluciji tampe. Zatim, prenik niti sita gotovo nema uticaja
na tampu rastera, kao ni na vrednosti optike gustine odtampanih punih tonova. Veom
debljinom niti omoguava se vea zategnutost sita za postizanje boljeg registra i boljeg
kvaliteta tampe elemenata u negativu. Manja debljina niti sita omoguava veu otvorenost
sita (laku prohodnost boje kroz okna sita) i tanji nanos boje.
Zatezanjem sita:
x
Postepeno opada broj niti/in, to negativno utie na rezoluciju slike, reprodukciju boje
i ukupni kvalitet tampe. sita manje gustine tkanja podleu manjem padu vrednosti
ovog parametra od onih sa veom gustinom tkanja.
Dolazi do poveanja otvorenosti sita, i to u veoj meri kod sita veih gustina tkanja u
odnosu na sita manje gustine tkanja.
Nema znaajnijih promena prenika niti sita, ali postoje male razlike prenika niti u
razliitim pravcima tkanja.
Dolazi do smanjenja debljine sita.
Svi ispitani parametri testiranih sita su pokazali veliku ponovljivost rezultata za sva
primenjena optereenja (nivoe zategnutosti sita) i iroki izbor dostupnih sita razliitih gustina
tkanja.
498

5. Literatura
1. Beretta G.: Understanding Color, Hewlett-Packard Co., Alexandria (2008)
2. Miloevi R., Kaikovi N., Novakovi D.: Uticaj gustine tkanja sita na spektralne
karakteristike otisaka tampanih tehnikom sito tampe na tekstilu, Savremene
tehnologije 2(1) (2013) 39-46.
3. Kiatkamjornwong S., Putthimai P., Noguchi H.: Comparison of textile print quality
between inkjet and screen printings, Surface coatings international part b: coatings
transactions, 88 (1) (2006) 25-34.
4. Novakovi D., Pavlovi ., Kaikovi N.: Tehnike tampe - praktikum za vebe,
Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad, (2011) pp. 177-183.
5. Dostupno na: http://www.kuroda-electric.eu/screen-mesh (10.08.2013.)
6. Pan J., Tonkay G., Quintero A.: Screen Printing Process Design of Experiments for
Fine Line Printing of Thick Film Ceramic Substrates, Proceedings of the International
Symposium on Microelectronics, (1998)
7. Hohl D., Hunt D.: Physical Changes in Polyester Mesh During Tensioning, Screen
Printing Technical Foundation (1992)
8. Soukup R., Hamek A., eboun J.: Technical Challenges of Screen Printing
Deposition for Ultra-fine Patterns, Electroscope, 3 (2011)
9. [9] Hohl D.: Four-color Process and Fine Line Printing, Screen Printing Technical
Foundation
10. Ramesh D., Kaduskar R. G.: Effects of Thread Diameter Count and Mesh Count on
Color Profile in Screen Printing, Journal of Engineering Research and Studies, 2 (3)
(2012), 17-19.
11. Balfour R.: In Pursuit for Perfect Stencil, Saati Print (2007)
12. Abbott S.: The Perfect Mesh, Specialist Printing, (1) (2009)
13. Ramesh D., Kaduskar R. G.: Optimizing Screen Angle for Monochrome Half Tone
Screen-Printing, Journal of Engineering Research and Studies, 2 (3) (2012), 14-16.
14. Stani M., Novakovi D., Tomi I., Karlovi I.: Influence of Substrate and Screen
Thread Count on Reproduction of Image Elements in Screen Printing, Acta Graphica
200, 23(2012)1-2, 1-12
15. Dostupno na: http://www.murakamiscreen.com/documents/
16. MURAKAMITECHNICALFOCUSSTHREADS.pdf (07.08.2013.)
499

ANALYSIS OF MESH CHARACTERISTICS AS THE MOST

INFLUENTIAL ELEMENT IN SCREEN PRINTING TECHNIQUE
Miloevi Rastko1, Stani Mladen2, Banjanin Bojan1
1
Department of Graphic Engineering and Design, Faculty of Technical Sciences, University

of Novi Sad, Serbia, rastko.m@uns.ac.rs
2
Faculty of Technology, University of Banja Luka, Bosnia and Herzegovina
Abstract
In screen printing technique, as in all other printing methods, a quality, predictable and
repeatable reproduction is a key matter to achieve. Screen printing quality depends on
numerous factors where a screen or a mesh is considered to be the most influential one. The
mesh combined with a stencil represents a printing elements carrier, i. e. carrier of
information that is going to be printed and thereby transferred onto the printing substrate. The
aim of this review paper is to investigate effects of certain factors on screen printing mesh
characteristics, and also an investigation of mesh features influences on screen printing
quality parameters. In order to give better insight and understanding in what ways and extents
those effects manifest, analysis of the factors that affect mesh characteristics and influences of
those characteristics on certain print quality parameters were carried out. Survey of factors
that largely affect mesh characteristics and a review of mesh features influencing screen print
quality was conducted. Analysis confirmed that certain factors, especially mesh tension
levels, have big impact on physical characteristics of the mesh and therefore, consequently
effects on a final print result.
Key words: screen print quality, mesh count, mesh opening, mesh tension
500

ITLJIVOST 2D BAR KODOVA TAMPANIH NA RAZLIITIM

PAPIRNIM PODLOGAMA
Sandra Dedijer, Magdolna Pal, ivko Pavlovi, Dragoljub Novakovi
dizajn, Novi Sad, Srbija, dedijer@uns.ac.rs
Nauni rad
U eri digitalizacije i internet komunikacije, lako pristupanje irokom spektru informacija u
bilo kom trenutku omogueno je primenom tehnologije dvodimenzionalnih bar kodova. S
obzirom na nain realizacije, razliitost krajnje namene i niza prednosti koje prua, primena
ove tehnologije se danas moe videti gotovo u svakom segmentu savremenog ivota. Ono to
je evidentno, jeste da kvalitet 2D bar koda zavisi od niza razliitih parametara, koji u manjoj
ili veoj meri definiu njegovu krajnju upotrebnu funkciju. U radu su prikazana istraivanja
itljivosti tri vrste 2D bar kodova (QR, Data Matrix i Aztec) koristei se metodom analize
stope itljivosti (FRR). Pri tome, istraivan je uticaj vrste osvetljenja, veliinekodirane
informacije i veliine koda, u sluaju tampe na est razliitih papirnih podloga digitalnom
tehnikom tampe. Dobijeni rezultati ukazali su kako karakteristike same podloge za tampu,
uz variranje parametara osvetljenja, veliine koda i duine kodiraneinformacije utiu na
itljivost QR, Data Matrix i Aztec koda. Iako variranje uslova ispitivanja itljivosti nije uvek
rezultovalo znaajnim razlikama u uspenosti oitavanja posmatranih dvodimenzionalnih bar
kodova, za Aztec kod se moe rei da se pokazao najstabilnijim.
Kljune rei: 2D bar kod, itljivost, osvetljenje, veliina koda
1.
Uvod
Prva ideja o barkodovima nastala je jo davnih tridesetih godina dvadesetog veka (potekla od
tada studenta Volisa Flita) a njena praktina realizacija krenula je u drugoj polovini prolog
veka kada 1954. godine Norman Vudlend i Bernard Silver patentiraju tehnologiju bar-koda
namenjenu obeleavanju proizvoda. Razlog popularizacije i dananje iroke upotrebe bar
kodova lei kako u superiornim funkcionalnim karakteristikama tako i u niskim trokovima
izrade, brzini i tanosti oitavanja (1,2). Pa tako, za razliku od RFID tagova, standardni
jednodimenzionalni UPC (Universal Product Code) bar kodovi ne iziskuju niti visoke
trokove tampe niti zahtevnu tehnologiju generisanja te danas predstavljaju podrazumevani
deo proizvoda, odnosno njegove ambalae (1). Po svojoj definiciji, bar kod predstavlja simbol
koji sadri kodirane podatke o proizvodu i koji mogu biti oitani odgovarajuim optikim
ureajem za skeniranje i dekodiranje (3,4,5). Razlikuju se dva tipa bar kodova i to:
jednodimenzionalni i dvodimenzionalni. Uopteno,jednodimenzionalni bar kodovi
prvenstveno su namenjeni identifikaciji proizvoda dok su dvodimenzionalni bar kodovi
namenjeni pruanju detaljnijeg opisa i veeg broja informacija o samom proizvodu (6).
Jednodimenzionalni bar kodovi su ujedno i prvobitno osmiljeni tip bar koda, zvanino u
komercijalnoj upotrebi od 1966. godine (6).U okviru jednodimenzionalnih kodova (kod 39,
UPC kod, kod 128, EAN-13, EAN-128, ISBN itd.) podaci se predstavljaju variranjem u irini
i razmaku izmeu paralelnih vertikalnih linija kao i variranjem u njihovoj poziciji, odnosno
501

redosledu posmatrano s leva na desno (3,5,6). Visina, kao druga dimenzija pomenutih linija
bar koda nema znaaj kako u kodiranju podataka tako ni u njihovom kasnijem oitavanju.
Osnovni nedostatak ove vrste koda ogleda se u koliini informacija koje mogu biti kodirane.
Limitiranost ove vrste ini ih dovoljnim za generisanje kljua za pristup odreenoj bazi
podataka (1) ali ne i sposobnim za kodiranje informacije koja treba da se sastoji od veeg
broja karaktera (kao to je odreena tekstualna poruka, URL adresa i sl.). Voeni zahtevima
trita za kodom koji ima mogunost skladitenja veeg broja podataka i koji pri tome ne
zauzima veliku povrinu prilikom tampe, kreirani su dvodomenzionalni bar kodovi.
Prvobitno, dvodomenzionalni bar kodovi predstavljali su linearne barkodove sa
informacijama kodiranim kako po irini tako i po visini, da bi kasnije evoluirali u
matrinekodove koje ine mali, simetrini elementi rasporeeni tako da ine kvadrat,
pravougaonik krug ili estougao (2,3,5). Odlika dvodimenzionalnog koda je da sadri
informacije i u horizontalnom i u vertikalnom pravcu koje mogu biti skenirane i oitane
odgovarajuim itaem/dekoderom ili pak mobilnim telefonom opremljenim odgovarajuom
kamerom i softverskom aplikacijom (3). Kodirana informacija (do 2953 bita kod QR koda,
odnosno do 1556 bita kod Data Matrix koda) moe biti obian tekst, broj telefona, SMS ili
URL (3,4,6). Danas na tritu postoji oko 50 razliitih 2D bar kodova meu kojima su
najpopularniji QR kod, Data Matrix, PDF417, Maxi Code i Aztec kod (5,6,7).
1.1
Dvodimenzionalni bar kodovi
Razvojem beine internet tehnologije, mobilnih telefona, kamera i softverskih aplikacija
dvodimenzionalni bar kodovi dobili su na sve veoj popularizaciji i komercijalnoj primeni u
oblasti mobilnog tagovanja, praenja proizvoda u kombinaciji sa izmenljivim podacima,
verifikaciji autentinosti proizvoda ili dokumenta, naplatnim sistemima, mobilnom
marketingu itd. (3,4,8,9,10). Funkcionalna primena QR kodova susree se i oblasti
stomatologije, poljoprivrednom sektoru (menadmet vinograda) (7), muzejima i bibliotekama
(8), a ispitivane su prednosti upotrebe QR kodova u domenu prenosa znanja i uenja (3,11).
Data Matrix kodovi nali su svoju primenu u praenju i identifikaciji odreenih ivotinjskih
vrsta (12,13,14) i zrnaste hrane (15) te u procesu menadmenta arheolokim iskopinama (9).
QR (Quick Response) kodovi, razvijeni od strane DensoWave Incorporated kompanije 1994.
godine, predstavljaju jedne od danas najpopularnijih dvodimenzionalnih matrinih bar kodova
(2,5,6,10,11,16,17,18). iroku primenu nali su zahvaljujui mogunosti pohranjivanja velike
koliine podataka (7089 numerikih karaktera ili 4296 alfanumerikih karaktera ili 2953
binarna karaktera (bita) ili 1817 Kanji karaktera) kao i lakog oitavanja mobilnim telefonima
sa udaljenosti od nekoliko metara (2,5,6,10,11,16,18). QR kodovi odlikuju se visokom
otpornou na oteenja sa moguim stepenima korekcije od 7%, 15%, 25% i 30% (16).
Velika prednost ovih kodova lei i u mogunosti jednostavnog generisanja i oitavanja sa bilo
koje pozicije (2,6,16).
DataMatrix (DM) kodovi su takoer matrini, dvodomenzionalni bar kodovi gde su nosioci
informacija pravougaonici ili take, rasporeeni po odreenom ablonu tako da ine
pravougaonik ili kvdrat (5,9). Najnovija verzija DM koda je ECC200 sa moguim stepenom
korekcije do 30%. Koliina alfanumerikih odnosno numerikih podataka koja moe biti
sauvana u okviru jednog DataMatrix koda iznosi 2335 odnosno 3116 karaktera, respektivno
(3). Date kodove odlikuje izuzetno nizak stepen greke oitavanja (manje od jednog
neoitanog karaktera na 10 milona skeniranih karaktera) (3).
502

Astec kod je vrsta dvodomenzionalnog, matrinog koda koji je razvijen od strane Welch
Allyn-a. Osmiljen je sa idejom da se unaprede karakteristike do tada raspoloivih 2D kodova
u pogledu pogodnosti za tampu, orjentacije, distorzije, mogunosti skladitenja to vee
koliine podataka u okviru razumne veliine bar koda. Karakteristika datih kodova je da
minimalno mogu sadriti 13 numerikuh odnosno 12 slovnih znakova, a maksimalno 3832
numerika ili 3 067 slovnih karaktera odnosno 1914 binarnih podataka (19).
Shodno razvoju industrije mobilnih telefona i kamera, danas se mobini telefoni obimno
koriste kao ureaji kojima se vri oitavanje 2D bar kodova. Originalna informacija je
prvobitno kodirana u obliku nekog od 2D bar kodova prema unapred definisanoj emi
kodiranja. Generisanje bar kodova je jednostavno jer se na raspolaganju nalazi veliki broj
komercijalnih ili slobodno dostupnih softvera pomou kojih se moe kodirati eljeni sadraj.
Pri tome se definie i stepen korekcije greke. Kod se moe tampati razliitim tehnikama
tampe ili se pak moe koristiti u digitalnom obliku (prikazivanje na monitorima i sl.).
Oitavanje koda mobilnim telefonom vri se preko odgovarajue softverske aplikacije gde se
najee po dekodiranju odreene URL adrese vri direktno usmeravanje na internet stranicu
sa dodatnim inforamcijama o proizvodu sa koga je bar kod i oitan (1,20,21). Osnovna svrha
2D bar kodova u tampanim medijima i na ambalai i jeste upravo da obezbede dodatne
informcije o samom proizvodu (1,20,21).
1.2
Oitavanje 2D bar kodova
Kao mera uspenosti i pouzdanosti oitavanja 2D bar kodova koristi se stopa oitavanja (FRR First Read Rate). Na osnovu vrednosti FRR-a moe se doneti validan zakljuak o stepenu
tanosti oitavanja bar koda putem skenera ili mobilnog telefona s obzirom da predstavlja
odnos broja uspenih oitavanja naspram ukupnog broja pokuaja oitavanja (4,22). First Read
Rate svakako da zavisi od velikog broja parametara meu kojima se moe izdvojiti gustina
kodirane informacije, veliina koda, udaljenost oitavanja, podloga na koju je naneen bar kodi
vrsta osvetljenja pri kojoj se vri oitavanje.
Do sada je ve spomenuto da je jedan od osnovnih razloga nastanka 2D bar kodova bila
potreba za kodiranjem relativno velike koliine informacija u okviru jednog bar koda ija je
veliina takva da moe biti apliciran na relativno malu povrinu. U teoriji, dvodimenzionalni
kodovi su ispunili dati zahtev. Meutim, praktina primena 2D bar kodova u okviru razliitih
aplikacija je pokazala da koliina kodiranog sadraja utie u znatnoj meri na njihovu itljivost
navodei na zakljuak da gustina kodiranih podataka igra vanu ulogu u pouzdanosti
oitavanja istih. Vea gustina znaka posledino iziskuje precizniju tampu i veu kontrolu
tampanja iz razloga to varijacije u kodu nastale kao posledica tampe (ili oteenja) u
znatno veoj meri ometaju oitavanje bar kodova sa veom gustinom znaka (4, 23,24).
Veliina bar koda takoe moe u velikoj meri uticati na njegovu itljivost. Pa tako, uspeno
oitavanje sitnih bar kodova moe se oekivati u sluaju kada se realizuje na kvalitetnoj
podlozi za tampu i sa adekvatnom tehnikom tampe koja e omoguiti preciznu reprodukciju
sitnih simbola bar koda. Takoe, kada je re o veliini bar koda treba voditi rauna i o
njegovoj kasnijoj upotrebnoj funkciji (npr. bar kodovi za magacinske uslove treba da budu
takve veliine da dozvole skeniranje sa prihvatljivog rastojanja)(4,23,24).
Udaljenost oitavanja 2D bar koda zavisi od performansi koritenog softvera za dekodiranje,
veliine bar koda, gustine kodirane informacije kao ambijentalnih uslova u kojima se vri
oitavanje (4,24).
503

Materijal na kom je bar kod odtampan igra veoma vanu ulogu u pogledu uspenosti
oitavanja. Sjaj povrine, boja podloge kao i kontrast boje podloge i boje bar koda znaajno
utiu na njegovu itljivost mat, neprozirne podloge i vei kontrast rezultovae veom
vrednou stope oitavanja (4,20,23,24).
Kao jo jedan vaan parameter koji utie na vrednost FRR-a jeste i osvetljenje koje se koristi
prilikom oitavanja 2D bar koda u kombinaciji sa podlogom na kojoj je simbol odtampan,
preko koliine refleksije. Svetlost koja pada na povrinu na koju je odtampan bar kod pod
uglom od 45, minimalizuje refleksiju sa sjajnih povrina, ime stvara optimalnu pouzdanost
pri oitavanju (21,24).
Shodno prethodno izloenom, osnovni cilj ovog rada je bio ispitivanje uticaja razliitih
parametara (gustina kodirane informacije, veliina koda, udaljenost oitavanja, osvetljenje i
podloga)na pouzdanost oitavanja (izraeno preko stope itljivosti)tri vrste 2D bar kodova,
kada su u pitanju aplikacije sa mobilnim telefonima.
2.
Materijali i metode
U okviru istraivanja vreno je ispitivanje uticaja gustine kodirane informacije, veliina koda,
udaljenosti oitavanja, osvetljenja i podlogena itljivost QR, DataMatrix i Aztec koda putem
analize stope itljivosti (FRR) svakog od uzoraka:
FRR= broj uspenih oitavanja/ukupan broj pokuaja
(1)
Ispitivani bar kodovi su tampani crnom bojom, digitalnom tehnikom tampe (Xerox
DocuColor 252) na sledeim papirnim podlogama: nepremazni papir boje slonove kosti sa
utisnutim sitnim lebovima po povrini (Acquarello Avorio, proizvoaa Fedrigoni), obostrano
premazni visokosjajni beli papir (Kunstdruk, proizvoaa Veve), specijalizovanpapir sa
obostranim metalikpremazom bisernog sjaja (Stardream, proizvoaa Gruppo Cordenons),
nepremazni bezdrvni papir bele boje(Ofset, proizvoaa Canders),omotni papir smee boje
(Natron papir, proizvoaa Krpa papir), nepremazni reciklirani papir vlaknaste strukture
povrine boje slonove kosti(Woodstock Bettula, proizvoaa Fedrigoni), udaljem tekstu
oznaene kao P1, P2, P3, P4, P5 i P6, respektivno.
Za generisanje bar koda koriten je QR i 2D Code Generator,bar kod generator.Pri tome je za
svaku vrstu kodakodiran kratki URL (www.ftn.uns.ac.rs) u dve razliite veliine simbola:
2,5cm2 i 5cm2 i dui URL (www.grid.uns.ac.rs/predmet.html?predmet=12)takoe u dve
prethodno navedene veliine. Na ovaj nain omogueno je ispitivanje uticaja veliine simbola i
gustine kodirane informacije na itljivost 2D bar kodova. Manuelno oitavanje uzoraka vreno
je mobilnim telefonom marke Telenor One Touch (izvorno Alcatel OT-990) sa kamerom od
5Mpx, dok je dekodiranje vreno putem softverske aplikacije NeoReader.
Oitavanje je vreno u Agile Radiant CVC5-2E kabini za posmatranje pri emu je vrena i
promena svetlosnog izvora -F11(fluorescentno svetlo), A (sijalica sa uarenim vlaknom),
D65(simulator dnevnog svetla) i D50 (simulator dnevnog svetla), ime je testirana itljivost 2D
kodova pri razliitim tipovima osvetljenja.Test karte su bile postavljene pod uglom od 45, radi
eliminisanja neeljene refleksije. Takoe, proveravao se i uticaj udaljenosti oitavanja, na taj
nain to se svaki uzorak oitavao prvo sa razdaljine od 5cm, a zatim 25cm.Ispitivanje je
podrazumevalo 50 skeniranja svakog uzorka, za svaku kombinaciju parametara.
504

3.
Na Grafiku 1 predstavljene su vrednosti stope itljivosti (izraeno u procentima) za tri
analizirane vrste dvodimenzionalnih bar kodova tampanih naest razliitih papirnih podloga u
sluaju primenjene manje veliine bar koda, obe gustine kodirane informacije te krae
udaljenosti oitavanja koda. Predstavljeni rezultati jednoznano ukazuju da je uspenost
oitavanja, izuzev u sluaju tampe nasmeem omotnom papiru (P5), nezavisno o vrsti bar koda
ili gustini kodirane informacije, bila stoprocentna. U sluaju odtampanih DataMatrix bar
kodova naomotnom papiru, prilikom oitavanja due kodirane URL adrese uspenost oitavanja
je iznosila 94%, odnosno 99% u sluaju krae kodirane informacije. S obzirom da date kodove
odlikuje izuzetno nizak stepen greke oitavanja (manje od jednog neoitanog karaktera na 10
milona skeniranih karaktera) (3), dati rezultat se najverovatnije moe objasniti slabijim
kontrastom izmeu boje podloge i boje samog koda. Na osnovu rezultata prikazanih na Grafiku
2, pokazano je da u sluaju dvostruko vee povrine bar koda, uspenost oitavanja je
stoprocentna, neovisno od primenjene podloge za tampu i tipa bar koda.
Grafik 1. Stopa itljivosti 2D kodova (veliina 2.5 cm2, udaljenost oitavanja 5 cm) u
zavisnosti od vrste papira i gustine kodirane informacije
Graphic 1. First read rate of 2D bar codes (size 2.5 cm2, reading distance 5 cm) depending on
paper type and length of coded information
Grafik 2. Stopa itljivosti 2D kodova (veliina 5 cm2, udaljenost oitavanja 5 cm) u

Graphic 2. First read rate of 2D bar codes (size 5 cm2, reading distance 5 cm) depending on
505

Grafik 3. Stopa itljivosti 2D kodova (veliina 2.5 cm2, udaljenost oitavanja 25 cm) u
Graphic 3. First read rate of 2D bar codes (size 2.5 cm2, reading distance 25 cm) depending
on paper type and length of coded information
Grafik 4. Stopa itljivosti 2D kodova (veliina 5 cm2, udaljenost oitavanja 25 cm) u

Graphic 4. First read rate of 2D bar codes (size 5 cm2, reading distance 25 cm) depending on
Rezultati stope itljivosti predstavljeni na graficima 3 i 4 ukazuju na uticaj vee udaljenosti
oitavanja u korespodenciji sa duinom kodirane informacije, veliinom bar koda te vrstom
papirne podloge, na itljivost analiziranih bar kodova. Rezultati oitavanja sa vee udaljenosti
ukazuju na znatno nie vrednosti FRR-a. Kodovi manje veliine sa veom gustinom
informacije oitani sa udaljenosti od 25 cm uopte nisu itljivi (Grafik 3), bez obzira na vrstu
2D koda ili vrstu papirne podloge. Najnie vrednosti FRR-a su uoene za kod DataMatrix i
podlogu P5 (omotni papir).
Na grafikonima 5, 6 i 7 predstavljeni su rezultati stope itljivosti 2D kodova koji ukazuju na
itljivost 2D bar kodova shodno odabranom tipu osvetljenja i vrste podloge za tampu. Kako
se moe primetiti, predstavljeni su rezultati koji podrazumevaju oitavanje sa udaljenosti od
25 cm te veliinu bar koda od 2.5 cm2 i manju gustinu informacije i veliinu bar koda od 5
506

cm2 i obe gustine informacije. U ostalim sluajevima, vrednosti stope itljivosti (FRR-a)
pokazivali su na stoprocentno oitavanje ili oitavanje sa uspenou od 0%, stoga nisu ni
uzeti u razmatranje.
Prema vrednostima predstavljenim naGrafiku 5 vidi se da u sluaju manje veliine bar koda i
manje gustine informacije, nezavisno od primenjene vrste osvetljenja, najbolje rezultate u
pogledu oitavanja daje podloga P1 (nepremazni papir) i P6 (nepremazni reciklirani papir). U
pogledu vrste osvetljenja, u sluaju sva tri primenjena bar koda, fluorescentno osvetljenje je
dalo najbolje rezultate.Sa stanovita dvodimenzionalnih bar kodkova i stope itljivosti, za sve
vrste podloge i primenjena osvetljenja, najloije performanse pokazao je DataMatrix kod.
Vrednosti predstavljene na Grafiku 6 oekivano pokazuju bolje rezultate s obzirom na
dvostruko veu dimenziju bar koda. Pokazano je da bez obzira na vrstu bar koda i vrstu
osvetljenja najbolji rezultati u pogledu itljivosti se dobijaju u sluaju tampe na
nepremaznom papiru (P1) i nepremazno recikliranom papiru (P6), dok su najloiji na
omotnom papiru (P5). U pogledu osvetljenja, u zavisnosti od vrste koda, najbolji rezultati u
pogledu itljivosti zabeleeni su za A (DataMatrix kod), D50 (Aztec kod) odnosno D65 (QR
kod) standardno osvetljenje.
Grafik 5. Stopa itljivosti 2D kodova (veliina 2.5 cm2, udaljenost oitavanja 25 cm, manja
gustina kodirane informacije) u zavisnosti od vrste papira i svetlosnog izvora
Graphic 5. First read rate of 2D bar codes (size 2.5 cm2, reading distance 25 cm, shorter coded
information) depending on paper type and lightning source
507

Grafik 6. Stopa itljivosti 2D kodova (veliina 5 cm2, udaljenost oitavanja 25 cm, manja
Graphic 6. First read rate of 2D bar codes (size 5 cm2, reading distance 25 cm, shorter coded
Prema vrednostima datim na Grafiku 7, jasno je da sa veom gustinom kodirane informacije,
stopa itljivosti opada. Kao i u prethodnim analizama, podloge P1 i P6 daju nabolje rezultate
itljivosti bez obzira na vrstu koda kao i vrstu osvetljenja, dok su najloiji u sluaju tampe na
P5 podlozi. U zavisnosti od vrste koda, zavisi i uspenost oitavanja shodno primenjenom
osvetljenju. Pa tako, upotreba standardnog osvetljenja F11 u sluaju DataMAtrix koda, A u
sluaju Aztec koda te D65 u sluaju QR koda dala je najbolje rezultate u pogledu vrednosti
FRR-a.
Grafik 7. Stopa itljivosti 2D kodova (veliina 5 cm2, udaljenost oitavanja 25 cm, vea
Graphic 7. First read rate of 2D bar codes (size 5 cm2, reading distance 25 cm, longer coded
508

4.
Zakljuak
Shodno predstavljenim rezultatima, pokazano je da na itljivost 2D bar kodova, pored vrste
samog koda i podloge na kojoj se tampa, sinergijski uticaj imaju kako veliina samog koda,
gustina kodirane informacije tako i udaljenost oitavanja i vrsta osvetljenja pod kojim se
oitavanje vri. Moe se zakljuiti da je, nezavisno od vrste papirne podloge za tampu i
metoda kodiranja (vrste koda), veliina koda direktno proporcionalna FRR-u dok su gustina
informacije i udaljenost oitavanja obrnuto proporcionalne. Utvreni uticaj gustine kodirane
informacije i udaljenosti oitavanja moe se objasniti injenicom da ova dva elementa
definiu veliinu elije svakog simbola, te je opravdan zakljuak da, u cilju poboljanja
itljivosti, vea gustina informacije iziskuje i dimenziono vei bar kod. U suprotnom se
generiu bar kodovi sa elijama koje mogu biti manje od minimalno potrebne veliine za
uspeno oitavanje od strane sistema za oitavanje/dekodiranje. Takoe, ako se uzme u obzir
injenica dasa poveanjem udaljenosti oitavanja, smanjuje se i detektovana povrina
barkoda, zakljuuje se da je i udaljenost oitavanja u direktnoj vezi sa dve prethodno
pomenute veliine. Stoga je zakljueno da vea udaljenost oitavanja, zajedno sa veom
gustinom informacije i manjom veliinom bar koda rezultuje znatno niim vrednostima stope
oitavanja. Posmatrano sa stanovita podloge za tampu, pokazano je da se najbolji rezultati u
pogledu itljivosti dobijaju u sluaju da se tampa vri na nepremaznom papiru i nepremazno
recikliranom papiru. Suprotno, omotni papir smee boje se izdvojio kao podloga za tampu
koja e uticati na niske vrednosti stope itljivosti. Time su potvreni rezultati ranijih
istraivanja koji ukazuju da mat povrine (nepremazni papiri) i visoke vrednosti kontrasta
izmeu boje podloge i same tampe (to nije detektovano u sluaju omotnog papira smee
boje) doprinose visokoj stopi itljivosti bar koda.Kada je re o uticaju osvetljenja na itljivost
bar koda, opti zakljuak nije mogue izvesti.
Shodno sprovedenom istraivanju, sa odreenom verovatnoom se moe tvrditi da je Aztec
kod u pogledu performansi oitavanja najpouzdaniji, potom QR kod a zatim DataMatrix kod.
U cilju detaljnije analize, potrebno je sprovesti istraivanja koja e pokazati i kako uticaj
tehnike tampe te upotreba neke druge vrste podloge (staklo, tekstil, keramika i sl.) i vei
dijapazon vrednosti parametara utiu na itljivost analiziranih dvodimenzionalnih kodova.
5.
Literatura
1. Chen, C., Kot, A., Yang, H.: A two-stage quality measure for mobile phone captured
2D barcode images. Pattern Recognition, 46 (2013), 25882598.
2. Narayanan, A.S.: QR codes and security solutions. International Journal of Computer
Science and Telecommunications, 3 (7) (2012), 69-72.
3. Uluyol, C., Agca, R.K.: Integrating mobile multimedia into textbooks: 2D barcodes.
Computers & Education, 59 (2012), 11921198.
4. Grover, A., Braeckel, P., Lindgren, K., Berkhel, H., Cobb, D.: Parameters effecting
2D barcode scanning reliability. Advances in Computers, 80() (2010), 209-235
5. Tarjan, L., enk, I., Kova, R., Horvat, S., Ostoji, G., Stankovski, S.: Automatic
identification based on 2D barcodes, International Journal of Industrial Engineering
and Management, 2 (4) (2011), 151-157.
6. Chuang, J-C., Hu, Y-C., Ko, H-J.: A novel secret sharing technique using QR code.
International Journal of Image Processing, 4 (5), 468-175.
509

7. Cunha, C.R., Peres, E., Morais, R., Oliveira, A. A., Matos, S.G., Fernandes, M.A.,
Ferreira, P.J.S.G., Reis, M.J.C.S.: The use of mobile devices with multi-tag
technologies for an overall contextualized vineyard management. Computers and
Electronics in Agriculture, 73 (2010), 154164.
8. Schultz, M.K.: A case study on the appropriateness of using quick response (QR) codes
in libraries and museums. Library & Information Science Research, (2013)u tampi
9. Moreno, J.M., Marcn, P.G., Torcal, R.M.: Data matrix (DM) codes: A technological
process for the management of the archaeological record, Journal of Cultural Heritage,
12 (2011), 134139.
10. Sudheer, V.N.V.H, Rajesh, J.R.: Secure ciphering based QR pay system for mobile
devices. International Journal of Emerging Trends in Engineering and Development, 3
(1) (2013), 662-669.
11. Huang, H-W., Wu, C-W., Chen, N-S.: The effectiveness of using procedural
scaffoldings in a paper-plus-smartphone collaborative learning context. Computers &
Education, 59 (2012), 250259.
12. Mc. Inerney, B., Corkery, G., Ayalew, G., Ward, S., Mc Donnell, K.: A preliminary in
vivo study on the potential application of a novel method of e-tracking in the poultry
food chain and its potential impact on animal welfare. Computers and Electronics in
Agriculture, 79 (2011), 5162.
13. Mc. Inerney, B., Corkery, G., Ayalew, G., Ward, S., Mc Donnell, K.: A preliminary in
vivo study on the potential application of e-tracking in poultry using ink printed 2D
barcodes. Computers and Electronics in Agriculture, 73 (2010), 112117.
14. Mc. Inerney, B., Corkery, G., Ayalew, G., Ward, S., Mc Donnell, K.: Preliminary in
vivo study on the potential application of a novel method of e-tracking to facilitate
traceability in the poultry food chain, Computers and Electronics in Agriculture, 77
(2011), 16.
15. Liang, K., Thomasson, J.A., Lee, K-M., Shen, M., Ge, Y., Herrman, T.J.: Printing data
matrix code on food-grade tracers for grain traceability. Biosystems engineering, 113
(2012), 395-401.
16. Espejel-Trujillo A., Castillo-Camacho I., Nakano-Miyatake M., Perez-Meana H.:
Identity Document Authentication Based on VSS and QR Codes. Procedia
Technology, 3 ( 2012 ), 241 250.
17. Shin, DH., Jung, J., Chang, B-H.: The psychology behind QR codes: User experience
perspective. Computers in Human Behavior. 28 (2012), 14171426.
18. Soman,N., Shelke, U., Patel, S.: Automated examination using QR code. International
Journal of Engineering and Advanced Technology, 2 (3) (2013), 622-627.
19. Canon: Bar code printing guide, (Online). Dostupno na: http://files.oceusa.com/media
20. /Barcode_Printing_Guide.pdf(05.06.2013.)
21. Marriott, L.:Mobile barcodes: the insiders guide with Laura Marriott. (Online).
Dostupno na: http://mobithinking.com/mobile-barcode-guide, (27.2.2012.)
22. Schmidmayr, P., Ebner, M., Kappe, F.: Whats the Power behind 2D Barcodes?Are
they the Foundation of the Revival of Print Media?, I-KNOW08 i I-MEDIA08,
Zbornik radova, Grac, Austrija, 21. septembar 2008, 3-9.
23. Yadav ,G. : BER based FRR analysis of low parameter grade 2D Barcodes,
Magistarski rad, Thapar Univerzitet, Departman za elektronsko i komunikacijsko
inenjerstvo, Pandab, Indija (2009)
510

24. Eldred, N.R. : Package Printing: Bar Codes, Jelmar Publishing Co. Inc, Njujork
(1993), 387-409.
25. Kato, H., Tan, K.T.: First Read Rate Analysis of 2D Barcodes for Camera-phone
Applications as a Ubiquitous Computing Tool, IEEE Tencon, Edit Cowan Univerzitet:
ECU Publications, Tajvan (2007)
Zahvalnost
Istraivanja su podrana od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnolokog razvoja
proizvodnje u grafikoj industriji i projekta CEEPUSIIIRS - 0704 - 01 - 1213, Research and
Education in the Field of Graphic Engineering and Design.
511

2D BAR CODE READABILITY PRINTED ON DIFFERENT PAPER

SUBSTRATES
Sandra Dedijer, Magdolna Pal, ivko Pavlovi,Dragoljub Novakovi
and design, Novi Sad, Serbia
Abstract
In an era of digitization an internet communication, easy and quick access to wide spectrum
of information is enabled using 2D bar code technology. Due to its realization method,
variety of end -use performances and advantages that offers, this technology is integrated in
almost every segment of modern life. The inevitable fact is that the quality of 2D bar code
depends on variety of different parameters which have more or less influence on its end-use
performances. Thus, this paper deals with readability assessment of three different 2D bar
codes (QR, Data Matrix i Aztec) using First Read Rate (FRR) method. The influence of
illuminant, 2D bar code size and length of information coded was examined. The imprints
were made using ink - jet printing technique and six different paper substrates. Obtained
results showed that characteristics of used substrate as well as different illumination, bar code
size and information length influence on the QR, Data Matrix i Aztec code readability.
Although variations in these parameters did not always resulted in significant readability
differences, Aztec code showed the best performances.
Key words: 2D bar code, readability, illumination, code size
512

PRINCIPI ODRIVOG RAZVOJA U PRIMENI GRAFIKOG

OBLIKOVANJA
Irma Pukarevi1, Banjanin Bojan1, Rastko Miloevi1
1

dizajn, irma@uns.ac.rs
Nauni rad
Odrivi razvoj predstavlja novu razvojnu paradigmu, novu strategiju i filozofiju drutvenog
razvoja i kao takav se promovie od strane svetskih organizacija za ouvanje okoline kao
napredni model ponaanja koji bi trebalo svi da usvojimo. Dananje organizacije za ouvanje
ivotne sredine u svetu, ali i kod nas, imaju tendenciju da podiu svest javnosti o konceptu
odrivog razvoja, a poseban trend vlada u oblasti papirne idustrije. Veliki broj promotivnog i
reklamnog materijala se alje na kunu adresu, deli na ulicama ili se prilae uz kupovinu
nekog proizvoda, i to su neki od primera grafikih proizvoda koji su proistekli iz trenutne
kulture konzumeizma. Uticaj procesa tampe na ivotnu sredinu i zagaenje koje je izazvano
dizajnom grafikih proizvoda istie ulogu grafikog dizajnera kao bitan u procesu izrade
tampanog proizvoda. Ovaj pregledni rad ima za cilj kritiki osvrt na doprinos i odgovornost
profesionalnih grafikih dizajnera na odrivi razvoj.
Kljune rijei: grafiki dizajn, odrivi razvoj, profesionalna odgovornost
Uvod
Dananje organizacije za ouvanje ivotne sredine u svetu, ali i kod nas, imaju tendenciju da
podiu svest javnosti o konceptu odrivog razvoja a poseban trend vlada u oblasti grafike
industrije. Odrivi razvoj se veoma esto dovodi u vezu sa zatitom ivotne sredine i moemo
rei da njegov koncept predstavlja novu razvojnu paradigmu, novu strategiju i filozofiju
drutvenog razvoja. Kao takav se promovie od strane svetskih organizacija za ouvanje
okoline kao napredni model ponaanja koji bi rebalo svi da usvojimo. Osnova ovog koncepta
ogleda se u podizanju drutvene svesti sadanjih generacija o budunosti gde bi sadanje
generacije trebalo da se ukljue u proces obnavljanja naruenog ekosistema. Na osnovu
godinjeg izvetaja organizacije Svetski fond za prirodu, biodiverzitet je globalno opao za
30% izmeu 1970. i 2008. godine, od ega 60% u tropskim predelima (1). Potreba za
prirodnim resursima je udvostruena u odnosu na 1966. godinu, a pored toga, trenutno
koristimo resurse ekvivalentne 1.5 planeti kako bi vrili nae aktivnosti. Upravo iz tog razloga
neophodno je razviti novi model potronje koji e se kretati u pravcu odrivog razvoja na
mnogim poljima (arhitektura, poljoprivreda, ekonomija, grafiki dizajn) uz veu potronju sa
manje sirovina.
Odrivi grafiki dizajn je posebna praksa u okviru delatnosti grafikog dizajna i vizuelne
komunikacije koja se vodi filozofijom promovisanja globalne odgovornosti prema prirodi.
Mnoge drave i organizacije su postale svesne finansijskih, drutvenih i ekolokih posledica,
513

te je ova praksa opravdano komercijalizovana proteklih godina. U okviru ovog preglednog

rada bie izloeni osnovni podaci o mogunostima ekoloke odgovornosti grafikog
dizajnera.
Ekoloka odgovornost vizuelne komunikacije
Polazei od premise da je mogue grafiki i likovno oblikovati dopadljiv promotivni material,
na primer, reklamne oglase, autori su istraili mogunosti za ekoloki razvoj u oblasti
vizuelne komunikacije, oglaavanja i tampe.Odgovornost u komunikaciji je podjednako bitna
koliko i kreativnost. Prema Doertiju grafiki dizajn je mogue sagledati kroz slojeve (2).
Povrinski, fiziki, sloj koji ine tehnika tampe i papir jeste najevidentniji i to je prvi sloj koji
posmatra vidi. Zatim sledi sloj informacija, a nakon njega sutinski sloj uticaj na
promene. Ukoliko sagledamo grafikog dizajnera kao zastupnika promene, za razliku od
osobe koja oblikuje grafiki proizvod ili plasira informciju, onda se oekuje da e sastavni
deo njegovog pristupa radu biti ekoloki a ne samo komercijalni. Doerti jo navodi da e ideje
u oblasti odrivog razvoja, koje su u procesu transformacije, uticati na nain na koji
komuniciramo i vremenom emo postati svedoci ere odrivosti kao to smo to bili 30-tih
godina prolog veka kada je zavladao modernizam, ili 80-tih kada je nastupila kompjuterska
revolucija.
Horvat i autori pronalaze snanu vezu izmeu tzv. lean printing tehnologije i zelene
tehnologije. Fundament i jednog i drugog postupka jeste smanjenje otpada (3). Slino, Doerti
napominje da nije vie dovoljno teiti ka vrednostima visoke produkcije. Osnova budueg
dizajna i pripreme za tampu bi trebalo da se kree u pravcu drutvene i ekoloke
odgovornosti (2). Viana, Neves i Meskita testirju ekoloki uticaj podloge za tampu
velikoformatnih postera, bilborda i banera i uticaj biorazgradive podloge za tampu na efekat
vizuelnog reenja (4). Nakon utvrene toksinosti PVC podloge, najee koritene za velike
formate promotivnog materijala, autori su testirali ekoloki uticaj biorazgradive tekstilne
podloge. Ustanovljeno je da ova podloga uopte ne zagauje okolinu. Pored same podloge,
testiran je i efekat vizuelnog sadraja. Naime, rezultati studije pokazuju da ukoliko se
dizajnom smanji povrina za tampu, odnosno ukoliko se boja pozadine na bilbordu promeni
u belo, mogue je oblikovati vizuelno reenje koje e biti ekoloki tolerantnije za
reprodukciju a sama promena nee uticati na itljivost, vidljivost kao ni na vizuelnu
upeatljivost likovnog reenja.
Mnogi istraivai na polju marketinga i oglaavanja uzimaju u obzir kulturoloke konvencije
u oglaavanju (5), emotivni odgovor (6-8), efikasnost vizuelnih kodova (9), kognitivni aspekt
(10,11), a sve ee i tzv. zeleni konzumerzam (12, 13) i zeleno oglaavanje (14). Prvobitna
istaivanja ukazuju na mogunosti oglaavanja da efikasno prenese poruku i utue na elje i
tendencije potroaa. Dananje prilike dovode do prezasienosti vizuelnom informacijom, kao
i informacijom uopte, te oglaivaima postaje sve tee da pronau adekvatan jezik kojim e
komunicirati sa potroaima. Moisander i autori (15) doprinose konceptualizaciji zelenog
konzumerizma pozivajui se na subjektivnost i slobodnu volju potroaa kao intelektualnog
aktera u poroakom procesu koji sam odluuje o proizvodima koje kupuje. Njihovi nalazi
ukazuju kako je mogue uticati na ponaanje potroaa u korist zelenog konzumerizma.
Studija Tanga i autora ispituje (16) uticaj verbalne i vizuelne poruke ekolokih etiketa, koje su
514

sastavni deo likovnog reenja proizvoda / oglasa, na ponaanje potroaa odnosno njihovu
nameru kupovine.
Ekoloka odgovornost grafike industrije
Mnogo faktora utie na odrivost konanog proizvoda grafike industrije. Pored mogunosti
reciklae tampanog proizvoda, postavlja se pitanje uticaja na okolinu celog procesa kroz koji
je proao taj proizvod. Treba posmatrati i jo ranije korake u procesu: nabavku odgovarajueg
grafikog materijala i proces proizvodnje istog materijala (koji su standardi korieni, koliko
je resursa i energije utroeno za proizvodnju tog materijala, kakav ekoloki uticaj na okolinu
ostavlja proces proizvodnje, uslovi rada, itd...). U ovom radu posebnu panju emo posvetiti
papiru u grafikoj industriji i tamparskoj boji.
Papir.
Papir, kao jedan od bitnih inilaca grafike industrije, podlee razliitim standardima koje
opisuju njegove karakteristike i poreklo. Industrija proizvodnje papira je na petom mestu u
svetu po potronji elektrine energije (17). Papir se moe smatrati recikliranim kada je
odreeni procenat vlakana u njemu dobijen reciklaom ve korienog papira. Takoe bitno je
da li je papir dobijen reciklaom korienog (post-consumer) ili nekorienog (pre-consumer)
otpada.
FSC organizacija kategorie papir na tri naina: FSC Mixed Sources (minimum 50% - 70%
novih vlakana mora da potie iz uma sa FSC sertifikatom, a ostatak iz uma koje su takoe
pod nadzorom). Ovde mogu biti sadrana i reciklirana vlakna; FSC Recycled (Papir mora
sadrati minimum 85% naknadno koritenog otpada i 15% prethodno koritenog otpada i
mora biti proizveden sa FSC sertifikatom); 100% FSC (Papir 100% proizveden sa FSC
sertifikatom).
Pored papira od drvnih vlakana, u proizvodnji se koriste i vlakna dobijena iz biljaka
specijalno gajenih za proizvodnju papira, kao to su: lan, hibiskus konoplja, konoplja i juta.
Koriste se jo i slama, pamuk i bambus. Prednost papira dobijenog od ovih vlakana je to ne
zahteva seu uma, koje se sporo obnavljaju i koje predstavljaju utoite mnogim biljnim i
ivotinjskim vrstama. U proseku se godinje posee 4 milijarde stabala za potrebe proizvodnje
papira (18). Stabljika hibiskus konoplje se smatra najbolom zamenom drvnim vlaknima jer je
potrebno 150 dana da dostigne 3 do 5 puta vie vlakana od stabla odraslog drveta bora kome
treba od 14 do 17 godina pre nego to postane pogodan za seenje (19). Jedna tona papira od
100% recikliranih vlakana, sauva 12 do 24 stabala drveta. Reciklirani papir smanjuje
potronju elektrine energije do 70% (uteda 3.000-4000 kWh) i zahteva 55% manje vode
(utedi se priblino 30.000 litara vode) u odnosu na proizvodnju novog papira (20).
Juri i autori (21) su testirali optiki nivo kvaliteta reprodukcije digitalne tampe na 100%
recikliranom papiru. Njihovi nalazi potvruju da je mogue postii nivo kvaliteta reprodukcije
vrlo slian onom na papiru od celuloze. Razlika u kvalitetu recikliranog papira je pogotovo
smanjena u poslednjih 20 godina, u toku kojih je uraeno dosta na unapreenju tehnologije
recikliranja i proizvodnje recikliranog papira (22).
515

Pored odabira papira, neophodno je voditi rauna o koliini dodataka u papiru. Ovo se odnosi
pogotovo na izbeljivae, odnosno u najveoj meri na hlor. Beljenje papira hlorom, moe da
proizvede nusprodukte dioksine, koji su ekstremno tetni za ovekovo zdravlje. Manje tetan
izbeljiva papira je hidrogen peroksid, koji se sve vie upotrebljava u procesu izrade papira.
Slede tri postupka izbeljivanja papira koja su preporuena od strane NRDC (Natural Resource
Defence Council) respektivno (23): PCF (Processed Chlorine-Free) postupak, bez
elementarnog hlora ili derivata hlora, iako neke vlaknaste komponente mogu biti izbeljene
hlorom ili derivatima hlora. Delimino beljeni; TCF (Totally Chlorine-Free) postupak u
kome je eliminisan hlor i njegovi derivati ni u minimalnim koliinama (100% nebeljeni). Iako
bez hlora, ovaj papir ne moe zadovoljiti sve potrebe klijenta, pa se od recikliranih papira,
preporuuje PCF papir; ECF (Elemental Chlorine-Free) postupak u kom je elementarni hlor
u odreenoj meri zamenjen hlor dioksinom, ali ne u potpunosti.
Enviromental Paper Network kategorie papir u etiri kategorije (24): Environmentally
Inferior Paper (Ne zadovoljava minimalne kriterijume zatite ivotne okoline. Ne sdri
dovoljan procenat recikliranih vlakana i nema FSC sertifikat.); Transitional Paper
(Minimum 10% vlakana je reciklirano ili je oznaeno od strane FSC organizacije kao FSC
Mixed Sources ili je od poljoprivrednih ostataka (slama). Nova vlakna moraju biti iz ume
koja je pod nadzorom. Ne sadri elementalni hlor kao izbeljiva); Environmentally
Improved Paper (Minimum 50% vlakana mora da zadovolji kriterijume. To su: 30%
recikliranih vlakana i 50% novih vlakana, FSC sertifikat ako papir sadri vie od 50% novih
vlakana, beljenje mora biti EECF, TCF, PCF ili bez beljenja); Environmentally Superior
Paper (100% vlakana mora zadovoljiti sve kriterijume. To su: minimum 50% recikliranih
vlakana, ukoliko papir sadri i nova vlakna. Sva vlakna moraju biti od sertifikovanih
dobavljaa. Izbeljivanje bez procesnog hlora (PCF) ili u potpunosti bez hlora (TCF).
tamparska boja.
Sa stanovita ekoloke odrivosti, postoji nekoliko faktora koje bi trebalo razmotriti pri
odabiru boje za tamparski proces: 1) emisija isparljivih organskih komponenti (IOK), 2)
korienje neobnovljivih resursa, 3) prisutnost tekih metala u pigmentima, 4) svaka
mogunost smanjenja potronje boje koja redukuje trokove (25).
Najea podela tamparskih boja se moe izvriti prema dve glavne kategorije, na standardne
i specijalne tamparske boje, u koje spadaju metalizirane, fluorescentne, boje za tampu
papira od vrednosti, itd. Boje na biljnoj bazi, UV i EB boje kao i boje na vodenoj bazi se
smatraju standardnim. Otpad koji tamparska industrija generie sadri velike koliine
organskih supstanci, meu kojima se kao najvei izvor zagaenja vode izdvaja upravo
tamparska boja, sastavljena iz pigmenta, veziva, rastvaraa i aditiva. Ona sadri IOK, koje
prema procenama amerike Agencije za zatitu ivotne sredine (EPA), stavlja njihovu
industriju tampe na peto mesto po nivou emisije ovog velikog polutanta, jedno mesto ispred
automobilske industrije (26-29).
Pigmenti koji su nosioci obojenja tamparske boje, kod pojedinih, a posebno metaliziranih
boja sadre teke metale i karcinogene materije. Odreeni aditivi takoe naruavaju
ekosistem, poput smola koje pomau adheziju, pa bi trebalo birati boje koje ih sadre u
manjoj meri. Kao vezivo, koje dri sve komponente tamparske boje na okupu, koristi se ulje.
516

Konvencionalne boje na bazi mineralnih ulja su oduvek posedovale odreenu koliinu

obnovljivih ulja na biljnoj bazi, kao to su soja, semena lana, pamuka. (25-27).
Boje na bazi mineralnih ulja sadre visok nivo IOK (metanol, ksilen), izazivaa velikog
zagaenja, i destilata koji oteuju ozonski omota. Meutim, postoje manje tetne
alternative: boje na bazi biljnih ulja i boje na bazi smola bora. Boje na bazi biljnih ulja su
proizvedene od biorazgradivih, obnovljivih izvora (uvaju rezerve neobnovljivih izvora) i
smanjuju emisiju IOK, peru se bez upotrebe rastvaraa. Omoguavaju tampu ireg opseg
boja, ime ostvaruju mogunost tampe veeg broja otisaka sa istom koliinom boje u
poreenju sa bojama na bazi mineralnih ulja, redukuju koliinu otpadnog papira i boje usled
breg uspostavlja balansa izmeu boje i vode (ofset tampa). Ostvaruju dobru izdrljivost na
otiranje, bolji tamparski kontrast, nii porast tonskih vrednosti, pritom nisu skuplje od
konvencionalnih. Ipak, boje na bazi biljnih ulja imaju i nedostatke: sporije se sue, pa se za
ubrzavanje suenja obino mora poveati utroak elektrine energije za potrebe sistema koji
zagrevanjem sue odtampanu boju (25, 27-31).
Boje na bazi vode su pogodne za duboku, sito i fleksografsku tampu, a najvea prednost im
je znaajno smanjenje rastvaraa i IOK emisije. Prilikom tampe sa ovim bojama, moe doi
do odreenih potekoa na neporoznim podlogama, potrebno je due vreme suenja (ak i do
potrebe za dodatnom energijom, kako bi se boja osuila), potekoa zbog velikog povrinskog
napona vode i eeg ienja maine za tampu (27, 28).
UV boje predstavljaju alternativnu klasu boja, i u velikoj meri se koriste za fleksografsku i
sito tampu. Kada se otisak izloi ultra-ljubiastoj svetlosti, one trenutno prelaze u vrsto
stanje, oslobaajui veoma malu koliinu IOK. Meutim, ovaj tamparski postupak zahteva
UV lampe i sistem za njihovo hlaenje, to troi veliku koliinu energije. I dalje se postavlja
pitanje o stvarnoj podesnosti ovih boja za reciklau; neki veruju da se UV boje tee razdvajaju
od podloge za tampu od konvencionalnih, dok drugi sugeriu da su UV boje pogodne za
reciklau. Generalno, UV boje i lakovi zahtevaju agresivnije rastvarae za ienje, sa viim
sadrajem IOK. One zahtevaju upotrebu akrilnih smola, koje su iritanti i UV svetlost, koja
oteuje kou i proizvodi ozon. Tretman elektronskim zracima predstavlja alternativu UV
zraenju odtampane boje, ali jo uvek ne eliminie rizike po ivotnu sredinu. Ovakav vid
tretiranja proizvodi X-zrake, to zahteva skupu zatitnu opremu. Kako se tehnologija razvija,
LED diode, male snage, koje imaju dug vek trajanja mogle bi jednog dana zameniti
konvencionalne UV lampe (25, 27, 28, 31).
U industriji tampe se takoe koriste i lakovi (konvencionalni, lakovi na bazi vode i UV
lakovi) i folije koje ukraavaju i tite odtampani materijal, dajui mu sjsjni izgled. I ovde
postoje reenja prilikom izbora, koja ne zahtevaju agresivna sredstva za ienje i mogu se
reciklirati (25).
Uloga grafikog dizajnera u odrivom razvoju
Berman u svojoj knjizi daje pregled ciljeva odgovornog grafikog dizajna a poseban akcenat
stavlja na svet oglaavanja (32). Sagledano sa moralnog i etikog aspekta, grafiki dizajner
ima znaajnu odgovornost kada je u pitanju oblikovanje (usmeravanje) potroaeve misli.
517

Moemo zakljuiti da je focus grafikog dizajnera u okviru odrivog razvoja moralnog

karaktera kada je u pitanju vizuelna i verbalna komunikacija, a ekolokog kada je u pitanju
grafika realizacija odreenog proizvoda.
Slika 1. LCA (Life Cycle Assesment) softver proraunava ekoloki otisak posla. Na osnovu prikupljenih ulaznih
podataka o potronji energije i materijala, softver analizira potencijalne izlazne parameter kroz pet faza ivotnog
ciklusa (SEGD Design magazine, #28)
Mnogi praktiari uvode koncept zelenog dizajna u svoje projekte. Kljuni aspect realizacije
jednog zelenog projekta jeste edukacija klijenta. Mnogi autori se slau da ekoloki grafiki
dizajn izaziva vie potekoa za razliku od standardnog grafikog dizajna. Ipak, mnogi
praktiari uspeno sprovode ekoloke projekte poput Sonje Mejer (www.sonjameyer.com.au)
i Naomi Parsons (www.naomipearson.com).
Diskusija i zakljuak
Autori su u okviru ovog preglednog istraivanja doli do sledeih zakljuaka:
1) Obratite panju na odabir tehnike tampe i boje za va dizajn. Mogue je odabrati manje
tetnu boju koja ipak odgovara eljenoj boji vaeg dizajnerskog reenja, jer istija boja
omoguava laku reciklau i uklanjanje boje, kao i manji uticaj na ivotnu sredinu. 2)
Minimizujte potronju boje tako to ete smanjiti veliinu odreenog grafikog dizajna, kao i
smanjivanjem oblasti naputanja. 3) Trudite se da va dizajn poseduje manju povrinu
prekrivenu punim tonom, uz korienje manjeg broja boja, npr. dve umesto etiri, jer bi to
zahtevalo duplo manje metalnih tamparskih formi (ofset tampa) i duplo manje boja kao i
laki proces reciklae. 4) Korienjem softvera za optimizaciju koliine boje omoguava
smanjenje emisije i trokova. Princip je da se CMY (cijan, magenta, uta) vrednosti smanjuju,
dok se poveava K (crna), to rezultuje smanjenjem ukupne potronje boje ak do 40% (25,
27, 28).
518

Posao jednog grafikog dizajnera koji eli biti okrenut ka odrivom dizajnu ili zelenom
dizajnu, je da obuhvata mnogo iru sliku od samog vizuelnog oblikovanja grafikog
proizvoda. Potrebno je da bude upoznat sa celim procesom od nabavke materijala, preko
tampe do isporuke, kako bi post-konzumerski ali i pre-konzumerski ekoloki uticaj na
ivotnu sredinu bio to neutralniji. Postoje razne organizacije koje su okrenute ka odrivom
razvoju. U ovom radu e biti nabrojane samo one za koje smatramo da su znaajne za
grafiku industriju i grafiki dizajn. Napredak civilizacije i sjedinjavanje u jednu globalnu
drutvenu zajednicu, a posebno znaajno vea vizuelna pismenost, omoguava ovoj profesiji
da se kree u pravcu odrivog razvoja. Predlog za budue istraivanje u ovoj oblasti bi
svakako bio eksperiment u okviru kojeg bi se testirao efekat vizuelnog sadraja promotivnog
materijala koji bi proao sve faze koje su obraene u ovom radu.
Literatura
1. Living Planet Report 2012, Biodiversity, biocapacity and better choices. (2012).
2. Dougherty, B., & Collaboratorie, C. D. (2008). Green Graphic Design. Allworth
Press, NY.
3. Horvath, C., University, O., & Sandor, R. (2012). Lean and Green Printing ... Hit or
Myth? 6th International Symposium on Graphic Engineering and Design (pp. 1318).
4. Viana, F., Neves, J., & Mesquita, F. (2011). THE CUSTOMIZED BILLPOSTER: AN
ENVIRONMENTAL APPROACH , INCLUDING TEXTILE SUBSTRATES.
5. McCracken, G. (1986). Culture and consumption: A theoretical account of the
structure and movement of the cultural meaning of consumer goods. Journal of
consumer research.
6. Allen, C. T., Machleit, K. A., & Kleine, S. S. (2013). Comparison Predictors of of
Attitudes Behavior at and Emotions Diverse as Levels of Behavioral Experience.
Journal of Consumer Research, 18(4), 493504.
7. Holbrook, M., & Batra, R. (1987). Assessing the role of emotions as mediators of
consumer responses to advertising. Journal of consumer research, 14(3), 404420.
8. Machleit, K. a., & Wilson, R. D. (1988). Emotional Feelings and Attitude toward the
Advertisement: The Roles of Brand Familarity and Repetition. Journal of Advertising,
17(3),
9. Nedeljkovic, U., Pintier, I., & Vladic, G. (2011). The Efficiency Of Message
Codification Level in Print Advertisements: The case of food and drink products or
service. Journal of Graphic Engineering and Design, 2(1), 1623.
10. Edell, J., & Staelin, R. (1983). The information processing of pictures in print
advertisements. Journal of Consumer Research, 10(june), 4561.
11. Mick, D., & Politi, L. (1989). Consumers interpretations of advertising imagery: A
visit to the hell of connotation. Interpretive consumer research, Special Vo, 8596.
519

12. Crane, D. (2010). Environmental change and the future of consumption: implications
for consumer identity. Anuario filosfico, 43(2), 353379.
13. Young, W., Hwang, K., McDonald, S., & Oates, C. J. (2010). Sustainable
consumption: green consumer behaviour when purchasing products. Sustainable
Development, 18(1), 2031.
14. Wahba, G. H. (2012). Latest Trends in Environmental Advertising Design
Application Study of Egyptian Society. Procedia - Social and Behavioral Sciences,
51, 901907. doi:10.1016/j.sbspro.2012.08.261
15. Moisander, J., Markkula, A., & Erranta, K. (2010). Construction of consumer choice
in the market: challenges for environmental policy. International Journal of Consumer
Studies, 34(1), 7379.
16. Tang, E., Fryxell, G. E., & Chow, C. S. F. (2004). Visual and verbal communication in
the design of eco-label for green consumer products. Journal of International
Consumer Marketing, 16(4), 85105.
17. Friends of Earth: Oceans and Forests (Online). Dostupno na:
http://www.foe.org/projects/oceans-and-forests/forests (11.08.2013.)
18. Ecology Global Network : Sem Martin, Paper Chase, 2011 (Online). Dostupno na:
http://www.ecology.com/2011/09/10/paper-chase/ (03.08.2013.)
19. Conservatree, Paper Listening Study (Online). Dostupno na:
http://www.conservatree.org/paperlisteningstudy/TreeFree/question40.html
(05.07.2013.)
20. Treecycle Recycled Paper: Rick Meis, An Option for a Cleaner Environment The
Paper Issue: Alternatives and Solutions (1996) (Online). Dostupno na:
http://www.treecycle.com/papers/option.html (15.07.2013.)
21. Juric, I., Novakovic, D., Karlovic, I., & Tomic, I. (2013). The possibility of using
recycled paper in digital printing. Advanced technologies, 2(1), 2632
22. A Local Printer: Recycled Printing and Paper - The Facts (Online). Dostupno na:
http://www.alocalprinter.com/uk/recycled-paper/ (30.07.2013.)
23. A Local Printer: Recycled Printing and Paper - The Facts (Online). Dostupno na:
http://www.alocalprinter.com/uk/recycled-paper/ (30.07.2013.)
24. Rolling Press: Recycled Paper (Online). Dostupno na:
http://www.rollingpress.com/page.php?id=2|4|6 (13.07.2013.)
25. A Field Guide: Eco-Friendly, Efficient and Effective print, Third Edition, Monadnock
Paper Mills, Inc., Bennington, New Hampshire (2008)
26. Kijurski J., Mari B., Adamovi D., Mihailovi A., Gruji S., Oros I., Krsti J.:
Register of hazardous materials in printing industry as a tool for sustainable
520

development management, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 16 (2012),

660 667.
27. Miller J.: Printing Inks and the Environment, FineEye Color Solutions, Inc. (2008)
28. Jedlika, W.: Sustainable Graphic Design: Tools, Systems and Strategies for
Innovative Print Design, John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey (2010), pp.
311-334.
29. Dharavath H. N., Hahn K.: Green Printing: Colorimetric and Densitometric Analysis
of Solvent-based and Vegetable Oil-based Inks of Multicolor Offset Printing, The
Journal of Technology Studies, 35(2) (2009), 36-46.
30. Tolle D., Evers D., Vigon B., Sheehan J.: Streaming LCA of Soy-Based Ink Printing,
The International Journal of Life Cycle Assessment, 5(6) (2000), 374-384.
31. Envirowise: How to Become a Greener Printer Helping Your Business and Helping
The Environment, (2009)
32. Berman, D. B. (2009). Do Good Design. (M. Nolan, Ed.). Berkley, California: Nancy
Aldrich-Ruenzel in association with AIGA Design Press.
521

THE AWARENESS OF APPLICATION OF SUSTAINABILITY

PRINCIPLES TO GRAPHIC DESIGN
Irma Pukarevi1, Banjanin Bojan1, Rastko Miloevi1

and Design, Trg Dositeja Obradovia 6, irma@uns.ac.rs
Abstract
Sustainable development represents a new developmental paradigm, a strategy and

philosophy of social development and as such it is promoted by certain world organizations
that deal with the environmental preservation, as an advanced behavioral model which
everyone should adopt as a new way of life. Today's global, as well as local,
environmental organizations have a tendency to raise public awareness about the concept of
sustainable development, however, a specific trend can be found within the paper industry.
Large quantities of promotional and commercial material are being sent to home addresses,
handed out in the street or sent along with certain products and those are just some of the
examples that came out of the current consumer culture. The influence of the printing process
on the environment and the pollution it has caused through the design of the graphic product
emphasizes the designer as a significant factor in the process of producing a printed product.
The goal of this paper is a critical analysis of the contribution and the responsibility of
professional graphic designers to sustainable development.
Key words: graphic design, sustainable development, professional responsibility
522

PERSONA PISMA ZBOG EKA JE NEOPHODNO DA SE USTANOVI

NOVA KLASIFIKACIJA PISMA?
Irma Pukarevi1, Uro Nedeljkovi1
1

dizajn, irma@uns.ac.rs, urosned@uns.ac.rs
Nauni rad
Cilj ovog istraivanja je sticanje uvida u proireno i poveano korienje tipografije, ne od

strane strunjaka i profesionalaca ili veterana iz industrije, ve laika ili generalno manje
obrazovanih ljudi u oblasti tipografije i njena eminentna potreba da se reklasifikuje kako bi
bila dostupna prosenom korisniku. Stoga, na fokus je na tehnikoj komunkaciji i korienju
grupe direktnih pisama. Pisma kao alati, su postala sve vie dostupna u relativno skorije
vreme usled razvoja personalnog raunara i stonog izdavatva, koji su mnogim neobuenim
ljudima ukazali mogunost da postanu izdavai i aktivni korisnici pisma. Problem se moe
locirati jo kod nerazvijenog sistema klasifikacije koji je bio napravljen samo za obuenog
dizajnera, nekoga upoznatog sa istorijom pisma, ili kako se od skora otkrilo, radi klasifikacije
velikog broja emocionalnih atributa i svojstava koje svako pismo poseduje. Pismo komunicira
odreenu emociju, njegova retorika je uvek prisutna i oblikuje tekst prema svojoj personi,
velikim delom na nesvesnom nivou pa samim tim, veina ljudi, prirodno ne uvia ovo. Ovaj
problem se moe lako zaobii ukoliko razvijemo noviju, pristupaniju i utilitarniju mreu
klasifikacije koja lako moe korisniku da omogui izabiranje makar prikladnog pisma za
njihov tekst u zavisnosti od tona samog teksta.
Kljune rijei: persona pisma, klasifikacija pisma, tipografija, vizuelna retorika
Uvod
Nova tehnologija omoguava fleksibilnost, a trenutni razvoj u digitalnim tehnologijama je
sakako preoblikovao polje tehnike komunikacije i dijzajna dokumenata. Softver za
procesiranje rei, kao alat za modifikaciju formata dokumenata i manipulaciju pisma, je
postao iroko dostupan prezentujui korisnicima nove izazove. Nova uloga tipografije nije
vie privilegija profesionalnog dizajnera i stoga, sklapanje dokumenta sa obimnom
kolekcijom pisama je omogueno svakome. Ubrzan razvoj stonog izdavatva, u poreenju sa
komplikacijom iz prolosti u vidu tamparija, je proizveo korisnika sa nivoom kontrole i
samousmerenja (1). Ipak, softverski paketi nude generika podeavanja koja nisu uvek
optimizovana za odreenu vrstu pisanjanja, kao i ve gotove ablonske obrasce esto
razvijene bez razumevanja osnovnih principa dizajna dokumenata (2,3). Kao to Lanham
navodi, personalni raunar nam je predstavio novu vrstu medijuma za ekspresiju, pritom
pravei revoluciju u nainu na koji komuniciramo, te u okvirima ovog retorikog sklopa
moramo da primenimo retoriki pristup reavanja problema komunikacije (4).
523

Svrha ove studije

Sa razvojem dizajna dokumenta, pod uticajem digitalne ere, postepeno se naputaju
lingvistiki resursi a istiu lejaut, boja i tipografija (5,6). Kao posledica, pisanje, u formi
komunikacijskog sistema, se promenilo. Ova nova vrsta pisanja je prepoznala ulogu vizuelne
retorike kao velikog komunikacijskog medijuma i fokus ovog rada je, stoga, uticaj tipografije
kao deo te retorike. Vizuelni jezik omoguava itaocima da organizuju informaciju na
tampanoj strani koristei visoko dostupne i veoma raznovrsne tipografske alate. Prema
Kostelniku (5) retorika dizajna dokumenta oblikovana je kontekstualnim promenjivima poput
svrhe komunikacije i bliskosti vizuelnih udica unutar dokumenta, kao i upoznatost itaoca sa
vizuelnim konvencijama. Pritom, dizajn dokumenta mora da se pokorava specifikacijama
ogranienja gde kontekstualne promenjive pomau praksu komunikacije. Ipak, tehniki
komunikatori, meu kojima najveu grupu ine administrativni radnici, intuitivno donose
odluke o izboru pisma nesvesni njegovog konotativnog znaenja u odnosu na dizajn
dokumenta. Da bi se bolje razumeo retoriki uticaj pisma, oni prvo moraju savladati kako da
analiziraju i procenjuju vizuelni jezik, posebno personu pisma.
Dosadanje klasifikacije tipografskih pisama i njihovi nedostaci
Umetnost lepog pisanja, poznata kao kaligrafija, prethodi tipografskim pismima koje
vezujemo za pojavu pominog sloga, odnosno tamparske maine. Oblik kaligrafskih pisama
esto je bio uslovljen pismovnom podlogom, ali i izborom pera i senzibilnou autora sa
improvizacijom i neoekivanou, koja je u tampi bila nezamisliva (7). Primetno je da su
rukopisna pisma bila nezahvalna za kategorizaciju prema svom obliku, iako i dalje moemo
da diskutujemo o organizaciji pisama sa aspekta njihove istorijske odrednice. Sa pojavom
tampe bilo je potrebno oblikovati pismo koje e nakon mainske obrade biti prilagoeno
itanju ljudskom oku. Prema reima Zuzane Liko ljudi najlake itaju ono to najvie
itaju, te namee se zakljuak da je logian prelaz sa rukopisnih na mainska pisma bila
renesansna antikva (8). Vremenom, ovek se prilagoavao na nove trendove i tehnologiju.
Vekovima razvijani oblici tipografskih pisama su se nagomilali i javila se potreba za
njihovom klasikacijom.
Tehniki razvoj je uticao na masovnu proizvodnju pisama tokom devetnaestog veka i samim
tim je dovelo do rastue potrebe za kategorizacijom. Prvi pokuaji da se kategorizuju razliiti
oblici slova moe se nai u delima tampaa i pisaca, kao to su Don Sautvard u Britaniji,
Teodor Lou od Bea, dok pisac Danijel Berkli Apdajk evoluciju vrsta latinskih slova je
podelio u niz kategorija (9).
Francuski dizajner, Maksimilijen Voks, predloio je novi sistem klasifikovanja tipografskih
pisma 1954. godine koji je prihvatilo Internacionalno Udruenje Tipografa (ATypI) 1967.
godine. Njegovih devet grupa klasifikacije grupie tipografska pisma u skladu sa njihovim
osnovnim karakteristikama (formalnih atributa, pripadnosti odreenom vremenskom periodu).
Voksov predlog je postao osnova za dalji razvoj sistema klasifikacije. Meutim, postoji veliki
broj klasifikacijskih sistema koji su predstavljeni do sada, ali svi oni su ograniavajui, jer ne
postoji nijedan koji moe adekvatno opisati raznovrsnost oblika koji trenutno vlada u
oblikovanju pisma. To je jedan od razloga zbog ega se Voksov sistem jo uvek moe nai u
524

upotrebi. Interesantan je nain na koji je birao imena grupacija. Poznato je da rei koje
koristimo da opiemo pisma imaju razliita i suprotna znaenja na razliitim jezicima; stoga
grupacije u njegovom sistemu se sastoje od vetaki sastavljenih imena koja ne asociraju na
oblike slova i zbog toga mogu da budu neutralni predstavnici grupne kategorije (9-11). Ipak,
imena koja bi on predlaio nisu uvek bila prihvaena. Mnoga pisama povezuju se sa
karakteristikama razliitih grupa i mnoga ne spadaju u kategoriju bilo koje grupe i ostala su
otvorena za interpretaciju. Ovakav sistem istie rimska tipografska pisma naspram drugih i,
prema Haslamu i Bejnsu, to predstavlja drugi, tei, nedostatak Vokove klasifikacije. Pisma
dizajnirana za upotrebu u knjigama smatrana su najviim izrazom umetnosti tampaa i
rimska kapitala je bila osnova za takvu umetnost. Shodno tome, proizvoai novih
mehanikih kompozicionih maina usredsredili su se na oivljavanje istorijskih tipografskih
pisma umesto na proizvodnju novih. Iako je ova podela prihvaena od strane ATypI i BS
(British Standard), zbog malog interesovanje, do njene revizije planirane za 1981. godinu,
nikada nije dolo. Znaajna koliina objavljenog materijala (od pre i posle 1967. godine)
pokazuje korienje originalnije, jednostavnije klasifikacije (10).
Drugi klasifikacijski sistem, jedan od nekoliko nacionalnih standarda koji su proistekli iz
Voksovog sistema, britanski standard za klasifikaciju i nomenklaturu pisma, BS 2961, razvio
se tokom 1967. godine. On navodi neke od nedostataka Voksovog sistema, meutim, jo uvek
velika panja se poklanja razlici izmeu slova proisteklih iz rimskog modela (prve etiri
kategorije Voksovog modela), ostavljajui samo pet za ostale kategorije (9). Ovaj sistem
razlikuje slova koristei niz kategorijskih pojmova koji sumiraju zajednike delove pojedinih
formalnih atributa: humanistiki, garald, tranzicioni, didone, slab-serif, lineal, glif, skript,
grafiki. Dizajner, pisac i profesor, Ketrin Dikson (12), smatra da ove kategorije deluju kao
"kontejner" za lociranje i opisivanje slova. Ona je takoe saglasna sa tim da prethodno
navedeni kategoriki pojmovi sa tekoom razlikuje forme savremenih tipo pisama.
I Voks i B sugeriu upotrebu sloenih termina za opisivanje tipografskih pisama koja ne
mogu biti uredno kategorizovana, ali u stvarnosti opisni pristup se retko koristi (9). Kako bi
pokuao da podobnije prikae svoje razumevanje kompleksne oblasti u kojoj su slova iva,
Voks je predloio sistem koji se fokusira na klasifikacijske ideje kakve do sad nisu raene
(12). Prema tome, usvajanje ovog metoda od strane B bilo je gotovo neizbeano.
Bitno je napomenuti jo dva sistema kategorizacije pisma. Jedan od njih je nemaki, DIN
16518, koji poput engleskog, vri podelu tako da ne ini vee grupe, osim u sluaju antikve i
prelomljenih gotikih pisama (13). Nedeljkovi smatra da ova sistematizacije nelogino
karakterie grotesk kao linearne bezserifne antikve, to je po njegovom miljenju
paradoksalno. Druga znaajna sistematizacija tipografskih pisama vredna pomena dogodila se
posle II svetskog rata na naim prostorima (bive SFRJ) 1963. godine u Zagrebu. Franjo
Mesaro, autor ove klasifikacije, diskutuje o podeli prema istorijskom i optikom aspektu
(14). Do sada najadekvatniji predlog kategorizacije pisama dala je Ketrin Dikson u svojoj
doktorskoj disertaciji koji se vie fokusira na opis slovnih karakteristika nego na
kategorizaciju. Ovaj deskriptivni sistem se danas ee koristi kao osnova za objanjavanje
raznovrsnosti oblika u tipodizajnu, i to na osnovu tri komponente: izvori, formalni atributi i
obrasci (9).
525

Slika 1. Predlog za razvoj deskriptivne klasifikacije tipografskih pisama Ketrin Dikson,

objavljen u magazinu Eye 1995. Na osnovu ove preraene klasifikacije ona je razradila
opisni sistem za klasifikaciju koristei tri komponente: izvore, formalne atribute i obrasce.
Detaljan opis ovog sistema se moe nai u knjizi Bejnsa i Haslama, Pismo i tipografija (9).
Proposal for a working model on descriptive typeforms classification by Catherine Dixon
published in Eye Magazine 1995. Using this revised set of typeforms categories she developed
a model based on the three main components: sources, formal attributes and patterns.
Detailed description of this model can be found in Baines&Haslam's Type and Typography
(9).
Ipak, na osnovu analize tipografskih pisama, njihove namene i samog oblika slova, kao i na
osnovu mnogobrojnih autorskih i nacionalnih klasifikacija pisama, moemo zakljuiti da je
teko ijednu podelu pisama smatrati konanom uzimajui u obzir da se pisma stalno menjaju.
Persona pisma
Personu pisma moemo sagledati kao znaajan aspect tehnikog dokumenta i obrazovnog
programa administrativnih radnika. Izborom odgovarajueg pisma administrativni radnik bira
vizuelni ton i karakter teksta. Ova tematika je u krugovima akademika zanemarena. Barbara
Emanuel (15) u svom radu istie da je bitan aspect jednog pisma zapravo sam oblik njegovih
slova i njihove perceptivne karakteristike, odnosno njihove vizuelne karakteristike poput
debljine poteza, otrine ivica, irine plohe, visine i td. Kao i kod ljudskih lica, ovo su crte koje
daju pismu odreenu personu. S obzirom da ovi faktori utiu na to kako mi percipiramo
odreeni oblik i formu, moe se rei da je izbor pisma zapravo retorika odluka. Dakle,
vizuelna retorika pisma je direktno povezana sa diskursom iji je sastavni deo i nije retorika
sama po sebi (16).
Kako je pismo, tipografsko ili digitalno, izrazit element dizajna vizuelnih kompozicija,
njegovu ulogu znaajnog vizuelnog alata prepoznaju i akademici i praktiari. Prvobitni nalazi
u ovoj oblasti razvrstavaju odreene atmosferske vrednosti (17). Pretpostavke ovih autora se
odnose na preferencije italaca i njihove procene linosti pisma. Prema Kostelniku vizuelni
jezik iznosi stav (5), dok river istie znaaj odgovarajue retorike u svojim studijama
raspoloenja, linosti i tona pisma (18). Takoe navodi koliko je bitno povezati ove
526

karakteristike sa anrom, svrhom i sadrajem teksta. Izuzetno znaajne rezultate pokazuju

studije Eve Brumberger (2, 19).U svom radu ona istrauje u kojoj meri opaamo da pismo i
tekst imaju odreenu personu. Prema njenim pretpostavkama retorika pisma je u direktnoj
korelaciji sa linou tog pisma. Dakle, ukoliko je mogue definisati linost pisma, buduim
istraivanjem je mogue ustanoviti u kojoj meri podudarnost ili nepodudarnost te linosti
utiu na interakciju itaoca sa dokumentom.
Zakljuak
Dizajn dokumenta direktno proizilazi iz sadraja i svrhe teksta iskazanog kroz tipografiju gde
italac nije pasivni primalac predstavljene informacije, ve aktivni tuma celokupnog
vizuelnog iskustva, inei tipografiju deo organizacionog konteksta dokumenta i time
zahtevajui odgovarajue izbore persone pisma. Organizovanje dokumenta podrazumeva da
moramo organizovati njegove tipografske odlike i dizajn na odgovaraju i funkcionalan nain
u svrsi obezbeivanja besprekidne itljivosti itaocu, kao i odgovarajuu emotivnu vrednost
teksta.
Bazirano na revidiranim empirijskim nalazima koji se tiu atmosfere pisma, konotativnog
znaenja, semantikog kvaliteta itd. ustanovljeno je da pisma poseduju sopstvenu personu.
Naalost, ova informacija je ostala velikim delom potcenjena i nije uspela da napravimo
korak napred ka aktivnoj praksi, pogotovo kada se uzme u obzir da administrativnim
radnicima, kao i laicima, ova otkria mogu koristiti u praksi. Jedina stvar koja preostaje da se
tipografija i persona pisma priblie javnosti, jeste da se pisma klasifikuju prema personi na
funkcionalan i razumljiv nain. Pozivajui se na Kostelnikovu (4) opservaciju, da nam trebaju
modeli koji e doprineti evaluaciji vizuelnog jezika, moemo da procenimo da e vizuelna
retorika postati sutinski deo tehnike komunikacije. Pored toga, autori uviaju problematiku
klasifikacije pisama i svojom analizom istorijskog pregleda i studija potvruju da je konana
klasifikacija pisama nemogua. Samim tim, teko je smatrati Vox AtypI klasifikaciju
zvaninom i globalnim standardom, posebno zbog toga to se teko tumai od strane
populacije koja nije tipograf, istoriar tipografije ili grafiki dizajner. Budue istraivanje
autori baziraju upravo na ovoj premisi.
Literatura
1. Lupton, E.: Thinking with type, Princeton Architectural Press, New York (2004,
2010).
2. Brumberger, E.: The rhetoric of typography: The persona of typeface and text,
Technical communication, 50(2) (2003) 206223.
3. Kiernan-johnson, D. H.: Telling Through Type: Typography and Narrative in
Legal Briefs, Journal of the Association of Legal Writing Directors, (7) (2010),
87122.
4. Lanham, R. A.: The electronic word: Democracy, technology, and the arts.
University of Chicago Press, (1994).
527

5. Kostelnick, C.: The Rhetoric of Text Design in Professional Communication,

Technical Writing Teacher, (1990) 189202.
6. Leeuwen, T. Van.: Towards a semiotics of typography, Information Design
Journal, 4(September 2003) (2006) 139155.
7. Nedeljkovi, S. i Nedeljkovi, U.: Pismo i tipografija, Fakultet tehnikih nauka u
Novom Sadu, Novi Sad (2011).
8. Heller, S.: Merz to Emigre and beyond: avant-garde magazine design of the
twentieth century, Phaidon Press, New York, London (2003).
9. Baines, P., & Haslam, A.: Type and typography, Laurence King Publishing,
London (2005).
10. Jury, D.: About face: Reviving the rules of typography, RotoVision, UK (2004).
11. McLean, R.: The Thames and Hudson manual of typography, Thames and Hudson
London, UK (1980).
12. Dixon, C.: Describing typeforms: a designer s response, InfoDesign Revista
Brasileira de Design da Informao, (2008) 2135.
13. Nedeljkovic, S., and Nedeljkovic, U.: Zato je potrebna alfabetna klasifikacija
tipo-pisama? IV Meunarodni simpozijum grafikog inenjerstva i dizajna,
Zbornik radova, Novi Sad, 13. i 14. novembar 2008, str. 73-83.
14. Mesaros, F.: Tipografsko oblikovanje, Via grafika kola u Zagrebu, Zagreb
(1981).
15. Emanuel, B: Rhetoric in graphic design, Master Thesis, Anhalt University of
Applied Sciences, Dessau, Germany, 2010.
16. Kjeldsen, J. E.: Visual RhetoricFrom Elocutio to Inventio, Proceedings of the
Fourth International Conference of the International Society for the Study of
Argumentation, 1999, 455-460.
17. Poffenberger, a. T., & Franken, R. B.: A study of the appropriateness of type faces,
Journal of Applied Psychology, 7(4) (1923), 312329.
18. Schriver, K. A.: Dynamics in document design: creating text for readers, Wiley
New York (1997).
19. Brumberger, E.: The rhetoric of typography: The awareness and impact of
typeface appropriateness, 50(2) (2003) 224231.
528

21. TYPEFACE PERSONA A NEED TO RECLASSIFY

Irma Pukarevi1, Uro Nedeljkovi1
1

and Design, irma@uns.ac.rs, urosned@uns.ac.rs
The aim of this research is to give greater insight in the widespread usage of typography, not
by educated professionals or industry veterans, but by laymen, or generally less than educated
users in typography and it's imminent need to be reclassified to suit the common user. Our
focus is set, therefore, on technical communication and the usage of the direct group of
typefaces. Typefaces as a tool, have become more widely available relatively recently due to
the development of the personal computer and desktop publishing, which have given the
opportunity to many untrained people to become publishers and active users of type. The
problem can be traced back to the undeveloped system of classification that was devised only
for the trained designer, someone familiar with the history of type or, as of recently
discovered, numerous emotional attributes and properties that each typeface possesses. Type
communicates certain emotion, its rhetoric is consistently present, and it shapes the text
according to its own persona, largely on an unconscious level and therefore, most people are
naturally, unaware of this. This problem could be avoided if we are to devise a newer more
approachable, more utilitarian framework of classification that could easily present the user
with an option to select at least an appropriate typeface for their text, depending on the tone of
the text itself. Technical communicators intuitively make choices of a typeface unaware of its
connotative meaning in relation to document design. To better understand the rhetorical
impact of a typeface they must learn how to analyze and evaluate visual language, in
particular typeface persona. Considering that a hierarchical network constitutes a document,
technical communicators should be able to employ elements of rhetoric within presented
constrains in the attempt to obtain communicative effect. Since the intention of every
document is to be read the choice of a typeface is of great significance. But which typeface to
choose from thousands and thousands of typefaces available in digital form today? This paper
explores potential answers to this question.
Key words: typeface personality, typeface classification, typography, visual rhetoric
529

EFIKASNOST TAMPANIH OGLASA KODIRANIH

GASTRONOMSKOM IKONOM
Uro Nedeljkovi1, Irma Pukarevi1
1

dizajn, urosned@uns.ac.rs, irma@uns.ac.rs
Nauni rad
Razumevanje prirode procesa kroz koji oglaavanje ili drugi oblici marketinke komunikacije
utiu na ponaanje potroaa je dugogodinja oblast istraivanja meu marketinkim
strunjacima. Ispitivanje uticaja emocionalne komponente stava na efektivnost oglaavanja u
ovom radu se nadovezuje na istraivanje (Nedeljkovi, Pinjer i Vladi, 2011). Cilj ovog
istraivanja jeste da se prikae na koji nain sadraj oglasa, tj. kodiranje poruka u tampanim
oglasima, utie na emocionalni odgovor. Ali za razliku od prethodnog istraivanja, ovo
istraivanje osim emocionalnog odgovora prouava i vreme kanjenja odgovora ispitanika.
Korienjem ikonikog i tropolokog sadraja u oglasima za uslugu i proizvode hrane i pia,
namera je da se utvrdi koji od pomenutih sadraja izaziva bolje emocionalne reakcije,
odnosno, koja vrsta oglasa, konvencionalni ili nekonvencionalni, je efektivnija. Putem
eksperimenta, korienjem SAM vizuelne metode za samoocenjivanje, vrena su merenja
emocionalnog odgovora i vremena kanjenja odgovora ispitanika za oglase koji prezentuju
uslugu ili proizvod hrane i pia, kako bi se utvrdilo kako sadraj oglasa utie na emocionalne
reakcije ispitanika, a samim tim i na uspeh reklamne kampanje. Rezultati istraivanja
upotpunjuju rezultate prethodnog istraivanja i donose nove zakljuke koji ostavljaju prostora
za dalje istraivanje u ovoj oblasti.
Kljune rijei: efikasnost oglaavanja, emotivni odgovor, gastronomska ikona
Uvod
Stav prema oglasu dobijao je sve veu panju kao uzrono-poslednika promenljiva u procesu
u kom oglaavanje utie na nameru kupovine proizvoda i na stav prema brendu (1). Prvobitno
se u istraivanjima koristila ad-liking skala (skala dopadljivosti oglasa) koju podrava
projekat ARF copy-testing (2). Kasnija istraivanja pokazuju da se bolje informacije o
afektivnom odgovoru ispitanika postiu ukoliko se skala proiri na emotivni odgovor (3).
Meu merama najee koritenim u dijagnostikom pretesting-u, osim stava prema oglasu,
nalaze se: otvoreni sadraj poruke, recall test, ocene atributa brenda, kao i stav prema brendu.
Marketing istraivai su, osim kognitivnih, zainteresovani i za emocionalne reakcije potroaa
na oglase, jer imaju jednako vane dijagnostike mogunosti (4-6). U novije vreme mnoge
studije posveuju puno panje emotivnom odgovoru. Razlog ovome se nalazi u studijama
koje potvruju da afektivni odgovor ne mora biti u vezi sa kognitivnim aspektom (7).
Miljenje oglaivaa da ak i relativno mala preciziranja u oglasu pre njegovog prikazivanja
mogu imati znaajan uticaj na efektivnost kampanje uinilo ih je sve zainteresovanijim za
dijagnostiki pretesting koji e im pomoi da izrade maksimalno efektivne oglase (8). Pri
530

ispitivanju efektivnosti oglasa, vaan faktor je uticaj apela na uroene i steene instinkte ljudi.
Apeli su pristupi koji se koriste u oglaavanju kako bi se privukla panja potroaa, da bi se
uticalo na njihova oseanja prema proizvodu i usluzi. Stoga, apel predstavlja centralnu ideju
iza poruke oglasa. U istraivanju efikasnosti nivoa vizuelnog kodiranja poruke u tampanim
oglasima za proizvode ili usluge hrane i pia" Nedeljkovi i autori nalaze ove studije tumae
da kod oglaavanja ove specifine robe ili usluge upotreba gastronomske ikone garantuje
pozitivnije valence i vee uzbuenje, tj. pozitvnije emocionalni odgovor (9). U ovoj studiji je
ponovno testirana hipoteza da se gastronomskom ikonom pobuuju primarni nagoni to
putem niza sinestezija izaziva pozitivniji emocionalni odgovor.
Sadraj oglasa kao element vizuelnog registra poruke
Savremeno oglaavanje, vie nego ikada, suoava se sa izazovom formiranja adekvatne i
atraktivne vizuelne poruke, koja e zadrati panju posmatraa i navesti ga na akciju.
Umberto Eco je napravio podelu na vizuelni i verbalni registar, i u okviru vizuelnog registra
ustanovio pet sadraja: ikoniki, ikonografski, tropoloki, topiki i entimematiki (10). U
ovom radu testira se reakcija ispitanika na ikoniki i tropoloki sadraj, tako da e samo o
njima biti rei. Ikoniki sadraj, u grupi vizuelnih znakova, najmanje je zavistan od retorikog
dela verbalnog registra poruke i najvie je okrenut sebi. Najee je izraen slikom (ikonom)
kojom je najpriblinije iskazana fizika vrednost teme, ali i kojom se mogu odrediti njeni
posebni kvaliteti. Ako posmatramo tampane oglase za usluge ili proizvode hrane i pia,
ikoniki sadraj opisaemo kao fotografski prikaz proizvoda ili usluge. Poto pomenuti oglasi
prezentuju uslugu i proizvode hrane i pia, oni moraju biti fokusirani na uroene impulse
gladi i ei. Sa tim ciljem, koriene su gastronomske ikone, tj. fotografije hrane i pia kojima
receptor moe biti izazvan najbre u datom trenutku. One su predstavljene kroz fotografije
krupnog kadra gde se istiu njihov kvalitet i prednosti, i koje zauzimaju centralni deo oglasa.
Tropoloki sadraj obuhvata upotrebu vizuelnih tropa kao stilskih figura. Sutina je da je
poruka u ovoj vrsti sadraja predstavljena matovito i neobino, na nekonvencionalan nain, i
ponekad je potrebno vie vremena da bi bila shvaena nego poruka ikonikog sadraja. Meu
tampanim oglasima za usluge ili proizvode hrane i pia vizuelno kodiranih dominatno na
tropolokom nivou najee uoavamo trope metaforu i presonifikaciju, ali i dvostruku
metonimiju.
Impulsi i apeli.
Pokretake snage koje nas navode da obratimo panju na odreene pojave su instinkti i
tendencije u nama. Sa analitike take gledita, potroa kao subjekt je kompleksni sistem
motorikih i psiho-fizikih komponenti. Njegovo ponaanje je uslovljeno isprepletanim
senzorima koji dovode do formiranja impresija, odluka, zakljuaka, kao i do emotivnog
odgovora. Prema profesoru MekDuglu, poetna taka u analizi ljudskog ponaanja bi trebalo
da bude prouavanje ljudskih tendencija i ciljeva i razotkrivanje uroenih ljudskih instinkta
koji stimuliu ljude da se ponaaju na ovaj ili na onaj nain (11). Instinkti koji se kvalifikuju
kao uroeni su: instinkt straha, instinkt ei, instinkt za hranom, roditeljski instinkt, seksualni
instinkt, instinkt za odmorom, i dr. Sa druge strane, za razne grupe tendencija i oseanja, koji
531

su formirani pod uticajem naeg iskustva, moe se rei da su steeni ili intelektualni. Ovi
instinkti se manifestuju kao: drutveni instinkti, instinkt za znanjem, instinkt za borbom,
instinkt za tednjom, instinkt patriotizma, itd. Jaina instinkta probuenog u subjektu jednaka
je snazi apela (12). Snaga apela zavisi od kvaliteta i broja paljivo odabranih principa apela
usmerenih ka drutveno-istorijskoj strukturi, tj. profilu subjekta (12). Retorika oglasa sa
preovlaujuim tropolokim sadrajem, zajedno sa ostalim nivoima vizuelnog registra,
pretpostavimo stoga, pobuuje steene ili intelektualne instinkte. Sa druge strane,
pretpostavlja se da oglasi u kojima se koriste gastronomske ikone najuspenije provociraju
uroene instinkte jer su oni tesno povezani sa primarnim emocionalnim reakcijama (11).
Cilj istraivanja.
Vizuelno kodiranje ikonikog ili tropolokog sadraja u tampanim oglasima za uslugu i
proizvode hrane i pia, pretpostavimo, kod ispitanika izaziva razliite emocionalne reakcije.
Stoga je cilj ovog rada da se utvrdi koji od pomenutih nivoa vizelnog registra izaziva
pozitivnije emocionalne reakcije, odnosno, koja vrsta oglasa je efektivnija. S obzirom na to da
je emocionalna komponenta stava jednako znaajna kao kognitivna, odnosno da prema
Morisu i autorima snanije od kognitivni stavova utie na formiranje konativnih stavova,
(namere za kupovinu i interesa za brend) kao jedan od ciljeva namee se i provera ukoliko bi
oslanjanje na merenje emocionalnog odgovora dalo uverljive rezultate (6). Zbog toga je kao
dodatni copy-testing u ovom istraivanju uraen i test priseanja (recall test) na vizuelni
sadraj oglasa i oglaavani brend.
Hipoteze.
H1: Oekuje se pozitivniji emocionalni odgovor za dimenzije zadovoljstva i uzbuenja kod
oglasa sa dominantnim ikonikim sadrajem.
H2: Oekuje se vee kanjenje odgovora za dimenzije zadovoljstva i uzbuenja kod oglasa sa
tropolokim sadrajem.
Metod.
U istraivanju je uestvovalo 60 ispitanika, starosti od 17 do 64 godine (prosena starost - 26
godina). Od ukupnog broja ispitanika 48,33 % bilo je enskog pola (29 osoba), a 51,66 %
mukog pola (31 osoba). Pored navedenih podataka o ispitanicima, za rezultate istraivanja
bio je bitan podatak o tome koliko se ispitanika bavi grafikim dizajnom, da bi se utvrdilo da
li i kakav uticaj poznavanje grafikog dizajna ima na doivljaj oglasa. Grafikim dizajnom se
bavi 20 % (12) ispitanika, dok preostalih 80 % (48) ispitanika nema nikakvog znanja o
grafikom dizajnu.
Instrument za ispitivanje se sastojao od 20 relevantnih oglasa podeljenih u dve grupe, prema
sadraju, na one sa ikonikim i one sa tropolokim sadrajem (prvih 10 oglasa su ikonikog, a
drugih 10 tropolokog sadraja). Oglasi prikazuju 5 kategorija proizvoda i usluge, a to su:
kafa, slatki, pivo, restoran i sok. Svaka od pomenutih kategorija prikazana je kroz etiri
oglasa, od kojih su dva sa dominantnim ikonikim, a dva sa dominantnim tropolokim
sadrajem. Meu selektiranim stimulusima nije bilo oglasa za brendove prisutne na tritu u
Republici Srbiji, ime je iskljuena mogunost predhodnih ubeenja i stavova prema bredu.
Poznavanje brenda utie na vezu izmeu stava prema oglasu i stava prema brendu.
532

Pretpostavlja se da stav prema oglasu ima direktan uticaj na stav prema brendu i da je taj
uticaj znaajniji u sluaju brenda koji je u potpunosti nepoznat potroau (7). Proizvodi i
usluge na oglasima sa dominantnim ikonikim sadrajem (prva kategorija oglasa) vizuelno
retoriki kodirani su gastronomskim ikonama ili kombinacijom gastronomske ikone i
metonimije. Proizvodi i usluge na oglasima sa dominantnim tropolokim sadrajem vizuelno
retriki kodirani su vizuelnim tropama metafore ili personifikacije (druga kategorija oglasa).
Ispod svakog oglasa nalazile su se skale Self-Assessment Manikin (SAM) (13) neverbalne
tehnike za merenje emocija koja se sastoji od tri dimenzijezadovoljstva, uzbuenja i
dominacije (pleasure, arousal, and dominancePAD) u modelu koji su formulisali
Mehabrian i Rasel (14). Nakon posmatranja oglasa ispitanik popunjava skalu, posle ega se
prelazi na sledeu stranu. Svaka od tri skale ima 9 polja, a zadatak ispitanika je bio da obelee
ono polje koje u trenutku posmatranja oglasa najbolje predstavlja njihovu emocionalnu
reakciju izazvanu oglasom. Na poetku instrumenta za ocenjivanje nalazi se detaljno
objanjenje o tome ta svaka skala predstavlja. Ispitanicima je traeno da pomou tih skala
ocene svoje emocionalno stanje. Oni nisu znali nijedan drugi detalj o istraivanju.
Za svaki oglas beleeno je vreme kanjenja odgovora svakog ispitanika (u milisekundama) za
sve tri PAD dimenzije. Pomou modifikovane verzije SAM tehnike meren je emocionalni
odgovora na stimuluse i vreme kanjenja odgovora (15).
Test priseanja.
Recall test se koristi i u marketingu i predstavlja jednu od najvanijih mera efektivnosti
oglaavanja. Zahvaljujui njemu, mogu da se dobiju informacije o tome koji oglasi su
najupeatljiviji i moe se rei da je on pokazatelj toga koji elementi oglasa najvie provociraju
publiku.
U tom cilju, po zavretku eksperimenta uraen je recall test u obliku ankete, koju su ispitanici
popunjavali posle posmatranja i ocenjivanja oglasa. Oni su na poetku ankete uneli podatke o
svom polu i godinama. Recall test je uraen za reprezentativni uzorak od 20 ispitanika,
starosti od 17 do 44 godine (prosena starost - 25 godina). enskog pola je bilo 65%
ispitanika (13 osoba), a mukog pola 35% ispitanika (7 osoba). U anketi su postavljena tri
pitanja za svaku kategoriju oglaavanih proizvoda, na primer za kategoriju proizvoda - kafa:
1) Koji oglas za kafu Vam je ostao u seanju?
2) Da li se seate koji brend se reklamira u tom oglasu?
3) Koji reklamirani brend kafe Vam je ostao u seanju?
Zatim su za preostale kategorije (pivo, sok, restoran, slatki) ponovljena ista pitanja.
Analiza rezultata i diskusija
Emocionalni odgovor svi ispitanici.
Za utvrivanje razlika u ocenama emocija za sve tri dimenzije koristili smo analizu varijanse
(ANOVA)Nivo znaajnost definisan je na p<0.05.
Uoen je znaajan uticaj sadraja oglasa na ocenu dimenzije uzbuenja, gde je zabeleena
znaajna statistika razlika, p=0,03.
Analiza je pokazala da nema znaajnog uticaja sadraja oglasa na ocenu dimenzija
zadovoljstva i dominacije.
533

Dimenzija
Zadovoljstvo
Uzbuenje
Dominacija
F
1,999
4,712
3,409
p
,158
,030
,065
Tabela 1. ANOVA analiza PAD dimenzije za sve oglase.

ANOVA analysis of PAD components for all advertisements.
Nakon ANOVA analize, vrena je Post Hoc analiza, tj. meusobno poreenje svih oglasa. Za
dimenziju uzbuenja, pokazalo se da postoji znaajna statistika razlika kod poreenja
sledeih oglasa:
Ogl#2 (M=4,23, SD=2,14) i Ogl#6 (M=5,75, SD=2,16) p=0,04; Ogl#2 (M=4,23, SD=2,14) i
Ogl#7 (M=6,15, SD=2,45) p=0,001; Ogl#2 (M=4,23, SD=2,14) i Ogl#17 (M=6,43, SD=2,03)
p=0; Ogl#2 (M=4,23, SD=2,14) i Ogl#18 (M=6,03, SD=2,37) p=0,003; Ogl#4 (M=4,68,
SD=2,1) i Ogl#17 (M=6,43,SD=2,03) p=0,005; Ogl#7 (M=6,15, SD=2,45) i Ogl#9 (M=4,3,
SD=2,17) p=0,002; Ogl#8 (M=4,77, SD=1,99) i Ogl#17 (M=6,43, SD=2,03) p=0,11; Ogl#9
(M=4,3, SD=2,17) i Ogl#17 (M=6,43, SD=2,03) p=0; Ogl#9 (M=4,3, SD=2,17) i Ogl#18
(M=6,03, SD=2,37) p=0,006; Ogl#11(M=4,72, SD=2,07) i Ogl#17 (M=6,43, SD=2,03)
p=0,007; Ogl#17 (M=6,43, SD=2,03) i Ogl#20 (M=4,88, SD=2,19) p=0,03.
Emocionalni odgovor unutar grupa.
Analizirani su odvojeno odgovori ispitanika koji se bave grafikim dizajnom i onih koji se
time ne bave. Kod grafikih dizajnera je uoena znaajna statistika razlika kod sve tri PAD
dimenzije (Tabela 2.) Zabeleen je pozitivniji emocionalni odgovor za oglase sa dominantnim
tropolokim sadrajem, nego za oglase sa ikonikim sadrajem. Kod ispitanika koji se ne
bave grafikim dizajnom, ni za jednu PAD dimenziju nema znaajnih statistikih razlika.
Dimenzija
Zadovoljstvo
Uzbuenje
Dominacija
5,661
11,420
17,047
,018
,001
,000
Tabela 2. Znaajna statistika razlika unutar grupe ispitanika grafiki dizajneri.

Significant statistical difference within the group of graphic designers participants.
Vreme kanjenja odgovora svi ispitanici.

Kada je vreme kanjenja odgovora u pitanju, analizom varijanse uoen je uticaj sadraja
oglasa na kanjenje odgovora kod dimenzije zadovoljstva, gde je zabeleena znaajna
statistika razlika, p=0,009.
Analiza je pokazala da nema znaajnog uticaja sadraja oglasa na vreme kanjenja odgovora
kod dimenzija uzbuenja i dominacije.
Dimenzija
Zadovoljstvo
Uzbuenje
Dominacija
F
6,802
,053
1,884
p
,009
,817
,170
Tabela 3. Znaajna statistika razlika za vreme kanjenja odgovora unutar grupe ispitanika laici.
Significant statistical difference in response latency within the group of laymen participants.
534

Test priseanja.
Rezultati testa priseanja su pokazali da se iz kategorije proizvoda slatki najvie ispitanika
(70 %) sea oglasa # 1. Iz kategorije proizvoda kafa najvie ispitanika (35 %) se sea oglasa #
7 i oglasa # 17. Iz kategorije proizvoda pivo najvie ispitanika (35 %) se sea oglasa # 8 i
oglasa #18. Iz kategorije proizvoda restoran najvie ispitanika (35 %) se sea oglasa # 14. Iz
kategorije proizvoda sok najvie ispitanika (35 %) se sea oglasa # 15. Kada je u pitanju
seanje na brend, ispostavilo se da je veini ispitanika najupeatljiviji brend kafa Melita
(oglas #2), tj. brend koji je na oglasu prikazan u prvom planu, u vidu gastronomske ikone
(ikoniki sadraj).
Diskusija.
Kod merenja emocionalnog odgovora, pokazala se znaajna statistika razlika kod dimenzije
uzbuenja, dok za dimenzije zadovoljstva i dominacije nema znaajnih statistikih razlika.
Zabeleen je bolji emocionani odgovor za oglase tropolokog sadraja, nego za oglase
ikonikog sadraja.
Meutim, kada rezultate sagledamo u dvodimenzonalnom prostoru odvojeno za grupu
ispitanika laici, ali rezultate Post Hoc analize, kvalitativnom analizom uoavamo latentne
varijable. Na slici 2. uoljivi su visoke vrednosti pozitivnog afektivnog odgovora (visoko
zadovoljstvo i visoko uzbuenje) za svega 6 oglasa (Ogl#7, Ogl#18, Ogl#6, Ogl#17, Ogl#19,
Ogl#5) meu nijma uoljive su dominantne trope dvostruke metonimije i personifikacije
(Slika 2.). Dvostruka metonimija oglasima ove vrste neizostavno ukljuuje i gastronomsku
ikone, to je ovde sluaj kod oglasa br. 7, 6 i 5, za autore je dovoljan razlog da hipoteza 1 ne
mogu apriori odbaciti na osnovu sprovedenog eksperimenta.
Slika 1. Aritmetike sredine zadovoljstva i uzbuenja prikazane u 2D prostoru za grupu ispitanika laici
(negrafiki dizajneri).
Means of pleasure and arousal in 2D view for the group of laymen participants (non-graphic designers).
Pri anlazi merenja kanjenja odgovora, pokazala se znaajna statistika razlika kod dimenzije
zadovoljstva, dok kod druge dve dimenzije nema znaajnih statistikih razlika. Zabeleeno je
535

znaajnije vee kanjenje odgovora za oglase tropolokog sadraja, nego za oglase ikonikog
sadraja. Time je hipoteza dva potvrena.
Rezultati grafikih dizajnera pokazali su da nema znaajnih statistikih razlika ni za jednu
PAD dimenziju, to ne iznenauje jer su grafiki dizajneri upoznati sa korienjem
nekonvencionalnog kodiranja poruka, pa im ne treba mnogo vie vremena za odgovore, u
odnosu na oglase ikonikog sadraja.
Rezultati ispitanika koji se ne bave dizajnom pokazali su znaajnu statistiku razliku kod
dimenzije zadovoljstva. Bilo im je potrebno vie vremena da odgovore na oglase tropolokog
sadraja, to je bilo oekivano jer njima ovakva vizelna kodifikacija nije mnogo bliska..
Predmet analize bilo je i pitanje da li oglasi koji se due procesuiraju daju bolji emocionalni
odgovor. Iz tog razloga je posmatrana korelacija izmeu vremena kanjenja odgovora i
vrednosti zadovoljstva (jer je tu zabeleena znaajna statistika razlika). Rezultat je Pirsonov
koeficijent korelacije koji iznosi -0,15. Poto je koeficijent negativan, sledi da su vreme i
zadovoljstvo obrnuto proporcionalni, tj. oni oglasi koji se due procesuiraju daju loiji
emocionalni odgovor.
Na osnovu rezultata testa priseanja moemo zakljuiti da sa aspekta sadraja oglasa, u ovom
eksperimentu, ne primeujemo pravila o tome koji faktori ine oglas upeatljivim, jer su kod
svih kategorija proizvoda najupeatljiviji oglasi sa razliitim vizuelnim sadrajem (kodom).
Kada je u pitanju seanje na brend, ispostavilo se da je veini ispitanika (40%) najupeatljiviji
brend na oglasu br. 2., tj. oglasu iz prve kategorije sa gastronomskom ikonom olje tople kafe
u rukama. Postavlja se pitanje zato ba ovaj brend, kada ima i drugih brendova koji su
prikazani na isti nain. Pretpostavimo da je jedan uzrok tome to se za razliku od veine
oglasa, na oglasu ovog brenda je uz gastronomsku ikonu naziv brenda istaknut krupnim
fontom, i postavljen je na vidljivo mesto. Podrku za ovakvu pretpostvvku doprinosi i podatak
da su sledea dva brenda koji su ispitanici najbolje zapamtil oglaena na oglasima br. 3 (20%
ispitanika) i br. 4 (15%), na kojima su logotipi brenda na slian nain istknuti, u krupnom
planukrupnom tipografijom takoe vizuelno kodirani gastronomskim ikonama. Ovakav
nalaz ukazuje na mogunost za dalja istraivanja na domenu efektivnosti tampanih oglasa
kodiranih gastronomskim ikonama.
536

Slika 2. Stimulusi svi oglasi.
537

Zakljuak
U sluaju oglasa vezanih za proizvode i uslugu hrane i pia, kad je emocionalni odgovor u
pitanju, uviamo da ikoniki i tropoloki vizuelni sadraj mogu biti jednako efektivni, uprkos
pretpostavci da e konvencionalno komuniciranje gastronomskim ikonama biti efektivnije.
S druge strane, pretpostavka da e za oglase sa dominantnim tropolokim sadrajem biti
zabeleeno vee kanjenje odgovora pokazala se kao tana. Iz toga moe da se zakljui da je
ikoniki sadraj oglasa ipak blii potroaima, usled direktnosti u svojoj komunikaciji.
Literatura
1. Mackenzie, S. B., Lutz, R. J., & Belch, G. E.: The Role of Attitude Toward the Ad as
a Mediator of Advertising Effectiveness: A Test Competing Explanations, Journal of
Marketing Reserch, 23(2) (2013), 130143.
2. Brown, S. P., & Stayman, D. M.: Antecedents and consequences of attitude toward the
ad: A meta-analysis, Journal of consumer research, (1992), 3451.
3. Allen, C. T., Machleit, K. A., & Kleine, S. S.: Comparison Predictors of of Attitudes
Behavior at and Emotions Diverse as Levels of Behavioral Experience, Journal of
Consumer Research, 18(4) (2013), 493504.
4. Burke, M. C., & Edell, J. A.: The impact of feelings on ad-based affect and cognition,
Journal of Marketing Research, (1989), 6983.
5. Lavidge, R. J., & Steiner, G. A.: A model for predictive measurements of advertising
effectiveness, Journal of Marketing, (October) (1961), 5962
6. Morris, J. D., Woo, C., Geason, J. A., & Kim, J.: The power of affect: Predicting
intention, Journal of Advertising Research, 42(3) (2002), 717.
7. Machleit, K. a., & Wilson, R. D. Emotional Feelings and Attitude toward the
Advertisement: The Roles of Brand Familarity and Repetition, Journal of Advertising,
17(3) (1988), 2735.
8. Holbrook, M., & Batra, R.: Assessing the role of emotions as mediators of consumer
responses to advertising, Journal of consumer research, 14(3) (1987), 404420.
9. Nedeljkovic, U., Pintier, I., & Vladic, G.: The Efficiency Of Message Codification
Level in Print Advertisements: The case of food and drink products or service,
Journal of Graphic Engineering and Design, 2(1) (2011), 1623.
10. Eco, U.: Kultura, informacija, komunikacija, Nolit, Beograd (1973).
11. McDougall, W.: An introduction to social psychology, Boston: Luce&Co. (1926).
12. Nedeljkovi, M.: Marketinki prirunik: ta sve treba da zna dizajner grafikih
komunikacija o marketingu, Dnevnik, Novi Sad (2001).
538

13. Lang, P. J.: Behavioral treatment and bio-behavioral assessment: Computer

applications, Technology in Mental Health Care Delivery Systems, 77 (1980), 119
137.
14. Russell, J. A., & Mehrabian, A., Evidence for a Three-Factor Theory of Emotions,
Journal of Research in Personality, 11 (1977), 273294.
15. Irtel, H. (2007). PXLab: The Psychological Experiments Laboratory [online]. Version
2.1.11. Mannheim (Germany): University of Mannheim. [cited 19 June 2007].
Available from <http://www.pxlab.de>.
539

THE EFFICIENCY OF PRINT ADVERTISEMENTS ENCODED WITH

THE GASTRONOMIC ICON
Uro Nedeljkovi1, Irma Pukarevi1

and Design, urosned@uns.ac.rs, irma@uns.ac.rs
Apstract
Understanding the nature of advertising principles or any other means of marketing

communication that affects consume behavior has long been the subject of marketing
research. The research of the emotional attitude in relation to ad efficiency in this paper is an
extension of the research previously conducted (Nedeljkovic, Pincjer, Vladic, 2011). The aim
of this research is to show how the ad content i.e. encoded message in printed advertisements
is affecting the emotional response. Unlike the previous research, this study explores answer
delay of the participants along with emotional response. With the use of the iconic and the
tropological content in ads for food and drink the intent was to determine which of the
aforementioned content types evokes better emotional response i.e. whether conventional or
unconventional ad is more effective. The method of research was SAM visual method of selfassessment. The emotional response and answer delay of the participants were measured for
food and drink ads for products or services in order to determine how the ad content
influences emotional response of the participants as well as the effectiveness of the
advertising campaign. The results are in accordance with the previous research and have
brought forth new conclusions which leave space for further research within this field.
Key words: advertising effectiveness, emotional response, gastronomic icon
540

TESTIRANJE KVALITETA OBJEKTIVA DIGITALNOG

FOTOAPARATA KROZ PROCENU HROMATSKE ABERACIJE
dizajn Novi Sad, Serbia
Nauni rad
Kvalitet digitalne fotografije u velikoj meri je odreen kvalitetom digitalnog fotoaparata, a
naroito njegovog objektiva. Greke objektiva se na fotografiji primeuju u vidu vinjeta,
iskrivljenja, odsjaja i hromatskih aberacija. Prva dva tipa greaka se lako mogu ukloniti u bilo
kom softveru za obradu slike, dok ispravljanje odsjaja i hromatskih pomeraja esto zahteva
dosta spretnosti i vremena. U ovom radu predstavili smo jednostavan nain za procenu
kvaliteta objektiva kroz odreivanje stepena prisutnosti hromatske aberacije. Metod
podrazumeva snimanje test slika i njihovo analiziranje u softveru za analizu slike. Primena
ovog metoda demonstrirana je testiranjem 4 razliita objektiva za fotoaparat Nikon D700
(Nikkor 35mm f/1.4G, 35mm f/2D, 85mm f/1.4G i 85mm f/1.8D). Testovi su pokazali da
objektiv Nikkor 85 mm f/1.4 G omoguava dobijanje fotografije sa minimumom hromatske
aberacije.
Kljune rei: objektiv, digitalni fotoaparat, hromatska aberacija, kvalitet
Uvod
Kvalitet fotografije odreuje skup njenih karakteristika, pa se samim tim one ne smeju
zanemariti ukoliko se eli dobiti kvalitetna fotografija. Neke od karakteristika koje odreuju
kvalitet fotografije su: svetlina, raspon boja, dinamiki opseg, kontrast, tanost ekspozicije,
preciznost reprodukcije boja, zasienje, prisustvo hromatske aberacije, distorzije, vinjeta,
uma, otrina, odsjaj, moare i sl. (1, 2). Na ove karakteristike fotografije utiu: kvalitet
objektiva, senzora, postavka scene i aparata prilikom snimanja, kao i tok obrade fotografije u
fotoaparatu.
Ukoliko su postavke scene i aparata adekvatne, najvei broj greaka na fotografijama nastaju
usled nesavrenosti objektiva (osobina soiva i greaka u izradi soiva objektiva ili objektiva
u celosti). Ove greke, koje se jo nazivaju i aberacije, odraavaju se u skretanju svetla i
odstupanju boja. Idealno soivo bi trebalo da propusti sve svetlosne zrake sa objekta (3), tako
da na jednoj ravni svakoj taki objekta odgovara jedna taka lika, svakoj ravni jedna ravan, a
svakom nepravilnom obliku proporcionalan nepravilan oblik. Na alost, tako stvorena slika
postoji samo u teoriji. Oblik sfernih soiva, njihov indeks prelamanja i stepen disperzije
njihove materije stvaraju viestruke aberacije. Prema obliku ove aberacije se dele na:
distorzije, krivljenje ravni lika, komu, astigmatizam, vinjetiranje, sfernu aberaciju, hromatske
aberacije, odsjaj. Sve greke, sem hromatskih aberacija i odsjaja se vrlo lako mogu ukloniti
541

naknadnom obradom fotografije u bilo kom softveru za obradu slike. Kako su hromatske
aberacije komplikovane za korekciju, upravo je na njih stavljen akcenat rada.
Pod pojmom hromatska aberacija podrazumeva se nesposobnost soiva da fokusira svetlosne
zrake svih boja u jednu taku, pa se svetlosti razliitih talasnih duina razliito prelamaju (4,
5). Manifestuje se kao zamuenje ivice slike u vidu linija razliitih boja i primetna je na
prelazima svetlo-tamno. Postoje dva tipa: longitudinalna (aksijalna) i lateralna (poprena)
aberacija. Longitudinalna hromatska aberacija se definie kao rastojanje na optikoj osi,
izmeu take preseka osnog zraka i take preseka paraksijalnog zraka (paraksijalne ie)
(Slika 1a), dok se lateralna definie kao kao vertikalno rastojanje od optike ose do preseka
osnih zraka sa ravni paraksijalnog lika (Slika 1b) (4).
Slika 1. Prelamanje svetlosti pri (a) longitudinalnoj, (b) lateralnoj hromatskoj aberaciji
/ Refraction of light at (a) longitudinal, (b) lateral chromatic aberration
Longitudinalna aberacija se retko javlja u optikim sistemima i utie na neznatno smanjenje

otrine, a ne toliko na pojavu linija u boji (6). Lateralna se, s druge strane, javlja veoma esto i
u praksi se uglavnom ne moe minimizirati ni na koji nain (7). Pored toga ovaj tip aberacije
utie na gubitak detalja u delovima slabijeg kontrasta, to dovodi do znatnog naruavanja
percepcije detalja slike (7). Obzirom na njenu uestalost i uticaj na kvalitet fotografije, upravo
je ovaj tip aberacije testiran u radu.
Stepen lateralne aberacije definie se kao (8):
(1)
- lateralna aberacija
gde su: l
s
- longitudinalna aberacija,
M - kosinus pravca izlaznog zraka du z ose
L - kosinus pravca izlaznog zraka du y ose.
Lateralna hromatska aberacija se i najlake uoava na fotografijama. Ukoliko su linije
aberacije plave, zelene ili crvene naziva se aberacijom primarnog svetla, a ako su ute,
magenta i cijan u pitanju su aberacije sekundarnog svetla. Pri konstrukciji soiva ovaj
problem se reava dodavanjem raznih materijala (alkalna fluoridna stakla, kalcijum fluorid,
kremen). Objektivi koji koriste takva, unapreena soiva nazivaju se apohromati (9, 10).
Aberacija ovog tipa moe se minimizirati i dodavanjem kombinacije soiva razliitih
542

materijala (5). Ukoliko objektiv nema ovu zatitu, podloan je stvaranju hromatskih aberacija
u veoj ili manjoj meri.
Testiranje objektiva u pogledu podlonosti stvaranja hromatskih aberacija podrazumeva
fotografisanje test karte pri uslovima propisanim standardima (iso 12232:2006, na primer).
Test karta bi trebala da na sebi ima elemente koji su pravih ivica i elemente ije ivice su pod
uglom u odnosu na horizontalnu i vertikalnu ivicu karte (11). Prilikom fotografisanja na
kontrastnim, ivinim, delovima test karte stvaraju se hromatske aberacije, ija se jaina meri u
softverima za obradu slike. Neke od test karti koje se koriste za testiranje hromatskih
aberacija su: ISO 12233, SFR PLUS, NBS 1010A, Silverfast Resolution Target USAF 1951
ITD. (Slika 2).
Slika 2. Test karte za ispitivanje hromatskih aberacija / Test charts for chromatic aberration assessment
(a) ISO 12233, (b) SilverFast Resolution Target USAF 1951, (c) SFR Quadrants Test
Procenat prisustva hromatske aberacije moe se proceniti na dva naina, pri emu se uvek
analizira deo test karte (test polje) koji sadri prelaz crno-belo. Ovaj deo se bira sa ivice
fotografije (u centru su hromatske aberacije najmanje izraene). Prvi nain podrazumeva
iscrtavanje profila ivice snimljenog polja, odnosno funkcije koja opisuje zavisnost intenziteta
piksela od udaljenosti od centra tranzicije (pozicije gde je kontrast tamno-svetlo najvei).
Ovaj pristup ne daje najadekvantnije rezultate kada se snimanje vri sa aparatima visoke
rezolucije (vei broj piksela lano poveava vrednost aberacije). Drugi nain podrazumeva
procenu aberacije u odnosu na udaljenost testnog uzorka od centra fotografije i moe se
primeniti u bilo kom sluaju. Kako je ovaj pristup korien u radu, detaljno je opisan u
metodologiji eksperimentalnog dela.
Cilj ovog rada bio je prezentovanje i procena praktine metode testiranja objektiva u pogledu
podlonosti stvaranja lateralne hromatske aberacije. Definisana metoda podrazumeva
snimanje odgovarajue test karte i njenu analizu u programu za analizu slike. U nastavku je
opisana metodologija rada i dati su zakljuci testiranja 4 objektiva fiksne ine daljine.
Kvalitet objektiva se meri poreenjem jednog objektiva u odnosu na drugi, koristei jedno
telo fotoaparata, fotografiui test kartu pri identinim podeavanjima objektiva i tela
fotoaparata. U ovom radu korieno je telo fotoaparata Nikon D700, a testirana su 4 Nikon
objektiva fiksnih inih daljina od 35 i 85 mm razliitog kvaliteta izrade - serija D i G. Ove
dve serije razlikuju se po tome to soiva koriena u seriji G, kao novijoj i naprednijoj, pored
klasinog premaza poseduju i antirefleks premaz sa nano kristalima za koji se tvrdi da
dodatno smanjuje odsjaje i zalutalo svetlo u objektivu (12). Nazivi i karakteristike objektiva
dati su u Tabeli 1.
543

Tabela 1. Karakteristike objektiva korienih u testiranju / Tested lens characteristics

Min
Max
Min
otvor
otvor
fokus
Objektiv
Konstrukcija
Premaz(i)
blende
blende
/ Min
/ Lens
/ Construction
/ Coating(s)
/
Min / Max
focus
aperture aperture
Super
integrisani
Nikkor 35
6 soiva u 5 grupa / premaz
0.25
mm
F 22.0
F 2.0
6 lenses in 5 groups / Super integrated
mm
f/2D
coating
Jedno
asferino
soivo sa Nano10 soiva u 7
kristal premazom
Nikkor 35
0.30
grupa / 10 lenses in
F 16.0
F 1.4
/ One aspheric lens
mm f/1.4G
mm
7 groups
with
Nano-cristal
coating
Super
integrisani
Nikkor 85 6 soiva u 6 grupa / premaz
0.85
F 16.0
F 1.8
mm f/1.8D
6 lenses in 6 group
mm
/ Super integrated
coating
Nano-kristal premaz
Super
integrisani
10 soiva u 9 grupa premaz
Nikkor 85
0.85
/ 10 lenses in 9 / Nano-cristal coating F 16.0
F 1.4
mm f/1.4G
mm
groups
Super
integrated
coating
Za procenu hromatske aberacije koriena je ISO 12233 test karta koja je snimana u celosti, a
zatim je za procenu izdvojen deo sa oboda karte koji predstavlja crno-belu kosu ivicu (Slika
3). Dimenzije dela koji je korien za procenu su iznosile 200x300 piksela.
Slika 3. Prikaz odabranog polja za procenu hromatske aberacije

/ Selected part of test chart for assessing chromatic aberration
Osvetljenje pri snimanju je postavljeno tako da je je osvetljenost svakog segmenta test karte
bila jednaka prosenoj osvetljenosti centralnog dela karte uz dozvoljeno odsupanje od 10%
(osvetljenost merena svetlomerom Sekonic L-358 Flash master). Pri snimanju test karti
544

koriena su tri blica Nikon SB-900 SPEEDLIGHT postavljena kao na slici 4. Udaljenost
foto-aparata od test karte iznosila je 2 m. Udaljenost se ne definie standardom, ve je birana
tako da se dobije to otriji snimak sa svim testiranim objektivima. Prilikom snimanja bilo je
neophodno pravilno definisati ekspoziciju i otvor blende, kako ne bi dolo do zamuenja na
fotografijama. Ova podeavanja birana su na osnovu osvetljenosti scene i data su u tabeli 2.
Slika 4. Postavka scene pri fotografisanju / Scene setup
Tabela 2. Podeavanja tela fotoaparate pri snimanju test fotografija / Digital camera setup
Rezolucija snimanja / Resolution
Ekspozicija / Exposure
ISO osetljivost / ISO value
Balans bele boje / White balans
Otvor blende / Aperture
4256x2832
0.0040 s (1/250)
200
automatski / automatic
f/2
Za procenu hromatske aberacije fotografije su snimane kao RAW fajlovi, kako ne bi dolo do
automatske korekcije aberacije pri kompresiji. Analiza slika vrena je u programu Imatest 3.8
Master (modul SFR).
Analiza hromatske aberacije podrazumevala je procenu profila test ivice i odreivanje razlike
(u pikselima) izmeu kanala najmanje i najvee amplitude (irina ivice aberacije). Kako bi se
ova vrednost skalirala u odnosu na poziciju biranog elementa od centra slike, formula za
odreivanje stepena aberacije je (13):
(2)
Referentna duina u datoj formuli odnosi se na duinu dui normalne na test polje, koja se
prostire od centra do ivice slike. Ova duina takoe se izraava u pikselima, pa se veliina
545

hromatske aberacije dobijena na ovaj nain izraava u procentima. Referentne vrednosti date
su u tabeli 3 (13).
Tabela 3. Referentne vrednosti veliine hromatske aberacije / Referent values for chromatic aberration
Stepen hromatske aberacije (%)
Primetnost
/ Degree of chromatic aberration
/ Perceptibility
0-0.04
Zanemarljiva / Negligible
0.04-0.08
Slaba. Teko se zapaa / Low. Hard to notice
Umerena. Manje vidljiva prilikom tampe velikog formata
0.08-0.15
/ Moderate. Less visible at large format printing
Jaka. Vidljive prilikom tampe velikog formata
Preko / Over 0.15
/ Strong. Noticable at large format printing
Rezultati procene hromatske aberacije za testirane objektive dati su u nastavku.

Dobijene vrednosti procenta vidljivosti hromatske aberacije uporeene su za objektive istih
inih daljina. Na slici 5 dat je uporedan prikaz stepena aberacije za objektive ine daljine 35
mm, a na slici 6 za objektive ine daljine 85 mm.
Slika 5. Stepen prisutnosti hromatske aberacije kod objektiva ine daljine 35 mm
Slika 6. Stepen prisutnosti hromatske aberacije kod objektiva ine daljine 85 mm
Sa slika 5 i 6 moe se primetiti da su hromatske aberacije naglaenije kod objektiva D klase

(bez obzira na inu daljinu) i to znaajno. Aberacije kod objektiva Nikkor 35 mm f/2 D
definiu se kao jake odnosno izuzetno primetne, dok su u ostalim sluajevima slabe do
546

zanemarive. Ukoliko bi se poredili objektivi razliitih inih daljina, manje aberacije se

stvaraju kod objektiva ine daljine 85 mm.
Da bi se procenilo koliko dobijeni rezultati odgovaraju percepciji hromatske aberacije,
fotografije su kompresovane u TIFF fajlove i procenjen je stepen primetnosti aberacije na
uveanju od 200%. Primeeno je da je zaista aberacija najprimetnija kod objektiva Nikkor 35
mm 35 f/2D, dok je najmanje primetna bila kod objektiva Nikkor 85 mm f/1.4G.
Zakljuak
Teorijski savren nain nastanka fotografije u praksi ne postoji, pa je stoga neophodno drati
pod kontrolom bar one parametre koji se pri fotografisanju mogu kontrolisati. Greke koje
nastaju kao posledica nesavrenosti objektiva delimino se mogu otkloniti, a one koje ne
mogu trebalo bi minimizirati prilikom snimanja fotografije. Pored pravilnog podeavanja
aparata, postavke scene, korienja dodatne opreme (poput zonerica, bliceva i sl.) veoma je
vaan i pravilan izbor objektiva koji bi, pre kupovine, bilo poeljno testirati.
U ovom radu prikazan je jednostavan nain za testiranje bilo kog objektiva na pojavu
hromatske aberacije, kao jedne od najeih greaka koje se kod objektiva javljaju. Kako bi se
test opisan u radu sproveo, pored tela aparata i objektiva neophodna su i dva eksterna blica (sa
stativima), koji osiguravaju ravnomernu osvetljenost test karti. Takoe, potrebno je pripremiti
test karte i pravilno podesiti scenu snimanja. Pripreme za snimanje ne zahtevaju puno
vremena, a jednom pripremljene karte mogu se kasnije iskoristiti za procenu bilo kog drugog
objektiva. Pored navedenog materijala neophodan je i softver za analizu slike, koji poseduje
algoritam za procenu hromatske aberacije i odsjaja. Ovo je ujedno i najvei izdatak, ukoliko
se posmatraju trokovi cele procedure.
Pored detaljnog opisa procedure testiranja u ovom radu je izvreno testiranje 4 objektiva za
Nikon D700 digitalni foto-aparat. Poreeni su objektivi serije D i G, fiksnih inih daljina od
35 i 85 mm. Na osnovu rezultata moe se zakljuiti da poboljanja u grai soiva koje Nikon
uvodi u seriji G zaista daju dobre rezultate kod smanjivanja hromatske aberacije. Ovo je
naroito primetno kod objektiva ine daljine od 85 mm. Od testiranih objektiva u ovom radu,
objektiv oznake Nikkor 85 mm f/1.4 G dao je najbolje rezultate, dok se kao najloiji pokazao
Nikkor 35 mm 35 f/2D. Ovo je potvreno i vizuelnom procenom fotografija snimljenih
testiranim objektivima.
Poslednjih godina posebna panja pri proizvodnji fotografskih sistema posveuje se upravo
grai objektiva. Koriste se novi, unapreeni materijali, kao i specijalni premazi kojima se
kompenzuju mikro-nesavrenosti, prisutne kod svakog soiva. Kako se ove greke, ipak, ne
mogu do kraja ukloniti, profesionalnim fotografima se preporuuje da testiraju svoje objektive
pre nego da pristupe nekom ozbiljnijem snimanju kako bi smanjili vreme neophodno za
korekciju snimljenih fotografija.
547

ACKNOWLEDGMENT
Grant No.:35027 "The development of software model for improvement of knowledge and
production in graphic arts industry".
Literatura
1. Pedersen, M., Bonnier, N., Hardeberg, J. Y., Albregtsen, F.: Attributes of Image
Quality for Color Prints. Journal of Electronic Imaging. 19(1) (2010), 011016-1 011016-13.
2. adk, M., Wimmer, M., Neumann, L., Artusi, A.: Image Attributes and Quality for
Evaluation of Tone Mapping Operators. Proceedings of 14th Pacific Conference on
Computer Graphics and Applications. Taipe, Taiwan: National Taiwan University
Press, 2006. pp. 35-44.
3. Ray, S.: Applied Photographic Optics, 3rd Edition. Focal Press, Oxford (2002), p.
138
4. Mahajan, V. N.: Optical imaging and aberrations. SPIE, Belingham (1998), p. 323
5. Subrahmanyam, N., Lal, B., Avadhanulu, M.N.: A textbook of Optics. S. Chand &
Company LTD, New Delhi (2012), p.187-191
6. Van Walree, P: Chromatic aberrations (Online) Dostupno na:
http://toothwalker.org/optics/chromatic.html (07.02.2013.)
7. Blueman, D. J.: Chromatic Aberration Recovery on Arbitrary Images. Master
Dissertation, University of Bristol, Faculty of Engineering, Bristol, 2011.
8. Koruga, ., Vasiljevi, D., akota, J.: Osnove optike, optikih pomagala i ureaja
skripta. Mainski fakulte Beograd, Biomedicinsko inenjerstvo (Online) Dostupno na:
http://bmi.mas.bg.ac.rs (12.03.2013.)
9. Wildi, E.: Creating World Class Photography. Amherst Media Inc. Buffalo (2001), p.
28
10. Kidger, M. J.: Intermediate Optical Design. SPIE, Bellingham (2004), p.115
11. DxO Labs: DxOMark measurements for lenses and camera sensors (Online) Dostupno
na: http://www.dxomark.com/index.php/About/In-depthmeasurements/Measurements/LCA (12.03.2013.)
12. Nikon Corporation: NIKKOR Lens Glossary (Online) Dostupno na:
http://imaging.nikon.com/lineup/lens/glossary2.htm (03.03.2013.)
13. Imatest LLC: Chromatic Aberration AKA Color fringing (Online) Dostupno na:
http://www.imatest.com/docs/sfr_chromatic/#measurement (13.03.2013.)
548

DIGITAL CAMERA LENS QUALITY ASSESSMENT THROUGH THE

ESTIMATION OF CHROMATIC ABERRATION
and Design Novi Sad, Serbia
Abstract
Quality of digital image is mostly defined by the digital camera quality, especially lens system
incorporated into the device. Errors caused by inadequate lens design can be seen in an image
as vignettes, distortions, veiling glare and chromatic aberration shifts. The first two errors can
easily be corrected with some of the widely used image processing software solutions, but
correcting veiling glare and chromatic shifts usually requires some time and skill. In this
paper we present an easy way to estimate lens quality by analyzing its chromatic distortion.
When describing chromatic aberration shifts, we referred to lateral chromatic aberration transverse magnification of the image followed by chromatic shifts. This kind of aberration
occurs more frequently then longitudinal and had a huge impact on image quality by
introducing undesired artifacts which leads to a perceived detail loss.
Method described in this work involves taking pictures of a specific test chart (ISO 12233)
and analyzing them with adequate image analysis software. Small part of test chart, showing
slanted edge with transition from black to white, was analyzed (size of an analyses image part
was 200x300 px). For image analysis we used Imatest 3.8 Master software. The assessment
included detection of an edge profile, where the visibility of the chromatic aberration was
measured as the area between the colour edges with highest and the lowest amplitude. In
order to minimize the possible differences which may occur due to the test sample position
(because of the channel spreading chromatic aberration is more conspicuous at the image
edges, then at the centre) this area was scaled with regard to the distance of test sample from
the image centre.
Application of this method was demonstrated by testing 4 different lenses for Nikon D700
digital camera (Nikkor 35mm f/1.4G, 35mm f/2D, 85mm f/1.4G and 85mm f/1.8D). It was
concluded that Nikkor 35 mm f/1.4 G lens provide image with minimum lateral chromatic
distortions. This was in accordance to visual assessment of compressed images. Method was
easily implemented and were not too time consuming. Since only one part of an image is
important for analysis, it can be applied to any lens (it is not dependent of lens focal length).
Hence, it is suggested to both professional photographers and amateurs who want to test their
lenses in order to choose the one with the less chromatic distortions.
Key words: camera lens, chromatic aberration, quality
549

SPEKTROFOTOMETRIJSKA ANALIZA UTICAJA TOPLOTNOG

DEJSTVA NA KVALITET OTISAKA DOBIJENIH TEHNIKOM SITO
TAMPE NA TEKSTILU
Nemanja Kaikovi1, Mladen Stani2, Dragoljub Novakovi1, Rastko Miloevi1, Gojko
Vladi1
1
Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet tehnikih nauka, Grafiko inenjerstvo i dizajn,
knemanja@uns.ac.rs
2
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, Grafiko inenjerstvo
Nauni rad
U dananje vreme, interesantno podruje za grafiku industriju je tampa na tekstilu. Najee
primenjena tehnika tampe na tekstilu je sito tampa, pri emu se otisci dobijeni ovom
tehnikom tampe svakodnevno izlau toplotnom dejstvu. Toplotno dejsvo tj. proces peglanja
je veoma uticajan faktor prvenstveno zbog toga to toplota deluje kako na odtampanu boju
tako i na tekstilna vlakna kao podlogu na koju se otiskuje. Posledica toga je da dolazi do
promene obojenja, strukturne promene tekstilne podloge, kao i samih boja na otisku. Cilj
ovog rada je da se spektrofotometrijskom analizom utvrdi uticaj toplotnog dejstva na kvalitet
otisaka dobijenih tehnikom sito tampe na tekstilu pri emu su kao promenjivi parametri u
ispitivanjima uzete gustine tkanja sita, kao i same boje.
Kljune rei: tehnika sito tampe, toplotno dejstvo, spektrofotometrijska analiza
1.0 Uvod
Kada se posmatra podruje tampe na tekstilu, moglo bi se istai da je najee koriena
tehnika tampe sito tampa. Pored tehnike sito tampe, esto se primenjuju i tehnike digitalne
tampe, kao i tampe pomou termo transfera (1). Pri tampi na tekstilne materijale, prednosti
sito tehnike tampe u odnosu na ostale tehnike tampe se najvie ogledaju u pogledu
jednostavnosti i brzine tampe (2), ali nije ni zanemarljivo da je jedinina cena po komadu
osetno nia ukoliko se radi o tampi tiraa veeg od 20 komada (1).
Takoe, neto to jo karakterie ovu tehniku tampe je to da se pri procesu tampe dobijaju
veliki nanosi boje na podlogama, pri emu se na debljinu nanosa boje utie linijaturom tkanja
mree sita i debljine niti sita (3). Ukoliko se eli dobiti bolji kvalitet reprodukcije pri procesu
tampe odabiraju se vee gustine tkanja mree pri emu je odnos niti po centimetru tri do
etiri puta vei od linijature reprodukcije na otisku (linija/cm).
Proces tampe na tekstilne podloge zahteva najee primenu plastisol boja, koje pri
nanoenju boje na tekstilnu podlogu prodiru u nju i nakon suenja stvaraju odlinu vezu sa
njom. Ta veza je toliko jaka da su odtampani proizvodi otporni prilikom izlaganja uticajnim
faktorima kao to su pranje, suenje itd. Povrh svega, otiske dobijene tehnikom sito tampe pri
upotrebi plastisol boja karakterie i veoma dobra pokrivnost i odlino ponaanje prilikom
procesa tampe (4).
Najee koriteni materijal u sito tampi tekstila je pamuk. Proizvodi od pamunih vlakana
imaju najvei udeo u tekstilnom tritu zbog izvrsnih svojstava, kao to su: prozranost,
550

mogunost provoenja vlage i toplote, mekoa, niska alergena i anti-statika svojstva (5). Nije
zanemarljivo ni to to je pamuk jeftin, ne zahteva posebnu negu, dobro se pere i dugo traje.
Otiske dobijene tampom na tekstilnim materijalima karakterie i izlaganje razliitim
uticajima okoline kao to su svetlost, pranje, toplotno dejstvo, trljanje itd. Ta dejstva esto
imaju uticaja na kvalitet samog otiska.
Uzimanjem u obzir svih pomenutih parametara u procesu tampe na tekstilne materijale dolo
se do cilja rada, a to je da se spektrofotometrijskom analizom utvrdi uticaj toplotnog dejstva
na kvalitet otisaka dobijenih tehnikom sito tampe na pamuk pri emu su kao promenjivi
parametri u procesu tampe uzete boje i gustina tkanja sita.
2.0 Teorijske osnove

Kao parametri karakterizacije otisaka mogu se koristiti CIE L*, a*, b* koordinate boja, kao i
krive spektralne refleksije. Informacije o boji, odnosno pomenute tri koordinate (L*, a*, b*)
omoguavaju izraunavanje razlike boje uzoraka ili uzoraka i standarda. Odreivanje razlike
boje temelji se na odreivanju razlika u koordinatama u prostoru boja (L*, a*, b*) (6).
Danas se u upotrebi nalazi vie sistema za odreivanje razlike boje (7), koji pri izraunavanju
koriste razliite formule (modele) za odreivanje razlike boje kao to su CMC (l : c) (8), BFD
(l : c) (9), CIE94 (10), LCD (11) i najnoviji CIEE2000 (12). Dobijene vrednosti za razliku
boje mogu da se karakteriu u sledee grupe (13):
x
generealno razlika se ne moe primetiti (E izmeu 0 i 1);
x
veoma mala razlika, moe je primetiti samo iskusno oko (E izmeu 1 i 2);
x
srednja razlika, moe je primetiti neuvebano oko (E izmeu 2 i 3,5);
x
krupna razlika (E izmeu 3,5 i 5) i
x
masivna razlika (E preko 5).
Pomou spektralnih krivih vri se identifikacija boje nekog objekta, odnosno one
omoguavaju vizuelnu reprezentaciju spektralnih podataka odreene boje. Spektralni podaci
daju taan opis boje objekta i pokazuju na koji nain se reflektovana svetlost izmenila usled
odbijanja od posmatranog objekta, i daju pri svakoj talasnoj duini ili opsegu talasnih duina
procenat upadnog svetla koji se odbio (2). Pojam relativna refleksija predstavlja odnos
reflektovane svetlosne energije od neke povrine i emitovane, upadne svetlosne energije na tu
povrinu, odnosno predstavlja samo deo odbijenog svetlosnog spektra koji je dospeo do
posmatraa. Analiza nagiba, odnosno oblika spektralne krive refleksije takoe daje
informaciju i o koliini apsorpcije svetlosti (2). Pigmenti u sastavu boje absorbuju svetlost
odreene talasne duine, te se na osnovu tih podataka dobija spektralna kriva. Moglo bi se
rei da procenat relativne refleksije svake talasne duine (u nekom opsegu) daje vrednost na
osnovu kojih se dobija oblik spektralne krive. Refleksija se najee meri u opsegu vidljivog
dela spektra od 360 - 760 nm talasne duine svetlosti, pri emu su podaci nezavisni od
karakteristika posmatraa, te se na osnovu njih moe dobiti apsolutna tanost merenja.
Moe se istai da je toplotno dejstvo na podloge tj. proces peglanja veoma uticajan faktor
prvenstveno zbog toga to toplota deluje kako na odtampanu boju tako i na tekstilna vlakna
kao podlogu na koju se otiskuje. Posledica toga je da dolazi do promene obojenja, strukturne
promene tekstilne podloge, kao i samih boja na otisku (14). Toplotno dejstvo, prenosi toplotu
kroz tekstilne materijale na tri naina: provoenjem, konvekcijom i elektromagnetnom
radijacijom (15, 16, 17) to moe dovesti do promene strukture vlakana (18).
551

3.0 Metode i materijali

U istraivanju je koriena jedna vrsta tekstilnog materijala koji je karakterisan prema
sirovinskom sastavu i povrinskoj masi. Njegov sirovinski sastav je bio 100% pamuk (SRPS
F. S3.112) dok je povrinska masa iznosila 130 g/m2 (SRPS F. S2.016). Za analizu uticajnog
faktora toplotnog dejstva, tj. peglanja pripremljena je test karta koja se sastojala iz etiri polja
sa sledeim vrednostima: prvo polje 100 % cijan, drugo polje 100 % magenta, tree polje
100 % uta i etvrto polje 100 % crna.
Proces tampe je izvren tehnikom sito tampe pomou ureaja M&R Chameleon, pri emu je
korien i ureaj za suenje otisaka, elektrina tunel suara - ECONOMAX D-2. Pri procesu
tampe koriene su plastisol boje: sericol OP215 cijan, sericol OP135 magenta, sericol
OP058 uta i sericol OP001 crna, a promenjivi parametri bile su i razliite gustine tkanja
sita (46 niti/cm, 54 niti/cm i 90 niti/cm). Gustine tkanja sita su uzete kao promenjiv faktor jer
se elelo utvrditi da li e i promena gustine tkanja sita uticati na smanjenje uticaja toplotnog
dejstva.
Toplotnom dejstvu koje je izvreno grejnim elementom tp 4040S proizvoaa Opremakv sa
temperaturom od 130 oC u trajanju od 15 sekundi ukupno je izloeno 12 uzoraka.
Spektrofotometrijska analiza svih uzoraka izvrena je nakon procesa tampe i nakon toplotnog
dejstva pomou mernih ureaja HP 200 i Techkon SpectroDens.
Pomou difuznog spektrofotometra HP200 (osvetljenje D65, standardi posmatra 10, merna
geometrija d/8, merni otvor 16 mm) odreene su CIE Lab koordinate odtampane boje na
uzorku pre i nakon toplotnog dejstva.
Sa druge strane, refleksione spektralne krive merene su pomou spektorfotometra Techkon
SpectroDens (osvetljenje D50, standardni posmatra 2, merna geometrija 0o/45o, merni otvor
3 mm).
4.0 Rezultati i diskusija

Eksperimentalno se utvrivao uticaj procesa peglanja tj. toplotnog dejstva na promenu
karakteristika uzoraka odtampanih sito tehnikom tampe, pri emu su eksperimenti zahtevali
postupnost i obuhvatili su merenja i odreivanje relevantnih podataka koji su neophodni za
preciznije definisanje uticajnog faktora peglanja.
Pre nego to su odtampani uzorci podvrgnuti procesu toplotnog dejstva, odreene su njihove
CIE Lab koordinate pomou spektrofotometra HP 200 sa D65 osvetljenjem i standardnim
uglom posmatranja 10 (merna geometrija d/8, merni otvor 16 mm). Za svaki uzorak je
izvreno 10 merenja, te je kao merodavna vrednost uzeta njihova srednja vrednost. Dobijeni
rezultati su predstavljeni u tabeli 1, pri emu je za svaki uzorak naznaeno koja gustina tkanja
sita je koriena u procesu tampe.
552

Tabela 1. CIE Lab vrednosti uzoraka nakon procesa tampe

Tabela 1. CIE Lab vrednosti uzoraka nakon procesa tampe
Table 1. CIE L*a*b* color coordinates of samples after printing process
Uzorak
L
a
b
sericol OP215 - cyan (sito 46)
41.38
2.85
-48.8
sericol OP215 - cyan (sito 54 )
42.37
2.12
-49.01
43.29
1.09
-48.2
sericol OP135 - magenta (sito 46)
43.43
68.46
10.09
sericol OP135 - magenta (sito 54 )
43.9
69.03
8.98
45.16
70.1
7.53
sericol OP058 - uta (sito 46)
84.71
-3.1
91.43
sericol OP058 - uta (sito 54 )
85.88
-3.79
89.69
85.65
-3.92
87.94
sericol OP001 - crna (sito 46)
22.12
-0.55
-0.92
sericol OP001 - crna (sito 54 )
22.51
-0.3
-0.69
22.85
-0.43
-0.7
Nakon odreivanja ovih vrednosti, odtampani uzorci su izloeni toplotnom dejstvu. Posle
izlaganja istom metodologijom uzorci su ponovo analizirani. Rezultati merenja su
predstavljeni u tabeli 2. Ukoliko se obrati panja na rezultate prikazane u tabeli 2, uoava se
da je toplotno dejstvo izazvalo promene Lab vrednosti kod svih analiziranih uzoraka, bez
obzira na vrstu boje ili gustinu sita.
Tabela 2. CIE Lab vrednosti uzoraka nakon izlaganja toplotnom dejstvu
Table 1. CIE L*a*b* color coordinates of samples after thermal load
Uzorak
sericol OP215 - cyan (sito 54 )
sericol OP135 - magenta (sito 54 )
sericol OP058 - uta (sito 54 )
sericol OP001 - crna (sito 54 )
L
42.052
43.39
43.362
42.974
43.6
44.924
84.134
84.988
85.206
23.034
22.23
22.986
a
2.418
1.534
1.018
66.516
68.474
69.04
-3.034
-3.366
-3.856
-0.38
-0.492
-0.414
b
-48.524
-49.004
-48.188
9.956
10.054
7.216
91.054
88.768
86.994
-1.024
-0.562
-0.996
Na osnovu dobijenih rezultata koji su predstavljeni u tabelama 1 i 2 odreene su vrednosti za

razliku boje izmeu odtampanih uzoraka pre i nakon izlaganja toplotnom dejstvu. Dobijeni
rezultati su predstavljeni na slici 1.
553

Slika 1. E izmeu odtampanih uzoraka pre i nakon izlaganja toplotnom dejstvu

Figure 1. E between printed samples before and after thermal load
Rezultati pokazuju da je toplotno dejstvo izazvalo promene na odtampanim uzorcima. Te

promene istina nisu velike. One pripadaju dvema grupama, tj. grupi vrednosti za razliku boje
gde se generalno razlika ne moe primetiti (E izmeu 0 i 1) i grupi veoma male razlike, koju
moe primetiti samo iskusno oko (E izmeu 1 i 2). Moe da se primeti da i promena
gustine sita nije bitno uticala na postojanost obojenja poto su vrednosti za razliku boja pre i
posle toplotnog dejstva, bez obzira na gustinu tkanja sita, pribline. Dobri rezultati
postojanosti mogli bi se pripisati i dobrim karakteristikama korienih plastisol boja.
Odreivanje spektralnih krivih uzoraka pre i posle toplotnog dejstva vreno je
spektrofotometrijski,
mernim
ureajem
TECHKON
SpectroDens
refleksionim
spektrofotometrom sa sledeim podeavanjima: D50 izvor osvetljenja, ugao posmatranja 2,
merna geometrija 0o/45o, merni otvor 3 mm. Vrednosti relativne refleksije su prikazane u
koracima od po 10 nm u spektralnom opsegu od 400 nm 700 nm. Za svaki uzorak je
izvreno 10 merenja, te je kao merodavna vrednost uzeta njihova srednja vrednost.
Poreenje spektralnih krivih refleksije pre i posle toplotnog dejstva je predstavljeno na
slikama 2, 3, 4 i 5. Kao reprezentativni uzorci uzeti su otisci dobijeni tampom pomou sita
gustine 46 niti/cm. Sa slika se jasno vidi da toplotnim dejstvom dolazi do poveana relativne
refleksije analiziranih uzoraka, pri emu je u oba sluaja isti oblik spektralne krive, kao i
maksimum spektralne osetiljovsti. Mora se ipak istai da je to poveanje zanemarljivo, kao
to su i vrednosti za razliku boje.
554

Slika 2. Poreenje spektralnih krivih pre i posle toplonog dejstva cijan (46 niti/cm)
Figure 2. Spectral curves before and after thermal load cyan (46 threads/cm)
Slika 3. Poreenje spektralnih krivih pre i posle toplonog dejstva magenta (46 niti/cm)
Figure 3. Spectral curves before and after thermal load magenta (46 threads/cm)
555

Slika 4. Poreenje spektralnih krivih pre i posle toplonog dejstva uta (46 niti/cm)
Figure 4. Spectral curves before and after thermal load yellow (46 threads/cm)
Slika 5. Poreenje spektralnih krivih pre i posle toplonog dejstva crna (46 niti/cm)
Figure 5. Spectral curves before and after thermal load black (46 threads/cm)
Dobijeni rezultati su pokazali slinost sa rezultatima dobijenim pri toplotnom izlaganju
uzoraka odtampanih tehnikom digitalne tampe jer je i kod analize uzoraka odtampanih
tenikom digitalne tampe dolazilo do proemene spektralne refleksije pri toplotnom delovanju
(19).
556

5.0 Zakljuak
Odtampani tekstilni mateijali u procesu eksploatacije izloeni su razliitim uticajima. Cilj
rada je bio da se spektrofotometrijskom analizom utvrdi uticaj toplotnog delovanja na kvalitet
otiska dobijenih tehnikom sito tampe na pamuk. Analizirani uzorci su se razlikovali po
bojama i gustinama sita korienih u procesu tampe.
Odraenim eksperimentom dolo se do zakljuaka koji ukazuju na promene u kvalitetu
otisaka pri izlaganju toplotnom dejstvu. Toplotnim delovanjem menjala se reflektivnost
povrine, a samim tim i subjektivni oseaj doivljaja boje to je i potvreno odreivanjem
vrednosti za razliku boje kao i spektranim krivima.
Potrebno je istai da promene u kvalitetu uzoraka ipak nisu bile toliko izraene, pa je tako
maksimalna vrednost za razliku boje iznosila E = 2 to je veoma mala razlika, koju moe
primetiti samo iskusno oko.
To moe da se objasni karakteristikama boja korienih u eksperimentu, a to je da imaju
veliku postojanost na toplotno dejstvo. Ipak injenica je da e toplotno dejstvo izazivati
promene u kvalitetu otiska i pri daljem delovanju, pa se i to postavlja kao cilj buduih
istraivanja, a to je da se viestrukim toplotnim delovanjem na uzorke posmatra koliko e oni
da se razlikuju od poetnog stanja (tampa) pa do n broja toplotnog delovanja.
Takoe u daljim ispitivanjima trebalo bi uvrstiti i vei broj tekstilnih materijala kako bi se
utvrdilo koliko e i svojstva materijala uticati na kvalitet otisaka dobijenih sito tampom pri
toplotnom delovanju.
Zahvalnost
proizvodnje u grafikoj industriji. i projekta CEEPUS III RS - 0704 - 01 - 1213, Research
6.0 Literatura
2.
3.
4.
5.
6.
Novakovi, D., Kaikovi, N., Vladi, G.: Integrating internet application in to the
workflow for costumisation of textile products, International Joint Conference on
Environmental and Light Industry Technologies, Proceedings, Budapest, Hungary, 18 19 November 2010., pp. 471 - 476.
Beretta G.: Understanding Color, Hewlett-Packard Co., Alexandria (2008)
Szentgyrgyvlgy R., Borbly A.: Printability of PVC and PS substrates by screen
printing, buda University e-Bulletin, 2 (1) (2011) 293-300.
Novakovi D., Pavlovi ., Kaikovi N.: Tehnike tampe - praktikum za vebe, Fakultet
tehnikih nauka, Novi Sad, 2011, pp.:181.
Lam Y. L., Kan C. W., Yuen C. W. M.: Physical and chemical analysis of plasma-treated
cotton fabric subjected to wrinkle-resistant finishing, Cellulose, 18 (2) (2011), 493-503.
Koevar N. T.: Kolorimetrijska analiza i vizuelna ocjena boja na dvobojnoj tkanini,
Tekstil 55 (3) (2006), 127-134
557

7. Mao N., Russell S.J.: The Thermal Insulation Properties of Spacer Fabrics with a
Mechanically Integrated Wool Fiber Surface, Textile Research Journal 77 (12) (2007),
914-922
8. Clarke F. J. J., McDonald R., Rigg B.: Modification to the JPC79 Color-difference
Formula, J. Soc. Dyers Color. 100 (1984), 128132
9. Luo M. R., Rigg B.: BFD(l : c) Color-difference Formula. Part I Development of the
Formula of the Formula, J. Soc. Dyers Color. 103 (1987), 8694
10. CIE: Technical Report: Industrial Color-difference Evaluation, CIE Publication No. 116,
Central Bureau of the CIE, Vienna, Austria (1995)
11. Kim D. H., Nobbs J. H.: New Weighting Functions for the Weighted CIELAB Color
Difference Formula, Proc. Color 97 Kyoto 1, (1997), 446449
12. Luo M. R., Cui G., Rigg B.: The Development of the CIE 2000 Color-difference Formula:
CIEDE2000, Color Res. Appl. 26 (2001), 340350
13. Novakovi, D., Karlovi, I., Pavlovi, ., Peterac, .: Reprodukciona tehnikaprirunik
za vebe, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad (2009) p. 85
14. Barashkov N. N., Liu R.: Fluorescent Nanocolorants Based on Dye-Packaging
Technology for Ink Jet Application, NIP17: International Conference on Digital Printing
Technologies, Fort Lauderdale, Florida; September 2001, pp.: 878-880.
15. Leelajariyakul S., Noguchi H., Kiatkamjornwong S.: Surface-modified and microencapsulated pigmented inks for ink jet printing on textile fabrics, Progress in Organic
Coatings, 62 (2008), 145161
16. Hu Z., Xue M., Zhang Q., Sheng Q., Liu Y.: Nanocolorants: A novel class of colorants,
the preparation and performance characterization, Dyes and Pigments, 76 (2008), 173-178
17. Novakovi D., Kaikovi N., Zeljkovi ., Agi D., Gojo M.: Thermo graphic analysis of
thermal effects on the change of colour differences on the digitally printed textile
materials, Tekstil, 59 (7), (2010), 297-306
18. Bankvall C.: Heat Transfer in Fibrous Material, Journal of Testing and Evaluation, 1 (3),
(1973), 235243.
19. Kaikovi N., Novakovi D., Karlovi I., Vladi, G.: Influence of ink layers on the quality
of ink jet printed textile materials, Tekstil ve Konfeksiyon, 22 (2), (2012), 115 - 124
558

SPECTROPHOTOMETRIC ANALYSIS OF THERMAL LOAD

SAMPLES PRINTED WITH SCREEN PRINTING TECHNIQUE
Nemanja Kaikovi1, Mladen Stani2, Dragoljub Novakovi1, Rastko Miloevi1, Gojko
Vladi1
1
University of Novi Sad, Faculty of Technical Sciences, Graphic engineering and Design
2
University of Banja Luka, Faculty of Technology, Graphic Engineering
Textile printing is very important part in graphic industry. Screen printing is the most popular
technique in this domain of graphic arts. Samples printed with screen printing technique in
everyday usage are exposed to thermal load. Thermal load or ironing is very important factor
because heating process influences ink characteristics on printed samples as well as structural
changes in the textile substrate. The purpose of this paper is to determine the influence of
thermal load on samples printed quality using spectrophotometric analysis (different mesh
tread count and inks were used as variable parameters).
Key words: screen printing technique, thermal load, spectrophotometric analysis
559

QUALITY TESTING OF TACTILE BRAILLE PRINTS REPRODUCED

WITH UV INK JET TECHNOLOGY
Mili Neda1, Novakovi Dragoljub1, Majnari Igor2, Vladi Gojko 1
1
Fakultet tehnikih nauka, Univerzitet u Novom Sadu, Trg D. Obradovia 6, Novi Sad
2
Grafiki fakultet, Sveuilite u Zagrebu, Getaldieva 2, Zagreb
Scientific paper
Despite the constant development of screen readers and touch screens, tactile printsare stillan
essential tool for communicating with a population of visually impaired and providemore
autonomy for theseindividuals. The primary objective of paper is to examine the application
of ink jet technology in production of tactile impressions - the possibility of forming an
adequate relief using different number of UV varnish layers. Additional objective relates to
defining thickness of varnish coatingwhich provides optimum production results
meaningcost-effective prints with satisfying readability of relief. Three different types of
samples: a) Braille text, b) tactile graphic,and c) the combination of Braille text and tactile
graphic, are reproduced in versions with 8, 10 and 12 UV varnish layers. During
surveyconducted among blind and visually impaired subjects,test samples werecompared with
referenceonesproducedwith commonly used techniques. Affirmative survey resultsconfirm
usability of UV ink jet procedure for providing tactile printswhichis characterizedby
simplicity, minimal preparation time and flexibility to create different image from print to
print.
Key words: INK JET printing, UV varnish, tactile impressions, Braille
1.
Introduction
1.1. Tactile prints and production techniques

Tactile prints have relief structure perceivable by touch. The tactile impressions include
Braille text and tactile graphics.
Braille is an international standardized writing system of embossed characters which enables
blind and visually impaired population to read and write through touch. Braille character is a
small rectangular block called cellthat contains pattern of raised dots arranged in a 3 x 2
configuration. The number and arrangement of raised dots in cell distinguish one character
from another. Each cell represents a letter,number or punctuation mark. Some frequently used
words and letter combinations also have their own single cell patterns (1).
Since the Braille text is read as a structure, not as a single form, the crucial factor for valid
reproduction of Braille text is to comply with the standard (see Figure 1) which defines: the
distances between the raised dotes in a single Braille character (a, b values), the distance
between two adjacent characters (c value), the distance between two first characters of
adjacent words (d value) and the distance between two rows (e value) (2).
560

Figure 1 represents values of Marburg Medium Font standard.
Figure 1. Standard values of Braille (Marburg Medium): a = b = 2.5 mm, c = 6mm, d = 12mm, e = 10,
Tolerances: 0.1mm
Braille text is most commonly produced with a Braille embosser which is an impact
printer that renders text as tactile Braille cells. Using Braille translation software, the
documents are translated directly to the embossers so this production technique is efficient
and cost-effective. Embossers are usually one-sided and need special Braille paper which is
thicker and more expensive than normal paper. Braille embossers can be small table units or
large industrial size high-speed systems (1).
Tactile graphics are graphics (maps, charts, diagrams, plans and images of objects and
situations)with relief createdby engraving and embossing lines and areas.
Tactile graphics are generally produced using thermoforming method, also known as vacuum
forming. Thermoform is a special machine which produces precise relief on soft plastic sheet
using the mould, heat and vacuum. After creating vacuum, the mould and plastic sheet are
heated where plastic sheet shapes itself onto the mould. This technique is more time and cost
demanding then embossing because of the complex preparation process (3). However, the
thermoforming provides sustainable results and the possibility of creating higher and lower
contours and surfaces. Braille text can be also created using thermoform. However, the
resulting Braille text is not as easily readable as embossed one.
Relatively new method for creating simple tactile graphics is based on swell paper which has
a special coatingwith embeddedalcohol capsules (3).This method consists of two phases. The
first phase is creation of aflat graphic by drawing with a black pen or by digital printer,
while in the second phase all black areas raise when the swell paper is heated in a fuser. This
method is very simple, but requires special machines to increase the heat in order to induce
the swelling. The tactile graphic on the swell paper is sustainable.
1.2
Piezo Ink Jet technology
Thepiezo UV Ink Jet printing system used in the study represents Drop on Demand
technology, where a drop of ink is formed in accordance with the information that is printed.
With piezo ink jet, the drop is only generated if the print image requires itby changing the
chamber volume in anozzle channel. Piezo-ceramic materials change shape or volumein the
electrical field which causes mechanical displacement in the ink channel and, that way,
formation of an ink drop (3).
561

In UV ink jet printing system, UVink or UV varnishare directly applied on the printing
substrate and then cured by LED UV light. The formed varnish drops have small size (6 pL),
they do not evaporate while curing and do not demand great amounts of solvents. That way,
imprints have a good light resistance and the resistance to high temperatures (4).UV varnish
must have defined viscosity adjusted to the work of the printing head. The incompatible
varnish can cause the blocking of nozzles (4).
2.
Method and materials

2.1.
Samples
The tactile samples reproduced and examined in the study included: textual content
(A),graphic content (illustration) (B) and a combination of text and graphic (C) (Figure 2).
Test chart is made based on the selected reference samples with the same content as test ones,
reproduced usingstandard techniques.
Figure 2. The test samples: A) with Braille text, B) with graphic (illustration) and C) with mixed content (map)
The reference samples are presented on Figure 3. The content of the text sample is taken from
the "Aspirin 500" drug package and the culinary book. Both reference textual samples are
reproduced with Braille embosser. The graphic sample, obtained with swell-paper technique,
represents a simple illustration of the tree. A sample with mixed content is a part of the
geographical map of Europe and it is produced using thermoform technique.
562

Figure 3. The reference samples: A) with Braille text, B) with graphic (illustration) and C) with mixed content
(map)
2.1. Reproduction of test samples

Preparation of samples with tactile graphics consisted of simple scanning operations and
drawing the scanned images in Adobe Illustrator software. Textual content was typed in
software euBraille, while the required adjustments in terms of distances were carried out in
Adobe Illustrator.
For experimental printing the UV InkJet printer Cutter Roland Versa LEC 300 was used
which apart from the standard CMYK uses UV varnish and UV white ink.The main
components of UV varnish are: 25-35% solvent (hexamethylene diacrylate hexane diol
diacrylate), 10-20% binders (synergistic acrylate amine), 30-40% acrylic esters, 10-20%
photo sensitive monomers, 5-15% phosphine oxide derivate and 0-1% additives (4).Test
samples were reproduced in three different versions: with 8, 10 and 12 layers of UV varnish.
As a substrate for the test sample was chosen Core Silk 300 g/m2 paper, Robert Horne Group,
specially designed for use in digital printing techniques.
It was confirmed by objective measures that quality of tactile impressions and their formed
relief meets the technical requirements. For the purpose of subjective testingthe survey was
conducted.
2.2.
Subjects
The survey was conducted among the blind and visually impaired persons in the Institute for
the blind and visually impaired persons in Novi Sad and The Association of Disabled
Workers in Derventa. The survey involved 15 subjects of different age and sex, different
degrees of visual impairment and perceptual abilities and different experiences in the use of
tactile impressions.
563

2.3.
Procedure
The survey questions with response scale are presented in Table 1. During survey every
subject answeredindividually on questions without the presence of other subjects. Subjects
had no knowledge about how much varnish layers had each of evaluated samples.
Table 1. Survey questions with response scale
Q1.
Q2.
Q3.
Q4.
deeper relief
lower distance
lower distance
larger
Less
Q5.
readable/comprehensibility
Q6. Less pleasant
-4
-4
-4
-4
-3
-3
-3
-3
-2
-2
-2
-2
-1
-1
-1
-1
0
0
0
0
1
1
1
1
2
2
2
2
3
3
3
3
4
4
4
4
shallow relief
higher distance
higher distance
smaller
More readable/
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4
comprehensibility
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 More pleasant
The survey included six question considering: the depth of the relief (Q1), the distance
between the dots of one character (Q2), distance between characters (Q3), dot size (Q4),
readability/comprehensibility (Q5), and tactile pleasantness (Q6), with the response scale
from -4 to 4, where 0 is neutral level (same as reference sample). Subjectscompared each test
sample with corresponding reference sample in accordance with the survey questions and
response scale.
3.
Descriptive statistics of sample groups (mean value and standard deviation) are presented in
Table 2.In order to determine the effect of treatment (number of UV varnish layers) on
subjects assessments, one-way ANOVA with repeated measures was applied.In the case
ofstatistically significantANOVA result, the post hoc Bonferroni test was used for comparing
each pair of sample groups.
All statistical tests were conducted using the software SPSS (Statistical Package for Social
Science) with a 0.01 significance level.Beside statistical significance, the effect size (the
practical significance) is also calculated for each test using partial eta squared, where Cohen
classifies 0.01 as a small effect, 0.06 as a medium and 0.14 as a large effect.
For the purpose of statistical analysis, response range [-4, 4] is rescaled to range [0,9].
564

Table 2. Mean arithmetic value and standard deviation of sample groups

Q1
Q2
Q3
Q4
Q5
Q6
content layers Mean
Mean
Mean
Mean
Mean
Mean
(SD)
(SD)
(SD)
(SD)
(SD)
(SD)
8
8.13
5.60
5.53
5.87
3.60
7.67
(1.06) (0.83) (0.74) (1.13) (2.32) (1.50)
10
7.20
5.07
5.07
5.40
4.87
7.93
textual
(1.08) (0.70) (0.70) (0.83) (2.50) (1.62)
12
6.40
5.00
5.07
5.07
6.07
8.13
(0.91) (0.66) (0.46) (1.03) (2.19) (1.55)
8
8.53
3.33
7.67
(0.74)
(2.09) (1.56)
10
7.33
4.47
7.87
graphic
(1.05)
(1.73) (1.69)
12
6.87
5.13
8.00
(0.92)
(1.55) (1.60)
8
8.87
5.60
5.53
5.87
2.67
7.40
(0.35) (0.83) (0.74) (1.13) (1.05) (1.84)
10
8.40
5.20
5.20
5.47
3.87
7.87
(0.91) (0.41) (0.41) (0.83) (1.41) (1.69)
12
7.93
5.13
5.07
5.13
4.47
8.27
(1.28) (0.35) (0.46) (0.92) (1.60) (1.62)
One-way ANOVA with repeated measures showed no significant effect of layer numbers on
subjectiveevaluation in the case of the distance between the dots in one character (Q2),
distance between characters (Q3), dot size (Q4) and tactile pleasantness (Q6).
Significant effect of layer numbers was found in the case of evaluation of relief depth (Q1)and
evaluation of readability/comprehensibility(Q5).
3.1 Evaluation of relief depth
Samples with textual content
There is a significant effect of treatment (number of varnish layers) on subjective evaluation
of relief depth, Wilks Lambda= 0,21, F (2,13) = 24.5, p<0.001, partial eta squared 0.79 (large
effect). Post-hoc comparisons using Bonferroni test indicated that the mean values of all three
sample groups differ significantly from each other.
Samples with graphic content
of relief depth,Wilks' Lambda= 0,184, F (2,13)=28.92, p<0.001, partial eta squared 0.82
(large effect). Bonferroni post test showed that evaluations of samples with 8 varnish
layersare significantly different from evaluations of samples with 10 and 12 varnish layers,
while evaluations of groups with 10 and 12 varnish layersdo not significantly differ.
Samples with mixed content
565


of relief depth,Wilks' Lambda= 0,574, F(2,13) = 4.83, p=0.027, partial eta squared 0.42 (large
effect). Bonferroni post test showed that evaluations of samples with 8 varnish layersare
significantly different from evaluations of samples with 10 and 12 varnish layers, while
evaluations of groups with 10 and 12 varnish layersdo not significantly differ.
3.2. Readability/comprehensibility evaluations
Samples with textual content
of readability,Wilks' Lambda= 0.273, F(2,13)=17.3, p<0.001, partial eta squared 0.73 (large
effect). Post-hoc comparisons using Bonferroni test indicated that the mean values of all three
sample groups differ significantly from each other.
Samples with graphic content
of comprehensibility, Wilks' Lambda= 0,32, F (2,13) = 13.78, p=0.001, partial eta squared
0.68 (large effect). Bonferroni post test showed that evaluations of samples with 8 varnish
layersare significantly different from evaluations of samples with 10 and 12 varnish layers,
while evaluations of groups with 10 and 12 varnish layersdo not significantly differ.
Samples with mixed content
of comprehensibility,Wilks' Lambda= 0,259, F (2,13) = 18.61, p<0.001, partial eta squared.
0.74(large effect). Post-hoc comparisons using Bonferroni test indicated that the mean values
of all three sample groups differ significantly from each other.
The results of the survey indicate that samples with 12 varnish layers are perceived as the
closest solution compared to the reference and were evaluatedas the most clearest/
understandable. Samples with 10 varnish layers were given approximately same marks as to
12-layers samples, especially in the case of graphic content. Evaluations of relief depth and
readability in the case of samples with 8 layers were significantly different from those for
samples with 10 and 12 layers, although shallow relief of these samples was not problematic
for experienced Braille readers.
The dot size, the distance between the dots in one character, and the distance between the two
characters is approximately equivalent to the reference samples for the majority of
respondents.
All three groups of samples received positive comments on the issue of tactile pleasantness.
The only mentioned disadvantagein the study discovered during surveywas the chosen
substrate - paper Core Silk, with extremely smooth surface which hampers recognition of
contours. That situation indicates recommendation of a matte paper as a substrate forUV ink
jet tactile impressions.
566

4.
Conclusion
In 21st century progress has been made in designing tools and developing new technologies to
help the blind to broaden knowledge of their environment.
After analyzing the survey results, it can be concluded that the UV Ink Jet technology has a
bright future in reproduction of tactile graphics and Braille text.
The relief achieved with a varnish coating of 12 layers was evaluated by both younger and
more experienced Braille readers of as the clearest and most comprehensive for all content
types. Samples with 10 varnish layers, as a more cost-effective and less time demanding
choice, also maybe applied to tactile publications as satisfactory readable / understandable
result. Samples with varnish coating up to 8 layers are not a suitable solution in general
according to opinion of all 15 subjects.
The strength of this work is based on the involvement of participants with impaired vision as
their judgment is essential for the credibility in testing new reproduction technology for tactile
impressions.
Although UV ink jet technique is more time consuming then embossing technique, this
method allows more flexibility and can be produced on a variety of paper weights.
Furthermore, layered nature of relief obtained with UV varnish gives the possibility of
creating higher and lower contours and surfaces, and, therefore, enables inserting different
kinds of information onto the same tactile graphic.
Acknowledgments
Grant No.:35027 The development of software model for improvement of knowledge and
production in graphic arts industry.
References
1. Braille (Online).
Available:http://www.brailleauthority.org/sizespacingofbraille/sizespacingofbraille.pd
f (10.08.2013.)
2. Pharmabraille (Online). Available:http://www.pharmabraille.com/pharmaceuticalbraille/marburg-medium-font.htm (10.08.2013.)
3. Kiphan, H.: Handbook of Print Media, Springer, Berlin (2001) pp.712.
4. Majnari, I., Bolana M., I., Golubovi, K.: Influence of UV curing varnish coating on
surface properties of paper. Technical Gazette, 19 (1), (2012) 51-56.
5. Madhusoodhanan, S.: Image Quality and Surface Tension of Digital UVCurable Ink,
IS&T NIP 24th International Conference on Digital Printing Technologies,
Proceedings, Pittsburgh, 2008., pp. 363-366.
567

ZNAAJ DIZAJNA AMBALAE

U KOMUNIKACIJI SA POTROAEM
Varvara Maleti1, Petra Balaban1
1
Visoka tehnika kola strukovnih studija u Novom Sadu, varvara@vtsns.edu.rs,
balaban@vtsns.edu.rs
Nauni rad
Primarna uloga ambalae je da zatiti proizvod od kontaminacije i potencijalnog oteenja
prilikom transporta, skladitenja, prodaje i korienja proizvoda.
Pored toga, efikasnim izborom i korienjem boja, logotipa, zatitnog znaka, oblika i ostalih
elemenata, ambalaa treba da skrene panju na sebe.
Aspekt ambalae moe se analizirati i iz ugla komunikacije. Tada se zadatak ambalae
analizira kao element komunikacije koji predstavlja sadraj, odnosno sam proizvod, i
pokuava da u manjoj ili veoj meri ubedi kupca da donese pravu odluku time to e
pribliiti proizvod neposrednom korisniku, to e rezultirati pozitivnim stavom i eventualnom
izboru proizvoda za kupovinu.
U ovom radu analiziraju se vizuelni elementi ambalae i njihov uticaj na kupca, na osnovu
oblika, izbora materijala, boje, teksta i slike ambalae. Svaki od ovih elemenata komunicira
razliite poruke potroaima, prenosi informaciju koja utie na emocije potroaa.
Rad se bazira na strunoj literaturi iz oblasti tehnologije, grafike, dizajna ambalae i
komunikologije kao i sopstvenog istraivanja. Istraivanje na pojedinanom primeru se bazira
na prikupljanju podataka putem anketiranja odreene ciljne grupe kao i regresionoj analizi
ankete, da bi se utvrdilo koji su to faktori koji utiu na komunikaciju u dizajnu ambalae kao i
da se pokua utvrditi u kojoj meri elementi komunikacije utiu na komunikaciju kroz
ambalau.
Kljune rei: dizajn ambalae, komunikacija, potroa
UVOD
Kao to je opte poznato, jedan od znaajnih zadataka ambalae je da komunicira i svoj
sadraj odnosno proizvod to vie priblii neposrednom korisniku.
Osnovne elemente takvog komuniciranja ine tekst, slike, boje, oblik i materijal ambalae.
Moe se rei da je ambalaa tipian primer vizuelne komunikacije koja predstavlja svako
prenoenje informacije pomou vizuelnih znakova, simbola, teksta, crtea i slika i na taj nain
komunicira sa drutvenom sredinom ostvarujui vezu sa publikom tj. ciljnom grupom (1).
U ovom radu analiziraju se elementi ambalae i njihov uticaj na kupca, na osnovu oblika,
izbora materijala, boje, teksta i slike ambalae. Svaki od ovih elemenata komunicira razliite
poruke potroaima, prenosi informaciju koja utie na emocije potroaa.
Rad se bazira na strunoj literaturi iz oblasti tehnologije, grafike, dizajna ambalae i
komunikologije kao i sopstvenog istraivanja.
Istraivanje na pojedinanom primeru se bazira na prikupljanju podataka putem anketiranja
odreene ciljne grupe kao i analizi iste, da bi se utvrdilo koji su to faktori iticali na
568

komunikativnost ambalae kao i u kojoj meri elementi komunikacije utiu izbor proizvoda na
osnovu ambalae.
DIZAJN AMBALAE I KOMUNIKACIJA
Proces komunikacije jedan je od najsveobuhvatnijih i najprisutnijih u svetu. Signali u nama i
oko nas mogu se analizirati u razliitim kontekstima kao i reakcije koje oni uslovljavaju.
Anbalaa svojim oblikom, izborom materijala, boja, slika i tekstualnim informacijama
svakako jeste komunikator, element koji sobom samim nosi informaciju, poruku te i
reakciju recipijenta na nju. Zadatak grafikog dizajnera je da uini poruku to privlanijom,
kako bi onaj kome je namenjena obratio panju na nju, mora je uiniti itljivom i
razumljivom, jasnom i razgovetnom kako bismo je mogli razumeti i mora je tako oblikovati
da ona moe pozitivno delovati na nas.
Osnovni zahtevi i zadaci koje treba da ispuni kvalitetan dizajn ambalae:
x
zatita proizvoda koji se pakuje od mehanikih oteenja, klimatskih uticaja, gubitka
arome ili delovanja stranih mirisa, delovanja mikroorganizama, itd.
x
funkcionalnost - laka manipulacija odnosno korienje proizvoda
x
prilagoenost zahtevima savremenog industrijskog naina proizvodnje i masovne
trgovine
x
kvalitetne likovno-estetske karakteristike
x
posebni zahtevi koje treba da zadovolji grafiki dizajn ambalae:
o
jasna identifikacija proizvoda (isticanjem znaka i logotipa ili karakteristine boje)
o
skladan izbor karaktera i veliine slova teksta i boje sa dovoljnom itljivou na
normalnom odstojanju i bez velikog naprezanja
o
harmonija boja, teksta i ilustracija.
U radu se analizira ambalaa eera u pakovanju razliite teine, koje se moe nai u svakom
prodajnom objektu u Republici Srbiji. Bez obzira na prodajni objekat (bilo da je to jedan od
trenutno postojeih prodajnih lanaca pa do malih prodavnica u kvartu ili ulici) anketirana
populacija bila je upoznata sa njima i verovatno neki od njih i koristi svakodnevno.
Anketom je obraen uzorak od pedesetitroje ljudi (53), populacije od 18 do 40 godina, oba
pola.
Princip odabira ispitanika, bio je da pripadaju istoj populaciji kupaca, odnosno potroaa koji
ive u istom geografskom podruju, razliite polne strukture, slinih afiniteta i ekonomskog
statusa.
Na osnovu slike 2 sastavljena je anketa od 13 pitanja.
569

Slika 1: Prikazane ambalae eera
Slika 2 ilustruje odgovore na prvo pitanje Koji od proizvod biste kupili?. Anketiranima su
bile ponuene tri vrste ambalae. Prva je pakovanje eera u klasinoj papirnoj vreici, drugi
je primer fleksibilne polimerne ambalae, a trea je takoe polimerna ambalaa ali sa
specijalnim patent otvorom. Anketa je pokazala da su graani vie tradicionalno opredeljeni
jer je vei broj anketiranih bio opredeljen za papirno, klasino pakovanje.
35
30
25
20
Series1
15
10
5
0
eer - papirna vreica (slika 1)
eer - patent plasticna vreica s

otvorom (slika3)
slika 2
1. Koji biste proizvod kupili?
Slika 2: Odgovori anketiranih na pitanje: Koji biste proizvod kupili?

Na pitanje zato bi se kupac odluio ba za odreeni proizvod (od tri koja su bila ponuena u
naem eksperimentu) dobijeni su razliiti odgovori (slika 3). U kolikoj meri utie brend,
ambalaa, reklama, sam ukus ili cena proizvoda, analiza je pokazala da je ambalaa presudna
za odluku kupca za ili protiv proizvoda. Ukoliko se ue u dublju analizu, mogu se analizirati
elementi brenda, marketinga, a kroz njega i ukus i vrednost proizvoda upravo kao elementi
koje svojom snagom nosi ambalaa. Ona je ta koja je nosilac i medij tih neophodnih
informacija, odnosno element marketinga.
60
50
40
Series1
30
20
10
0
Zbog marke (brenda)
Zbog ambalae
Zbog reklame
Zbog ukusa
Zbog niske cene
2. Zato biste kupili taj proizvod?
Slika 3: Odgovori anketiranih na pitanje: Zato biste kupili taj proizvod?

570

Kako potroa promilja pakovanje i samu ambalau potraile smo odgovor na pitanje u kojoj
od ponuenih ambalaa anketirani graani misle da je proizvod vie zatien. Miljenje je da
je plastino pakovanje sigurnije i vie uva karakteristike proivoda, poput sastava, ukusa i sl.
35
30
25
20
Series1
15
10
5
0
u plastinoj vreici
u patent plastinoj vreici s otvorom
u papirnoj vreicici
3. Da li je eer zatieniji
Slika 4: Odgovori anketiranih na pitanje: Da li je eer zatieniji u?

Moderno doba i brz tempo ivota od proizvoda trae neto vie. este su marketinke
kampanje koje proizvod stavljaju u drugaije kontekste (neoekivano okruenje, drugaija
upotreba, ). Isto je primenljivo i na smisao ambalae. Ona nije vie samo oblik, zatita,
informacija ili sl. o proizvodu. Ambalau je osim osnovnog smisla, postala i neto vie. este
su upotrebe ambalae i van njenog osnovnog smisla: pakovanje i uvanje drugih namirnica,
razni dekorativni predmeti ili sl. upotrebe. Stoga moda i rezultat (slika 5 i 6) da je lake za
upotrebu pakovanje sa otvorom izraeno od plastinog materijala. Ovakav oblik olakava
upotrebu, jer proizvod moe ostati i koristiti se iz svoje osnovne ambalae.
35
45
40
30
35
25
30
20
25
Series1
20
Series1
15
15
10
10
5
5
0
0
eer - patent plastina vreica s otvorom
eer - patent plastina vreica s otvorom
eer - papirna vreica
4. Koja od izabrane tri ambalae je najlaka za upotrebu?
eer - papirna vreica
5. Kojim pakovanjem je najlake rukovati tj. najlake doi do proizvoda?
Slika 5 i slika 6: Odgovori na etvrto i peto pitanje

U kolikoj meri potroa primeuje vizuelne informacije na ambalai potraili smo odgovor
putem jednog od pitanja ankete (slika 7 i 8). Izrazito je primetno da potroa registruje
informacije poput slike, teksta i boja. Detaljnijom analizom moe se primetiti da potroa
najvie reaguje na boju, zatim na sliku, a potom na tekst. Stoga je preporuka dizajnerima
ambalae da na ovu injenicu vie obrate panju.
Pregledom dostupne literature moe se konstatovati da su kod korienja boje u dizajnu
ambalae, posebno za prehrambene proizvode, vane sledee informacije:
x
Identifikovanje brenda
x
Identifikovanje boje proizvoda
x
Uticaj na raspoloenje kupca
x
Uticaj na doivljaj proizvoda pri konzumiranju
x
U cilju delovanja na oseaj lakoe, oputenosti i radosti kupca, birati svetle boje, za
sugerisanje ozbiljnosti - tamne boje, za sugerisanje dijetalnih i light proizvoda bela ili svetla
boja, za sugerisanje zdravih i prirodnih proizvoda zelena boja;
x
Prema [Perovi, 2001] pobudu za koritenje odnosno stimulaciju apetita izazivaju npr.
narandasta, jarko crvena i svetlo-zelena, zelena izaziva oseaj zdravlja, narandasta kao i
571

crvena izraava ivost i komunikativnost, plava predstavlja sveinu i istou naroito kada je
pomeana sa belom bojom.
Upotrebom neodgovarajuih boja, moe doi do komunikacionog uma, tj. do nejasne poruke.
Boja daje informaciju o veliini, teini, sadraju, ukusu, proizvoda. Na nae pitanje da li
boje privlae Vau panju, omoguavaju Vam prepoznavanje proizvoda, olakavaju Vam
pamenje ili doprinose itljivosti i jasnoi teksta, ispitanici su se relativno jednako odluili za
dva odgovora. Veina je miljenja da boja privlai njihovu panju i pomae njihovo
prepoznavanje odreenog proizvoda. U primerima ambalae koji smo u ovom eksperimentu
ponudili ispitanicima da pogledaju dominirale su sledee boje: bela, plava, crvena, uta i
zelena. Plava i bela boja prepoznate su kao dominantne kada se analiziraju tri primera
ambalae eera. Razliitost proizvoda utie i na razliitost boja koje se koriste.
0
Ilustracija
Fotografija
Logotip
Simbol (transportni,
ekoloki...)
Bar kod
Tekst
Slike
Ne
Ponekad
10
Da
Da
20
Series1
Ponekad
Series1
30
Ne
40
Da
50
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Ponekad
60
Ne
70
Boje
6. Uocavate li vizuelne informacije na ambalai
7. Koje od slikovnih informacija ste najbre uoili na prikazanoj ambalai?
Slika 7 i slika 8: Odgovori na esto i sedmo pitanje

51
48,5
48
50
47,5
47
49
46,5
48
Series1
Series1
46
45,5
47
45
46
44,5
44
45
43,5
Privlae panju
44
Veliina teksta
Oblik teksta
Stil teksta
Boja teksta
9. Na itljivost teksta utie
Omoguavaju
prepoznavanje ambalae
Lake pamenje ambalae
Doprinose itljivosti i
jasnoi teksta
8. Boje na ambalai
Slika 9 i slika 10: Odgovori na osmo i deveto pitanje

Likovni elementi (ilustracija, fotografija, logo, simbol, bar kod, ) su prvo to primeujemo
na ambalai. esto se po vizuelnom elementu prvo i prepoznaje prozvod. Od ponuenih pet
odgovora vei broj ispitanika odluio se za ilustraciju kao element koji prvi uoavaju.
Ilustracija je, uz logotip, ono to nosi informaciju, razlikuje jedan proizvod od drugog i
pomae odluku kupca da se odlui za odreeni proizvod. Zanimljivo je da su ispitanici
pokazali vee interesovanje za ilustraciju u odnosu na fotografiju, a prepoznavanje logoa, a
samim tim i proizvoaa je razumljivo.
50
35
49
30
48
25
47
20
46
Series1
Series1
45
15
44
10
43
5
42
41
Plava
Crvena
Bela
Zuta
10. Koja boja ambalaze najvise privlaci paznju?
Zelena
Slikovno-likovna informacija
Tekstualna informacija
Boja ambalae kao informacija
11. Koja Vas od navedenih vizuelnih informacija motivie da kupite zapakovani proizvod?
Slika 11 i slika 12: Odgovori na deseto i jedanaesto pitanje

Prepoznavanje boja i logoa kao sigurna odluka za izbor proizvoda potpomognuta je esto i
fontom, odnosno veliinom i oblikom teksta kojim je informacija ispisana na ambalai.
Postoje primeri poigravanja sa nesvesnim, kada dizajner fontom prepoznatljivog proizvoda ili
572

brenda ispie drugi tekst. Nesvesni deo nae psihe ragovae asocijacijom i izazvati reakciju
kao pri originalnom prozvodu. Seanje na oblik, boju ili oblik ambalae ili teksta i ilustracije
proizvoda uticae na odluku da odreeni proizvod kupimo ili ne.
49
48
47
46
Series1
45
44
43
42
Cena
Marka
Sastav
proizvoda
Rok upotrebe
Datum
prozvodnje
Koliina
Zemlja
12. Najvanija tekstualna informacija na ambalai je:
Slika 13: Odgovor na dvanaesto pitanje

Rezultati pitanja (slika 13) koja od ponuenih tekstualnih informacija ima najvie uticaja na
nau odluku govori u prilog trenutnom kontekstu u kome se potroai nalaze. Anketa
sprovedena u prolee 2013. godine na teritoriji Srbije, pokazala je da je cena bitniji faktor u
odnosu na brend, sastav, datume i poreklo proizvoda. Pretpostavka je da rezultati odgovora na
ovo pitanje ne bi bili jednaki u drugom kontekstu, to moe biti tema nekog drugog
istraivanja.
25
20
15
Series1
10
0
Da
Ponekad
Ne
13. Da li pri odabiru proizvoda razmiljate o mogunosti reciklae ambalae proizvoda?
Slika 14: Odgovor na trinaesto pitanje

Ekoloka svest graana, a pogotovo njihova odluka prilikom kupovine i korienja proizvoda
nije zadovoljavajua, to i pokazuju odgovori na pitanje da li pri odabiru proizvoda
razmiljate o mogunosti reciklae ambalae proizvoda?(slika 14). Mali procenat
anketiranih se pozitivno izjasnio, dok je mnogo vei deo dao odgovor ponekad ili ne.
Vei procenat graana opredelio se za odgovor ponekad u odnosu na odgovor ne to
otvara mogunost neke od kampanja koje promotiviu zdrav odnos prema ivotnoj sredini i
uticaj na graane koji su se opredelili prevashodno za ovaj odgovor.
ZAKLJUAK
Anketa sprovedena u prolee 2013. godine na teritoriji Srbije, na uzorku od vie od pedeset
ispitanika, pokazala je kako savremena mlaa i generacija srednjih godina promilja elemente
ambalae i koliko je uopte svesna njene komunikativnosti.
Da ambalaa svojim oblikom, materijalom, bojom, dizajnom utie na odluke kupca potvrdila
su brojna istraivanja, te je to i bila premisa koju smo htele da dokaemo ovim radom.
Rezultati ankete pokazali su da e se ispitanici lake odluiti za tradicionalno, klasino
pakovanje eera u papirnoj ambalai, ali su za trei primer, eera u plastinom patent
pakovanju izrazili dominantnije miljenje kao sigurnije i ono koje daje vei stepen zatite
proizvodu. Isto pakovanje, pokazalo se i kao najomiljenije prema faktorima ergonomije, te je
anketa i grafikon to pokazao.
573

Detaljnija analiza anketa pokazala je da proizvode razliito percipiraju ispitanici razliitog

pola. Tako je nae istraivanje dovelo do zakljuka da boja, kao jedan od bitnih elemenata
ambalae, ima veoma veliki uticaj na potroae, pogotovo enskog pola. Izmeu ostalih, i
boja spada u elemente neverbalne komunikacije koja dominira naim imulsivnim reakcijama
te samim tim i u akciji odluke za ili protiv odreenog proizvoda.
Pravci daljnjih istraivanja koja e nas voditi linijom ovog rada, bie detaljnija analiza i
istraivanje kako prema kritejumu pola ispitanici reaguju na iste proizvode i ambalae.
LITERATURA
1. Hembree, R: Kompletan grafiki dizajn, Don Vas, 2008.
2. Jurei, D.: Evaluacija elemenata vizualne informacije na grafikoj opremi ambalae,
Magistarski rad: Sveuilite u Zagrebu, Fakultet organizacije i informatike Varadin,
2004.
3. Perovi,N.: Ambalaa kao faktor konkurentnosti jugoslovenskog izvoza, magistarski
rad, Univerzitet u Novom Sadu, Ekonomski fakultet Subotica, 2001.
4. Reis, B.: Komunikationsvielfalt oder Kommunikationseinfalt von Verpackungen,
Diplomarbeit: Universitaet Wien, 2009.
5. W.Y. Wang, R, Wen-Chun Chen: The study on packaging illustration affect on buying
emotion, International Association of societies of Design research, The Hong Kong
Polytechnic University, 2007.
6. Butkeviciene, V., Stravinskiene, Rutelione, A: 'Impact of Consumer Package
Communication on Consumer Decision Making Process, Engineering Economics,
2008. No 1.
7. Balaban-urev, P, Maleti, V.: Visual Impact Of Graphic Information In The
Package, Informing Science And It Education 2011 Joint Conference, Novi Sad,
2011.
8. Buchner, N.: Verpacken von Lebensmitteln; Springer Verlag; Heidelberg, 1999.
9. Balaban, P.: The significance of colour and its colour characteristics on printed
flexible packaging, Proceedings-The Sixth International Symposium GRID 2012,
Faculty of Technical Sciences, Department of Graphic Engineering and Design, Novi
Sad, 2012.
574

IMPORTANCE OF PACKAGING DESIGN IN COMMUNICATION WITH THE

CONSUMER
,Petra Balaban1
1
Higher Education Technical School of Professional Studies in Novi Sad,
varvara@vtsns.edu.rs, , balaban@vtsns.edu.rs
, Varvara Maleti
Abstract:
The primary role of packaging is to protect the product from contamination and potential
damage during transportation, storage, sale and use of the products.
In addition, through the effective selection and use of colors, logos, trademark, shapes, and
other elements, the packaging should draw attention to itself.
Packaging can be analyzed from the perspective of communication. Then the role of
packaging is analysed as an element of communication which presents the content or the
product, and is trying more or less to convince the customer to make the "right" decision - by
bringing products directly to the user, resulting in a positive attitude and a possible choice of
products for purchase.
In this paper the visual elements of packaging and their impact on customer are discussed,
from the shape, the choice of materials, colors, text and image containers. Each of these
elements communicates different messages to consumers, and transmits the information that
affects
the
emotions
of
consumers.
The paper is based on the professional literature review in the field of technology, graphics,
packaging design and communications as well as our own research. Research on the single
example is based on collecting the data by interviewing the target group as well as regression
analysis survey to determine the factors that affect communication in packaging design and to
determine the extent to which elements of communication affect communication through
packaging.
Keywords: packaging design, communication, consumer
575

UTICAJ TOPLOTNOG DEJSTVA NA KVALITET OTISAKA

DIGITALNO TAMPANIH TEKSTILNIH PODLOGA
Mladen Stani1, Nemanja Kaikovi2, Dragoljub Novakovi2, Emina Deduki1
1
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, Grafiko inenjerstvo,
mladen.stancic@unibl.rs
2
Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet tehnikih nauka, Grafiko inenjerstvo i dizajn
Nauni rad
Tekstilni materijali su esto izloeni toplotnom dejstvu kao jednom od spoljanjih uticaja.
Toplotno dejstvo izaziva strukturne promjene tekstilne podloge kao i promjene na
odtampanim bojama. U radu su prikazana istraivanja uticaja toplotnog dejstva na kvalitet
digitalno tampanih tekstilnih materijala, pri emu su ispitivanja vrena na podlogama
razliitog sirovinskog sastava. Istraivanje je obuhvatilo spektrofotometrijsku analizu
reprodukovanih boja prije i posle toplotnog dejstva. Rezultati istraivanja ukazuju na to da
toplotno dejstvo izaziva odreene promjene reprodukovanih boja u odnosu na boje uzoraka na
kojima nije izvreno toplotno dejstvo. Utvreno je i da podloga, svojim sirovinskim sastavom,
znaajno utie na kvalitet tampe.
Kljune rijei: digitalna tampa tekstila, toplotno dejstvo, kvalitet tampe, reprodukcija boja.
1.0 Uvod
tampa tekstilnih materijala predstavlja proces nanoenja boje, u obliku eljenog dizajna, na
povrinu tekstilnog materijala. Procjena je da se godinje odtampa vie od 27 milijardi m 2
tekstilnih podloga (1). Takoe, smatra se da tampa tekstilnih materijala ima godinji rast od
2% (2). tampu tekstilnih materijala mogue je vriti tehnikama: sito tampe, digitalne tampe
i tampe pomou termo transfera (3). Tehnika digitalne tampe zauzima sve vei znaaj u
tampi tekstilnih materijala. Prednosti ove tehnike ogledaju se u: smanjenju trokova i
vremena izrade manjih tiraa, broj tampi novih poslova, te fleksibilnosti u izboru formata
tamparske podloge. Dalje, ova tehnika tampe omoguava bolje vizuelne efekte, otiske s
dobrim kontrastom, otrim linijama i konzistentnim kvalitetom (4, 5).
Dodatna prednost digitalne tampe je mogunost tampe na velikom broju razliitih
materijala. Tekstilni materijali se odlikuju razliitim karakteristikama, kao to su: povrinska
masa, gustina tkanja i sirovinski sastav. Ove karakteristike materijala mogu uticati na
reprodukciju boja, tj. na ostvareni opseg boja u tampi (6). Svojstv mterijl utiu i n
prmetre povrinske hrpvosti, ko i n sposobnost upijnj boje u njegovu unutrnju
strukturu.
Nakon tampe tekstilni materijali su esto izloeni spoljanjim uticajima kao to su: pranje,
toplotno dejstvo, trenje, UV svjetlost i slino. Jedan od estih uticaja kojem su izloeni ovi
materijali je i toplotno dejstvo. Toplota djeluje kako na otisnutu boju, tako i na tekstilna
vlakna kao podlogu na koju se tampa. Uticaj toplote na promjene materijala moe se ispitati
pomou nekoliko standarda kao to je ISO 105-X11, pri emu se uticaj toplote mjeri na
temperaturama od 110 C, 150 C i 200 C (7).
576

Ovo istraivanje ima za cilj da pokae uticaj toplotnog dejstva na kvalitet digitalno tampanih
tekstilnih materijala. Pri tome, ispitivanja su izvrena na podlogama razliitog sirovinskog
sastava. Procjena kvaliteta tampe obuhvatila je spektrofotometrijsku analizu reprodukovanih
boja prije i posle toplotnog dejstva.
2.0 Teorijske osnove

Uobiajen nain kontrole kvaliteta tampe sastoji se od spektrofotometrijske analize boja.
Osnova ovog procesa je odreivanje razlike boje izmeu dva otiska. Odreivanje razlike boje
temelji se na odreivanju razlika u koordinatama u prostoru boja (L, a, b) (8, 9) i
definisana je jednainom (1):
'E
'L2 'a 2 'b 2
(1)
Izraava se u obliku broja (E) i odgovara ukupnoj vizuelnoj razlici izmeu dvije boje;
opisno je predstavljena u tabeli 1 (10).
Tabela 1. Vizuelna razlika dvije boje
E izmeu 0 i 1
E izmeu 1 i 2
E izmeu 2 i 3,5
E izmeu 3,5 i 5
E preko 5
Generalno razlika se ne moe primjetiti

Veoma mala razlika, moe je primjetiti samo
iskusno oko
Srednja razlika, moe je primjetiti neuvjebano
oko
Krupna razlika
Masivna razlika
3.0 Metode i materijali

Istraivanje je izvreno nad tri vrste tekstilnih materijala. Materijali su karakterisani pomou
sledeih parametara: sirovinskog sastava (ISO 1833), povrinske mase (ISO 3801) i
povrinske hrapavosti. Odreivanje povrinske hrapavosti izvreno je prenosnim ureajem za
mjerenje hrapavosti TR200, proizvoaa Portable Testers USA. Pregled koritenih materijala
dat je u tabeli 2.
577

Tabela 2. Karakteristike materijala koritenih u istraivanju

Table 2. Characteristics of the materials used in resarch
Tekstilni materijal
Textile materials
Sirovinski sastav (%)

Material composition (%)
Materijal 1
Material 1
Pamuk 100 %
Cotton 100 %
Pamuk 80 %
Likra 20 %
Cotton 80 %
Lycra 20 %
Poliester 100 %
Polyester 100 %
Materijal 2
Material 2
Materijal 3
Material 3
Metod
Methods
Povrinska
masa (g/m2)
Fabric weight
(g/m2)
ISO 1833
Povrinska hrapavost Ra (m)

Surface roughness (m)
Uzduan
Poprean
smijer
smijer
Longitudinal
Transversal
direction
direction
190
4,339
5,405
160
1,845
6,905
200
9,704
7,094
ISO 3801
Za potrebe istraivanja razvijena je posebna test karta pomou programskog jezika Adobe
Illustrator CS 5. Kreirana test karta je veliine 297 x 420 mm i sadri razliite elemente za
analizu kvaliteta tampe. U ovom istraivanju analizirana su polja punog tona procesnih boja
veliine 2,54 x 10 cm (slika 1).
Slika 1. Segment test karte koriten u istraivanju

Figure 1. Segment of the Test form used in the resarch
Test forma je odtampana ink-jet tamparskim sistemom Polyprint TexJet. tampa je vrena u
dva prolaza, pri rezoluciji od 720 x 720 dpi. Pri tampi su koritene procesne ink-jet boje, na
vodenoj bazi, Artistri Pigment Ink (P5100 Cyan, P5200 Magenta, P5300 Yellow, P5400
Black) boje. Fiksiranje odtampanih boja izvreno je pri temperaturi od 140 C u trajanju od
90 sekundi. Odtampani i fiksirani uzorci su podvrgnuti toplotnom dejstvu od 150 oC u
trajanju od 15 sekundi. Toplotno dejstvo je izvreno industrijskom peglom tp 4040S
proizvoaa Opremakv.
Spektrofotometrijska analiza reprodukovanih boja izvrena je mjerenjem CIE Lab koordinata
punih tonova procesnih boja, odreivanjem razlike reprodukovanih boja (E) meu razliitim
materijalima i mjerenjem refleksionih spektralnih krivih. Sva mjerenja vrena su prije i posle
toplotnog dejstva. Pri tome, vreno je 10 mjerenja, a kao mjerodavna vrijednost uzimana je
srednja vrijednost mjerenja. CIE Lab koordinate odreene su pomou difuznog
spektrofotometra HP200 (osvjetljenje D65, standardi posmatra 10, mjerna geometrija d/8,
578

mjerni otvor 16 mm), dok su refleksione spektralne krive mjerene spektorfotometrom

Techkon SpectroDens (osvjetljenje D50, standardni posmatra 2, mjerna geometrija 0o/45o,
mjerni otvor 3 mm).
4.0 Rezultati i diskusija
Spektrofotometrijskim mjerenjima odreene su CIE LabCh koordinate procesnih boja na
odtampanim uzorcima. Dobijeni rezultati su predstavljeni u tabeli 3.
Tabela 3. CIE LabCh vrijednosti uzoraka nakon tampe
Table 3. CIE LabCh values of samples after printing
Uzorak
Cijan Materijal 1
Cijan Materijal 2
Cijan Materijal 3
Magenta Materijal 1
Magenta Materijal 2
Magenta Materijal 3
uta Materijal 1
uta Materijal 2
uta Materijal 3
Crna Materijal 1
Crna Materijal 2
Crna Materijal 3
L
54,834
59,428
55,036
46,068
47,844
46,732
83,992
87,406
84,294
27,806
29,892
32,53
a
-3,554
-4,534
-3,858
52,762
53,86
50,792
-3,862
-3,702
-2,932
0,968
0,922
0,616
b
-37,83
-33,444
-38,562
-0,314
-0,502
-2,76
73,518
74,794
75,066
-0,936
-0,782
-1,352
C
37,996
33,75
38,756
52,764
53,86
50,868
73,62
74,886
75,122
1,356
1,214
1,488
h
264,63
262,274
264,286
359,644
359,454
356,878
92,998
92,828
92,23
316,05
319,73
294,404
Nakon to su izmjerene CIE LabCh vrijednosti nakon tampe, uzorci su podvrgnuti toplotnom
dejstvu. Posle izlaganja uzorci su istom metodologijom ponovo analizirani. Rezultati mjerenja
su prikazani u tabeli 4.
Tabela 4. CIE LabCh vrijednosti uzoraka nakon toplotnog dejstva
Table 4. CIE LabCh values of samples after thermal load
Uzorak
Cijan Materijal 1
Cijan Materijal 2
Cijan Materijal 3
Magenta Materijal 1
Magenta Materijal 2
Magenta Materijal 3
uta Materijal 1
uta Materijal 2
uta Materijal 3
Crna Materijal 1
Crna Materijal 2
Crna Materijal 3
L
55,96
57,828
54,532
45,642
46,674
46,06
85,374
85,462
83,894
28,098
29,492
32,596
a
-3,402
-4,45
-4,122
52,744
52,45
50,634
-3,23
-4,246
-3,67
1,106
0,562
0,616
b
-36,728
-35,672
-38,496
-0,308
-1,42
-2,828
59,432
72,164
74,926
-1,23
-1,086
-1,466
C
36,884
35,95
38,716
52,477
52,47
50,712
59,522
72,29
75,018
1,654
1,22
1,596
h
264,71
262,89
263,886
359,664
358,45
356,804
93,188
93,37
92,804
311,946
297,36
292,552
Na osnovu izmjerenih CIE Lab vrijednosti odreena je razlika boja izmeu odtampanih
uzoraka prije i nakon izlaganja toplotnom dejstvu. Dobijeni rezultati razlike boja predstavljeni
su na slici 2.
579

Slika 2. E izmeu odtampanih uzoraka prije i nakon toplotnog dejstva

Figure 2. E between printed samples before and after thermal load
Ostvareni rezultati ukazuju na to da toplotnim dejstvom dolazi do promjene reprodukovanih

boja. Analizirajui reprodukciju boja na materijalu 1, uoava se da je toplotnim dejstvom
nastala veoma mala razlika na reprodukciji cijan boje. Odnosno, datu razliku boja moe
primjetiti samo iskusno oko. Razliku magenta i crne boje na materijalu 1 ljudsko oko ne
moe primjetiti; dok je razlika ute boje masivna. Toplotnim dejstvom na materijalu 2, kod
cijan, magenta i ute boje nastala je srednja razlika boje (razlika boje koju moe primjetiti i
neuvjebano oko); dok je razliku crne boje ljudsko oko ne moe primjetiti. Toplotnim
dejstvom na materijalu 3, kod svih boja, nastala je razlika boja koju ne moe primjetiti ljudsko
oko.
Na osnovu izmjerenih CIE Lab vrijednosti odreene su razlike boja izmeu pojedinanih
tekstilnih podloga prije i nakon toplotnog dejstva. Dobijene vrijednosti su predstavljene u
tabelama 5 i 6.
Tabela 5. Razlika boja E izmeu pojedinanih materijala nakon tampe
Table 5. E between diferent materials after printing
Uporeeni materijali
Materijal 1 - Materijal 2
E
Cijan
6,43
0,82
6,78
E
Magenta
2,1
3,21
3,97
E
uta
3,65
1,83
3,22
E
Crna
2,092
4,76
2,72
Tabela 6. Razlika boja E izmeu pojedinanih materijala nakon tampe

Table 6. E between diferent materials after thermal load
Uporeeni materijali
E
Cijan
1,1614
1,01
2,1714
580
E
Magenta
1,6149
0,2673
1,3476
E
uta
10,1586
13,3157
2,4644
E
Crna
0,1814
0,305
0,4864

Sumirajui vrijednosti tabela 5 i 6 primjeuje se da se izmeu pojedinih materijala javljaju

razlike u reprodukciji boja, kako prije tako i nakon toplotnog dejstva. Ovime se potvruje
uticaj podloge i njenih karakteristika na reprodukciju i doivljaj reprodukovanih boja.
Posmatrajui reprodukciju boja izmeu materijala 1 i 2 primjeuje se da toplotnim dejstvom
dolazi do smanjenja razlike svih boja, sem ute. Izmeu materijala 1 i 3, toplotnim dejstvom
razlika boja se poveava kod cijan (neznatno) i ute boja, dok pri reprodukciji magenta i crne
boje dolazi do smanjenja razlike boja. Poredei razliku boja izmeu materijala 2 i 3, uoava se
da toplotnim dejstvom dolazi do smanjenja razlike u reprodukciji svih boja.
Istraivanje je obuhvatilo i analizu spektralnih krivih odtampanih uzoraka prije i nakon
toplotnog dejstva. Na slikama 3, 4 i 5 prikazani su uporedni prikazi spektralnih krivih
refleksije prije i nakon toplotnog dejstva. Kao reprezentativni uzorci izabrani su otisci
tampani cijan bojom na razliitim materijalima.
Slika 3. Spektralne krive prije i posle toplotnog dejstva- materijal 1 cijan

Figure 3. Spectral curves before and after thermal load- material 1 cyan

581


Sa slika se primjeuje da toplotnim dejstvom dolazi do poveanja relativne refleksije
posmatranih uzoraka. Takoe, oblik spektralnih krivih je jednak u oba sluaja. Toplotnim
dejstvom boja s povrine tekstilnog materijala prodire izmeu vlakan, to dovodi do toga da
se na povrini materijala nalazi manja koliina boje ime se smanjuje povrinska hrapavost
materijala, a u isto vrijeme poveava refletivnost svjetlosti sa povrine.
5.0 Zakljuak
Istraivanje je imalo za cilj da ispita uticaj toplotnog dejstva na kvalitet digitalno tampanih
tekstilnih materijala razliitog sirovinskog sastava. tampanje test forme izvreno je na
pamunoj, poliestarskoj i podlozi od pamuka i likre. U cilju odreivanja kvaliteta otisaka
izvrena je spektrofotometrijska analiza reprodukovanih boja, kao i analiza refleksionih
spektralnih krivih, prije i posle toplotnog dejstva.
Spektorfotometrijska analiza dovela je do zakljuka da na reprodukciju boja utiu podloga
svojim karakteristikama, kao i toplotno dejstvo. Primjeeno je da toplotnim dejstvom dolazi
do promjene reprodukovanih boja u odnosu na boju uzoraka na kojim nije izvreno toplotno
dejstvo. Tako je uoeno da se na pamunoj podlozi toplotnim dejstvom javlja veoma mala
razlika pri reprodukciji cijan boje, dok razliku u reprodukciji magenta i crne boje ljudsko oko
ne moe primjetiti. Meutim, razlika ute boje je masivna. Pri tampi na podlozi koja
predstavlja kombinciju pamuka i likre toplotnim dejstvom dolazi do zanemarljive promjene u
reprodukciji crne boje, dok razlika ostalih boja predstavlja srednju razliku, koju moe
primjetiti prosjean posmatra. Toplotnim dejstvom na poliestarskoj podlozi nastale promjene
reprodukovanih boja su zanemarljive i smatra se da ih ne moe primjetiti ljudsko oko.
Krive spektralne refleksije pokazuju da toplotnim dejstvom dolazi do poveanja relativne
refleksije. Pri tome, krive imaju priblino jednak oblik. Ovo se moe objasniti time to
toplotno dejstvo izaziva djelomino topljenje boje na pvrini materijala i njeno prodiranje u
582

strukturu vlakana. Na taj nain na povrini materijala stvara se ujednaen nanos boje ime se
poveava i uglaanost povrine, to dovodi do vee refleksije svjetlosti.
Uzimajui u obzir rezultate istraivanja, moe se zakljuiti da toplotno dejstvo utie na
reprodukciju odtampanih boja, a time i na kvalitet tampe. Primjeeno je i da podloga svojim
karakteristikama znaajno utie na kvalitet tampe. U cilju daljih saznanja planirano je
ispitivanje kako viestruko toplotno dejstvo utie na kvalitet otisaka na tekstilnim
materijalima; te kako drugi spoljanji uticaji utiu na kvalitet otisak, a prije svih proces
pranja.
Zahvalnost
proizvodnje u grafikoj industriji i projekta CEEPUS III RS - 0704 - 01 - 1213, Research
6.0 Literatura
1. Onar atal, D., ZGNEY, A. T., AKAKOCA KUMBASAR, E. P.: The influence
of rheological properties of the pretreatment thickeners on ink-jet printing quality.
Tekstil ve Konfeksiyon, 22 (4) (2012) 309 - 316.
2. Momin, N. H.: Chitosan and improved pigment ink jet printing on textiles. Phd thesis,
RMIT University, Melbourne, 2008.
3. Novakovi, D., Kaikovi, N., Vladi, G.: Integrating internet application in to the
workflow for costumisation of textile products, International Joint Conference on
Environmental and Light Industry Technologies, Proceedings, Budapest, Hungary, 18
- 19 November 2010., pp. 471 - 476.
4. Stani, M., Novakovi, D., Kaikovi, N., Vukmirovi, V., Ruii, B.: Uticaj
sirovinskog sastava tekstilne podloge na kvalitet otisaka dobijenih tehnikom digitalne
tampe. Tekstilna industrija, 61 (1) (2013) 37 - 43.
5. Kaikovi, N., Novakovi, D., Karlovi, I., Vladi, G.: Influence of ink layers on the
quality of ink jet printed textile materials. Tekstil ve Konfeksiyon, 22 (2) (2012) 115 124.
6. Novakovi, D., Kaikovi, N., Zeljkovi, ., Agi, D., Gojo, M.: Termovizijska
analiza toplinskih utjecaja na razlike boje tekstilnih materijala otisnutih digitalnim
tiskom. Tekstil, 59 (7) (2010) 297 - 306.
7. Kaikovi, N., Novakovi, D., Vladi, G., Klannik, M.: Influence of heat treathment
on caracteristics of inkjet prints on textile material. Journal of Graphic Engineering
and Design, 2 (1) (2011) 24 - 30.
8. Koevar, N. T.: Kolorimetrijska analiza i vizuelna ocjena boja na dvobojnoj tkanini.
Tekstil, 55 (3) (2006) 127 - 134.
9. Majnari, I., Bolana, S., Golubovi, K.: Neke karakteristike transfernih folija
nainjenih tehnikom mlaza tinte te njihov utjecaj na kvalitetu otisaka na pamunoj
tkanini. Tekstil, 59 (10) (2010) 456 - 462.
10. Novakovi, D., Karlovi, I., Pavlovi, ., Peterac, .: Reprodukciona tehnikaprirunik za vebe, Fakultet tehnikih nauka, Novi Sad (2009) p. 85.
583

INFLUENCE OF THERMAL EFFECTS ON PRINT QUALITY OF

THE DIGITALLY PRINTED TEXTILE SUBSTRATES
Mladen Stani1, Nemanja Kaikovi2, Dragoljub Novakovi2, Emina Deduki1
1
University of Banja Luka, Faculty of Technology, Graphic Engineering

University of Novi Sad, Faculty of Technical Sciences, Graphic engineering and Design
Textile materials are often exposed to thermal effects, as one of the external influences.
Thermal effect causes structural changes of textile substrate, as well as changes on printed
colours. The survey concerning the effect of thermal influence on the quality of digitally
printed textile materials, is presented in this paper. The research, which included
spectrometric analysis of the reproduced colours, before and after thermal influence, were
conducted on substrates with different structure. Based on the results of the research, it can be
concluded that thermal influence causes specific changes of the reproducted colors, compared
with colors which were not exposed to thermal influence. It can also be concluded that
substrate, with its structure, significantly affects the quality of the printing process.
Keywords: digital textile printing, thermal effects, print quality, colour reproduction.
584

ENVIRONMENTAL ENGINEERING
585

IZAZOVI UPRAVLANJA OTPADOM

U ODRIVOM RAZVOJU REPUBLIKE SRBIJE
Vladimir Pavievi1, Darko Radosavljevi1, Ivan Kluz1, Marina Stamenovi2, Svetomir
Milojevi3
1
Univerzitet u Beogradu, Tehnoloko-metalurki fakultet, Beograd, Srbija

CA vpavicevic@tmf.bg.ac.rs
2
Visoka kola strukovnih studija Beogradska politehnika, Beograd, Srbija
3
Univerzitet u Pritini, Fakultet tehnikih nauka, Kosovska Mitrovica, Srbija
Informativni prilog
Veoma slab nivo infrastrukture i nivoa usluga zahteva da unapreenje upravljanja otpadom
treba posmatrati kao dugoroni cilj, za ta e vrlo verovatno morati da se trai i prelazni
period. Kljuni izazovi se odnose na finansiranje i organizaciju. Iako znatne, otprilike 800
miliona evra (po cenama iz 2010. godine), sektorske potrebe za kapitalne investicije bi mogle
da budu izvodljive. Ipak, ozbiljnija ogranienja se javljaju iz potrebe da se osigura da trokovi
poslovanja i odravanja budu obezbeeni. Ako se ti trokovi ne ispune, rezultat bi bio da
sistem upravljanja otpadom postane finansijski neodriv to bi tokom vremena dovelo do
pogoranja kako usluga, tako i stanja ivotne sredine. Procenjeni operativni trokovi zasnivaju
se na pretpostavkama efikasne primene Nacionalne strategije upravljanja otpadom. Efikasnost
u tom smislu zahteva da se postigne najvea mogua ekonomija obima. Od sadanjeg
ureenja u kome su usluge upravljanja otpadom organizovane na nivou optina i pruene od
strane malih vienamenskih javnih komunalnih preduzea se ne moe oekivati da se postigne
neophodna ekonomija obima. Upravo zato regionalizacija sistema optinskog upravljanja
otpadom predstavlja preduslov za efikasnu implementaciju, ali u odsustvu regionalne uprave,
to ukljuuje znatne politike i institucionalne izazove. Potreba da se ogranie posebno
operativni, ali i investicioni trokovi ima dve glavne posledice. Prva istie kratkorono i
srednjorono odlaganje otpada na regionalne sanitarne deponije kao glavnu opciju. Druga se
odnosi na znaaj podizanja svesti javnosti o znaaju i koristima smanjenja, razdvajanja na
mestu nastajanja i recikliranja otpada.
Kljune rei: upravljanje otpadom, infrastruktura, odrivi razvoj
Uvod
Nacionalna strategija odrivog razvoja definie odriv razvoj kao ciljno-orijentisan,
dugoroan (kontinuiran), sveobuhvatan i sinergetski proces koji utie na sve aspekte ivota
(ekonomski, socijalni, ekoloki i institucionalni) na svim nivoima (1). Odrivi razvoj je
orijentisan na izradu modela koji na kvalitetan nain zadovoljavaju drutveno-ekonomske
potrebe i interese graana, a istovremeno eliminiu, ili znaajno smanjuju uticaje koji
predstavljaju pretnju ili tetu po ivotnu sredinu i prirodne resurse. Dugoroni koncept
odrivog razvoja podrazumeva stalni ekonomski rast, ali takav koji osim ekonomske
efikasnosti i tehnolokog napretka, veeg uea istijih tehnologija i inovativnosti celog
586

drutva i drutveno odgovornog poslovanja, obezbeuje smanjenje siromatva, dugorono

bolje korienje resursa, unapreenje zdravstvenih uslova i kvaliteta ivota i smanjenje nivoa
zagaenja na nivo koji mogu da izdre inioci ivotne sredine, spreavanje buduih zagaenja
i ouvanje biodiverziteta. Upravljanje otpadom je navedeno u dva od pet nacionalnih
prioriteta odrivog razvoja Republike Srbije prioritet 4. Razvoj infrastrukture i ravnomeran
regionalan razvoj (razvoj komunalne infrastrukture vodosnabdevanje, preiavanje
otpadnih voda i upravljanje otpadom) i prioritet 5. Zatita i unapreenje ivotne sredine i
racionalno korienje prirodnigh resursa. Sektorski ciljevi odrivog upravljanja otpadom su:
- usklaivanje propisa iz oblasti upravljanja otpadom sa direktivama Evropske unije (EU)
- donoenje regionalnih i lokalnih planova upravljanja otpadom
- uspostavljanje organizovanog sistema reciklae i podsticanje iskorienja otpada
- izgradnja infrastrukture za upravljenje komunalnim otpadom (regionalne sanitarne
deponije, postrojenja za reciklau ratliitih vrsta otpada, postrojenja za kompostiranje i
anaerobnu digestiju, postrojenja za tretman opasnog otpada, postrojemja za iskorienje
energije iz otpada itd)
- sanacija postojeih smetlita komunalnog otpada i lokacija opasnog otpada
- obrazovanje i razvijanje javne svesti za reavanje problema upravljanja otpadom.
Nacionalni program zatite ivotne sredine Republike Srbije
Nedovoljno razvijena infrastruktura u oblasti zatite ivotne sredine najire gledano, naravno i
u upravljanju otpadom kao njenim vrlo vanim delom, dovodi do prekomernog zagaivanja
vazduha, vode i zemljita. Preliminarna procena trokova tete po ivotnu sredinu u Srbiji
pokazuje da degradacija ivotne sredine prouzrokuje godinje trokove za domau privredu
koja se kree od 4,4 % (minimalni scenario) do 13,1 % (maksimalni scenario) bruto
drutvemog proizvoda (BDP). Procenjuje se da je najvei teret prouzrokovan zagaenjem
vazduha (53 % ukupnih trokova), zatim zagaenjem voda (22 % ukupnih trokova) i
upravljanjem otpadom (11 % ukupnih trokova). Primena Nacionalnog programa zatite
ivotne sredine Republike Srbije (dalje Programa) iz 2010. godine treba da dovede do
znaajnog smanjenja zagaenja i degradacije ivotne sredine, a time e se ostvariti i znaajne
utede za domau privredu. Procenjuje se da one iznose izmeu 2,2 % (minimalni scenario)
do 5,4 % (maksimalni scenario) BDP-a (2).
Naravno da bi se to ostvarilo neophodan uslov je znaajno ulaganje u oblast zatite ivotne
sredine. Procenjuje se da e ukupna ulaganja porasti sa oko 48 miliona evra godinje u 2010.
godini do 725 miliona evra u 2019. godini. Vremenska distribucija investicionih ulaganja
pokazuje da je za vreme kratkoronog perioda primene Programa (2010-2014) poveanje
ulaganja postepeno. Razlog za to je to se kratkorona faza primene fokusira na izgradnju
delotvornog pravnog, finansijskog, kao i sistema monitoringa i izvetavanja i time obuhvata
mnoge aktivnosti koje nisu kapitalno intenzivne. Izdaci investicione prirode tokom tog
perioda vezani su uglavnom za crne take i postojee projekte u pripremi. Znaajan porast
ulaganja u oblasti ivotne sredine predvien je u srednjeronom periodu (2014-2019). Presek
ukupnih procenjenih ulaganja za primenu Programa po sektorima pokazuje da e najvea
ulaganja biti potrebna u sektoru energetike (29 %), sektoru upravljanja otpadom (24 %),
sektoru vodoprivrede (21 %) i trokovima u sektoru transporta direktno povezanim sa
unapreenjima ivotne sredine (12,5 %). Iskustva novih drava lanica EU iz Centralne
587

Evrope pokazuju da su se u periodu pre pristupanja EU njihova ulaganja u oblast ivotne

sredine kretala od 1,5 do 2,5 % BDP-a. Iako su poslednjih godina ona u Srbiji samo 0,3 %
BDP-a, oekuje se da srednjorono dostignu slian nivo.
Nacionalna strategija za aproksimaciju u oblasti ivotne sredine
Tokom protekle decenije uinjen je veliki napredak u poboljanju zatite ivotne sredine u
Srbiji, ali i dalje dosta toga ostaje da se uradi. Visok nivo zatite ivotne sredine predstavlja
osnovne ciljeve utkane u Sporazum o EU, zajedno sa principima odrivog razvoja i
integracija zatite ivotne sredine u sve politike. Poslednje proirenje EU pokazalo je koliko
je sloeno stvaranje uslova za potpuno potovanje propisa EU koji se odnose na ivotnu
sredinu posebno u situaciji u kojoj trenutno zatita ivotne sredine znatno zaostaje u odnosu
na EU. Kako bi se prevaziao ovaj izazov, neophodno je postojanje odrivog napretka u tri
posebne oblasti: prenos propisa EU u oblasti ivotne sredine u nacionalne propise,
uspostavljanje administrativnih kapaciteta za kontrolu i primenu tih propisa, i izgradnja
infrastrukture koja je neophodna da bi se potovali ti propisi.
Ova tri meusobno povezana pitanja su obraena u Nacionalnoj strategiji za aproksimaciju u
oblasti ivotne sredine (NEAS), objedinjujui i proirujui prethodni rad i pripremljene
strategije za pristupanje EU i zatitu ivotne sredine (3). Takav pristup je od izuzetnog
znaaja, jer kao to je prikazano u ovom dokumentu, trokovi pripreme i primene propisa EU
iz oblasti ivotne sredine su prilino visoki. Upravo je zato vano da se na optimalan nain
isplaniraju aktivnosti kako bi se ogranieni resursi iskoristili na ekonomian, efektivan i
efikasan nain, postiui tako najbolju vrednost novca. Stoga, NEAS e se uz podrku
analitikih dokumenata i izvetaja koristiti za auriranje Nacionalnog programa zatite
ivotne sredine i Nacionalnog programa za evropske integracije. Pored toga, NEAS prikazuje
ekonomske i finansijske koristi koje e Srbija imati od poboljanja zatite ivotne sredine u
skladu sa propisima EU.
Predloene su tri sveobuhvatne politike kako bi se uspeno pregovaralo o Poglavlju 27 i kako
bi se postigla potpuna usklaenost sa pravnim tekovinama EU to je ranije mogue.
Pravne tekovine EU treba da se odslikaju u propisima Republike Srbije u pravoj meri, ni
u manjoj ni u veoj svaki dodatni zahtev ili stroi standardi e biti upotrebljeni samo kada
su opravdani u smislu ivotne sredine i ekonomskom smislu i kada nisu u suprotnosti sa
propisima EU.
Korienje donatorskih sredstava bi trebalo da se optimizira to ukljuuje
uspostavljanje neophodnih kapaciteta, tj. odgovarajuih institucija i organizacija za realizacije
projekata. Ukljuenost privatnog sektora bi trebalo dalje stimulisati kroz kreiranje pogodnih
uslova za privlaenje investicija. Trebalo bi odrati uravnoteenu ekonomsku strategiju koja
e zauzvrat smanjiti potrebe za intervencijama iz dravnog budeta.
Primena treba da se usredsredi na zahteve EU rad na aproksimaciji i primeni pravnih
tekovina EU treba da bude apsolutan prioritet ispred svih nacionalnih prioriteta; da bi se ovo
ostvarilo, potrebno je na odgovarajui nain prerasporediti finansijske i ljudske resurse, emu
treba posvetiti naroitu panju prilikom razmatranja budetskih ogranienja i broja
zaposlenih.
588

Iako je prenos pravnih tekovina EU u oblasti ivotne sredine znatno napredovao, pravni
izazovi su i dalje znaajni. Pravna praksa bi trebalo da se izmeni kako bi se razdvojilo
kreiranje politike od pisanja nacrta pravnih tekstova, i kako bi se ukljuile sve zainteresovane
strane i civilno drutvo u te procese, to bi dovelo do jedinstvenog seta zakona u oblasti
ivotne sredine koji treba da obezbede potpun prenos pravnih tekovina EU, koja su
nedvosmislena, bez previe detalja i jasna.
Ekonomski izazovi aproksimacije su u oblasti ivotne sredine znatni. Na osnovu stanja
infrastrukture u ivotnoj sredini u Srbiji i ekstrapolacije situacije u zemljama koje su nedavno
postale lanice EU, procenjuje se da e ukupni trokovi za ispunjavanje svih pravnih tekovina
EU u oblasti ivotne sredine biti oko 10,6 milijardi evra (od dananjeg dana pa do 2030.
godine), od ega su najzahtevniji sektor za vode (5,6 milijardi evra), otpad (2,8 milijardi evra)
i sektor industrijskog zagaenja (1,3 milijardi evra). Bitan deo trokova se odnosi na
operativne trokove, koji se ne mogu podmiriti iz meunarodnih izvora finansiranja i koji se
moraju finansirati iz budeta, privatnog sektora ili kroz naknade. Procenjuje se da e potreba
za dodatnim fi nansiranjem iz budeta dostii maksimum od oko 360 miliona evra tokom
2018. godine, zatim bi trebalo ravnomerno da opada sve do otprilike 2025. godine, kada e
moi da se postigne potpuna nadoknada trokova.
Institucionalni izazovi su takoe bitni. Apsolutan prioritet bi trebalo da bude na
aproksimaciji pravnih tekovina EU, kao i na njihovoj primeni. Optimalno, nadlenosti
resornog ministarstva bi trebalo da obuhvate sve pravne tekovine EU, to, naalost, nije bilo
do sada i to je predtavljalo stalan, ozbiljan institucionalni problem. Primena bi trebalo da se
realizuje kroz jednu izvrnu agenciju, kao to je to sluaj u mnogim zemljama EU, ime bi se
resornom ministarstvu omoguio rad na izradi propisa i programske politike. Na kraju
pristupnih pregovora, bie dogovoren tranzicioni period za implementaciju direktiva za koje
su neophodna znatna finansijska sredstva (teke direktive).
Troak aproksimacije je troak Srbije za usvajanje pravnih tekovina EU, koji ne treba da se
mea sa ukupnim izdacima u ivotnoj sredini u Srbiji. Vreme koje je potrebno Srbiji da
postigne potpunu usklaenost sa pravnim tekovinama EU je odreeno sa nekoliko
ograniavajuih faktora koji se odnose na:
trenutno stanje infrastrukture i usluga u zatiti ivotnoj sredini
pristupanost cena na nivou korisnika koja odreuje iznos trokova koji se moe
nadoknaditi od krajnjih korisnika
pristupanost na nacionalnom nivou koja predstavlja procenat bruto domaeg proizvoda
(BDP) koji Srbija moe da izdvoji za projekte u zatiti ivotnoj sredini
kapacitet administracije da efikasno uokviri u zakone i zatim u finansijskom smislu
isplanira i optimalno programira sve dostupne finansijske resurse.
589

Slika 1 Trokovi aproksimacije diskontovani po stopi od 5 %

Figure 1 Cost of Approximation discounted at 5%
Ukupni troak je 1.400 evra/stanovniku, neto vii od proseka od 1.150 koji je vai za
prethodnu grupu zemalja (pre Hrvatske) koje su pristupile EU. To je posledica niskog nivoa
postojee infrastrukture i usluga, pre svega, u oblasti voda, posebno komunalnih otpadnih
voda, to e zahtevati znatne investicije. Najvei troak e biti u sektoru za vode i iznosie 5,6
milijardi evra, zatim u sektoru za otpad 2,8 milijardi evra (slika 2 i tabela 1).
Slika 2 Raspodela trokova po sektorima zatite ivotne sredine

Figure 2: Distribution of Costs by Environmental Sector
590

Tabela 1 Trokovi aproksimacije po sektorima zatite ivotne sredine

Table 1 Cost of Approximation by Environmental Sector
Nacionalna strategija upravljanja otpadom

Glavni pristup za aproksimaciju u sektoru za otpad je stalne primena Nacionalne strategije
upravljanja otpadom (4). Kljuni ciljevi strategije su sledei:
dovretak prenosa (transpozicije) propisa Evropske unije
organizovanje sakupljanja otpada za vie od 90 % stanovnitva do 2020. godine
regionalne sanitarne deponije vrstog komunalnog otpada za vie od 90 %
stanovnitva do 2020. godine
smanjenje biorazgradljivog otpada koji se odlae na deponije u skladu sa ciljevima
Direktive o deponijama do 2026. godine
postizanje ciljeva EU za ponovno korienje i recikliranje do 2025. godine
izdavanje dozvola postrojenjima za upravljanje otpadom do 2014. godine
potpuni povraaj trokova od nadoknada korisnika za sakupljanje komunalnog otpada
i upravljanje istim najkasnije do 2022. godine.
Bie neophodno da se izmeni i dopuni Zakon o upravljanju otpadom kako bi se postigla
potpun prenospropisa EU. Stoga zakon i proistekla podzakonska akata treba u kratkom roku
ponovo pregledati kako bi se unele sve izmene i dopune u cilju postizanja potpunog
usklaivanja. Pri ponovnom pregledu zakona treba da se tei modernizaciji pravnog okvira
kako bi se izbeglo svako mogue dupliranje i komplikacije. U skladu sa ponovnim pregledom
propisa, bie neophodna koordinacija izmeu propisa, tako da se osigura da je za svaku
lokaciju neophodna samo jedna dozvola iz oblasti ivotne sredine. Viestruki propisi su neefi
kasni kako za one koje ih piu, tako i za materije koje oni reguliu. U tu svrhu e se odredbe
Direktive za industrijsko zagaenje primenjivati na sve ne-inertne deponije (stare i nove).
Iako je sadanja Nacionalna strategija upravljanja otpadom dobro razraena, koristilo bi da se
ona jo malo doradi, a posebno kada je re o:
- poboljanju odredbi koje se odnose na odvojeno sakupljanje razliitog ambalanog otpada
na izvoru uz njegovo prethodno tretiranje u regionalnim postrojenjima za sortiranje kako bi se
sakupile trino prihvatljive reciklabilne sirovine
- optimizaciji mera i instrumenata za smanjenje koliine otpada (posebno biorazgradljivog
otpada) koji se odlae na deponije, ukljuujui i kombinovanu strategiju koja ukljuuje kuno
591

kompostiranje u ruralnim oblastima, odvojeno sakupljanje bio-otpada u centralnim

postrojenjima za kompostiranje i velikim gradovima
- optimizaciji broja i veliina buduih deponija za komunalni otpad u cilju postizanja efi
kasnosti u ukupnim (kapitalnim i operativnim) trokovima prag od 400.000 stanovnika je
odgovarajui (to dovodi do skoro 15 20 deponija komunalnog otpada)
- merama za poboljanje saradnje meu optinama kako bi se izbegle mogue barijere za
implementaciju regionalnog pristupa
- ponovni pregled nacionalnih ciljeva za smanjenje biorazgradljivog otpada na deponijama
kako bi se u potpunosti uskladilo sa zahtevima EU referentne godine (1995).
Organizacija usluga za sakupljanje i tretman otpada i pitanje reforme javnih komunalnih
preduzea (JKP) predstavljaju kljunu stvar za primenu strategije. U razmatranju su propisi
koji se odnose na reformu JKP, ukljuujui vlasnitvo nad imovinom, osnivanje korporacija i
upravljanje, politika tarifa, regionalizacija i uee privatnog sektora. Podzakonska akta u
skladu sa tim odredbama su u pripremi. Osim toga, reforma JKP treba da iznae sredstva
putem kojih e postii vii nivo efikasnosti koji je uporediv sa onim u EU. To se naroito
odnosi na:
Razdvajanje funkcija: veine JKP koji trenutno pruaju niz usluga ukljuujui
upravljanje otpadnim vodama i vrstim otpadom. Smatra se najboljom praksom da se te
funkcije odvoje kako bi se stvorila specijalizovana, i samim tim efi kasnija JKP.
Veliina: veina JKP trenutno posluje na optinskom nivou, u veini sluajeva to dovodi
do injenice da su nivoi poslovanja nii od onih opte prihvaenih nivoa na kome se postie
ekonomija obima. Bilo bi najbolje da se mala JKP pripoje veim poslovnim jedinicama na
nivou vie optina tj. regiona.
Trokovi aproksimacije u sektoru voda
Polazna taka za strategiju u sektoru upravljanja otpadom ukljuuje procenu:
1) potrebe kapitalnih investicija: procenjene kroz praznine izmeu sadanjeg stanja
infrastrukture i budueg potpuno usklaenog stanja; po cenama iz 2010. godine neophodne
kapitalne investicije za ovaj region su procenjene na sledei nain:
- 601 miliona evra za sistem za upravljanje vrstim komunalnim otpadom (kombinacija
deponija, ambalae, baterija i elektronskog i elektrinog otpada)
- 66 miliona evra za graevinski otpad
- 42 miliona evra za opasan otpad
- 34 miliona evra za otpadna vozila
- 13 miliona evra za ostale direktive.
2) trokova poslovanja: procenjeni su na osnovu trokova standardnih funkcija koje su
povezane sa infrastrukturom u upravljanju otpadom koja dovodi do trokova koji su uporedivi
sa sistemima u regionu.
Prikaz strukture viegodinjih trokova za sektor voda, sa procenom neto sadanje vrednosti
kapitalnih investicija (CAPEX), operativnih trokova poslovanja i upravljanja (O&M) i
administrativnih trokova (ADMIN) predstavljen je na slici 3.
592

Slika 3 Struktura viegodinjih trokova aproksimacije u sektoru voda

Figure 3 Multiannual Cost Flows of Reaching Approximation in the Waste Sector
Kljuni izazovi se odnose na finansiranje i organizaciju. Iako znatne, otprilike 800 miliona
evra (po cenama iz 2010. godine), sektorske potrebe za kapitalne investicije bi mogle da budu
izvodljive. Ipak, ozbiljnija ogranienja se javljaju iz potrebe da se osigura da trokovi
poslovanja i odravanja budu ispunjeni. Ako se ti trokovi ne ispune, rezultat bi bio da sistem
upravljanja otpadom postane finansijski neodriv to bi tokom vremena dovelo do pogoranja
kako usluga, tako i stanja ivotne sredine. Operativni trokovi (OPEX) koji su povezani sa
primenom Nacionalne strategije upravljanja otpadom trenutno i tokom nekoliko narednih
godina ne mogu se u potpunosti obezbediti od prihoda iz naknada korisnika. To dovodi do
finansiranja praznina kao to je prikazano na slici 4. Dok mogunost da se postigne potpuni
povraaj trokova ne bude odriva, nivoi deficita za period do 2020. godine se smatraju
izvodljivim, posebno ako se operativne subvencije koriste kao tranziciona mera.
Pristupanost cena naknada za korisnike, koje su neophodne da se podmire procenjeni
trokovi poslovanja i odravanja, analizirana je na tri razliita nivoa pristupanosti cene
(maksimum je 1,5 % od prosenog prihoda po domainstvu, srednji je 1,5 % prosenog
decilnog prihoda, a minimum je 1,5 % od najnieg, najsiromanijeg decilnog prihoda).
Kao to je prikazano na slici 4 trokovi OPEX su vii od maksimalnog nivoa prihoda od tarifa
za period 20112019. godina, to znai da strategija nije pristupana korisnicima kada je re
o operativnim trokovima za dati period. Posledica ove analize je da e do 2019. godine za
strategiju za otpad biti neophodne unakrsne subvencije iz drugih sektora ivotne sredine kako
bi se pokrili operativni trokovi poslovanja i odravanja.
593

Slika 4 Pristupanost cena i operativni trokovi

Figure 4 Affordability and Operational Costs
Procene koristi od poboljanja u prikupljanju metana, energiji iz metana, smanjenju
negativnih uticaja deponija i reciklae i kompostiranja odreene u tri scenarija (niski, sredni i
visoki) prikazane su u tabeli 2, dok je ukupno poreenje trokova i koristi (po srednjem
scenariju) primene pravnih tekovina EU u zatiti ivotne sredine predstavljeno u tabeli 3.
Tabela 2 Rezime monetizovanih koristi
Table 2 Summary of Monetised Benefits
594

Tabela 3 Rezime analize trokova i koristi primene pravnih tekovina EU

Table 3 Summary of the Cost Benefit Analysis of Applying the Acquis
Finansiranje i upravljanje infrastrukturnim projektima u upravljanju otpadom

Izvori finasiranja projekata iz zatite ivotne sredine ire gledano, odnosno upravljanja
otpadom kao ue oblasti, su: sopstvena sredstva industrijskog i energetskog sektora, dravni
budet, lokalna samouprava i javna komunalna preduzea, Fond za zatitu ivotne sredine
Republike Srbije (koji je, naalost, nepromiljeno ukinut pri obrazovanju Vlade Republike
Srbije 2012. godine, ali je brzo kompetentna struna javnost ukazala da je to ozbiljna greka,
pa se uskoro oekuje ponovno uspostavljanje nekog fonda, verovatno pod drugim nazivom),
javnoprivatno parnerstvo, krediti i inostrana pomo (5). Za poboljanja infrastrukture zatite
ivotne sredine uopte, odnosno upravljanja otpadom kao njenim znaajnim delom,
neophodno je: jaati kapacitete za pripremu i realizaciju projekata na svim nivoima,
pripremati tehniku dokumentaciju, razviti mehanizme za finansiranje, poveati sredstva za
finansiranje i poboljati saradnju izmeu nadlenih dravnih ustanova, donatora i optina (6).
Zakljuak
Izuzetno vano je osigurati maksimalno korienje i efikasno upravljanje svim raspoloivim
finansijskim sredstvima usmerenim na unapreenje infrastrukture, to je deo zadataka
Odeljenja za upravljanje projektima u okviru Ministarstva energetke, razvoja i zatite ivotne
sredine. Da bi se dobro planiralo usmeravanje raspoloivih finansijskih sredstava neophodan
je jasan uvid u potrebe za infrastrukturom. Zbog toga je prvi zadatak Odeljenja identifikacija
potreba tj. projekata i priprema stratekih i programskih dokumenata za finansiranje. Imajui
u vidu da je princip sufinansiranja infrastrukturnih projekata jedan od osnovnih zahteva EU i
bilateralnih donatora, Odeljenje koordinira aktivnosti pripreme projekata koji se finansiraju
iz fondova EU, meunarodne pomoi i domaih izvora finansiranja (7).
Literatura
1. Nacionalna strategija odrivog razvoja Republike Srbije, Beograd, 2008.
2. Nacionalni program zatite ivotne sredine Republike Srbije, Beograd, 2010.
3. Nacionalna strategija Republike Srbije za aproksimaciju u oblasti ivotne sredine,
Beograd, 2011.
595

4. Strategija upravljanja otpadom za period 20102019. godine, Beograd, 2010.

5. D. Radosavljevi, V. Pavievi, M. Stamenovi, I. Stojkovi, "Finansiranje
infrastrukturnih projekata upravljanja otpadom uslov za odrivi razvoj", VII
Simpozijum reciklane tehnologije i odrivi razvoj, Zbornik radova, Soko Banja,
2012, 146152.
6. Prirunik za vrednovanje infrastrukturnih projekata u zatiti ivotne sredine,
Ministarstvo ivotne sredine, rudarstva i prostornog planiranja, Beograd, 2011.
7. N. Pokimica, B. Jezdi, D. Mehandi, V. Boi, V. Pavievi, "Unapreenje
infrastrukture u oblasi zatite ivotne sredine", Meunarodna konferencija Otpadne
vode, komunalni vrsti otpad i opasan otpad, Zbornik radova, UTVSI , aak, 2012,
38.
596

CHALLENGES OF WASTE MANAGEMENT

IN SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF REPUBLIC OF SERBIA
Vladimir Pavievi1, Darko Radosavljevi1, Ivan Kluz1, Marina Stamenovi2, Svetomir
Milojevi3
1
University of Belgrade, Faculty of Technology and Metallurgy, Serbia

CA vpavicevic@tmf.bg.ac.rs
2
College of vocational studies Belgrade Polytechnc, Belgrade, Serbia,
3
University of Pritina, Faculty of Technical Sciences, Kosovska Mitrovica, Serbia
Abstract
Very weak current infrastructure provision and service levels needs that the improvement of
waste management has to be seen as a long-term objective for which transitional periods are
likely to be required. The key challenges are financial and organizational. Although
substantial, at some 800 million (in 2010 prices), the capital investment needs of the sector
should be manageable. However, a more serious constraint arises from the need to ensure that
operating and maintenance costs are met. Failure to meet these costs would render the waste
management system financially unsustainable and result in deterioration over time in both
service and environmental performance. The operating cost estimates are based upon the
assumption of the efficient implementation of the National Waste Management Strategy.
Efficiency in this regard requires the greatest possible economies of scale to be achieved. The
current arrangements whereby waste management services are organized at a municipal level
and delivered by small multi-functional public utility companies cannot be expected to deliver
the necessary economies of scale. Thus regionalization of the system of municipal waste
management is a pre-requisite for efficient implementation but, in the absence of regional
administrations, this entails significant political and institutional challenges. The need to
constrain particularly operating, but also capital expenditures has two further implications.
First, is the emphasis in the short- to medium-term on landfill as the main disposal option.
The second implication is the importance of raising public awareness to the importance and
benefits of waste minimization, primary separation and recycling.
Key words: waste management, infrastructure, sustainable development
597

ISTRAIVANJE USLOVA PRIMJENE VAPNENIH MULJEVA U

PROCESIMA NEUTRALIZACIJE KISELIH OTPADNIH VODA
Sabina Begi1, Vladan Mii2, Zoran Petrovi2, Amra Odobai1, Maja Stevanovi Hodi1
1
Tehnoloki fakultet Univerziteta u Tuzli, Tuzla, sabina.begic@untz.ba

Tehnoloki fakultet Univerziteta u Istonom Sarajevu, Zvornik, ozrenzorp@gmail.com
Nauni rad
Saetak
Vapneni mulj koji nastaje u industrijskim procesima mekanja vode predstavlja znaajno
okolinsko i ekonomsko optereenje, obzirom na sve stroije domae i meunarodne propise
koji se odnose na upravljanje otpadnim tokovima. Visok sadraj kalcijum karbonata u
navedenom materijalu otvara mogunost njegove primjene u procesima neutralizacije kiselih
otpadnih voda. U ovom radu vreno je istraivanje karakteristika procesa neutralizacije
kiselosti vode u uslovima razliitih poetnih pH vrijednosti, brzine i vremena mijeanja,
primjenom vapnenih muljeva koji su generisani tretmanom slanih i slatkih voda. Rezultati
istraivanja pokazali su da poetna pH vrijednost vode, vrijeme mijeanja i prisustvo NaCl
imaju znaajan uticaj na topivost kalcijum karbonata u procesu neutralizacije, dok brzina
mijeanja ima manji uticaj.
Kljune rijei : vapneni mulj, neutralizacija vode, kalcijum karbonat
Uvod
Postrojenja pripreme vode za industriju godinje proizvode znaajne koliine otpadnog
vapnenog mulja, koji se generie u postupku mekanja ili dekarbonizacije vode primjenom
kaustine sode, odnosno gaenog vapna. Rezultati objavljenih istraivanja i studija
izvodljivosti upuuju na mogunost koritenja obezvodnjenih vapnenih muljeva u
neutralizaciji kiselih otpadnih voda (1,2,3), obzirom da imaju visok sadraj kalcijum
karbonata (4) kao osnovnog neutralizacionog reaktiva. Radovi u kojima su istraivani faktori
topivosti kalcijum karbonata navode da je brzina njegove rastvorljivosti u velikoj zavisnosti
od pH vrijednosti sredine u kojoj se vri rastvaranje (5,6), te da se ista poveava u prisustvu
NaCl. Uzimajui u obzir varijabilnost sastava i porijekla vapnenih muljeva (3), nuno je
ispitati eventualne razlike u njihovoj reaktivnosti kao neutralizacionih agenasa u procesima
neutralizacije kiselih voda i utvrditi uticaj faktora brzine i vremena mijeanja na efikasnost
procesa. U ovom radu, vreno je istraivanje uticaja razliitih poetnih pH vrijednosti kisele
vode, zatim brzine i vremena mijeanja na efikasnost procesa neutralizacije primjenom
razliitih vapnenih muljeva, generisanih mekanjem slanih i slatkih voda.
Za eksperimentalno istraivanje u ovom radu koriteni su vapneni muljevi, uzorkovani na
izlaznim tokovima procesa tretmana vode u etiri razliita industrijska objekta:
598

1.Solana d.d., Tuzla (mulj nastao tretmanom podzemne slane vode izvorita Tetima);
2.Sisecam Soda d.o.o., Lukavac (muljevi generisani tretmanom podzemne slane vode
izvorita Tetima i povrinske vode jezera Modrac);
3.Koksno hemijski kombinat, d.d., Lukavac (mulj generisan tretmanom povrinske vode
jezera Modrac);
4.Rudnik i termoelektrana Ugljevik (mulj nastao tretmanom povrinske vode rijeke Janja).
Uzorci vapnenih muljeva su obezvodnjeni na Bihnerovom lijevku, a zatim sueni u sunici na
105 C do sadraja vlage 1-1,5 %. Osueni talozi su usitnjeni i prosijani na vibracionim
sitima, da se dobiju uzorci veliina estica od 0,1-0,5 mm. Pripremljeni uzorci su
volumetrijskom metodom analizirani na sadraj kalcijum karbonata i magnezijum hidroksida,
metodom po Mohru na sadraj NaCl, a pH vrijednost je odreena otapanjem 10 gr uzorka u
50 ml destilovane vode.
Mijeanjem hlorovodonine kiseline i destilovane vode pripremljeni su uzorci kisele vode
poetnih pH vrijednosti 2, 3 i 4.
Eksperimentalno istraivanje uslova neutralizacije vreno je arnom metodom rada.
Efikasnost neutralizacije kisele vode vapnenim talozima u ovisnosti o razliitim poetnim
vrijednostima pH sredine ispitivana je dodavanjem razliitih koliina uzoraka taloga u
otvorene staklene ae sa po 200 ml vodenog rastvora hlorovodonine kiseline odreenih pH
vrijednosti (2; 3; 4), uz mijeanje rastvora magnetnom mjealicom, brzinom 300 o/min u
trajanju od tri minute. Oitavanje promjena pH vrijednosti vodenih rastvora vreno je
koritenjem pH metra (OAKTON pH/CON 510 series). Eksperiment je zatim ponavljan, uz
promjenu brzina mijeanja rastvora (100 o/min; 200 o/min) i vremena mijeanja (1 min; 5
min; 10 min).
Rezultati analiza obezvodnjenih i osuenih uzoraka vapnenih muljeva (Tab 1.) pokazuju
variranje sadraja CaCO3, od 71,25% za uzorak Solana, do 86,25% u uzorku Soda slatka.
Muljevi dobiveni mekanjem slane vode (Solana i Soda slana) imaju znatno vii sadraj NaCl
u poreenju sa onima koji nastaju tretmanom slatkih voda. Svi analizirani uzorci otapanjem u
destilovanoj vodi daju pH vrijednost iznad 9.
Tabela 1. Osnovne karakteristike obezvodnjenih i osuenih uzoraka vapnenog mulja.
Naziv uzorka
Solana
Soda Slana
Soda Slatka
Objekat uzorkovanja
Solana, Tuzla
Sisecam Soda, Lukavac
Sisecam Soda,Lukavac
CaCO3 %
71,25
72,5
86,25
Mg(OH)2 %
6
2,92
5,11
NaCl %
19,1
9,28
0,3
pH
10,02
10,24
9,53
Koksara
KHK, Lukavac
80
4,37
0,28
9,04
Ugljevik
Rudnik i termoelektrana
Ugljevik
81,25
5,83
0,34
9,31
Na slikama 1, 2 i 3 predstavljene su krive neutralizacije kisele vode razliitih poetnih pH

vrijednosti (2; 3; 4), odnosno promjene pH vrijednosti sistema u ovisnosti od koliina dodanih
taloga, pri brzini mijeanja 300 o/min i vremenu mijeanja od tri minute.
599

Nutralizacijom kisele vode poetne pH vrijednosti 2 (Sl. 1), vapneni talozi Solana i Soda
slana postigli su veu efikasnost neutralizacije u odnosu na istu koliinu doziranih
slatkovodnih taloga. Najvea fikasnost neutralizacije slatkovodnim talozima postignuta je
primjenom uzorka Soda slatka, zatim talogom Ugljevik, a najmanju efikasnost neutralizacije
postigao je talog Koksara.
8
pH
7
6
5
Solana
Soda slana
Soda slatka
X Koksara
Ugljevik
4
3
2
1
m taloga
0
0
10
Slika 1. Efikasnost neutralizacije vode poetne vrijednosti pH =2 vapnenim talozima

8
pH
7
6
5
Solana
Soda slana
Soda slatka
X Koksara
Ugljevik
4
3
2
1
m taloga
0
0
0,05
0,1
0,15
0,2
0,25
0,3
0,35
600

pH
7
6
5
Solana
Soda slana
Soda slatka
X Koksara
Ugljevik
4
3
2
1
m taloga
0
0
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05

Nutralizacijom kisele vode poetne pH vrijednosti 3 (Sl. 2), talozi Solana i Soda slana
pokazuju pad efikasnosti neutralizacije u korist taloga Soda slatka i Ugljevik. Najveu
efikasnost neutralizacije do postizanja pH vrijednosti vode od 6,5 pokazali su talozi Solana i
Soda slatka, dok je najmanja efikasnost postignuta doziranjem taloga Koksara.
U sluaju neutralizacije vode poetne pH vrijednosti 4 (Sl. 3), najvea efikasnost
neutralizacije do postizanja pH vrijednosti vode od 6,5 dobivena je primjenom taloga Soda
slatka, neto niu efikasnost pri istoj doziranoj koliini je imao talog Ugljevik, a najnia
efikasnost neutralizacije postignuta je talogom Koksara.
Ispitivanje promjena pH vrijednosti sistema poetne pH vrijednosti 2 u ovisnosti o razliitim
brzinama mijeanja (100 o/min; 200 o/min; 300 o/min) nakon vremena mijeanja od 1 min,
(Sl. 4), vreno je dodavanjem razliitih koliina uzoraka taloga do maksimalne doze od 50 g/l
kisele vode. Rezultati ukazuju na vrlo slab uticaj brzine mijeanja kod svih ispitivanih
uzoraka vapnenih taloga. Izraenije promjene efikasnosti neutralizacije sa promjenom brzine
mijeanja zapaaju se u podruju pH vrijednosti ispod 5,5. Za istu koliinu doziranog taloga
Solana od 2,5 g/l kisele vode (Sl. 4a), poveanjem broja okretaja mjealice sa 100 na 300
o/min pH vrijednost sistema poveana je sa 2,48 na 3,01 tj. za 1,21 puta, tokom vremena
trajanja mijeanja od jedan minut. U sluaju taloga Soda slana, poveanjem broja okretaja
mjealice sa 100 na 300 o/min pH vrijednost sistema poveana je 1,25 puta (Sl. 4b).
601

pH
Bez mijeanja
100 o/min
200 o/min
300 o/min
Bez mijeanja
100 o/min
200 o/min
300 o/min
pH
3
2
1
m taloga
0
0
m taloga
0
0
10
a)
8
10
b)
pH
pH
6
6
5
5
Bez mijeanja
100 o/min
200 o/min
300 o/min
3
2
Bez mijeanja
100 o/min
200 o/min
300 o/min
4
3
2
m taloga
0
m taloga
10
c)
10
d)
8
pH
7
6
5
4
Bez mijeanja
100 o/min
200 o/min
300 o/min
3
2
1
m taloga
0
0
10
e)
Slika 4. Uticaj brzine mijeanja na efikasnost neutralizacije vode
poetne vrijednosti pH =2 talozima Solana a), Soda slana b), Soda slatka c), Koksara d) i
Ugljevik e) pri vremenu mijeanja 1 min
602

Ispitivanje promjena pH vrijednosti sistema poetne pH vrijednosti 4 u ovisnosti o razliitim

brzinama mijeanja nakon vremena mijeanja od 1 min (Sl. 5), vreno je dodavanjem
razliitih koliina uzoraka taloga do maksimalne doze od 1 g/l kisele vode. Rezultati ukazuju
na slab uticaj brzine mijeanja kod svih pet ispitivanih uzoraka vapnenog taloga. Za istu
koliinu doziranog taloga Solana od 0,025 g/l kisele vode, poveanjem broja okretaja
mjealice sa 100 na 300 o/min pH vrijednost sistema poveana je sa 4,72 na 5,32 tj. za 1,12
puta, tokom vremena trajanja mijeanja od jedne minute (Sl. 5a). Kod svih ispitivanih taloga,
promjena efikasnosti neutralizacije sa porastom brzine okretaja mjealice bila je izraenija u
podrujima pH sredine ispod 6.
8
pH
Bez mijeanja
100 o/min
200 o/min
300 o/min
3
2
pH
Bez mijeanja
100 o/min
200 o/min
300 o/min
3
2
m taloga
m taloga
0
0
0
0,05
0,1
0,15
0,2
0,05
0,1
a)
8
Bez mijeanja
100 o/min
200 o/min
300 o/min
3
2
m taloga
0
0,15
Bez mijeanja
100 o/min
200 o/min
300 o/min
m taloga
0,1
pH
0,05
0,2
b)
pH
0,15
0,2
c)
0,05
0,1
0,15
d)
603
0,2

pH
7
6
5
4
Bez mijeanja
100 o/min
200 o/min
300 o/min
3
2
1
m taloga
0
0
0,05
0,1
0,15
0,2
e)
Slika 5. Uticaj brzine mijeanja na efikasnost neutralizacije vode
poetne vrijednosti pH = 4 talozima Solana a), Soda slana b), Soda slatka c), Koksara d) i
Ugljevik e) pri vremenu mijeanja 1 min
Rezultati promjena pH vrijednosti sistema u ovisnosti o razliitim periodima mijeanja kod
neutralizacije kisele vode poetne pH vrijednosti 2 (Sl. 6), ukazuju na znaajan uticaj vremena
mijeanja kod svih ispitivanih uzoraka vapnenih taloga. Doziranjem taloga Solana od 2,5 g/l
kisele vode, nakon 1 min mijeanja sistema brzinom od 300 o/min postignuta je pH
vrijednosti kisele vode 3,01 (Sl. 6a). Produavanjem vremena mijeanja do deset minuta, ista
koliina taloga je poveala pH vrijednost sistema na 4,9. U sluaju taloga Soda slana (Sl. 6b),
2,5 g/l kisele vode nakon 1 min mijeanja dalo je pH vrijednost 3, a nakon 10 minuta
mijeanja vrijednost pH je iznosila 4,81. Produavanjem vremena mijeanja sa 1 min na 10
min, efikasnost neutralizacije doziranjem taloga u koliini od 2,5 g/l kisele vode poveana je
za 1,82 puta u sluaju primjene taloga Soda slatka (Sl. 6c), 1,76 puta koritenjem taloga
Koksara (Sl. 6d), a 1,87 puta primjenom taloga Ugljevik (Sl. 6e).
604

pH
pH
1 min
3 min
5 min
10 min
3
2
1 min
3 min
5 min
10 min
3
2
m taloga
m taloga
0
0
10
a)
10
b)
pH
pH
8
1 min
3 min
5 min
10 min
4
3
1 min
3 min
5 min
10 min
4
3
2
m taloga
m taloga
1
0
0
0
10
c)
d)
605
10

pH
7
6
5
4
1 min
3 min
5 min
10 min
3
2
1
m taloga
0
0
10
e)
Slika 6. Neutralizacija kiselosti rastvora hlorovodonine kiseline
poetne vrijednosti pH =2 talozima Solana a), Soda slana b), Soda slatka c), Koksara d) i
Ugljevik e)pri brzini mijeanja 300 o/min
Rezultati istraivanja efikasnosti neutralizacije u ovisnosti o vremenu mijeanja kod
neutralizacije kisele vode poetne pH vrijednosti 4 (Sl. 7), takoe je pokazala znaajan uticaj
vremena mijeanja na promjene kiselosti sredine, kod svih ispitivanih taloga.
Za koliinu doziranog taloga od 0,025 g/l kisele vode, provoenjem mijeanja u trajanju od 1
min, u sluaju primjene taloga Solana, pH sistema se poveala od poetne vrijednosti 4 na
vrijednost 5,32, dok je ista koliina taloga uz mijeanje u trajanju od 10 minuta izvrila
neutralizaciju kisele vode do vrijednosti pH od 6,5 (Sl. 7a). Ista pomenuta koliina taloga
Soda slana (Sl. 7b) poveala je pH kisele vode od poetne 4 na vrijednost 4,82 nakon vremena
mijeanja od 1 min, a nakon 10 min mijeanja pH vrijednost sistema se poveala na 6,48.
Produavanjem vremena mijeanja sa 1 min na 10 min, efikasnost neutralizacije doziranjem
taloga u koliini od 2,5 g/l kisele vode poveana je za 1,26 puta u sluaju primjene taloga
Soda slatka (Sl. 7c), te 1,28 puta koritenjem taloga Koksara (Sl. 7d) i Ugljevik (Sl. 7e).
606

pH
1 min
3 min
5 min
10 min
3
2
pH
1 min
3 min
5 min
10 min
3
2
1
m taloga
m taloga
0
0
0
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
a)
8
b)
8
pH
pH
1 min
3 min
5 min
10 min
3
2
1 min
3 min
5 min
10 min
3
2
1
m taloga
m taloga
0
0
0
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
c)
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
d)
607

pH
7
6
5
4
1 min
3 min
5 min
10 min
3
2
1
m taloga
0
0
0,01
0,02
0,03
0,04
0,05
e)
Slika 7. Neutralizacija kiselosti rastvora hlorovodonine kiseline
poetne vrijedne pH= 4 talozima Solana a), Soda slana b), Soda slatka c), Koksara d) i
Ugljevik e) pri brzini mijeanja 300 o/min
Zakljuak
Na osnovu provedenih eksperimentalnih istraivanja i dostupnih teoretskih saznanja moe se
zakljuiti da je otpadni vapneni mulj koji nastaje mekanjem vode u industriji mogue
koristiti u postupcima obrade kiselih otpadnih voda, sa aspekta njegove efikasnosti u
neutralizaciji pH vrijednosti. Radi lake manipulacije vapnenim muljem kao alternativnim
reagensom, potrebno ga je prethodno obezvodniti i osuiti.
Efikasnost neutralizacije vode slatkovodnim talozima direktno je ovisna o udjelu CaCO3 u
njima, na nain da vei udio poveava efikasnost taloga. Poreenjem efikasnosti slanih i
slatkovodnih vapnenih taloga moe se zakljuiti da sadraj NaCl u talozima povoljno utie na
brzinu rastvorljivosti CaCO3 taloga u vodi i time uveava njihovu efikasnost u procesu
neutralizacije. Ovo je posebno izraeno kod neutralizacije vode pH vrijednosti ispod 3.
U procesima neutralizacije kisele vode poetnih pH vrijednosti 2, 3 i 4 svi vapneni talozi
(slani i slatkovodni) pokazuju pad efikasnosti neutralizacije nakon postizanja pH vrijednosti
sredine 5,5. Opadanje brzine neutralizacije kisele vode nakon postizanja pH vrijednosti
sredine 5,5 ukazuje na mogunost relativno dobre kontrole procesa, to znai da bi u sluaju
predoziranja vode vapnenim talogom rizik za nagle promjene pH vrijednosti i prekoraenje
dozvoljenih vrijednosti bio sveden na minimum.
Radi obezbjeenja efikasnosti reakcije kalcijum karbonata iz vapnenih taloga sa kiselinama
otpadne vode, pri emu dolazi do njihove neutralizacije, potrebno je obezbijediti adekvatno
mijeanje vrstog materijala sa tekuom fazom.
Brzina mijeanja sistema vapneni talog kisela voda nema znaajniji uticaj na efikasnost
procesa neutralizacije kiselih voda, dok duina vremena mijeanja ima znaajan uticaj na
efikasnost procesa, to je znaajno sa aspekta postizanja eljenih pH vrijednosti tretirane vode
uz znatno manje koliine doziranog vapnenog mulja.
608

Brzina i vrijeme mijeanja u sistemu vapneni talog - kisela voda imaju znaajniji uticaj na
efikasnost neutralizacije u podrujima pH vrijednosti sredine od 3-5,5, a manje znaajan u
podrujima 5,5-6,5.
Literatura
1. Leeuwen, J., White, D., Baker, R., Jones, C., Reuse of water treatment residuals from
lime softening, Part I: Applications for the reuse of lime sludge from water softening,
Land Contamination & Reclamation, 18(4) (2011), 393-415.
2. Baker, R., White, D., Leeuwen, J., Applications for Reuse of Lime Sludge from Water
Softening, Department of Civil, Construction and Environmental Engineering, Iowa
State University, 2005.
3. Baker, R., Leeuwen, J., White, D., Final Report for TR-459: Reuse of Lime Sludge
from Water Softening and coal combustion byproducts, Iowa State University, (2004)
12.
4. Lin, S., Green, C., Wastes from water treatment plants: literature rewiew, results of an
Illinois survey and effects of alum sludge application to cropland, Illinois Department
of Energy and Natural Resources, (1987) 8.
5. Dewi, K., Draxsler, J., Limestone dissolution in FGD scrubbers, 13th World Clean Air
and Environmental Protection Congres, London (2004) 3.
6. Cotoa, B., Martosa, C., Penab, J., Rodrgueza, R., Pastora, G., Effects in the solubility
of CaCO3: Experimental study and model description, Fluid Phase Equilibria 324
(2012)17.
609

RESEARCH OF CONDITIONS FOR APPLICATION LIME SLUDGE IN

NEUTRALIZATION PROCESS OF ACID WASTE WATER
Sabina Begi1, Vladan Mii2, Zoran Petrovi2, Amra Odobai1, Maja Stevanovi Hodi1
1
Faculty of Technology University of Tuzla, Tuzla, sabina.begic@untz.ba

Faculty of Technology University of East Sarajevo, Zvornik, ozrenzorp@gmail.com
Abstract
Lime sludge which is generated in the industrial processes of water softening is a significant
environmental and economic burden, due to increasingly stringent of national and
international regulations relating to the management of waste streams. The high content of
calcium carbonate in this material opens the possibility of its application in the processes of
acidic waste water neutralization. In this paper, a research of characteristics of the process of
neutralizing the acidity of water in terms of different initial pH value, speed and time of
agitation, applying lime sludges which are generated in treatment of salt and fresh water, was
conducted. Results showed that the initial pH value of water, time of agitation and the
presence of NaCl have a significant effect on the solubility of calcium carbonate in the
process of neutralization, while speed of mixing has less effect.
Keywords: lime sludge, water neutralization, calcium carbonate
610


, ,
, -

:

. ,
,

.

, ""- 1, .
.
,
, 2 000
000 , 5 000
.
: , , , "" .
611


,
.

. , , ,
,
,
,
, .

,
,
. " ".
:
- ,
- ,
- ,
- ,
- ,
,
- ,
.
,
""
. ,
, .
,
,
.
-
, .
""-

. . "" (Maximale
Arbeitsplatz Konzentration) [1],
:
-
612

1 -
2 -
- .
1. - ""- [1]
, , ,
1
1

,
,

, ,
,

, ,

, , ,
, ,
,
,
-
,
,

,
.
,
,
, ,
,
, ,
, , ,

,
, ,

, ,
, ,
,
, ,
, ,
,

,
,
, ,
,

,
. , ,
,
,
613


, .
2011.
,
,
,
,
.

- ,
, ,
.
,
: 226, 232 40,
1.
,
, : () ,
,
.
, ,
, , ,
, , .
, ,
[1].
1 - ,
, ,
, .
1. [2]
614

,

.
1888. , " "
,
, , 1895.
.
,
1902. .
1906. , ,
.
1912.
, 1918.
.
"" 1927. .

, .
, ,
:
- - ( 2),
- ,
- ,
- - ( 2),
- - ( 2),
- .
)
)
)
2. , 100 [2]
,
( .
) 3x10-7 10-6 cm3,
3x10-4 cm3 , .

1 cm3
615

20 , 0,1 cm3 8
40- . ,
, ,
.
, ,
20 40 [2, 3, 4].

5 000 ,
, .
,
( )
.
,
,
. ,
, ,
1 10 mm.
, , 1965. 1985.
, -
.
, , ,
. .
,
. -
,
. , -
- (. 170
- ).

, : ,
, , -, , ,
, , ,
, , ,
, ,
, [5, 6].
, 9 km 1966. 28 ,
.
, .
3 4 ,
.
616

3. [4]
4. [4]
1992.
,
. 1996.
, 2008. , 2011.
" " [4, 7].

, ,
. ,
:
- ( ,
5.), ,
4.
- [8]
617

-
, (
),
- ,
- , , , ,
,
- .
2000.
,
, ,

.
,
,
, .
. : "",
"", , :
" ", " - ", ,
[9].
1999.

, EU Commission Directive 99/77/EC,
76/769/EEC 83/477/EEC. 1. 2005.,
.
2001. , ,
,
, /
.
, ,

2 000 000 ,
(International Labour Office - ILO), 2006 .
100 000 [10].

, ,
, 1, ""- ,
.
. .
618

,
, ,
. , ,
, , , . ,
,
. , " " .
1. .: - -
, , , (1997) . 20-51.
2. Troi I.: Issues Related to Long-Term Asbestos Use and Manufacture, Arh Hig Rada
Toksikol 60 (2009) . 3-10.
3. : , : http://www.metis.hr (20.7.2013.)
4. A . : http://www.azbest.8m.com (15.04.2013.)
5. .: , , (2012) .
463-484.
6. .:
,
- ,
EKO-LOGIC, (2009) . 1-28.
7. . : http://www.beograd.rs/cms/view.php?id=1434095
(15.04.2013.)
8. , ,
, " -
.. , ", , 2008.
9. ., ., ., .:
- ,
- , ,
(2013) . 359-364.
10. Internationa Labour Offi ce (ILO). Follow-up to resolutions adopted by the 95th
Session of the International Labour Conference and other matters arising. Resolution
concerning asbesto. :
http://www.ilo.org/gb/GBSessions/WCMS_GB_297_3_EN/lang--en/index.htm
(10.05.2013.)
619

11. ENVIRONMENTAL ASPECTS OF APPLICATION OF
ASBESTOS IN CIVIL ENGINEERING

Radovan Beleslin, Gordana Broeta, Dragan Zrni
University of Banjaluka, Faculty of Architectural and Civil Engineering
Abstract
In this paper point is to the significant level of exploitation environmentally unsuitable
materials in construction. Emphasis is placed on asbestos, applied during the construction of
many buildings in Banja Luka and the region, which use, seriously endanger the health of the
population. Besides many favorable characteristics that asbestos have as a component of
many building materials, the "MAK" list this material in category A1, which is declared as a
material that can cause cancer. In spite of that, according to report of the Central British
Office for collection and dissemination of statistical data, about 2 million tons of this mineral
is produced and processed worldwide every year, and there is about 5000 products to include
this material in their structure.
Key words: asbestos, asbestosis, radioactive radiation, "MAK" method.
620

IZBOR KRITERIJUMA ZA VREDNOVANJE UTICAJA NA IVOTNU

SREDINU U PROCESIMA PROIZVODNJE GRAEVINSKIH
RASTVORA I BOJA
1
Miroslav Dragi, 2Milica Matijevi, 1Milo Sorak

1
Univerzitet u Banjoj Luci,Tehnoloki fakultet, , miroslav.dragic@tfbl.org
2
Colorit d.o.o. Banja Luka, Tunjice, milica.matijevi@hotmail.com
Nauni rad
Pravilno identifikovanje i klasifikovanje aspekata ivotne sredine prestavlja osnov za efikasno
upravljanje zatitom ivotne sredine u preduzeima to predstavlja jedan od najznaajnijih
zahtjeva standarda ISO 14001. S obzirom da za navedene postupke ne postoji propisana,
obavezujua metodologija, preduzea razvijaju sopstvene ocjenjivake procedure i biraju
kriterijume vrednovanja za koje smatraju da najbolje odgovaraju njihovim procesima. Pri
tome se kao kriterijumi vrednovanja najee koriste veliina, obim i trajanje uticaja. U ovom
radu dat je metodoloki pristup identifikaciji i klasifikaciji aspekata i njihovih uticaja na
ivotnu sredinu u cilju optimizacije modela procjene rizika zagaenja ivotne sredine za
preduzea iz oblasti proizvodnje graevinskih rastvora i boja. Prikazani pristup moe pomoi
preduzeima da unaprijede svoje sisteme upravljanja ivotnom sredinom i prepoznaju anse
za smanjenje njihovog negativnog uticaja na ivotnu sredinu.
Pokazalo se da sistemi vrednovanja uticaja na ivotnu sredinu treba da, pored gore navedenih
osnovnih kriterijuma, sadre i kriterijume koji se odnose na mogunosti upravljanja uticajima,
sigurnost procjene samog uticaja, te stepen znaajnosti koju pojedinim aspektima daju
zainteresovane strane, prije svega drutvena zajednica i kupci.
Kljune rijei: aspekti, identifikacija, vrednovanje, ISO 14001
1. UVOD
teta koja se nanosi ivotnoj sredini raste iz dana u dan zbog poveanog troenja prirodnih
sirovina, zagaenja zemljita, vode i vazduha, te stvaranja sve veih koliina otpada. Glavni
uzrok tome su permanentan rast industrijske proizvodnje i nezaustavljivi rast svetske
populacije. Uoavajui navedeno u posljednje vrijeme drutvo razliitim zakonskim i drugim
mjerama trai od privrednih subjekata da pojaaju brigu za zatitu ivotne sredine. Iz
navedenih razloga sve vei broj preduzea nastoji shvatiti kako, na koji nain i u kojoj meri
mogu uticati na zatitu ivotne sredine. Ona se trude da postignu i pokau svoj uinak u zatiti
ivotne sredine kontrolisanjem uticaja svojih aktivnosti na ivotnu sredinu. Prema Edwardsu
(2004), postoje etiri razloga zato bi svaka organizacija prilikom upravljanja svojim
procesima trebala uzeti u obzir i faktore zatite ivotne sredine. To su:
Etiki - odgovornost da se brinemo za svjet u kojem ivimo i da ga predamo naoj djeci u
to boljem stanju;
Ekonomski ouvanjem resursa i smanjenjem otpada mogu se ostvariti znaajne utede;
621

Zakonski zbog estih izmjena zakonske regulative iz oblasti zatite ivotne sredine,
preduzeima je neophodan sistem koji e omoguiti usaglaenost postupaka sa zakonom i
time omoguiti njihovo nesmetano funkcionisanje uz zadravanje steene reputacije; i
Komercijalni - sve vie velikih organizacija preuzima kontrolu nad vlastitim
odgovornostima koje se tiu zatite ivotne sredine, te stoga one same trae od svojih partnera
da uine isto (1).
Nain na koji kvalitetno upravljati zatitom ivotne sredine daje serija standarda ISO 14000.
Njome se utvruju zahtjevi i uslovi koji se odnose na sistem upravljanja zatitom ivotne
sredine, kako bi organizacija mogla da razvije i primjeni politiku i ciljeve zatite ivotne
sredine vodei rauna o svim zakonskim i drugim propisima, kao i informacijama o
znaajnim uticajima na ivotnu sredinu. Treba naglasiti da standardi ne utvruju apsolutne
zahtjeve u pogledu uinka zatite ivotne sredine, osim od obaveza datih u politici zatite
ivotne sredine. Stoga, dvije organizacije koje obavljaju sline aktivnosti, a koje imaju razliit
uinak zatite ivotne sredine mogu biti u skladu sa zahtevima ovih standarda. Naime,
standardi se primenjuju za one aspekte ivotne sredine koje organizacija moe da kontrolie i
na koje moe da utie, jer se njima ne utvruju posebni kriterijumi uinka zatite ivotne
sredine (2).
Aspekt ivotne sredine, prema seriji standarda ISO 14000, definie se kao element aktivnosti,
proizvoda ili usluge preduzea koji moe delovati na ivotnu sredinu. Pri tome, znaajni
aspekti ivotne sredine su oni aspekti koji imaju ili mogu da imaju znaajan uticaj na ivotnu
sredinu. Uticaj na ivotnu sredinu prestavlja svaku promena ivotne sredine, pogoranje ili
poboljanje, koja je potpuno ili djelimino rezultat aspekata ivotne sredine neke organizacije.
Veza aspekta ivotne sredine i uticaja na ivotnu sredinu moe se prikazati kao veza uzrok i
posledica, gde uzroke treba posmatrati kao aspekte, a posledice kao uticaj aspekata na ivotnu
sredinu (slika br.1).
UZROK
AKTIVNOST
ASPEKT
SREDINE
IVOTNE
Praina
Mljevenje kamena
Buka
POSLEDICA
UTICAJ
NA
SREDINU
Vazduh
Zemljite
Zdravlje ljudi
IVOTNU
Zdravlje ljudi
Slika 1. Uzrono posljedina veza

Figure 1. Figure 3. Cause - effect relationship
Budui da je uticaj na ivotnu sredinu organizacije usko povezan sa ukupnim performansama
organizacije, efikasnost nekog sistema zatite ivotne sredine u organizaciji se zasniva na
razumevanju i prepoznavanju aktivnosti koje bi mogle znaajno uticati na ivotnu sredinu. Pri
tome kao prvi i najvaniji korak namee se proces identifikacije i vrednovanja aspekata
ivotne sredine. Naime, identifikacija znaajnih aspekata ivotne sredine prua osnovu za
postavljanje ciljeva i zadataka, te za definisanje ekolokih programa upravljanja, operativne
kontrole i drugih elemenata sistema koji su neophodni za uredno, potpuno i pouzdano
622

upravljanje zatitom ivotne sredine. Po ispravnom identifikovanju znaajnih aspekata

ivotne sredine, rukovodstvo e biti u stanju da aktivnosti i resurse usmjeri na one aspekte
koji e najvjerovatnije dovesti do poboljanja uinaka.
Nivo detaljnosti i sloenosti sistema upravljanja zatitom ivotne sredine, obim
dokumentacije i resursi koji su mu privreni zavise od brojnih faktora kao to je obim sistema,
veliina organizacije i priroda njenih aktivnosti, proizvoda i usluga. Ovo moe biti posebno
bitno kod malih i srednjih preduzea koja posluju u uslovima ogranienih resursa. U ovom
radu posebna panja e se posvetiti identifikaciji i vrednovanju aspekata ivotne sredine u
preduzeima proizvodnje graevinskih boja i rastvora. Efikasnost predloenog modela bie
prezentovana na primjeru preduzea Colorit d.o.o. iz Banjaluke.
2. ASPEKTI IVOTNE SREDINE
2.1. Identifikacija aspekata ivotne sredine
Aspekti ivotne sredine, njihova identifikacija i vrednovanje uticaja, prestavljaju osnov za
sljedeih sedam aktivnosti zahtjevanih standardom ISO 14001. To su:
1.
Garancija da je politika ivotne sredine prikladna za dato preduzee.
2.
Uspostavljanje ciljeva i zadataka koji su u skladu sa obavezama preduzea da e
spreiti zagaenje ivotne sredine.
3.
Identifikovanje potreba za edukacijom zaposlenih, iji posao moe imati znaajniji
uticaj na ivotnu sredinu.
4.
Interno komuniciranje izmeu razliitih nivoa i funkcija organizacije.
5.
Identifikovanje aktivnosti i operacija (ukljuujui odravanje) koje su povezane sa
znaajnijim aspektima ivotne sredine i razvijanje prikladnih uputstava za rad.
6.
Identifikovanje potencijala za nesree i kritine situacije.
7.
Provoenje monitoringa i merenje glavnih karakteristika aktivnosti koje mogu imati
znaajniji uticaj na ivotnu sredinu (2).
Na slici 2 uopteno je prikazan proces identifikacije i ocjene znaajnosti aspekata ivotne
sredine sa ulaznim i izlaznim parametrima.
ULAZI
Procesi i
proizvodi
Poetno
stanje
ivotne sredine
Politika ivotne
sredine
IDENTIFIKACIJA ASPEKATA IVOTNE

SREDINE
Identifikacija aktivnosti preduzea i
x
njihove interakcije sa okruenjem
x
Grupisanje aktivnosti prema aspekatima
ivotne
x
Definisanje uticaja aspekata ivotne
sredine
OCJENA ZNAAJNOSTI ASPEKATA
IVOTNE SREDINE
Izbor kriterijuma za ocjenu
x
Ocjena znaajnosti uticaja na ivotnu
x
sredinu prepoznatih aspekata ivotne sredine
Izdvajanje znaajnih aspekata ivotne
x
sredine
623
IZLAZI
Znaajni
aspekti
ivotne
sredine

Slika 2. Opti postupak identifikacije i ocjene aspekata ivotne sredine

Figure 2. General procedure for the identification and assessment of environmental aspects
Iz navedenih razloga, preduzea trebaju da identifikuju sve aspekte ivotne sredine u okviru
obima svog sistema upravljanja zatitom ivotne sredine. Pri tome, ona moraju uzeti u obzir
sve ulaze i izlaze (eljene i neeljene) koji su povezani sa tekuim i prolim aktivnostima,
proizvodima i uslugama, novim ili modifikovanim aktivnostima, proizvodima ili uslugama.
Pored toga, proces identifikacije aspekata treba da uvai redovne i vanredne radne uslove,
uslove iskljuivanja i putanja u rad, kao i predvidive sluajeve opasnosti. Preduzea obino
grupiu aspekte prema kategorijama aktivnosti, proizvoda i usluga da bi osigurali
identifikovanje svih svojih aspekata ivotne sredine. ISO 14001 predlae da proces
identifikacije obuhvati sljedee grupe aspekata: emisije u vazduh, isputanja u vodu,
isputanja u zemljite, upotrebu sirovina i prirodnih resursa, korienje energije, emitovana
energija npr. toplota, radijacija, vibracija, otpadi i nus-proizvodi i fizike karakteristike npr.
veliina, oblik, boja, izgled (2).
Pored identifikacije aspekata ivotne sredine koje preduzee moe direktno da kontrolie, ono
treba da razmotri i one aspekte na koje moe indirektno da utie npr. one povezane sa robama
i uslugama koje organizacija koristi kao i one povezane sa robom i uslugama koje
organizacija obezbjeuje. Posebnu panju treba posvetiti vezi izmeu aspekata i aktivnosti
preduzea, posebno onim povezanim sa proizvodima u uslugama preduzea, kao to su:
projektovanje i razvoj, proizvodni procesi, pakovanje i transport, uinak zatite ivotne
sredine i nain rada podugovaraa i isporuilaca, upravljanje otpadom, iskopavanje i
distribucija sirovina i prirodnih resursa, istribucija, upotreba i end of life proizvoda (2). Iako
nema jedinstvenog pristupa za identifikovanje aspekata ivotne sredine, u praksi se najee
koristi nekoliko pristupa koje preduzaa koristite da identifikuju svoje ekoloke aspekte, i to:
Brainstorming metoda - U ovom sluaju tim menadera i lica odgovornih za procese

identifikaciju aspekata vre kroz niz brainstorming sesija. Ovo prestavlja brz i efikasan
postupak, uz uslov da uesnici imaju detaljno razumevanje aktivnosti u opsegu njihovih
nadlenosti i povezanih aspekata ivotne sredine.
Metoda lanca snabdijevanja - Ovaj pristup fokusira se na identifikaciju aspekata

ivotne sredine praenjem lanca snabdijevanja preduzea (supply chain) koji obuhvata sve
aktivnosti poev od dobavljaa, kroz proizvodnju, distribuciju i prodaju proizvoda pa sve do
konanog odlaganja proizvoda. Konano, ovaj pristup obuhvata i analizu ivotnog vijeka
proizvoda.
Metoda identifikacije materijala - Ova metoda se usredsreuje na sve materijale i

njihove sastavne delove koji se koriste u proizvodnji. Takav pristup obezbeuje obuhvat svih
podataka o opasnim materijalima, ali esto zaobilazi aspekte poput vode i energije.
Metoda usklaenosti sa zakonodavnom regulativom Ovim pristupom preduzee se

usredsreuje na stvari koje su zakonski regulisane od strane vlade, drave i lokalnih agencija
za ivotnu sredinu. Ipak aspekti koji nisu regulisani zakonom, npr. troenje energije, obino
nisu obuhvaeni kod ove metode.
Dijagram toka procesa - Ova metoda predstavlja najlaki i najobuhvatniji nain za

identifikovanje aspekata ivotne sredine. Metoda se vri na principu da se preduzee razbije
na manje upravljake delove tako da se svaki proces preduzea predstavi na svaki proces i
624

podrana aktivnost na dijagram toka procesa, te se nakon toga svaki proces i aktivnost
pojedinano detaljno razmotri kako bi se mogli identifikovati pripadajui aspekti (3,4).
Smatra se da je korisno koristiti ove pristupe u kombinaciji jedan sa drugim kako bi se
osiguralo da su sve aktivnosti adekvatno pokrivene i da su svi ekoloki aspekti identifikovani.
Naime, svaki od pristupa ima jedinstvene prednosti koje e doprineti uspehu analize. Nakon
identifikacije potencijalnih uticaja na ivotnu sredinu, iste treba evidentirati zajedno sa
aktivnostima i aspektima sa kojima su povezani (tabela 1).
Tabela 1. Primjer identifikovanja okolinskih aspekata i njihovih uticaja
Tabela 1. An example of the identification of environmental aspects and their impacts
Aktivnost/ Proces
Proizvodnja prakastih proizvoda
Proizvodne linije/maine
Korienje elektrine energije
Aspekti ivotne sredine

Emisija praine pri proizvodnji
prakastih proizvoda
Buka koju stvaraju maine pri
radu u proizvodnom pogonu
Potronja elektrine energije
Uticaj na ivotnu sredinu

Zagaenje
vazduha
neposrednoj okolini maine
+/u
Oteenje organa sluha radnika

Poveanje/smanjenje
elektrine energije
potronje
+/-
2.2. Ocjena znaajnosti aspekata ivotne sredine

Da bi ocijenila znaajnost aspekata ivotne sredine, preduzea trebaju da razvijaju svoje
ocjenjivake procedure sa odgovarajuim kriterijumima koji najbolje odgovaraju njihovim
aktivnostima. Pri tom se preferira koritenje nenumerike skale zbog njene jednostavnosti. U
tom sluaju, svaki kriterijum za ocjenu uticaja na ivotnu sredinu najee ukljuuje skalu od
3 ili 5 bodova. Razlog to je skala sa neparnim brojem je tenja ocjenjivaa da odabere
sredinu kada se postavlja pitanje je li neki atribut za nijansu pozitivniji ili negativniji od
neutralnoga. U suprotnom, ukoliko se koristi skala od 4 boda, tada je potrebno da se
ocjenjiva odlui za jednu stranu (opasno) ili drugu stranu (bezopasno). Ovdje treba
napomenuti da se nenumerike skale ocjenjivanja rijetko koriste.
U strunoj literaturi (3-8) mogu se nai razliiti kriterijumi za procjenu znaajnosti uticaja
aspekata ivotne sredine primjenjivi u procesima proizvodnje graevinskih rastvora i boja. Za
svaki predloeni kriterijum definisana je skala procjene od 5 bodova. Treba napomenuti da
preduzea nisu duna provoditi ocjenjivanje po svim navedenim kriterijumima, nego e
odluiti koji su kriterijumi vani za njih te na temelju tih kriterijuma vriti ocjenjivanje.
Raspon skala i njihove pridruene definicije je mogue modifikovati od strane preduzea
kako bi to bolje odgovarale samom preduzeu.
etiri najee koritena kriterijuma za procjenu uticaja na ivotnu sredinu su obim, jaina,
vjerovatnoa i trajanje uticaja (tabela 2).
Tabela 2. Osnovni kriterijumi za procjenu utacaja aspekata ivotne sredine
Table 2. Basic criteria for scoring environmental impacts
Kriterijum
K1 Obim uticaja
K2 Jaina
OCJENA
3
Uticaj
ogranien na
maloj povrini
Neznatan uticaj
Uticaj rairen po
cijeloj povrini
organizacije
Manja od
Uticaj proiren
van lokacije
organizacije
Rijetko iznad
625
Uticaj proiren na
itav region
esto
iznad
Uticaj proiren
van
granica
regiona,drave..
Ozbiljan
/

propisanog
dozvoljenog
Uticaj se javlja
samo u sluaju
velikih
prirodnih
katastrofa
Uticaj je posljedica
nezgoda (poar,
eksplozija,curenja i
sl.
Uticaj se moe
pojaviti kao
posljedica
nedovoljne
obuke ili greke
na opremi
Uticaj se moe
pojaviti
u
normalnoj
situaciji
ili
svakodnevno
Uticaj
oubiajena
pojava
Manje ili
jednako 0,5h
dnevno
0,5-2h dnevno
2-4h dnevno
Puno
radno
vrijeme
organizacije
Cjelodnevni
uticaj
uticaja
K3
Vjerovatnoa
pojave
Trajanje/
K4 Uestalost
uticaja
dozvoljenog
katastrofalan
uticaj
je
Bilo koji usvojeni sistem procjene znaajnosti uticaja na ivotnu sredinu trebao bi da sadri
minimum ova etiri kriterija procjene. Po potrebi preduzea mogu u svoje sisteme procjene
ukljuiti i druge kriterijume pogodne za procjenu uticaja njihovih procesa na ivotnu sredinu.
Za preduzea u kojima se vri proizvodnja graevinskih rastvora i boja mogu biti korisni
kriterijumi prikazani u tabeli 3.
Tabela 3. Dodatni kriterijumi za procjenu utacaja aspekata ivotne sredine
Table 3. Additional criteria for scoring environmental impacts
OCJENA
Kriterijum
1
2
3
4
5
Trajanje
posljedica
K5 uticaja
Vrijeme
oporavka
Nivo
K6 kontrolisanja
uticaja
Zakonski
K7
propisi
Interes
K8 zainteresovanih
strana
Kratkorono
uticaj se moe
ispraviti u roku
do tri meseca
Tri do 12
meseci
ispravljiv
Jedna do tri
godine teko
za ispraviti ali
popravljiv
Totalna
kontrola
Redovno
kontrolisanje
uz mogunost
povremenih
prekida
Periodino
kontrolisanje
Nema
zakonskih
zahtjeva
Od male ili
nikakve
vanosti
zainteresovanim
stranama
Organizacija
nije zakonski
obavezna, ali
dobrovoljno
eli regulisati
Od sekundarne
vanosti jednoj
ili nekoliko
zainteresovanih
strana
Tri godine ili

vie
uz
uloen veliki
trud
mogue
ispraviti
Sistem
kontrolisanja
nije
uspostavljen,
kontrolisanje
na zahtjev
Nepovratan
kontrolisan ali
neispravljiv
Potpuno
kontrole
bez
U skladu sa
politikom
zatite ivotne
sredine
Potencijalno
mogui
zakonski
zahtjvi
Zakonski
regulisano
Od sekundarne
vanosti svim
ili veini
zainteresovanih
strana
Od primarne
vanosti jednoj
ili
nekoliko
zainteresovanih
strana
Od primarne
vanosti svim
ili
veini
zainteresovanih
strana
Kada se odaberu kriterijumi, preduzee treba prikupiti to vie podataka relevantnih za ocjenu
uticaja na zatitu nokoline. Nakon to su dodeljene pojedinane ocjene, treba drediti ukupnu
ocjenu za svaki pojedini uticaj. U praksi, za odreivanje ukupne ocjene uticaja, obino se
koriste dva pristupa i to: sabiranje pojedinanih ocjena i mnoenje. U oba sluaja to je vei
broj to je uticaj znaajniji.
626

Logino je sada postaviti pitanje kako preduzee, tim ili pojedinac zna da li je bolje zbrajati ili
mnoiti ocjene uticaja na ivotnu sredinu. Kada su u pitanju procesi proizvodnje graevinskih
rastvora i boja, analizom dostupne literature, realnih situacija iz prakse i drugih izvora,
predlae se primjena mnoenja kao metode za utvrivanje ukupne ocjene znaajnosti (3,4,810).
3. REKSPERIMENTALNI EZULTATI I DISKUSIJA
Eksperiment za identifikaciju aspekata ivotne sredine vren je u procesu proizvodnje
graevinskih rastvora i boja preduzea COLORIT d.o.o. Banja Luka. To je proizvodno
preduzee, ija je osnovna delatnost proizvodnja materijala za zavrne radove u
graevinarstvu fasade, disperzije, poludisperzije, graevinska ljepila, glet mase, mase za
izravnavanje podova i ostali dekorativni materijali.
U skladu sa Politikom zatite ivotne sredine preduzea, vaeom zakonskom regulativom i
podacima prikupljenim mjerenjima i analizom stanja ivotne sredine (poetno preispitivanje)
izvrena je identifikacija aspekata ivotne sredine i procjena znaajnosti njihovih uticaja na
ivotnu sredinu (tabela 4). Postupak identifikacije vren je kombinovanom primjenom metoda
dijagrama toka i identifikacije materijala. Ukupna ocjena znaajnosti uticaja dobijena je
mnoenjem ocjena po svakom pojedinanom kriterijumu, prema formuli:
UKZ (ukupna znaajnost uticaja)=K1K2K3K4K5K6K7K8
(1)
Tabela 4. Identifikovani aspekti ivotne sredine
Table 4. The identified environmental aspects
Aktivnost/ Proces
Aspekti ivotne
sredine
Nabavka sirovina
Nekontrolisana
nabavka sirovina
Istovar sirovina
Pojava praine u
neposrednoj okolini
Proizvodnja tenih
proizvoda
Mogunost rasipanja
tenih komponenata
Emisija praine pri
Proizvodnja
proizvodnji prakastih
prakastih proizvoda
proizvoda
Buka koju stvaraju
Proizvodne
maine pri radu u
linije/maine
proizvodnom pogonu
Transport i skl.
Mogunost rasipanja
materijala i gotovih
sirovina i gotovih
proizvoda
proizvoda
Pojava vrstog otpada
Proizvodni proces
(kamen, papir,...)
Pojava tehnoloke
Proizvodni proces
otpadne vode
Emisija izduvnih
Unutranji transport
gasova i buka
sirovina i proizvoda
viljukara
Korienje elektrine
energije
Potronja elektrine
energije
Uticaj na ivotnu
sredinu
K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 UKZ
Ugroavanje zdravlja
2
ljudi
Ugroavanje zdravlja
2 ljudi u neposrednoj 1
okolini
36
0.1%
720
2.5%
3240 11.0%
Zagaenje vazduha u
4 neposrednoj okolini 1
maine
540
1.8%
Oteenje
organa
1
sluha radnika
2160
7.4%
Zagaenje zemljita i
1
vode
480
1.6%
720
2.5%
8640 29.4%
960
3.3%
864
2.9%
3 Zagaenje vode
Zagaenje zemljita i
vode
Zagaenje zemljita i
8
vode
Zagaenje vazduha i
9 ugroavanje zdravlja
radnika
Poveanje smanjenje
10 potronje elektrine
energije
7
627

Korienje vode
Potronja vode
Poveanje /smanjene
2
11 potronje vode
Korienje opasnih
hemikalija u
12 Ugroavanje ivotne
Pojava opasnog otpada
2
sredine
proizvodnji i u
laboratoriji
Odravanje
Pojava starog ulja i
Zagaenje zemljita i
2
13
viljukara i kamiona
masnih krpa
vode
14 Siromaenje
Prevoz materijala i Potronja goriva (euro
3
neobnovljivih
dizel)
gotovih proizvoda
prirodnih resursa
2 3
648
2.2%
8640 29.4%
1080
3.7%
648
2.2%
Zahtjevi standarda ISO 14001 fokusirani su na aspekte ivotne sredine koji imaju i koji mogu
imati znaajan uticaj na ivotnu sredinu. Sam standard ne obavezuje preduzea da odreene
aspekte i njihove uticaje prepoznaju kao znaajne ili ne. Stoga se ocjena znaajnosti uticaja
uglavnom zasniva na rezultatima procjene uticaja na ivotnu sredinu. Nakon to se izaberu
kriterijumi za procjenu uticaja sledi definisanje i pridruivanje numerikih vrednosti, iz ega
proizlazi ukupna ocjena znaajnosti uticaja za svaki identifikovani aspekt ivotne sredine.
Poseban problem za preduzea predstavlja odreivanje granica koje bi odvajale znaajne
uticaje od onih beznaajnih. Konceptualno, problem je isti, bez obzira na to koliki broj
kriterijuma i moguih ocjena je izabran. Zato preduzea moraju sama definisati granicu koja
odreuje znaajnost. U praksi se sljedea tri faktora najee koriste kako bi definisali tu
odluku: zakonski zahtjevi, zahtjevi zainteresovanih strana i rangiranje po procentu
znaajnosti. Prva dva faktora su obino obavezujua, to znai da se zakonom ili zahtjevom
zainteresovane strane (drutvene zajednice, kupci i sl.) od preduzea trai praenje odreenog
aspekta/uticaja, pa taj aspekt automatski treba da bude kvalifikovan kao znaajan.Rangiranje
prema procentima je najee primjenjivani postupak izdvajanja znaajnih aspekata ivotne
sredine, a odnosi se na relativnu poziciju ocjene u ukupnoj distribuciji ocjena. Tako preduzea
utvruju apsolutnu (npr.>800) ili relativnu (npr 80% aspekata) granicu znaajnosti. Stoga,
svaki ovakav pristup definisanju znaajnosti uticaja na ivotnu sredinu je u neku ruku
subjektivan, pa se zato preduzea moraju osloniti na profesionalno iskustvo.
U ovom radu za utvrivanje granica znaajnosti okolinskih uticaja preduzea Colorit
primijenjena je ABC analiza. Ovom analizom pretpostavljeno je da aspekti iji se kumulativni
relativni uticaj kree u granicama 70-80%, imaju velik (znaajan) uticaj, pa ih stoga treba
drati pod kontrolom, uraditi akcione planove za smanjenje uticaja i utvrditi odgovarajue
Programe upravljanja zatitom ivotne sredine (aspekti 3, 5, 8 i 12). Za aspekte iji
kumulativni relativni uticaj ne prelazi 5% pretpostavlja se, da su zanemarivi odnosno
beznaajni (aspekti 1, 4 i 6). Ostali aspekti (2, 7, 9, 10, 11 i 13) posmatraju se kao aspekti sa
malim uticajem, ali ipak znaajnim, i na njih se djeluje prvenstveno preventivno (obuke,
odravanje i sl.). Grafika interpretacija primjenjenog rjeenja prikazana je na slici 3.
628

100.0%
90.0%
80.0%
70.0%
60.0%
50.0%
40.0%
30.0%
20.0%
10.0%
U1
U6
U4
U14
U11
U7
U2
U10
U9
U13
U5
U3
U12
U8
0.0%
Slika 3. ABC analiza

Figure 3. ABC analysis
4. ZAKLJUAK
Politika zatite ivotne sredine svakog preduzea treba da se zasniva na poznavanju aspekata
ivotne sredine i znaajnih uticaja na ivotnu sredinu koje njihove aktivnosti uzrokuju.
Prikazani metodoloki pristup identifikaciji i klasifikaciji aspekata ivotne sredine i njihovih
uticaja moe pomoi preduzeima da unaprijede svoje sisteme upravljanja ivotnom sredinom
i prepoznaju anse za smanjenje svog negativnog uticaja na ivotnu sredinu. Pokazalo se da
sistemi vrednovanja uticaja na ivotnu sredinu treba da, pored osnovnih kriterijuma (obim,
jaina, vjerovatnoa i uestalost uticaja) sadre i nelke dodatne kriterijume koji se odnose na
mogunost upravljanja uticajima, zakonsku regulativu, te stepen znaajnosti koju pojedinim
aspektima daju zainteresovane strane, prije svega drutvena zajednica i kupci.
Prestavljeni model je robustan, jer sadri vie kriterijuma za vrednovanje nego sto je
uobiajeno u praksi jer u nedostatku stvarnih, mjerljivih informacija o aspektima ivotne
sredine i njihovom uticaju korisnici daju uoptene i esto subjektivne ocjene. Stoga prednost
opisanog sistema lei u injenici to korisnici kroz ocjenu uticaja po vie kriterijuma daju
objektivniju ocjenu stvarnog uticaja na ivotnu sredinu. Predloeni model primjenjen je i
verifikovan na procesima proizvodnje graevinskih rastvora i boja. Isti se moe primjeniti i u
drugim slinim proizvodnim procesima. Pri tom korisnici, u zavisnosti od svojih potreba i
iskustva, mogu predloeni model modifikovati jer se svaka organizacija treba oslanjati na
profesionalno iskustvo i ocjenu onih koji su zadueni da taj zadatak obave.
LITERATURA
1. Edwards,A.J.: ISO 14001 Environmental Certification Step By Step, Elsevier
Butterworth-Heinemann, Oxford (2004), UK
2. ISO 14001:2004, Environmental management systems Requirements with guidance
for use.
629

3. Block,M.R.:Identifying Environmental Aspects and Impacts, McGraw-Hill Inc.

(1999),USA
4. U.S. Army Environmental Center :Environmental management systems aspect and
impact methodology for army training ranges , Aberdeen Proving Ground, Maryland
(2004) dostupno na:
www.sustainability.army.mil/tools/docs_ems/EMS%20Web%20Page%20Items/Range
EMS.pdf (1.5.2013).
5. David, A..Environmental Aspects & Impacts: A system for identifying priorities and
setting goals. Professional Safety, february 2010, 26-31, dostupno na www.asse.org
6. Koki, A., Arsi, J., Milivojevi, K., Kanjevac M.. Vrednovanje znaaja uticaja
aspekata ivotne sredine na Primeru firme Banja komerc, 33.Nacinalna konferencija
o kvalitetu, Kragujevac (2006), B36-39
7. Krivokapi, Z., Jovanovi, J., Vujovi, A.. Unapredjenje upravljanja zatitom ivotne
sredine primjenom multi-softvera. 1. International Conference Ecological safety in
post-modern environment (2009), Banja Luka,
8. Ljubas, D., Sabol, G..Possibilities of Environmental Aspects and Impacts Evaluation
According to ISO 14001 Standard on the Example of an Academic Institution .The
Holistic Approach to Environment 1(2011)2, 75-84
9. Staletovi, N., Kovaevi, S., Kovaevi, M.. Metodoloki pristup identifikacije
aspekata i vrednovanja uticaja na ivotnu sredinu za projekat 'Eksploatacija magnezita
u leitu avlovac-Masnica'. Rudarski radovi, Bor, (3) (2012), 171-194.
10. Bolti, Z., Tomi, T., Rui,N., Petrovi, S.. Upravljanje rizikom u farmaceutskoj
industriji koncept analize rizika i najee koritene metode. Glasnik hemiara,
tehnologa i ekologa Republike Srpske, 4 (2010), 39-44
630

11.SELECTION CRITERIA FOR ENVIRONMENTAL IMPACT

ASSESSMENT IN THE PRODUCTION OF CONSTRUCTION
PAINT AND SOLVENTS
1
1
Miroslav Dragi, 2Milica Matijevi, 1Milo Sorak
Univerzity of Banja Luka ,Faculty of Technology, miroslav.dragic@tfbl.org

2
Colorit d.o.o. Banja Luka, milica.matijevi@hotmail.com
Correctly identifying and classifying the environmental aspects is base for effective
environmental management in enterprises and is one of the most important requirements of
the ISO 14001 standard. Considering that there are no prescribed procedures or obligatory
methodology, companies develop their own procedures for the evaluation and choose the
assessment criteria which the best fit to their processes. The size, scope and duration of
impact are the criteria that are commonly used. This paper presents a new methodology of
identifying and classification environmental aspects and their impact on the environment in
order to optimize the model of risk assessment of environmental pollution for companies in
the production of construction solutions and color. The presented approach can help
companies to improve their environmental management systems and identify possibility to
reduce their negative impact on the environment.
It has been shown that environmental impact assessment systems, in addition to the above
basic criteria, should include criteria related to the impacts of management options, security
assessment of the impact, and the degree of significance that certain aspects provide
stakeholders, particularly for the community and customers.
Key words: aspects, identifying, assessment, ISO 14001
631

VIEKRITERIJUMSKA ANALIZA LOKACIJE DEPONIJE OTPADA

TORINE U OPTINI RIBNIK
Saa Dunovi1, Ljiljana Vuki2, Sinia Cukut3
1
Institut za graevinarstvo IG Banja Luka, sasa.dunovic@institutig.com

Univerzitet u Banjaluci, Tehnoloki fakultet, Banja Luka, vukilj@gmail.com
3
Institut za graevinarstvo IG Banja Luka, s.cukut@institutig.com
Nauni rad
Saetak
Izbor lokacije za deponiju esto predstavla najtei zadatak u procesu izgradnje i koritenja
deponije. Lokalne, optinske deponije su odlagalita otpada, koja su oformlena gotovo u svim
optinama Republike Srpske za potrebe zbrinjavanja otpada. Za takve deponije, najee su
odabrane lokacije u umskom pojasu ili pored lokalnih i umskih puteva, tj. prirodno pogodni
geomorfoloki oblici. Za predmetne lokacije uglavnom nisu provedena prethodna ispitivanja
(geoloka, hidroloka, geomehanika, itd.).
Predmet rada je zvanina deponija u optini Ribnik, tanije njena lokacija i uticaj na ivotnu
sredinu. Istraivanje je izvedeno sa cilem da se na ovom primjeru, ukae na posljedice
nepotpune evaluacije kriterijuma za lociranje deponije, a kao rezultat toga se preporuuje
obavezna sanacija i rekultivacija deponije, te prelazak na sistem regionalnog deponovanja
otpada.
Klune rijei: deponija, lokacija, odlaganje otpada, ivotna sredina.
Uvod
Optina Ribnik je nastala 1992. godine podjelom bive optine Klju. Sistem upravlanja
vrstim otpadom na podruju ove optine zasniva se na aktivnostima prikuplanja, odvoza i
deponovanja vrstog otpada od strane JP Ribnik Ribnik d.o.o. Odlaganje otpada se vri na
zvaninoj lokanoj deponiji Torine i velikom broju deponija koje postoje kao neureene, sa
nikakvim ili minimalnim sanitarno-higijenskim uslovima (1). Skuptina optine Ribnik je
2005. godine donijela odluku o korienju prirodne geomorfoloke depresije na lokalitetu
Torine kao zvanine optinske deponije bez jasno definisanog vijeka trajanja.
Ova deponija nije tehniki ureena niti opremlena, nije ispitana njena lokacija i nikada nije
procijenjen njen uticaj na ivotnu sredinu. Godinje se, na istu, deponuje 410 tona (od toga
370 tona od domainstava i 40 tona od ostalih) mijeanog komunalnog otpada to
podrazumijeva sve vrste otpada iz domainstava, graevinski otpad, medicinski (Dom
zdravla Ribnik) i ostali otpad (gume, maziva, istroeni dijelovi maina i vozila). Za sedam
godina postojanja ove deponije, na nju je odloeno blizu 3.000 tona svih vrsta otpada (1).
Ranija istraivanja stanja ivotne sredine ove optine su raena jedino za potrebe izrade
Lokalnog ekolokog akcionog plana (LEAP), ali su i tada svedena na formu opisa i
632

dokumentovanja stanja, bez detaljnijih mjerenja i snimanja. Ipak, tada je prepoznat i istaknut
problem lokacije zvanine optinske deponije Torine.
Izbor lokacije deponije je veoma osjetliv korak u cjelokupnom procesu izgradnje takvog
objekta. Treba teiti ravnotei optih suprotnosti izmeu ekonomskih, drutvenih i ekolokih
interesa koji se pojavluju na razmatranim prostorima, kako bi se zadovolili dugoroni cilevi
i potrebe obuhvaenih nasela, regije pa i ire (2).
Predmet ovog rada je analiza lokacije i procjena uticaja ove deponije na ivotnu sredinu. Cilj
istraivanja je da se kroz analizu lokacije optinske deponije Torine ukae na potrebu
naunog pristupa izboru lokacije deponija otpada i praktinu primjenu geografskih
informacionih tehnologija, koje mogu biti od velike pomou u tom procesu.
Kako se radi o velikom broju kriterijuma, razliitih teinskih faktora, koje je potrebno uvaiti,
neophodno je postupak izbora nove lokacije provesti metodom viekriterijumske analize, koja
omoguava ispitivanje veeg broja moguih rjeenja u procesu izbora lokacije deponije
otpada, uz istovremeno ukluivanje znaajnog broja relevantnih kriterijuma, i cileva, koji
esto mogu biti u suprotnosti (3).
U bolje ureenim dravama od Bosne i Hercegovine, veina kriterijuma je definisana
zakonskim propisima i njihovo potovanje je obavezno, odnosno nepotovanje podlijee
odreenim sankcijama. U Republici Srpskoj tokom 2002. godine doneen je Zakon o
upravlanju otpadom i to kao prelazno rjeenje do donoenja novog Zakona, koji bi trebao biti
usklaen sa evropskim direktivama o otpadu i deponijama otpada (4).
Do danas, jo uvijek nije usvojen novi zakon o otpadu, ve se primjenjuje zakon iz 2002.
godine. Iako je tim zakonom bilo predvieno da se donese i itav niz podzakonskih akata
kojima bi bilo ureeno odreivanje lokacije i ureenje deponija otpada, isti nisu doneeni.
Stoga je, za potrebe ovog rada, koritena legislativa Republike Srbije, Uredba o odlaganju
otpada na deponije (5) i Pravilnik o kriterijumima za odreivanje lokacije i ureenje deponija
otpadnih materija (6). Ovim propisima su definisani kriterijumi bitni za predmet istraivanja,
kao to su: deponija se ne moe locirati uz rijeku; ona mora biti obezbjeena slojem gline ili
plastinom folijom ako je locirana na propustljivom terenu; deponija se ne moe locirati na
vodozatienom podruju odreenom u skladu sa propisima koji reguliu zatitu voda u
poplavnom podruju i dr.
Osnova ovog rada je bila da se istrai lokacija optinske deponije otpada Torine. Ovo je
podrazumijevalo pripremne aktivnosti, pripremu kartografskih digitalnih podloga, kreiranje
strukture baze podataka, terensko istraivanje, prikuplanje podataka i na kraju obradu
prikuplenih podataka i izradu digitalne baze podataka.
Za prikuplanje, skladitenje i obradu podataka o predmetnoj lokaciji koriten je geografski
informacioni sistem (GIS), koji predstavla skup baza podataka, softwera i hardwera i prua
mogunost upravlanja prostornim podacima. To je znaajan alat za unos, uvanje, ureivanje,
analiziranje i prikazivanje velikog broja prostornih podataka, te se moe koristiti za lake
prostorno planiranje i donoenje vanih odluka (7).
633

Terensko istraivanje i prikuplanje podataka je raeno snimanjem geografskih koordinata i

oblika predmetne deponije, procjenom dubine otpada, prikuplanjem podataka o nazivu
lokacije deponije, najblieg naselenog mjesta, blizini rijenog toka ili izvora, blizini nasela,
zatienog podruja, infrastrukture, foto zapisa, itd.
Svi podaci prikupleni na terenu, obraeni su korienjem programskog paketa Quantum GIS
(8). Prvo je izvreno prenoenje snimlenih taaka sa GPS ureaja na raunar pomou
programskog modula Quantum GIS-a GPS Tools. Nakon toga formirani su novi slojevi
vektorski poligoni spajanjem svih taaka jednog skupa (deponije) u zatvoreni poligon koji
predstavla povrinu snimlene deponije.
Pored ovih prostornih informacija u ovaj sloj su uneene i mnoge druge informacije dobijene
terenskim istraivanjima, tzv. neprostorni podaci, koji se inae mogu vezati za pojedine
rasterske ili vektorske podatke (mogunost sanacije, pristupa lokaciji, vrijeme korienja,
itd.).
Podaci o zemlinom pokrovu i namjeni korienja zemlita dobijeni su korienjem digitalne
baze podataka CORINE Land Cover 2006 (9) i predstavlaju jo jedan sloj u GIS projektu
podred ranije spomenutih tematskih slojeva.
Provedenim terenskim istraivanjima i obradom dobijenih podataka pomou programskog
paketa Quantum GIS, dolo se do znaajnih saznanja i informacija, koje su prodiskutovane u
narednom tekstu.
Deponija Torine se nalazi u sjeveroistonom dijelu optine Ribnik, u mjesnoj zajednici
Previje, a udalena je 13 km od optinskog administrativnog sredita. Deponija je stacionirana
u pogodnoj geomorfolokoj uvali koja se nalazi uz umski put iznad naselja Todorovii u
mjesnoj zajednici Previja (slika 1).
Deponija ne podlijee standardima savremene sanitarne deponije. Oko same deponije nije
postavlena zatitna ograda, nije izgraen sistem za odvoenje oborinskih voda koje
gravitiraju ka deponiji, ne vri se sakuplanje i preiavanje procjednih deponijskih voda,
nije izgraen sistem za prikuplanje deponijskih gasova. Otpad se ne prekriva slojem inertnog
materijala, tako da dolazi do estog raznoenja otpada, ali i samozapalenja. Na deponiji ne
postoji nikakva mehanizacija za razastiranje, sabijanje i deponovanje doveenog otpada.
Prilikom odabira predmetne lokacije nisu uraena prethodna ispitivanja (geoloka, hidroloka,
geomehanika, itd.).
Najblii stambeni objekti se nalaze zapadno od lokacije deponije na udaljenosti od 1030 m.
Prema ovome, deponija je dovoljno udaljena od najbliih stambenih objekata, jer udalenost
izmeu spolanje granice lokacije deponije i najblieg objekta naselenog podruja, gdje
stalno borave ludi, ne moe iznositi manje od 500 metara (5).
634

Slika 1. Lokacija deponije Torine i istraivano podruje na topografskoj podlozi,

Deponija je locirana u umskom pojasu (slika 2), koji prema CORINE Land Cover 2006
predstavljaju liarske ume. Anggraini i Rahardyan (10) istiu da direktna i indirektna
prostorna upotreba deponije unitava stvarnu floru i faunu lokacije. Ovo se u konkretnom
sluaju pokazalo kao tano, jer je prije 5 godina poar sa ove deponije unitio oko 50 ha
okolne ume, istono od deponije.
Slika 2. Zemljini pokrov u okolini deponije Torine

Sa istone strane deponije, na udaljenosti od 600 m, protie rijeka Sana, dok se na udaljenosti
od 930 m nalazi izvor Piskue (slika 3). Postojea udaljenost rijeke Sane ne predstavlja
ogranienje za postojanje deponije otpada na predmetnoj lokaciji, jer se deponija moe
locirati na veoj udalenosti od 500 m od obale rijeka, jezera ili akumulacija (6).
Deponija se ne moe locirati u aluvionu rijeka, jezera ili akumulacija to deponija Torine
svojom lokacijom ispunjava, jer se nalazi izvan aluviona rijeke Sane (6).
635

Slika 3. Vodotoci, izvorita i zatiena podruja u okolini deponije Torine

Izvorite Piskue zatieno je okolnom umom koja je svrstana u kategoriju uma visoke
zatitne vrijednosti, a predmetna deponija se nalazi upravo u ovom zatienom podruju. Iako
se deponija moe locirati na odreenoj udaljenosti od utvrenog nepokretnog kulturnog dobra
(spomenika kulture, prostorno kulturno-istorijske cjeline, arheolokog nalazita i znamenitog
mjesta), kao i njegove zatiene okoline ili zatienog prirodnog dobra to ipak ne moe biti na
manjoj udaljenosti od 1,5 km (6).
Sjeverno od lokacije ove deponije, na udaljenosti od 2470 m nalazi se izvorite Okanica.
Ovo izvorite se koristi za vodosnabdijevanje stanovnitva urbanog dijela sadanje optine
Klju. Zbog njegove velike vanosti i osjetljivosti, odreena je zona sanitarne zatite, koja
podrazumijeva zatitu prostora oko izvorita od zagaenja i degradacije okolne ivotne
sredine. Zona sanitarne zatite ovog izvorita se nalazi na udaljenosti 1000 m od predmetne
deponije i ne predstavlja ogranienje za postojanje deponije otpada na predmetnoj lokaciji, s
obzirom da se deponija ne moe locirati samo na terenima u zoni sanitarne zatite izvorita za
snabdijevanje vodom za pie (6).
Potencijalna odredita deponije koja imaju formacije od krilaca i gline su podobna za
lokacije deponije, jer krilci i glina obino djeluju kao zaostali sloj koji usporava ili sprjeava
migraciju tenosti (11).
S druge strane, deponija se ne moe locirati na terenu sa jako ispucalom stjenovitom
podlogom sa visokom vodopropustlivou i nedefinisanim pravcima kretanja podzemnih
voda (5).
Uvidom u Tuma i osnovnu geoloku kartu SFRJ R=1:100000, list L 33-130 Klju, uvia se
da najvei dio prostora mjesne zajednice Previja izgrauju stijene kredne starosti (K). Istoni
dio ove mjesne zajednice, na kojem se i nalazi predmetna deponija Torine izgrauju
uglavnom sedimenti Trijasa (T).
Vrsta tla takoe utie na propusnost vode u tlo. Za tla sa brzom propusnou smatra se da
imaju nisku vrijednost za potencijalnu lokaciju deponije, jer pruaju nisku zatitu podzemla
od procjednih i povrinskih voda i zahtijevaju posebnu dodatnu tehnologiju prilikom
izgradnje deponije (10).
636

Slika 4. Geoloka graa

istraivanog podruja
Slika 5. Hidrogeoloka graa

istraivanog podruja
U hidrogeolokom smislu, prostor mjesne zajednice Previja izgrauju uglavnom stijene sa

odlikama srednje vodopropusnosti. To su stijene karstno pukotinske poroznosti.
Istraivano podruje deponije Torine ini uglavnom uslovno bezvodan teren kojeg grade
vodonepropusnosne stijene trakastih, slojevitih i bankovitih dolomita (aT3). Dobro
vodopropusne stijene sa meuzrnskom poroznou su nevezane stijene i slabo granulisani
lunkovi i pijeskovi. Ove naslage su identifikovane u dolini rijeke Sane, kako na lijevoj tako i
na desnoj obali. Prema dostupnim podacima sa karte seizmikog hazarda po parametru
intenziteta za povratni period od 500 godina, istraivani prostor nalazi se u zoni sa
maksimalnim intezitetom potresa od 8 MSK-64 i vjerovatnoe pojave od 63 % za povratni
period od 500 godina.
Prema podacima sa inenjersko-geolokih podloga istraivani prostor predstavlja teren koji je
uslovno povolan za gradnju, tj. predstavla okren teren sa prosjenim padom do 10.
Lokacije sa nagibom veim od 15 %, trebalo bi da se smatraju nepodesnim za mjesta za
odlaganje otpada, dok se strmi tereni sa nagibom preko 25 % mogu koristiti za deponije samo
uz primjenu adekvatnih tehnikih mjera (planiranje, karpiranje, podgraivanje i dr.) (12).
Slika 6. Geoloka graa

istraivanog podruja
Slika 7. Geoloki rasjedi

istraivanog podruja
Deponija Torine nalazi se na udalenosti manjoj od 100 m od geolokog rasjeda. Ova

injenica predstavlja izrazitu nepovoljnost za postojanje deponije na ovoj lokaciji, zbog toga
to rasjed ugroava strukturalni integritet deponije, a uz to moe djelovati i kao vod
procjednih voda. Takoe, lokacija sa visokim stepenom kretanja zemlita ne moe se smatrati
kao pogodan kandidat za deponiju (10).
637

Na osnovu svega navedenog, a prema tehnikim i operativnim zahtjevima Direktive 99/31/ES

o deponijama otpada, neophodno je izgraditi sanitarnu deponiju otpada, postojee odlagalite
otpada zatvoriti, a zagaene lokacije sanirati i rekultivisati (13).
Zakljuak
Analizom lokacije deponije otpada Torine u optini Ribnik, zakljueno je sljedee:
1. Deponija je formirana bez prethodnih istraivanja, kojima bi se potvrdila pogodnost
odredita za deponovanje otpada. Pri tome nisu uzeti u obzir ni osnovni kriterijumi
koji se koriste pri izboru lokacije deponije otpada;
2. Deponija se nalazi na umskom zemljitu, u podruju zatitnih uma izvorita Piskue,
u blizini zona sanitarne zatite regionalnog izvorita Okanica i na opasnoj udaljenosti
(manjoj od 100 m) od geolokog rasjeda, koji moe da ugrozi njen strukturalni
integritet;
3.
Preporuuje se zatvaranje deponije otpada Torine, te sanacija i rekultivacija

lokacije. Pored ovoga, potrebno je u optini Ribnik izgraditi odgovarajue kapacitete i
prei na regionalni koncept upravljanja otpadom.
Literatura
1. Blagojevi, M.: Lokalni ekoloki akcioni plan 2012-2017. Ribnik: Optina Ribnik,
2011.
2. Margeta, J., i Prskalo,G.; Izbor lokacije za sanitarno odlagalite, Graevinar, Zagreb,
58 (2006) 9971008.
3. Zelenovi Vasilevi, T.: Primena GIS-a, analitikog hijerarhijskog procesa i fuzzy
logike pri izboru lokacija regionalnih deponija i transfer stanica, Fakultet tehnikih
nauka, Novi Sad, 2010.
4. Zakon o upravljanju otpadom, Slubeni glasnik Republike Srpske, br. 53/2002.
5. Uredba o odlaganju otpada na deponije, Slubeni glasnik Republike Srbije, br.
92/2010.
6. Pravilnik o kriterijumima za odreivanje lokacije i ureenje deponija otpadnih
materija, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 54/1992.
7. Mitrovi, M.: Geografski Informacioni Sistem, INFO, 26 (2009) 38.
8. Quantum GIS. Open Source Geospatial Foundation (OSGeo).
9. Corine
Land
Cover
Mapping.
(Online).
Available:
http://www.epa.ie/whatwedo/assessment/land/corine/.
10. Anggraini O.D. and B. Rahardyan: Landfill site selection using GIS method in West
bandung regency,
11. http://www.ftsl.itb.ac.id/kk/air_waste/wp-content/uploads/2010/11/PE-SW13OktasariDyahA-15305034.pdf.
12. Sener, B.: Landfill site selection by using geographic information systems, A thesis
submitted to the graduate school of natural and applied sciences of middle, Middle
638

East Technical University (2004).

13. Akbari,V., M. A. Rajabi, S. H. Chavoshi, R. Shams: Landfill Site Selection by
Combining GIS
and Fuzzy Multi Criteria Decision Analysis, Case Study: Bandar
Abbas, Iran, World Applied Sciences Journal, 3 (1) (2008) 3947.
14. Directive 2008/98/EC of the European Parliament and of the Council of 19 November
2008 on waste and repealing certain Directives, Official Journal of the European
Union, no.312, Nov.(2008) p. 3-30.
639

ANALYSIS OF THE LOCATION OF TORINE WASTE LANDFILL,

MUNICIPALITY OF RIBNIK
Sasa Dunovic1, Ljiljana Vukic2, Sinisa Cukut3
1
Civil Engineering Institute IG Banja Luka, sasa.dunovic@institutig.com

2
University of Banja Luka, Faculty of Technology, vukilj@gmail.com
3
Civil Engineering Institute IG Banja Luka, s.cukut@institutig.com
The selection of a location for a landfill frequently represents the most difficult task in process
of construction and exploitation of the landfill. Local, municipal waste landfills, formed in
every municipality of the Republika Srpska for the needs of waste disposal. For such landfills,
most frequently are selected the locations in forest belt or near local and forest roads, i.e.
natural convenient geomorphological forms. For the concerned locations, preliminary testing
has mainly not been performed (geological, hydrological, geo-mechanical etc.).
The subject of the paper is the official waste landfill in the municipality of Ribnik, precisely
its location and impact on environment. The research has been performed with aim to use this
example to point out consequences of incomplete evaluation of the criteria for landfill
location, and as a result of that, it is recommended to perform the compulsory restoration and
re-cultivation of the landfill and convert to a system of regional landfilled waste.
Key words: landfill, location, pollution.
640

ZAMJENA RADNOG SREDSTVA HCFC-22 U STARIM RASHLADNIM

SISTEMIMA U BOSNI I HERCEGOVINI
Gordana Tica1, Azra Rogovi-Grubi2, Kotur Milovan1, Petar Gvero1
1
Mainski fakultet Banja Luka, Univerzitet u Banjoj Luci, Republika Srpska, B H
2
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa B&H, Sarajevo
Struni rad
Jo uvijek postoji dosta rashladnih sistema napunjenih sa radnim sredstvom HCFC-22 u Bosni
Hercegovini, a koji su dugi niz godina u funkciji. Mnoge firme nisu u finansijskoj
mogunosti da zamijene stare rashladne ureaje novim, na ekoloka radna sredstva. Koriteni
rashladni sistemi se dopunjuju ili pristupaju mijenjanju radnog sredstva HCFC-22, najee
zbog kvara na sistemu. Poslije otklanjanja kvara, ako nije izvrena zamjena rashladnog
sredstva, potrebno je dopuniti rashladni sistem. Postoji veliki broj korisnika manjih rashladnih
sistema (ankovi, vitrine, rashladni ormari, friideri, zamrzivai, ledomati itd) sa HCFC-22.
On se uglavnom mijenja ili nadopunjuje prilikom zamjene kompresora. U radu je dat osvrt na
brzu zamjenu pomenutog freona.
Kljune rijei: HCFC-22 (R-22), Rashladno sredstvo (RS), supstance koje oteuju ozonski
omota (SOOO), potencijal razaranja ozonskog omotaa (ODP), potencijal globalnog
zagrijavanja (GWP)
UVOD
S obzirom na primjenu rashladnih ureaja u mnogim oblastima, poeljne su sljedee osobine
radnog sredstva, koji je u upotrebi:
1. Termodinamike osobine (povoljan faktor hlaenja, velika toplotna isparavanja, nizak
specifini toplotni kapacitet, mala specifina zapremina kod uobiajenih temperatura
isparavanja);
2. Fizike osobine (kritina taka mora leati iznad uobiajene temperature rashladne vode,
taka smrzavanja mora leati nie od temperature hlaenja, mora biti lake ili tee od ulja
tako da se ulje u razdjelniku moe izdvojiti, mora imati nisku dinamiku viskoznost, mora
imati visoku toplotnu provodljivost);
3. Hemijske i sigurnosne osobine (nezapaljivo, neeksplozivno, ne smije hemijski reagovati s
uljem za podmazivanje, naroito u prisustvu vlage, ne smije reagovati s metalima u
rashladnom ureaju pri radnim uslovima koji tu vladaju, neotrovno, bez mirisa, lako
otkrivanje prisutnosti u zraku, niska cijena);
4. Osobine vezane na zatitu okoline (ne smije uticati na razgradnju ozonskog sloja odn.
prisutnost hlora u molekuli radne supstance nije prihvatljiva, uticaj na efekat staklenika
mora biti to manji, proizvodi razgradnje radne supstance ne smiju ugroziti okolinu).
641

KORITENJE HCFC-22 U BOSNI I HERCEGOVINI

Bosna i Hercegovina, kao zemlja stranka meunarodnih sporazuma provodi svoje obaveze
koje je ratifikovala (Beku konvenciju o zatiti ozonskog omotaa i Montrealski protokol o
supstancama koje oteuju ozonski omota (u daljem tekstu: SOOO). Cilj je precizno
odrediti uslove i nain postepenog smanjivanja potronje SOOO i njihovog postepenog
iskljuenja iz upotrebe, kao i postupanja sa ovim supstancama i proizvodima koji sadre te
supstance u Bosni i Hercegovini. U BIH je istraivan i analiziran uticaj na ivotnu sredinu
ukupno koritenih koliina HCFC-22 supstance, uzimajui u obzir ODP i GWP, te
mogunost da se zamijeni alternativnom supstancom HFC / HFC smjesom (2).
U radu je dat osvrt na dosadanje stanje upotrebe kontrolisane supstance HCFC-22 iz grupe
C , Anex 1, Montrealskog protokola u BIH , te neminovnost njegove zamjene s obzirom
na rairenost upotrebe u rashladnim sistemima.
HCFC-22 ( freon R-22) pripada grupi hidrohlorofluorougljenika (hemijska formula CHClF2).
Djelimino je halogenizovani derivat zasienih ugljikovodonika (sadri vodonik, hlor, fluor
i ugljenik). Kao rashladno sredstvo je ispunio sva oekivanja, a primjenu nije morao traiti,
jer je primjena nala njega. Nekoliko desetina godina nakon otkria, otkrilo se koliko je
zapravo tetan za cijeli ivot na zemlji, zbog svog uticaja na ozonski sloj zemlje.
Ozon je alotropska modifikacija kiseonika, koji je laki od vazduha. Ozon se nalazi u dva
sloja zemljine atmosfere. Oko 90% se nalazi u stratosferskom sloju (ozonosfera) na 15-50 km
nadmorske visine, a poznat je pod nazivom ozonski omota. Oko 10% ozona nalazi se u
niim dijelovima atmosfere (u troposferi ) do cca 10 km od zemljine povrine. Bez ozona bi
izumro sav ivot na Zemlji. Freoni su, kao i ozon, laki od vazduha. U atmosferu dopiru do
ozona, tamo ostaju i reaguju. Jedna molekula freona ima sposobnost unitavanja puno
molekula ozona. Mjerenjima je ustanovljena injenica da jedna molekula freona u atmosferi
ostaje 50 do 100 godina, to dovodi do zakljuka da e se posljedice snositi dugo. Jedino
dugorono rjeenje problema je istiskivanje freona iz upotrebe, tj. pronalazak novih ili
koritenje postojeih alternativa.
Freon HCFC-22 je dosta zastupljen u upotrebi u rashladnim ureajima u BiH. Predvieno je
zamrzavanje njegove potronje od 2013. Od 1. januara 2014. za postojee ureaje e se
smjeti koristiti samo reciklirani R-22 (obnovljeni, proieni i filtrirani ve koriteni freon
radi ponovne upotrebe. Obnovljeno (reciklirano) radno sredstvo moe se ponovo koristiti
iskljuivo u istom rashladnom ili klima- ureaju iz kojeg je prikupljeno. Rjeenje problema je
u zamjeni radnog sredstva, koje se obavlja jednostavno i brzo kod postojeih rashladnih
ureaja. Rjeenje predvieno po (2) se sastoji u uvoenju novog rashladnog sredstva HFC134a, sa kojim se lako rukuje, ne posjeduje ODP, pogodno je za jednostavno, brzo i u pogledu
trokova efikasno ponovno opremanje R-22 rashladnih ureaja.
EKOLOKI PRIHVATLJIVA ZAMJENSKA SUPSTANCA HFC- 134a
Zamjenska radna sredstva za HCFCs se mogu razvrstati u dvije glavne kategorije:
1. Umjetne supstance - sastavljene od sintetikih molekula. Ukljuuju fluorizovane
ugljovodonike, osloboene od hlora, u daljem tekstu HFC i smjese HFC-a.
2. Prirodne supstance- sastavljene od molekula nastalih prirodnim procesima i proiene
industrijskim procesima. Ukljuuju amonijak, ugljovodonike i ugljen dioksid.
642

Postoji veliki broj supstanci HFC-a (hidrofluorokarboni) proizvedenih u kombinaciji tri

hemijska elementa (fluor, ugljenik i vodonika), a koji se koriste kao ekoloki prihvatljive
zamjenske radne supstance, prikazane u Tabeli 1, (4).
Pri tome treba razlikovati dva postupka zamjene:
1.
Retrofiting - postupak prilagoavanja postojeeg sistema novoj radnoj supstanci.
2.
Instalacija novog - zamjenskog rashladnog sistema u kojem e kao rashladno
sredstvo biti nova ekoloki prihvatljiva supstanca, s radnim karakteristikama slinim staroj.
Tabela.1. Najee koriteni HFC radni fluidi, (4).
ODP=0
Hemijska formula
Normalna taka kljuanja (oC)
HFC-23
CHF3
- 82.1
HFC-32
CH2F2
- 51.7
HFC-125
C2HF5
- 48.4
HFC-134a
CH2FCF3
- 26.5
HFC-143a
CF3CH3
- 47.5
HFC-152a
C2H4F2
- 24.2
HFC-1234yf
C3H2F4
- 29.5
GWP (100 god)

14,200
716
3,420
1,300
4,180
133
4.4
U Tabeli 2. je brojanim vrijednostima pokazano koliki je uticaj na ivotnu sredinu zamjenom

koliina HCFC-22 sa alternativnom supstancom HFC-134a. Vrijednosti su dobivene u
sprovedenim istraivanjima, na osnovu podataka o instaliranim koliinama HCFC -22u
postojeim rashladnim sistemima koje su u upotrebi u BiH,(2).
Tabela 2. Uticaj na ivotnu sredinu zamjenom koliina HCFC-22 supstance sa alternativnom
supstancom HFC - 134a, (2).
Rashladno Evid. koli za zamjenu
Total
Equival. CO2
ODP (t/RS) GWP
sredstvo
(Mt)
ODP (t)
(t/god)
HCFC-22
14.58
0.055
1,810
0.802
26,390
prije zamjene
HFC -134a
14.58
0.00
1,300
0.00
18,954
nakon
zamjene
HCFC-22 vs HFC-134a poreenje - Uticaj na okolinu.

Phased-out
0.802
7,436
Bio je prvi HFCs kome je testirana kompresibilnost. Danas se koristi irom svijeta u
rashladnoj i klima- opremi sa dobrim rezultatima,(4). Odavno se koristi u razvijenim
zemljama u novim instalacijama, kao i u BiH. Ima sline termodinamike karakteristike kao
R-12 (rashladni kapacitet, energetske potrebe, temperaturne osobine i pritisni nivoi su
uporedivi) iz grupe CFCs, te je koriten kao prelazna varijanta u zamjeni tog radnog sredstva
(Slika.1.). Koritenje CFCs je zabranjeno 2010. R-134a ima nizak GWP=1,300. Smatra se
vanom zamjenskom supstancom tokom postupka ukidanja iz upotrebe HCFC-22.
643

Slika 1.Poreenje pritisnih nivoa analiziranih radnih sredstava. (p-T) dijagram, (4)
Obimni testovi koji su se izvodili pokazuju da karakteristike R-134a prevazilaze teoretske
pretpostavke, koje se odnose na rad kompresora sa tim sredstvom. Nii zapreminski rashladni
kapacitet R-134a zahtijeva vee kompresore nego sa R-22 (Slika 2.). Postoji ogranienje u
primjeni sa niskim temperaturama isparavanja, te je s te strane nepogodan. Temperaturni nivo
mu je nii nego sa R-12 i znatno nii nego kod R-22, (Slika 1.).
Slika 2. Poreenje radnih karakteristika analiziranih rashladnih radnih sredstava (COPComparation of performances data, Qo-rashladni kapacitet) efikasnosti procesa sa radnim
supstancama: a.)R-134a/R-12 ; b.)R-134 a/ R -22 u polu-hermetikom kompresoru,(4).
Kao zamjena ima potencija kod koritenja u klimatizaciji i rashladnim postrojenjima, koji
rade sa srednjim temperaturama,(4). Dobre toplotne karakteristike u isparivau i kondenzatoru
ga favorizuju, naroito sa ekonomske strane. Pitanje maziva za R-134a i druge HCFs moe
biti diskutabilno. Naime, tradicionalna mineralna i sintetika ulja nisu rastvorljiva sa R-134a i
radi toga je nedovoljno transportovan kroz rashladni ciklus. Ulje koje se ne mijea se moe
nataloiti u izmjenjivaima toplote i pruzrokovati zaustavljanje postrojenja, (4). Meutim,
istraivana su nova ulja sa odgovarajuim osobinama topivosti i poslije dugih test-faza R134a je nekoliko godina u upotrebi. Ova ulja su n a bazi Polyol Ester (POE) i Polyalkylene
644

Glykol (PAG). Oni imaju sline karakteristike kao tradicionalna ulja, ali su vise ili manje
higroskopni, u zavisnosti od topivosti rashladnog sredstva.
Zamena koja se nae u ovom sektoru e verovatno dobro raditi u ogromnom (rashladnom)
postrojenju. Retrofit (adaptacija) od R-22 na R-134a je veoma zanimljiva opcija sa aspekta
uteenog novca retrofitom). Moe da se koristi da smanji optereenje rashladnog sistema.
Tabela 3. Osobine analiziranih radnih sredstava koji se koriste u rashladnim ureajima (3,5)
Supstanca - koristi se u rashladnim R-22 - srednjih i veih R-134a- manjeg
ureajima
kapaciteta
kapaciteta
ODP
0,055
0
GWP
1,810
1,300
GWP (100 god)
1500
1,370
ivotni vijek (god)
11,9
13,4
Molekularna masa
86,47
102,3
Kritina temperatura, oC
96,2
101
Kritini pritisak, bar
49,9
40,6
Temperatura isparavanja (1 bar), oC
-40,8
-26,1
o
Pritisak isparavanja (-15 C), bar
1,64
o
3
Gustina tenosti (-30 C), kg/m
1171
1187
Gustina pare (-15oC), kg/m3
12,9
8,29
o
Specifina toplota isparavanja (-15 C), kJ/kg 216,5
209,5
Zapreminsko rashladno kapacitet, kJ/m3
2178,8
1285,3
Specifina toplota isparavanja je karakteristika koja ija vrijednost utie za dimenzionisanje
cjevovoda. Ako je kod radnog sredstva vea gustina pare doprinosi se veem zapreminskom
rashladnom kapacitetu. Vii pritisak radne supstance pridonosi manjim dimenzijama
kompresora.
Slika 3. Relativni odnos efikasnosti i faktora hlaenja zamjenskih radnih supstanci u

odnosuna R-22, (5,6)
Relativni odnos rashladne efikasnosti i faktora hlaenja radne supstance R-134a u odnosu na
R-22 u postojeim sistemina dat je na Slici 3. Energetska efikasnost rashladnog procesa sa
zamjenskom supstancom je slabija nego kod procesa sa R-22 u postojeem sistemu.
645

RETROFITING ZAMJENA RADNE SUPSTANCE U UREAJU.

Retrofiting je proces kojim se oprema koja koristi SOOO prilagoava (dograuje) opremi
koja koristi zamjenske (ekoloke) supstance. Ne bi trebalo biti veih posljedica na radne
karakteristike opreme, niti je preporuljivo vriti vee izmjene na opremi. Tako se osigurava
da postojea oprema radi do kraja svoga vijeka. Retrofitingu se pristupa ako je zamjena
zateenoga rashladnog sistema ekonomski neprihvatljiva, npr. uslijed kratkog radnog vijeka
ili su visoki investicioni trokovi. Postupak retrofitinga treba razmotriti i u sluajevima npr.
nastanka velikih oteenja sistema, koja bi zahtijevala skup popravak. Upotrebom
zamjenskih/ ekoloki prihvatljivih radnih supstanci smanjuje se oteenje ozonskog omotaa,
a sam postupak zamjene upotrebom ekoloki prihvatljive supstance jeftiniji je od zamjene
cijeloga rashladnog ureaja.
Prilagoavanje sistema podrazumijeva zahvat na koritenom zateenom rashladnom sistemu i
njegovo prilagoavanje novoj radnoj supstanci. Taj postupak bi podrazumijevao prije svega
zahvat na radnoj maini- kompresoru (zamjenu kompresora, te neminovno ostale radove na
instalaciji kao to su: zamjena ulja, rad na ekspanzionom dijelu ureaja, definisanje potrebne
zamjene termoekspanzionog ventila, prilagoavanja kapilare, kompleksan rad na instalaciji
(ienje, provjera zaptivenosti i sl.), na izmjenjivaima toplote, kao i eventualno promjenu
mjernih instrumenata ili skala na njima (manometri). Zamjena brtvljenja ventila i zamjena
filtera odvija trebalo bi nastojati obaviti sa to minimalnijim izmjenama na instalaciji.
Uestalost ispitivanja brtvljenosti zavisi do koliine punjenja radnog sredstva u svakom
rashladnom krugu, o preporukama provjere treba konsultovati proizvoae.
Postupci potrebni prije retrofitinga:
Uz konsultaciju proizvoaa treba uraditi sljedee:
ispitati radne parametre i podatke o radnim karakteristikama sistema
provjeriti kompatibilnost materijala, te za to dobiti potvrdu
ako je potrebno pojedine dijelove rashladnog sistema zamijeniti, treba konsultovati
proizvoaa sistema u vezi s odgovarajuom zamjenskom radnom supstancom, sistemom
za podmazivanje i potrebnim zamjenama komponenti sistema kao to su kompresor, filteri,
jedinice za suenje i dr.
razmotriti oekivanu energetsku efikasnost, radne karakteristike i trokove sistema u
radu koji je podvrgnut tom postupku;
razmotriti osobine zamjenskih supstanci (zapaljivost, toksinost i GWP),
Postupak retrofitinga:
prikupiti R-22 iz sistema i odloiti je u spremnike odreene za tu svrhu;
proistiti sistem od R-22 i zaostaloga starog ulja prije nego se pone puniti sa R134a i novim uljem;
Postupci nakon retrofitinga:
ispitati radne parametre i podatke o radnim karakteristikama sistema s R-134a, te
provjeriti podeavanja;
ponovo oznaiti sistem i komponente kako bi se vidjela promjena radnog sredstva i
sredstva za podmazivanje;
zapisati obavljeni retrofiting u servisnu knjiicu.
646

U Tabeli 4. prikazana su podruja primjene i mogue alternative za zamjenu HCFC-22 u

postupku retrofitinga i pri ugradnji novih rashladnih sistema.
Tabela 4. Podruje primjene HCFC-a i njihove zamjene kod rashladnih ureaja, (3)
Primjena
HCFC
Retrofiting
Novi sistem
Klimatizacija i industrijsko hlaenje
R-22
Split i prozorski klima-ureaji
R-123
R-134a
R-401a
R-407c
R-407c
R-123
R-134a
R-407c
R-410a
R-407c
R-410a
Prednost HFC-134a nad drugim HFCs (zeotropskim smjesama) je u tome to je

jednokomponentan, te prilikom isparavanja i kondenzacije, pri konstantnom pritisku, ima
konstantnu temperaturu. Meutim, nije pogodan za primjene kod niskih temperatura
(smrzavanje) ispod 30C. Ponovno snabdijevanje novim sredstvom treba da se odvija brzo i
da ne zahtjeva zatvaranje postojeeg trita. Zbog male veliine molekula sklon je curenju na
poroznim spojevima cijevi. Postoji mnogo detalja oko zamjene brtvljenja ventila i zamjene
filtera, te mogunosti odvijanja procesa bez velikih izmjena na instalaciji. Zamjensko
rashladno sredstvo bi trebalo da ima sline rashladne osobine kao staro, tako da se zamjena
odvija bez gubitaka snage. U trendu je smanjenje potronje struje za kompresore. To
potvruju mjerenja koja su se provela kod razliitih ureaja. Uteda energije je vrlo bitan
faktor, o emu se mora voditi rauna, te da kompresori budu izloeni niskoj termikoj
optereenosti.
ZAKLJUAK.
BiH ima definisanu spremnost za nove tehnologije u rashladnoj tehnici. Pripreme su odavno u
toku za dopremanje rashladnih sredstava za nove tehnologije. Zamjena halogenog rashladnog
sredstva R-22 zamjenskim rashladnim sredstvom, koje nije ozonski tetan, kod postojeih
rashladnih ureaja u maloprodaji poeljno je izvriti u kratkom vremenskom roku. Uvoenje
novih, ekoloki prihvatljivih rashladnih sredstava je u odluujuoj fazi. I danas je u upotrebi
mnogo postrojenja koja koriste rashladni fluid R- 22, te se blagovremena zamjena i
prebacivanje na ekoloko radno sredstvo isplati, jer nee biti mogue sve te ureaje prebaciti
u posljednji trenutak. U BiH je planiran je Project 2:(UMBRELLA project for conversion
of HCFC-141b to Methyl formate blowing agent and HCFC-22 to HFC 134a / HFC blends in
6 Small and Medium-size Enterprises (6 SMEs) refrigeration manufactories), (2).
Posljednjih 10 godina, koncentracija R-134a se znatno poveala u zemljinoj atmosferi, s
predvianjima da e se i dalje poveavati. Iako nema uticaja na unitenje ozonskog omotaa,
ima znatan uticaj na globalno zagrevanje kao i uticaj na pojavu kiselih kia. Iako je ekoloki
gas, u poslednje vreme se i R-134a zamenjuje sa freonom koji nema negativnih utjecaja na
okolinu : R-744 ili obini CO2 i sa izobutanom R-600.
LITERATURA.
1. Tica G, Rogovi-Grubi A.,Kotur M., Gvero P.: An analysis of the use of HCFCs
refrigerants in the industry and households in Bosnia and Herzegovina. A review of
647

2.
3.
4.
5.
6.
possible alternative replacements., 11. Meunarodna Konferencija dostignua u

elektro i mainskoj industriji DEMI, Univerzitet u Banja Luci, Republika Srpska,
2013.
HCFC phase-out management plan for Bosnia and Herzegovina. Bosnia and
Herzegovina. Ministry of Foreign Trade and Economic Relations. Final version for
implementation, 2012.
HFCs: A Critical Link in Protecting Climate and the Ozone Layer. A UNEP Synthesis.
Report. Novembar 2011.
Bitzer international, Refrigerants Report, 12th and 14th Edition, Germany, 2003.i 2005.
Soldo V., Zanki Aluj evi V., Grozdek M., urko T.: Svojstva zamjenskih tvari,
Zagreb, Hrvatska, 2005.
Johansson A., Lundqvist P., Replacement of R22 in existing installations: Experiences
from the Swedish phase out,. Royal Institute of Technology Department of Energy
Technology S-100 44 Stockholm, SWEDEN, 2003.
648

REPLACEMENT OF REFRIGERATION HCFC-22 IN OLD COOLING

SYSTEMS IN BOSNIA AND HERZEGOVINA
1
Gordana Tica1, Azra Rogovi-Grubi2, Kotur Milovan1, Petar Gvero1

Faculty of Mechanical Engineering Banja Luka, University of Banja Luka, Republic of
Srpska, B H
2
Ministry of Foreign Trade and Economic Relations B&H, Sarajevo
There is still plenty of cooling system filled with the working refrigeration HCFC-22 in
Bosnia and Herzegovina, which have for many years in operation. Many companies are not in
a financial position to replace the old cooling equipment with new, working on environmental
resources. Cooling systems used to supplement or changing access of the device HCFC-22,
mostly because of malfunctions. After the repair, unless the replacement refrigerant, it is
necessary to supplement the cooling system. There are a large number of users of small
refrigeration systems (bars, cabinets, refrigeration cabinets, refrigerators, freezers, ice
machines, etc.) with HCFC-22nd It is mainly changed or supplemented by replacing the
compressor. This paper gives an overview of the fast exchange of the said freon.
Key Words: HCFC-22 (R-22), refrigerant fluid (RS), Deplete Ozon Supstances (DOS), Ozon
Depletion Potencijal (ODP), Global Warming Potential (GWP).
649

EKOLOKA OCJENA UTICAJA SANITARNE DEPONIJE NA

KVALITET VAZDUHA
Danijela Kneevi1, Slobodanka Pavlovi 2 Jelena Kuzman Katica3, Vesna Boji4
1
Tehniko ekoloki zavod d.o.o., Banja Luka, danijela.knezevic@tez.ba
2
NUBL , , Banja Luka
3
Fakultet drutvenih znanosti dr Milenka Brkia, , Meugorje
4
Poljoprivredni institut Republike Srpske, Banja Luka,
Nauni rad
SAETAK
Zatita vazduha ostvaruje se preduzimanjem niza mjera sistematskog praenja kvaliteta
vazduha, smanjenjenjem zagaivanja vazduha zagaujuim materijama ispod propisanih
graninih vrijednosti i preduzimanjem tehniko-tehnolokih mjera za smanjenje emisija.
Uvoenje savremenih naina odlaganja otpada na sanitarnim deponijama uvode se i
jedinstveni sistemi praenja i kontrole nivoa zagaenja vazduha u cilju efikasnog upravljanja
kvalitetom vazduha, a u skladu s direktivom najvieg priorita u sektoru kvaliteta vazduha i
klimatskih promena - Direktivom 2008/50/EC.
U radu je prikazano kontinuirano praenje (monitoring) nivoa koncentracije zagaujuih
materija na lokaciji deponije Brijesnica u Bijeljini i njihova analiza u skladu sa vaeom
domaom i evropskom regulativom. Dobijeni rezulteti e posluiti da davanje ekoloke
ocjene dosadanjeg rada sanitarne deponije kao i preporuka za odrivo upravljanje kvalitetom
vazduha.
Kljune rei: vazduh, monitoring, odrivo upravljanje kvalitetom
UVOD
Sve vei problem dananjice postalo je zagaenje vazduha sa najee negativnim i
kontinuiranim uticajem na zdravlje stanovnitva, a naroito urbane populacije. Obzirom da
postoji potreba i drutveni interes za sprovoenje mjera zatite od zagaivanja, radi zatite
zdravlja ljudi, kulturnih i materijalnih dobara, naa zemlja je prihvatila koncept odrivog
razvoja kao jedan od imperativa svoje politike. Uvoenje savremenih koncepata upravljanja
vrstim otpadom [1], u skladu sa vaeom domaim propisima i evropskim direktivama
[2,3,4,5] podrazumjeva sveobuhvatan monitoring svih segmenata zatite ivotne sredine na
lokacijama sanitarnih deponija. Segment zatite vazduha zauzima pored zatite podzemnih i
povrinskih voda, vrlo znaajno mjesto u monitoringu ivotne sredine, prvenstveno zbog
njegove iroke disperzije.
650


Na lokaciji sanitarne deponije Brijesnica obavlja se monitoring izvora zagaenja odnosno
interni monitoring koji obuhvata odreivanje koliine emisija zagaujuih materija [6].
U ovom radu obraeni su rezultati mjerenja definisanih parametara vazduha na lokaciji
regionalne sanitarne deponije, u periodu od 01.08.2012. do 31.07.2013. godine predstavaljeni
u Godinjem izvjetaju [7]. Monitoring kvaliteta vazduha vri se mobilnom stanicom koja je
opremljena sa analizatorima i senzorima za mjerenje zagaujuih materija u kao i
meteorolokih parametara u skladu sa vaeim Uredbama [8,9]. Mjerna stanica je
kontejnerskog tipa, unutar koje je smjetena oprema za analizu, prikupljanje i slanje podataka
u centralnu jedinicu. Komunikacija izmeu stanice za mjerenje kvaliteta vazduha i centralne
jedinice uspostavlja se putem GPRS-a. Centralna jedinica opremljena je raunarom i
programskom podrkom koji omoguavaju obradu i prikaz podataka u skladu sa domaim i
evropskim zakonodavstvom.
Tabela br. 1. Koritene metode mjerenja o uzorkovanja zagaujuih materija
ANALIZATOR
Zagaujua
Koritena metoda
materija
HORIBA APHA CH4
Plamenoionizacijska metoda
360
HORIBA APMA CO
Infracrvena apsorpcija referentna
360
metoda prema standardu BAS EN
Model:GFC-311E
14626
HORIBA APSA SO2
UV fluorescencija- referentna
360
Model: GFS- 312
14212
E
HORIBA APNA NO;
NOX Hemiluminiscencijareferentna
360 Model:GLN- ;NO2
314E
14211
HORIBA APNA O3
UV fotometrija- referentna metoda
360
prema standardu BAS EN 14625
Model:GUX-313E
E-BAM
MASS L10Pm (PM Apsorpcija E- zraenja-referentna
MONITOR
10)
12341
Izmjerene vrijednosti sprovenog kontinuiranog praenja imisijskih koncentracija zagaenja
obraene su standardnom statistikom metodom, izraunom aritmetike sredine. Dobijeni
rezultati, radi bolje preglednosti, prikazani su na dvije slike (Slika 1. i Slika 2.).
651

Prosjene mjesene vrijednosti
50.00
August
Septembar
Oktobar
Novembar
Decembar
Januar
Februar
Mart
April
Maj
Juni
Juli
g/m3
30.00
10.00
-10.00
UL
NO2
NO
NOx
CH4
Mjereni parametri
Slika br. 1. Prosjene mjesene vrijednosti za parametre UL, NO2, NO, NOX i CH4
Prosjene mjesene vrijednosti
800
August
Septembar
Oktobar
Novembar
Decembar
Januar
Februar
Mart
April
Maj
Juni
Juli
g/m3
600
400
200
0
O3
CO
SO2
Mjereni parametri
Slika br. 2. Prosjene mjesene vrijednosti za parametre O3, CO i SO2

Iz prikazanih grafikona se konstatuje da su vrijednosti veine parametara (SO2, NO2, NO,
NOX i CH4 O3,) kretale u uskom intervalnom rangu dok su vrijednost CO i UL tokom
godine imale varijabilan karakter.
Tabela br. 2. Procenat raspoloivih podataka za ocjenu
Zagaujua
24-asovne
24-asovne
Satne
Satne
materija
vrijednosti
vrijednosti
vrijednosti
vrijednosti
koncentracija koncentracija
koncentracijakoncentracija
%
%
broj
broj
raspoloivih
raspoloivih
podataka
podataka
podataka
podataka
SO2
365
100
51508
98
NO
365
100
50983
97
NO2
365
100
50983
97
PM10
365
100
50457
96
CO
365
100
51508
98
O3
365
100
51508
98
CH4
365
100
50983
97
652

Ocjenjujui dobijene rezultate u skladu sa kriterijumima definisanim u Prilogu I i IV vaee

Uredbe [8] dolo se do sljedeih rezultata:
Godinja srednja vrijednost izmjerenih koncentracija estica PM10 iznosi 22.17 g/m3
to je ispod propisane granine vrijednosti koja iznosi 40 g/m3 i tolerantne vrijednosti koja
iznosi 48 g/m3, ime je vazduh kategorizovan kao prve kategorije s obzirom na estice PM10.
Satne vrijednosti PM10 su tokom kalendarske godine graninu vrijednost procjenjivanja od
35g/m3 prekoraile 22 puta to je manje od dozvoljene uestalosti prekoraenja koja iznosi
35 puta.
Mjerenjem ozona, sekundarnog polutanta u troposferi koji nastaje sloenom
fotohemijskom reakcijom uz emisiju gasova prekursora [10] dolo se do rezultata da
prosjena godinja koncentracija O3 iznosi 70.84g/m3. Najvia dnevna osmoasovna srednja
vrijednost ozona proraunata iz satnih mjerenih koncentracija prekoraila je propisanu
dozvoljenu tolerantnu vrijednost od 120 g/m3 3 puta to je ispod dozvoljene uestalosti koja
iznosi 25 puta ime je vazduh kategorizovan kao prve kategorije.
Koncentracije NO, prekursora ozona, izmjerene na lokaciji sanitarne deponije su
niske, pogotovo u ljetnim mjesecima, to iskljuuje formaciju ozona na mikrolokaciji stanice.
Godinja srednja vrijednost NO koncentracija proraunata iz mjerenih satnih koncentracija
iznosi 7.21 g/m3 to je ispod propisane godinje granine vrijednosti koja iznosi 40 g/m3.
Tokom mjerenja nije utvreno niti jedno prekoraenje satnih graninih vrijednosti koja iznosi
150 g/m3 na osnovu ega konstatujemo da vazduh obzirom na NO spada u prvu kategoriju.
Propisana godinja granina vrijednost NO2 iznosi 32 g/m3, a godinja srednja
vrijednost proraunata iz mjerenih satnih koncentracija NO2 za mjerni period iznosi 14.86
g/m3. Tokom kalendarske godine nije utvreno niti jedno prekoraenje satnih graninih
vrijednosti koja iznosi 105 g/m3 na osnovu ega konstatujemo da vazduh obzirom na NO
spada u prvu kategoriju.
Granina vrijednost 24-satnih (125 g/m3) i satnih (350 g/m3) koncentracija SO2
nijednom nije prekoraena tokom monitoring perioda. Godinja srednja koncentracija SO2
proraunata na bazi mjerenih satnih koncentracija iznosi 31.18 g/m3 to je manje od
dozvoljene granine vrijednosti od 50 g/m3 na osnovu ega konstatujemo da vazduh obzirom
na SO2 spada u prvu kategoriju.
3
Godinja srednja vrijednost izmjerenih koncentracija estica CO iznosi 313 g/m to je
3
znatno ispod propisane granine vrijednosti koja iznosi 3 000 g/m a ujedno predstavlja i tolerantnu
vrijednost, na osnovu ega vazduh karakteriemo u prvu kategoriju.
Tabela br. 3. Kategorizacija vazduha na lokaciji deponije Brijesnica tokom 2012/2013.
GV
TV
Zagaujua
Godinji
Kategorija
(za kalendarsku
(za kalendarsku
materija
prosjek
vazduha
godinu)
godinu)
SO2
31.18
50
50
I kategorija
NO
7.21
30
I kategorija
NO2
14.86
20
60
I kategorija
PM10
22.17
40
48
I kategorija
CO
313
3000
3000
I kategorija
O3
70.84
120
I kategorija
CH4
4.87
I kategorija
653

Na temelju raspoloivih podataka i njihove analize utvrena je ocjena i kategorizacija

kvaliteta vazduha na lokaciji sanitarne deponije Brijesnica u skladu sa lanom 21. vaee
Uredbe, te je kvalitet vazduha na lokaciji sanitarne deponije kategorizovan kao vazduh I
kategorije za sve mjerene parametre.
U skladu sa Uredbom o uslovima za monitoring vazduha (Sl. gl. RS br. 124/12) i lanom
34. mjerne podatke je potrebno obraditi dodatnim stastistikim metodama. U tu svrhu koriten
je statistiki program SPSS (Statistical Package for Social Sciences) pomou kojeg su mjerni
podaci obraeni a rezultati su grafiki prikazani.
Mjera centralne centralne tendencije (srednja vrijednost) je vrijednost oko koje se numerike
vrijednosti obiljeja grupiu. Iako mjera centralne tendencije nije dovoljna da u potpunosti
opie jedan skup, ona je najvaniji pokazatelj od koga se polazi u odreivanju drugih
pokazatelja.
Prema nainu utvrivanja, srednje vrijednosti se dijele na:
Matematike (izraunate): aritmetika ( geometrijska, harmonijska sredina) i
ponderisana aritmetika sredina.
Pozicione: modus i medijan.
U tabeli br. 4. prikazani su rezultati deskriptivne statistike za svaki mjereni parametar, do
kojih se dolo pomou statistikog programa SPSS
Tabela br. 4. Rezultati deskriptivne statistike za mjerene podatke
CO
SO2
PM10
CH4
O3
Validni
365
365
365
365
365
podaci
Nedostajui
0
0
0
0
0
podaci
Aritmetika
422.350
422.350
31.129
21.7
4.868
sredina
Medijan
425.000
425.000
32.059
19.0
5.321
Percentil
212.625
212.625
23.002
5.00
3.008
25
Percentil
425.000
425.000
32.0598 19.00
5.321
50
Percentil
581.0950
38.2950
35.00
6.663
87.7850
75
Percentil
793.1408
49.0315
55.68
7.873 119.1168
98
NO
NO2
365
365
71.234
7.2179
66.950
6.9857
53.185
5.6005
66.9500
6.9857
8.5148
17.9355
14.1225
25.0995
Na sljedeim slikama su prikazani statistiki pokazatelji koji opisuju skup mjerenih podataka
odnosno pozicione mjere centralne tendencije: medijan(vrijednost iznad i ispod koje pokazuju
50% svih izmjerenih podataka), 25-ti, 75-ti i 95-ti percentil.
654

mmg/m3
90
80
pm10
70
95- ti per centil
60
50
40
75- ti per centil
30
20
10
0
Me dija n
25- ti per centil
5-t i percentil
PM 10
Slika br. 3. Prikaz stastistikih vrijednosti 5-tog, 25-tog, 75-tog, 95-tog precentila i medijana
za mjerene koncentracije zagaujuih materija tokom monitoring perioda 2012/2013.
655

Na osnovu grafikih prikaza moe se konstatovati da se sve izmjerene vrijednosti za

parametre CO, PM10, CH4, O3 nalaze unutar Box and Wiskers grafikona, to znai da su mjere
centralne tendencije, aritmetika sredina i medijan u korelacionoj vezi. Odnosno, unutar
izmjerenih vrijednosti ne pojavljuju autlajeri koji bi mogli da znaajno da utiu na
matematiki izraunate vrijednosti centralne tendencije odnosno na vrijednost aritmetike
sredine. A sa druge strane, utvrena poziciona mjera centralne tendencije-medijan ne odstupa
od utvrenih vrijednosti aritmetike sredine to dokazuje da se u predmetnom uzorku ne
pojavljuju autlajeri.
Za parametar SO2 utvreno je postoji jedan autlejer ija izmjerena vrijednost iznosi 82.3
g/m3. Izraunate vrijednosti aritmetike sredine i medijana ne odstupaju znaajno, iz razloga
to se utvrena netipina vrijednost-autlajer javio samo jednom. Naime, uzrok njegovog
javljanja nije utvren, ali se moe konststovati da je izmjerena vrijednost unutar dozvoljenih
graninih vrijednosti (50 g/m3) definisanih Uredbom za ovaj parametar.
Analizirajui Box and Wiskers grafikon za parametar NO2 utvrena su tri autlejera koja se
nalaze izvan 95% izmjerenih vrijednosti. Uticaj navedenih autlejera nije znatno uticao na
izraunate vrijednosti aritmetike sredine i medijana, tako da moe pretpostaviti da je razlog
njihove pojave eksterni uzrok.
Analizom Box and Wiskers grafikona za parametar NO utvreno je vie autlejera kao i jedan
ekstremi autlejer. Vrijednost ekstremnog autlejera iznosi 25.33 g/m3 a dozvoljena granina
vrijednost definisana vaeom Uredbom je 30 g/m3 na osnovu ega konstujemo da
izmjerena vrijednost nije alarmantna ni zabrinjavajua. Postojanje vie blagih autlejera nije
znatnije uticalo izraunate vrijednosi mjera centralne tendencije, te se iz Box and Wiskers
grafikona vidi da se izmjerene vrijednosti kreu u vrlo uskom razmaku od 5-8 g/m3 to
ukazuje na homogen skup podataka.
ZAKLJUAK
Dosadanjim radom i nainom odlaganja vrstog otpada uveliko se doprinjelo pobiljanju
kvaliteta ivotne sredine na lokaciji same deponije kao i ire okoline. Savremeni koncepti
upravljanja vrstim otpadom ukljuuje zatitu i praenje kvaliteta vazduha kao integralni
segment cjelokupnog upravljanja. Rezultati redovnih praenja kvaliteta vazduha obraeni u
ovome radu, ocijenjeni su u skladu sa vaeim Uredbama i zahtijevima iz Odjeljka 5,6,2,2,
standarda BAS ISO/IEC 17025.
Zakonom o kvalitetu vazduha (Slubeni gl. Republike Srpske br.124/11) te lanom 21.
odreene su kategorije kvaliteta vazduha prema nivou zagaenosti. Polazei od propisanih
graninih i tolerantnih vrijednosti, a na osnovu rezultata mjerenja, dolazi se do zakljuka da
kvalitet vazduha na lokaciji sanitarne deponije Brijesnica spada u I kategoriju ist ili
neznatno zagaen vazduh, gdje nisu prekoraene zakonom definisane granine vrijednosti ni
za jedan mjerni parametar.
Sa stanovita ekologije sanitarni nain odlaganja otpada predstavlja najbolje tehniko rjeenje
kojim se emisije zagaujuih materija svode na minimum a ujedno ukljuuju konstantno
656

praenje kvaliteta vazduha. Na osnovu sprovedenih istraivanja, analize i interpretacije

dobijenih rezultata daje se pozitivna ekoloka ocjena na dosadanji nain rada sanitarne
deponije i preporuka da se na isti nain, odgovorno prema ivotnoj sredini, nastavi i u daljem
radu.
LITERATURA
1. Jahi, M.: Deponije i zatita voda , INZA i Geoininjering, Sarajevo, (1980 ) str. 9.
2. Zakon o otpadu (Sl. gl. RS br. 39/05)
3. Zakon o zatit ivotne sredine(Sl. gl. RS 72/12)
4. Strategija upravljanja vrstim otpadom u BiH 2010-2020
5. EU Direktiva o upravljanju otpadom 99/31/EC
6. Ljeevi A. M.: ivotna sredina, Fakultet za primjenjenu ekologiju Futura, Beograd,
2010., str. 266-270
7. Neobjavljen rad: Godinji izvjetaj o mjerenjima kvaliteta vazduha na lokaciji
sanitarne deponije Brijesnica Bijeljina, br. 61-09-EK/13, Tehniko ekoloki zavod
d.o.o., Banja Luka, 2013.
8. Uredba o uslovima za monitoring kvaliteta vazduha (Sl. gl. RS 124/12)
9. Uredba o vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. gl. RS 124/12)
10. M.A.Barrero, J.O.Grimalt, L.Canton: Prediction of daily ozone concentrations and
maxima in urban atmosphere, Chemometrics and Intelligent Laboratory Systems,
Vol.80, 2006, p. 6776.
657

ENVIRONMENTAL IMPACT ASSESSMENT OF SANITARY

LANDFILL ON AIR QUALITY
Danijela Kneevi, Slobodanka Pavlovi , Jelena Kuzman Katica, Vesna Boji
Air protection is achieved by taking a series of measures of systematic monitoring of air
quality, making cuts of air pollutants below the prescribed limits and taking technological
measures to reduce emissions. The introduction of modern methods of waste disposal in
sanitary landfills introduced a unique system of monitoring and control air pollution levels for
effective air quality management in accordance with the directive of the highest priorities in
the sector of air quality and climate change - Directive 2008/50/EC.
The paper describes the continuous monitoring the level of concentration of pollutants in the
landfill site "Brijesnica" in Bijeljina and analysis in accordance with the applicable national
and European regulations. The obtained results will be used to provide environmental
assessment of the work of sanitary landfills as well as recommendations for the sustainable
management of air quality.
Keywords: air monitoring, sustainable quality
658

UTICAJ INTERAKCIJA SEDIMENT-VODA NA BIODOSTUPNOST

TEKIH METALA U JEZERU MODRAC
Nusreta onlagi1, Kanita Mehmedovi1, Aida Crnki2,Daliborka Divkovi2
1.Prirodno-matematiki fakultet UNTZ,, nusreta.djonlagic@untz.ba
2. Prirodno-matematiki fakultet UNTZ, aida.crnkic@untz.ba
Nauni rad
Prirodne vode i hidroakumulacije predstavljaju sloene dinamike sisteme u kojima dolaze do
izraaja specifini bio-geohemijski procesi u koje odreuju interakcije sediment-vodena
kolona.Zagaenje prirodnih vodenih resursa tekim metalima predstavlja ozbiljan problem, a
biodostupnost tekih metala je odreena njihovim pojavnim jonskim oblicima u vodenoj
koloni-specijacijom, kao i interakcijama na granici sediment-vodena kolona. Cilj ovih
istraivanja je da se ispitaju interakcije tekih metala (Pb,Cd,Cu,Zn) na granici faza sedimentvodena kolona u hidroakumulaciji Modrac, koje odreuju biodostupnost ovih tekih metala, te
da se na osnovu ispitivanja uticaja fizikalno-hemijskih karakteristika ovog sistema na
interakcije sediment-voda definiraju kriteriji biodostupnosti i unosa tekih metala.U
istraivanjima sadraja tekih metala (Pb,Cd,Cu,Zn) u uzorcima sedimenta i vode
hidroakumulacije Modrac koritene su instrumentalne metode: atomska apsorpcijska
spektroskopija (AAS) i plazma emisijska spektrometrija (ICP-OES). Kod obrade dobivenih
rezultata koritene su i statistike metode .U istraivanjima je ustanovljena distribucija metala
(Pb,Cd,Cu,Zn) u sistemu sediment-voda,kao i stepeni korelacije i uticaj pH vode, sadraja
organske materije u sedimentu i vodenoj koloni.Biodostupnost tekih metala je odreena
prirodom fizikalno-hemijskih interakcija koje se uspostavljaju na granici faza, kao i hidrodinamikim uslovima koji vladaju u jezeru Modrac.
Kljune rijei: teki metali, interakcije, biodostupnost, specijacija.
UVOD
Ispitivanja tekih metala u prirodnim akvatikim sistemima su od velikog znaaja sa
ekolokog aspekta jer su ovi polutanti tetni za mnoge organizme i ljude, ak i u
koncentracijama u tragovima.
Teki metali nisu borazgradljivi i mogu opstojati vie desetina godina u prirodnim vodama.
Zbog toga je neophodan monitoring metala u tragovima i to Pb, Cd, Cu i Zn kao indikatora
zagaenosti akvatikog sistema. Rastvorljivost tragova metala u povrinskim vodama je
kontrolisana vrijednou pH voda, tipom i koncentracijom liganda na kojima se metal moe
adsorbovati ili kompleksirati i oksidacionim stanjem mineralnih komponenti i redoks
sistemom okoline (1).
Ponaanje metala u prirodnim vodama zavisi od sastava sedimenta i hemije vode. Metali se
nalaze u raznim hemijskim i fizikim oblicima,koji mogu biti jonizovani ,u obliku organskih i
neorganskih kompleksa ili koloidi. Ukupna koncentracija metala je nedovoljan kriterij za
ocjenu toksinosti, te se iz tog razloga odreuje distribucija i specijacija metala, a interakcije
vodene kolone i sedimenta, kao rezervoara tekih metala, odreuju sadraj i vrste metalnih
659

kompleksa u vodenoj koloni. Sedimenti predstavljaju veoma heterogenu smjesu razliitih

mineralnih, organo-mineralnih i organskih supstanci. Zbog toga su i mehanizmi vezivanja
tekih metala za pojedine supstrate u sedimentima veoma razliiti i u zavisnosti su i od
sastava i strukture sedimenta, njegove reakcione sposobnosti, slobodne povrine,
naelektrisanja, oksido-redukcionih uslova i dr.
Izmeu sedimenta i vode se odvijaju razliite vrste hemijskih,fizikih i biolokih interakcija
koje utiu na raspodjelu tekih metala u vodenoj sredini. Osnovni mehanizmi zadravanja
metala u sedimentu su procesi sorpcije na mineralima glina, hidratisanim oksidima eljeza i
mangana, organskoj materiji, zatim procesi taloenja metala u vidu hidroksida, karbonata i
sulfida, kao i procesi koprecipitacije sa karbonatnim i hidroksidnim mineralima. Brojna
istraivanja sedimenata su pokazala vezu izmeu biodostupnosti metala u sedimentu i
koncentracije slobodnih jona metala u vodenoj fazi. Smatra se da slobodni joni metala
pokazuju najveu toksinost, te je veoma bitno poznavanje dinamike vezivanja, kontrole
uslova i sorpcionih/desorpcionih karakteristika(2).
Sposobnost vrste faze sedimenta za izmjenu katjona je jedna od najvanijih osobina
sedimenta.Izmjena jona je vezana za prisustvo estica gline. U oksidovanom sedimentu
(oksini uslovi) , metali mogu biti adsorbovani na esticama gline, oksidima eljeza, mangana
i aluminijuma, koji prekrivaju povrinu estica gline ili rastvorenim, estinim organskim
materijama.
Sa opadanjem koncentracije kiseonika u sedimentu (anoksini uslovi), dolazi do rastvaranja
oksida metala na povrini estica sedimenta. U anoksinim uslovima mnogi metali tvore
nerastvorne sulfide, to ih ini bioloki nedostupnim. Biodostupnost tekih metala u
sedimentu zavisi od vie faktora:1. fizikih osobina vrste faze 2. hemijskih faktora i 3.
fizikalno-hemijskih uslova sredine koji utiu na interakcije u sistemu sediment-voda (3).
U istraivanjima je ispitivan uticaj interakcija na granici sediment-vodena kolona na
biodostupnost tekih metala (Pb,Cd,Cu,Zn) u hidroakumulaciji Modrac. Hidroakumulacija
Modrac je najvea vjetaka hidroakumulacija u BiH i pored znaaja za privredne aktivnosti
regije Tuzlanskog kanton, predstavlja i resurs za fabriku pitke vode grada Tuzle.
Cilj ovog istraivanja je monitoring tekih metala, sa posebnim osvrtom na objanjenje
sorpcionih ravnotea izmeu tekih metala u vodi i sedimentu jezera Modrac, te da se ispita
uticaj interakcija sediment-vodena kolona na biodostupnost tekih metala (Cu,Pb,Cd,Zn) na
lokalitetu jezera Modrac.
U radu su dati rezultati mjerenja koncentracija tekih metala u uzorcima sedimenta i vode na
uu rijeke Spree i jezera Modrac. Za analizu koncentracija metala primjenjene su
spektroskopske metode i to: atomska apsorpcijska spektroskopija (AAS) za odreivanje
sadraja metala u vodi i plazma emisijska spektrometrija (ICPOES) za odreivanje sadraja
metala u sedimentu.Ispitivanja su vrena u ljetnom periodu, a dobiveni rezultati pokazuju
prisutnost toksinih metala: Zn, Pb, Cu, Cd.
Koriteni su sljedei instrumenti: AA spektrometar SP-9 s grafitnom kivetom i
programatorom PU 9090 Pye Unicam,ICP-OES spektrometar PerkinElmer Inc. - Optima
2100 DV. Sve analitike metode u toku istraivanja su standardne metode (AOAC) analize
tragova metala i fizikalno-hemijskih karakteristika vode i uzoraka sedimenta jezera Modrac.
660

Uzorci sedimenta su analizirani i vrena je silikatna analiza pri emu je odreen sastav i to: %
SiO2=51,33, % Fe2O3=6,79, % Al2O3=15,10, % CaO=15,17, % MgO=2,11, % SO3=2,31 i
ukupan gubitak arenjem od 6,09%.
Fizikalno-hemijske karakteristike vode
Fizikalno-hemijske karakteristike vode jezera Modrac su odreene prema standardiziranim
metodama (AOAC, BAS) i u certificiranom laboratoriju Instituta za hemijsko ininjerstvo,
Tuzla (Tabela 1.).
Tabela 1. Fizikalno-hemijske karakteristike vode jezera Modrac
Table 1. Physico-chemical characterictics of lake Modrac water
Red
ni
broj
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Pokazatelj
Temperatura
vode
(C)
pH vrijednost
Elektroprovodljivost
(S/cm)
Rastvoreni kiseonik
(mg/L)
Zasienost
kisikom
(%)
HPK
(iz
utroka
KMnO4)
(mg
O2/L)
Utroak
KMnO4
(mg O2/L)
Hemijska
potronja
K2Cr2O7 (mg O2/L)
BPK5 (mg O2/L)
Mutnoa vode(NTU)
Suspendirane materije
mg/L
Suhi ostatak filtrirane
vode (mg/L)
Ukupni isparni ostatak
(mg/L)
Rezultat
analize (Maj
2009)
MDK za klase vode

I
II
III
IV
8,4
6,8-8,5
5,8-8,5
6,0-9,0
6,0-9,0
322
<400
400-600
600-800
>800
14,6
169
90-105
75-90
50-75
30-50
4,8
<10
<12
<20
<40
17,9
<3
<3
3-10
3-10
2,1
70
20
37
<10
<30
<80
<100
1138
350
1000
1500
1500
22
19
1175
Na osnovu dobijenih rezultata vrijednosti BPK5, od 2,1 mg O2/L, ispitivani lokalitet se moe
svrstati u II klasu (Sl. List SR BiH 19/80). Dobivena vrijednost za HPK je relativno niska i
661

iznosi 4,8 mg O2/L, te se prema ovom parametru voda ispitivanog lokaliteta svrstava u vode I
klase.
U prirodnim vodama, vrijednost pH obino regulie ravnotea ugljen-dioksida i karbonata i
nalazi se u intervalu od 4,5-8,5. Na pH mogu uticati: huminske supstance, koje mijenjaju
karbonatnu ravnoteu, bioloka aktivnost biljaka, a u nekim sluajevima i soli koje
hidroliziraju. U sluaju tekih metala, njihova rastvorljivost odreuje i njihovu toksinost.
Metali su toksiniji na niim pH vrijednostima, jer su tada i rastvorljiviji, odnosno moe doi
do oslobaanja metala koji su adsorbovani na esticama sedimenta i njihovog prevoenja u
vodenu fazu (4). Takoe, visoke vrijednosti pH mogu uzrokovati oslobaanje metalnih jona
(npr. aluminijuma) iz njihovih kompleksa sa drugim kationima. Voda na ispitivanom
lokalitetu ima pH 8,4 te je slabo baznog karaktera.
Na ispitivanom lokalitetu koncentracija rastvorenog kiseonika je relativno visoka i iznosi 14,6
mg/L. to se tie zasienosti vode kisikom ona je iznosila 169%. Ovako visok indeks
zasienosti vode kisikom ukazuje da je rije o vodi koja se prema ovom parametru i podacima
iz Sl. List SR BiH 19/80 svrstava u vode I klase, to potvruju i niske vrijednosti BPK5 i
HPK. Stepen zasienosti vode kiseonikom, direktno zavisi od temperaturnog reima, kao i od
intenziteta procesa fotosinteze.
Tabela 1. Fizikalno-hemijske karakteristike vode jezera Modrac
Table 1. Physico-chemical characterictics of lake Modrac water
Redni
broj
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Pokazatelj
Amonijak (mg/L)
Nitrati (mg/L)
Nitriti (mg/L)
Bakar(Cu) (mg/L)
Olovo(Pb) (mg/L)
Kadmijum(Cd)
(mg/L)
Cink(Zn) (mg/L)
Alkalitet
(ukupni)
(mg CO3/L)
Ukupna tvrdoa vode
nj
Karbonati
(CO3)
(mg/L)
Bikarbonati (HCO3)
(mg/L)
Kalcij (mg/L)
Magnezij (mg/L)
Ukupni azot (N)
Ortofosfat (P) mg/L
Rezultat
analize (Maj
2009)
0,32
0,33
0,03
0,004
0,017
0,018
145
MDK za klase vode

I
II
0,10
0,10
10
10
0,05
0,05
0,002-0,01
0,002
III
IV
0,50
0,50
15
15
0,50
0,50
0,01-0,02
0,08
0,0005
0,005
0,05-0,08
0,08-0,2
250
250
<1
0,15
<12
0,15
12-30
-
>30
-
11,2
12
152
45,1
21,3
0,68
0,019
662

Na ispitivanom lokalitetu vrijednost za nitrite i nitrate su zanemarljivo male to je povoljno sa

aspekta kvaliteta vode ispitivanog lokaliteta.(2)
Sadraj tekih metala u vodi na lokalitetu ua rijeke Spree u jezero Modrac
Ispitivan je sadraj sljedeih tekih metala: Pb,Cd,Cu i Zn primjenom atomske apsorpcione
spektroskopije-AAS. Najvee vrijednosti ispitivanih metala u vodi su naene za cink i olovo,
a najmanje za bakar. Vrijednosti koncentracija ispitivanih metala, izraenene u mg/L su
sljedee: olovo(Pb) 0,017; cink(Zn) 0,018; bakar(Cu) 0,004. Moe se smatrati da je kadmijum
prisutan ispod limita detekcije za AAS metodu, tj. ispod 0,01g/L.
Tabela 2. Ukupni sadraj tekih metala u vodi jezera Modrac
Table 2. Total concentrations of heavy metals in lake Modrac water
mg/L
Lokacija
Ue rijeke
Spree i jezera
Modrac
Cu
Pb
Cd
Zn
0,004
0,017
0,018
0.02
0.018
0.017
0.018
0.016
0.014
0.012
C mg/L 0.01
0.008
0.006
0.004
0.004
0.002
0
Cd
Cu
Pb
Metali
Slika 1. Dijagram sadraja tekih metala u vodi

Figure 1. Diagram of heavy metals content in water
663
Zn

Na osnovu dobivenih podataka utvreno je da je sadraj metala (Zn,Cu,Cd) u vodi relativno

nizak, te da se s obzirom na prisustvo ovih metala voda ispitivanog lokaliteta moe svrstati u
vode I/II klasu prema Pravilniku o opasnim materijama u vodi (Sl. Novine FBiH 18/98).
Izuzetak predstavlja olovo ija koncentracija iznosi 17 g/L, tako da se kada je olovo u
pitanju voda ispitivanog lokaliteta svrstava u III/IV klasu, tj. ustanovljena koncentracija je
osam i pol puta vea od dozvoljene.
Sadraj metala u sedimentu na lokalitetu ua rijeke Spree u jezero Modrac

Ispitivanja karakteristika sedimenta, kao i sadraja tekih metala u pornoj void sedimenta,
vrena su na Rudarsko-geolokom-graevinskom fakultetu Univerziteta u Tuzli, primjenom
standardnih metoda, a analize metala primjenom ICP-spektroskopije.
Rezultati ispitivanja hemijskog sastava sedimenta pokazuju da dominira SiO2 i Al2O3, i da je
to glinovito tlo.
Procentni sastav sedimentnog uzorka dobiven nakon silikatne analize prikazan je u Tabeli 3.
Tabela3. Silikatna analiza sedimenta
Table 3. Silicate analysis of sediment
%
Lokacija
Ue
rijeke
Spree i
jezera
Modrac
(dubina
0,5
metara)
Gubitak
arenjem
SiO2
Fe2O3
Al2O3
MgO
CaO
SO3
Ukupno
6,09
51,33
6,79
15,10
2,11
15,17
2,31
98,90
Sadraj i raspodjela tekih metala u pornoj vodi sedimenta ua rijeke Spree i jezera Modrac,
zavisi od sastava sedimenta i njegovih minerolokih karakteristika, hidrolokih i klimatskih
prilika, antropogenih i drugih faktora. Kao i u vodenoj koloni jezera, odreivan je sadraj
tekih metala u sedimentu i to: olovo (Pb), bakar (Cu), kadmijum (Cd) i cink (Zn).
Ustanovljene su najvie vrijednosti za cink i olovo, a najnie za kadmijum. Vrijednosti
koncentracija ispitivanih metala izraenene su u mg/kg i date u Tabeli 4.
664

Tabela 4. Sadraj tekih metala u sedimentu

Table 4. Heavy metals content in sediment
mg/kg
Lokacija
Ue rijeke
Spree i jezera
Modrac
Cu
Pb
Cd
Zn
0,250
0,325
0,045
0,781
0.781
0.8
0.7
0.6
0.5
C (mg/kg)0.4
0.325
0.25
0.3
0.2
0.1
0.045
0
Cd
Cu
Pb
Zn
Metali
Slika2. Dijagram sadraja tekih metala u sedimentu

Figure 2. Diagram of heavy metals content in sediment
Maksimalno dozvoljena koncentracija (MDK) za cink u sedimentu je 300 mg/kg (za glinovito
tlo 200 mg/kg) (Sl. Novina FBiH 52/09). Smatra se da je poviena koncentracija cinka u
ekosistemu voda/sediment od otpadnih voda metalopreraivake industrije.
MDK za kadmijum u zemljitu je 3 mg/kg, a 1,5 mg/kg za glinovito tlo (Sl. Novina FBiH
52/09). Visok sadraj kadmijuma u sedimentu moe biti posljedica njegovog lakog spiranja sa
zemljita za koga se labavo vezuje i to uglavnom za karbonatnu frakciju, pa sama promjena
pH moe da izazove njegovu mobilnost. Cd je est pratilac cinka koji moe poticati iz procesa
galvanizacije, to predstavlja jedno od moguih objanjenja izvora ovog metala u
hidroakumulaciji Modrac. Visoka koncentracija kadmijuma u sedimentu ne iskljuuje ni
mogunost da je visok sadraj kadmijuma djelimino, posljedica visokog prirodnog fona ovog
tekog metala u zemljitu ispitivanog lokaliteta(5).
S obzirom na dobivene vrijednosti sadraja tekih metala u sedimentu i MDK vrijednosti,
moemo zakljuiti da su koncentracije za ispitivane metale u sedimentu nie od maksimalno
dozvoljenih i ne ukazuju na veu kontaminaciju sedimenta ovim metalima, ali u poreenju sa
koncentracijama u vodenoj koloni, su vee od deset do sto puta, to ukazuje da je sediment
665

"rezervoar" tekih metala i izvorite mogue kontaminacije vodenog sloja u odreenim

klimatskim i hidrodinamikim uslovima.
Na osnovu dobijenih rezultata metala u vodi i sedimentu, moe se zakljuiti da su metali
dominantno prisutni u sedimentu ,jer pokazuju veliku tendenciju vezivanja za suspendovane
materije i na taj nain putem sedimentacije se akumuliraju u sedimentu. Sadraj metala u
sedimentu predstavlja neku vrstu "vremenske bombe", jer se posredstvom (mikro)biolokih i
fizikalno-hemijskih promjena metali mogu vratiti u vodenu sredinu i direktno uticati na
zagaenje cjelokupnog ekosistema(6).
Sadraj toksinih metala u jezeru Modrac se moe objasniti posljedicom isputanja
nepreienih ili djelimino preienih industrijskih i komunalnih otpadnih voda, ali i
korozije metalnih struktura i konstrukcija, uticaja otpadnih voda sa farmi (Zn,Cu), uticaja
poljoprivrede (Cd) i saobraaja (Pb).
Organska materija
Sadraj organske materije ispitivanog lokaliteta i nekoliko drugih lokaliteta jezera Modrac je
dat u Tabeli 5.
Tabela5. Sadraj ukupnih organskih materija na etiri lokalita jezera Modrac
Table 5. Total organic matter content on four different localitiesof lake Modrac
Lokacija
1
2
3
4
Organska
materija (%)
31,23
30,35
13,23
10,48
Sadraj metala u sedimentu (mg/kg)

Cd
Cu
Pb
0,045
0,250
0,325
0,049
0,255
0,300
0,004
0,258
0,234
0,031
0,216
0,265
Zn
0,781
0,830
0,597
0,561
Za ispitivane lokalitete je izraunat i stepen korelacije izmeu sadraja organske materije i

tekih metala u sedimentu. Dobijeni koeficijenti ukazuju da postoji visok stepen korelacije za
sve ispitivane metale. Koeficijenti korelacije imaju pozitivne vrijednosti za sve ispitivane
metale, pa je korelacija izmeu organske materije i sadraja tekih metala u sedimentu
direktna ili pozitivna (obje pojave pokazuju istosmjerne varijacije)
Izraunati koeficijenti korelacije se nalaze u opsegu od 0,297 (za bakar) do 0,966 (za cink),to
ukazuje da preovladavaju kompleksi metala sa organskim materijama (fulvinskim i
huminskim kiselinama), koji su stabilni u datim fizikalno-hemijskim uslovima , te se na taj
nain objanjava znaajno nie koncentracije tekih metala u vodenoj koloni.
666

0.06
C(Cd)mg/kg
0.05
0.04
0.03
y = 0.0014x + 0.0017
R = 0.5977
0.02
0.01
0
10
20
30
organska materija
40
Slika 4. Koeficijent korelacije za olovo

Figure 4. Coefficient of correlation for lead
Intenzitet adsorpcije olova u sedimentima prirodnih akvatikih sistema zavisi od

karakteristika njihovog granulometrijskog sastava i sadraja organske materije. U odsustvu
rastvorljivih komplekso-obrazujuih oblika, olovo se gotovo u potpunosti adsorbuje i taloi
pri pH>6. Olovo se jako vezuje u redukcionim uvjetima precipitacijom sa sulfidnim
mineralima, kompleksira se sa nerastvorljivim organskim materijama i vrlo je efikasno
imobilisan precipitacijom sa eljezo oksidnim mineralima pri oksidacionim uvjetima(7). U
kiseloj sredini huminske kiseline adsorbuju olovo intenzivnije nego glinovite estice. Obrnuti
proces zapaa se pri pH 6,5, kada se obrazuju rastvorljivi huminski kompleksi olova. U
ovom sluaju glinovite estice mogu da konkuriu sa rastvorljivim olovo-huminskim
kompleksima i vezuju olovo sa vrstom fazom.
Adsorpcija kadmijuma u sedimentima raste sa poveanjem pH i pri dostizanju pH
izopotencijalne take (vee ili jednako 7 za Cd), slobodni jon se praktino potpuno sorbuje. U
razliitim sedimentima zapaena je korelacija kadmijuma sa sadrajem organske supstance.
Poto se sa poveanjem oksinosti sedimenta (prirodnim i antropogenim dejstvom) degradira
organska materija, a i sulfidi sa kojima Cd gradi stabilne, bionedostupne oblike, sa 65% na
30%, raste sadraj mobilne faze Cd, a time i mogunost akumuliranja od strane akvatikih
organizama(9). Kadmijum koji je ad sorbovan suspendovanom materijom (pri nivou sadraja
suspenzija 10 do 100 mg/L) moe se lako desorbovati kada se voda koja ga nosi pomijea sa
istom vodom (sa sadrajem suspenzija ispod 1 mg/L) ili u podrujima sliva rijeke u jezero .
Vei dio cinka u jezerskim sedimentima se nalazi u rastvorljivom obliku, vezan za okside
mangana i eljeza, karbonat i organske supstance, dok je oko 30% u nerastvorljivom obliku.
Udio cinka u sedimentu u najveoj mjeri zavisi od pH vrijednosti i redoks potencijala.
Ukoliko je sredina anoksina cink se nalazi u nerastvorljivom, bionedostupnom obliku. U
kiseloj sredini i u oksidacijskim uvjetima poveava se sadraj rastvorljivih oblika cinka.
Veliki sadraj rastvorljivih oblika cinka se javlja pri oksidacionim uvjetima i pri pH 5-6,5,
dok je znatno nii pri redukcionim uvjetima i pH 8 pri svim uvjetima (8). Cink je u anoksinoj
sredini imobilizovan i ne predstavlja prijetnju po biotu, meutim sezonskim promjenama
dolazi do varijacija u redoks potencijalu to dovodi do mobilizacije i ponovne fiksacije.
667

Intenzivna adsorpcija bakra uslovljava njegov visok sadraj u sedimentima. Dinamika

adsorpcije zavisi od prisustva glinovitih estica, liganada, huminskih i fulvinskih kiselina,
oksida eljeza i mangana, pH i prisustva drugih kationa (Zn, Fe, Mo). Koncentracija bakra i
biodostupnost za akvatine organizme zavise od niza faktora kao to su tvrdoa vode,
alkalitet, jonske snage, pH i redoks potencijal, kompleksirajui ligandi, suspendovane
materije i interakcija vode i sedimenta. Npr. dostizanjem pH vrijednosti sredine od 4,5 dolazi
do oslobaanja bakra iz sedimenta.
Ustanovljeni su stepeni korelacije izmeu sadraja organske materije u sedimentu i sadraja
tekih metala u sedimentu i vodenoj koloni, to ukazuje da je kompleksiranje metala
organskom materijom, kao i vezivanje sorpcionim vezama, tzv. "rezervoar" tekih metala.
Biostupnost tekih metala je odreena prirodom fizikalnih i hemijskih veza koje se u ovom
"rezervoar" uspostavljaju, kao i promjenom fizikalno-hemijskih karakteristika vodene
akumulacije i hidro-dinamikim uslovima koji vladaju u jezeru Modrac.
ZAKLJUAK
U istraivanjima je ustanovljena distribucija metala (Pb,Cd,Cu,Zn) u sistemu sediment-voda,
sa poveanim sadrajem ispitivanih metala u sedimentu akumulacije, posebno cinka i olova
na pojedinim lokalitetima. Ustanovljeni su i stepeni korelacije i uticaj promjene pH vode,
sadraja organske materije u sedimentu i vodenoj koloni, to ukazuje na kompleksiranje
metala organskom materijom, kao i vezivanje sorpcionim vezama u sedimentu, to jest
rezervoaru tekih metala u hidroakumulaciji Modrac.Biodostupnost tekih metala je
odreena prirodom fizikalno-hemijskih interakcija koje se uspostavljaju na granici faza, kao i
hidro-dinamikim uslovima koji vladaju u jezeru Modrac.
LITERATURA
1. StummW.,Morgan J. (1966):Aquatic Chemistry-Chemical Equilibria and Rates in
Natural Waters, Wiley-Interscience Publ.,pp.305-334
2. Tipping E. (1994); WHAM-a chemical equilibrium model and computer code for
waters, sediments and soils incorporating site/electrostatic model of ion binding by
humic substances.Comp.Geosci.,20,pp(973-1023)
3. Millero F. (2001), Speciation of metals in natural waters; Geoch.Transact. 8, pp(1-21)
4. Horne R.A. (1978), The Chemistry of our Environment; Wiley Interscience, New
York, pp( 135-227)
5. Dalmacija et al.(2008); Analiza fiziko-hemijskih parametara sedimenta i vode AK
Stara Moravica; PMF, Univerzitet u Novom Sadu
6. Agbaba J.(2008(. Abiotiki i biotiki procesi transporta i transformacije metala u
sistemu voda-sediment, CECRA, PMF, Univerzitet u Novom Sadu
7. C.Koretsky; (2000), The significance of surface complexation reactions in hydrologic
systems:a geochemist s perspective, Journal of Hydrology 230 pp(127-171)
8. A.Dube et al. (2001); Adsorption and Migration of Heavy Metals in Soil ; Polish
Journal of Environmental Studies, Vol.10 pp(1-10).
668

INFLUENCE OF SEDIMENT-WATER INTERACTIONS ON THE

BIOAVAILABILITY OF HEAVY METALS IN LAKE MODRAC
Nusreta onlagi, Daliborka Divkovi, Aida Crnki, Kanita Mehmedovi
Faculty of natural sciences; University of Tuzla
Natural waters and lakes present complex dynamic systems in which specific bio-geochemical
processes determine the sediment-water column interactions. Pollution of natural water
resources with heavy metals presents the serious problem and bioavailability is determined by
metal speciation in water column as well as with interactions in the interface sediment-water
column. The aim of this study was to investigate the interactions of heavy metals (Pb, Cd, Cu,
Zn) at the interface sediment-water column, determining the bioavailability of these heavy
metals and the criteria of bioavailability. In the investigations of heavy metals (Pb, Cd, Cu,
Zn) in sediments and water column of lake Modrac, the following instrumental methods were
used: atomic absorption spectroscopy (AAS) and plasma emission spectrometry (ICP-OES).
When processing the results statistical methods were used. The distribution of metals (Pb, Cd,
Cu, Zn) in the sediment-water system is established, as well as the degree of correlation and
the influence of water pH, organic matter content in the sediment and water column.
Bioavailability of heavy metals is determined by the nature of the physico-chemical
interactions that are established at the interface, as well as by hydro-dynamic conditions
prevailing in the lake.
Key words: heavy metals, interaction, bioavailability, speciation.
669

ODREIVANJE SPECIJACIJE JEDINJENJA BAKRA U JEZERU

MODRAC PRIMJENOM GEOHEMIJSKIH MODELA
Nusreta onlagi1, Daliborka Divkovi1
1
Prirodno-matematiki fakultet UNTZ, daliborka.divkovic@untz.ba

Nauni rad
Sadraj tekih metala, posebno bakra (Cu) je od izuzetnog znaaja za akvatike sisteme.
Poznavanje specijacije tragova tekih metala je esencijalno da bi se definirala biodostupnost i
toksinost, ali i da bi se definirala raspodijela metala u razliitim fazama akvatikog sistema.
Ispitivanja specijacije bakra u akvatikom sistemu je od interesa da se objasni geohemijski i
bioloki ciklus i dinamika kruenja bakra. Ovim radom odreena je specijacija jedinjenja
bakra prisutnih u jezeru Modrac na karakteristinim lokalitetima gdje se vri monitoring
jezera Modrac, s ciljem sagledavanja biodostupnosti i mogue toksinosti izazvane
kompleksima bakra. Primjenjeni su najnoviji geohemijski kompjuterski modeli, i to:
CHEAQS, Visual Minteq i BLM da bi se definirala ravnotena stanja u ispitivanim
akvatikim sistemima jezera Modrac, te definirala neorganska i organska specijacija i kriteriji
biodostupnosti i toksinosti bakra. Za analizu koncentracija metala primjenjene su
spektroskopske metode i to: atomska apsorpcijska spektroskopija (AAS) i plazma emisijska
spektroskopija (ICP-OES). Na osnovu fizikalno-hemijskih podataka kvaliteta vode
ustanovljene su koncentracije neorganskih i organskih kompleksa, koji odreuju
biodostupnost bakra prema akvatikim organizmima. U prirodnim akvatikim sistemima
biodostupnost je kompleksna funkcija mnogih faktora, ukljuujui ukupnu koncentraciju i
specijaciju metala, mineralogiju, pH, redoks potencijal, temperaturu, ukupni sadraj organskih
materija, sadraj suspendiranih materija, zapremine vode, vremena dostupnosti. Uticaj iona
bakra na prirodne akvatike sisteme je kompleksan i ovisi o fizikalno-hemijskim
karakteristika vode. Alkalitet, tvrdoa, ionska jaina, redoks potencijal, rastvorene organske
materije i pH utiu na specijaciju bakra u prirodnim vodama, te konzekventno tome i na
biodostupnost.
Kljune rijei: bakar, biodostupnost, specijacija, geohemijski modeli.
UVOD
Ispitivanja i monitoring hemijskog sastava prirodnih vodotoka i jezera je obaveza definirana
zakonima o zatiti okolia, koji proistiu iz svih potpisanih meunarodnih konvencija i
protokola.
Sadraj tekih metala je od izuzetnog znaaja za akvatike sisteme. U regularnom
monitoringu se prati ukupni sadraj tekih metala, tako da nisu poznati podaci o specijacijikoegzistirajuim fizikalno-hemijskim oblicima metalnih vrsta u ispitivanim akvatikim
sistemima. Poznavanje specijacije tragova tekih metala u prirodnim akvatikim sistemima je
esencijalno da bi se definirala biodostupnost i toksinost, (toksina frakcija), koja se moe
transportovati do bioloke membrane, npr. elije krga ribe, koje se uzimaju kao bioloki
670

receptor-indikator, ali i da bi se definirala raspodijela metala u razliitim fazama akvatikog

sistema (tlo-suspendirane materije-koloidi-vodena faza).
U prirodnim vodama samo mali procenat tragova metala egzistira u obliku slobodnih metalnih
iona, dok je vei dio adsorbovan na koloidnim esticama ili formira kompleksna jedinjenja
(neorganski i organski kompleksi).
Specijacijska analiza tekih metala u uzorcima prirodne vode se moe definirati kao
odreivanje koncentracija razliitih fizikalno-hemijskih oblika metala, koji sumarno daju
ukupnu koncentraciju metala u ispitivanim uzorcima. To su jednostavna neorganska
jedinjenja, najee labilni neorganski kompleksi metala i organski kompleksi metala
(kompleksi fulvine i humine kiseline i drugih jednostavnih organskih molekula).
Ispitivanja specijacije tekih metala u prirodnim, akvatikim sistemima je od interesa da se
objasni geohemijski i bioloki ciklus i dinamika kruenja metala. Primjena savremenih
metoda odreivanja specijacije predstavlja neophodnost u svim ozbiljnijim studijama i
monitoringu dinamike tekih metala i kod ocjene stanja prirodnih akvatikih sistema.
Cilj rada je ispitivanje specijacije jedinjenja bakra prisutnih u jezeru Modrac na
karakteristinim lokalitetima gdje se vri monitoring jezera Modrac, s ciljem sagledavanja
biodostupnosti i mogue toksinosti izazvane kompleksima bakra.
Za analizu koncentracija metala primjenjene su spektroskopske metode i to: atomska
apsorpcijska spektroskopija (AAS) i plazma emisijska spektroskopija (ICP-OES).
Da bi se definirala ravnotena stanja u ispitivanim akvatikim sistemima jezera Modrac, te
definirala neorganska i organska specijacija i kriteriji biodostupnosti i toksinosti bakra
primjenjeni su najnoviji geohemijski kompjuterski modeli, i to: CHEAQS i Visual Minteq
Model.
Fizikalno-hemijske karakteristike vode akumulacije Modrac
Odreivanje fizikalno-hemijskih parametara hidroakumulacije Modrac je vreno u proljetnom
periodu 2010 godine primjenom standardiziranih metoda.11
Uzorci vode za fiziko-hemijska mjerenja i analize uzimani su na utvrenim lokalitetima
akumulacionog jezera, i to na 6 lokaliteta:
lokalitet A - podruje ua rijeke Spree,
lokalitet B - podruje ua rijeke Turije,
lokalitet C - podruje brane-ulaz u tjesnac,
lokalitet Su - rijeka Sprea,
lokalitet Tu - rijeka Turija i
lokalitet Sb - rijeka Sprea nizvodno od brane akumulacije.
671

Tabela 1. Fizikalno-hemijske karakteristike jezera Modrac; dubina uzorkovanja: 0,2 m
1.
2.
3.
Temperatura vode
Boja vode
Mutnoa
C
Co-Pt
NTU
A
16,0
20
4,1
B
15,5
20
2,4
Lokaliteti
C
Su
14,0
13,0
25
>40
5,0
26,0
4.
5.
pH vrijednost
Elektrovodljivost
S/cm
8,32
399
8,39
400
8,23
411
7,84
396
8,02
368
8,00
421
6.
7.
8.
Alkalitet (ukupni)
Ukupna tvrdoa
Karbonati
mgCaCO3/l
nj
mg/l
150,0
11,06
9,0
147,5
10,92
15,0
150,0
11,06
12,0
155,0
10,78
6,0
165,0
10,08
6,0
160,0
11,06
6,0
9.
mg/l
117,0
116,0
111,0
113,0
117,0
105,0
mgO2/l
67,0
18,3
9,6
105,3
9,6
19,1
11.
Zasienje kisikom
Hemijska potronja
kisika
Utroak KMnO4
mg/l
17,6
17,3
17,3
26,6
17,3
19,8
12.
13.
14.
15.
Amonijak
Nitrati
Ukupni azot
Ukupni fosfati
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
0,100
0,607
0,721
0,019
0,10
0,571
0,685
0,013
0,220
0,636
0,873
0,013
0,350
0,872
1,250
0,075
0,150
1,597
1,768
0,060
0,180
0,639
0,841
0,013
RB
10.
RB
POKAZATELJI
POKAZATELJI
B
64,90
4,25
49,23
Lokaliteti
C
Su
66,0
68,20
5,67
6,38
39,27
58,69
Tu
11,0
35
15,0
Sb
12,0
25
6,9
1.
2.
3.
Vezani CO2
Hloridi
Sulfati
mg/l
mg/l
mg/l
A
66,0
4,96
52,68
4.
5.
6.
7.
8.
Natrij
Kalcij
Magnezij
eljezo (ukupno)
Mangan
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
7,3
53,04
16,41
0,187
0,014
7,3
51,10
16,40
0,113
0,011
7,2
53,04
16,41
0,258
0,019
5,2
56,11
12,76
2,440
0,760
8,4
38,07
20,66
0,768
0,033
7,2
53,04
16,41
0,330
0,038
9.
10.
11.
12.
13.
Bakar
Cink
Aluminij
Olovo
Hrom (ukupni)
Ukupne
otopljene
materije
Suspendirane materije
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
0,007
0,023
0,410
0,021
0,015
0,007
0,024
0,270
0,017
0,019
0,008
0,024
0,350
0,021
0,019
0,011
0,035
1,275
0,031
0,019
0,017
0,012
0,580
0,017
0,025
0,008
0,031
0,310
0,030
0,018
mg/l
290,0
287,5
289,5
258,5
226
253,5
mg/l
2,3
2,0
1,8
4,1
3,3
1,0
14.
15.
672
Tu
72,60
2,84
32,68
Sb
70,40
4,96
50,96

Zapaeno je poveanje sadraja aluminijuma i eljeza u rijeci Sprei (lokalitet Su). Po

sadraju bakra voda na lokalitetima A, B, C i Sb odgavara II klasi, dok se voda na lokalitetu
Su moe svrstati u III klasu. Po sadraju bakra voda na lokalitetu Tu moe se svrstati u IV
klasu vode (17 g/L).
Metali u akvatinim sistemima
Metali u vodi mogu postojati u obliku slobodnih metalnih iona, okrueni koordinativnim
molekulama vode, u obliku aniona (npr. OH-, Cl-, SO42-, HCO3-, organskih kiselina i
aminokiselina) ili esto u obliku organskih i neorganskih kompleksa sa hidratisanim metalnim
ionima koji zamjenjuju koordinativnu vodu. Druga vrsta interakcija se javlja sa koloidnim i
drugim esticama, kao to su glina i hidroksidi Fe, Mn oksidi i organske materije.
Odreivanje sadraja svih ionskih vrsta metala, kao i kompleksa, predstavlja odreivanje
specijacije metala.
Rastvorljivost metala u prirodnim vodama zavisi od nekoliko faktora:
x
pH,
x
tip i koncentracija liganda i helatnog agensa i
x
oksidaciono stanje komponenti minerala i redoks sredine sistema.
Postoji nekoliko tipova interakcija izmeu metalnih iona i drugih materija u vodenim
rastvorima: reakcije hidrolize metalnih iona i kompleksiranje metalnih jona.
U akvatinim sistemima, postoji stalna interakcija vrste i vodene faze, pa se prije
ispoljavanja uticaja na biotu metali rasporeuju izmeu ovih faza. Raspodjela i migracija
metala izmeu vrste (sediment, suspendovana materija i biota) i tene faze (porna voda,
vodena kolona) u vodenim sistemima kontrolira se prvenstveno karakterom sedimenata u
vodenoj masi i dinamikim setom fizikalno-hemijskih interakcija i ravnotea.
Metali se u sedimentu mogu nai u est frakcija i to kao:
1. Rastvoreni metali su oni koji se nalaze u vodi (pornoj vodi) u obliku anionskih i
kationskih organskih i neorganskih (npr. karbonatnih) kompleksa i hidratisanih iona
2. Metali asocirani sa karbonatnim mineralima, koji ine karbonatnu frakciju
3. Metali asocirani sa Fe-Mn oksidima (Fe-Mn oksidna frakcija), koji pokazuju srednju
mobilnost,
4. Organska frakcija podrazumeva metale koji su vezani za organsku materiju
5. Metali se mogu javljati asocirani sa sulfidnim mineralima (sulfidna frakcija)
6. Frakcija metala koja podrazumeva one inkapsulirane u kristalnu strukturu npr. kvarca
(kristalna frakcija)
Primjena geohemijskih modela u ispitivanjima specijacije bakra
Oblici nalaenja metala (tj. njihova specijacija) u istoj i morskoj vodi razlikuju se zbog:
x
razliite ionske jaine,
x
nieg sadraja adsorbenasa u morskoj vodi,
x
razliite koncentracije metala,
Toksinost metala, zavisi od njihovog fizikalno-hemijskog oblika u akvatikoj sredini, to jest
specijaciji, te se njihovo ekotoksikoloko djelovanje u okoliu objanjava obzirom na
specijaciju metala. Kelley je (1988)4 napisao: ...specijacija metala, a ne njegova ukupna
koncentracija, klju je razumjevanja djelovanja na biotu. Zbog sklonosti metala da formiraju
673

komplekse s organskom materijom i sposobnosti elektroanalitikih tehnika mjerenja, koje

doputaju da hemijske forme budu diferencirane, mnoge studije su izvedene radi objanjenja
uticaja specijacije najznaajnijih tekih metala na njihovu biodostupnost.
U 1960-im godinama poinje razvoj geohemijskih modela za odreivanje specijacije metala,
koji se zasnivaju na razvoju kompjuterskih tehnologija i vodene geometrije.12 Njihov primarni
cilj je bio predvidjeti hemijsku specijaciju u vodi na osnovu termodinamikih podataka kao i
mehanizam reakcija u sistemu voda/mineralni sediment, te termodinamsko definiranje
ravnotenog stanja (tj. prijenos mase izmeu vode i reagujue vrste faze). Osnova hemijskihravnotenih modela lei u primjeni pristupa ionske-asocijacije, poznatog kao Debye-Huckelov
model.12 Kompleksiranje i nastajanje helata, kao i ionskih parova, se tretiraju kao ravnoteni
procesi u vodenoj fazi, i to ravnotee izmeu liganda i slobodnog metalnog iona, ili
jednostavno izmeu dva iona koja su prisutna u rastvoru. Dva glavna tipa geohemijskih
modela su razvijena za opisivanje vezivanja metala za huminske materije, HS, i nazivaju se
modeli huminskog ionskog vezivanja (humic ion binding model). Oba modela demonstriraju
multiligandni karakter huminskih materija i uzimaju u obzir kompetitivno vezivanje za
funkcionalne grupe i nespecifine elektrostatike interakcije u difuznom sloju oko huminskih
estica. Geohemijski softverski modeli za odreivanje neorganske i organske specijacije,
uzimaju u obzir interakcije sa:
x
neorganskim ligandima (OH-, HCO3-, CO32-, SO42-, Cl-) na osnovu konvencionalnih
ravnotenih izraza i ravnotenih konstanti iz literature i
x
huminskim supstancama pomou Humic Ion-Binding Modela V.13
Konstante kompleksiranja s metalom se dobijaju fitovanjem poznatih podataka u
termodinamskoj bazi programa za kompleksiranje metal-organska materija i metal-neorganski
ioni i to za irok opseg podataka. Modeli specijacije se baziraju na konstantama stabilnosti
NIST baze podataka.14
Kao ulazni podatak se uzima pH vrijednost, koja se zajedno s termodinamskim ravnotenim
konstantama (pKa) koristi za izraunavanje specijacija kiselina i baza. Slino tome, redokspotencijal (Eh) se koristi za definiranje lanova redoks parova, u skladu s termodinamiskim
konstantama polu-reakcija.
Biodostupnost metala-mehanizam toksinosti
Metali su veoma toksini jer su, u ionskom obliku ili u sklopu jedinjenja, rastvorljivi u vodi i
lako se mogu apsorbovati od strane ivih organizama.
Slinosti u toksinosti metala za razliite organizme mogu se objasniti u skladu s njihovom
klasifikacijom prema reaktivnosti na:
x
klasu A - ioni metala sa afinitetom prema kiseoniku,
x
klasu B ioni metala sa afinitetom prema azotu ili sumporu i
x
meuklasu ioni metala sa afinitetom prema kiseoniku, ali i azotu i sumporu.
Na osnovu ove klasifikacije, toksinost metala opada u nizu:
Klasa B > Meuklasa > Klasa A.
Na unos tekih metala i stepen njihove toksinosti prema akvatinim organizmima znaajno
utiu razliiti fizikalno-hemijski i bioloki faktori.
674

Organski i neorganski konstituenti vode takoer mogu izmjeniti toksinost metala, a tvrdoa
vode esto odreuje toksine efekte metala. Za objanjenje je predloeno nekoliko
mehanizama ukljuujui kompeticiju kationa tvrdoe (Ca i Mg) i toksinih metala za
vezivanje za aktivna mjesta u biomolekulima, koji na taj nain utiu na bioloki proces, kao i
specijaciju metala na mjestu ekspozicije.
Efekti tvrdoe vode na toksiost metala mogu se predvidjeti na osnovu empirijske jednaine
predloene od strane USEPA (1985)15:
log Krajnja taka toksinosti (npr. LC50) = log a + b (log tvrdoe) ili
Krajnja taka toksinosti = a Tvrdoab
gde su: log a i b vrijednosti odsjeka i nagiba procjenjene na osnovu linearne regresije.
Predloena jednaina daje osnovu za predvianje toksinih efekata i esto se sree u literaturi
iz oblasti ekotoksikologije, kao i u okviru regulativa kvaliteta vode, a na ovom konceptu se
temelji i primjena novijih geohemijskih softverskih modela.
Kod procjene biodostupnosti metala, od izuzetne vanosti je poznavanje specijacije metala, to
jest svih ionskih oblika i kompleksa metala koji u datom sistemu egzistiraju. Unutar otopljene
faze geohemiari najee razlikuju slobodni hidratizirani metalni ion (Me+2), neorganske
komplekse (npr. s Cl-, SO42-, CO32-, OH-) i organske komplekse (npr. huminske, fulvinske i
hidrofilne kiseline). Redoslijed potencijala toksinosti je
Me+2 > neorganski kompleksi > organski kompleksi.16
Istraivanje specijacije i biodostupnosti bakra, Cu(II) u jezeru Modrac

Ispitivanja specijacije bakra u akvatikom sistemu jezera Modrac je vreno da bi se objasnio
geohemijski i bioloki ciklus i dinamika kruenja bakra.
Koriten je specijacijski softverski model CHEAQS (Chemical Equilibria in Aquatic
Systems)7 za odreivanje raspodjele specija bakra. Na raspodjelu vrsta bakra utiu: pH,
sadraj bikarbonata, Ca i Mg.
Konstante stabilnosti u CHEAQS modelu se baziraju na termodinamskim podacima NISTbaze.14 Za organsku specijaciju su dostupni podaci o rastvorenom organskom ugljiku, DOC, a
kao prva aproksimacija za organsko kompleksiranje, primjenjen je model liganda s pet mjesta
vezivanja, pri emu svaki ligand ima karakteristinu konstantu stabilnosti.
Tabela 2. Rezultati neorganske specijacije bakra CHEAQS modelom za lokalitet A
Specijacija
Cu+2
Cu+2
CuOH+
CuOH2
CuOH3-
ukupna
koncentracija jedinica koncentracija
%
5,403E-009
M
4,90
1,267E-009
M
1,15
1,826E-012
M
0
6,437E-016
M
0
675
aktivitet
3,592E-009
1,144E-009
1,826E-012
5,813E-016
konstanta
ravnotee K
6,500
10,700
14,200

CuOH42CuOH3+
Cu2OH22+
Cu3OH42+
CuCO3
CuHCO3+
Cu(CO3)(OH)Cu(CO3)22CuSO4
CuCl+
ukupna
koncentracija
1,395E-020
3,652E-016
6,223E-014
1,136E-018
9,890E-008
2,503E-009
1,056E-010
1,872E-009
1,081E-010
9,991E-013
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
1,102E-007
0
0
0
0
89,78
2,27
0,10
1,70
0,10
0
9,276E-021
1,458E-016
4,138E-014
7,554E-019
9,890E-008
2,260E-009
9,533E-011
1,244E-009
1,081E-010
9,022E-013
16,400
8,050
17,500
35,200
6,770
12,129
10,751
10,200
2,360
0,300
100
80
Ukupna
60
koncentracija
40
(%)
20
0
Slika 1. Neorganska specijacija bakra za lokalitet A
Ukupna koncentracija (%)
Hemijskom specijacijom bakra u uzorcima, za proljetno razdoblje, procjenjuje se da je sadraj

bakra u slobodnom ionskom obliku (Cu+2) najvei na lokalitetu Su (3,46%), dok je CuOH+
najvie na lokalitetu B (3,93%). Najvia vrijednost karbonata zabiljeena je na lokalitetu Tu
(91,22%). Na dijagramu se moe uoiti da je na lokalitetima A, B i C koncentracija slobodnog
oblika bakra vrlo mala.
100.00
80.00
60.00
Cu+2
40.00
CuOH+
20.00
CuCO3
0.00
Slika 2. Neorganska specijacija bakra primjenom modela Visual Minteq
676

Odreivanje organske specijacije bakra je vreno primjenom geohemijskog softverskog

modela CHEAQS.7
Tabela 3. Rezultati organske specijacije bakra CHEAQS modelom za lokalitet A
Specijacija Cu+2
koncentracija
jedinica
Cu+2
CuOH+
CuOH2
CuOH3CuOH42CuOH3+
Cu2OH22+
Cu3OH42+
CuCO3
CuHCO3+
Cu(CO3)(OH)Cu(CO3)22CuSO4
CuCl+
Ukupna konc u rastvoru
Ukupna konc u vodi
Cu-FA
Cu-HA
1,364E-011
3,208E-012
4,628E-015
1,630E-018
3,523E-023
2,327E-021
3,984E-019
1,844E-026
2,515E-010
6,360E-012
2,682E-013
4,757E-012
2,777E-013
2,538E-015
2,800E-010
2,795E-010
9,628E-009
1,002E-007
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
M
rastvorena
konc %
4,87
1,15
0
0
0
0
0
0
89,81
2,27
0,10
1,70
0,10
0
ukupna
konc %
0,01
0
0
0
0
0
0
0
0,23
0,01
0
0
0
0
aktivitet
9,107E-012
2,900E-012
4,628E-015
1,474E-018
2,352E-023
9,370E-022
2,659E-019
1,231E-026
2,515E-010
5,749E-012
2,424E-013
3,175E-012
2,777E-013
2,294E-015
8,74
91,01
100
80
Ukupna
60
koncentracija
40
(%)
20
0
Cu-HA
Cu-FA
CuCO3
Cu+2
CuHCO3+
Slika 3. Organska specijacija bakra za lokalitet A
Na dijagramu organske specijacije za proljetno razdoblje moe se uoiti da je najzastupljenija

vrsta bakar vezan za huminske kiselina Cu-HA. Najvie vrijednosti zabiljeene su na
lokalitetima B, Su i Sb. Najvia vrijednost bakra vezanog za fulvinske kiseline zabiljeena je
na lokalitetu A. Na lokalitetu Tu, za razliku od ostalih lokaliteta, preovladava karbonatna
frakcija (89,81%).
677

ZAKLJUAK
Neorganska i organska specijacija jezerske vode Modrac na reprezentativnim lokalitetima je
ispitana primjenom aktualnih geohemijskih modela (CHEAQS, Visual Minteq) na osnovu
rezultata istraivanja kvaliteta vode jezera Modrac u okviru redovnog monitoringa. Na osnovu
fizikalno-hemijskih podataka kvaliteta vode ustanovljene su koncentracije neorganskih i
organskih kompleksa, koji odreuju biodostupnost bakra prema akvatikim organizmima.
Ispitivanja neorganske specijacije su pokazala da je koncentracija CuCO3 najzastupljenija
(oko 90%) u rastvornoj frakciji, a kompleksi Cu-HA preovladavaju u dijelu organske
specijacije (oko 90%), kao i u pogledu ukupne koncentracije bakra vezanog u komplekse na
svim lokalitetima.
Toksikokinetika metala nije dovoljno ispitana, tj., procesi adsorpcije, apsorpcije, raspodjele i
deponovanja ovise o specijacije metala , tj., specijaciji Cu2+ iona i vrste hemijskog oblika u
kojem se bakar unosi. Nakon apsorpcije, metali se vezuju za vitalne komponente elije, kao
to su strukturni proteini, enzimi i nukleinske kiseline, pri emu utiu na njeno funkcioniranje.
Bakar pokazuje afinitet i prema kiseoniku i prema sumporu i smatra se jednim od
najtoksinijih metala koji tvori komplekse sa biotikom elijom.
LITERATURA
1. J. Agbaba: Abiotiki i biotiki procesi transporta i transformacije metala u sistemu
voda/sediment, Novi Sad.
2. B. Dalmacija: Izvori zagaenja vodenog ekosistema neorganskim zagaujuim
materijama, Novi Sad, 2001.
3. G. Batley, S. Apte, J. Stauber: Speciation and bioavailabilty of trace metals in water:
Progress since 1982, Centar for Environmental Contaminants Research, Austalia,
2004.
4. J. Blanchard: Copper toxicity and acumulation: physiology, chemistry and molecular
biology, University of Miami, 2009.
5. K. Kramer at all: Copper toxicity in relation to surface water-dissolved organic matter:
Biological effects to D. Magna, Environmental Toxicology and Chemistry, Vol. 23,
2004.
6. T. Tawkin: Chemical speciation of selected metals in groundwaters using geochemical
models, Egypt, 2000.
7. W. Verweij: Equilibrium and constants in CHEAQS: selection criteria, sources and
assumptions, Version V, 2003 (http:home.tisali.nl/cheaqs/)
8. J. D. Allison, D. S. Brown: MINTEQA2/PRODEFA2, A GEOCHEMICAL
ASSESSMENT MODEL FOR ENVIRONMENTAL SYSTEMS: VERSION 3.0
USER'S MANUAL, Environmental Research Laboratory, Athens, Georgia, 1991.
9. E. Tipping: WHAM-a chemical equilibrium model and computer code for waters,
sediments and soils incorporating a discrete/electrostatic model of ion-binding by
humic substances, Comp. Geosci. 1994, 20, 973-1023.
10. US EPA, Updates: Water Quality Criteria Documents for the Protection of Aquatic
Life in Ambient Water, Environmental Protection Agency, Office of Water,
Washington, DC, U.S.A, EPA-820-B-96-001,1985, 1995, 1996, 2000. 92.
678

11. SODASO INSTITUT ZA HEMIJSKO ININJERSTVO: ELABORAT Istraivanje

kvaliteta vode akumulacije Modrac za snabdjevanje pitkom vodom opina ue
Tuzlanske regije, Tuzla, 2010.
12. Y. Dudala, F. Gerard: Accounting for natural organic matter in aqueous chemical
equilibrium models: a review of the theories and applications, 2004.
13. S. Lofts, E. W. Tipping: Modeling the speciation of contaminants in soils and
groundwaters, 1999.
A. M. Mortell, R. M. Smith: NIST Standard Reference Datebase 46, Version 8.0,
Gaithersburg, MO, 2004.
14. US EPA, Updates: Water Quality Criteria Documents for the Protection of Aquatic
Life in Ambient Water, Environmental Protection Agency, Office of Water,
Washington, DC, U.S.A, EPA-820-B-96-001,1985, 1995, 1996, 2000.
15. K. Schamphelaere: Bioavailability models for predicting copper toxicity to freshwater
organisms, 2002/03
679

DETERMINATION OF COPPER SPECIATION BY GEOCHEMICAL

MODELS IN LAKE MODRAC
Nusreta onlagi, Daliborka Divkovi
Faculty of natural sciences; University of Tuzla
The content of heavy metals, particularly copper (Cu) is of great importance for aquatic
systems. Knowing the speciation of trace metals is essential to define the bioavailability and
toxicity, but also to define the distribution of metals in different phases of aquatic systems.
Determination of speciation of copper in aquatic systems is of interest to explain the
geochemical and biological cycle and the dynamics of circulating copper. This study
determined the speciation of copper compounds present in the lake at the characteristic
locations where monitoring of lake pollution takes place, with the aim to determine the
bioavailability and potential toxicity induced by copper complexes. In this study the latest
versions of geochemical computer models, were applied, namely: CHEAQS and Visual
Minteq to define equilibrium states in the studied aquatic lake system, as well as inorganic
and organic speciation and bioavailability criteria and toxicity of copper. Determination of
metal contents was realised by spectroscopic methods including: atomic absorption
spectroscopy (AAS) and plasma emission spectroscopy (ICP-OES). Based on the physicochemical data of water quality , concentrations of inorganic and organic complexes were
determined which determine the bioavailability of copper to aquatic organisms.
In natural aquatic systems, bioavailability is a complex function of many factors, including
the total concentration and speciation of metals, mineralogy, pH, redox potential, temperature,
total content of organic matter, content of suspended matter, water volume, time
availability.The influence of copper ions in natural aquatic systems is complex and depends
on the physico-chemical characteristics of water :alkalinity, hardness, ionic strength, redox
potential, dissolved organic matter and pH, what influences the speciation of copper in natural
waters, and consequently the bioavailability towards aquatic organisms.
Key words:copper, bioavailability,speciation, geochemical models
680

THE ELECTROCOAGULATION/ADVANCED OXIDATION

TREATMENT OF THE GROUNDWATER USED IN IRRIGATION
SYSTEM FOR THE HYDROPONIC CULTIVATION OF TOMATOES
Vinja Oreanin1 Robert Kollar,1 Draen Vratari,1 Karlo Na,1 Gordana Meduni2, Goran
Lonar,3 Ivan Halkijevi,3 Marin Kuspili3
1
Advanced Energy Ltd., Zagreb, Croatia

Faculty of Science, Institute of Mineralogy and Petrography, Zagreb, Croatia
3
Faculty of civil engineering, Department of water research, , Zagreb, Croatia
2
Scientific paper
The purpose of this work was development and application of the purification system suitable
for the treatment of groundwater used for human consumption as well as watering of the
plants in the system for the hydroponic cultivation of tomatoes. For that purpose the well
water from the 60 m deep water layer situated near the city of upanja (Eastern Croatia) was
processed. Most of the measured parameters exceeded upper permissible limit (UPL) for
drinking water. The highest increase over UPL was found for the parameters phosphates (34.7
times), color (14.6 times), iron (8.6 times), arsenic (7.4 times), CODMn (7.4 times), turbidity
(5.3 times), ammonia (2.4 times) and manganese (1.5 times). Due to the complex composition
of the treated water, the purification system required the combination of electrochemical
treatment, using iron and aluminum electrode plates with simultaneous ozonation followed by
post treatment with hydrogen peroxide and ozone. The electrocoagulation/ozonation approach
was used for the removal of heavy metals, color, turbidity, phosphates and partially organic
matter while the rest of the organic contaminants and ammonia were removed by the
treatment with hydrogen peroxide and ozone. Following the combined electrochemical
treatment and post treatment with hydrogen peroxide and ozone all measured parameters in
the treated water were in agreement with regulated values. The combined treatment resulted
in total removal of arsenic, color, turbidity, ammonia and organic contaminants while the
removal of other parameters of interest was up to 97.98%.
Keywords: Heavy metals, arsenic, ammonia, electrocoagulation, ozonation, iron anode,
aluminum anode, hydrogen peroxide
Introduction
Groundwater of the Pannonian basin which covers the parts of Hungary, Romania, Croatia,
Serbia and Slovakia represents the complex system with elevated to high values of heavy
metals and arsenic, color, turbidity, suspended solids, ammonia, and other nutrients as well as
natural organic matter. (1-10)
When considering the human health risk, among the mentioned contaminants, arsenic is of the
highest importance. Its values ranged from 1.3 to 611.8 Pg/L in the Croatian part of the basin.
(1-4)
681

Deterioration of the water quality can be attributed with various natural and anthropogenic
factors. The elevated heavy metal and total arsenic concentrations can be probably associated
with the dissolution of oxohydroxides of iron, manganese, and aluminum under reducing
conditions, and desorption of arsenic and heavy metals from these minerals. (4) The mayor
source of ammonia in the groundwater is microbial degradation of the natural organic matter
under reducing condition. (4) Anthropogenic sources lead to inorganic, microbiological and
organic contamination of groundwater.
The aim of this research was the development of an effective system for the treatment of
groundwater used for human consumption and watering of the plants in the system for the
hydroponic cultivation of the tomatoes in order to reduce operational problems (formation of
deposits in the pipes and nozzle system with significant reduction of the system efficiency) as
well as human health risk (due to the consummation of the contaminated water). The system
must guarantee high quality of the treated water as regards to all measured parameters. Due to
exelent results obtained in our previous research (11-13) both on laboratory and pilot plant
scale we decided to apply electrocoagulation as the main treatment and post-treatment with
hydrogen peroxide and ozone.
Groundwater was collected from the 60 m deep well situated near the city of upanja (Eastern
Croatia). Prior to the purification experiments water samples were homogenized for 10
minutes and subjected to electrocoagulation using iron electrode plates (I = 50 A, U = 10 V)
for 5 minutes and aluminum electrode set (I = 28 A, U = 12 V) for additional 10 minutes with
simultaneous ozonation. Each electrode set contained of 10 quadratic, one millimeter thick
plates (75 x 250 mm) in the parallel arrangement, separated by an electro insulator. The
distance between plates was 10 mm. Each even plate was connected to + pole of DC power
supply and represented sacrificial anode, while odd plates connected to the pole of DC
served as the cathodes. Either Fe or Al electrode set was placed at the bottom of the reaction
vessel perpendicular to the vessel bottom. In the end of electrochemical treatment the
suspension was recirculated in strong electromagnetic field for 10 minutes and subjected to
slow mixing for another 15 minutes while the settlement time was 30 minutes (11, 12). After
the settlement clear water was decanted and post-treated with ozone and hydrogen peroxide
(0.1 mL/L) in order to remove ammonia.
For the analysis of heavy metals and arsenic 100 mL of the original or purified water was
adjusted to pH 0.1, 3 and 11 by addition of hydrochloric acid and ammonium hydroxide,
preconcentrated by ammonium pyrrolidine-dithiocarbamate (APDC), filtered through a
Millipore HAWP filter (pore size 0.45 mm; diameter 25 mm) using a Millipore micro
filtration system) and analyzed by energy dispersive X-ray spectrometry (EDXRF). (11, 12)
All samples were irradiated by X-rays generated from X-ray tube (Oxford instruments)
with Mo anode (high voltage: 40 kV; current: 900mA; cooling medium: Air). The detection of
characteristic X-ray radiation from the sample was conducted with Si drift detector - model
SXD15C-150-500 (Canberra, Meriden, USA) (surface: 15 mm2; FWHM for 5.9 keV 55Fe:
145 eV; Window: 13 mm Be; cooling: thermo-electrical (peltier)). The incident and emerging
682

angles were 45. For signal processing DSA 2000 (Canberra) was used. Spectral data were
collected by Genie-2000 software (Canberra) while for spectrum deconvolution and
quantitative analysis WinAxil software package (Canberra) was used. In order to obtain a
good counting statistic, collecting time was measured 10000 s. Calibration model for the
qualitative and quantitative analyses was created on the basis of the measurements of the
standard solutions (Merck) having the concentration range from 10 to 200 Pg/L, prepared and
measured in the same way as unknown samples. (11, 12)
pH value, electrical conductivity (EC) and total dissolved solids (TDS) were determined by
PHT-027 - water quality multiparameter monitor (Kelilong Electron). (11, 12)
Color, turbidity, calcium, phosphates, fluorides, COD and ammonia were determined using
HACH DR890 colorimeter (Hach Company, Loveland, Colorado, USA). (11, 12)
Table 1 presents the values of the parameters measured in the groundwater used for human
consumption as well as watering of the plants prior/after the combined treatment and upper
permissible limit (UPL) of each parameters for drinking water.
Most of the measured parameters in untreated water exceeded upper permissible limit (UPL)
for drinking water. The highest increase over UPL was found for the parameters phosphates
(34.7 times), color (14.6 times), iron (8.6 times), arsenic (7.4 times), CODMn (7.4 times),
turbidity (5.3 times), ammonia (2.4 times) and manganese (1.5 times). The presence of the
soluble Fe (II) in the concentration of 1.72 0.34 mg/L caused yellowish coloration of the
water. Addition of the nitric acid as a strong oxidizing agent in order to achieve optimum pH
value of the water resulted in the oxidation of Fe (II) to Fe (III) and consequently, creation of
poorly soluble oxyhydroxides. Elevated values of manganese were also found which in the
combination with trivalent iron creates hardly soluble Fe-Mn oxy-hydroxides. Besides, the
presence of the phosphates in the concentration of 10.4 1.7 mg/L, calcium 100 10 mg/L,
and traces of fluorides resulted in the formation of hardly soluble compounds like apatite
(Ca5(PO4)3), hydroxyl-apatite (Ca5(PO4)3(OH)) and fluorapatite (Ca5(PO4)3F) in the pipes and
nozzles system with significant reduction of the system efficiency. From the toxicologycal
point of wiew arsenc in the concentration of 0.0740.011 mg/L was determined as a mayor
contaminant. Besides, additive and synergistic effect of arsenic with heavy metals, must be
also considered.
Following the combined electrochemical treatment and advanced oxidation using ozone and
H2O2, the treated water was clear and colorless with the values of all measured parameters
(Table 1) in accordance with the limit values of the Ordinance on the health quality of
drinking water (14) and the recommendations of the World Health Organization. (15)
The combined treatment resulted with 100% removal efficiency of color, turbidity, total
arsenic, COD and ammonia (Table 1). The high removal degree was also determined for the
total iron (97.91%), total manganese (77.33%), total phosphates (97.98%) and fluorides
(80%).
683

In the last ten years, the research on the application of electrochemical methods for the
treatment of drinking water and wastewaters was intensified. Orescanin et al. (11) by using
electrocoagulation with iron, and aluminum electrode sets were able to achieve a 100%
removal of total arsenic from the drinking water from the area of the former uranium mines
(Cameron, Tuba City, Arizona) with the initial arsenic values ranged from 21-52 Pg/L.
Application of the same method in the combination with ozone and UV irradiation resulted in
100% removal of total arsenic from the groundwater used for the supply of pig farms in
Eastern Slavonia. (12) Laboratory and pilot plant study using electrochemical methods and
advance oxidation processess also resulted with 100% removal of arsenic from the water
supliing Temerin and Zrenjanin towns. (13) The removal mechanism in all cases is based on
the oxidation of As(III) to As(V) using ozone, and its removal by coagulation/flocculation
using electrochemically generated cations of iron and aluminum, and/or co-precipitation with
iron and aluminum hydroxides. Higher degree of the removal is achieved by applying iron
electrodes due to the high affinity of arsenic to the iron species. Kumar et al. (16) used the
iron, aluminum and titanium set of the electrodes for the removal of As(III) and As(V) from
the synthetic water containing 200 Pg/L. The best results are achieved using iron sets of
electrodes (removal efficiency higher than 99%; final value less than 10 Pg/L). The removal
efficiency was 37% in the case of aluminum electrode sets, and 58% when titanium electrodes
were used. Koby et al. (17) under optimum experimental conditions removed 94.1% of the
total arsenic using iron electrodes, and 93.5% using aluminum electrodes from drinking water
containing 150 Pg/L of arsenic. Parga et al. (18) reached 99% removal of arsenic from
drinking water after 90 seconds of the electrocoagulation using electrodes made of carbon
steel in the combination with oxidation by air.
Table 1. Phisico-chemical parameters determined in untreated/treated groundwater, mean
value of the removal efficiency for each parameter and maximum contaminant level
prescribed by Croatian (MCLHR) and World health organization (MCLWHO) regulatory body
Parameter
Before purification
Color (mg/PtCo)
Turbidity (NTU)
pH
EC (mS/cm)
TDS (mg/L)
Fe (mg/L)
Mn (mg/L)
As (mg/L)
Ca (mg/L)
F- (mg/L)
PO43-(mg/L)
COD (mg/L)
NH4+ (mg/L)
29220
215
7.520.31
0.730.03
51020
1.720.34
0.0750.014
0.0740.011
10010
0.250.02
10.41.7
37
1.2
After
purification
0
0
7.590.56
0.590.01
4105
0.0360.006
0.0170.004
0
604
0.050.003
0.210.03
0
0
684
Removal
efficiency (%)
100.00
100.00
19.18
19.61
97.91
77.33
100.00
40.00
80.00
97.98
100.00
100.00
MCLHR MCLWHO
20
4
6.5-9.5
2.5
0.2
0.05
0.01
250
5
0.5
5
6.5-8
600
0.3
0.4
0.01
1.5
250
1.5

It could be concluded that our results on the removal of arsenic were in agreement or better
compared to the available literature data. Excellent results were also achieved for the removal
of organic matter, which was partially removed by coagulation/flocculation with
electrochemically generated flocs of iron and aluminum and oxidation by ozone. The main
mechanism of the removal was oxidation with reactive oxidative species formed in the
reaction of ozone and H2O2. The removal efficiency of COD following the combined
treatment was 100%. These results were in agreement with previous research. The
electrocoagulation using aluminum electrode set resulted in 97.8% removal of the humic acids
from the groundwater. (19) The similar removal efficiencies were obtained by Yildiz et al. for
the aluminum based electrocoagulation. (20) In the presence of Na2SO4 and NaCl electrolytes,
96.84% and 99.64% of humic acid was removed, respectively. The application of aluminum
electrode set in either mono-polar or bipolar arrangement resulted in up to 67.5% removal of
DOC and up to 89% removal of color from the river water. (21)
The removal of ammonia during the electrocoagulation/ozonation was negligible (11) due to
the selectivity of ozone toward organic molecules compared to ammonia. So, complete
removal of ammonia was achieved by the oxidation with the reactive oxidative species
formed in the reaction of ozone and H2O2 (like HO2, OH, O2, O , O3).
Conclusion
From the presented results it could be concluded that the electrochemical methods combined
with the advanced oxidation processes represent a suitable treatment approach for the removal
of the complex mixture of contaminants found in the groundwater. Following the treatment,
the concentrations of all selected contaminants were significantly lower compared to the
Croatian and the WHO regulated values. Under the optimum treatment conditions, the
removal efficiencies of color, turbidity, total arsenic, chemical oxygen demand and ammonia,
were 100%. Contrary to the standard chemical coagulation, which increases the electrical
conductivity and total dissolved solids in the purified water, the electrochemical methods in
the combination with the advanced oxidation, resulted in the decrease of both parameters. The
influence of the electrical and electromagnetic field on the treated water resulted in faster
separation of the flocs, its higher stability, lower content of bound water and larger surfaces
compared to the chemical flocs. There was no need for the measurement and adjustment of
pH by acids/basis during the treatment since pH changes through all the treatment phases
were insignificant.
References
1. Cavarar, S., Klapec, T., Jurisic Grubesic, R., Valeka, M: High exposure to arsenic
from drinking water at several localities in eastern Croatia. Sci. Total Environ., 339
(2005) 277282.
2. Habuda-Stanic, M., Kules, M., Kalajdzic, B., Romic, Z: Quality of groundwater in
eastern Croatia. The problem of arsenic pollution. Desalination, 210 (2007) 157162.
3. Romic, Z., Habuda-Stanic, M., Kalajdzic, B., Kules, M. Arsenic distribution,
concentration and speciation in groundwater of the Osijek area, eastern Croatia. App.
Geochem., 26 (1) (2011) 37-44.
685

4. Ujevic, M., Duic, Z., Casiot, C., Sipos, L., Santo, V., Dadic, Z., Halamic, J:
Occurrence and geochemistry of arsenic in the groundwater of Eastern Croatia, Appl.
Geochem., 25 (2010) 10171029.
5. Rowland, H.A.L., Omoregie, E.O., Millot, R., Jimenez, C., Mertens, J., Baciu, C.,
Hug, S. J., Berg, M: Geochemistry and arsenic behaviour in groundwater resources of
the Pannonian Basin (Hungary and Romania). Appl. Geochem., 26 (1) (2011) 1-17.
6. Varsnyi, I., Kovcs, L.: Arsenic, iron and organic matter in sediments and
groundwater in the Pannonian Basin, Hungary. Appl. Geochem., 21 (6) (2006) 949963.
7. Mrazovac, S., Vojinovic-Miloradov, M: Correlation of main physicochemical
parameters of some groundwater in northern Serbia. J. Geochem. Explor., 108 (3)
(2011) 176-182.
8. Perii, M: NOM and Arsenic Removal from Natural Water by Enhanced
Coagulation. E-Water, 8 (2006) 1-10.
9. Kristoforovic-Ilic, J. M., Bjelanovic, J.M., Ili, M. P., Vidovic, M.M: Arsenic
contamination in environment in the region of Vojvodina. Cent. Eur. J. Public. Health,
17 (3) (2009) 152157.
10. Dimkic, M., Djuric, D., Josipovic, J., Jevtic, G: Solutions for groundwater
management in areas affected by high arsenic content: Vojvodina case study.
International Conference Transboundary Aquifers: Challenges and New Directions
(ISARM2010), 6-8 December 2010., p. 1-6.
11. Orescanin, V., Kollar, R., Nad, K., Lovrencic Mikelic, I., Kollar, I: Characterization
and treatment of water used for human consumption from six sources located in the
Cameron/Tuba city abandoned uranium mining area. J. Environ. Sci. Health, Part A.,
46 (6) (2011) 627-635.
12. Orescanin, V., Kollar, R., Nad, K: The electrocoagulation/advanced oxidation
treatment of the groundwater used for human consumption. J. Environ. Sci. Health,
Part A., 46 (14) (2011) 1611-1618.
13. Orescanin, V., Kollar, R., Nad, K., Mikulic, N: Preparation of drinking water used in
water supply systems of the towns Zrenjanin and Temerin by electrochemical
methods. J. Environ. Sci. Health, Part A. 48 (4) (2013) 437-445.
14. Ordinance on the health quality of drinking water (Official Gazette of HR, 47/08).
15. WHO, Guidelines for drinking water quality, 3rd ed., incorporating the first and
second addenda. Volume 1, Recommendations, World Health Organization, Geneva,
2008.
16. Kumar, P.R., Chaudhari, S., Khilar, K.C., Mahajan, S.P: Removal of arsenic from
water by electrocoagulation. Chemosphere, 55 (9) (2004) 12451252.
17. Kobya, M., Ulu, F., Gebologlu, U., Demirbas, E., Oncel, M.S: Treatment of potable
water containing low concentration of arsenic with electrocoagulation: Different
connection modes and FeAl electrodes. Sep. Purif. Technol., 77 (3) (2011) 283293.
18. Parga, J.R., Cocke, D.L., Valenzuela, J.L., Gomes, J.A., Kesmez, M., Irwin, G.,
Moreno, M., Weir, H: Arsenic removal via electrocoagulation from heavy metal
contaminated groundwater in La Comarca Lagunera Mxico. J. Hazard. Mat., 124 (13) (2005) 247-254.
686

19. Feng, Q., Li X., Cheng, Y., Meng, L., Meng, Q: Removal of Humic Acid from
Groundwater by Electrocoagulation. J. China Univers. Mining Technol., 17 (4) (2007)
513-515.
20. Yldz, Y.., Koparal, A.S., Keskinler, B: Effect of initial pH and supporting
electrolyte on the treatment of water containing high concentration of humic
substances by electrocoagulation. Chem. Engin. J., 138 (1-3) (2008) 63-72.
21. Jiang, J.-Q., Graham, N., Andr, C., Kelsall, H. G., Brandon, N: Laboratory study of
electro-coagulationflotation for water treatment. Water Res. 36 (16) (2002) 40644078.
687

UTICAJ OTPADNIH VODA RAFINERIJE BROD NA STANJE

TAKSONA ZOOBENTOSA SAVE
Pavlovi Nevenka1, Batoz eljana1, ukalo Goran1, Dmitrovi Dejan1
1
Prirodno-matematiki fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, Banja Luka, Republika Srpska,

d.dmitrovic@yahoo.com
Nauni rad
Rijeka Sava je recipijent sa velikim faktorom razrjeenja, ali posljedice zagaenja njenog
ekosistema otpadnim vodama mogu biti drastine i dugorone. Cilj ovog rada je utvrivanje
kvalitativnog i kvantitativnog sastava zajednice zoobentosa Save uzvodno i nizvodno od
ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod i utvrivanje nivoa uticaja otpadnih voda rafinerije na
stanje taksona zoobentosa ove rijeke. Uzorci zoobentosa (12) su sakupljani Sarberovom
mreom, po tri 250 m uzvodno i nizvodno od ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod, u
avgustu i oktobru 2010. godine. Analizom uzoraka je utvrena vea vrijednost gustine naselja
ove zajednice, kao i vei broj taksona u ljetnjem nego u jesenjem aspektu, to se dovodi u
vezu sa smanjenjem gustine naselja zoobentosa usljed poveavanja povrine stanita zbog
poplava. Pronaen je vei broj taksona sa veom gustinom naselja nizvodno u ljetnjem
aspektu nego uzvodno, dok je vea vrijednost ovih parametara u jesenjem aspektu utvrena
uzvodno od ispusta, vjerovatno zbog upliva otpadnih voda. Odsustvo larvi insekata iz reda
Plecoptera, u obje sezone, ukazuje na optereenje vode oko ispusta Rafinerije Brod
zagaujuim materijama, jer ovaj takson meu prvima nestaje iz biotopa usljed zagaenja.
Kljune rijei: zoobentos, Sava, otpadne vode
UVOD
Du toka rijeke Save, od izvora u Sloveniji do ua u Dunav u Srbiji, u nju se ulijevaju brojni
efluenti i rijeka trpi posljedice zagaenja. U dijelu toka kroz Republiku Srpsku (sjeverni dio
Republike Srpske na granici sa Hrvatskom) u Savu se ulijevaju otpadne vode Rafinerije nafte
Brod.
Otpadne vode rafinerija nafte obino sadre: ulja, masti, fenole, sulfide, cijanide,
suspendovane materije, amonijak i druge polutante, ukljuujui teke metale. Navedene
komponente mogu imati negativan uticaj na procese autopurifikacije recipijenata, djelimino
ili u potpunosti redukujui procese bioloke razgradnje (1).
Rijeka Sava je recipijent sa velikim faktorom razrjeenja, ali posljedice njenog zagaenja
otpadnim vodama Rafinerije Brod mogu biti drastine i dugorone. Zagaenje otpadnim
vodama moe naruiti prirodnu ravnoteu i funkcionalnost kompletnog postojeeg ekosistema
ove rijeke.
688

Znaajnu komponentu ekosistema rijeke Save ini biocenoza ivotinja koje naseljavaju dno, a
koja je oznaena kao zoobentos. Kvalitativni i kvantitativni sastav zajednice zoobentosa
tekuice moe biti pouzdan pokazatelj stanja kvaliteta vode kao ivotne sredine. Na to
ukazuju rezultati radova koji su bazirani na prouavanju nivoa uticaja otpadnih voda na stanje
zoobentosa rijeke Save (2) i njenih pritoka: Sane (3), Une (4, 5) i Vrbasa (6, 7, 8, 9).
Cilj ovog rada je utvrivanje kvalitativnih i kvantitativnih svojstava naselja zoobentosa rijeke
Save uzvodno i nizvodno od ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod i utvrivanje nivoa uticaja
otpadnih voda pomenute rafinerije na stanje taksona zoobentosa ove rijeke.

Uzorci zoobentosa su sakupljani 250 m uzvodno i 250 m nizvodno od ispusta otpadnih voda
Rafinerije Brod. Uzeta su po tri uzorka zoobentosa u dvije sezone (ljeto i jesen 2010. godine)
sa muljevite i pjeskovito-ljunkovite podloge. Terenski rad je realizovan u popodnevnim
asovima 7., 8. i 9. avgusta 2010. godine (ljetnji aspekt) i 29., 30. i 31. oktobra iste godine
(jesenji aspekt).
Sakupljanje zoobentosa je vreno Sarberovom mreom, sa dimenzijama okvira 34 cm x 33,5
cm i dijametrom okaca 350 m. Mrea je postavljana na dno korita rijeke, pri emu je njen
otvor orijentisan uzvodno. Pokretima prstiju ruku podizana je podloga i njen sadraj ispiran
unutar okvira definisane povrine zahvata.
Zoobentos je fiksiran 96% etanolom i odlagan u staklene posude sa odgovarajuim
zatvaraima. Uzorci su etiketirani sa podacima o lokalitetu, vremenu i datumu sakupljanja.
Sakupljeni materijal je analiziran u laboratoriji Prirodno-matematikog fakulteta u Banjoj
Luci pod uveanjem stereomikroskopa Leica EZ4D. Izvrena je determinacija organizama uz
upotrebu odgovarajue literature (10, 11, 12, 13, 14, 15). Organizmi su prebrojavani i
razvrstavani prema taksonomskoj pripadnosti u etiketirane flakone napunjene 96% etanolom
(formirana je zbirka).
Gustina naselja zoobentosa je izraena brojem jedinki na metar kvadratni povrine dna korita
rijeke. Kvalitet vode je utvren primjenom Family biotikog indeksa (16), a statistika obrada
podataka je obavljena u programu Microsoft Excel 2003.
Obradom uzoraka zoobentosa Save sakupljenih uzvodno i nizvodno od ispusta otpadnih voda
Rafinerije Brod u avgustu i oktobru 2010. godine pronaeni su predstavnici ukupno 28
taksona, 17 uzvodno i 19 nizvodno od ispusta u ljetnjem aspektu, 10 uzvodno i 4 nizvodno u
jesenjem. Gustina naselja ove zajednice u ljetnjem aspektu je iznosila 988 ind/m2 uzvodno i
1460 ind/m2 nizvodno, a u jesenjem 214 ind/m2 uzvodno i 135 ind/m2 nizvodno (Tab. 1).
689

Tabela 1. Gustina naselja (ind/m) i broj taksona zoobentosa Save uzvodno i nizvodno od ispusta otpadnih voda
Rafinerije Brod u ljetnjem i jesenjem aspektu 2010. godine
Table 1. The zoobenthos settlements density (indv/m) and zoobenthos taxa number of Sava river upstream and
downstream of the waste water outlet of the Refinery Brod in summer and autumn aspect 2010
Ljetnji aspekt
Jesenji aspekt
/Summer aspect/
/Autumn aspect/
Uzvodno
Nizvodno
Uzvodno
Nizvodno
/Upstream/
/Downstream/ /Upstream/
/Downstream/
Br. jedinki /No of individuals /
988
1460
214
135
Br. taksona /No of taxa/
17
19
10
4
Prstenasti crvi iz klase Oligochaeta su dominantan takson uzvodno u ljetnjem aspektu (533
ind/m ili 53,95%), a slijede puevi roda Theodoxus (179 ind/m ili 18,12%), amfipodni raii
roda Gammarus (114 ind/m ili 11,54%) i puevi roda Fagotia (67 ind/m ili 6,78%), dok je
gustina ostalih taksona manja (Sl. 1).
0,30%
0,30%
11,54%
53,95%
0,61%
0,61%
0,30%
0,30%
1,21%
0,30%
9,62%
0,30%
1,52%
0,30%
0,61%
2,94%
18,12%
6,78%
Dugesia lugubris
Theodoxus sp.
Bithynia tentaculata
Valvatidae
Hydrobiidae
Fagotia sp.
Corbicula sp.
Oligochaeta
Eiseniela tetraedra
Piscicola geometra
Gammarus sp.
Baetidae
Platycnemididae
Coenagrionidae
Elmidae - larvae
Dytiscidae
Chironomidae - pupae
Slika 1. Kvalitativni i kvantitativni sastav zoobentosa Save uzvodno od ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod u
ljetnjem aspektu 2010. godine
Figure 1. Qualitative and quantitative composition of the zoobenthos community of Sava river upstream of the
waste water outlet of the Refinery Brod in summer aspect 2010
Nizvodno od ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod u ljetnjem aspektu pored Oligochaeta, ija
gustina naselja iznosi 632 ind/m ili 43,29%, sa veim brojem jedinki su prisutni: Gammarus
sp. (255 ind/m ili 17,47%), Lithoglyphus sp. (181 ind/m ili 12,40%), Theodoxus sp. (170
ind/m ili 11,64%) i Fagotia sp. (100 ind/m ili 6,85%). Ostali taksoni se javljaju sa manjim
brojem jedinki (Sl. 2).
690

0,21%
0,62%
17,47%
0,41%
0,82%
0,21%
43,29%
0,21%
0,82%
8,36%
0,21%
0,82%
0,41%
0,41%
11,64%
0,21%
0,62%
6,85%
2,40%
12,40%
Dugesia lugubris
Theodoxus sp.
Viviparus viviparus
Bithynia tentaculata
Valvatidae
Lithoglyphus sp.
Fagotia sp.
Unio pictorum
Corbicula sp.
Oligochaeta
Asellus aquaticus
Gammarus sp.
Baetidae
Caenidae
Calopterygidae
Platycnemididae
Elmidae - larvae
Hydrophilidae
Hydropshychidae - larvae
Slika 2. Kvalitativni i kvantitativni sastav zoobentosa Save nizvodno od ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod u
ljetnjem aspektu 2010. godine
Figure 2. Qualitative and quantitative composition of the zoobenthos community of Sava river downstream of the
waste water outlet of the Refinery Brod in summer aspect 2010
Analizom zoobentosa sakupljenog u jesenjem aspektu uzvodno od ispusta otpadnih voda

Rafinerije Brod konstatovano je 10 taksona sa dominacijom Oligochaeta (114 ind/m ili
53,27%). Na drugom mjestu po brojanoj zastupljenosti su larve Chironomidae sa 61 ind/m
ili 28,50%, a na treem puevi vrste Viviparus viviparus sa 12 ind/m ili 5,61%. Ostali taksoni
su zastupljeni manjom gustinom naselja (Sl. 3).
28,50%
1,40%
Viviparus viviparus
1,40%
1,40%
1,40%
Valvatidae
Planorbidae
Lymnaea auricularia
12,62%
1,40%
Corbicula sp.
Oligochaeta
Gammarus sp.
53,27%
5,61%
2,80%
Elmidae
2,80%
Haliplidae - larvae
Chironomidae - larvae
Slika 3. Kvalitativni i kvantitativni sastav zoobentosa Save uzvodno od ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod u
jesenjem aspektu 2010. godine
Figure 3. Qualitative and quantitative composition of the zoobenthos community of Sava river upstream of the
waste water outlet of the Refinery Brod in autumn aspect 2010
691

Nizvodno u jesenjem aspektu opada brojnost jedinki i taksona. Utvreno je prisustvo lanova
zoobentosa iz etiri taksona, sa najveim ueem Oligochaeta (73 ind/m ili 54,07%) i
najmanjom gustinom naselja pueva familije Valvatidae (3 ind/m ili 2,22%). Larve
Chironomidae su zastupljene sa 41 ind/m ili 30,37%, a puevi roda Lithoglyphus sp. sa 18
ind/m ili 13,34% (Sl. 4).
2,22%
13,34%
30,37%
Valvatidae
Lithoglyphus sp.
Oligochaeta
Chironomidae - larvae
54,07%
Slika 4. Kvalitativni i kvantitativni sastav zoobentosa Save nizvodno od ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod u
jesenjem aspektu 2010. godine
Figure 4. Qualitative and quantitative composition of the zoobenthos community of Sava river downstream of the
waste water outlet of the Refinery Brod in autumn aspect 2010
Sline podatke o sastavu zoobentosa Save pruaju rezultati istraivanja ishrane ciprinidnih
vrsta riba na lokalitetima Jarun i Medsava tokom 2004. i 2005. godine (17). Razlike se
ogledaju u gustini naselja pojedinih taksona zoobentosa, pri emu je utvrena brojana
dominacija raia iz roda Gammarus, larvi Chironomidae, larvi Trichoptera i Hirudinea.
Pronaena neslaganja se mogu dovesti u vezu sa razlikama u prirodi mikrostanita izmeu
lokaliteta, to potvruju rezultati drugih istraivanja (18, 19).
Na svim takama u oba aspekta su pronaeni puevi iz familije Valvatidae i prstenasti crvi iz
klase Oligochaeta, dok su amfipodni raii iz roda Gammarus prisutni na svim takama u
ljetnjem aspektu i uzvodno od istupusta u jesenjem, kao i koljke roda Corbicula. Ove
alohtone azijske koljke su pokazale visoku frekvenciju pojavljivanja i u uzorcima uzetim u
rijeci Savi u Srbiji (20). Isto istraivanje ukazuje na loe stanje kvaliteta vode rijeke Save
usljed organskog zagaenja.
Primjenom Family biotikog indeksa utvren je kvalitet vode rijeke Save uzvodno i nizvodno
od ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod. Sastav i struktura zajednice Arthropoda zoobentosa
ukazuje na II klasu kvaliteta vode na obje lokacije u ljetnjem aspektu, a na III klasu uzvodno i
III-IV klasu kvaliteta nizvodno u jesenjem.
Utvreni loiji kvalitet vode rijeke Save kod Rafinerije Brod u jesenjem aspektu, procijenjen
na osnovu rezultata analiza uzoraka zoobentosa, se moe dovesti u vezu i sa poplavama. One
692

utiu na sastav i strukturu ove zajednice, a posredno i na zakljuak o nivou kvaliteta vode.
Tokom poplava organizmi migriraju prema obali koja je potencijalno stanite sa
neiskoritenim niama, pa se ukupna gustina naselja zoobentosa na jedinicu povrine dna
smanjuje. Osim toga, lanovi ove zajednice su razliito tolerantni prema promjenama nivoa
vode na ta ukazuju istraivanja provedena u zoni oscilacija nivoa vode na rijeci Vrbas u
Banjoj Luci (21, 22, 23, 24).
Meutim, i pored prethodno navedenog na loe stanje kvaliteta vode Save kod Rafinerije
Brod ukazuje i odsustvo larvi insekata iz reda Plecoptera. Navedeni takson meu prvima
nestaje iz vodotoka usljed optereenja zagaujuim materijama (25). Larve ovih insekata su
pronalaene u uzorcima zoobentosa iz rijeke Save kod Gradike tokom 2008. godine, kada je
utvreno da voda na tom lokalitetu pripada II klasi kvaliteta (26).
ZAKLJUAK
Sakupljeno je 12 uzoraka zoobentosa u rijeci Savi. Uzimani su Sarberovom mreom, po tri
250 m uzvodno i nizvodno od ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod, u avgustu i oktobru
2010. godine.
Kvalitativnom i kvantitativnom analizom uzoraka utvrena je vea vrijednost gustine naselja
zoobentosa, kao i vei broj taksona u ljetnjem nego u jesenjem aspektu, to se objanjava
poplavama, usljed kojih organizmi migriraju prema obali zbog poveavanja povrine stanita.
Pronaen je vei broj taksona (19) sa veom gustinom naselja (1460 ind/m 2) nizvodno u
ljetnjem aspektu nego uzvodno, dok je vea vrijednost ovih parametara u jesenjem aspektu
utvrena uzvodno od ispusta (10 taksona i 214 ind/m2), vjerovatno zbog upliva otpadnih voda.
Prstenasti crvi iz klase Oligochaeta su dominantan takson u svim uzorcima zoobentosa u oba
aspekta. Visoku frekventnost pojavljivanja, ali manju abundantnost, su pokazali i puevi
familije Valvatidae, amfipodni raii roda Gammarus i alohtone azijske koljke roda
Corbicula.
Odreivanjem stepena kvaliteta vode primjenom Family biotikog indeksa utvreno je da II
klasi pripada voda uzvodno i nizvodno od ispusta otpadnih voda Rafinerije Brod u ljetnjem
aspektu, a III klasi kvaliteta voda uzvodno i III-IV klasi nizvodno od ispusta u jesenjem
aspektu.
Odsustvo larvi insekata iz reda Plecoptera, u obje sezone, ukazuje na optereenje vode oko
ispusta Rafinerije Brod zagaujuim materijama, jer ovaj takson meu prvima nestaje iz
biotopa usljed zagaenja.
LITERATURA
1. Koruni-Koina, S., Mio, M., Bobi, V.. Ekotoksinost kao bioloki pokazatelj
oneienja rafinerijskih otpadnih voda. Goriva i Maziva, 42(3) (2003), 153-176.
693

2. Tavar, V.. Kvalitativni i kvantitativni sastav populacija liinka Chironomidae

(Diptera) u rijeci Savi nizvodno od Zagreba s posebnim osvrtom na obrataj.
Biosistematika, 10(1) (1984), 35-44.
3. Troi-Borovac, S., Roajac, E.. Bioloka ocjena kvaliteta vode rijeke Sane. Voda i
mi, 51 (2006), 33-43.
4. Cviji, D., Blagojevi, S.. Saprobioloka valorizacija donjeg toka rijeke Une. Zatita i
unapreenje ovjekove sredine, 3(2) (1985), 89-99.
5. Troi-Borovac, S., krijelj, R.. Makroinvertebrata u ocjeni kvaliteta vode gornjeg
toka rijeke Une. Veterinaria, 49(3-4) (2000), 321-332.
6. Vagner, D., Metrov, M.. Distribution and ecological dependence of Oligochaeta
(Annelida, Clitellata) populations of the river Vrbas. Glasnik Zemaljskog muzeja, 21
(1982), 103-117.
7. Cviji, D., Blagojevi, S.. Bioloki aspekt degradacije donjeg toka rijeke Vrbas.
Vodoprivreda, 15 (1984), 307-311.
8. Pavlovi, N., Radevi, M., Filipovi, S., Balaban, M., Boroja, M., urevi, S. i M.
Manojlovi: Stanje zoobentosa Vrbasa uzvodno od fabrike vode Novoselija, 37.
godinja konferencija o aktuelnim problemima korienja i zatite voda Voda 2008,
Zbornik radova, Mataruka Banja, 3.-6. jun 2008., str. 77-80.
9. Pavlovi, N., krbi, A., Filipovi, S., Maksimovi, T. i D. Dmitrovi: Uticaj otpadnih
voda Banjaluke pivare na stanje ekosistema Vrbasa, Nauo-struni skup sa
meunarodnim ueem Savremene tehnologije za odrivi razvoj gradova, Zbornik
radova, Banja Luka, 14. i 15. novembar 2008., str. 601-609.
10. Kerovec, M.: Prirunik za upoznavanje beskraljenjaka naih potoka i rijeka,
Sveuilina naklada Liber, Zagreb, (1986) str. 127.
11. Croft, P. S.. A key to the major groups of British freshwater invertebrates. Filed
Studies, 6 (3) (1986), 531-579.
12. Smith, K. G. V.: Diptera, Introduction to immature stages, in The aquatic insects of
North Europe, A taxonomic handbook, Volume 2 Odonata Diptera. Eds. Nilsson, A.
N. Apollo Books, Stenstrup (1997) pp. 79-92.
13. Engblom, E.: Ephemeroptera, mayflies, in The aquatic insects of North Europe, A
taxonomic handbook, Volume 1 Ephemeroptera Plecoptera Heteroptera
Neuroptera Megaloptera Coleoptera Trichoptera Lepidoptera. Eds. Nilsson, A.
N. Apollo Books, Stenstrup (1996) pp. 13-53.
14. Nilsson, A. N.: Coleoptera, Dryopoidea, Riffle beetles, in The aquatic insects of North
Europe, A taxonomic handbook, Volume 1 Ephemeroptera Plecoptera Heteroptera
Neuroptera Megaloptera Coleoptera Trichoptera Lepidoptera. Eds. Nilsson,
A. N. Apollo Books, Stenstrup (1996) pp. 195-202.
15. Solem, J. O. and B. Gullefors: Trichoptera, Caddisflies, in The aquatic insects of
North Europe, A taxonomic handbook, Volume 1 Ephemeroptera Plecoptera
Heteroptera Neuroptera Megaloptera Coleoptera Trichoptera Lepidoptera.
Eds. Nilsson, A. N. Apollo Books, Stenstrup (1996) pp. 223-255.
16. Hilsenhoff, W. L.. Rapid field assessment of organic pollution with a family-level
biotic index. Journal of the North American Benthological Society, 7(1) (1988), 65-68.
17. Piria, M.: Ekoloki i bioloki imbenici ishrane ciprinidnih vrsta riba iz rijeke Save.
Doktorski rad, Sveuilite u Zagrebu, Agronomski fakultet, Zagreb, 2007.
694

18. Anderson, T. M., Anderson, N. H.. The insect fauna of spring habitats in semiarid
rangelands in Central Oregon. Journal of the Kansas Entomological Society, 68(2)
(1995), 65-76.
19. Pavlovi, N., Iveti, S., Dmitrovi, D. i M. Petkovi: Longitudinalni raspored
zoobentosa u gornjem dijelu rijeke Kozica na Manjai, 1. meunarodni kongres
ekologa Ekoloki spektar 2012., Zbornik radova, Banja Luka, 20. i 21. april 2012.,
str. 251-263.
20. Paunovi, M. M., Borkovi, S. S., Pavlovi, S. Z., Saii, S. Z., Caki, D. P.. Results
of the 2006 Sava survay aquatic macroinvertebrates. Archives of biological sciences,
60(2) (2008), 265-271.
21. Matijaevi, L., Pavlovi, N., Dmitrovi, D. i S. Filipovi: Uticaj oscilacija Vrbasa na
raspored bentoskih Arthropoda nizvodno od gradskog mosta u Banja Luci, II
Simpozijum biologa Republike Srpske i I Simpozijum ekologa Republike Srpske,
Zbornik radova, Banja Luka, 4.-6. novembar 2010., 259-267.
22. Vraar, J., Pavlovi, N., Dmitrovi, D., Filipovi, S.. Oscilacije nivoa Vrbasa i
distribucija naselja Nematoda i Annelida nizvodno od Gradskog mosta u Banja Luci.
Skup 3, (2011), 13-20.
23. Pavlovi, N., Erceg, M., Dmitrovi, D. i M. Petkovi: Uticaj oscilacija vodostaja na
stanje zoobentosa Vrbasa i Vrbanje, 1. meunarodni kongres ekologa Ekoloki
spektar 2012., Zbornik radova, Banja Luka, 20. i 21. april 2012., str. 215-226.
24. Pavlovi, N., oli, D. i D. Dmitrovi: Zoobentos i dnevne oscilacije Vrbasa iznad
Banja Luke, Meunarodni nauni skup Struktura i dinamika ekosistema Dinarida
stanje, mogunosti i perspektive, Zbornik radova, Sarajevo, 15 i 16. jun 2011., 113125.
25. Woodiwiss, F. S.. The Biological system of stream classification used by the Trent
river board. Chemister and industry, (1964), 443-447.
26. Mitrovi, P. i I. Zari: Kvalitet vode reka u Republici Srpskoj na osnovu analize faune
dna 2008. godine, Nauo-struni skup sa meunarodnim ueem Zatita i zdravlje
na radu i zatita ivotne sredine, Zbornik radova, Banja Luka, 24.-26. jun 2009., str.
279-285.
695

27. THE INFLUENCE OF THE REFINERY BROD WASTE WATER
ON THE STATE OF ZOOBENTHOS TAXA IN THE SAVA RIVER

Pavlovi Nevenka1, Batoz eljana1, ukalo Goran1, Dmitrovi Dejan1
1Faculty of Sciences of the University of Banja Luka, , Banja Luka, Republic of Srpska,
d.dmitrovic@yahoo.com
The Sava River is a recipient with a large dilution factor, but the consequences of pollution of
its ecosystem with waste water could be dramatic and long-term. The aim of this paper is to
determine the qualitative and quantitative composition of the zoobenthos community in the
Sava River upstream and downstream of the waste water outlet of the Refinery Brod and to
determine the level of refinery waste water influence on the state of zoobenthos taxa.
Zoobenthos samples (12) were collected using a Surber net, three samples 250 m upstream
and downstream of the waste water discharge of the Refinery Brod, in August and October
2010. Sample analysis has determined a higher value of settlement density of this community,
as well as larger a number of taxa in the summer than in the autumn aspect, which is
associated with a decrease in zoobenthos settlement density due to increasing habitat area
because of flooding. A larger number of taxa with higher density settlements were found
downstream than upstream in the summer aspect, while a higher value of these parameters in
the autumn aspect was found upstream of the discharge, probably due to the inflow of waste
water. The absence of insect larvae of the Plecoptera order, in both seasons, indicates a load
of pollutants in the water around the outlet of the Refinery Brod, because this taxon is one of
the first to disappear from the biotope due to pollution.
Key words: zoobenthos, Sava, waste water
696

IZAZOVI ODRIVOG ENERGETSKOG AKCIONOG PLANA

Mitar Perusic1, Branko Pejovi1, Zoran Obrenovic2, Radislav Filipovic2
1
Univerzitet u Istonom Sarajevu, Tehnoloki fakultet, Zvornik, RS-BiH, mperusic@teol.net

2
Fabrika Birac Zvornik, RS-BiH, radislav.filipovic@birac.ba
Struni rad
Odrivi energetski akcioni plan (SEAP) predstavlja kljuni dokument koji na osnovu analize
stanja u oblasti energije daje vremenske i druge okvire u implementaciji projekata i mjera
energetske efikasnosti, te koritenja obnovljivih izvora energije na nivou lokalne zajednice, te
koji vodi ka pravcu odrivog i izbalansiranog razvoja. Strateki ciljevi SEAP-a su: smanjenje
emisije CO2 te koritenje mjere u dostizanju znaajnog nivoa energetske efikasnosti.
Upravljanjem i upotrebom energije iz obnovljivih izvora, te stalnim obrazovanjem doprinosi
se sigurnosti i raznovrsnosti snabdijevanja energijom lokalne zajednice. Ujedno smanjem
potronje energije u sektorima zgradarstva, transportu, javnoj rasvjeti, omoguava se
transformacija urbanog u ekoloki odriva podruja. Dakle, odrivi energetski akcioni plan se
usmjerava na postavljanje dugoronih stratekih i operativnih ciljeva, te rezultata vezanih za
efikasnost potronje energije i emisija CO2.
Kljune rijei: SEAP, energetska efikasnost, planiranje.
1. Uvod
Europska unija (EU) usvojila je paket pod nazivom - energija za svijet koji se mijenja,
jednostrano obvezujui na smanjenje emisije CO2 za 20% do 2020. godine, koji treba
rezultirati poveanjem energetske efikasnosti za 20% i takoe 20% udjelom obnovljivih
izvora energije u kombinaciji sa drugim izvorima energije. Iz ovoga je proizaao sporazum
naelnika evropskih regija vezan odrivi energetski akcioni plan (SEAP). Potpisivanjem
sporazuma, gradonaelnici se obavezuu na izradu odrivog energetskog akcionog plana koi
treba biti dostavljen Evropsko komisii u periodu od edne godine. Akcioni plan predstavlja
kljuni dokument koi na bazi prikupljenih podataka o zateenom stanju identifikue, te dae
precizne i asne smernice za provoenje proekata i mera energetske efikasnosti i koritenja
obnovljivih izvora energie na nivou lokalne zajednice, a koi e rezultirati smanjenjem
emisie CO2 u navedenom procentu. Glavni ciljevi izrade i provoenja SEAP-a su:
Smanjenje emisie CO2 iz svih sektora provoenjem mera energetske efikasnosti,
koritenjem obnovljivih izvora energie, upravljanjem potronjom, obrazovanjem i drugim
merama;
U to veo meri doprinieti sigurnosti i diversifikacii energetskog snabdievanja
lokalnih zajednica;
Smanjenje energetske potronje u sektorima zgradarstva, transporta i avne rasvete;
Tansformacia urbanog podrua u ekoloki odriva podrua.
Akcioni plan se fokusira na postavljanje dugoronih energetskih sistema unutar gradova te
dae merljive ciljeve (SMART) i rezultate vezane uz smanjenje potronje energie i emisiu
697

CO2. Obaveze iz SEAP-a, odnose se na podruje lokalne zajednice, kako avnog tako i
privatnog sektora. SEAP definie aktivnosti u sektorima i oblastima:
Zgradarstva,
Saobraaja
Javne rasvete
Obnovljivih izvora enetgije
Javnih nabavki
Prostrornog planiranja
Informacinih i komunikacionih tehnologija, dakle svim onim oblastima koje imaju
uticaj na odgovorno upravljanje energijom u cilju smanjenja emisije CO2 na lokalnom nivou.
2. Analiza i diskusija
5.1
Organizacione aktivnosti u izradi SEAP-a
5.2
Procesu izrade SEAP-a pristupa se na bazi projektnog organizovanog skupa aktivnosti.
Naime, ovaj process treba paljivo planirati, voditi, implementirati, nadzirati te vrednovati sa
osnovnim ciljem unapreenja postojeeg stanja lokalne zajednice i smanjemem emisija CO2.
Naime, potrebno je projektni zadatak definisati te naine rjeavanja problema uz toku izrade
SEAP-a. Za uspjenu narednu fazu realizacije projekta (izradu SEAP-a), potrebno je
organizovati snage i resurse za izradu SEAP-a:
Imenovati tzv. partnersku grupu koja ukljuuje kako predstavnike lokalne zajednice,
tako i sve kljune zainteresovane strane;
Imenovati radnu grupu kao operativno tijelo sa jasnim nadlenostima i obavezama
svakog lana ali i voe izrade SEAP-a. Izbor lanova radne grupe predstavlja veoma sloeni
zadatak, kao i izbor voe projekta (voa Tima). Ovaj zadatak se obino rjeava u dvije faze. U
prvoj fazi se, na osnovu baznih karakteristika, koritenog koncepta i definisane organizacije
za upravljanje projektom, odreuje koji su kadrovi potrebni za formiranje projektnog tima
(radnog tima). U drugoj fazi potrebno je pronai potrebne kadrove, iz matine organizacije ili
iz vana, koji e initi projektni tim. Na samom poetku je potrebno napravitit plan izrade
SEAP-a, koji e sadrati: plan vremena, plan resursa (materijala, ljudskih resursa i dr.), plan
trokova.
Obezbjediti odgovarajuu tehniku i strunu pomou na ekspertskom nivou.
Slika 1: Kljuni izazovi i posljedice u fazi organizacije i pripreme izrade SEAP-a

Fig. 1: Key challenges and consequences of the process of organization and process
preparation of the SEAP
698

2.2 Izrada SEAP-a

Realizacija projekta je trea projektna faza, a moe se podijeliti, uslovno, u dvije podfaze:
Analiza postojeeg stanja lokalne zajednice sa aspekta stanja koje obrauje SEAP,
Definisanje vizije sa jasnim specifinim, mjerljivim ciljevima i ciljanim vrijednostima
te identifikacijom programa, projekata i mjera, kao i izradom preciznog plana implementacije.
Prilikom izrade SEAP-a moe doi i do odreenih odstupanja od zacrtanog plana projekta iz
prethodne faze.
Slika 2: Kljuni izazovi i posljedice u fazi izrade SEAP-a

Fig. 2: Key challenges and consequences of the process of drafting of the SEAP
Do tih odstupanja obino dolazi zbog promjene uslova u kojima se SEAP dizajnira, ali i esto
i zbog neadekvatnog i loeg plana (ova) iz prethodne faze. Streteki cilj postojeu situaciju
mijenja temeljno, dok je specifini cilj SMART, tj. specifian, mjerljiv, dostian, realan i
vremenski ogranien. Kao dio prijedloga projekta, ciljevi predstavljaju izjave o oekivanim
rezultatima koje sadre podatke o tome ko e i ta da radi, kada i koliko toga e biti uraeno.
Tabela 1: Primjer veze operativnog cilja, indikatora na nivou cilja i projektnih indikatora
Tab. 1: An example of links between operational objective, indicators and the project
indicators
Projekat: Ugradnja mjeraa toplotne energije
Indikatori
na
nivou
Operativni cilj
operativnog cilja
Stepen energetske
efikasnosti povean za 5
OC1:
Unapreenje
% do 2015. godine;
energetske
Broj
efikasnosti
rekonstruisanih stambenih
stambenih
objekata
u
svrhu
objekata za 5 % smanjenja
gubitaka
do 2015. godine
energije povean za 100
do 2015. godine;
Indikatori
na
projektnom nivou
Stepen
poveanja energetske
efikasnosti u periodu
do 2015. godine;
Broj ugraeih
mjeraa
toplotne
energije;
Smanjena
emisija CO2
Mjerljivi ciljevi postaju kriterijum na osnovu kojeg se ocjenjuje uticaj koji se projektom
ostvaruje na ciljnu grupu i/ili efektivnost organizacije na bazi postojeih indikatora. U process
699

izrade SEAP-a, moraju biti prepoznate i ukljuene sve zainteresovane strane ukljuujui
ekspertsku podrku.
2.3
Usvajanje i realizacija
Kada se analizira Odrivi energetski akcioni plan (SEAP), on predstavlja kljuni dokument i
kao takav treba da bude prihvaen od ire drutvene zajednice na lokalnom nivou, ukljuujui
obaveznu participaciju javnosti ve u formi njegovog prednacrta ili nacrta (javnu raspravu),
zatim nakon provedene iste, verifikovan od strane zakondavne strukture na lokalnom nivou
(lokalne skuptine, vijea ili drugog zakonodavnog tijela sl.). Od tog trenutka SEAP postaje
obavezujui provedbeni dokument sa jasnim planom aktivnosti u narednom periodu te
izvorima za finasiranje istog. Iz ovog razloga najbolje je da je ovaj akcioni plan inkorporiran
u strategiju integrisanog razvoja lokane zajednice, koja ukljuuje lokalni ekonomski razvoj,
drutveni razvoj i zatitu ivotne sredine.
Slika 3: Kljuni izazovi i posljedice u fazi usvajanja i realizacije SEAP-a

Fig. 3: Key challenges and consequences of the process of adoption and implementation of
the SEAP
Izvori za finasiranje SEAP-a mogu ukljuivati direktne korporativne investicije, postojee
izvore lokalne zajednice ali i kreditna sredstva (tzv. zelene kredite), lizing, javno-privatno
partnerstvo i druge oblike finansiranja.
2.4
Praenje, vrednovanje i izvjetavanje
Praenje ili monitoring se, jednostavno reeno moe smatrati stalnom sistematskom
aktivnou u kojoj se sakupljaju i pruaju informacije specijalno sa ciljem mjerenja i
poboljanja efektivnosti projekata koji su identifikovani SEAP-om, ili se moe koristiti za
obezbjeivanje odgovornosti na svim nivoima realizacije projekta, posebeno u pogledu
finansija ili donoenja odluka o osoblju i institucionalnoj efektivnosti.
700

Slika 4: Kljuni izazovi i posljedice u fazi praenja, vrednovanja i izvjetavanja SEAP-a

Fig. 4: Key challenges and consequences of the process of monitoring, evaluation and
reporting of the SEAP
Sa druge strane evaluacijom (vrednovanjem) se utvruje da li su ispunjeni ciljevi SEAP-a
(dugoroni i kratkoroni) ali i svakog pojedinanog projekta, tj. uspjenost realizacije jednog
projekta. Ona je usko vezana za ciljeve projekta i sistematsku i nezavisnu provjeru projekta da
bi se utvrdila njegova efikasnost, uspjenost, uticaj, odrivost i relevantnost njegovih ciljeva
na bazi identifikovanih indikatora.
3. Zakljuci
Odrivi akcioni energetski akcioni plan (SEAP) predstavlja izazov za lokalne zajednice u
naem okruenju, obzirom na znaajne faktore koji utiu na svaku fazu upravljanja istim,
dakle u procesu priprema, izrade, implementacije, praenja, vrednovanja i izvjetavanja.
Svaki od ovih procesa utie na ukupan rezultat, koji se dostie tokom primjene SEAP-a u
lokalnoj zajedici, te krajnjem cilju smanjenja emisije CO2. Iz ovog razloga svakoj od odvih
faza, treba pristupiti planski i sistematino, obziroma da se ovaj dokumenta inkorporir u
okvirne streteke dokumenete, a istovremeno predstavlja, provedbeni (akcioni) dokument
lokalne zajednice.
Literatura:
1. EU: How to develop a sustainable energy action plan (SEAP)- Guidebook,
Publications Office of the European Union, Luxembourg, 2010.
2. Peruu, M., et.al., Energy efficiency and energy management systems requirements
by ISO/CD 50001, 2nd International Congress, Jahorina, 2011.
3. Turner, C. W., Energy Managemnet Hadbook 5th edition, Marcell Dekker Inc., New
York, 2005.
4. ISO14001:2008, Environment Management System-requirements, ISO Geneve, 2004.
5. Holm, D. and D. Arch: Renewable Energy Future for the Developing World, ISES,
Freiburg, 2005.
701

CHALLENGES OF SUSTAINABLE ENERGY ACTION PLAN

Mitar Perusic1, Branko Pejovi1, Zoran Obrenovic2, Radislav Filipovic2
1
University of East Sarajevo, Faculty of Technology, Zvornik, RS-BIH, mperusic@teol.net

2
Factory of Alumina Birac Zvornik, RS-BiH, radislav.filipovic@birac.ba
Abstract
Sustainable Energy Action Plan (SEAP) is the key document on the basis of analysis of the
situation in the field of energy, which gives time and other frameworks in the implementation
of projects and energy efficiency measures and using of renewable energy at the local
community level, and which leads towards sustainable and balanced development. The
strategic objectives of SEAP are to reduce CO2 emissions and the use of measures to achieve
significant levels of energy efficiency. Management and use of energy from renewable
sources, and continuing education contributes to the security and diversity of energy supply of
local communities. At the same time reduce energy consumption in building, public transport
and lighting enables the transformation of urban areas in an environmentally sustainable.
Thus, sustainable energy action plan focuses on setting long-term strategic (goals) and
operational objectives, and results regarding the effectiveness of energy consumption and CO 2
emissions.
Key words: SEAP, energy efficiency, planning.
702

MONITORING I INVENTAR EMISIJA CO2 ZA GRAD BANJALUKU

Ranka Radi1, Saa Papuga2
1
Republiki hidrometeoroloki zavod, Banja Luka

2
Nauni rad
Lokalne zajednice odgovorne su za vie od 80% ukupnih emisija te imaju obavezu kreirati
konkretne politike i definisati strateke pristupe ka rjeavanju ovog pitanja. Potpisivanjem
Sporazuma gradonaelnika (Covenant of Mayors), Grad Banjaluka se obavezao na smanjenje
emisija CO2 za 20% do 2020. godine u odnosu na baznu 1990. godinu, i to kroz razradu i
realizaciju mjera kojima e se ostvariti uteda energije i ouvati ivotna sredina. Ovaj rad ima
za cilj predstaviti inventar emisija CO2 te finalnu potronju energije po sektorima u Gradu
Banjaluci u 2008. godini koji je rezultat realizacije obaveza preuzetih potpisivanjem
Sporazuma gradonaelnika. Svi prorauni su uraeni prema metodologiji preporuenoj od
strane CoM (Covenant of Mayors). Dobijeni rezultati su diskutovani i poreeni sa
energetskom potronjom i emisijama CO2 za baznu godinu.
Kljune rijei: inventar emisija, CO2, finalna potronja energije, Sporazum gradonaelnika
Uvod
Proizvodnja energije i njezina upotreba znaajno utiu na ivotnu sredinu, uzrokujui
zagaenja lokalnog i regionalnog karaktera kao to su npr. smog i kisele kie, ali i globalne
probleme poput globalnog zagrijavanja i klimatskih promjena. Energija se jo uvijek veinom
proizvodi iz fosilnih goriva, ijim se sagorijevanjem oslobaa u atmosferu niz tetnih gasova
poput sumpor dioksida SO2, azotnih oksida NOx, estica, te ugljen-dioksida CO2 kao
najznaajnijeg uzronika globalnih klimatskih promjena. Usvajanjem UN Okvirne konvenciju
o klimatskim promjenama (UNFCCC) 1992 godine, otpoinje sa globalnim djelovanjem u
polju klimatskih promjena.
U okviru globalne borbe protiv klimatskih promjena, EU je donijela odluku 20-20-20, te je
motivisala sve evropske gradove da se aktivno ukljue u realizaciju postavljenih ciljeva. Njeni
ambiciozni ciljevi su izraeni u EU paketu za klimatske promjene i obnovljive izvore
energije, koji je usvojen 2008.g. i koji obavezuje zemlje lanice na smanjenje svojih emisija
CO2 za najmanje 20% do 2020. godine (1). Nakon toga Evropska komisija inicira Sporazum
gradonaenika evropskih gradova (Covenant of Mayors), kao jedan od mehanizama podrke
lokalnim vlastima u sprovoenju definisanih ciljeva utede i poveanja korienja obnovljivih
izvora energije te smanjnja emisije CO2 (2). Donesene su vane Evropske direktive, kojima se
jasno nametnula obaveza tednje energije, odnosno njenog efikasnijeg koritenja, a samim
time i uteda (3).
Bosna i Herceovina je pristupila i ratifikovala UNFCCC 2000-te godine, te je 2009 godine
usvojen Prvi nacionalni izvjetaj Bosne i Hercegovine (INC) u skladu sa UNFCCC (INC703

Initial National Communication according to UNFCCC) (4). Iste godine Grad Banjaluka
potpisuje odnosno pristupa Sporazumu gradonaelnika te se preuzimaju konkretne obaveze iz
Sporazuma, a jedna od konkretnih obaveza je bila i donoenje Odrivog energetskog
Akcionog plana ( SEAP-a) koji je i napravljen i predat kancelariji Covenant of Mayors 2010.
godine. SEAP sadri referentni inventar emisija CO2 za baznu godinu, prijedlog mjera i
aktivnosti koje e Grad provoditi do 2020. godine, te kvantifikovane utede energije,
smanjenje emisija CO2 te proizvodnju energije iz obnovljivih izvora, da bi postigao cilj
20:20:20 (5).
U ovom radu su predstavljeni rezultati prorauna emisija CO2 te finalne potronju energije po
sektorima u Gradu Banjaluci u 2008. godini, te je dato njihovo poreenje sa odgovarajuim
vrijednostima za baznu 1990.godinu (6).

U cilju praenja provoenja aktivnosti i ispunjavanja obaveza preuzetih Sporazumom
gradonaelnika, odreena je referentna, bazna 1990. godina za koju je izraunata finalna
potronja energije na podruju Grada Banja Luka, prema glavnim sektorima i podsektorima
definisanim metodologijom Covenant of Mayors (7),(8),(9). U okviru toga izraen je i bazni
inventar emisija CO2 , kao posljedica potroene energije iz fosilnih goriva. SEAP-om je
definisana iroka paleta aktivnosti koje treba da doprinesu potpunoj realizaciji postavljenih
ciljeva do 2020. godine u slijedeim oblastima:
zgradarstvo, postrojenja, instalacije i industrija;

transport;
lokalna proizvodnja elektrine (obnovljive) energije;
daljinsko grijanje/hlaenje;
planiranje i koritenje zemljita;
rad sa graanima i stejkholderima;
ostali sektori.
Proces realizacije SEAP a zapoeo je odmah po njegovom usvajanju, a monitoring aktivnosti

se ostvaruje kroz praenje implementacije predvienih projekata. Praenje napretka i tednja
energije, odnosno smanjenja CO2 je sastavni i kljuni dio SEAP implementacije.
U ovom radu je uraen proraun emisija CO2 za Grada Banja Luku te je data finalna potronja
energije po sektorima za 2008. godinu kao rezultat realizacije obaveza odnosno
implementacije projekata koje je Grad definisao SEAP-om u odnosu na baznu 1990. godinu.
Metodologija prorauna i njene specifinosti su adekvatne odgovarajuim proraunima za
baznu 1990.godinu. to je ve opisano u prethodnom radu (6).
Ukupna energetska potronja na podruju Grada Banjaluka 1990. godine iznosila je 1 457
944,38 MWh, to odgovara ukupnim emisijama CO2 od 384 391,9 t. U proraun nisu
ukljueni ponori CO2 .Najvie energije utroeno je u sektoru Zgradarstva, postrojenja,
instalacija pa je i oko 80% emisija 2 nastalo u ovom sektoru.
704

Ukupna energetska potronja na podruju Grada Banjaluka 2008. godine iznosila je 1 907
052,28 MWh, to odgovara ukupnim emisijama CO2 od 540 677,1 t. Najvie energije takoe
je utroeno u sektoru Zgradarstva, postrojenja, instalacija pa se i oko 80% emisija 2
pripisuje ovom sektoru.
Slika 1. Potronja energije po sektorima
Ukupan broj registrovanih putnikih vozila u 1990. godini iznosio je 27 550, dok je 2008.
godine iznosio 44 286 vozila to je uticalo na poveanje emisija iz ovog sektora.
Slika 2. Emisije CO2 po sektorima
Tako su se ukupne emisije iz sektora saobraaja poveale sa 68426.43 t u 1990. godini na

100221.579 t u 2008.godini.
Energetska potronja znaajno se poveala kao rezultat migracije stanovnitva 90-tih godina,
te poveanja stambenog i graevinskog fonda na podruju grada. U toku 1990. godine na
podruju Grada Banja Luka ukupno je postojalo 47 591 domainstava , od ega se 28%
snabdijevalo toplotnom energijom iz Gradske toplane dok je 2008. godine taj broj iznosio 61
705

162, a broj korisnika toplane se poveao na 35%. Mala pokrivenost grada centralizovanim
grijanjem i poveanje broja stambenih jedinica direktno utie na poveanje energetske
potronje i pripadajuih emisija. Od ukupno isporuene toplotne energije, Gradska toplana
isporuuje 80% toplote stambenim potroaima, a ostalo poslovnim potroaima
(administrativni i drugi objekti u nadlenosti Grada, objekti koji nisu u nadlenosti Grada).
Slika 3. Potronja energije u sektoru zgradarstva
Slika 3. prikazuje poveanje potronje energije u sektoru zgradarstva o odnosu na posmatrane

godine. Znaajno poveanje potronje je u stambenom dijelu koji troi vie od 85% ukupne
energije iz ovog sektora .
Slika 4. Emisije CO2 u sektoru zgradarstva
Najvea potronja energije u sektoru stanovanja doprinosi i najveim emisijama koje su se

znaajno poveale za posmatrani period.
706

Oblik naseobinske strukture grada, stepen urbanizacije kao i nivo pokrivenosti Grada
daljinskim grijanjem, rezultirali su injenicom da je drvo osnovni energent za grijanje
domainstava. Pored toka znaajan izvor energije pored centralizovanog grijanja na mazut je
i elektrina energija koja se koristi kako za rasvjetu tako i u toplotne/rashladne svrhe.
Slika 5. Potronja energije po vrsti energenta/goriva
S tim u vezi i najvei dio emisija pripisuje se indirektnim emisijama koje potiu od
proizvodnje elektrine energije potroene na podruju Grada. Drvo kao biomasa predstavlja
ponore CO2 i ne ulazi u ukupan iznos emisija.
Slika 6. Emisije CO2 po vrsti energenta/goriva
707

Ukupna potronja energije u 1990. po glavi stanovnika iznosila je 7.47 MWh/osobi sa

pripadajuim emisijama od 1.97 t/osobi, dok je u 2008. godini potronja iznosila 8.53
MWh/osobi sa prosjenim emisijama od 2.43 t/osobi.
Slika 7. Potronja energije po vrsti energenta/goriva po glavi stanovnika
Slika 4. Emisije CO2 po vrsti energenta/goriva po glavi stanovnika
Budui da je elektrina energija pored drveta najee koriten oblik energije, zasigurno su i
emisije CO2 po glavi stanovnika najvee. Ovo su indirektne emisije koje ne nastaju na
podruju Grada, ali rezultat su proizvodnje elektrine energije u TE i HE postrojenjima u
BiH.
708

Zakljuak
Poreenjem energetske potronje i rezultata baznog inventara emisija u 1990. g. sa
energetskom potronjom i pripadajuim emisijama u 2008. g. evidentan je znaajan rast
energetske potronje i poveanje emisija na podruju Grada Banja Luka. Migracija
stanovnitva u proteklom periodu, kao i razvoj urbanizacije i stila ivota graana uticali su na
poveanje potreba za energijom kako na podruju Grada Banja Luka tako i u globalnim
razmjerima.
Analizirajui do sada postignute rezultate u realizaciji SEAP-a, moe se zakljuiti da se
dosadanji stepen realizacije SEAP-a ipak nalazi na zadovoljavajuem nivou uzimajui u
obzir jaku ekonomsku krizu, pad budetskih prihoda Grada te pad investicija. U periodu
2010-2012. g. realizovano je 11 projekata, dok je kod 36 projekata realizacija u toku ili se
projekti kontinuirano realizuju, to u ukupnom broju od 76 projekata definisanim SEAP-om
ini 62%. Nije zapoeta realizacija 28 projekata.
Novi zakonski propisi u oblasti ureenja prostora, te proizvodnje energije iz obnovljivih
izvora, koji su u meuvremenu stupili na snagu, trebali bi doprinijeti efikasnijoj realizaciji
projekata, a time i definisanom smanjenju emisija do 2020. godine. Da bi se SEAP efikasno
implementirao neophodno je uee svih relevantnih aktera prvenstveno na lokalnom, a zatim
nacionalnom i EU nivou.
Literatura
1. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the
European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions - 20 20
by 2020 - Europe's climate change opportunity, Brussels, 23.1.2008, COM (2008) 30
final.
2. Covenant of Mayors, Available at:
http://www.eumayors.eu/IMG/pdf/covenantofmayors_text_en.pdf
3. Directive 2009/28/EC of the European Parliament and of the Council, Official Journal
of the European Union, L140/16 (2009) p.p 16-62
4. INC Prvi nacionalni izvjetaj Bosne i Hercegovine u skladu sa UNFCCC, UNDP,
Banja Luka (2009), p.p 42-55.
5. SEAP- Odrivi energetski akcioni plan Grada Banja Luka, Grad Banjaluka, 2010.
6. Papuga, S., i R. Radi: Inventar emisije CO2 kao dio odrivog energetskog akcionog
plana za Grad Banjaluku, IX Savjetovanje hemiara i tehnologa Republike Srpske,
zbornik radova, Banja Luka novembar 2010., str. 478-489.
7. Covenant of Mayors: SEAP Guidelines - Part I: The SEAP process, step-by-step
towards the -20 % target by 2020, JRC Europian Commission, Briesel (2009) p.p 466
8. Covenant of Mayors: SEAP Guidelines-Part II: Baseline emissions inventory, JRC
Europian Commission, Briesel (2009) p.p 6-39
709

9. IPCC: The Revised 1996 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories,
Volume 2 (2006)
710

MONITORING AND CO2 EMISSIONS INVENTORY FOR THE CITY

OF BANJALUKA
Ranka Radi1, Saa Papuga2
1
Republic Hydrometeorological Institute, Banja Luka

2
Summary
Local communities are responsible for over 80% of total emissions, and have an obligation to
create specific policies and define strategic approaches to addressing this issue. By signing
Covenant of Mayors (CoM), The City of Banja Luka is committed to reducing CO2 emissions
by 20% by 2020 in relation to the base 1990 year, through the development and
implementation of measures to achieve energy savings and protect the environment. This
paper aims to present an inventory of CO2 emissions by sectors and final energy consumption
in The City of Banja Luka in the year of 2008, which is result of the realization of measures
undertaken by signing the Covenant of Mayors. All calculations are performed according to
the methodology developed by COM (Covenant of Mayors). The results are discussed and
compared with the energy consumption and CO2 emissions for the base year.
Key words: emission inventory, CO2, final energy consumption, Covenant of Mayors
711

PRISUSTVO I ZNAAJ UGROENIH BILJNIH VRSTA KANALA

BEZDAN-BAJA U REPUBLICI SRBIJI
Dragana Risti1, Dragana Vukov2, Ruica Igi2, Mirjana Deli Jovi1, Slobodanka Vuji1
1
Univerzitet za poslovne studije, Fakultet za ekologiju, Banjaluka, Republika Srpska, Bosna i

Hercegovina
2
Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za biologiju i
ekologiju, Novi Sad,APV Vojvodina, Republika Srbija
Nauni rad
Vodena i vlana movarna stanita izrazito su vana u pogledu ouvanja biodiverziteta. Na

njima nalazimo veliki broj ugroenih i osjetljivih biljnih vrsta. Uloga svake biljne vrste u
zajednici je vrlo vana, tako da nestanak samo jedne vrste dovodi do remeenja prirodne
ravnotee. Na alost sva ova stanita ugroena su djelovanjem ovjeka. U ovom radu su
vrena istraivanja akvatinih makrofita du lijeve, odnosno desne obale kanala Bezdan-Baja
u Srbiji. Tok kanala je podeljen na kontinuirane odeljke u kojima su popisivane vrste biljaka.
Du lijeve obale kanala obraeno je jedanaest odjeljaka, a du desne sedam. Analiziranjem
flore kanala Bezdan-Baja zabiljeeno je 40 biljnih vrsta pri emu je konstatovano prisustvo
est biljnih vrsta koje su Zakonom zatiene. Vrste koje se ubrajaju u kategoriju strogo
zatienih, prema Pravilniku o proglaenju i zatiti strogo zatienih i zatienih divljih vrsta
biljaka, ivotinja i gljiva (Slubeni glasnik RS, br. 5/2010, od 5.2.2010.) su Nymphaea alba i
Nuphar lutea. Kategoriji zatienih vrsta pripadaju: Epilobium hirsutum, Iris pseudacorus,
Trapa natans i Utricularia vulgaris. Abudanca, procenjena prema opisnoj petostepenoj skali i
prisustvo u pojedinim odjeljcima kanala ukazuju na vrstu Nuphar lutea kao najznaajniju, jer
se javlja du veeg dijela obe obale, dok se po broju prisutnih zatienih vrsta istie prvi
odjeljak desne obale. Osnovni faktor ugroavanja vegetacije (tzv. pritisak), pa samim tim i
stabilnosti ekosistema, je antropogeni koji se ogleda u prisustvu mnogobrojnih vikendica du
obale, kao i u prisustvu uzgajalita arana nedaleko od prevodnice.
Kljune rijei: Kanali, makrofite, ugroene biljne vrste, Bajski Kanal
UVOD
Vodena i vlana movarna stanita izrazito su vana u pogledu ouvanja biodiverziteta. Na
njima nalazimo veliki broj ugroenih i osjetljivih biljnih vrsta. Uloga svake biljne vrste u
zajednici je vrlo vana, tako da nestanak samo jedne vrste dovodi do remeenja prirodne
ravnotee. Na alost sva ova stanita ugroena su djelovanjem ovjeka. ovjek je svojom
djelatnou izmijenio izgled Zemlje i u znatnoj mjeri otetio biosferu. Na ogromnim
povrinama planete potpuno su uniteni prirodni ekosistemi ili su zamijenjeni vjetakim.
Akvatine biljke predstavlaju posebnu ekoloku grupu bilaka koje ive u vodi (hidrofite ili
vodene bilke). Znaaj vodenih biljaka je viestruk1. Njihova uloga se ogleda u produkciji
biomase, proizvodnji kiseonika, u stvaranju specifine strukture vodene vegetacije. Makrofite
su esencijalna komponenta u mnogim akvatinim ekosistemima2. To se ogleda kroz ekoloku
ulogu, jer su bilke (uzimajui u obzir i alge) u vodenoj sredini primarni producenti, prva
712

karika u lancima ishrane i svi drugi oblici ivota u akvatinoj sredini zavise od bilaka. Osim
obezbjeivanja hrane za ribe, insekte, pueve i ostale beskimenjake, kao i vodene ptice, one
predstavlaju mjesta za mrijeenje riba, kao i hranu i sklonite za ribe i beskimenjake, koji
se opet dale ukluuju u lance ishrane3. Takoe stvaraju veliki broj mikrostanita neophodnih
za ivotinjske vrste. Nihovu povrinu na prostoru meu korijenjem, stablom i liem
nastanjuju brojne ivotne forme, bakterije i sesilne alge, fito i zooplankton, invertebrate, bilo
da su privrene ili ne za povrinu bilaka, zatim razliite vrste riba, vodozemaca i
gmizavaca, vodenih ptica i sisara1. Na njima su razvijene nitrifikacione i denitrifikacione
zajednice bakterija, zavisno da li je njihova povrina na svjetlosti ili u mraku4, kao i mnogi
drugi oblici5 .Savrena su podloga za razvoj perifitona. Ove mikroskopske alge su znaajne za
punoglavce, male luskare (Crustaceae) i insekte koji su znaajna hrana za ribe.
Rasprostranjenost pojedinih vrsta akvatinih makrofita zavisi od mnogih faktora, kao to su
hemijski sastav vode, ali i osvjetlenost, pH, dubina vode i vodni reim6 .
Istraivanja su vrena u dijelu kanala Bezdan-Baja koji protie kroz Srbiju.
Kanal "Bezdan-Baja" ("Bajski kanal") prostire se od ua kanala "Vrbas-Bezdan" kod
prevodnice "ebefok" do vodozahvata na ustavi "Dejak Ferenc" u Baji na Dunavu
(Maarska). Njegova duina je 44,4 km, od ega je na naoj teritoriji od ustave ebefok do
dravne granice sa Maarskom 12,7 km. irina vodenog ogledala na pojedinim dijelovima
toka u naoj zemlji je i preko 100 m, a dubina vode pri niskim vodostajima kree se oko 2m a
na nekim dionicama prelazi 8m. Radom crpne stanice u Baji i preko otvorene prevodnice u
ebefoku omogueno je gravitaciono snabdijevanje vodom ovog kanala i kanala "VrbasBezdan". U periodu nepovoljnih hidrolokih uslova na Dunavu zatvara se prevodnica u
ebefoku tj. spreava kontra-tok vode u kanalu7 .Kanal Baja-Bezdan protie kroz 7 naselja u
Maarskoj i tri u Srbiji i kao svaki prekogranini vodotok zahtijeva blisku saradnju dve
zemlje u svakoj oblasti upravljanja vodama.
Terenska istraivanja su vrena tokom jula i avgusta 2011. godine. Posebno je istraivana
lijeva, a posebno desna obala kanala. Tok kanala je podijeljen na kontinuirane odeljke u
kojima su popisivane vrste biljaka i u kojima je vrena procjena njihove abundance, odnosno
uestalost javljanja u odjeljku prema opisnoj petostepenoj skali: 1- rijetko, 2- sporadino, 3esto, 4-veoma esto, 5-masovno8. Koordinate poetnih, odnosno krajnjih taaka odjeljaka
(granine take), njihov prikaz na karti 1, kao i duine odeljaka su date u tab. 1.
Granine take od 05 do 016 oznaavaju odjeljke du lijeve, a od 017 do 024 du desne obale
kanala.
Du lijeve obale kanala obraeno je jedanaest odjeljaka, a du desne sedam (Karta 1).
713

Karta 1: Istraivano podruje sa graninim takama odjeljaka

Sakupljeni biljni materijal je konzerviran na terenu. Konzerviranje biljnog materijala je
podrazumijevalo pakovanje uzorka sa etiketama paus papira obiljeenim grafitnom olovkom i
tupfera vate natopljenih 96% etanolom u plastine kesice odgovarajue veliine. U
laboratoriji su sakupljeni primjerci konzervirani u 70% etanolu ili su herbarizovani.
Biljne vrste su odreivane uz pomo standardnih kljueva za determinaciju9. Nomenklatura i
sistematika do nivoa roda je data prema Flori Evrope10 a sistematika od nivoa roda do razdela
prema Takhtajan-u (1997). Sve analize obuhvaene ovim radom raene su posebno za lijevu a
posebno za desnu obalu.
Spisak zabiljeenih vrsta sadri sistematsku pripadnost a odreene su i ivotne forme prema
Stevanoviu11 koje su posluile kao izvor za odreivanje ekomorfolokog tipa odreene biljne
vrste12.
Floristiki sastav
Terenskim istraivanjem tokom jula i avgusta 2011. godine utvreno je da
floru kanala Bezdan-Baja u Srbiji ini 40 vrsta, od kojih su est biljnih vrsta koje su
Zakonom zatiene. (Tab. 1).
Tab. 1: Flora kanala Bezdan-Baja
vrsta
Butomus umbellatus L. 1753
Familia Butomaceae
Carex pseudocyperus L. 1753
Familia Cyperaceae
Carex vulpina L. 1753
Familia Cyperaceae
Catabrosa aquatica (L.) Beauv. 1812
FamiliaPoaceae
Ceratophyllum demersum L. 1753
Familia Ceratophyllaceae
ivotna forma (Stevanovi, 1993)

rhiz emer Hyd G
rhiz emer Hyd G
rhiz emer Hyd G
rhiz emer Hyd G
er sbm Hyd G
714

Ceratophyllum submersum L. 1753

Familia Ceratophyllaceae
Echinochloa crus-gali (L.) Beauv. 1812
Familia Poaceae
Epilobium hirsutum L. 1753
Familia Onagraceae
Eupatorium cannabinum L.
Familia Asteraceae
Glyceria maxima (Hartman) Holmberg 1919
Familia Poaceae
Hydrocharis morsus-ranae L. 1753
Familia Hydrocharitaceae
Iris pseudacorus L. 1753
Familia Iridaceae
Juncus articulatus L. 1753
FamiliaJuncaceae
Juncus gerardi Lois. 1809
Familia Juncaceae
Lemna minor L. 1753
Familia Lemnaceae
Lycopus europaeus L. 1753
Familia Lamiaceae
Lysimachia nummularia L. 1753
Familia Primilaceae
Lysimachia vulgaris L. 1753
Familia Primilaceae
Lythrum salicaria L. 1753
Familia Lytraceae
Mentha aquatica L. 1753
Familia Lamiaceae
Myriophyllum spicatum L. 1753
Familia Haloragaceae
Najas marina L. 1753
Familia Najadaceae
Nuphar lutea (L.) Sm. in Sibth. & Sm. 1809
Familia Nupharaceae
Nymphaea alba L. 1753
Familia Nymphaeaceae
Nymphoides pelatata (S. G. Gmelin) O. Kunze
1981
Familia Menyanthaceae
Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Stendel 1841
Familia Poaceae
Phalaris arundinacea L. 1753
Familia Poaceae
Ranunculus sceleratrus L. 1753
Familia Ranunculaceae
Rumex hydrolapathum Hudson 1778
Familia Polygonaceae
Salvinia natans (L.) All. 1785
Familia Salviniaceae
Scutellaria galericulata L. 1753
Familia Lamiaceae
Solanum dulcamara L. 1753
Familia Solanaceae
er sbm Hyd G
rhiz emer Hyd G
Alt H scap
Meg H scap
rhiz emer Hyd G
er stl nat Hyd G
rhiz emer Hyd G
rhiz emer Hyd G
rhiz emer Hyd G
er nat Hyd T
rhiz emer Hyd G
semp Ch herb rept
Alt H scap
Alt H scap
rhiz emer Hyd G
rhiz sbm Hyd G
rad sbm Hyd T
rhiz nat Hyd G
rhiz nat Hyd G
rhiz nat Hyd G
rhiz emer Hyd G
rhiz emer Hyd G
T scap
Alt H scap
er nat Hyd T
rhiz emer Hyd G
Ch suffr rept
715

Solidago virgaurea L. 1753

Familia Asteraceae
Spirodela polyrhiza (L.) Schleiden 1839
Familia Lemnaceae
Stachys palustris L. 1753
Familia Lamiaceae
Trapa natans L. 1753
Familia Trapaceae
Typha angustifolia L. 1753
Familia Typhaceae
Typha latifolia L. 1753
Familia Typhaceae
Utricularia vulgaris L. 1753
Familia Lentibulariaceae
Vallisneria spiralis L. 1753
Familia Hydrocharitaceae
Meg H scap
er nat Hyd T
Meg G scap
rad nat Hyd T
rhiz emer Hyd G
rhiz emer Hyd G
rad sbm Hyd T
rhiz sbm Hyd G
U dijelu kanala Bezdan-Baja koji protie kroz Srbiju, konstatovano je prisustvo est biljnih
vrsta koje su zakonom zatiene.Vrste koje se ubrajaju u kategoriju strogo zatienih, prema
Pravilniku o proglaenju i zatiti strogo zatienih i zatienih divljih vrsta biljaka, ivotinja i
gljiva (Slubeni glasnik RS, br. 5/2010, od 5.2.2010.) su Nymphaea alba i Nuphar lutea
(Tab. 2). Kategoriji zatienih vrsta pripadaju: Epilobium hirsutum, Iris pseudacorus, Trapa
natans i Utricularia vulgaris. Abudanca, procenjena prema opisnoj petostepenoj skali i
prisustvo u pojedinim odjeljcima kanala (Tab. 3, Tab. 4) ukazuju na vrstu Nuphar lutea kao
najznaajniju, jer se javlja du veeg dijela obe obale, dok se po broju prisutnih zatienih
vrsta istie prvi odjeljak desne obale.
Tab. 2: Rijetke i ugroene biljne vrste kanala Bezdan-Baja

Vrsta
Epilobium hirsutum L., 1753
Iris pseudacorus L., 1753
Nuphar lutea (L.) Sm. in Sibth. & Sm., 1809
Nymphaea alba L., 1753
Trapa natans L., 1753
Utricularia vulgaris L., 1753
Nacionalno zakonodavstvo
Zatiene divlje vrste biljaka
Strogo zatiene divlje vrste biljaka
Strogo zatiene divlje vrste biljaka
Tab. 3: Prisustvo i abudanca zatienih vrsta du leve obale

leva
Nuphar lutea
Nymphaea alba
Trapa natans
Epilobium hirsutum
Iris pseudacorus
2
2
3
1
3
1
1
2
6
5
3
7
3
2.5
1
8
3.5
3
1
9
3
2
11
3
1
2
716
10
2
2

Tab. 4: Prisustvo i abudanca zatienih vrsta du desne obale

desna
Utricularia vulgaris
Nuphar lutea
Nymphaea alba
Iris pseudacorus
2
2
2
2
2
3
2
4
2
3.5
6
2.5
1.5
7
2
4
3
2
Prisustvo adventivnih biljnih vrsta

U flori Bajskog kanala zabiljeene su dvije vrste koje nisu autohtone u akvatinoj i
semiakvatinoj vegetaciji ekoregiona 1113 .Vrsta Vallisneria spiralis je porijeklom iz junih
dijelova Evrope, decenijama je popularna u akvaristici, a danas je prisutna u sporo tekuim i
tekuim vodama na skoro svim kontinentima. U Srbiji je prisutna na brojnim lokalitetima, sa
dobro razvijenim populacijama, ali za sada jo uvijek ne predstavlja ozbiljnu prijetnju
funkionisanju prirodnih ekosistema u kojima se javlja, te stoga nema status invazivne vrste.
Za razliku od valisnerije, Echinochloa crus-gali je u konstantnom irenju du obala skoro svih
vodotokova u Srbiji, gdje esto dominira u emerznoj vegetaciji, potiskujui autohtone vrste
slinih ekolokih zahtjeva, te se stoga ova vrsta azijskog porijekla uvrtava u invazivne biljne
vrste.
Pokazatelji diverziteta vrsta vodenih biljaka
Najvei broj vrsta zabiljeen je u osmom odjeljku lijevog priobalja 15, a najmanji u
treem odjeljku desnog priobalja svega pet (Grafik 2). Generalno, lijeva obala se odlikuje
veim bogatstvom vrsta nego desna, to za razlog najvjerovatnije ima izraen antropogeni
pritisak du velikog dijela desne obale koji se ogleda u prisustvu mnogobrojnih vikendica
koje prati izraena degradacija vegetacije obale i priobalja, kao i znaajne promjene strukture
obale.
leva obala
desna obala
16
odeljci kanala
14
12
10
8
6
4
2
0
1
broj vrsta
Grafik 2: Broj vrsta po odjeljku kanala

717
10
11

leva obala
desna obala
indeks diverziteta
2,5
2
1,5
1
0,5
0
1
10
11
odeljci kanala
Grafik 3: Indeks diverziteta biljnih vrsta po odjeljku kanala

Najvea vrijednost indeksa diverziteta (Grafik 3) dobijena je za deveti odjeljak lijevog
priobalja (dio izmeu granine take 013 i 014 na karti u Prilogu). Ovaj dio toka se odlikuje
veoma raznolikim karakteristikama obale od otvorenih, osunanih traka, do dijelova
zasijenenih umom. Ovakva raznolikost sredine uslovila je i raznolikost biljnih vrsta koje se
javljaju du odjeljka devet. Najmanja vrijednost indeksa diverziteta zabiljeena je za odjeljak
tri desnog priobalja. Kao i u sluaju brojnosti vrsta po odeljku, i u sluaju indeksa diverziteta,
objanjenje se moe nai u antropogenom faktoru.
Konstatovani stadijumi sukcesije
Emerzne vrste dominiraju u svim odjeljcima lijevog i u prvom, estom i sedmom
odjeljku desnog priobalja (Grafik 4, Grafik 5). U navedenim dijelovima kanala, emerzna
vegetacija je veoma dobro razvijena, ali ne izaziva zarastanje toka, jer je njeno prisustvo
ogranieno iskljuivo na podruje obale.
U flotantnoj vegetaciji dominira uti lokvanj (Nuphar lutea) koji je, pored bijelog
lokvanja, edifikator zajednice Nymphaeetum albo-luteae Nowinski 1928. Dijelovi kanala u
kojima dominira flotantna vegetacija (trei i peti odjeljak lijevog i prvi i peti odjeljak desnog
priobalja) se nalaze u stadijumu flotantnih biljaka u prirodnoj sukcesiji. Razvijena faza
submerznih biljaka se moe uoiti u prvom odjeljku lijevog i u treem i etvrtom odeljku
desnog priobalja.
718

submerzne
flotantne
emerzne
ukupna abudanca
30
25
20
15
10
5
0
1
10
11
odeljci kanala
Grafik 4: Distribucija ukupne abundance kao pokazatelja stepena sukcesije du lijeve obale
submerzne
flotantne
emerzne
ukupna abudanca
30
25
20
15
10
5
0
1
odeljci kanala
Grafik 5: Distribucija ukupne abundance kao pokazatelja stepena sukcesije du desne obale
719

Karta 1: Izraeni stadijumi sukcesijskog niza u Bajskom kanalu (crveno emerzna

vegetacija, uto flotantna vegetacija, zeleno submerzna vegetacija)
Prema ukupnoj abundanci konstatovanih submerznih, flotantnih i emerznih vrsta, kao i
prema stanju akvatine i semiakvatine vegetacije du kanala Bezdan Baja, uoavaju se
dijelovi toka za koje se moe rei da se nalaze u stabilnim stadijumima sukcesivnog niza
(Karta 1). Faza emerznih vrsta je veoma razvijena u prvim odjeljcima lijevog i desnog
priobalja (granine take 005-006, 024-023), kao i izmeu graninih taaka 011 i 012 du
lijeve i 019 i 018 du desne obale. Stadijum dominacije emerznih vrsta u vegetaciji je krajnji
u sukcesiji, te on preti da dovede do degradacije vodenih ekosistema. Njemu prethodi
stadijum stabilne flotantne vegetacije koji se uoava izmeu 013 i 014 granine take, kao i
du toka obuhvaenog takama 009-011-019-020. Faza submerznih biljaka se uoava u delu
toka ogranienom takama 007-008-020-021.
ZAKLJUAK
Tokom jula i avgusta 2011. godine vrena su istraivanja akvatinih makrofita du lijeve,
odnosno desne obale kanala Bezdan-Baja u Srbiji na osnovu kojih se moe zakljuiti:
- U kanalu Bezdan-Baja zabiljeeno je 40 biljnih vrsta
- Konstatovano je prisustvo est biljnih vrsta koje su Zakonom zatiene.
- Vrste koje se ubrajaju u kategoriju strogo zatienih, prema Pravilniku o proglaenju i
zatiti strogo zatienih i zatienih divljih vrsta biljaka, ivotinja i gljiva (Slubeni
glasnik RS, br. 5/2010, od 5.2.2010.) su Nymphaea alba i Nuphar lutea
- Kategoriji zatienih vrsta pripadaju: Epilobium hirsutum, Iris pseudacorus, Trapa natans i
Utricularia vulgaris
720

Vrsta Nuphar lutea izdvaja se kao najznaajnija, jer se javlja du veeg dijela obe obale,
dok se po broju prisutnih zatienih vrsta istie prvi odjeljak desne obale.
Zabiljeene su dvije alohtone vrste Vallisneria spiralis i Echinochloa crus-gali.
Najvea vrijednost indeksa diverziteta dobijena je za deveti odjeljak lijevog priobalja, a
najmanja vrijednost indeksa diverziteta zabiljeena je za odjeljak tri desnog priobalja.
Emerzne vrste dominiraju u svim odjeljcima lijevog i u prvom, estom i sedmom odjeljku
desnog priobalja, ali ne izazivaju zarastanje toka jer je njihovo prisustvo ogranieno
iskljuivo na podruje obale.
Dijelovi kanala u kojima dominira flotantna vegetacija (trei i peti odjeljak lijevog i prvi i
peti odjeljak desnog priobalja) nalazi se u stadijumu flotantnih biljaka u prirodnoj
sukcesiji.
Osnovni faktor ugroavanja vegetacije (tzv. pritisak), pa samim tim i stabilnosti
ekosistema, je antropogeni koji se ogleda u prisustvu mnogobrojnih vikendica du obale,
kao i u prisustvu uzgajalita arana nedaleko od prevodnice.
Osnovni faktor ugroavanja vegetacije (tzv. pritisak), pa samim tim i stabilnosti
ekosistema, je antropogeni koji se ogleda u prisustvu mnogobrojnih vikendica du obale,
kao i u prisustvu uzgajalita arana nedaleko od prevodnice.
Korienje mjera za odravanje kanala koenje i izmuljavanje, uz adekvatnu primjenu,
imalo bi za posledicu odlaganje zarastanja (degradacije) vodene vegetacije
Uloga svake biljne vrste u zajednici je vrlo vana, tako da nestanak samo jedne vrste
dovodi do remeenja prirodne ravnotee. Zatita svake vrste je od velikog znaaja, tako
da je neophodno preduzeti odgovorajue mjere njihove zatite.
LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Jankovi, M.M., 1985. Makrofite nae zemle i mogunost proizvodnje i eksploatacije

njihove biomase. Glasnik Instituta za botaniku botanike bate Univerziteta u
Beogradu. XIX, 107-169.
2
Janauer, A.G., 2001. Is what has been measured of any direct relevance to the
success of the macrophyte in its particular environment? Scientific and legal aspects of
biological monitoring in freshwater. O. Ravera (Ed.). J. Limnol. 60 (Suppl. 1), 33-38.
3
Krischik, A.V., Newman, M.R., Kyhl, F.J., 1999. Managing Aquatic Plants in
Minnesota Lakes. 1-15. htpp//:
www.extension.umn.edu/distribution/horticulture/DG6955.html
4
Peder, G.E., 2000. Regulation and role of epiphytic nitrification and denitrification in
macrophyte-dominated systems. Doctoral Dissertation. Department of Ecology,
Limnology, Ecology Building, Lund University (Sweden). pp. 90.
5
Kim, I., 2004. Microbial colonization of the aquatic duckweed, Spirodela polyrhiza,
during development. Korean J. Electron Microscopy 34 (2), 103-111.
6
inar-Sekuli, J. (2007): Vremenska dinamika i produkcija makrofitske vegetacije
na delu Dunava od ade ilovo do ua Nere. Doktorska disretacija. Bioloki fakultet,
Beograd.
7
Lazi, D. (2006): Vaskularna flora i vegetacija OKM Hs DTD na podruju Bake.
Doktorska disertacija, PMF, Novi Sad
721

8
Kohler, A. (1978): Methoden der Kartierung von Flora und Vegetation von
Suwasserbiotopen. Landschaft+Stadt, 10: 23-85
9. 9Josifovi, M. (eds.) (1970-1976): Flora SR Srbije I-IX. SANU, Beograd
10. 10Tutin, T. G., Heywood, V. H., Burges, N. A., Moore, D. M., Valentine, D. H.,
Walters, S. M., Webb, D. A. eds. (1968-1980): Flora Europaea II-V. Cambridge
University Press, Cambridge.
11
11. Stevanovi. B., Jankovi, M. (2001): Ekologija biljaka sa osnovama fizioloke
ekologije biljaka. NNK International, Beograd.
11
12. Vukov, D. (2008): Floristika i ekoloka analiza vaskularnih makrofita reke Dunav u
Srbiji. Doktorska disertacija, PMF, Novi Sad.
8.
13. 12Jvorka, S. (1925): Magyar Flra (Flora Hungarica), pp. 168-174. Magyar Nemzeti
Mzeum Nveny
14. 12Felfldy, L. (1990): Hnar Htaroz. Vizgyi hidrobiolgia, 18. ktet,
Krnyezetvdelmi s terletfejlesztsi Minisztrium, p.. 1-144. Budapest
15.
13
WFD, 2000. Directive 2000/60/EC of the European Parliament and the Council establishing
a framework for community action in the field of water policy. Official Journal of European
Communities L 327.
722

THE PRESENCE AND THE ROLE OF ENDANGERED SPECIES

CONCERNING BEZDAN-BAJA CANAL IN REPUBLIC OF SERBIA
Dragana Risti1, Dragana Vukov2, Ruica Igi2,Mirjana Deli Jovi1, Slobodanka Vuji1
1
University of Business Studies, Faculty of Ecology, Banjaluka, Republic of Srpska, Bosnia
and Herzegovina,
2
University in Novi Sad, Science and Mathematics Faculty, Biology and Ecology Department,
Novi Sad ,APV Vojvodina, Republic of Serbia
Summary
Aqueous and damp swamps are extremely important in terms of biodiversity conservation.
They include a large number of endangered and sensitive plant species. The role of each
species in the community is very important, so that the disappearance of only one species
leads to the disruption of the natural balance. Unfortunately, all of these habitats are
threatened by human activities. This paper conducted research in aquatic macrophytes along
the left and the right bank of the Bezdan-Baja canal in Serbia. The stream canal is divided into
continuous sections in which plant species were listed. Along the left bank of the canal,
eleven sections were processed, and along the right bank, seven. By analyzing the flora of
Bezdan-Baja canals, 40 species were registered, and there is also the presence of six plant
species that are protected by the law. Species that are included in the category of strictly
protected, according to the "Regulation on proclamation and protection of strictly protected
and protected wild species of plants, animals and fungi" (Official Gazette of RS, no. 5/2010 of
5.2.2010.) are: Nymphaea alba and Nupharlutea. To the category of protected species belong:
Epilobiumhirsutum, Iris pseudacorus, Trapa natans and Utriculariavulgaris. Abundance,
estimated according to the descriptive five-point scale and the presence in the certain sections
of the canal, indicate the Nupharlutea type as the most important, because it occurs along the
biggest area of the both banks, while, by the number of the present protected species, first
section of the right bank asserts. The main risk factor for vegetation (the pressure), and
therefore for the stability of ecosystems, is anthropogenic and it is reflected in the presence of
several cottages along the coast and in the presence of carp farms near the locks.
Key words: Canals, macrophytes, endangered plant species, Baja canal
723

KVALITET VODE RIJEKE BOSNE

1,2
Aida apanin, 1Mirsada akal , 3Gordan Janan , 4Ekrem Pehli
Mainski fakultet, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, Bosna i Hercegovina,

aidasapcanin@bih.net.ba
2
Farmaceutski fakultet, Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, Bosnia i Hercegovina
3
Chemilab d.o.o, Ljubljana, Slovenija
4
Biotehniki fakultet, Univerzitet u Bihau, Biha, Bosna i Hercegovina
Struni rad
Sadraj polutanata u vodenim uzorcima indicira samo situaciju u vrijeme uzorkovanja, dok
sadraj sedimenta i u organizmima pokazuje prethodne kao i trenutne nivoe oneienja u
okolini u kojoj organizmi ive. Kvalitet vode, sedimenta i uzorci tla odreuju upotrebnu
vrijednost i stoga je posebno vano poznavati kontaminaciju. Rijeka Bosna ima vanu ulogu
i u prirodnjakom i u ekonomskom smislu. Cilj ovoga rada je odrediti pH, otopljeni kisik
(OK), biohemijsku potronju kisika (BPK), hemijsku potronju kisika (HPK) i teke metale
(Cu, Cd, Zn and Pb) u vodenim uzorcima rijeke Bosne, u podruju Kaknja i Visokog tokom
proljea i jeseni. Uzorci vode analizirani su na ukupni sadraj tekih metala upotrebom
indukovano kuplovane plazme sa masenim spektrometrom (ICP-MS) Agilent 7700 Series.
Generalno, parametri kvaliteta klasificiraju vodu rijeke Bosne u III i IV klasu voda.
Distribucijski koeficijent (Kd) se kretao u rasponima (L/g): 3,17-25,32 za Pb, 1,45-3,06 za
Cd, 1,17-3,35 za Cu i 1,02-2,22 za Zn. Kd vrijednosti pokazuju akumulaciju Pb u sedimentu
rijeke Bosne. Ukupni sadraj odreenih tekih metala bio je vei u jesen nego u proljee.
Kljune rijei: teki metali, indukovano kuplovana plazma sa masenim spektrometrom (ICPMS), rijena voda, Kd.
UVOD
Sadraj polutanata u vodenim uzorcima indicira samo situaciju u vrijeme uzorkovanja, dok
sadraj sedimenta i u organizmima pokazuje prethodne kao i trenutne nivoe oneienja u
okolini u kojoj organizmi ive. Kvalitet vode, sedimenta i uzorci tla odreuju upotrebnu
vrijednost i stoga je posebno vano poznavati kontaminaciju. Vodeni ekosistemi izloeni su
konstatno ljudskim aktivnostima, pa su sadraj i vrsta tekih metala osnov za procjenu
prijetnje od sekundarne kontaminacije voda zbog njihove toksinosti, bioraspoloivost,
mogue migracije, akumulacije i biomagnifikacije (1) (Namienik i Rabajczyk, 2011). Teki
metali su jedni od mnogih polutanata koji se mogu nai u vodenom sistemu. Hemijski sastav
sedimenta vaan je okolini parametar jer sediment slui kao regulator hemijskog sastava
vode bilo da djeluje u smislu adsorpcije raznih elemenata ili njihovog oslobaanja u stup
vode. Karakteristika tekih metala je spora ili nikakva biorazgradivost to dovodi do
akumulacije tekih metala u sedimentu (2) (Matsumoto i sar., 2008). Aspekt ispitivanja
kvaliteta vodotoka kroz odreivanje sadraja tekih metala u sedimentu daje potpuniju sliku o
stanju voda kako povrinskih, tako i podzemnih i okolnog ivog svijeta, na koje teki metali
direktno ili indirektno utiu. Rijeka Bosna ima vanu ulogu i u prirodnjakom i u
724

ekonomskom smislu. Rijeka Bosna je duga 273 km, duboka je 1-3m, a iroka 35-170 m. Kada
govorimo o kvalitetu voda, oko 2/3 svih povrinskih voda u BiH je zagaeno, rijeke u Bosni i
Hercegovini su uglavnom niskog kvaliteta jer primaju veliki teret zagaivanja putem
nepreienih otpadnih voda naselja i industrije. Dolina rijeke Bosne je najnaseljenija oblast
Bosne i Hercegovine i predstavlja industrijski centar drave. U privrednoj strukturi opine
Visoko karakteristino je istai da su vodee oblasti privrednog razvoja industrija i trgovina
(podaci iz 1991.god). Tokom ratnog perioda uprkos tekim oteenjima, privredni kapaciteti u
Visokom su bili u funkciji i nijednog dana nisu obustavljali proizvodnju. Pored intenzivnog
razvoja industrije i trgovine, znaajan doprinos u razvoju opine Visoko je dala poljoprivreda,
graevinarstvo, zatim saobraaj i zanatstvo. Kakanj je jedan od najznaajnijih bosanskohercegovakih industrijskih i turistikih gradova. U Kaknju se nalazi Termoelektrana Kakanj
(jedna od etiri u BiH), Tvornica Cementa Kakanj (jedna od dvije u BiH), Rudnik mrkog
uglja Kakanj (trenutno najuspjeniji rudnik u BiH). Glavni izvori zagaenja rijeke Bosne
tekim metalima na podruju Kaknja i Visokog su posljedice ljudskog djelovanja ukljuujui
izgaranje fosilnih goriva, poljoprivredne djelatnosti, otpadne vode iz industrije koje
nepreiene dospijevaju u rijeku Bosnu i neadekvatno odlaganje otpada. Cilj ovoga rada je
procijeniti zagaenost vode rijeke Bosne sa aspekta reima kisika i obim kontaminacije
tekim metalima kao to si olovo, kadmij, bakar i cink.
MATERIJAL I METODE
Materijal
Uzorci rijene vode sa razliitih lokaliteta optina Kakanj i Visoko prikupljeni su sa dubine
do 0,5 m u polietilenske posude od 5 L prema standardnoj proceduri tokom proljea i jeseni
2011. godine. Uzroci rijene vode tretirani su sa koncentrovanom nitratnom kiselinom, potom
su odloeni u hladnjak do analize.
Uzorci rijenog sedimenta sa razliitih lokaliteta optina Kakanj i Visoko prikupljeni su
vertikalno sa dubine 10 cm od gornjeg sloja sedimenta lopatiastim rostfreierskim
uzorkivaem i spremljeni u plastine kese za analizu. Uzorci su pohranjeni na 4 0C i
transportovani do laboratorije radi daljnje hemijske analize. Mjerna mjesta sa kojih su uzeti
uzorci: 1-Visoko; 2-Topuzovo polje; 3-Donji Banjevac; 4Termoelektrana; 5-Rudnik mrkog
uglja; 6-Gornja Slapnica.
Metode
Za analizu standardnih parametara rijene vode: otopljeni kisik (OK), zasienost kisika(ZK),
hemijska potronja kisika (HPK) i petodnevna biohemijska potronja kisika na osnovu
utroka dihromata (BPK5) koritene su standardne analitike metode: elektrohemijske i
volumetrijske. Ovi se parametri generalno mogu koristiti kao indikatori antropogenog
zagaenja vodotoka. Sadraj tekih metala (Cu, Cd, Zn i Pb) u vodenim uzorcima rijeke
Bosne odreen je upotrebom indukovano kuplovane plazme sa masenim spektrometrom (ICPMS) Agilent 7700 Series. Gruba procjena akumuliranja tekih metala u sedimentu data je
c
koeficijentom distribucije Kd= s , gdje je Kd koeficijent distribucije u L/g, a cs koncentracija
cw
metala u sedimentu (mg/kg), cw koncentracija metala u vodi (g/L). Klasifikacija vode rijeke
Bosne izvrena je prema vaeoj Uredbi o klasifikaciji voda meurepublikih
725

vodotoka,meudravnih voda i voda obalnog mora Jugoslavije( Slubeni list SFRJ, broj
6/78).
REZULTATI
U tabeli 1. su predstavljeni rezultati za pokazatelje kvaliteta rijene vode -reim kisika na
mjernim mjestima 1-6 u proljee i jesen.
Tabela 1. Pokazatelji kvaliteta rijene vode-reim kisika na mjernim mjestima 1-6 u proljee i jesen.
Parametri/The
1
2
3
4
5
parameters
P
J
P
J
P
J
P
J
P
J
P
OK
10,4
(mg O2/dm3)
ZK (%)
99
HPK
20,6
(mg O2/dm3)
BPK 5
5,0
(mg O2/dm3)
P-proljee; J-jesen.
6
J
10,1
9,1
9,9
10,2
8,2
4,2
5,6
6,7
6,3
6,8
7,6
98,3
27,6
89,6
25,1
87,1
27,6
96,2
3,75
75,7
41,2
62,3
65,5
77,3
76,1
86,2
78,4
78,6
94,2
74,3
16,9
79,2
62,7
9,8
3,9
5,9
4,4
10,2
5,1
9,2
6,25
13,4
12,0
10,4
Rezultati pokazuju da se prema analiziranim parametrima otopljeni kisik i zasienost kisikom

rijena voda moe klasificirati u I-IV klasu voda, a na osnovu analiziranih parametara HPK i
BPK5 rijena voda moe klasificirati u III-V klasu. U tabeli 2. predstavljeni su rezultati za
sadraj tekih metala Pb, Cd,Cu i Zn u sedimentu rijeke Bosne na mjernim mjestima 1-6 u
proljee i jesen.
Tabela 2. Sadraj tekih metala Pb,Cd,Cu i Zn u sedimentu rijeke Bosne na mjernim mjestima 1-6
jesen.
Sadraj tekih
1
2
3
4
5
metala/The content
P
J
P
J
P
J
P
J
P
J
of heavy metals
(mg/kg)
Pb
14,0 22,6 9,2
10,5 12,4 16,7
35,1
40,8
22,3
26,3
Cd
3,2
3,7
3,1
3,5
3,1
3,5
3,8
4,1
4,2
4,9
Cu
31,2 33,7 72,1 78,6 35,2 37,9
47,3
49,5
49,8
51,6
Zn
36,1 38,3 75,3 75,0 39,1 42,4
51,0
53,3
118,1 120,0
u proljee i
6
P
48,1
4,7
52,4
93,O
56,3
5,1
56,1
93,6
Ukupni sadraj tekih metala Pb, Cd,Cu i Zn u rijeci Bosni ne prelaze dozvoljene maksimalne
tolerantne vrijednosti koje su date internacionalnim propisima. U dijagramu 1. prikazani su
rezultati za Kd olova, kadmija, bakra i cinka u sistemu voda/sediment rijeke Bosne na
mjernim mjestima 1-6 u sezoni proljee i jesen.
726

Kd vrijednosti
25
L/g
20
C
u
P
b
15
10
5
0
P
J
M1
J
M2
M3
M4
J
M5
J
M6
Dijagram 1. Kd (L/g) vrijednosti na mjernim mjestima 1-6.

Rezultati prikazani u dijagramu 1. pokazuju da su se Kd vrijednosti ( L/g) za olovo kretale u
rasponu od 4,77 do 25,32 ; za kadmij od 1,72 do 2,83; za bakar od 1,3 do 2,93 i za cink od 1,09
do 1,92. Rezultati pokazuju da postoji tendencija poveanja akumulacije olova u sediment
rijeke Bosne posebno na mjernim mjestima Visoko (gradski lokalitet), Termoelektrana i
Gornja Slapnica (lokacija Deponije industrijskog otpada u Kaknju).
DISKUSIJA
Kada se govori o kvalitetu voda, oko 2/3 povrinskih voda u BiH je zagaeno, rijeke u Bosni i
Hercegovini su uglavnom niskog kvaliteta jer primaju veliki teret zagaivanja putem
nepreienih otpadnih voda naselja i industrije. Nadalje sadraj tekih metala u
vodotokovima je iznad dozvoljenih vrijednosti (prema EU direktivama o vodama). Rijeke i
jezera se zagauju tenim otpadnim vodama koje se u njih isputaju uglavnom bez ikakvog
preiavanja, te predstavljaju opasnost za vodene resurse. Kontroli kvaliteta voda rijeka i
jezera ne posveuje se dovoljno panje, to predstavlja znaajan epidemioloki rizik, naroito
u ljetnim mjesecima. Poseban problem predstavlja zagaivanje podzemnih voda koje su
glavni i najkvalitetniji izvor vode za pie. Analizirani parametri kvaliteta vode klasificiraju
vodu rijeke Bosne u II-IV klasu. U Bosni i Hercegovini analiza kvaliteta vode je veoma
neusmjerena i neredovna. O kvalitetu vodosnabdijevanja moe se suditi i po epidemiolokoj
situaciji vezanoj za oboljenja iji se uzronici mogu nalaziti u zagaenoj vodi, a to su na
prvom mjestu crijevne zarazne bolesti. Od 81 uzorka vode koji su uzeti sa lokalnih vodovoda
u mjesecu avgustu 2011.godine, ak 52 posto uzoraka nije bilo ispravno, zbog izraene
kontaminacije koliformnim bakterijama (E.coli) ili blago poveane koncentracije azotnih
materija, i te vode nisu zdravstveno ispravne za pie i koritenje (Zavod za javno zdravstvo
FBiH 2011).U svijetu se provode brojna nauna istraivanja koja su usmjerena na ispitivanje,
unapreenje i zatitu ivotne sredine, naroito vode, kao ogranienog i osjetljivog prirodnog
resursa. Jedan od prvih koraka ka rjeavanju problema ekolokog zagaenja vode je
istraivanje i praenje prisustva i koncentracije tetnih supstanci, s posebnim osvrtom na teke
metale. Zbog svog negativnog uticaja na ivi svijet i ekosistem metalima je posveena
posebna brojnim istraivanjima koja su imala za cilj: odreivanje njihovog
sadraja,distribucija i mobilnosti. U Indiji je analiziran uticaj industrijskog otpada na vodu i
727

sediment rijeke Gomti. Analiziran je ukupni sadraj est teih metala ( Cd,Cr,Cu,Ni,Pb,Zn) u
vodi i sedimentu i to u zimu, ljeto i kinoj sezoni. Najvee koncentracije u sedimentu imali su
teki metali Zn (182.13g/g) i Cd (17.26 g/g). Visoka koncentracija metala u vodi i
sedimentu bila je vea u kinoj sezoni u odnosu na ljeto i zimu. Sezonska varijacija posljedica
je direktnog oticanja otpada sa poljoprivrednih polja i iz industrije direktno u rijeku bez
prethodnog preiavanja. Koncentracija tekih metala Cd i Cu u sedimentu rijeke Bosne bila
je poveana u sezoni jesen u odnosu na sezonu proljee. Razlozi poviene koncentracije su :
otpadne vode industrije koje nepreiene dospjevaju u rijeku Bosnu. Na mjernom mjestu 6
uoena je sezonska varijacija za olovo koja je bila vea u sezoni jesen. Poviena koncentracija
olova je posljedica izgaranja fosilnih goriva i blizina deponije industrijskog otpada. Ukupni
sadraji tekih metala Pb, Cd,Cu i Zn u sedimentu rijeke Bosne ne prelaze dozvoljene
maksimalne tolerantne vrijednosti koje su date internacionalnim propisima, ali se neiskljuuju
mogui negativni efekti na ekosistem. Nadalje, istraivanja su raena za sediment rijeke
Tumukur (Indija), sa ciljem utvrivanja koncentracije i raspodjele razliitih tekih metala
dospjelih otpadnim vodama iz industrije i domainstva. Analizirano je prisustvo sedam tekih
metala (Fe,Zn,Cu,Ni,Cr,Pb i Cd) u
sedimentu,
metodom
atomske apsorpcione
spektrofotometrije (GBC Avanta version 1.31). Rezultati ovih istraivanja su sljedei: u
sedimentu je utvrena visoka koncentracija Cu i Zn, izvori zagaenja potiu iz industrije,
generalno je veoma visoka koncentracija metala u sedimentu; prisutnost metala predstavlja
rastui zdravstveni rizik i za ivotinje i ljude (3) (Sreedhara i sar., 2009). Sljedea ispitivanja
odnose se na utvrivanje uticaja otpadnih voda metalurkog kompleksa Nove eljezare
SARTID-a a.d. na sadraj tekih metala u vodi i sedimentima rijeke Ralje, prijemnika
otpadnih voda, kao i nizvodnih vodotokova-Velike Morave i Dunava. Istraivanja su raena u
periodu poveanog obima proizvodnje, to je za posljedicu imalo poviene koncentracije
suspendovanih materija, eljeza, cinka i olova u otpadnim vodama. Izvreno je ispitivanje
glavnih hemijskih parametara u rijenoj vodi i podrobnije uzoraka rijenih sedimenata Ralje,
Velike Morave i Dunava metodom sekvencijalne ekstrakcije, kojom se moe utvrditi
asocijacija tekih metala. U rijeci Ralji utvrene su visoke koncentracije pojedinih metala u
razliitim sedimentnim fazama, identifikujui metalurki kompleks kao glavni izvor
zagaenja. Pored izuzetno visokih koncentracija jedinjenja eljeza, sediment Ralje je u
znaajnoj mjeri zagaen cinkom i olovom. Cink i olovo su u velikoj mjeri zastupljeni u
visokom obilnim formama, predstavljajui potencijalnu opasnost po ekosistem Ralje, a i ire.
Ustanovljena je neznatna distribucija zagaenja u Veliku Moravu i Dunav (4) (ivanevi i
sar., 2001). Rezultati istraivanja ukupnog sadraja tekih metala u sedimentu rijeke Bosne
ukazuju na potencijalnu opasnost na akvatine organizme budui da je koncentracija Cd i Cu
na veem broju mjernih mjesta prema kanadskim preporukama bila iznad teoretski mogue
vrijednosti uticaja na akvatine organizme. U novembru 2001, oktobru i novembru 2002.
godine, ispitivane su koncentracije elemenata Hg, Cd, Pb, Cr, Cu, Zn i Ni na etiri
lokaliteta toka rijeke Jihlava u ekoj u uzorcima rijene vode i rijenog sedimenta.
Najvee koncentracije u rijenom sedimentu bile su za elemente: Cr (14.29 do 77.07
mg/kg), Zn (13.60 do 92.93 mg/kg) (5) (Spurny i sar., 2009). U Srbiji su ispitivani
mikrobioloki parametri i teki metali u rijeci Savi na tri lokacije u blizini industrijskih i
urbanih centara. Analiza je raena za teke metale: Cu,Zn,Pb i Cd u rijenoj vodi i sedimentu
i patogene bakterije u rijenoj vodi. Uzorkovanje vode i sedimenta vreno je u periodu od
2005.-2009. godine svake godine 6 mjeseci u sezoni jesen , zima i ljeto. Rezultati ispitivanja
su sljedei : veliki broj biolokih aktivnih organizama je pronaen; koncentracija tekih
728

metala u sedimentu je u koleraciji sa njihovom koncentracijom u rijenoj vodi ; predloen je

postupak za procjenu toksinosti tekih metala, budui da je ovim ispitivanjima analizirana
distribucija tekih metala izmeu sedimenta i rijene vode (6) (Vukovi i sar., 2011). Na
osnovu predstavljenih istraivanja u svijetu, i rezultata istraivanja ovog rada evidentan je
problem zagaenja voda i rijenog sedimenta tekim metalima. Takoe je evidentno, da ovoj
problematici nije posvena panja u zakonodavstvu, nisu uspostavljeni kriteriji za klasifikaciju
sedimenta. U Bosni i Hercegovini kao ni susjednim zemljama ne postoji regulativa o kvalitetu
sedimenta, kao ni akcije, niti program koji bi obuhvatio problem kvaliteta sedimenta
(monitoring,tretman i remedijaciju).
ZAKLJUCI
x
Parametri kvaliteta klasificiraju vodu rijeke Bosne u III i IV klasu voda.
x
Kd vrijednosti pokazuju da postoji tendencija poveanja akumulacije olova u sediment
rijeke Bosne posebno na mjernim mjestima Visoko (gradski lokalitet), Termoelektrana i
Gornja Slapnica (lokacija Deponije industrijskog otpada u Kaknju ).
x
Ukupni sadraj odreenih tekih metala bio je vei u jesen nego u proljee.
x
Analizom sadraja tekih metala u vodi rijeke Bosne na podruju Optina Kakanj i
Visoko moe se zakljuiti da su glavni izvori zagaenja netretirani industrijski efluenti i
deponije industrijskog otpada.
x
Kontinuitet monitoringa kvaliteta rijene vode, okolnog biljnog i pripadajueg
ivotinjskog svijeta zajedno sa inicijativom za obavezan tretman svih efluenata u rijenu vodu
je osnovni preduvjet za prevenciju potencijalnih zdravstvenih smetnji stanovnitva Optina
Kakanj i Visoko.
x
Rezultati ovog rada bi trebali inicirati kod nadlenih organa potrebu da se uspostavi
redovan i kvalitetan monitoring stanja kvaliteta sistema voda-sediment, kao i donoenje
odgovarajuih zakonskih propisa iz ove oblasti, te njihovu dosljednu primjenu.
LITERATURA
1. Namienik, J., Rabajczyk, A., Land Development and Forms of Heavy Metals
Occurrence (Zn,Cd,Pb) in the Polish Rivers, Polis Journal of Environ. Studies; 20 (1)
(2011) pp.141-155.
2. Matsumoto I., Hoffman D., MacAlister J., Ishiga H., Geochemical characteristics of
Heavy metals of river sediment from the main rivers at Texas USA,Geochimice et
Cosmochimia Acta; 72(12) (2008) A604.
3. Sreedhara, Nayaka, B.M., Ramakrishna, S., Jayaprakash, M., Impact of heavy metals
on water, fish (Cyprinus carpio) and sediments from a water tank at Timkur, India;
International Journal of Oceanography and Hydrobiology; 38 (2): (2009) pp.17-28.
4. ivanevi, B., Poli, B., Predrag, S., Teki metali u vodi i sedimentima rijeka Ralje,
Velike Morave i Dunava ; Voda i sanitarna tehnika; 31 (5) (2001) pp. 23-26.
5. Spurny, P., Mares, J., Hedbavny, J., Sukop, I., Residual Metal Contamination of the
Ecosystem in the Lower Course of the Jihlava River. Acta Vet Brno; 78 (2009)
pp.525-534.
729

6. 6. Vukovi, ., Markovi, Lj., Radenkovi, M., Vukovi, D., Stankovi, S., Heavy
metal and bacterial pollution of the Sava river in Serbia, Arh Hig Toksikol;62 (2011)
pp.11-16.
730

QUALITY OF WATER FROM BOSNA RIVER

1,2
Aida Sapcanin, 1Mirsada Cakal , 3Gordan Jancan , 4Ekrem Pehlic
Faculty of Machinery engineering, University of Sarajevo, Sarajevo, Bosnia and

Herzegovina, aidasapcanin@bih.net.ba
2
Faculty of Pharmacy, University of Sarajevo, Sarajevo, Bosnia and Herzegovina
3
Chemilab d.o.o, Ljubljana, Slovenia
4
Biotechnical faculty, University of Bihac, Bihac, Bosnia and Herzegovina
ABSTRACT
The content of pollutants in water samples only indicate the situation at the time of sampling,
while content in the sediment and organism are result of past as well as current pollution
levels in the environment in which organism lives.The quality of the water, the sediments and
soil samples determine utilization possibilities so it is especialy important to know the
contaminations. The river Bosna plays an important role both in natural and economic
respects. The aim of this study was determination of pH, dissolved oxygen (DO), biochemical
oxygen demand (BOD), chemical oxygen demand (COD) and heavy metals (Cu, Cd, Zn and
Pb) in water samples from Bosna river, in the area of Kakanj and Visoko during spring and
autmn. The water samples were analyzed for the total content of heavy metals by using an
inductively coupled plasma-mass spectrometer (ICP-MS) Agilent 7700 Series. Generaly,
water quality parameters classify water from Bosna river in the III and IV class of waters.
The distribution coefficient (Kd) values were found to be in the ranges (L/g): 3,17-25,32 for
Pb, 1,45-3,06 for Cd, 1,17-3,35 for Cu and 1,02-2,22 for Zn. Kd values showed acumulation
of Pb in the sediment of river Bosna. Total content of determined heavy metals was higher in
autmn than in spring.
Key words: heavy metals, inductively coupled plasma mass spectrometry (ICP-MS), river
water, Kd.
731

UKLANJANJE ZAOSTALE OTPADNE BOJE POSLE BOJENJA VUNE

REAKTIVNOM BOJOM POSTUPKOM ADSORPCIJE
Miodrag melcerovi1, Sneana Uroevi2, Radica Nii1, Slavia Stojmenovi1, Dragan
orevi1
1
Univerzitet u Niu, Tehnoloki fakultet, Leskovac, Srbija

Univerzitet u Beogradu, Tehniki fakultet u Boru, Bor, Srbija
Nauni rad
Uklanjanje reaktivne boje pepelom iz termoelektrane ispitivano je pod razliitim uslovima.

Utvreno je da adsorpcija zavisi od vremena kontaktiranja, poetne koncentracije boja,
koliine adsorbenta, temperature i pH rastvora. Na osnovu dobijenih rezultata, moe se rei da
je pepeo termoelektrane efikasan adsorbent za uklanjanje reaktivne boje iz vodenih rastvora
sa opravdanom tendencijom primene i u industrijskim uslovima. Procenat uklonjene boje ili
procenat adsorpcije se smanjuje sa poveanjem poetne koncentracije boje u rastvoru, ali
stvarna koliina adsorbovane boje raste poveanjem koncentracije boje. Primetan je
kontinuitet rasta koliine uklonjenih boja sa masom adsorbenta, dok temperatura utie tek
neznatno.
Kljune rijei: vuna, reaktivna boja, adsorpcija, pepeo.
Uvod
Ekologija je oduvek, nekada manje sada sve vie, bila prisutna u svakodnevnom ivotu, da bi
danas postala jedna od naih glavnih preokupacija vezanih uz budunost oveanstva na
Zemlji. Delovanje oveka na prirodnu okolinu odvija se radi elje za iskoritenjem prirodnih
bogatstava, nekada ne vodei rauna o njihovoj obnovljivosti ili zdravlju ljudi.
Mnoge industrije su intenzivni potroai boja, ali se tekstilna izdvaja po koliinama i
asortimanu boja upotrebljenih za bojenje tekstila. Boje mogu izazvati opasnost po ivotnu
okolinu zbog prisustva velikog broja kontaminirajuih materija, kao to su: toksini organski
ostaci, kiseline, baze i neorganske materije. Neke od ovih boja su kancerogene i mutagene jer
su prethodno nastale iz opasnih hemikalija, kao to su benzidin, joni metala itd. Izlivanje
obojenog tenog otpada u prihvatnim vodama, ne samo da utie na njihovu estetsku prirodu,
ve ometa prenos suneve svetlosti, smanjuje fotosintetiku aktivnost i naruava prirodnu
ravnoteu utiui na vodeni svet i lanac ishrane >1-3@.
U novije vreme, iko ne nroito otrovne, boje za tekstil donose negtivn estetski efekt, jer
su vidljivi zgivi. U nekim slujevim koncentrcija boje mnja od 1 ppm proizvodi
jasnu obojenost vode. Vodene nerastvorljive boje (npr. disperzna, redukciona i sl.) uglvnom
pokzuju dobre osobine iscrpljenja. Dokazano je da se vein ovih boj mogu ukloni fiziki.
Takoe, kod otpdnih vod sa ovim klsama boj koje se spremaju za isputnje u
knlizciju, vein se uklanja dsorpcijom n biomsu. Meutim, od uvoenj
732

vodrastvorljivih boja (npr. rektivna boja), koje se danas iroko koriste u industriji,
konvencionlno bioloko preivnje nije dovoljno d bi se postiglo dekvtno uklnjnje
boje. Ostale konvencionlne metode, kao npr. fizika kogulcija flokulcij, pokazale su
neuspeh u eliminisanju, danas najprimenjenijih, rektivnih boja >4-6@.
Rad se bavi postupkom dekolorizacije - preiavanja obojenih otpadnih voda posle bojenja
pomou jeftinog adsorbenata (pepeo), koji sam po sebi predstavlja otpadni materijal. Dakle,
nastojalo se da se obojena otpadna voda iz faze bojenja vune adekvatno obradi da se bez
rizika moe ispustiti u okolinu. Upotrebljena boja se dosta koristi za bojenje prirodnih
proteinskih tekstilnih materijala, i to u tamnijim nijansama. Izabrana je namerno, s obzirom da
je u tom sluaju obojenost otpadne vode veoma primetna, s jedne strane, i injenice da je
tamniju nijansu boje tee ukloniti, od npr. svetlijih nijansi, s druge strane.
Za procese preiavanja postpukom adsorpcije korien je pepeo sa deponije
termolelektrane. Posle sakupljanja i suenja, vreno je prosejavanje do veliine estice od 0,4
mm. Uzeti pepeo je stajanjem toliko ispran atmosverilijama da je pokazivao neutralnu
reakciju, tj. pH 7. Sledilo je konano ispiranje destilovanom vodom i suenje na vazduhu.
Modeli otpadne vodu posle bojenja pripremljene su reaktivnom bojom Tecofix Blue BF-BR
(u daljem tekstu Tecofix) od firme Textilcolor, vajcarska.
Za ispitivanje uticaja pH rastvora pepela na adsorpciju boja korieni su 1 M NaOH i 1 M
H2SO4. Prema preliminarnim rezultatima, utvreno je da se najefikasnija adsorpcija boje
deava pri pH=3.
Test adsorpcije izveden je u staklenim erlenmajerima u kojima je suspendovan adsorbent u
rastvoru adsorbata. Erlenmajeri su postavljani na mukalici sa 120 o/min na sobnoj (ili viim)
temperaturi i drani u toku odreenog vremena. Varirana je koliina pepela u iznosu od 1 do 4
g, dok je rastvor u konstantnoj koliini od 100 cm3, sadravao boje koncentracija 10, 30, 50,
70 i 100 mg/dm3. Vreme obrade, uz neprekidno meanje, iznosilo je 5, 10, 20, 30, 45 i 60
min. Navedene koncentracije boja odgovaraju uobiajenim zaostalim koliinama boja u
rastvoru posle fabrikog bojenja vunenog tekstila. Utvreno je da se ravnoteno vreme
adsorpcije boja na pepelu postie za 60 min. Temperatura adsorpcije je varirana od 20 oC
preko 40oC do 60oC.
Po zavretku adsorpcije, suspenzija pepela u rastvoru boje je filtrirana kroz filter papir, posle
ega je filtratu merena apsorbancija na 565 nm, korienjem spektrofotometra (Cary 100
Conc UV-VIS, Varian). Zbog tanosti, merenje apsorbancije standardnih rastvora ponovljeno
je tri puta. Dobijene vrednosti su iskorienje za izradu kalibracionih krivih apsorbancijakoncentracija boje. Stepen uklanjanja boje adsorpcijom izraunavan je na osnovu
koncentracije boje pre i posle tretiranja.
Jednaina koriena za izraunavanje efikasnosti uklanjanja boje iz rastvora u eksperimentu
definisana je izrazom:
733

Uklonjena boja
Co C
100 (%)
Co
(1)
gde su: Co i C - poetna i zavrna koncentracija rastvora boje (mg/dm3), respektivno.

Koliina adsorbovane boje (adsorbata) po jedinici mase pepela (adsorbenta) bila je odreena
izrazom:
qe
Ce V
w
(2)
gde su: Co - poetna koncentracija adsorbata (mg/dm3), Ce - ravnotena koncentracija

adsorbata nakon izvrene adsorpcije (mg/dm3), w - masa adsorbenta (g) i V - zapremina
rastvora za adsorpciju (cm3).
Skening elektronska mikroskopija (SEM) je koriena za karakterizaciju povrinske
morfologije adsorbenta, radi se o ureaju VEGA TS 5130mm (TESCAN).
Difrakciona merenja adsorbenta su izvrena na difraktometru BRUKER D8 Advance, koji je
radio u transmisionoj geometriji sa primarnim germanijumskim detektorom Johanson-ovog
tipa (monohromatsko CuKD zraenje talasne duine O=0,154059 nm). Merenje je izvreno u
/ scan-step modu u opsegu difrakciong uglova 2 od 10 do 90 sa korakom od 0.05 i
ukupnom ekspozicijom od 5s po koraku. Difraktogrami su obraeni pomou programskog
paketa EVA v.9.0 u koji je inkorporirana kristalografska baza PDF-2.
Korieni adsorbent - pepeo, bio je okarakterisan preko nekoliko metoda. Prvo je utvren
njegov hemijski sastav na osnovu rentgenostrukturne analize, pa povrinska morfologija. Na
dobijenom difraktogramu izvrena je fazna identifikacija datog uzorka, uraena
semikvantitativna fazna analiza a rezultati te analize su prikazani na slici 1. Trake spektra Xzraka od adsorbenta (sl. 1) pokazuju prisustvo razliitih minerala, meu kojima dominiraju
gips i kvarc, zatim kalcit i aluminijum hidrogen sulfat i td.
Veliina i poroznost estica mogu uticati na koliinu adsorbovane boje, kao i na kinetiku
sorpcije. Spoljanja povrina estice raste sa smanjenjem veliine estice, to utie na
efektivni koeficijent difuzije adsorbata kroz estice adsorbenta. U literaturi se mogu nai
kontradiktorni podaci o efektu veliine estica na prenos mase za vreme sorpcionog procesa.
Uglavnom, izraeniji efekti veliine estica mogu se oekivati kod relativno niskih
koncentracija adsorbata i visokih doza adsorbenta >6, 7@.
SEM ispitivanja upotrebljenog uzorka otpadnog pepela pokazala su izgled estica, uglavnom,
nepravilno duguljastog oblika sa karakteristinom povrinskom makro poroznou materijala
(sl. 2). Korieni pepeo je relativno fino rasuti materijal heterogenih estica, razuenog oblika
koji potie od aglomerata pojedinih minerala, generalno, ispod 5 m veliine.
734

Sl. 1. Difraktogram primenjenog adsorbenta
Sl. 2. Mikrograf primenjenog adsorbenta (1000 x)
735

Na slici 3 prikazane su promene adsorbovanih koliina boje Tecofix u toku adsorpcije na

najmanjoj i najveoj koliinu pepela pri razliitim poetnim koncentracijama reaktivne boje.
Promene pri ostalim koliinama pepela su vrlo sline, pa nisu prikazani rezultati. Kao to je
oekivano, koncentracija boje u rastvoru smanjuje se sa vremenom, i to neto intenzivnije kod
viih poetnih koncentracija boja. Nezavisno od vrste boje, koliine adsorbenta i poetne
koncentracije boje, preko 99 % boje se uklanja u prvih 5 min, posle ega se ovaj stepen vrlo
malo menja. Takoe, koliine boje koje zaostanu posle vremena od 60 min su neznatno vee
kod viih poetnih koncentracija. Ova injenica znai da vie boje zaostane u rastvoru kod
viih poetnih koncentracija, ali je, istovremeno, vea koliina boje adsorbovana na i u
adsorbentu. Radi sigurnosti, usvojeno je da se ravnotea postie za 60 min.
0.08
0.08
3
10 mg/dm
3
30 mg/dm
3
50 mg/dm
3
70 mg/dm
3
100 mg/dm
Koncentracija boje, gdm
-3
0.06
0.05
0.04
0.03
0.02
Adsorbent 4 g/100 cm
10 mg/dm
3
30 mg/dm
3
50 mg/dm
3
70 mg/dm
3
100 mg/dm
0.06
-3
0.07
Koncentracija boje, gdm
Adsorbent 1g/100 cm
0.04
0.02
0.01
0.00
0.00
0
10
20
30
40
50
60
Vreme adsorpcije, min
10
20
30
40
50
60
Sl. 3. Promena koliine Tecofix boje u toku adsorpcije na 20oC
Promena adsorbovane koliine boje na pepelu sa vremenom, za razliite poetne

koncentracije boje i za najmanju i najveu koliinu pepela, date su slikama 4 i 5. Sline
promene adsorbovane koliine boje su prisutne i na preostale dve poetne koliine adsorbenta,
pa nisu prikazane. U donjim desnim uglovima dijagrama, umetnuti su kompletni dijagrami
koji pokazuju iste zavisnosti za sve koncentracije boje. Praktino je po jedna kriva (sa
najmanjom koncentracijom boje) istrgnuta iz sporednih slika i data u gro planu radi jasnijeg
uoavanja promena adsorbovane koliine adsorbata na adsorbentu sa vremenom. Ove slike
pokazuju da se, nezavisno od koliine adsorbenta, koliina adsorbovane boje po jedinici mase
adsorbenta poveava sa poveanjem poetne koncentracije boje. Pri odreenoj poetnoj
koncentraciji boje, glavna promena adsorbovane boje se deava u prvih 5 minuta adsorpcije,
dok su u kasnijem periodu adsorpcije ove promene neznatne.
Na slici 6, prikazana je zavisnost stepena uklanjanja boje iz rastvora od pH rastvora.
Nezavisno od uticaja ovog faktora adsorbuje se preko 80 % boje. ini se, ipak, da se
maksimumi stepena uklanjanja boje deava pri pH 2 - 3 (oko 99 %). Inae, treba istai da je
stepen uklanjanja boje relativno visok i u baznoj sredini (80 %).
Uticaj pH sredine je prisutan iz prostog razloga to je boja sloeno aromatino jedinjenje sa
razliitim funkcionalnim grupama i nezasienim vezama sa odgovarajuim jonizacionim
potencijalima shodno veliini pH. Drugim reima, molekul boje moe dobiti ili izgubiti
naelektrisanje zavisno od pH sredine. Takoe, pH rastvora uticati na hemiju vode i sledstveno
736

na prisutne raspoloive veze na povrini adsorbenta. Ne treba izgubiti iz vida i moguu

dimerizaciju u rastvoru, npr., kod reaktivnih boja. Dimerizacija boje se objanjava
intermolekularnim silama, ukljuujui van der Waals-ove sile, jon-dipol silu i dipol-dipol silu
>6, 7@.
0.9998
10 mg/dm
0.9997
0.9996
0.9995
qe, mg/g
qe, mg/g
10
10 mg/dm
3
30 mg/dm
3
50 mg/dm
3
70 mg/dm
3
100 mg/dm
0.9994
2
0.9993
10
20
30
40
50
60
70
10
20
30
40
50
60
Sl. 4. Adsorbovana koliina Tecofix boje na minimalnu koliinu adsorbenta u toku vremena na 20oC
0.49995
10 mg/dm
0.49990
0.49985
5.0
0.49980
4.5
4.0
3.5
qt, mg/g
qt, mg/g
5.5
0.49975
10 mg/dm
3
30 mg/dm
3
50 mg/dm
3
70 mg/dm
3
100 mg/dm
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
0.49970
0.5
0.0
0
10
20
30
40
50
60
70
0.49965
0
10
20
30
40
50
60

Sl. 5. Adsorbovana koliina Tecofix boje na maksimalnu koliinu adsorbenta u toku vremena na 20oC
737

Tecofix, 100 mg/dm
100
Uklonjena boja, %
95
90
85
80
10
11
12
13
pH
Sl. 6. Uticaj pH na adsorpciju Tecofix boje na 20oC
Uticaj temperature na koliinu adsorbovane boje po jedinici mase pepela ispitivan je u

temperaturnom opsegu od 20-60oC pri promenljivim poetnim koncentracijama boje, a
rezultati za minimalnu i maksimalnu poetnu koncentraciju boje i najmanju koliina pepela su
prikazani slici 7. Rezultati za ostale primenjene koncentracije boje i koliine adsorbenta nisu
prikazane jer nema veeg variranja u izgledu krivih. Podaci pokazuju da uticaj temperature
nije znaajan jer se radi o neznatnim promenama.
10 mg/dm
0.99984
0.99982
11
9
8
3
10 mg/dm
3
30 mg/dm
3
50 mg/dm
3
70 mg/dm
3
100 mg/dm
qe, mg/g
qe, mg/g
10
0.99980
0.99978
6
5
4
3
0.99976
2
1
20
30
40
50
60
70
80
Temperatura, C
0.99974
20
30
40
50
60
70
80
Temperatura, C
Sl. 7. Uticaj temperature na koliina adsorbovane Tecofix boje po jedinici mase pepela na 200C
Slika 8 prikazuju zavisnost stepena uklanjanja boje od njene poetne koncentracije za razliito
vreme trajanja adsorpcije. Kod niih koncentracija boje postie se neznatno vei stepen
uklanjanja boje. Realno, meutim, vee koliine boje se adsorbuju na pepelu kod najveih
poetnih koncentracija boje. Na svim temperaturama stepen uklanjanja boje bio je vei pri
niim koncentracijama boje za sve koliine adsorbenta zbog dostupnosti nezauzetih mesta.
Vea poetna koncentracija boje obezbeuje veu pogonsku silu za savladavanje otpora
prenosu mase boje izmeu vodene i vrste faze. Pored toga, poveanje poetne koncentracije
boje poveava broj sudara izmeu anjona boje i adsorbenta, to favorizuje proces adsorpcije.
738

99.978
99.98
99.97
Uklonjena boja, %
Uklonjena boja, %
99.977
99.976
99.975
99.96
Obrada 60 min
Obrada 45 min
Obrada 30 min
Obrada 20 min
Obrada 10 min
Obrada 5 min
99.95
99.94
99.93
99.974
20
40
60
80
100
Ravnotezna konc. boje, mg/dm
120
140
99.973
Obrada 60 min
99.972
0
20
40
60
80
Pocetna konc. boje, mg/dm
100
Sl. 8. Procenat uklonjene Tecofix boje u zavisnosti od poetne koncentracije boje pri razliitom vremenu trajanja
adsorpcije na 20oC
Koliina adsorbenta e svakako uticati na koliinu adsorbovane boje u procesu konstantne

mehanike akcije uz oekivanje da po logici "vee koliine vie vezuju za sebe". Ova
injenica je definitivna, uz naznaku da se ne radi o uzajamnoj linearnosti s obzirom na mnogo
ostalih parametara od znaaja.
Slika 9 prikazuje zavisnost stepena uklanjanja boja od koliine pepela za razliite poetne
koncentracije boje, pri ravnotenom vremenu. Promene stepena uklanjanja sa poveanjem
koliine pepela su neznatne.
99.996
100 mg/dm
3
70 mg/dm
3
50 mg/dm
3
30 mg/dm
3
10 mg/dm
Uklonjena boja, %
99.992
99.988
99.984
99.980
99.976
99.972
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
Kolicina pepela, g/100cm
3.5
4.0
Sl. 9. Stepen uklananja Tecofix boje u zavisnosti od koliine pepela na 20oC
Zakljuak
739

Kada se radi o adsorpcionim procesima, gde se kao adsorpciono sredstvo koristi pepeo,
dobijen je produktivan, jednostavan i jeftin nain dekolorizacije obojene otpadne vode
vunarske tekstilne industrije.
Uklanjanje reaktivne boje pepelom ispitivano je pod razliitim uslovima, utvreno je da
adsorpcija zavisi od vremena kontaktiranja, poetne koncentracije boja, koliine adsorbenta,
temperature i pH rastvora.
Na osnovu dobijenih rezultata, moe se rei da je pepeo termoelektrane relativno efikasan
adsorbent za uklanjanje reaktivne boje boje iz vodenih rastvora sa opravdanom tendencijom
primene i u industrijskim uslovima. Karakterizacija ostalih, vrstih otpadnih materijala,
slinih po prirodi, moe pomoi u rasvetljavanju interakcija adsorbat - adsorbent, ime se
dolazi do optimizacije i vee efikasnosti procesa adsorpcije, kao ekoloki prihvatljivog
postupka.
Na osnovu dobijenih eksperimentalnih rezultata mogu se doneti sledei zakljuci:
1.
Pepeo (adsorbent), kao jedan od najbogatijih otpadnih materijala, predstavlja
potencijalni agens za adsorpciju organskih jedinjenja (boje) iz otpadnih voda.
2.
Procenat uklonjene boje ili procenat adsorpcije se smanjuje sa poveanjem poetne
koncentracije boje u rastvoru, ali stvarna koliina adsorbovane boje raste poveanjem
koncentracije boje.
3.
Primetan je kontinuitet rasta koliine uklonjenih boja sa masom adsorbenta, dok
temperatura utie tek neznatno.
Literatura
1. Demirbas, E., Koboya, M., Sulak, M.T., Adosorption kinetikcs of basic dye from
aqueous solution onto apricot stone activated carbon, Bioresource Tehnology, 99
(2008) 5368-5373.
2. Sun, X.F., Wang, S.G., Liu, X.W., Gong, W.X., Gao, B.Y., Zhang, H.Y., Biosorption
of Malachite Green from aqueous solution onto aerobic granules: Kinetic and
equilibrium studies, Bioresource Tehnology, 99 (2008) 3475-3483.
3. Malik, R., Ramteke, D.S., Wate, S.R., Adsorption og malachite green on
groundnutshell waste based powdered activated carbon, Waste Management, 27
(2007) 1129-1138.
4. Aksu, Z., Tatli, A., Tunc, O., A comparative adsorption/biosorption study of Acid
Blue 161: Effect of temperature on equilibrium and kinetic parameters, Chemical
Engineering Journal., 142 (2008) 23-39.
5. Degs, Y.A., Khraisheh, M.A., Allen, S.J., Ahmad, M.N., Effect of Carbon Surface
Chemistrz on the Removal of Reactive Dyes from Textile Effluent, Wat. Res., 34(3)
(2000) 927-935.
6. McKay, G., Use of Adsorbents for the Removal of Pollutants from Wastewaters, CRC
Press, Boca Raton (1996) p. 147.
7. Pala, A., Tokat, E., Color removal from cotton textile industry wastewater in an
activated sludge system with various additives, Water Res. 36(11) (2002) 2920-2925.
740


741

RESIDUAL WASTE DYE REMOVAL AFTER WOOL DYEING BY

REACTIVE DYE USING ADSORPTION METHOD
Miodrag Smelcerovic1, Snezana Urosevic2, Radica Nicic1, Slavisa Stojmenovic1, Dragan
Djordjevic1
1

2
Abstract
Reactive dye removal from the ashes of thermal plant was investigated under various
conditions. It was found that the adsorption depends on the contact time, initial dye
concentration, amount of adsorbent, temperature and pH. Based on these results, we can say
that ash thermal plants efficient adsorbent for the removal of reactive dyes from aqueous
solutions with a reasonable tendency of application in industrial environments. The
percentage of removed dye or percentage of adsorption decreases with increasing initial dye
concentration in the solution, but the actual amount of dye adsorbed by increasing of dye
concentration. There has been a continuity of growth quantity of removed paint with a mass
of adsorbent, the temperature only slightly affected.
Keywords: wool, reactive dye, adsorption, ash.
742

PREIAVANJA OTPADNE VODE POSLE BOJENJA VUNE

METAL-KOMPLEKSNOM BOJOM POSTUPKOM ADSORPCIJE
Miodrag melcerovi1, Radica Nii1, Sneana Uroevi2, Dragan orevi1, Slavia
Stojmenovi1
1
2
Univerzitet u Niu, Tehnoloki fakultet Leskovac, Srbija

Univerzitet u Beogradu, Tehniki fakultet u Boru, Srbija
Nauni rad
Preiavanje otpadne vode posle bojenja vune metal-kompleksnom bojom uz pomo pepela
iz gradske toplane ispitivano je pod razliitim uslovima. Naeno je da adsorpcija zavisi od
vremena kontaktiranja, poetne koncentracije boja, koliine adsorbenta, temperature i pH
rastvora. Prema rezultatima, moe se konstatovati da je pepeo toplane relativno efikasan
adsorbent za uklanjanje metal-kompleksne boje iz vodenih rastvora. Koliina uklonjene boje
se smanjuje sa poveanjem poetne koncentracije boje u rastvoru, ali stvarna koliina
adsorbovane boje raste poveanjem koncentracije boje. Prisutan je kontinuitet rasta koliine
uklonjenih boja sa masom adsorbenta. Temperatura nema veeg uticaja na tok adsorpcije.
Kljune rijei: vuna, metal-kompleksna boja, preiavanje, pepeo.
Uvod
Danas se proizvodi vie od 10.000 hemijski razliitih boja. Svetska proizvodnja boja i
intermedijera za boje procenjuje se na oko 7u108 kg godinje >1-4@. Ove boje se uglavnom
koriste u tekstilnoj, koarskoj, farmaceutskoj, prehrambenoj industriji, industriji celuloze i
hartije, boja, plastike, galvanizacije i u kozmetikoj industriji. Za vreme prerade, koja
obuhvata proizvodnju i primenu boja, do 15 % boje se isputa u vodu za preradu tako da su
otpadne vode iz ovih industrija jako obojene. Kako su sve iz tekstilne industrije napravljene
da budu otporne na bleenje pri izlaganju znoju, svetlosti, vodi, mnogim hemikalijama,
ukljuujui oksidaciona sredstva, i mikrobnom dejstvu, otpadne vode koje sadre ove boje se
teko obezbojavaju konvencionalnim fiziko-hemijskim i biolokim obradama. Zbog toga su
izvrena brojna istraivanja mogunosti primene drugih metoda za obradu otpadnih voda koje
sadre boje, kao to su: adsorpcija, koagulacija, taloenje, filtracija, elektrodijaliza,
membransko razdvajanje (separacija) i oksidacija. Neki od ovih postupaka su se pokazali
efikasnim, mada imaju ogranienja, kao to su: suvina upotreba hemikalija, nakupljanje
koncentrovanog mulja sa oiglednim problemima odlaganja, skupa postrojenja ili trokovi
rada, nedostatak efikasnog smanjenja boje i osetljivost na promenljiv ulaz otpadnih voda >5@.
Poslednjih nekoliko dekada objavljeno je nekoliko metoda dekolorizacije od kojih je neke
prihvatila tekstilna industrija. Meu brojnim tehnikama za uklanjanje boje, postupak
adsorpcija daje najbolje rezultate, tim pre to se moe se koristiti za uklanjanje razliitih vrsta
obojivih materijala. Najvie komercijalnih sistema koristi aktivni ugljenik kao sorbent za
uklanjanje boje iz otpadnih voda, zbog njegove odline adsorpcione sposobnosti. Iako se
aktivnom ugljeniku daje prednost kao sorbentu, njegova rasprostranjena upotreba je
743

ograniena zbog visoke cene. Da bi se smanjila cena tretiranja, pokuava se pronai jeftin
alternativni adsorbent >6@.
Do sada su primenjivani brojni prilazi za razvoj jeftinijih i efikasnijih adsorbenata. Nekoliko
istraivaa je predlagalo mnoge neuobiajne i jeftine adsorbente, ukljuujui prirodne
minerale, biosorbente i otpadne materijale iz industrije i poljoprivrede. Ovi materijali bi se
mogli koristiti kao adsorbenti za uklanjanje boja iz rastvora, a najvaniji meu njima su:
glineni materijali (bentonit, kaolinit), zeolit, silicijumovi materijali (silicijumove granule,
alunit, perlit), poljoprivredni otpadak (biomasa eerne trske, klip kukuruza, ljuska pirina,
omota kokosovog oraha), industrijski otpadni proizvodi (otpadna cementna kaa, mulj
metalnih hidroksida), biosorbenti (hitozan, treset) i drugi (skrob, ciklodekstrin, pamuk) >1-5@.
Predmet rada je dekolorizacija obojenih otpadnih voda koji potiu od metal-kompleksne boje
postupkom adsorpcije. Upotrebljena boja se dosta koristi za bojenje prirodnih proteinskih
tekstilnih materijala. Metal-kompleksne boje su problematinije u odnosu na druge boje i
moraju biti uklonjene iz otpadnih voda u potpunosti. Poto je uklanjanje ovih boja iz otpadne
vode glavni izazov za inenjerstvo zatite ivotne sredine, postoji stalna potreba za razvojem
efikasnog procesa koji e reiti ovaj problem. Adsorpcija, gde se kao adsorpciono sredstvo
koristi takoe otpadni produkat - pepeo, moe biti vrlo korisno i efikasno reenje problema
obezbojavanja otpadnih boja iz tekstilne industrije. Cilj rada odnosio se na preiavanje
obojenog otpada do potpunog gubitka obojenosti od metal-kompleksne boje, posmatrano
vizuelno.
Kao adsorbent za preiavanje korien je kotlovski pepeo iz JKP Toplana u Leskovcu,
koji je dobijen sagorevanjem mrkog uglja. Posle sakupljanja i suenja, vreno je prosejavanje
do veliine estice od 0,5 mm. Pepeo, dobijen na visokim temperaturama, sadri razliita
metalna jedinjenja, posebno njihove okside, zbog ega pH rastvora pepela u destilovanoj vodi
pokazuje baznu reakciju. Kako u takvom obliku ne poseduje zadovoljavajuu adsorpcionu
mo, izvrena je njegova modifikacija obradom sa 6 % H2SO4 u toku 60 min. Procedura se
ponavlja dok vodeni ekstrakt pepela ne pokae slabo kiselu do neutralnu reakciju, tj. pH 6 - 7.
Na kraju sledi obilno ispiranje destilovanom vodom (1:100) i suenje na vazduhu.
Modeli otpadne vodu posle bojenja pripremljene su metal-kompleksnom bojom Tecolan
Marineblau M-BR (u daljem tekstu Tecolan), od firme Textilcolor, vajcarska. Prema
preliminarnim reizultatima, utvreno je da se najefikasnija adsorpcija boje deava pri pH=4.
Struktura koriene bisulfonske metal-kompleksne boje Tecolan Marineblau M-BR prikazana
je na sl. 1. Bojenje ovom bojom se uglavnom izvodi iz slabo kisele do neutralne banje kupatila. Boja pokazuje veoma dobra svojstva obojenja i postizanje visokih postojanosti na
procese proizvodnje i uslove korienja. Pogodna je za bojenje vune u svim fazama prerade,
svile, poliamida, kao i njihovih meavina.
Postupak preiavanja je izveden je u laboratorijskim uslovima. Koriena je koliina pepela
u iznosu od 1 do 4 g, dok je rastvor bio u konstantnoj koliini od 100 cm3. Koncentracija boje
744

je iznosila 10, 30, 50, 70 i 100 mg/dm3, dok je vreme obrade iznosilo 5, 10, 20, 30, 45 i 60
min. Temperatura adsorpcije je varirana od 20oC preko 40oC do 60oC.
Po zavretku preiavanja, dekantovanom rastvoru je merena apsorbancija na 615 nm,
korienjem spektrofotometra (Cary 100 Conc UV-VIS, Varian).
Sl. 1 Molekulska struktura primenjene Tecolan boje (levo),

struktura dobijena modelovanjem molekula (desno)
Stepen preiavanja (uklanjanja) boje adsorpcijom izraunavan je na osnovu jednaine:

Uklonjena boja
Co C
100 (%)
Co
(1)
gde su: Co i C - poetna i zavrna koncentracija rastvora boje (mg/dm3), respektivno.

Koliina adsorbovane boje po jedinici mase pepela bila je odreena izrazom:
qe
Ce V
w
(2)
gde su: Co - poetna koncentracija adsorbata (mg/dm3), Ce - ravnotena koncentracija

adsorbata nakon izvrene adsorpcije (mg/dm3), w - masa adsorbenta (g) i V - zapremina
rastvora za adsorpciju (cm3).
Skening elektronska mikroskopija (SEM) je koriena za karakterizaciju adsorbenta na
ureaju VEGA TS 5130mm (TESCAN), dok je difrakciono merenje izvreno na
difraktometru BRUKER D8 Advance.
745

Hemijski sastav i neki fiziki pokazatelji adsorbenta prikazani su u tabelama 1 i 2, gde se

primeuje prisustvo razliitih minerala (tab. 1), meu kojima dominiraju gips i kvarc, zatim
kalcit i aluminijum hidrogen sulfat i, na kraju, sa ueem ispod 10 %, ferildit, melanterit,
oldhamit i gvoe (II) sulfat.
Posle stvaranja pepela, joni zemnoalkalnih metala povezuju se, pre svega, sa sulfatnim,
karbonatnim i hloridnim jonima. U sastavu pepela se ne identifikuju jedinjenja magnezijuma.
Poznato je da se ovaj element ne pojavljuje u jedinjenjima kristalne strukture u pepelu
formiranom na temperaturama niim od 700oC. Na viim temperaturama magnezijum se
pojavljuje kao oksid, a u nekim sluajevima i u obliku silikata. Na niim temperaturama se,
takoe, detektuju oksidi aluninijuma, gvoa, kalijuma, kalcijuma (tab. 1).
Tab. 1 Hemijski sastav pepela
Maseni
sadraj, %
29
Ca(SO4)2H2O
SiO2
27
CaCO3
15
13
Al3(HSO4)(SO4)49H2O
K2Ca(CO3)2
6
6
FeSO47H2O
CaS
4
Sastojci
Rezultati iz tabele 2 pokazuju da se radi o materijalu koji arenjem na 450oC, odnosno

1000oC gubi desetak, odnosno tridesetak procenata svoje mase, uz veliku specifinu povrinu
od 8970 cm2/g. Srednji prenik estica (na osnovu srednje vrednosti 100 mikroskopskih
merenja) iznosi 2,7 m (SD = 0,3 m).
Tab. 2 Neki fiziki parametri korienog pepela
Parametar
Gubitak arenjem na 1000oC, %
Gubitak arenjem na 450oC, %
Zapreminska masa, g/cm3 (SRPS B.C8.023)
Specifina povrina, cm2/g (SRPS EN 196-6)
Rezultat
35
12
2,5
8970
Veliina i poroznost estica mogu uticati na koliinu adsorbovane boje, kao i na kinetiku
sorpcije. Spoljanja povrina estice raste sa smanjenjem veliine estice, to utie na
efektivni koeficijent difuzije adsorbata kroz estice adsorbenta. U literaturi se mogu nai
kontradiktorni podaci o efektu veliine estica na prenos mase za vreme sorpcionog procesa.
Uglavnom, izraeniji efekti veliine estica mogu se oekivati kod relativno niskih
koncentracija adsorbata i visokih doza adsorbenta >6-9@.
746

SEM karakterisanje upotrebljenog uzorka otpadnog pepela pokazala su izgled estica (sl. 2).
Korieni pepeo je relativno fino rasuti materijal heterogenih estica, razliitog oblika koji
potie od pojedinih minerala, generalno, ispod 10 m veliine.
Sl. 2. Mikrografi primenjenog adsorbenta (5000 x)
Slika 3 donosi promene koliine boje Tecolan u toku adsorpcije na koliinu pepela od 1 i 4 g
pri razliitim poetnim koncentracijama boje. S obzirom da su promene pri 2 i 3 g pepela vrlo
sline one nisu prikazane.
Primetno je da se velika koliina boje uklanja u prvih 5-10 min, posle ega se ovaj stepen vrlo
malo menja. Koliine boje koje zaostanu posle ravnotenog vremena su neznatno vee kod
viih poetnih koncentracija. Ovo znai da vie boje zaostane u rastvoru kod viih poetnih
koncentracija, ali je, s druge strane, vea koliina boje adsorbovana na adsorbentu.
0.14
0.14
3
10 mg/dm
3
30 mg/dm
3
50 mg/dm
3
70 mg/dm
3
100 mg/dm
Koncentracija boje, g/dm
0.12
0.10
0.08
0.06
0.04
10 mg/dm
3
30 mg/dm
3
50 mg/dm
3
70 mg/dm
3
100 mg/dm
0.12
Koncentracija boje, g/dm
0.02
0.10
0.08
0.06
0.04
0.02
0.00
0.00
0
10
20
30
40
50
60
10
20
30
40
Sl. 3. Promena koliine Tecolan boje u toku adsorpcije na 20 oC
747
50
60

Slike 4 i 5 predstavljaju promenu adsorbovane koliine boje na pepelu sa vremenom, za

razliite poetne koncentracije boje i koliine od 1 i 4 g pepela. Kompletni dijagrami za sve
koncentracije boja su prikazani u donjim desnim uglovima glavnih dijagrama. Dijagrami sa
slika 4 i 5 pokazuju da se, nezavisno od koliine adsorbenta, koliina adsorbovane boje po
jedinici mase adsorbenta poveava sa poveanjem poetne koncentracije boje.
0.9996
10 mg/dm
0.9995
0.9994
0.9993
10
0.9991
8
100 mg/dm
0.9990
qe, mg/g
qe, mg/g
0.9992
0.9989
70 mg/dm
50 mg/dm
30 mg/dm
10 mg/dm
0.9988
0.9987
0
0
10
20
30
40
50
60
3
3
3
3
3
70
0.9986
0
10
20
30
40
50
60
Sl. 4. Adsorbovana koliina Tecolan boje za minimalnu koliinu adsorbenta u toku vremena na 20 oC
0.24992
10 mg/dm
0.24990
0.24988
0.24986
0.24982
2
3
100 mg/dm
3
70 mg/dm
3
50 mg/dm
3
30 mg/dm
3
10 mg/dm
qe, mg/g
qe, mg/g
0.24984
0.24980
0.24978
0.24976
0
0
0.24974
10
20
30
40
50
60
70
10
20
30
40
50
60
Sl. 5. Adsorbovana koliina Tecolan boje za maksimalnu koliinu adsorbenta u toku vremena na 20oC
748

Zavisnost stepena uklanjanja boje iz rastvora od pH rastvora prikazana je na slici 6.

Maksimumi stepena uklanjanja boje deavaju se pri pH 4 (oko 99 %). Treba istai da je stepen
uklanjanja boje dosta slabiji u baznoj sredini (oko 73 %).
Pored fizikih veza ne iskljuuje se hemijska adsorpcija boje koja se obino javlja zbog
polarnih funkcionalnih grupa. Funkcionalne grupe molekula boje mogu biti vezane za
adsorbent razlicitim varijetetima hemijskih veza. Sulfonatne grupe molekula boje se obino
kovaletno vezuju za adsorbent putem jonske razmene. Iako mehanizam svakog adsorpcionog
procesa boje nije u potpunosti razumljiv, jonska razmena, kompleksiranje,
koordinacija/helacija, elektro-statike interakcije, vodonino vezivanje i dr. mogu biti
smatrane kao fundamentalne interakcije. Mogue je da vie njih utie na adsorpcione
mehanizme zavisno od hemjskog sastava pepela, prirode boje i stanje rastvora kao sto su pH,
koncentracija itd. >6, 7@.
Tecolan, 100 mg/dm
100
Uklonjena boja, %
95
90
85
80
75
70
1
10
11
12
13
pH
Sl. 6. Uticaj pH na adsorpciju Tecolan boje na 20oC
Slika 7 pokazuju uticaj temperature na koliinu adsorbovane boje po jedinici mase pepela u
temperaturnom opsegu od 20-60oC pri promenljivim poetnim koncentracijama boje. Podaci
pokazuju da uticaj temperature nije znaajan jer se radi o neznatnim promenama. Uporeujui
koliine adsorbovane boje po jedinici mase pepele na 20 i 60oC utvreno je da je via
temperatura neznatno olakavala uklanjanje boje iz rastvora putem adsorpcijom na
adsorbentu.
749

0.99960
10 mg/dm
0.99958
0.99956
9
0.99954
8
7
3
qe, mg/g
qe, mg/g
10
0.99952
10 mg/dm
3
30 mg/dm
3
50 mg/dm
3
70 mg/dm
3
100 mg/dm
6
5
4
3
0.99950
2
1
20
30
40
0.99948
50
60
70
Temperatura, C
20
30
40
50
60
70
80
Temperatura, C
Sl. 7. Uticaj temperature na koliina adsorbovane Tecolan boje po jedinici mase adsorbenta na 20oC
Zavisnost stepena uklanjanja boje od njegove poetne koncentracije za razliito vreme

trajanja adsorpcije prikazano je na slici 8. Primetno je da se kod niih koncentracija boje
postie neznatno vei stepen uklanjanja boje.
Dakle, poetna koncentracija boja ne utie na vreme postizanja ravnotee, ali dosta
determinie brzinu prenosa mase boje kroz rastvor do povrine adsorbenata iste mase, poto je
brzina mukanja konstantna.
99.950
99.96
99.95
99.94
Uklonjena boja, %
99.93
Uklonjena boja, %
99.949
60 min
45 min
30 min
20 min
10 min
5 min
99.92
99.91
99.90
99.89
99.88
99.87
99.86
0
10
20
30
99.948
40
50
60
70
80
Obrada 60 min
99.947
0
10
20
30
40
50
60
90
100
110
120
70
80
90
100
110
Sl. 8. Uklonjena Tecolan boje u zavisnosti od poetne koncentracije boje pri razliitom vremenu na 20oC
Dijagram na slici 9 prikazuje zavisnost stepena uklanjanja boja od koliine pepela za razliite
poetne koncentracije boje, pri ravnotenom vremenu. Stepen uklanjanja se neznatno menja
750

sa poveanjem koliine pepela, iako se ini da koliina uklonjene boje raste u odnosu na masu
adsorbenta, kao i da se boja neto vie uklanja u sistemu sa najmanjom koncentracijom boje.
3
100 mg/dm
3
70 mg/dm
3
50 mg/dm
3
30 mg/dm
3
10 mg/dm
Uklonjena boja, %
99.960
99.956
99.952
99.948
1.0
1.5
2.0
2.5
3.0
Kolicina pepela, g/100cm
3.5
4.0
Sl. 9. Uklonjena Tecolan boja u zavisnosti od mase pepela pri razliitim poetnim koncentracijama na 20 oC
Zakljuak
Uklanjanje metal-kompleksne boje pepelom ispitivano je pod razliitim uslovima, utvreno je
da adsorpcija zavisi od vremena kontaktiranja, poetne koncentracije boja, koliine
adsorbenta, temperature i pH rastvora.
Prema dobijenih rezultata, moe se rei da je pepeo toplane efikasan adsorbent za uklanjanje
metal-kompleksne boje boje iz vodenog rastvora sa opravdanom tendencijom primene i u
industrijskim uslovima.
Na osnovu dobijenih eksperimentalnih rezultata mogu se rei da pepeo, kao jedan od
najbogatijih otpadnih materijala, predstavlja potencijalni agens za adsorpciju organskih
jedinjenja iz otpadnih voda; procenat uklonjene boje se smanjuje sa poveanjem poetne
koncentracije boje u rastvoru, ali stvarna koliina adsorbovane boje raste poveanjem
koncentracije boje; primetan je kontinuitet rasta koliine uklonjenih boja sa masom
adsorbenta, dok temperatura utie tek neznatno.
Nesumljivo, jeftini adsorbenti nude mnoge koristi u komercijalne svrhe za budunost. Na
osnovu ovog rada, adsorbent na bazi pepela pokazao je dobru sposobnost za uklanjanje
odreene vrste metal-kompleksnih boja. Naravno da postoje izvesna ogranienja i problemi.
Naime, uprkos objavljenim radovima o jeftinim adsorbentima, za sada ima malo informacija
koje sadre potpunu studiju o pojedinim adsorbentima. Promenljiva hemijska priroda
otpadnih voda u razliitom vremenskom periodu moe jo da pojaa problem uklanjanja boje
specifinim adsorbentima. Za projektovanje sistema adsorpcije neophodno je razumeti proces
mehanizma adsorpcije da bi se postigla optimizacija. Takoe je vano razumeti adsorpcioni
mehanizam za efikasnu aktivaciju i regeneraciju adsorbenata.
751

Rezultati rada postignutim efektima nagovetavaju uspenu optimizaciju bojenja vune metalkompleksnom bojom, kao i mogunost praktine primene rezultata istraivanja u delu
obezbojavanju obojenih voda tekstilne industrije dajui prilog zatiti ivotne okoline.
Literatura
1. Gutowska, A., Kauna-Czapliska, J., Jzwiak, W.K., Degradation mechanism of
Reactive Orange 113 dye by H2O2/Fe2+ and ozone in aqueous solution, Dyes and
Pigments, 74(1) (2007) 41-46.
2. Wilking, A., Frahne, D., Tekstilna otpadna voda - postupci obrade 90-tih godina,
Tekstil, 44(4) (1995) 180-184.
3. Tongeren, V., Odstranjivanje bojila iz otpadnih voda tekstilne industrije MAAS
postupkom, Tekstil, 54(8) (2005) 402-406.
4. Ahmad, J., EL-Dessouky, H., Design of a modified low cost treatment system for the
recycling and reuse of laundry waste water, Conservation and Recycling, 52(7) (2008)
973-978.
5. Padmesh, T.V.N., Vijayaraghavan, K., Sekaran, G., Velan, M., Biosorption of Acid
Blue 15 using fresh water macroalga Azolla filiculoides: batch and column studies,
Dyes Pigments, 71 (2006) 77-82.
6. Padmesh, T.V.N., Vijayaraghavan, K., Sekaran, G., Velan, M., Application of Azolla
rongpong on biosorption of Acid Red 88, Acid Green 3, Acid Orange 7 and Acid Blue
15 from synthetic solutions, Chem. Eng. J., 122 (2006) 55-63.
7. Ozer, A., Akkaya, G., Turabik, M., Biosorption of Acid Blue 290 (AB 290) and Acid
Blue 324 (AB 324) dyes Spirogyra rhizopus, J. Hazard. Mater., 135 (2006) 355-364.
8. Malik, R., Ramkete, D.S., Wate, S.R., Adsorption of malachite green on ground
nutshell waste based powdered activated carbon, Waste Management, 27 (2007) 11291138.
9. Derylo-Marczewska, A., Analysis of the Adsorption Equilibrium for the System
Dilute Aqueous Solution of Dissociating Organic Substance-Activated Carbon,
Langmuir, 9(9) (1993) 2344-2350.
752

WASTEWATER TREATMENT AFTER WOOL DYEING BY METALCOMPLEX DYE USING ADSORPTION METHOD
Miodrag Smelcerovic1, Radica Nicic1, Snezana Urosevic2, Dragan Djordjevic1, Slavisa
Stojmenovic1
1

2
Abstract
Wastewater treatment after dyeing wool by metal-complex dye using ash from the city
heating plant was studied under different conditions. It was found that the adsorption depends
on the contact time, initial dye concentration, amount of adsorbent, temperature and pH.
According to the results, it can be concluded that heating plant ash is a relatively efficient
adsorbent for removing of metal-complex dye from aqueous solutions. The amount of
removed dye decreases with increasing initial dye concentration in the solution, but the actual
amount of adsorbed dye increases with increasing dye concentration. There is a continuity of
growth in the quantity of removed dye with a mass of adsorbent. Temperature has no a large
influence on the course of adsorption.
Keywords: wool, metal-complex dye, purification, ash.
753

NEKI ASPEKTI UPRAVLJANJA KVALITETOM

BEZBEDNOSTI I ZDRAVLJA U RADNOJ SREDINI
Ljilana Stojanovi-Bjeli1, Dragoljub Uroevi2, Uro Uroevi3, Obrenija Kalamanda4
1
Projekt a.d, Banja Luka, Republika Srpska, BiH, ljilja_stojanovic@blic.net

2
Pro voding, Beograd, Republika Srbija
3
Beogradski vodovod i kanalizacija, Beograd, Republika Srbija
4
Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka, Republika Srpska, BiH,
Struni rad
Danas je, u mnogim proizvodnim pogonima uobiajeno da se, pored svakodnevnog planiranja
proizvodnje, planiraju i kratkorone i dugorone aktivnosti na planu bezbednosti i zatite
zdravlja zaposlenih (uvoenje novih tehnolokih i tehnikih reenja, odravanje i kontrola
funkcionalnosti postojeih sigurnosnih ureaja, procena efekata primenjenih mera zatite i
dr.). Tendencija usaglaavanja lokalnih propisa na meunarodnom planu, kada su u pitanju
uvoenje i kontrola mera bezbednosti i zatite zdravlja zaposlenih, poveava pritisak na
upravljake strukture, sa zahtevom za dugoronim planiranjima, u formi strategije
upravljanja bezbednou i zatitom zdravlja na radu. Reavanje ovog zahteva kroz mere
dugoronog planiranja uticaja na radnu sredinu, ukazuje ne samo, kako e menadment
reagovati na uticaje proizvodnog procesa na bezbednost i zdravlja zaposlenih, na ivotnu
sredinu i kako e reavati tekue probleme (i eventualne havarije), ve i kako e reagovati
zainteresovane strane iz njihove neposredne i ire sredine (stanovnitvo, politiari, trite,
konkurencija, nevladine organizacije i sl.).
Kljune rei: strategija i rizik upravljanja kvalitetom bezbednosti i zdravlja na radu; kontrola
kvaliteta radne sredine;
Uvod
Kontinuitet uvoenja zakonskih propisa u oblasti bezbednosti i zdravlja na radu, kako na
domaem, tako i na meunarodnom planu, kao i tendencija meusobnog usaglaavanja ovih
propisa, nesumnjivo e pojaati pritisak na sadanje i budue upravljake strukture
proizvodnih i uslunih sistema, sa ciljem da se kontinualno preduzimaju i odgovarajue mere
za smanjenje ili spreavanje nepovoljnog uticaja tehnolokog procesa na bezbednost i zdravlje
zaposlenih i na ivotnu sredinu. Zbog toga se danas, u mnogim proizvodnim pogonima, pored
neophodnog svakodnevnog planiranja proizvodnje, planiraju i aktivnosti na planu bezbednosti
i zdravlja zaposlenih, (uvoenje novih tehnolokih i tehnikih reenja, kontrola
funkcionalnosti postojeih ureaja, procena efekata primenjenih mera zatite i dr.). Rezultat je
da se kod upravljakih struktura, kada su u pitanju uvoenje i kontrola mera bezbednosti i
zdravlja zaposlenih, pojavljuju zahtevi za dugoronim planiranjima, u formi strategije
upravljanja kvalitetom bezbednosti i zdravlja na radu. Primenom definicija iz sistema
kvalitetana proizilazi da, je upravljanja kvalitetom bezbednosti i zdravlja na radu mogue
ako se radi sistemski i sistematski u okviru poslovnog sistema. Zbog toga, sistem bezbednosti
754

i zdravlja na radu mora unapred da se definie kao jedan od podsistema poslovnog sistema, u
okviru koga je i kontrola uticaja tehnolokog procesa na radnu sredinu bitan element.
Razmatranje problema dugoronog planiranja kvaliteta bezbednosti i zdravlja na radu,
ukazuje, kako e: (1) menadment reagovati na uticaje tehnolokog procesa na bezbednosti i
zdravlja zaposlenih, (2) reavati tekue i iznenadne probleme i (3) reagovati zainteresovane
strane iz njihove neposredne sredine (stanovnitvo, politiari, trite, konkurencija, ne vladine
organizacije i sl.). Danas, se zinteresovane strane mogu ubediti u postojanje ove
angaovanosti menadmenta postojee ili nove fabrike, samo ako to podrazumeva vidljive,
kontinualne i svrsishodne poslovne poduhvate u oblasti bezbednosti i zdravlja na radu, (i u
zatite ivotne sredine). Naalost, sve upravljake strukture nisu jo uvek spremne da prihvate
sve zahteve zinteresovanih strana, te dolazi i do zastoja u proizvodnji ili privremenog ili
definitivnog stopiranja proizvodnog poduhvata.
Upravljanje kao strategija
Formiranje strategije upravljanja kvalitetom bezbednosti i zdravlja na radu, podrazumeva
razmatranje i predvianje potencijalnih problema, pre nego to oni postanu (iznenadna)
stvarnost i primenu adekvatnih mera zatite. Drugim reima, u okviru kompleksne
problematike poslovanja, mora se uzeti u obzir i bezbednost i zdravlje zaposlenih, jer su ovi
direktni uesnici tehnolokog procesa. To znai da, treba definisati i proceniti ne samo ukupan
uticaj na bezbednost i zdravlja zaposlenih, ve i u sluaju da dodje do vee nezgode ili
havarije, kako bi se preduzele odgovarajue mere bezbednosti. To nije ni malo jednostavno,
ako se uzme u obzir koliko razliitih faktora treba analizirati. Zakonski propisi, kao i
mogunost strogih kazni, zbog loeg voenja poslova u vezi bezbednosti i zdravlja na radu,
primoravaju odgovorna lica u fabrikama da razvijaju adekvatnu strategiju i da istovremeno
vode rauna da li se planirana strategija sprovodi u delo. Naalost, odgovorna lica nisu uvek
sasvim svesne koliko su ove zakonske pretnje ozbiljne i da e zaista biti sprovedene. Jo uvek,
u njihovom pristutpu postoje i elementi ranijeg naina razmiljanja:to se deava, ali se nee
desiti meni. Zato, za uspeno sprovoenje strategije upravljanja kvalitetom bezbednosti i
zdravlja na radu, mora se imati u vidu i razvojna politika fabrike u ovoj oblasti i sprovoenje
ove politike u praksi. Neprestano treba voditi rauna da se strategija sprovodi i teiti da, ona
postane svakodnevni i uobiajeni rad svih zaposlenih.
Informisanost i uticaj javnosti
Uticaj javnosti je vrlo bitan i za bezbednost i zdravlja na radu. Zbog toga menadmenti
moraju uvaiti i gledita ostalih zainteresovanih strana, kao to su lanovi lobija, potroai,
deoniari, strukture koje se bave donoenjem raznih regulativa, lokalne zajednice, nevladine
organizacije i dr. Postoje i drugi uticaji i pritisci, koji mogu da budu veoma jaki pogotovo,
kada ove strukture i ele da se ukljue u konkretne poslovne poduhvate. Tu je i rastui pokret
za bezbednost i zdravlja na radu, eljan da uestvuje u ovim promenama, a koji se do sada
nije dovoljno isticao, a nije se ni uzimao u obzir. Inicijativu od strane sindikata i zaposlenog
osoblja, menadment ne sme i ne moe zanemariti, jer to moe da postane moan uticaj.
Takoe, ne treba zaboraviti ni medije koji su u stanju da prenose lokalne vesti irom cele
zemlje, pa i dalje, i da na taj nain pokau svoju spremnost da obelodane sve propuste u
sistemu bezbednost i zdravlja na radu.
755

Rizik upravljanja
U odnosu na sprovoenju mera bezbednost i zdravlja na radu, rizik u rukovoenju je veoma
vaan element, koji se mora uvek imati u vidu. To podrazumeva da organizovana strategije
upravljanja kvalitetom bezbednosti i zdravlja na radu mora da uzme u obzir i faktor ta ako.
Tada se menadmentu namee niz pitanja. Na primer: ta sa objektima, zaposlenima,
lokalnim stanovnitvom, repro materijalom itd, ako doe na pr. do poara? Kakve bi
posledice ovo imalo za finansijsku situaciju? Da li e se fabrika zatvoriti? Da li e komitenti
povratiti poverenje kada se uvere da je menadment odgovorno i brzo reagovao? Kako e
menadment izai na kraj sa medijima ije izvetavanje moe da ugrozi ugled fabrike? i sl.
Meutim, upravljanje rizikom u planiranju bezbednosti i zdravlja na radu, ne uzima u obzir
samo, vidove potencijalnih nesrea. Mnoge neposredne akcije, kao to su na pr.
minimizacija otpadnog materijala, dobro upravljanje otpadom, kompleksno sprovoenjem
mera bezbednosti i zdravlja na radu i dr, su takoe, deo rizika. Time se smanjuje i rizik od
pojava koje bi ugrozile bezbednosti i zdravlja zaposlenih.
Korist od sprovedenih mera je vea od troka
Jedan od najee navoenih argumenata protiv potrebe dovoenja profesionalnih savetnika
strunjaka u oblasti bezbednosti i zdravlja na radu, koji bi omoguili direktnu i konkretnu
strunu pomo ili formirali predloge za sprovoenje strategije upravljanja kvalitetom
bezbednosti i zdravlja na radu i adekvatnih mera zatite, je visina trokova za mere zatite
koje oni predlau. Meutim, poetni trokovi oko uvoenja odreenih izmena tehnolokog
procesa ili obnavljanja opreme i sistema, mogu doneti znaajne i dugorone koristi. Na pr.
konforniji rad, unapreuje se ugled firme, smanjuje se koliina otpadnog materijala,
poboljava se efikasnost proizvodnje, smanjuje se broj povreda na radu, smanjuje se
bolovanje, poveava razumevanje od strane lokalne zajednice da menadment nije iskljuivi
krivac u sluaju eventualnih nesrea i sl.
Ukoliko je u javnosti formiran iskrivljen pogled da je uticaj tehnolokog procesa na kvalitet
bezbednosti i zdravlja na radu i primenjenih mera zatite (iz bilo kog razloga), problem se
moe prevazii, ako sluba zaduena za komunikaciju sa javnou, kroz saradnju sa
savetnicima, pronae najbolji nain da se obrati javnom mnjenju. Tada, objanjenja izmena u
nainu poslovanja, u stavu i u praksi i angaovanosti u naporima za uvoenje i odravanje
sistema bezbednosti i zdravlja na radu, mogu povoljno uticati na smanjenje zabrinutosti
javnog mnjenja i poveanje renomea febrike.
Entuzijazam i dobra volja
Insistiranje na utvrivanju i reavanje problema bezbednosti i zdravlja na radu i adekvatnih
mera zatite u razvoju poslovanja i planiranju, samo uopteno mogu da opiu neke od
osnovnih pokretakih snaga koje navode oveka da dobrovoljno radi na ouvanju kvaliteta i
podizanju ove problematike na vii nivo. Zbog toga sprovoenje zadataka bezbednosti i
zdravlja na radu ne bi trebalo da bude prisilno, jer e se postupak odvijati preko volje i bez
entuzijazma. Najbolji rezultati se postiu kada se ovi koraci preduzimaju dobrovoljno,
savesno i uz obuku i odreenu nagradu za uraeni doprinos. Niko ne voli da bude prisiljen,
naroito u sluaju kada je kasno da se izvuku realne koristi.
756

Produkt i kvalitet
Pojmovi proizvod i kvalitet imaju u svakodnevnom ivotu iroko znaenje, a odnose se
najee na proizvod, uslugu, rad, organizovanje rada i slino. U kontekstu ovog rada,
kvalitet produkta je: bezbednost na radu, funkcionalnost mera zatite na radu, zatita
zdravlja zaposlenih i okolnog stanovnitva, sigurnost mera zatite ivotne sredine, mogunost
za odravanje kvaliteta, izgled i dr.) kojima se ostvaruje kvalitet usluga, sa ciljem da se
pobolja kvalitet rada, funkcionalnost mera zatite na radu (i zatite ivotne sredine), kao i
ukupni ivot i standard oveka. Drugim reima, kvalitet produkta se moe opisati i kao mera
upotrebne vrednosti primenjenih mera bezbednosti i zdravlja na radu odnosno, mera
mogunosti kojima se zadovoljavaju zahtevi korisnika. Sama po sebi organizovana strategija
upravljanja kvalitetom bezbednosti i zdravlja na radu ne moe pruiti sigurne garancije, ali
njeno adekvatno uvoenje u praksu fabrike moe umanjiti rizik, utedeti trokove i stvoriti
osnovu za uspeno i efikasno sprovoenje mera zatite. Postojanje ovakve strategije, trebalo
bi da odri, ak i da uvea ugled firme i da se odrazi na kvalitet proizvoda.
Realizacija dobiti
Ekonomski i marketinki pristup u realizaciji dobiti kao pozitivne ekonomske kategorije, na
bazi proizvodnje bilo kakvog proizvoda i primenjenih mera bezbednosti i zdravlja na radu,
moe da bude pasivan i aktivan. Pasivan pristup se manifestuje ekanjem na razvoj dogaaja,
to neminovno prouzrokuje: (1) slab marketing, (2) preputanje inicijative drugima i (3)
inertnost sistema pri promeni uslova prozvodnje. Rezultat pasivnog pristupa je gubitag trita
ili privremenost na tritu. Aktivni pristup se odlikuje pripremama u susret dogaaju i realnim
predvianjima. Pripreme u susret dogaaju obuhvataju: (1) upoznavanje i primena zakonskih
normativa u vezi proizvodnje konkretnog proizvoda i primene mera bezbednosti i zdravlja na
radu, (2) praenje promena na tritu, (3) praenje kvaliteta sirovina i proizvoda, (4) praenje
promena u tehnologiji proizvodnje i (5) praenje promena u primeni mera bezbednosti i
zdravlja na radu. Realna predvianja obuhvataju: (1) mogunost sagledavanja novih
zakonskih regulativa, kao posledicu harmonizacije ili prihvatanja meunarodnih propisa ili sl,
(2) mogunost promene tehnologije u cilju poboljanja, (3) mogunost uticaja propisa o
bezbednosti i zdravlja na radu na kvalitet proizvoda, (4) smanjenje trokova za: repro
materijal, energiju i proizvodnju, (5) utede zbog primene sistema kvaliteta u proizvodnji
konkretnog proizvoda, (6) utede zbog smanjenog broja prekraja o bezbednosti i zdravlja na
radu i (7) marketing na bazi pristupa o primeni mera bezbednosti i zdravlja na radu. Rezultat
aktivnog pristupa su: dobar imid o bezbednosti i zdravlja zaposlenih i dobar finansijski
efekat.
Sistem kvaliteta
Jedna od definicija sistema je: sistem je skup ulazno-izlaznih veliina, u kome se ulazne
veliine, kroz proces transformiu u izlazne veliine vee upotrebne vrednosti. Sledei ovu
misao, sistem upravljanja kvalitetom bezbednosti i zdravlja na radu, moe da se opie kao,
deo poslovnog sistema u kome se odvija transformacija kvaliteta ulaznih veliina (kvalitet
proizvoda i usluga, njihovi efekti i dr.), kroz proces u kome se obavljaju i odreene
upravljake aktivnosti radi bezbednosti i zdravlja na radu. Akcije poslovnih sistema su
motivisane normativima, a potovanje ovih normi prilikom realizacije produkta, dovodi do
757

pozitivne reakcije zaposlenih, kupaca i javnog mnjenja, a to dalje i do materijalne dobiti.

Primenom ovih definicija iz sistema kvalitetana proizilazi da, je upravljanja kvalitetom
bezbednosti i zdravlja na radu mogue ako se radi sistemski i sistematski u okviru poslovnog
sistema. Zbog toga, sistem bezbednosti i zdravlja na radu mora unapred da se definie kao
jedan od podsistema poslovnog sistema, u okviru koga je i kontrola uticaja tehnolokog
procesa na radnu sredinu bitan element.
Deo sistema kvaliteta produkta kao deo posebnog sistema, sa aspekta bezbednosti i zdravlja
na radu, mogue je prikazati i na sledei nain, tj. preko elemenata sistema upravljanja
kvalitetom bezbednosti i zdravlja zaposlenih. To su: (1) poslovni zadaci u sistemu integralnog
upravljanja kvalitetom proizvoda, obuhvataju i zadatke u integralnom upravljanju
parametrima bezbednosti i zdravlja na radu, (2) kadrovi u sistemu integralnog upravljanja
kvalitetom proizvoda, obuhvataju i kadrove sa obrazovanjem iz oblasti bezbednosti i zdravlja
na radu, kada se reavaju problemi u oblasti proizvodnje, (3) tehnoloko tehnika
opremljenost u sistmu integralnog upravljanja, podrazumeva i karakteristike koje su bitne
kako za reavanje problema proizvodnje, tako i problema iz oblasti bezbednosti i zdravlja na
radu, (4) metode (i tehnike) u sistemu integralnog upravljanja kvalitetom obuhvataju i metode
i tehnike za reavanje problema bezbednosti i zdravlja na radu, (5) informacioni sistem u
sistemu inergralnog upravljanja kvalitetom obuhvata i karakteristike vezane za delove sistema
koji prikupljaju i obrauju informacije iz oblasti bezbednosti i zdravlja na radu, (6)
udruivanje sa drugim proizvoaima po osnovi kvaliteta i organizacija upravljanja
parametrima proizvodnje, obuhvata i normativno regulisanje parametara bezbednosti i
zdravlja na radu, bitnim za proizvodnju i, (7) uticaj kvaliteta proizvoda na prihod i dobit,
obuhvata i trokove upravljanja parametrima bezbednosti i zdravlja na radu.
Kontrola kvaliteta radne sredine
Model sistema kvaliteta razmatran sa aspekta proizvodnje kvalitetnog proizvoda i integralnog
upravljanja kvalitetom bezbednosti i zdravlja na radu, obuhvata i karakteristike delova
sistema koji se odnose na prikupljanje i obradu informacija iz oblasti utvrivanja stanja
kvaliteta bezbednosti i zdravlja na radu. Dakle, poenta je na utvrivanju stanja, odnosno na
merenju, (radi praenja kvaliteta radne sredine), primenom sistema kvaliteta (metode, merni
ureaji, interpretacije rezultata, mere zatite, prognoze stanja zagaenja i sl.).
Bezbednost i zdravlje na radu i kvalitet su dve razliite discipline, koje do rezultata u
istraivanju dolazile nezavisno, ali u nekim fazama, reenja su im dodirne povrine. Na
primer, deo bezbednosti i zdravlja na radu koji se bavi prouavanjem ovekove radne sredine,
je jedan od vanijih parametara kvaliteta ovekovog ivota, a kvalitet proizvoda i tehnologija
izrade tog proizvoda predstavljaju zbir osobina kojima se direktno utie na kvalitet ovekovog
ivota. Transponovano na procese proizvodnje kvalitetnih proizvoda, sledi da je ouvanje
dobrog kvaliteta radne sredine (njenih osnovnih elemenata), bitna osnova za razvoj
bezbednosti i zdravlje na radu kod proizvoaa proizvoda i za uspeh na tritu. Elementi
ovakvog pristupa su prikazani na slici 1, kako bi se ukazalo na kontrolu kvaliteta upravljanja
kvalitetom bezbednosti i zdravlja na radu, koja podrezumeva dve grupe aktivnosti. Prva je,
upravljanje kvalitetom osnovnih elemenata radne sredine (tetnosti: gasovi, pare, aerosoli,
mikroklima, buka vibracije i dr. i opasnosti od: elektrine struje, pokretnih delova maina,
rada na visini, hemikalija i dr.) i predstavlja zbir aktivnosti (sa aspekta kolektivne i
758

individualne zatite) koje se preduzimaju, kako se ovi elementi ne bi negativno odrazili na

bezbednosti i zdravlja zaposlenih. Druga je, upravljanje kvalitetom produkta, koje takoe,
predstavlja zbir aktivnosti koje se preduzimaju od nastanka ideje do momenta kada proizvod
izlazi iz procesa proizvodnje.
Potreba (ideja) za proizvodnjom
(novog) ili kvalitetnog proizvoda
Nauna i tehnoloka
istraivanja u oblasti
novog proizvoda
Sagledavanje problema proizvodnje

(novog) ili kvalitetnog proizvoda
Sistem kvaliteta
ISO 9000, 14000, 18000
Zakonska regulativa u oblasti
proizvodnje novog proizvoda i
bezbednosti i zatite zdravlja na
radu
Formiranje
ugovora
Investitor
U vezi prostornog plana

Za monitoring radne
sredine
Za ispitivanje trita
Investiciona
ulaganja za
proizvodnju
kvalitetnog
proizvoda
Realizator
ideje
Koncepcijsko
reenje za
proizvodnju
kvalitetnog
proizvoda
Eksperti iz oblasti
proizvodnje predmetnog
proizvoda i bezbednosti i
zatite zdravlja na radu
Definisanje
Projekta i
korekcije
Fiziko hemijske
tetnosti
Potencijalne opasnosti
Realizacija
programa
proizvodnje
kvalitetnijeg
proizvoda
Kontrola kvaliteta
radne sredine
Primenjene mere
bezbednosti i zatite
zdravlja na radu
Kontrola
kvaliteta
proizvoda
Proizvodnja
kvalitetnijeg
proizvoda
Kontrola kvaliteta
sirovina
Marketing kontinualni
Kontrola
tehnolokog
procesa
Trite
Slika 1. Potreba za kontrolom kvaliteta bezbednosti i zatite zdravlja na radu
759

ZAKLJUAK ( I PREDLOG )
Primena i korienje podataka dobijenih iz monitoringa o stanju kvaliteta bezbednosti i
zdravlja na radu je viestruka, poev od informisanja upravljakih struktura fabrike i
javnosti, preko mogunosti prognoze i preventivnog delovanja, do upravljanja kvalitetom
bezbednosti i zdravlja na radu. Zato, utvrivanje trenutnog stanja ili praenje promena
primenjenih mere zatite, treba realizovati primenom vie namenskih modela za procenu ili
prognozu, koji omoguavaju simulaciju rasprostiranja tetnih materija, pojava opasnosti za
razliite pretpostavljene (mogue) situacije, a rezultate ovakve obrade treba prikazivati kroz
set (grafike i numerike) dokumentacije. Time se obezbeuje pouzdan informacioni materijal
za formiranje slike o stanju odnosno, kvalitetu radne sredine i za sva zakljuivanja u
pogledu ouvanja kvaliteta bezbednosti i zdravlja na radu. Na pr. za: (1) analize i proraune
uticaja kratkotrajnih i dugotrajnih koncetracija tetnih materija u vazduhu na zaposlene, (2)
analize i proraune stanja fizikih i hemijskih tetnosti u radnoj sredini, (3) procene i analize
rasprostiranja tenih, gasovitih i vrstih zagaujuih (i opasnih) materija prilikom havarija, (4)
izradu katastra o kvalitetu radnih sredina ili prikaza situacija o postupcima odbrane od
opasnosti u svakoj taki terena (prostora) u kojoj postoji verovatnoa pojave i dr.
U ovom kontekstu, treba napomenuti da je modeliranje bezbednosti i zdravlja na radu,
neizostavan postupak za izradu svakog novog poslovnog poduhvata. (Izrada ovakvog
dokumenta podrazumeva i adekvatni metodski postupak).
LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Lj. Savi: Ekonomika industrije, Ekonomski fakultet Beograd, 2002.

M. Milisavljevi: Marketing, Savremena administracija 2001.
M.Nikolii dr: Ekonomika preduzea, Ekonomski fakultet Beograd, 1996.
D.uranovi: Strategijski menadment, Saobraajno tehniki fakultet Doboj, 2007.
I.Ivanjac: Menadment zatite na radu, Beograd 2006.
V.Boi-Trefalt,S.Kosi i B.Nikoli: Prirunik za polaganje strunog ispita iz oblasti
bezbednosti i zdravlja na radu I i II deo, VT strukovnih studija, Novi Sad 2008.
7. D. Markovi, Sociologija zatite na radu, Beograd 1993.
8. R.Stanki: Poslovna informatika, Centar za izdavaku delatnost Ekonomskog fakulteta
Beograd, 2008.
9. R.Fey, J.M.Gogue: Umee upravljanja kvalitetom, Poslovna politika Beograd, 1997.
10. P.D.Efanov i N.N.Karnauh: Bezopasnost truda v osnovnih proizvodsvah ernoi
metalurgii, Spravonik, Metalurgija, Moskva 1981.
11. S.Filipkowski: Ergonomija przemyslowa, Wydawnictwa naukowo-techniczne
Warszawa, 1976.
12. S.P.Maltezou, A.A.Metry: Industrial Risk Management and Clean Technology, Wien
1990.
13. H.B.Maynard: Industrial engineering handbook, MacGraw-Hill Book Co. 1984.
14. Grupa autora, Metode i kriterijumi za procenu opasnosti u radnoj sredini - Institut za
dokumentaciju zatite na radu , Ni, 1981.
760

SOME ASPECTS OF SAFETY AND OCCUPETIONAL HEALTH

QUOLITY MANAGEMENT
Ljilana Stojanovi-Bjeli1, Dragoljub Uroevi2, Uro Uroevi3, Obrenija Kalamanda4
1
Projekt a.d, Banja Luka, Republic of Srpska, BiH, ljilja_stojanovic@blic.net

2
Pro voding, Beograd, Republic of Serbia
3
Beogradski vodovod i kanalizacija, Beograd, Republic of Serbia
4
Univerzitete for bussines studies, Banja Luka, Republic of Srpska, BiH
Abstrakt
Nowadays apart from day-to-day production planning, many production plants plan shortterm and long-term employee occupational health and safety activities (introduction of the
new technology and technical solution, maintain and control of the existing security device
applied protection measures assessment etc.). Tendency to align local bylaws worldwide in
the field of implementation and control of the occupational health and safety is raising the
pressure on management structures with the demand for long-term planning in the form of
occupational health and safety strategy. Finding a solution for this demand through measures
for long-term planning the effects on work environment is showing not only how the
management will react to the production process effect on the occupational health and safety
and environment and how it will overcome the on-going problems (and breakdowns), but also
how all the stakeholders from direct and indirect environment (population, politicians, market,
competitors, NGs etc.).
Key works: occupational health and safety strategy; work environment quality control.
761

DOPRINOS IZGRADNJI SANACIJI I REKULTIVACIJI

DEPONIJA KOMUNALNOG OTPADA U CILJU ZATITE IVOTNE
SREDINE
Dragoljub Uroevi1, Branimir Aneli1, Raa urovi1, Ljiljana Stojanovi Bjeli2, Uro
Uroevi3, Mihajlo oki4,
Pro Voding doo, Beograd, Republika Srbija, dragan.urosevic@sbb.rs
Projekt a.d., Banja Luka, Republika Srpska,
Beogradski vodovod i kanalizacija, Beograd, Republika Srbija,
Ministarstvo energetike, razvoje i zatite ivotne sredine, Republika Srbija,
Struni rad
Efikasna i viegodinja primena u svetu, tehnoloko-tehnikih reenja Trisoplast,
Multriwell i TerraCottem, prilikom izgradnje, saniranja, zatvaranja i rekultivacije
deponija komunalnog (i drugih vrsta) otpada, definisali su sledee osnovne elemente tog
referentnog sistema. To su: (1) sigurno deponovanje, koje podrazumeva efikasnu izolaciju
odloenog otpada uz dugoronu bezbednost po pitanju procurivanja tetnih materija u
podzemlje i zagaivanja zemljita i podzemnih voda, kao i od spoljnih uticaja (atmosferilije,
poplave i sl.) za dui vremenski perior, to obezbeuje Trisoplast; (2) mogunost iskorienja
deponovanog materijala, koja podrazumeva ekonomski efikasno iskorienje odloenog
komunalnog otpada za dobijanje gasa kao energenta, to obezbeuje Multriwell i (3) uz
ureenje prostora ka lepom pejzau i/ili korisnom prostoru, pre svega, kroz kvalitetnu
bioloku rekultivaciju svakog devastiranog prostora-zemljita, veom brzinom rasta i
poveanjem nadzemne i podzemne biomase, kao i manju potreba za ubrivima i vodom, to
obezbeuje TerraCottem.
Kljune rei: BAT-TMT tehnologija, izgradnja, sanacija, degazacija, rekultivacija, deponija
komunalnog otpada, Trisoplast, Multriwell, TerraCottem.
Uvod
Deponije komunalnog otpada su danas u svetu esta tema gotovo u svim drutvenim
krugovima, od dece u kolskom uzrastu do predstavnika vlasti i strune javnosti.
Postojeipristupu izgradnji novih i sanaciji postojeih deponija komunalnog (i drugog
otpada), se sastoji u sagledavanju uslove za racionalno i odrivo upravljane otpadom na nivou
drave, u cilju smanjenja zagaenja ivotne sredine i degradacije prostora. Ovim se
podrazumeva kontrolisano upravljanje sistemom komunalnog (i drugog otpada), poev od
blagovremenog i efikasnog sakupljanja, do bezbednog odlaganja po ivotnu sredinu i zdravlje
ljudi i efikasno i ekonomsko iskorienje otpada tehnologijama koje ne zagauju ivotnu
sredinu.Ovaj strateki princip je istovremeno i pokazatelj nivoa standarda u zemlji. Opisani
pristup se odnosi na sanacione radove na postojeim deponijama, u kontekstu zatvaranja i/ili
proirenja kapaciteta, i na izgradnju novih kapaciteta lokalnog ili regionalnog znaaja.
762

Realizacija opisanog pristupa je neraskidivo povezana sa dobrim tehnikim reenjima (BAT

tehnologije) po svim problematikam u vezi izgradnje ili sanacije ovakvih deponija. U
razvijenim zemljama su BAT tehnologije odavno u primeni, dok se u zemljama u tranziciji i
nerazvijenim zemljama primena BATtehnologije odlae ili primenjuje stara tehnologija iz
raznih razloga. Primenom adekvtnih tehnoloko-tehnikih reenja (BAT tehnologije) prilikom
izgradnje, saniranja, zatvaranja i rekultivacije deponija komunalnog (i drugih vrsta) otpada,
definisani su sledee osnovni elementi: (1) sigurno deponovanje, koje podrazumeva efikasnu
izolaciju odloenog otpada uz dugoronu bezbednost po pitanju procurivanja tetnih materija
u podzemlje i zagaivanja zemljita i podzemnih voda, kao i od spoljnih uticaja (atmosferilije,
poplave i sl.) za dui vremenski perior, (2) mogunost iskorienja deponovanog materijala,
koja podrazumeva ekonomski efikasno iskorienje odloenog komunalnog otpada za
dobijanje gasa kao energenta i (3) uz ureenje prostora ka lepom pejzau i/ili korisnom
prostoru, pre svega, kroz kvalitetnu bioloku rekultivaciju svakog devastiranog prostorazemljita.
Prikupljene informacije o primeni BAT tehnologija u razvijenim zemljama, pri sanacionim
radovima na postojeim deponijama, u cilju zatvaranja i/ili proirenja kapaciteta, i na
izgradnju novih kapaciteta lokalnog ili regionalnog znaaja, uticala je na autore ovog rada da,
prezentiraju javnosti tehnologiju koja se ve vie godina primenjuje, a koja bi bila pogodna za
radove sanacije, proirenja i rekultivacije deponije i na prostoru balkanskih zemalja.
Referentni sistem
Savremene deponije komunalnog (vrstog i drugog) otpada su prostorno-urbanistiki ureen
prostor sa tehnoloko-tehnikim karakteristikama deponovanja i/ili iskorienja otpada, na
nain kojim je ivotna sredina maksimalno zatiena i odlikuju ih samo tri uslova: bezbedno
deponovanje komunalnog otpada,mogunost iskorienja otpada i zatita ivotne sredine od
nepovoljnog uticaja deponovanog otpada.Sigurno deponovanjepodrazumeva: bezbedno
olaganje i kasnije po zavretku eksploatacionog veka deponije efikasno zatvaranje deponije uz
dugoronu bezbednost po pitanju procurivanja tetnih materija u podzemlje i zagaivanje
zemljita ipodzemnih voda. Mogunost iskorienja podrazumeva: ekonomski efikasno
iskorienje ve odloenog komunalnog otpada (bez obzira da li su predhodno otklonjeni
staklo, plastika, papir i metal), za dobijanje gasa kao energenta. Zatita ivotne
sredinepodrazumeva: dugotrjno sigurno zatienu ivotnu sredinu, kako od uticaja odloenog
otpada, tako i od spoljnih uticaja (atmosferilije, poplave i sl.) uz ureenje prostora ka lepom
pejzau sa autohtonim rastinjem.
Sva tri navedena uslova su kompleksnog sadraja, a mogue je ispuniti ih BAT-TMT
tehnologijom tj. obezbeivanjem uzajamnog (sinergetskog) dejstva, tri tehnoloko-tehnikih
reenja:Trisoplast, Multriwell i TerraCottem i procesom upravljanja
deponijom, definisanim kao organizaciono, tehnoloko i tehniko reenje. Proces
upravljanja deponijom nije predmet razmatranja ovog rada, jer je ovom prilikom panja
okrenuta tehnologijama Trisoplast, Multriwell i TerraCottem, te se ukazuje na njihove
osnovne karakteristike.
Trisoplast tehnologija: obostrano nepropusna mineralna barijera na bazi prirodnih materijala
(koeficijent nepropusnosti je reda 10-11 m/s), debljine 9 cm za podlogu i 7 cm za prekrivanje
763

(to poveava prostor za odlaganje); jednostavan je za pripremu i ugradnju i neogranienog je

veka trajanja.
Multriwell tehnologija: mrea vertikalnih bunara (drenova) u vidu serije kapilara formiranih u
obliku traka dimenzija 100x8 mm i horizontalnih kolektora u obliku trake dimenzija 200x12
mm, kojim se prikuplaju deponijski gasovi iz deponije i sprovode do sabirnog kolektora i
dalje do pogona za dobijanje toplotne ili elektrine energije; ugrauje se pre postavljanja
prekrivke od Trisoplasta; jednostavna je za ugradnju i neogranienog je veka trajanja.
TerraCottem tehnologija:regulator zemljita (mea se sa zemljom u fazi setve ili sadnje
biljaka) i stimulator rasta biljaka, naroito u poetku razvoja biljaka; pomae brem i
obimnijem razvoju podzemnih i nadzemnih delova biljaka (formiranje monog korenovog
sistema i razvoj zelenih delova biljaka odnosno ukupne biomase); delovi korena bre
dospevaju do dubljih slojeva u kojima se due zadrava vlaga, vrlo brzo absorbuju vodu i
hranljive materije i ubrivo, koji bi usled nedostatka adsorptivnog kompleksa u podlozi bili
vrlo brzo isprani; ostvaruje znatne utede - do 40% biljnog ubriva, a uestalost zalivanja
smanjuje i do 50%.
Primena sve tri pomenute tehnologije je realna kod izgradnje novih i zatvaranja napunjenih
deponija komunalnog (i drugog) otpada izgraenih po sanitarnom principu, kada je cilj i
korienje deponijskog gasa. Pojedinana primena Trisoplasta je mogua kod izgradnje i
sanacija svih vrsta i namena deponija, bez obzira na karakter otpada, dok je pojedinana
primena Multriwell sistema mogua kod sanacija i zatvaranja deponija komunalnog otpada,
kada je potrebno i upravljanje deponijskim gasom. Primena Terracotema je sastavni deo
postupka bioloke rekultivacije u vegetativnom sloju zemljita nakon zatvaranja deponije.
Dakle, BAT-TMT tehnologija je primenjiva kako za budue deponije, tako i za postojee, s
tim to se kod novih deponija jo u fazi projektovanja i kasnije pri izgradnji, planira
korienje Trisoplast-a, koji se postavlja u podlozi, bokovima i u prekrivci (kod zatvaranja
postojeih samo u prekrivci), a Multriwell se ugrauje alternativno (ukoliko je mogue a eli
se korienje gasova). Sistem Multriwell se moe da ugradi i kod ve pokrivenih deponija,
ukoliko se za to pokae potreba (kao zamena za bio trnove), ali se tada kao i kod biotrnova,
postavlja i pitanje naina korienja deponijskih gasova. Primena TerraCottema se
preporuuje za realizaciju procesa rekultivacije pri zatvaranju deponije ili nekih njenih delova.
ta je Trisoplast
Trisoplast,je razvijen u Holandiji i patentom je zatien kao izrazito nepropusna i dugovena
mineralna izolaciona barijera, slika 1 . To je materijal mineralnog porekla od koga se
jednostavnim postupkom, u podlozi, bokovima i prekrivci prostora predvienog za
deponovanje opasnog ili neopasnog otpada ili ugradnju neopasnog materijala, izrauje
obostrano vodonepropusna barijera, i to u podlozi debljine max 9 cm i u prekrivci debljine
max 7 cm. Primenom ove fleksibilne mineralne barijere (zaptivke) spreava se prodiranja
zagaenih deponijskih voda u podzemne vode ili izvorita, a naroito u zatiti ivotne sredine
kod deponovanja opasnog otpada, jer ima brojne prednosti nad drugim vrstama nepropusnih
slojeva prirodnog ili vetakog porekla (CCL, GCL, BES i sl.).
764

Slika 1.
Figure 1.
Trisoplast (sloj prikazan ljubiastom

bojom).
Trisoplast (a purple colored layer).
Slika 2.
Mobilno postrojenje za proizvodnju

Trisoplasta.
Figure 2. Mobile plant for Trisoplast production at
site.
Trisoplast je izgraen od prirodnih sirovina: peska ili slinog materijala (adekvatni kameni
agregat) i bentonita i sintetskog materijala polimera, uz dodatak vode u zavisnosti od
vlanosti peska, (Primer: za relativno suvi pesak: pesak-1000 kg ili 87,1%, bentonit-130 kg
ili 11,3%, polimer-2,6 kg ili 0,2% i voda-15,6 kg ili 1,4%) i neogranienog je veka
trajanja.U sistemu nepropusnih barijera ovaj proizvod se svrstava u grupu polielektrolitskih
gela (PG), sa koeficijentom nepropusnosti veom od 10-11 m/s. Pre ugradnje se najpre
umeaju komponente bentonit i polimer, a zatim se ova smesa pomea sa lokalnim
mineralnimmaterijalom peskom ili adekvatnim kamenim agregatom. Ovaj deo posla se
odvija u mobilnom postrojenju specijalne konstrukcije, slika 2,koje se montira u neposrednoj
blizini lokacije na kojoj se ugrauje Trisoplast.
Prisustvo polimera omoguava i veu hemijsku otpornost barijere. Trisoplast,se ugrauje kao
vrst sloj koji se prekriva slojem koji prua potrebno dodatno optereenje, najee drenani
sloj. Bitne karakteristike se dobijaju nakon ugradnje, kada Trisoplastupije vodu iz okoline sa
kojom doe u kontakt. Tom prilikom bentonit bubri i stvara nepropusnu mreu hemijskih
veza koje sa rastopljenim polimerom ine neku vrstu gustog gela izmeu zrna peska. Pesak
osigurava mahaniku vstou, a bentonit-polimer gel prua neophodnu elastinost i
hidrauliku nepropusnost, koja je ak do 1000 puta vea nego kod drugih tradicionalnih
mineralnih barijera (npr. najbolja glina 10-9 m/s), tabela 1.
Tabela 1: Uporeenje sa drugim mineralnim barijerama
Table 1. Comparison with the other mineral barriers.
Trisoplast (PG)
GCL
BES
Geoloka bariera / CCL
Debljina barijere
d[m]
0,07
0,09
0,01
0,25
1,00
1,00
5,00
Koeficijent filtracije
k [m/s]
3 x 10-11
1 x 10-12
3 x 10-11
1 x 10-12
3 x 10-11
1 x 10-10
1 x 10-7
1 x 10-9
1 x 10-9
Hidrauliki gradijent
i[-]
14,3
15,3
11,3
12,1
94,0
4,7
1,9
1,9
1,2
Infiltracija
q[mm/a]
14
0,5
11
0,4
89
15
6.086
61
37
765

Mehanike osobine, posebno visok ugao unutranjeg trenja, u kombinaciji sa izrazitom

kohezijom ova mineralne barijera omoguava primenu i na strmim kosinama (do nagiba 1:1,
odnosno 45) bez dodatne stabilizacije. Zahvaljujui gel strukturi tanak izolacioni sloj
Trisoplasta debljine 7-9 cm zamenjuje i do 5 m debeo sloj visoko kvalitetne gline. To je
velika prednost, jer pored brze i lake ugradnje, omoguava: znatno racionalnije korienje
resursa gline (na pr: za proizvodnju kvalitetne keramike), racionalnije korienje predvienog
prostora za deponovanje, to produava eksploatacioni vek deponija, kao i znatnu utedu u
materijalu, uloenom radu, utoenoj energija, pa je samim tim i ekonominiji.Izuzetno malom
debljinom zatitnog, a viestruko boljeg vodonepropusnog sloja, poveava se korisna
zapremina deponije, a time se produava trajanje odlaganja otpadnog materijala, to je vrlo
bitno za regionalne deponije.
Prednosti ovog materijala nad tradicionalnim mineralnim barijerama i membranama su
sledee: ekstremna nepropusnost, ekonominost reenja, dui ivotni vek, robustnost kod
primene, izuzetna sposobnost samoisceljenja kod oteenja, sposobnost prilagoavanja
(fleksibilnost) pri sleganju, formiranjem gela se spreava samoispiranje, visoka hemijska i
fizika stabilnost, visoka mogunost zadravanja vlage (visoka otpornost na suenje),
jednostavna ugradnja, poveavanje raspoloive zapremine kod izgradnje deponija, dugotrajna
stabilnost kosina i dr. Sposobnost zadravanje vlage i visoka plastinost i elatinasta svojstva
(zahvaljujui polimeru) spreavaju pojavu prskotina.
Primena Trisoplasta, slike 3-6, je do danas realizovana irom Evrope, Azije, Amerike i
Afrike, na brojnim: deponijama komunalnog, industrijskog, rudarskog i drugih otpada,
nasipima, auto putevima, platoima za industrijske objekte, rafinerijama, terminalima za
skladitenje hemikalija, odlagalitima kontaminirane zemlje raznim neistoama, lokacijama
gde se sprovode postupci revitalizacije zagaenog tla i podzemnih voda, lokacijama za
remedijaciju irekultivaciju, lokacijama za sanaciju iskopanih nepreienih sedimenta iz reka i
mora, kod plovnih puteva, kanala i vetakih jezera, nasipa, skladita biolokog otpada iz
farmi, zatititu novih puteva i platoa, graevinskih terena i graevinskih objekata od
podzemnih ili okolnih povrinskih voda i dr.
Slika 3.
Deponije svih vrsta opasnog i neopasnog

otpadaTrisoplast
je
sloj
prikazan
ljubiastom bojom.
Figure 3. Hazardous and non-hazardous waste
landfills (Trisoplast is shown as a purple
colored layer).
Slika 4.
Zatita od svih vrsta industrijskih objekata

Trisoplast je sloj prikazan ljubiastom
bojom.
Figure 4. Protection from all industrial facilities
(Trisoplast is shown as a purple colored
layer).
766

Slika 5.
Zatita kod svih vrsta infrastrukturnih

objekataTrisoplast
je
sloj
prikazan
ljubiastom bojom.
Figure 5. Protection at all kinds of infrastructure
facilities (Trisoplast is shown as a purple
colored layer).
Slika 6.
Zatita za sve vrsta rekreacionih

objekata Trisoplast je sloj prikazan
ljubiastom bojom).
Figure 6. Protection for all kinds of recreation
facilities (Trisoplast is shown as a
purple colored layer).
Kao relativno suva, ista i lako ugradiva meavina Trisoplast se proizvodi u malom
mobilnom postrojenju, slika 2, za doziranje komponenti i meanje. Za utovar, transport do
mesta ugradnje i razastiranje koriste se utovarivai, kamioni i hidraulini bageri, slike 7 i 8, a
za sabijanje, (dobijanja potrebnog stepena kompaktnosti) se koriste laki standardni samohodni
valjci, slika 9ili improvizovani valjci, slika 10.
Slika 7. Utovar i transport Trisoplasta.

Figure 7. Loading and transport of Trisoplast.
Slika 8. Razastiranje Trisoplastana mestu ugradnje.

Figure 8. Trisoplast spreading at installation site.
767

Slika 9.Kompaktiranje (valjanje) Trisoplastapomou

samohodnog lakog valjka od 3 t.
Figure 9. Compaction (rolling) of Trisoplast by selfdriven lightweight 3-tone compactor.
Slika
10.Kompaktiranje
(valjanje)
Trisoplastapomou lakog valjka od 3 t.
Figure 10. Compaction (rolling) of Trisoplast by
crane-driven roll.
ta je Multriwell
Multriwellje proizvod razvijen u Holandiji i patentom zatien kao izrazito efikasno i
dugoveno tehniko reenje za degazaciju deponija komunalnog otpada. Ova inovativna
tehnologija omoguava operaterima - korisnicima deponija da izdvoje znaajno vie gasova, u
odnosu na upotrebu tradicionalnih bio trnova, za izdvajanje gasova. Sistem Multriwell se
sastoji izdve komponente: (1) savitljivih V-tip, vertikalnih gasnih bunara - drenova (u vidu
savitljiva trake od plastike, poprenog preseka 100x5mm, sastavljene od velikog broja
kapilarnih cevi, slika 11), instaliranih u telo deponije na malom rastojanju u gustom
reetkasnom rasporedu - koordinatnoj mrei i (2) savitljivih H-tip, horizontalnih kolektora (u
vidu savitljiva trake od plastike, poprenog preseka 200x10mm, slika 11 desno), sistemski
povezanih sa vertikalnim bunarima, radi prikupljanje gasova i odvoenja do glavnog cevnog
kolektora sa odgovarajuom kontrolnom opremom, slika 17.
Slika 11. V-tip, vertikalnih gasnih bunara i

H-tip, horizontalnih kolektora (desno).
Figure 11. V-type, vertical gas well and H-type
horizontal gas well.
Slika 12. Maina za ugradnju vertikalnih gasnih

bunara.
Figure 12. Vertical gas well installation cranestitcher.
768

Postupak ugradnje poinje kada se deponija ili deo deponije-kaseta napuni komunalnim
otpadom i pokrije slojem odgovarajueg materijala radi izravnavanja.Posebnom tehnologijom
se vertikalni trakasti bunari utiskuju u telo deponije, korienjem specijalne maine, slika 12.
Gustina vertikalnih bunara je vea nego kod klasinog sistema bunara (mrea 2,5x2,5m,
uporeenje je uoljivo na slici 16). Na taj nain se pospeuje bio-reakcija i poboljava
gasonosnost deponije, procedne vode se znatno bolje prenose prostiru kroz otpad i telo
deponije, izazivajui veu proizvodnju biogasa, to doprinosi i brem postizanju inertnosti smirivanja deponije. Povezivanje vertikalnih bunara se ostvaruje horizontalnim trakastim
kolektorima, kojima se jednostavno prekriju krajevi vertikalnih bunara, slika 17, a
horizontalni trakasti kolektori se povezuju sa cevastim kolektorima jednostavnim
obmotavanjem oko njih na predhodno perforiranom delu. Ovim kolektorima gas dospeva do
kontrolnih mesta, slika 17, odakle se glavnim kolektorom dalje vodi do postojenja za
proizvodnju termo ili elektro energije ili baklje (jeftinija varijanta, ali...).
Slika 13.Postavljanje vunog elementa na V-tip

bunara.
Figure 13. Installation of anchoring plane on Vtype well.
Slika 14.UtiskivanjeV-tip bunara.

Figure 14. Injection of V-type well.
Slika 15. Postavljnje H-tip kolektora preko

odseenih delovaV-tip bunara.
Figure 15. Installation of H-type collector over
previously cutted parts of V-type
well.
Slika 16.Provera i lako fiksiranje V-tip bunara za

H-tip kolektora.
Figure 16. Control and easy-fixing of V-type well
and H-type collector.
769

Preko njih se postavlja prekrivka od sloja Trisoplasta debljine 7 cm, ija je uloga da obezbedi
zaptivenost deponijskog materijala i kontrolu deponijskog gasa. A iznad Trisoplasta drenani
sloj i produktivni sloj zemlje uz primenu Terracottema, slika 17.
Slika 17.Grafiki prikaz BAT-TMT-tehnologije.

Figure 17. Graphical representation of the BAT-TMT-technology.
ta je Terracottem
TerraCottem je meavina vie od 25 komponenti iz 4 razliite grupe: prekursori rasta,
hidroapsorbujui materijali, hranljive materije i nosei materijal(kamena vulkanska lava),
koje sinergetski uestvuju u razvoju i rastu biljaka popravljajui kvalitet zemljita.
Komponentepolimeri u kontaktu sa vodom brzo absorbuju vodu, nabubre i prelaze u oblik
slian gelu i relativno su neosetljivi na elektrolite, to omoguava bezbroj mokro-suvih
ciklusa, slika 18.Rastvoreno mineralno ubrivo u vodi, upija vodeni gel i postaje klasina
NPK meavina, koja je naroito potrebna biljci u poetku razvoja, jer mesecima obezbeuje
tlo sa hranljivim materijama, a organsko ubrivo poboljava mikrobioloku aktivnost i
kvalitet tla, jer oslobaa kiseonik i druge elemente potrebne za razvoj biljke. Biljke postaju
otpornije na bolesti, bolje podnose transportni ok i presaivanje i proces rasta sadnica nakon
770

Slika 19. Koren trave dva meseca nakon

setve u peskovitom zemljitu
sa TerraCottem-om.
Figure 19. A grass root 2 months after
planting in a sandy soil with
TerraCottem.
Slika 18. Formiranje Terracottem gela.

Figure 18. Formation of TerraCottem gel.
presaivanja se odvija nesmetano. Kao stimulator rasta biljaka TerraCottem je naroito bitan
u poetku razvoja biljaka, jer pospeuje izgraivanje i produenje elija korenja, razvoj
listova, a kasnije i razvoj biomase, jer korenski izdanci bre dospevaju do dubljih slojeva
zemlje u kojima se due zadrava voda i vlaga, slika 19.Ova osobina je od velikog znaaja za
rast biljaka, kako u prvoj fazi, slike 20 i 21 levo, tako i u kasnijoj fazi razvoja, slike 20 i 21
desno. Prisustvom TerraCottem-a u tlu, biljke treba manje zalivati i manje ubriti, jer polimeri
upijaju deo vode iz zemljita, to istovremeno, smanjuje zagaivanje zemljita i podzemnih
voda.
Slika 20. Sadnica bagrema na deponiji pepela TE Nikola Tesla nakon primene TerraCottem-a, 31.03.2010. i
posle skoro dva meseca, 28.05.2010.
Figure 20. An acacia tree at the PP Nikola Tesla ash landfill, right after applying of
TerraCottem(31.03.2010.) and almost 2 months later (28.05.2010.).
771

Slika 21. Sto godina staro stablo i okolno devastirano zemljite pre primene TerraCottem-a u Oktobru 2000.
i posle etiri godine, 2004.
Figure 21. A 100 years old tree and surrounding devastated soil before applying of TerraCottem, in October
2000, and 4 years later, in 2004.
772

Slika 22. Arbile, Burkina Faso: Autohtone vrste drveazasaenog sa

TerraCottem-om, pre kinog perioda, 1988. Dve godine
kasnije, 1990. i etiri godine kasnije, 1992.
Figure 22. Arbile, Burkina Faso: Autochthonous tree species planted
with TerraCottem, before rain season (1988), 2 years later
(1990), and 4 years later (1992).
TerraCottem je, za razvoj biljaka, naroito koristan u siromanom ili slanom tlu, slika 22, gde
kroz izmenu katjona, polimeri stvaraju ravnoteu izmeu spoljne i unutranje koncentracije
soli. Time se u siromanom tlu hranljivim materijama ograniava kontaminacija korena.
Katjon koji je nastao zbog soli, zalivanjem (ili kiom) bie ispran, a sposobnost TerraCottema ka upijanju se poveava, zadravajui mogunost upijanja i skupljanja vode i ubriva i do
10 godina. Biljka koristi absorbovanu vodu u TerraCottem-u (100 g TerraCottem-a upije 5 l
vode), prema trenutnim potrebama, tako da se uestalost zalivanja smanjuje za 50%, dok
koliina vode ostaje ista.
TerraCottem se primenjuje u biomeliorativnim radovima u poljoprivredi, hortikulturi,
pezanoj arhitekturi, antierozionim radovima, uopte pri rekultivaciji devastiranih prostora
bilo da je u pitanju sadnja drvenastih i bunastih vrsta ili setva viegodinjih trava (npr.
773

travnjaci, ukrasne leje, visoke leje, bate, krovne bate i dr), kao i prilikom sadnje u posude,
korpe, ardinjere, kante i razne ambalae.
Predlog
Imajui u vidu efikasnost opisanih tehnoloko-tehnikih reenja Trisoplast, Multriwell i
TerraCottem, predlaemo primenu BAT-TMT tehnologije, slika 17, prilikom izgradnje i/ili
saniranja, zatvaranja i rekultivacije postojeihdeponija komunalnog (i drugih vrsta) otpada.
Slede tri realne mogunosti primene ove tehnologije, mada su mogue i drugevarijante.
Varijanta 1. Saniranje napunjene deponije (zatvaranje stare deponije)..
Faza 1: deponiju napunjenu do planiranog nivoa prekriti nekim rastresitim materijalom i
izravnati povrinu. Faza 2: ugraditi Multriwell sistem u telo deponije i izgraditi pogon za
korienje deponijskog gasa (proizvodnja elektrine ili toplotne energije, sagorevanje na
baklji ili sl.). Faza 3: prekriti deponiju sistemom Trisoplast debljine 7 cm. Faza 4: primeniti
plan rekultivacije uz korienje TerraCottema.
Varijanta 2.Izgradnja nove kasetesa remedijacijom i rekultivacijom napunjenekasete.
Faza 1: nakon izrade planiranog prostora (pored postojeg dela deponije) za proirenje
deponije, na dno i bokove tog prostora, celom povrinom ugraditi sistem Trisoplast debljine 7
cm. Faza 2: blagovremeno izgraditi pogon za korienje deponijskog gasa (proizvodnja
elektrine ili toplotne energije, sagorevanje na baklji ili sl.). Faza 3: po zavretku odlaganja
otpada na sanitaran nain (elijsko odlaganje sa prekrivanjem dnevno odloenog otpada), u
proireni deo deponije, na ovom delu deponije ugraditi sistem Multriwell i povezati ga sa
postojeim (ako postoji) na starom delu deponije. Faza 4: prekriti napunjeni novi deo deponije
(kasete) sistemom Trisoplast debljine 7 cm. Faza 5: primeniti plan rekultivacije uz korienje
TerraCottema. Faze 1, 3, 4 i 5 ponoviti onoliko puta koliko je planiranih kaseta.
Varijanta 3. Izgradnja, zatvaranje i rekultivacijanovih deponija.
Faza 1: nakon izrade planiranog prostora (sa ili bez kaseta) za deponiju, na dno i bokove tog
prostora, celom povrinom ugraditi sistem Trisoplast debljine 7 cm. Faza 2: blagovremeno
izgraditi pogon za korienje deponijskog gasa (proizvodnja elektrine ili toplotne energije,
sagorevanje na baklji ili sl.). Faza 3: po zavretku odlaganja otpada u prostor za deponovanje
po standardnom (sanitarnom) postupku, ugraditi sistem Multriwell i povezati ga sa pogonom
iz faze 2. Faza 4: prekriti napunjenu deponiju sistemom Trisoplast, debljine 7 cm. Faza 5:
primeniti plan rekultivacije uz korienje TerraCottema. Faze 1, 3, 4 i 5 ponoviti na svakoj od
projektovanih kaseta.
Zakljuak
Opisana BAT-TMT tehnologija (Trisoplast+Multriwell+TerraCottem) je primenjiva pri
izgradnji novih deponija, kao i prilikom proirenja, sanacija, zatvaranja i rekultivacija
postojeih deponija komunalnog (i drugih vrste) otpada. Meutim, samo kod izgradnje novih
deponija i proirenja postojeih deponija novim kasetama ili sl., mogu da se planiraju svi
elementi zatite ivotne sredine, odnosno kompletna BAT-TMT tehnologija, jer se tada sistem
Trisoplast organizaciono i po tehnoloko-tehnikim uslovima ugrauje u podlogu, bokove i u
774

prekrivku deponije, dok je kod sanacija-zatvaranja postojeih deponija ugradnja sistema

Trisoplast mogua samo u prekrivci.
Sistem Multriwell se ugrauje alternativno, ukoliko se namerava ili ne korienje deponijskih
gasova, imajui u vidu i ekonomsku opravdanost. Meutim, ugradnja sistema Multriwell je
mogua i kod ve pokrivenih deponija, ukoliko se pokae potreba i postoji ekonomsku
opravdanost za korienjem deponijskog gasa ili samo kao zamena za bio trnove (u cilju
ventilacije tela deponije), ali se tada kao i kod tradicionalnih biotrnova, postavlja i pitanje
zatite ivotne sredine zbog emisije gasova u atmosferu.
Sistem Terracottem je tehnologija koja je, pre svega, namenjena brzoj i kvalitetnoj biolokoj
rekultivaciji svakog devastiranog prostora-zemljita. Osnovne karakteristike ovog sistema, u
pogledu brzine rasta i poveanja listova i biomase, kao i manja potreba za ubrivima i vodom,
su opredelile TerraCottem da bude deo BAT-TMT tehnologije, jer ima doprinos u
rekultivaciji prekrivke komunalne deponije i prostornom planiranju podruja na kome je
deponija.
Zajedniki uinak svih komponenti BAT-TMT tehnologije, ogleda se u kompleksnosti
predstavljenoj kao najbolja (od postojeih) metoda za izgradnju i/ili remedijaciju i sanaciju
i/ili rekultivaciju deponija komunalnog (i svih drugih vrsta) otpada, i da obezbeuje
kompleksnu zatitu ivotne sredine.
Ekskluzivni zastupnik za Trisoplast i Multriwell u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i
Makedoniji je Provoding doo iz Beograda, a za Terracottem je GreenSoil doo iz
Beograda.
Literatura
1. Christensen T.C. Cossu and R. Stegmann R. (eds.), Barriers, waste mechanics and
groundwater pollution; Eighth international waste management and landfill
symposium, Proceedings, Vol. 3. S.l. Italy, Sardinia 2001, pp. 45-54
2. Scottish E P A.Framework for Risk Assessment for Landfill Sites The Geological
Barrier, Mineral Layer and the Leachate Sealing and Drainage System, August 2002.
3. Koerner S. Designing with Geosynthetics, Fifth Edition, Prentice Hall (2006)
4. Krei K. i Udovi D. Nove vrste brtvenih slojeva za odlagalita komunalnog i
opasnog otpada, Tehnoeko br.3/2007, Zagreb, Hrvatska
5. Boels D. Comparing performance of Trisoplast with different mineral liner materials,
6. Heerten G. and Koerner R. M.Cover systems for landfills and brownfields, Land
Contamination & Reclamation, 16 (4), 2008.
7. Franz-Georg S. and Mller W.W.. Standard and alternative landfill capping design in
Germany, Environmental Science & Policy 7 (2004), pp. 277290.
775

CONTRIBUTION TO COMMUNAL WASTE LANDFILL

CONSTRUCTION REMEDIATION AND RECULTIVATION IN ORDER
TO PROTECT THE ENVIRONMENT
Uroevi3, Mihajlo oki4,
Pro Voding doo, Beograd, Republic of Serbia, dragan.urosevic@sbb.rs
Projekt a.d., Banja Luka, Republic of Srpska
Belgrade watherwork and sewage, Belgrade, Republic of Serbia
Ministry of energy, development and environmental protection, Republic of Serbia
Abstract
As a result of an efficient and continual implementation of Trisoplast, Multriwell and
TerraCottem in a world of technical and technological solutions, applicable during the
construction and remediation and recultivation of a communal (and other kind) waste landfill,
defined with following basic elements of the referring system. These are: (1) a safe disposal,
meaning an effective isolation of disposed waste with a long-lasting safety from any harmful
substances underground leaching and from causing groundwater pollution, as well as from
the outer influences (weathering, floods, etc.) for a long period of time, provided by
Trisoplast, (2) a possibility of deposited material usage, meaning an economic usage of
deposited communal waste by gas extraction, provided by Multriwell and (3) with
landscaping in order to gain a nicer and/or useful space, primarily designed for fast and
quality recultivation of any devastated area or soil, provides plant growth rate, as well as
leaves and biomass growing rate, significantly reducing the need for fertilizers and water
usage, provided by TerraCottem.
Key words: BAT-TMT technology, construction, sanitation, degazation, recultivation,
communal waste landfill, Trisoplast, Multriwell, TerraCottem.
776

PRIMENA GEOSINTETSKOG GLINENOG SLOJA I

POLIELEKTROLITNOG GELA ZA NEPROPUSNE BARIJERE PRI
IZGRADNJI DEPONIJA KOMUNALNOG OTPADA
Uroevi3, Mihajlo oki4
1
Pro Voding doo, Beograd, Republika Srbija, dragan.urosevic@sbb.rs

2
Projekt a.d.,Banja Luka, Republika Srpska,
3
Beogradski vodovod i kanalizacija, Beograd, Republika Srbija,
4
Ministarstvo energetike, razvoje i zatite ivotne sredine, Republika Srbija,
Struni rad
Propisi u Republici Srpskoj i Republici Srbiji naelno jasno definiu zahteve za postojanjem
nepropusnih barijera na dnu, bokovima i u prekrivci deponija otpada. Polazni kriterijumi su
(1) prirodni materijali sa definisanom vrednou permeabilnosti, odnosno adekvatni sintetiki
materijali i (2) debljine zaptivnih, drenanih i prekrivnih slojeva. U te svrhe se, poslednjih
godina u Republici Srpskoj i Republici Srbiji, prilikom projektovanja i izradnje deponija
otpada koriste: geosintetiki glineni sloj, bentonitni ekspandirani sloj, glineni ekspandirani
sloj, glineni kompaktirani sloj, HDPE i LDPE folije (polietilen visoke i niske gustine), a
najee glineni kompaktirani sloj ili geosintetiki glineni sloj sa HDPE folijom. Propisi
dozvoljavaju i primenu materijala zamenskog tipa, sa istim ili boljim efektima i njihove
kombinacije, ali ne spominje vrste, kao na pr. sloj od polielektrolitnog gela. Poto svi
navedeni nepropusni slojevi ispunjavaju zahteve propisa i osnovne elemente njihovih
hemijskih i fizikih struktura po pitanju zatite ivotne sredine, ovom prilikom su kao
predmet interesovanja izdvojena samo dva tipa, i to iz sledeih razloga: (1) geosintetiki
glineni sloj (GCL tip), koga veina projektanata u Srbiji smatra jedinom odgovarajuom
barijerom koju treba ugraivati jer su jeftini i najbolji i (2) polielektrolitni gel (PG tip), koji je
manjem broju projektanata detaljno poznat kao materijal bolji od GCL tipa, i smatraju ga
najboljim i ne najskupljim.
Kljune rei: nepropusni sloj, geosintetiki glineni sloj, polielektrolitni gel, deponije otpada
Uvod
Zatita zamljita, podzemnih i povrinskih voda od odloenih otpadnih opasnih, neopasnih i
inertnih materijala, danas se u svetu realizuje, pored drugih, i postupkom deponovanja
odlaganja otpada u posebno izgraene prostore (na ili u zemljite) deponije, po principu
sistematskog odlaganja i potpunog zatvaranja, (kapsuliranja) odloenog otpada. Potpunim
zatvaranjem odloenog otpada na deponiji, ostvaruje se ugradnjom nepropusne barijere u dno,
bokove i prekrivku, za ta se danas, u svetu koristi nekoliko vrsta materijala formiranih u vidu
slojeva, sa visokim kvalitetom u pogledu nepropusnosti tenosti. Najee se za nepropusne
barijere primenjuju materijali nastali kombinacijom prirodnih mineralnih materijala (glina,
bentonit) sa sintetikim materijalima, (folija od polietilena visoke gustine poznatije kao
HDPE ili geosintetski glineni sloj poznatije kao GCL). Meutim, u poslednjih dvadesetak
777

godina pojavile su se novi materijali u vidu kombinacije prirodnih i sintetikih materijala, koji
su u pogledu napropusnosti bolji od pomenutih i pripadaju grupi polielektrolitskih gela PG.
Primena nepropusnih barijera se odnosi na izgradnju novih deponija za sve vrste otpada. Ali
isto tako i na saniranje postojeih, uglavnom veih deponija, kod kojih pre poetka odlaganja,
nisu u dno i bokove ugraene nepropusne barijere. Tada se postupak saniranja sastoji samo iz
pokrivanja zatvaranja, tako da na alost, i dalje ostaje pitanje (kvalitetne) zatite ivotne
sredine.
Struktura i vrste materijala za nepropusne barijere su principijelno definisane zakonskim
regulativima, ali je izbor (kvalitet i proizvoa) za konkretne okolnosti preputen tritu i
projektantu. Tako se, za nepropusne barijere preporuuju proizvodi od prirodnih i/ili vetakih
materijala u vidu slojeva raznih debljina ili folija, gde je debljina sloja u funkciji
permeabilnosti materijala od koga je izgraen sloj. Od prirodnih materijala preporuuju se
mineralni slojevi od gline ili bentonita. Oni predstavljaju klasine prirodne materijale, a
prema glini se definie i kriterijum permeabilnosti za sve druge prirodne i vetake materijale,
kao i za kombinacije prirodnih i/ili vetakih materijala (slojeva) u barijeri. Granica
permeabilnosti u ovom sluaju je 1x10-9 m/s.
Naalost, glina sa ovakvim koeficijentom permeabilnosti esto nije pristupana (ima je malo u
prirodi ili daleko je od lokacije deponije ili sl.), a moe da se koristi za unosnije poslovne
poduhvate, obzirom da je i odlinog kvaliteta kao mineralna sirovina. Otvaranjem pozajmita
gline (lo termin, poto se nita ne vraa na mesto odakle je pozajmljena glina i nema
saniranja tog prostora nakon prestanka eksploatacije gline), nastaju problemi druge vrste, jer
se radovima eksploatacije gline stvaraju nove opasnosti po ivotnu sredinu (poremeaj
prirodnog reima tokova i nivoa podzemnih voda, ugroavanje flore i faune, zagaivanje
vazduha i dr.). esto, izvoai radova tokom postavljanja glinenog sloja nemaju QA/QC
kontrolu, to rezultira ugradnju, ne samo gline neadekvatnog kvaliteta (permeabilnost vea od
1x10-9 m/s), ve i neadekvatnog sloja (neravnomerna debljina pri rasprostiranju i nedovoljna
kompaktnost). Dakle, primena gline za nepropusne barijere kod deponija otpada donosi, ne
samo nesigurnost u pogledu kvaliteta zatite podzemlja od uticaja deponije i nove probleme sa
aspekta zatite ivotne sredine, ve i poveane trokove zbog naknadnog intenzivnijeg i
kvalitetnijeg odravanja deponija, a kod sanacija postojeih deponija esto i ponovno
prekrivanje.
Referentni sistem
Za sve nove deponije obavezna je ugradnja nepropusne barijere na dnu, bokovima i pri
zatvaranju (kapsuliranje), dok je za postojee deponije u postupku snacije obavezna ugradnja
prekrivne nepropusne barijere. Ukoliko se ustanovi da je opstanak postojee deponije
opasnost za ivotnu sredinu (tokom izgradnje deponije ugraena je loa ili nije ugraena
nepropusna barijera), obaveza je vlasnika deponije da u postupku sanacije ugradi i
nepropusnu barijeru na dno deponije, (rekaping deponije), to je veliki finansijski izdatak.
Za izgradnju nepropusne barijere koristi se uslov "granica propusnosti", a to je permeabilnost
sabijene najkvalitetnije gline (CCL materijal) od 1x10-9 m/s ili manje, tako da se danas koriste
materijali koji to omoguavaju samostalno ili u kombinaciji slojeva razliitih komponenti (u
nepropusnoj barijeri). Dakle, za formiranje nepropusnih barijera prilikom izgradnje i/ili
sanacije deponija vrstog (komunalnog i ostalih vrsta) otpada, koriste se sledee komponente
u vidu slojeva ili folija (membrana):
sabijeni sloj gline (CCL),
glineni ekspandirani sloj (CEL),
778

sabijeni sloj gline u kombinaciji sa geomembranom (CCL+HDPE),

bentonitom obogaen pesak (BES),
bentonitom obogaen pesak u kombinaciji sa geomembranom (BES+HDPE),
geosintetsko glineni sloj (GCL),
sabijeni sloj polielektrolitskog gela (PG),
sabijeni sloj polielektrolitskog gela u kombinaciji sa geomembranom (PG+HDPE).
Propisi u Republici Srbiji i Republici Srpskoj jasno istiu zahteve za postojanjem nepropusnih
barijera za budue nove deponije otpada, tabela 1, i indirektno za postupke saniranja
postojeih deponija. Polazni kriterijumi i prepoduke za izradu nepropusnih barijera su prirodni
materijali sa definisanom vrednou permeabilnosti i debljine slojeva, odnosno adekvatni
sintetiki materijali (ukljuujui i supstitucione materijale i njihove kombinacije), dok je kod
projektanata prisutna i konstatacija o moguem korienju mineralnih materijala iz domaih
izvora, jer postoje rezerve gline (na pr. za ugradnju CCL ili BES).
Tabela 1. Propis za mineralnu geoloku barijeru
Table 1. Low regulations of geo-mineral barrier
Vrsta
otpada
Koeficijent
propustljivosti K, m/s
Debljina
barijere, m
Inertan
Neopasan
Opasan
1,0 x 10-7
1,0 x 10-9
1,0 x 10-9
1,0
1,0
5,0
Osnovni kriterijum (i etalon) za materijale koji se ugrauju u nepropusnu barijeru predstavljen

je prirodnom glinom najboljeg kvaliteta, tj. glinom sa permeabilnou manjom od 1x10-9 m/s,
to se postie i debljinom sloja te gline od minimalno 1,0 m. Ovakvi materijali su retki, a
ispunjavanje navedenog kriterijuma je (esto) povezano sa visokim operativnim trokovima
prevoza i ugradnje, dok je kontrola ugradnje kroz QA/QC principe za glinu dugotrajna
(iskopavanja, transporta, ugradnje, meteorolokih uslova i dr.), i treba da se izvodi "in situ".
Meutim, neophodni su i odgovori na nekoliko pitanja. Da li bi kvalitet zadovoljio kriterijume
propisa po pitanju zahtevane permeabilnosti i QA/QC kontrole? Da li ima dovoljne koliine
takvog materijala? Kakav je uticaj otkopavanja gline na ivotnu sredinu? Da li je racionalno,
da se na raun prostora za deponovanje otpada ugrauju debeli glineni slojevi? Da li u Srbiji
postoje proizvoai materijala za nepropusne barijere koji bi svojim proizvodima supstituisali
uvoz? I druga.
Problematika
Nain praktinog reavanja upravljanja (i odlaganja) otpada u svetu i pojava direktiva
Evropske Unije, stvorili su uslove i za postupak sanacije - zatvaranja napunjenih deponija
komunalnim otpadom, koji se sastoji iz sledeeg: (1) cela povrina napunjene deponije se
prekriva slojevima razliitih, uglavnom prirodnih materijala, u cilju obezbeenja uslova za
degazaciju deponijskog gasa i za bioloku rekultivacije prekrivke, (2) deponijski gas, koji
nastaje u uslovima anaerobnog stanja u telu deponije, najee se evakuie spontanom
degazacijom ili spaljuje na baklji ili koristi kao energent i (3) kondenzat iz deponijskog gasa
se dovodi na baklju gde isparava ili se ukljuuje u sistem za preiavanja otpadnih voda.
779

Dakle, adekvatnim prekrivanjem deponije, tj. sanacijom (zatvaranjem), postie se stabilizacija

anaerobnog stanja u telu deponije, i omoguava se stabilna i sigurna degazacija paralelno sa
razgraivanjem odloenog otpada.
Meutim, ovakav pristup se ne primenjuje kod izgradnje novih prostora za odlaganje
komunalnog otpada, ve se u dno i bokove ugrauje nepropusna barijera takvog kvaliteta da
ne proputa (u dugom vremenskom periodu) zagaene tenosti iz tela deponije u okolne
podzemne vode. Istovremeno se time obezbeuju i uslovi da se nakon zavretka deponovanja,
postupkom adekvatnog prekrivanja, postigne potpuno zatvaranje - kapsuliranje otpada, koje
ima fukciju zatite ivotne sredine. Kada je u pitanju najea vrsta deponija - za komunalni
otpad, nepropusna barijera ima viestruku ulogu, jer treba da ispuni i sledee osnovne
funkcije: (1) spreavanje zagaivanja podzemnih voda i oblinjih vodotokova procednim
vodama iz tela deponija, (2) obezbeivanje stacionarnog stanja mikrobioiokih i hemijskih
reakcija u telu deponije, (3) spreavanje unoenjaa atmosferskih padavina i bujinih voda u
telo deponija i (4) obezbeivanje tehnikih uslova za efikasno prikupljanje deponijskih gasova
procednih voda iz tela deponija i kontrola daljeg postupka sa njima.
Primena drugih materijala kao supstitucija za glinu, povezana je sa pojavom vetakih
geosintetskih i hemijskih materijala i sintetisanih gelova, jer se konstatovalo da se problemi
mogu da reavaju kombinacijom slojeva, a jedan od ciljeva je bio smanjenje ukupne debljine
nepropusne barijere, na raun glinenog dela i u korist veeg prostora za deponovanje otpada.
Geosintetski materijali predstavljaju razne oblike nepropusnih slojeva uglavnom
polietilenskog tipa (HDPE). Osnovni problem ovog materijala su mehanike prirode
(istezanje i druge deformacije i pucanje) i hemijske prirode (slabe na hemijske komponente
deponijskog gasa i procednih voda). Za izradu sintetskih gelova koriste se prirodni materijali.
Bentonit u kombinaciji sa geosintetskim materijalima (BES+HDPE) gradi gel sa fizikim
osobinama, a pesak (kameni agregat ili slino), bentonit i polimer, uz dodatak vode, grade gel
sa elektrohemijskim vezama (PG). Razlika ova dva tipa je da se formiranje gela kod GCL
odvija tokom ugradnje, a kod PG tokom proizvodnje. Samim tim su QA/QC procedura i
tehnika izrade nepropusne barijere razliiti.
Sinteza
U skladu sa pomenutim postupcima, za nepropusne barijere se koriste svi materijali navedeni
u referentnom sistemu, meutim, ovom prilikom predmet interesovanja su samo dva tipa
slojeva za nepropusne barijere, iz sledeih razloga:
x
GCL sloj, jer ga veina projektanata u Srbiji smatra jedinim dobrim slojem za
nepropusne barijere, i treba ga ugraivati, jer je jeftin i najbolji i
x
PG sloj, jer je poznat manjem broju projektanata, koji ga smatraju najboljim, ali ne i
najskupljim slojem za nepropusne barijere, pozivajui se na bolju zatitu ivotne sredine i
izbegavanje mogunosti rekapinga.
Za pomenuta dva sluaja izgradnje nepropusnih barijera koriste se osnovni materijali GCL i
PG i njlhove kombinacije sa HDPE folijom. Razlozi za primenu ovih barijera vezani su za
primenu materijale tipa glineni kompaktirani sloj (CCL) i glineni ekspandirani sloj (CEL),
prema kojima je traen bolji kvalitet (k manje od 1x10-9), vea brzina ugradnje, manja
780

debljina zaptivnog sloja, nia cena ugradnje, jednostavnija QA/QC analiza i dugotrajna
sigurnost kvaliteta. Uporednom analizom osobina ova dva tipa nepropusnih barijera mogue
je zakljuiti:
a) za nepropusne barijere od GCL, sa i bez HDPE
sve prisutnije miljenje o neadekvatnom reenju,
smanjen deponijski prostor,
proklizavanja donjeg zaptivnog sloja,
uruavanja gornjeg zaptivnog sloja,
korienje ovog materijala dovelo do novog pojma - "rekaping deponija"- zbog

naknadnih radova,
velika konkurencija prolzvoaa ovog materijala,
nerealno niske cene esto opredeljuju investitore,
pojava poveanog udela kalcijumskog bentonita u proizvodima, to direktno sniava

kvalitet,
QA/QC analiza izvodljiva samo u laboratorijskim uslovima,
nedostaci se poboljavaju kombinacijom sa HDPE folijom vee debljine,
relativno komplikovana i spora ugradnja i dr.

b) za nepropusne barijere od PG, sa i bez HDPE
izuzetno dobro reenje za dno, bokove i prekrivanje deponije,
mala potreba za bentonitom,
jedini prirodni materijal koji ima elektrohemijsku vezu u osnovnoj strukturi (polielektrolitni
gel), a ne hidrolitiku,
nema potrebe za korienjem HDPE folije,
kombijacija sa korienjem HDPE folije je posledica modifikacije propisa,
moe da se koristi i LDPE,
mogue je QA/QC analize sprovodi kombinovano "in situ" i "ex situ",
do danas, nema reklamacije na uraene nepropusne barijere,
relativno niski trokovi izrade, zbog primene domaih materijala, peska (kamenog
agregata ili slino) i bentonita,
relativno niski trokovi ugradnje,
jednostavna i brza ugradnja i dr.
Rezultat
Odluku o izboru vrste nepropusne barijere jednostavno se sam namee. Treba za deponije na
kojima e se odlagati sve vrste otpada (neopasan, opasan i inertan) primennjivati nepropusnu
barijeru od polielektrolitskog gela (PG).
Izrazito primenjeni materijal PG tipa je Trisoplast. U svetu je korienje Trisoplasta u
primeni 20-tak godina. Do danas, je njime prekrivena povrina vea od 2,000.000 m2 i ni u
jednom sluaju nije evidentiran problem sa njegovim korienjem, kao i za potrebom
ponovne sanacije prethodno saniranih deponija (tzv.rekaping).
781

Osnovna razlika izmedu Trisoplast-a i drugih nepropusnih materijala je u tome to je

Trisoplast smesa sa elektrohemijskom vezom: punila (reni pesak ili drugi slini materijali),
bentonita (sa malim sadrajem kalcijuma) i polimera za umreavanje osnovne strukture, u
odnosu: cca 1000kg+130kg+2.6kg+voda. Ova masa se tokom ugradnje sabija (valjanjem) do
92%. Kao rezultat dobija se izrazito nisko permeabilna mineralnu barijera s koeficijentom
permeabilnosti izmeu 3 x 10-11 < k < 1 x 10-12 m/s, pri debljini nepropusne barijere od samo
9 cm na dnu i bokove i 7 cm za prekrivanje kod deponija komunalnog otpada, dok se za
deponije izrazito opasnog otpada (zbog vee sigurnosti) primenjuje debljina do 12 cm. Sa
ovakvom karakteristikom Trisoplast je 100-1000 puta bolji od konkurentnih materijala.
Testovima dugotrajnosti (ASTM standardi) utvrdena je trajnost materijala preko 100 godina
(npr. za GCL je teoretska trajnost do 15 godina, mada iskustvo ukazuje na mnogo krai
period). Trisoplast se proizvodi u arama, u mobilnom postrojenju koje se postavlja na
lokaciji na kojoj se i ugrauje. To omoguava kompletnu QA/QC kontrolu, a ne nepotpunu
(samo u laboratoriji fabrike), to je sluaj kod gotovo svih ostalih materijala. Brzina ugradnje
Trisoplasta je od 3.000 do 5.000 m2 dnevno, pri odgovarajuim meteorolokim uslovima.
Zakljuak
Propisi u Republici Srbiji i Republici Srpskoj jasno utvruju zahteve za postojanjem
nepropusnih barijera kod izgradnje i sanacija deponija otpada, sa definisanim vrednostima
permeabilnosti za prirodne materijale i debljine slojeva od ovih materijala, odnosno za
adekvatne sintetike materijale kao dopuna ili zamena, kao i za njihove kombinacije. Moda
je, (kao kod nekih stranih propisa), trebalo da postoji i grafiki prikaz dozvoljenog koncepta
nepropusne barijere. Dozvoljena korekcija u propisu (jednaka ili manja permeabilnost i
debljina sloja, tabela 1), svedena je na stanje kod ugradnje, a ne nakom sanacije i kasnije.
Time se zanemaruje princip odravanja konstantnog stanja saniranog prostora, kako bi
realizovana sanacija mogla uspeno da zatiti ivotnu sredinu. Nedostatak propisa je to nisu
definisani kontrolni mehanizme za materijale ugraene u nepropusne barijere. Takode, propisi
ne definiu obavezu dugorone stabilnosti i garancije kvaliteta ugraenih materijala, ime se
omoguuje da nepropusne barijere nakon nekoliko godina moraju ponovno da se ugrade, to
podrazumeva visoke trokove za otkrivanje deponije, odnosno premetanje otpada ukoliko
proputa barijera na dnu deponije. U praksi, pitanje kvaliteta nepropusnih barijera nije
potpuno u skladu sa EU principom primene BAT tehnologije (Best Availible Technology),
ve je esto dogovor projektanta i investitora oko materijala koji se mogu koristiti i
ekonomske mogunosti investitora.
Imajui u vidu dosadanje iskustvo, sve ukazuje da je za korektnu tehniku izgradnju prostora
za deponovanje komunalnog otpada potrebno da se uvezu svi bitni materijali za konstrukciju
nepropusne barijere. Kod ugradnje Trisoplasta uvoz je sveden na minimum, samo nabavka
polimera, dok su pesak (ili slian kameni agregat ili drugo) i aktivirani bentonit, dostupni i u
Republici Srbiji i Republici Srpskoj, a za proizvodnju i ugradnju Trisoplasta u ima dovoljno
adekvatne domae opreme.
Samo dve osnovne karakteristike Trisoplasta, da je 100-1000 puta bolji od najboljih
konkurentskih materijala i da je njegova trajnost preko 100 godina, postavljaju ga na poziciju
najboljeg materijala za nepropusne barijere. Prednost da se proizvodi u arama, u mobilnom
782

postrojenju koje se postavlja na lokaciji na kojoj se i ugrauje, omoguava kompletnu QA/QC

kontrolu tokom proizvodnje i ugradnje (a i kasnije), a ne nepotpunu (samo u laboratoriji
udaljene fabrike), to je sluaj kod gotovo svih ostalih materijala. Brzina ugradnje Trisoplasta
od 3.000 do 5.000 m2 dnevno, pri odgovarajuim meteorolokim uslovima, kao i pristupana
cena zbog primene domaeg materijala, su takoe bitne karakteristike, koje naroito dolazi do
izraaje u ekonomskoj analizi kompletnog poslovnog poduhvata.
Dananja situacija u Republici Srbiji i Republici Srpskoj, u pogledu projektantskog iskustva i
korienja GCL-a i slinih materijala, a zbog slabog kvaliteta ovih materijala, otvorie u skoroj
budunosti obimnu primenu Trisoplasta. Naalost, najvie na problemima saniranja ve
saniranih deponija (rekaping). Dodatni trokovi i izgubljeno vrema, kao i nivo zagaenosti
ivotne sredine ostaju da ih procene budue odgovorne strukture u Republici Srbiji i Republici
Srpskoj
Literatura
1. ChristensenT .C. Cossu and R. Stegmann R. (eds.), Barriers, waste mechanics and
groundwater pollution; Eighth international waste management and landfill
symposium, Proceedings, Vol. 3. S.l. Italy, Sardinia 2001, pp. 45-54
2. Scottish EPA. Framework for Risk Assessment for Landfill Sites The Geological
Barrier, Mineral Layer and the Leachate Sealing and Drainage System, August 2002.
3. Koerner R.M. Designing with Geosynthetics, Fifth Edition, Prentice Hall (2006)
4. Krei K. i Udovi D. Nove vrste brtvenih slojeva za odlagalita komunalnog i
opasnog otpada, Tehnoeko br.3/2007, Zagreb, Hrvatska
5. Boels D. Comparing performance of Trisoplast with different mineral liner materials,
6. Heerten G. and Koerner R. M.Cover systems for landfills and brownfields, Land
Contamination & Reclamation, 16 (4), 2008.
7. Franz-Georg S. and Mller W.W. Standard and alternative landfill capping design in
Germany, Environmental Science & Policy 7 (2004), pp. 277290
8. D.Uroevi, B. Aneli, M. Sovrli i dr. Doprinos primeni MT-metode kod izgradnje i
sanacije deponija komunalnog otpada u cilju zatite ivotne sredine, Meunarodna
konferencija-Otpadne vode, komunalni vrsti otpad i opasan otpad, aak, 2012.
9. M. Karanac, B. Aneli, M. Savi, J. Jovanovi, M. Jovanovi. O nekim pitanjima
projektovanja vodonepropusnih slojeva deponija, Chymicus IV, Tara 2012, str. 1-7
10. Trisoplast Manual, ver. 2.0., Trisoplast Mineral Liner, August 2010.
11. Marketinki materijal Provoding-a i GreenSoil-a, generalnih zastipnika i proizvoaa
Trisoplast-a, Multriwel-a i TerraCottem-a.
783

APPLICATION OF GEOSYNTHETIC LININGS AND

POLYELECTROLYTE GELS FOR IMPERMEABLE LAYER IN
LANDFILL CONSTRUCTION
Dragoljub Uroevi1, Branimir Aneli1, Raa urovi1, Ljiljana Stojanovi Bjeli2,
Uro Uroevi3, Mihajlo oki4
1
Pro Voding doo, Beograd, Republic of Serbia, dragan.urosevic@sbb.rs

2
Projekt a.d.,Banja Luka, Republic of Srpska
3
Belgrade watherwork and sewage, Belgrade, Republic of Serbia
4
Ministry of energy, development and environmental protection, Republic of Serbia
Abstract
Regulations in the Republic of Srpska and the Republic of Serbia principle clearly define the
requirements for the existence of impermeable barrrier at the bottom, side and landfills cover.
Basic criteria are (1) natural materials with defined value of permeability and adequate
synthetic materials and (2) sealing thickness, drainage and cover layers. For this purpose, the
last few years in Serbia, during the landfill design and development used: geosynthetic clay
liner, expanded bentonite layer, a layer of expanded clay, compacted clay layer, HDPE and
LDPE foiles (high and low density polyethylene), a compacted clay layer usually geosynthetic
or clay liner with HDPE foil. Regulations allow the use of alternate types of materials, but
with the same or better effects, and combinations thereof, such as a layer of polyelectrolyte
gel.Since all the above sealing layers meet the requirements of regulations and the basic
elements of their chemical and physical structure in terms of environmental protection, this
time as a subject of interest for two separate types of the following reasons: (1) geosynthetic
clay liner (GCL type) when most of the local designers believe that the only appropriate
barrier should be installed because they are cheap and best and (2) polyelectrolyte gel (PGtype), which is a small number of designers known as the material in detail better than GCL
type, and consider it the best and most expensive.
Key words: impermeable layer, geosynthetic clay liner, polyelectrolyte gel, landfill.
784

KVALITET VODE AKUMULACIJE BOAC NA OSNOVU

MIKROBIOLOKIH, HIDROBIOLOKIH I FIZIKO-HEMIJSKIH
PARAMETARA
Vuji Slobodanka1, Pavlovi Andrea2, Vuki Ljiljana3, Drljaa Dijana3, Simeunovi Jelica2,
Matavulj Milan2
1
Univerzitet za poslovne studije, Fakultet za ekologiju, Banja Luka, BiH;

Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za biologiju i
ekologiju, Novi Sad, Republika Srbija;
3
Univerzitet u Banjoj Luci, Tehnoloki fakultet, Banja Luka, BiH
Nauni rad
U cilju sagledavanja i otklanjanja brojnih problema u oblasti akumulacije, vodozahvatanja,

prerade i kontrole kvaliteta vode, pored fiziko-hemijskih parametara, bioindikatori su veoma
dobar pokazatelj dugotrajnog stanja vode, kao i podobnosti neke vode za vodosnabdijevanje.
Cilj rada je bio da se na osnovu mikrobiolokih, hidrobiolokih i fiziko-hemijskih analiza
utvrdi kvalitet i stanje vode akumulacije Boac, kao i vode Crne rijeke, najeeg vektora
organskih zagaenja akumulacije. Indeks saprobnosti indikuje oligo-beta-mezosaprobnost, u
junu i avgustu, i beta-alfa-mezosaprobnost tokom jula, najtoplijeg mjeseca u godini, kada se
kvalitet vode, prema ovom pokazatelju, pogorava od dobrog do podnoljivog, tokom 2010.
god. Ovakvi rezultati su u saglasnosti sa nalazima drugih autora. Indeks saprobnosti ukazuje
na vrlo dobar kvalitet vode Crne rijeke na mjestu uliva u akumulaciju, to ohrabruje, jer je
Crna rijeka u ranijim izvjetajima navoena kao jedan od glavnih izvora organskih zagaenja
akumulacije. Radi ouvanja povrinskih voda i poboljanja njihovog kvaliteta, neophodno je
vriti sistematski i redovan monitoring stanja i kvaliteta vode, kako bi se mogle preduzeti
neophodne mjere zatite i unaprjeenja.
Kljune rijei: kvalitet vode, akumulacija Boac, bioindikatori, monitoring
UVOD
Sastav povrinskih voda je veoma razliit zbog specifinih fiziko-hemijskih i biolokih
procesa koji se u njima deavaju. Povrinske vode podlone su promjenama, ali ne samo onim
koje su posljedica geolokog starenja, ve i onima koje su, posebno u sadanje vrijeme
izazvane djelovanjem ovjeka.
Znaajan problem u zatiti ivotne sredine, posebno u oblasti vodnih resursa, jeste kvalitet
povrinskih voda. Velike koliine otpadnih voda, nepreienih ili nedovoljno preienih,
dospijevaju direktno u otvorene vodotoke i podzemlje, degradirajui i naruavajui njihovu
prirodnu ekoloku ravnoteu. Kompleksno koritenje povrinskih voda namee potrebu da se
stalno prati njihov kvalitet i da se to bolje zatite od zagaenja (1).
785

Uticaj prirodnih organskih materija na kvalitet vode za pie je viestruk. Njihovo prisustvo
direktno odreuje vrijednosti parametara kvaliteta vode za pie i utie na odabir tehnologije
njene pripreme. Prije svega one daju vodi specifinu obojenost usljed toga to su i same
obojene (braon-ute), specifian miris i ukus. Kao organski supstrat predstavljaju pogodan
supstrat za rast i razvoj mikroorganizama (2).
U prirodnim sredinama, organizmi mogu oslobaati jedinjenja koja se teko uklanjaju, pri
emu voda dobija snaan miris zemlje, mulja ili plijesni. Neki organizmi u vodi za pie mogu
ugroziti zdravlje potroaa, usljed svoje prirode (patogeni mikroorganizmi) i metabolizma
(toksini algi).
Hidroakumulacije, kao i ostale povrinske vode, odlikuju se trofinou (trophos hrana),
odnosno prirodnim procesom nastanka odreene koliine (i sastava) organskih materija.
Eutrofikacija je stalan i dinamian proces (koji se ne moe zaustaviti) postepenog poveanja
koliine organskih materija u povrinskim vodama. Ona predstavlja prirodni proces geolokog
starenja vodenog ekosistema u smislu njegove transformacije od nastanka do iezavanja.
Duina ovog procesa (ivotnog vijeka jednog akvatinog ekosistema) zavisi od niza
faktora: geografskog poloaja i nadmorske visine, porijekla i morfometrije, kompleksa
geomorfolokih obiljeja itd (3).
Za stajae i sporotekue povrinske vode, kojima pripadaju i hidroakumulacije,
karakteristian je masovni razvoj algi. Ekoloki znaaj mikroalgi i cijanobakterija kao
producenata organskih materija u akvatinim ekosistemima se moe sagledati sa pozitivnog i
negativnog aspekta. Kao primarni producenti vodenih ekosistema, sa izuzetno visokim
nutritivnim vrijednostima biomase, mikroalge i cijanobakterije su od neprocjenjivog znaaja
za ivot svih hidrobionata. Meutim, primarni producenti mogu pod izvjesnim uslovima biti i
znaajan izvor nepoeljnih, najee otrovnih supstanci za ivi svijet akvatinih, kao i
oblinjih terestrinih ekosistema (4).
Mikrobioloke osobine kao i fiziko hemijske karakteristike znaajan su pokazatelj kvaliteta
vode, odnosno stanja vodenog ekosistema. Mnogobrojni mikrobioloki parametri, bilo sa
usko sanitarnog ili ireg ekolokog aspekta mogu nam ukazati na karakter i stepen
zagaenosti vode (1). Zbog svoje jedinstvene uloge u kruenju materije i protoku energije u
prirodi, bakterije meu reducentima u vodenim ekosistemima imaju veoma znaajnu ulogu. S
jedne strane, u veini povrinskih voda naeg geografskog podruja, bakterije su i kvalitativno
i kvantitativno najzastupljeniji razlagai organske materije koju, prevodei u mineralne
oblike, ponovo ine dostupnom primarnim producentima, algama i makrofitama. Aktivnou
njihovih multienzimskih kompleksa, bakterije uslovljavaju primarnu produkciju vodenih
ekosistema, bilo mineralizacijom, bilo prevoenjem u vlastitu biomasu, ukljuujui se tako
kao prvi lan u kompleksnom lancu ishrane i u sekundarnoj produkciji. Zato je kvalitativni i
kvantitativni sastav bakterija u nekom vodenom ekosistemu, s jedne strane pouzdan
pokazatelj trofinosti tog sistema, a s druge strane osjetljiv su indikator stepena optereenosti
vode alohtonim (antropogenim) zagaenjima.
786

OPTE KARAKTERISTIKE ISTRAIVANOG PODRUJA

Akumulacija Boac nalazi se u Republici Srpskoj. Nastala je pregraivanjem rijeke Vrbas u
njenom srednjem toku, na mjestu gdje rijeka Vrbas izlazi iz kanjona i stvara iru dolinu u
kojoj je smjeteno i selo Boac ija je nadmorska visina oko 230 m.n.m. Samo jezero je
ukupne duine oko 20 km, povrine oko 2,33 miliona m2 i ukupne zapremine oko 52,7
miliona m3; zauzima prostor izmedu planina Manjae i emernice. Na kvalitet vode
akumulacije Boac sve vie utie produkcija ciprinidnih vrsta riba neadekvatnim i neodrivim
kaveznim uzgojem u vodi akumulacije, na ta je ukazivano ranije (5,6,7), ali i bespravna
gradnja vikendica, turistikih i ugostiteljskih objekata na obali akumulacije.
Akumuliranje povrinskih vodotoka ima za posljedicu mijenjanje kvalitativnog reima voda, a
predstavlja i pogodan recipijent svih vrsta otpadnih voda. Veliki problem u ouvanju kvaliteta
vode akumulacije Boac predstavlja Crna rijeka koja esto u jezero unosi zagaujue
materije, prije svega organskog porijekla.
Crna rijeka, lijeva pritoka Vrbasa je dio vodenog sistema optine Mrkonji Grad, koja izvire
iz Malog jezera izletita Balkana. Jezero napajaju potoci Cjepalo i Skakavac sa planine
Lisine, kao i izvori ispod Velikog jezera. Rijeka tee u pravcu jug-sjever i na svom putu
protie kroz grad, a nakon toka od ukupno 17 km ulijeva se u Vrbas (kod mjesta Dabrac).
Kvalitet vode na vodozahvatu Novoselija - Banjaluka pod direktnim je uticajem vode iz
akumulacije Boac, a ona do 2002. godine nije bila obuhvaena sistematskim monitoringom
niti drugom vrstom ispitivanja koja su sa razliitim ciljevima bila organizovana na rijeci
Vrbas.
Ispitivanja kvaliteta vode u akumulaciji Boac do 2002. godine bila su sporadina i nisu imala
za cilj da se sistematski ispitaju i utvrde faktori od kojih zavisi kvalitet vode u akumulaciji i
stepen trofinosti u kritinom toplijem periodu.
MATERIJAL I METODE
Terenska istraivanja, odnosno uzimanje uzoraka za analizu vreno je na lokalitetima
akumulacija Boac i Crna rijeka u periodu od juna do avgusta 2010. godine (prilaz
akumulaciji Boac - iznad brane i Crna rijeka neposredno prije uliva u akumulaciju).
Istraivanja su nastavljena u jesen 2012 godine, i u zimskom periodu 2013. godine i uzimani
su uzorci sa pet lokaliteta i to: lokalitet 1- brana akumulacionog jezera Boac, lokalitet 2 uzvodno od brane (oko 500 m), lokalitet 3 - ue Crne rijeke u akumulaciju, lokalitet 4 je
akumulacija Boac uzvodno od ua Crne rijeke i lokalitet 5 je rijeka Vrbas ispod mree za
zaustavljanje vrstog otpada koju je postavio ekocentar Boac.
Prilikom izlaenja na teren mjereni su temperatura vazduha i vode. Mjerenja su vrena
ivinim termometrom.
Prilikom svakog uzimanja uzorka (na svih 5 lokaliteta) po 10 litara vode je zahvaeno 10-30 cm
od povrine vode i profiltrirano kroz planktonsku mreicu promjera 20 m.
Najea metoda za bioloku procjenu zagaenosti voda je analiza fito- i zooplanktona uz
primjenu saprobnog sistema po Pantle-Buck-u. Ovaj sistem podrazumijeva upotrebu
standardnih metoda za uzimanje uzoraka vode, determinaciju fito- i zooplanktona u uzorku
ispitivane vode, uz odreivanje relativne uestalosti (h) svake pojedine vrste upotrebom
brojeva 1, 3 i 5. Vrijednosti koje se koriste za obradu rezultata analize planktona (8).
787

Tabela 1. Odreivanje kategorije voda (propis) (8)

Klasa kvaliteta
voda
Karakteristika
kvaliteta vode
Indeks saprobnosti
(S)
Saprobioloka zona
Visok status
Dobar status
Umjeren status
Lo status
Veoma lo status
odlina
dobra
podnoljiva
zagaena
jako zagaena
0,51-1,80
1,81-2,30
2,31-2,80
2,81-3,30
3,31-3,50
oligo-betamezosaprob.
betamezosaprob.
beta-alfamezosaprob.
alfamezosaprob.
alfa-mezosaprob.polisaprob.
U jesenjem periodu 2012. godine i u zimnskom periodu 2013. godine pored analize fito i
zooplanktona uraena je i fiziko -hemijska i mikrobioloka analiza uzetih uzoraka sa
pomenutih pet lokaliteta.
U periodu od juna do avgusta 2010. godine na lokalitetu akumulacija Boac konstatovano je
6 razdjela algi sa 35 taksona i to: Chlorophyta, Bacillariophyta, Pyrophyta, Cyanobacteria,
Euglenophyta i Chrysophyta. U kvalitativnom sastavu fitoplanktona, od zelenih algi
dominiraju Pediastrum duplex Meyen i to najvie u julu mjesecu, zbog poveanog dotoka
nutrijenata, dok je Sphaerocystis schroeteri Ch., najzastuljenija u avgustu mjesecu, to takoe
ukazuje na vee organsko optereenje. Od vatrenih algi u akumulaciji Boac dominantno se
javlja u I i II ciklusu uzorkovanja (juni, juli) Peridinium aciculiferum , dok je u avgustu
najbrojnija Ceratium hirundinella. Vatrena alga Ceratium hirundinella, se ranijih godina
masovnije javljala (5), meutim u ispitivanjima tokom 2010. godine navedena alga je bila
manje brojnosti osim u III ciklusu uzorkovanja, odnosno u avgustu mjesecu.
Indeks saprobnosti se kretao od 1,58 u junu mjesecu, preko 1,63 u avgustu, do 2,37 u julu,
to indikuje oligo-beta-mezosaprobnost, tj. dobar kvalitet vode u junu i avgustu, i beta-alfamezosaprobnost tokom jula, najtoplijeg mjeseca u godini, kada se kvalitet vode, prema ovom
pokazatelju, pogorava od dobrog do podnoljivog.
U ispitivanom periodu na lokalitetu ua Crne rijeke u sva tri ciklusa ukupno je konstatovano
29 taksona iz 6 razdjela: Chlorophyta, Bacillariophyta, Pyrophyta, Cyanobacteria,
Euglenophyta i Chrysophyta. U kvalitativnom sastavu fitoplanktona, na lokalitetu ua Crne
rijeke u akumulaciju Boac u prva dva ciklusa, registrovana je izrazita dominacija zelene alge
Dictyosphaerium sp., koja je indikator organskog optereenja i esta je u eutrofnim vodama.
Takoe, u junu se uoava dominacija Pandorina morum Bory i Coelastrum microporum u
avgustu. Indeks saprobnosti od 1,78 (juli i avgust), do 1,80 (juni), ukazuju na vrlo dobar
kvalitet vode Crne rijeke na mjestu uliva u akumulaciju.
U okviru zooplanktona, na svim ispitivanim lokalitetima u vodi su dominirale rotatorije, to,
zajedno sa izrazito malom generikom raznovrsnou zooplanktona upuuje da se radi o
vodama sa visokim nutrijentnim statusom.
Prisustvo od 8% vrsta Cyanobacteria u ukupnom broju vrsta fitoplanktona ukazuje na
potenciajlno optereenje organskim materijama, kao i na potencijalnu opasnost od prisustva
788

cijanotoksina u vodi akumulacije ija je osnovna namjena vodosnabdijevanje grada

Banjaluke.
U kvalitativnom sastavu fitoplanktona u jesen 2012. godine konstatovano je 5 razdjela algi sa
13 taksona. Analizirajui uee pojedinih razdjela u ukupnoj brojnosti fitoplanktona
utvreno je da najvei dio pripada silikatnim algama (Bacillariophyta), zatim slijede
Chlorophyta, Pyrrophyta, Chrysophyta, i Cyanobacteria (slika.1)
Cyanobacteria
8%
Chlorophyta
23%
Chrys ophyta
8%
Pyrrophyta
15%
Bacillariophyta
46%
Slika 1. Procentualno uee konstatovanih razdjela fitoplanktona u jesen 2012. godine na ispitivanim
lokalitetima
Na osnovu sastava fitoplanktona po razdjelima, registrovana je dominacija predstavnika

silikatnih algi (Bacillaryophyta). Kao dominantne javljaju se Asterionella formosa,
Cyclotella meneghiniana i Fragillaria crotonensis, od zelenih dominiraju Ulothryx sp i
Pandorina morum. Od vatrenih algi dominantne su Peridinium aciculiferum i Peridinium
cinctum. Uglavnom konstatovani taksoni ukazuju na dobar status kvaliteta . Predstavnici
ostalih razdjela se javljaju pojedinano.
U kvaliatativnom sastavu zooplanktona dominira tip Rotatoria u okviru koga se istiu:
Poyarthra vulgaris, Keratella cochlearis, Synchaeta oblonga. Izraunate vrijednosti za indeks
saprobnosti S, ukazuju da je kvalitet vode u okviru visokog i dobrog statusa.
Pyrrophyta
9%
Cyanobacteria
4%
Bacillariophyta
87%
Slika 2. Procentualno uee konstatovanih razdjela fitoplanktona u zimskom periodu 2013. godine na
ispitivanim lokalitetima
Na osnovu rezultata uzorkovanja u zimskom periodu 2013. godine na pomenutim

lokalitetima, moe se vidjeti da je manja zastupljenost razdjela i taksona. Najzastupljeniji
taksonima bio je razdjel silikatnih algi (slika 2). Predstavnici vatrenih i modrozelenih algi
789

javljaju se pojedinano. Prema sastavu fitoplanktona u ovom periodu istraivanja moe se rei
da je kvalitet vode zadovoljavajui.
Rezultati fiziko-hemijskih analiza koje su raene u jesenjem periodu 2012. godine i u
zimskom periodu 2013 godine uporeeni su sa doputenim graninim vrijednostima
parametara u Uredbi o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (9)
Tabela 2. Rezultati fiziko-hemijske analize uzoraka vode na ispitivanim lokalitetima i referentne
vrijednosti parametara propisane Uredbom
Parametri
Mjesta uzorkovanja
kvaliteta
Referentne vrijednosti
1
2
3
4
5
6,88,5
6,88,8
6,59,0
< 400
400600
Visok status
Dobar status
Umjeren status
Visok status
Dobar staus
139199
> 175
175150
150100
Visok status
Dobar status
Umjeren status
186240
186243
>160
Visok status
8,89,7
9,312,3
9,012,2
> 7,0
Visok status
0,020,03
0,020,15
0,020,10
0,020,04
< 0,10
Visok status
0,100,20 Dobar status
0,000,01
0,000,01
0,020,12
0,000,01
0,000,01
0,10,6
0,10,7
0,70,95
0,10,5
0,10,6
pH
6,78,4
6,98,2
6,88,4
6,68,4
6,68,3
Spec. provodljivost
S/cm
351426
350455
463595
346445
336446
mA
mg CaCO3/L
153204
150204
179211
142204
Ukupna
tvrdoa
mg CaCO3/L
197241
194243
243318
Rastv. kiseonik, O2
mg /L
8,811,5
9,010,9
Amonijak NH4+- N
mg/L
0,020,03
Nitriti NO2- - N
mg/L
Nitrati NO3- - N
mg/L
< 0,01
Visok status
0,030,05 Umjeren status
0,050,20 Lo status
< 1,0
Visok status
Iz tabelarno prikazanih rezultata je vidljivo da kvalitet vode na ispitivanim lokalitetima,

uglavnom, zadovoljava vrijednosti navedene Uredbom, tj. visok i dobar status kvaliteta
povrinskih voda, osim na lokalitetu 3 (Crna rijeka) u zimskom periodu, koja je imala lo
status sa oiglednim antropogenim uticajem (tabela 2).
Mikrobioloka analiza raena je standardnim metodama preporuenim od Petrovi i sar. (1).
to se odgajivakih mikrobiolokih metoda tie, uzima se u obzir broj aerobnih heterotrofa,
fakultativnih oligotrofa, fizioloke grupe bakterija (proteolitske, lipolitske, saharolitske,
ugljovodonik-oksidujue, amilolitske) i brojnost mikrogljiva (1).
Na osnovu ukupnog broja aerobnih mezofilnih heterotrofnih bakterija (saprofiti) moe da se
sudi o kvalitetu vode u smislu njene optereenosti biodegradabilnom organskom materijom,
po klasifikaciji koju je dao Kol (10).
790

Najvei broj heterotrofa u oba perioda zabiljeen je u uzorku povrinske vode (sa plutajuim
otpadom) na samoj brani jezera, kao i fakultativnih oligotrofa . Odnos broja heterotrofnih i
oligotrofnih bakterija (O/H indeks) je parametar koji, prema Gayin et al (11) ukazuje na
sposobnost samopreiavanja voda akvatinih ekosistema. Na osnovu podataka iz obe
sezone zakljuujemo da akumulacija Boac ima zadovoljavajui indeks samooiavanja.
Uzimajuci u obzir fiziolosku grupu bakterija moze se reci da je kvalitet vode zadovoljavajuci.
U zimskom periodu zabiljeen je veliki skok broja koliforma, i to najvie na lokalitetu 5
(256.000 bakterija po ml). Uzrok ovolike brojnosti koliforma mogao bi biti eventualni izliv
zagaenja u vodu. Nije zabiljeeno prisustvo fekalnih koliforma.
ZAKLJUAK
Ekosistemi jezera su veoma osjetljivi, to je uslovljeno malim potencijalom samoregulacije, te
je preventivna zatita jezera bolja i ekonominija od saniranja tetnih posljedica. Zato
kompleksna bioloka, ekoloka, fiziko-hemijska i mnoga druga istraivanja stalno i iznova
daju nove rezultate koji pomau valorizaciji ovih objekata.
Na osnovu rezultata dobijenih u ovom istraivanju koji obuhvata i topli (ljetni) i hladni
(zimski) period godine, moe se zakljuiti da je kvalitet vode u akumulaciji Boac bio
zadovoljavajui (visok i dobar status ) i da se uz neophodnu doradu, moe koristiti za
snabdijevanje stanovnitva vodom za pie.
U budunosti treba povesti rauna o ouvanju i unapreenju stanja vode ove akumulacije, a
neophodan je i redovan monitoring stanja i kvaliteta vode, kako bi se preuzele neophodne
mjere zatite. Snabdijevanje stanovnitva higijenski ispravnom vodom za pie jedan je od
osnovnih preduslova dobrog zdravlja, a pravo na vodu za pie jedno je od osnovnih ljudskih
prava.
LITERATURA
1. Petrovi. O., S. Gajin., M.Matavulj., D.Radnovi., Z.Svirev: Mikrobioloko
ispitivanje kvaliteta povrinskih voda. Prirodno-matematiki fakultet, Institut za
biologiju. Novi Sad (1998) 22-55
2. Dalmacija. B., i I. Ivanev-Tumbas: Prirodne organske materije u vodi. Prirodno
matematiki fakultet. Departman za hemiju, Novi Sad (2002) 74-77
3. Gajin S. i Z. Svirev: Bioloki procesi i prirodne organske materije. U knj.:Prirodne
organske materije u vodi. Ur.: B. Dalmacija i I. Ivanev-Tumbas. Departman za
hemiju, PMF, Novi Sad (2002) 44-50.
4. Gajin S., Z. Svirev, M. Matavulj: Mikroalge kao izvor bioloki aktivnih materija. U
knj.: Bioloki aktivne materije viih biljaka, algi, gljiva i bakterija. Institut za biologiju
PMF-a. Novi sad (1998) 62-67
5. Radevi, M., V.Pujin, M. Matavulj, B. Miljanovi: Kavezni uzgoj riba u akumulaciji
Boac kao mogui uzrok cvjetanja alge Ceratium hirundinella. Zbornik radova
Savremeno ribarstvo Jugoslavije, IV Jugoslovenskog simpozijuma Ribarstvo
Jugoslavije Vrac, 20. i 22. septembar 2000., str. 103-110.
791

6. Hristi D.: Uticaj kaveznog gajenja riba na pojavu eutrofizacije vode u objektima gde
se on sprovodi. Zbornik radova Savremeno ribarstvo Jugoslavije, IV
Jugoslovenskog simpozijuma Ribarstvo Jugoslavije Vrac, 20-22. septembra 2000.,
str. 44-48.
7. Bobi M. i I. Zari: Sezonska dinamika fito- i zooplanktona i saprobioloka analiza
kvaliteta vode akumulacije Boac i pritoka [Republika Srpska (Bosna &Hercegovina)]
32. Konferencija o aktuelnim problemima korienja i zatite voda, 3-6 jun, 2003., str.
81-86.
8. MZS 12756 - maarski standardi kvaliteta vode (1998)
9. Slubeni glasnik Republike Srpske, br 42/01, Dostupno na:
http://www.voders.org/eng/images/uredba_o_klasifikaciji_vodotoka.pdf.
(08.07.2013.)
10. Kohl: ber die Bedeutung bakteriologischer Untersuchungen fr die Beurteilung von
Fleissgewssern, dargestellt am Beispil der sterreich Donau. Arch. Hydrobiol, 44
(1975) 392-461.
11. Gajin S., M. Matavullj., O. Petrovicy, Z. Obreht.: Unification of microbiological
methods for surface water quality monitoring. Mikrobiologija, 32 (1) (1995) 159-167.
792

WATER QUALITY OF THE BOCAC ACCUMULATION BASED ON

MICROBIOLOGICAL, HYDROBIOLOGICAL, AND PHYSICO
CHEMICAL PARAMETERS
Vuji Slobodanka1, Pavlovi Andrea2, Vuki Ljiljana3, Drljaa Dijana3,
Simeunovi Jelica2, Matavulj Milan2
1
University of Business Studies, Banjaluka, B&H

University of Novi Sad, Faculty of Natural Sciences, Department of Biology and Ekology,
Republic of Serbia
3
University of Banjaluka, Faculty of Technology, Banja Luka, B&H
In order to analyze and eliminate many problems in the accumulation areas, water intake,
treatment and the control of the water quality, biological indicators are a good indicator of a
long-term water balance, and the suitability of a water supply, besides physical and chemical
parameters. The aim of the study was that, based on the microbiological, hydrobiological and
physico-chemical analysis, the quality and condition of the water reservoir Boac must be
determined, and also waters of the Black River, the most common vector the of organic
contaminated accumulation. Saprobity index indicates oligo-beta-meso saprobity, in June and
August, and beta-alpha-meso saprobity in July, the hottest month of the year, when the water
quality, according to this indicator gets worse, from good to tolerable, during the 2010th
year.These results are in agreement with the findings of the other authors. Saprobity index
indicates very good water quality of the Black River at the place where it flows into the
reservoir, which is encouraging, because the Black River in the earlier reports was cited as a
major source of the organic contaminated accumulation. To preserve the surface water and
improve its quality, it is necessary to carry out systematic and regular monitoring of the state
and water quality, so that there could be taken the necessary measures for the protection and
promotion.
Keywords: water quality, accumulation Bocac, biological indicators, monitoring
793
SPONSORS
CIP -

,
66(082)(0.034.2)
661:663/664(082)(0.034.2)
677(082)(0.034.2)
655(082)(0.034.2)
502(082)(0.034.2)
,
(10 ; 2013 ; )
Zbornik radova [Elektronski izvor] = Proceedings / X
savjetovanje hemiara, tehnologa i ekologa Republike Srpske, Banja
Luka, 15. i 16. novembar 2013. =10th Conference of Chemists,
Technologists and Environmentalists of Republic of Srpska, Banja
Luka, 15. & 16. November 2013 ; [urednik Milo Sorak]. - Banja Luka
: Tehnoloki fakultet, 2014. - 1 elektronski optiki disk (CD-ROM) :
tekst ; 12 cm
Nasl. sa naslovnog ekrana. - Tira 200. - Bibliografija uz svaki rad. Summaries.
ISBN 978-99938-54-50-0
COBISS.RS-ID 4199704

10 TH Conference of Chemists, Technologists and Environmentalists of Republic of Srpska

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

10 TH Conference of Chemists, Technologists and Environmentalists of Republic of Srpska

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Univerzitet u Banjoj Luci

University of Banja Luka

X SAVJETOVANJE HEMIARA, TEHNOLOGA I EKOLOGA

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS,TECHNOLOGISTS AND

BANJA LUKA, 15. & 16. NEVEMBER 2013

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND

Organizing Committee/Organizacioni odbor:

Scientific Committee/Nauni odbor:

Honorary Committee/Poasni odbor:

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS

UNIVERZITET U BANJOJ LUCI

MINISTRY OF SCIENCE AND TECHNOLOGY OF THE REPUBLIC OF SRPSKA

MINISTARSTVO NAUKE I TEHNOLOGIJE REPUBLIKE SRPSKE

ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS OF THE REPUBLIC OF SRPSKA

AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI REPUBLIKE SRPSKE

J. Penavin Skundric, Z. Levi, S. Sladojevic, D. Bodroza, Luka Matej Djevenica............................

CHEMICAL ENGINEERING .............................................................. 136

CHEMICAL TECHNOLOGY .............................................................. 219

UTICAJ AKTIVIRANOG BENTONITA NA SADRAJ SUMPORA U MINERALNIM

FOOD TECHNOLOGY ........................................................................ 269

QUALITY CONTROL AND FOOD SAFETY ................................... 277

TEXTILE ENGINEERING ................................................................... 368

GRAPHIC TECHNOLOGY AND DESIGN ....................................... 463

Ivana Juri, Igor Karlovi, Dragoljub Novakovi, Ivana Tomi

ENVIRONMENTAL ENGINEERING ................................................ 585

Radovan Beleslin, Gordana Broeta, Dragan Zrni

NEKI ASPEKTI UPRAVLJANJA KVALITETOM BEZBEDNOSTI I ZDRAVLJA U RADNOJ

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

THEORETICAL AND APPLIED CHEMISTRY

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

CHEMICAL PROCESSES IN PRINTING TECHNOLOGY

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

Figure 1. Offset printing unit

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

Measuring methods in control of the plate making process

Figure 3. Contact angle determination

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

IDENTIFIKACIJA ACETILSALICILNE KISELINE POMOU HIGHPERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY (HPLC) U OVISNOSTI

University in Bihac, Biotechnical faculty,Biha, BiH, pehlic_ekrem@yahoo.com

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

Slika1. IR spektar standarda acetilsalicilne

Slika1.2.IR spektar sinzetiziraneacetilsalicilne

Slika1.3.IR spektar sinzetizirane acetilsalicilne

Slika1.4. IR spektar sinzetizirane acetilsalicilne

Interpretacijom snimljenih IR spektara sintetizirane acetilsalicilne kiseline i njihovim

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

Slika2.1 HPLC hromatogram standarda acetilsalicilne kiseline

Slika2.2 HPLC hromatogram sintetizirane acetilsalicilne kiseline prekristalizirane u petroleteru

Slika2.3 HPLC hromatogram sintetizirane acetilsalicilne kiseline prekristalizirane u metanolu

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

Iz priloenih hromatograma standarda acetilsalicilne kiseline i sintetiziranog produkta moe se

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

4. Stanley H. Pine: Nukleofilne adicije i supstitucije u sintezi, Organska hemija, kolska

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

IDENTIFICATION OF ACETYLSALICYLIC ACID BY HIGHPERFORMANCE LIQUID CHROMATOGRAPHY (HPLC) DEPENDING

University in Bihac, Biotechnical faculty,Biha, BiH, pehlic_ekrem@yahoo.com

10TH CONFERENCE OF CHEMISTS, TECHNOLOGISTS AND ENVIRONMENTALISTS OF REPUBLIC OF SRPSKA

ISPITIVANJE UTICAJA PROMJENE pH VRIJEDNOSTI MOBILNE